KATEDRA I ZAKŁAD CHEMII LEKÓW

PRACOWNIA BIOFIZYKI

OBSERWACJE I POMIARY
MIKROSKOPOWE
 2

CEL ĆWICZENIA:

- Zapoznanie się z układem optycznym jakim jest mikroskop

- Opanowanie metody pomiaru małych przedmiotów przy pomocy skali
okularowej
- Nabycie umiejętności obliczania niepewności pomiarów małych przedmiotów
przy pomocy mikroskopu optycznego

SPRZĘT WYKORZYSTYWANY W ĆWICZENIU

Mikroskop optyczny

WIADOMOŚCI NIEZBĘDNE DO PRAWIDŁOWEGO WYKONANIA ĆWICZENIA

1. Elementy optyki geometrycznej.

2. Dyfrakcja i interferencja światła.
3. Budowa oka ludzkiego i powstawanie w nim obrazów.
4. Budowa i bieg promieni w mikroskopie
5. Apertura, powiększenie i zdolność rozdzielcza mikroskopu.

LITERATURA.

1. Szydłowski H., Pracownia fizyczna, PWN , rozdział VIII, 30.1

2. Kapuścińska M., Fizyka, PZWL, Mikroskop, str. 321, Oko jako przyrząd
optyczny, str. 302 w wydaniu z 1982 r.
3. Skorko M., Fizyka, PWN Warszawa 1982 r., rozdz. 24 str. 546

WIADOMOŚCI OGÓLNE
Mikroskop jest przyrządem optycznym służącym do zwiększania kąta widzenia
przedmiotów położonych blisko oka w odległości dobrego widzenia. Składa się on z
dwóch układów optycznych zbierających: obiektywu i okularu. Obiektyw wytwarza obraz
rzeczywisty, powiększony i odwrócony przedmiotu umieszczonego w pobliżu ogniska.
Obraz ten, oglądany przez okular, który działa jak lupa, jest jeszcze raz powiększony.
Ostatecznie obraz jest odwrócony i pozorny.

BUDOWA MIKROSKOPU
Używany w ćwiczeniu mikroskop pokazany jest na rys. 1 (patrz strona 8). Zasadniczymi
zespołami mikroskopu są: statyw, nasadka okularowa, kondensor, obiektyw, okular. Statyw
 3

to: podstawa z oświetlaczem (2), ramię (1) z mechanizmem ogniskującym i podnośnikiem

kondensora, stolik (3), czterostopniowy rewolwer obiektywowy (4). Mechanizm ogniskujący
zapewnia precyzyjne ustawienie preparatu mikroskopowego względem obiektywu. Przesuw
zgrubny odbywa się za pomocą pokrętki (5), a drobny – (6). Podnośnik kondensora
umożliwia mocowanie i pionowy jego przesuw. Kondensor pokazany jest na rysunku 2 (patrz
strona 6). Pionowego przesuwu kondensora dokonuje się obrotem pokrętki (9). Poziomego
przesuwu preparatów w kierunkach wzajemnie prostopadłych dokonuje się za pomocą
pokrętek (10) i (11). Dokładność odczytu współrzędnych położenia preparatu wynosi 0,1 mm.
Z lewej strony podstawy mikroskopu umieszczone jest pokrętło (13) służące do regulacji
natężenia oświetlenia. Kondensor ma za zadanie skupienie rozproszonego światła na badanym
przedmiocie. Apertura kondensora, czyli rozwartość światła z niego wychodzącego, jest
regulowana przysłoną zwaną przysłoną apertury. Zmianę apertury uzyskuje się przez zmianę
wielkości otworu przysłony obrotem dźwigni (16). Pod przysłoną znajduje się odchylana
oprawa (17) na filtry świetlne lub matówkę.

PRZYGOTOWANIE MIKROSKOPU DO PRACY

1. W tubus nasadki okularowej włożyć wybrany okular.

2. Ustawić rewolwer obiektywowy tak, aby uzyskać żądane powiększenie obiektywu.
3. W odchylaną oprawę (17) znajdującą się pod kondensorem włożyć w razie potrzeby
filtr świetlny np. dla zwiększenia kontrastowości obrazu przy badaniu rozmazu krwi
należy włożyć filtr zielony.
4. Powiększenie całkowite mikroskopu jest iloczynem powiększeń obiektywu, okularu i
nasadki okularowej.
5. Ustawienie oświetlenia:
- Na stoliku przedmiotowym zamocować preparat
- Wyłącznikiem klawiszowym włączyć oświetlenie mikroskopu a następnie pokrętłem
(13) zwiększyć strumień świetlny do uzyskania optymalnych warunków obserwacji
- Patrząc z boku na stolik należy obrotem pokrętki (5) bardzo powoli oddalać przedmiot
od obiektywu aż do uzyskania zarysu obrazu preparatu
- Obracając pokrętką (6) uzyskać możliwie ostry obraz preparatu
- Patrząc przez okular przesunąć kondensor obrotem pokrętki (9) tak, aby otrzymać
jasne i równomierne oświetlenie pola widzenia (bez zaciemnień pochodzących od
bańki żarówki)
 4

- Obrotem dźwigni (16) ustawić tak wielkość otworu przysłony kondensora, aby
uzyskać najlepszą dostrzegalność szczegółów preparatu

POMIAR WYMIARÓW MAŁYCH PREPARATÓW

Często do bezpośredniego pomiaru wymiarów preparatu czy innych małych przedmiotów
stosuje się skalę okularową. Skala ta jest umieszczona miedzy soczewkami okularu. Widzimy
ją zawsze ostro. W celu wykonania wzorcowania skali okularowej porównujemy jej
wskazania ze wskazaniem skali przedmiotowej (zwanej również skalą obiektywową). Jeżeli
stwierdzimy, że c działkom skali okularowej odpowiada d mikrometrów skali przedmiotowej,
to jednej działce skali okularowej odpowiada x = d/c mikrometrów.

1. Zmienić preparat na płytkę pomiarową. Odszukać skalę znajdującą się w kółku na środku
płytki pomiarowej.

2. Zmienić obiektyw na 40x. Powtórzyć regulację oświetlenia.

3. Wycechować skalę okularową, czyli znaleźć wartość x. Wartość najmniejszej działki skali
obiektywowej wynosi 10 m.

Obliczenia przykładowe
Niech 15 działkom skali obiektywowej (czyli 15 x 10 m = 150 m) odpowiada 67,5
działek skali okularowej, czyli d=150 m, c=67,5.
Daje to x = d/c = 150 m/67,5dz = 2,22 m/dz .
Staramy się, aby kreski obu podziałek były w czasie pomiaru równoległe i pokrywały się,
ewentualnie kreska skali obiektywowej była pośrodku kresek skali okularowej.

Wykonać 5 takich odczytów dla różnych d i c dla obiektywów l0x i 40x. Obliczyć dla
każdego przypadku wartość x, a następnie średnią arytmetyczną podając ją przed i po
zaokrągleniu.
Znaleźć niepewność graniczną x metodą tzw. błędu granicznego (wartość bezwzględna z
maksymalnej różnicy pomiędzy wartością średnią a wartością x). Znaleźć niepewność
względną x/ w procentach. Błędy te przedstaw przed i po zaokrągleniu. Wyniki pomiarów
i obliczeń wpisać do Tabeli l.
 5

Tabela 1. Sposób przedstawiania wyników pomiarów.

obiektyw n D c x x x/
dzob m dzok m/dzok m/dzok m/dzok (%)
1
2 Przed
zaokrągleniem
Przed
zaokrągleniem
Przed
zaokrągleniem
10x 3
4 Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu
5
1
Przed Przed Przed
2 zaokrągleniem zaokrągleniem zaokrągleniem
40x 3
4 Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu
5
4. Używając obiektywu 10x i 40x zmierzyć ilu działkom c x skali okularowej odpowiada
grubość przedmiotu ( np. włosa). Zachęcamy do przynoszenia własnych preparatów. Pomiar
powtórzyć 5 razy dla każdego obiektywu, w różnych miejscach przedmiotu. Obliczyć wartość
średnią , niepewności graniczne  i względne  / dla każdego obiektywu, podając je
przed i po zaokrągleniu. Wyniki wpisać do tabeli 2. Każda osoba wykonuje pomiary
wybranego przez siebie preparatu.

Tabela 2. Sposób przedstawiania wyników pomiarów.

obiektyw n cx cx cx cx/ cx

dzok dzok dzok (%)
1
Przed zaokrągleniem Przed zaokrągleniem Przed zaokrągleniem
2
10x 3
4 Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu
5
1
2 Przed zaokrągleniem Przed zaokrągleniem Przed zaokrągleniem

40x 3
4 Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu Po zaokrągleniu
5

Na podstawie wartości , x, i  obliczyć średnią grubość mierzonego przedmiotu D

według wzoru:
 6

(1)
Maksymalną (graniczną) niepewność  obliczamy metodą różniczki zupełnej korzystając z
następującego wzoru:

(2)

(3)

(4)

Sprawozdanie powinno zawierać:

1. Czytelnie wypełnioną tabelę 1 i 2 ( wg szablonu pokazanego na str. 5) pamiętając o

wynikach podanych przed i po zaokrągleniu.
2. Sprawdzenie poprawności wzoru (4) dla wyników otrzymanych w doświadczeniu
(wykorzystaj odpowiednie wielkości z tabeli 1 i 2 oraz tych samych wielkości
obliczonych wzorami (1) i (3)).
3. Poprawnie zapisane wyniki końcowe zmierzonej, nieznanej wielkości dla dwóch
obiektywów w formie: D = wynik  niepewność [m]. Wyniki końcowe powinny być
w sprawozdaniu odpowiednio wyeksponowane.
4. Sprawdzenie, czy uzyskane wyniki za pomocą dwóch różnych obiektywów mieszczą
się w granicy swoich niepewności ( patrz: rozdz. 8, str. 27 i 28 skryptu: Metody
opracowania i analizy wyników pomiarów).

PYTANIA PRZYGOTOWAWCZE.
1. Zdefiniuj ognisko soczewki. Podaj i objaśnij wzór soczewkowy.
2. Zdefiniuj zdolność skupiającą soczewki i jej jednostkę. Ile wynosi zdolność skupiająca
soczewki, której ogniskowa jest równa ......
3. Podaj wzór wyrażający zdolność skupiającą soczewki przez parametry określające jej
kształt (dla soczewki cienkiej). W jakich przypadkach zdolność skupiająca soczewki
jest ujemna?
4. Narysuj bieg promieni w oku. Podaj cechy obrazu powstającego w oku na siatkówce.
5. Jakie są podstawowe elementy składowe mikroskopu i jakie są ich zadania?
6. W jakiej odległości od obiektywu (w porównaniu z jego ogniskową) powinien
znajdować się przedmiot oglądany przez mikroskop? Wyjaśnij dlaczego?
7. W jakiej odległości od oka powinien znajdować się wytworzony przez mikroskop
 7

obraz przedmiotu? Podaj cechy tego obrazu. Jak nazywa się ta odległość?
8. Narysuj bieg promieni w mikroskopie. Podaj cechy obrazów wytwarzanych przez
obiektyw i okular.
9. Zdefiniuj zdolność rozdzielczą mikroskopu i podaj od czego ona zależy. Jakie są
sposoby zwiększania zdolności rozdzielczej mikroskopu bez zmiany jego konstrukcji?
10. Opisz zjawisko dyfrakcji światła. Omów rolę, jaką to zjawisko odgrywa przy
mikroskopowej obserwacji małych obiektów.

WYMAGANY MATERIAŁ Z FIZYKI Z ZAKRESU SZKOŁY ŚREDNIEJ.

Zjawiska odbicia i załamania światła. Całkowite wewnętrzne odbicie. Zwierciadła płaskie.

Zwierciadła kuliste. Płytka równoległościenna i pryzmat. Soczewki i obrazy otrzymywane w

soczewkach. Przyrządy optyczne. Rozszczepienie światła białego w pryzmacie.

Korpuskularno-falowa natura światła. Zjawiska kwantowe. Dyfrakcja i interferencja światła.

Siatka dyfrakcyjna. Polaryzacja światła. Zjawisko fotoelektryczne. Kwantowy model światła.

Model Bohra budowy atomu wodoru. Analiza spektralna. Laser i jego zastosowania.

Właściwości optyczne ciał.

Opracował: dr Marek Wasek

8
 9

WZORY TABEL POTRZEBNYCH NA ZAJĘCIACH.

TABELA 1

obiektyw n D c x x x/
dzob m dzok m/dzok m/dzok m/dzok (%)
1
2
10x 3
4
5
1
2
40x 3
4
5

TABELA 2

obiektyw n cx cx cx cx/ cx

dzok dzok dzok (%)
1
2
10x 3
4
5
1
2
40x 3
4
5