PLANY ŻYCIOWE

Warunkiem tworzenia przez jednostkę planów na przyszłoś jest jej umiejętność odraczania
zaspokajania potrzeb, czyli odraczania graty kacji, która idzie w parze z rozwojem motywacji
wewnętrznej, uniezależniającej jednostkę od aktualnych zewnętrzych bodźców i nagród.
Jednostka musi mieć rozwiniętą zdolność do rozumowania i wybiegania myślą w przyszłość i
przewidywania warunków i skutków przyszłego działania, czyi ukształtowanie przyszłościowej
perspektywy czasu. Kształtowanie planów życiowych, przede wszystkim treści,
uwarunkowane jest tez poglądem na świat, pojęciem własnej osoby i system wartości

Murray jako pierwszy psycholog zajmował się zagadnieniem planów życiowych, stosował pojęcie
programu serii. Stosował pojęcie poakcji jako aktywność, rozumie przez nią działanie, które nie
jest zapoczątkowane przez sytuację zewnętrzną, lecz wpływa niejako samorzutnie z wewnątrz,
część programu serii kierowane przez dalekosiężny zamiar

B. Little nawiązuje do koncepcji Murray i używa określenia plan osobisty, czyli pewna całość
zwierająca cel i sekwencje działań zmierzających do jego realizacji

Charakterystyka planu osobistego B. Little:

1. plan akcentuje, że osobiste cele i pobudki zostały stworzone przez jednostkę
2. Integruje dziedzinę poznawczą, afektywną i behawioralną
3. Organizuję codzienną aktywność i porządkuje spojrzenie na przyszłość
4. Rozpięty jest w określonym czasie

N. Cantor i J.F. Kihlstrom mówią o zadaniach życiowych, które określają jako sformułowany
przez jednostkę problem, który uznaje ona za własny i stara się rozwiązać, poświęcając mu w
pewnym okresie wiele energii i czasu i spostrzega jako organizujący jej codzienną życiową
aktywność

W. Szewczuk określa plan życiowy jako system celów, do których jednostka zmierza w swoim
działaniu oraz zasady ogólne ich realizowania. Plan ten zbudowany jest na szeroko rozumianym
poglądzie na świat jednostki i jej uczuciowym stosunku do rzeczywistości (mówi on tylko o
jednym planie życiowym w przeciwieństwie do innych autorów)

Zadanie może zostać narzucone jednostce np. Przez nauczyciela, a plan osobisty czy życiowy
podkreślają przemyślany i intencjonalny charakter przygotowywanego lub realizowanego
działania

Autorzy ww zgadzają się co do tego, że:

1. plany czy zadanie życiowe dotyczą spraw bardzo ważnych dla podmiotu
2. Są realizowane przez dłuższy czas
3. Obejmują znaczną część codziennej aktywności jednostki
4. Odzwierciedlają jej potrzeby, wartości i pogląd na świat

Plany życiowe:
1. można je określić jako stworzony lub dowolnie wybrany przez jednostkę ważny cel główny
powiązany z szeregiem celów pomocniczych i ogólnych zasadach operacjonalizacji tych
planów
2. Plany życiowe różnią się od planów pojedynczych działań, bo obejmują znacznie szerszy
zakres aktywności jednostki , dotyczą aktywności bardziej treściowo różnorodnej,
rozłożonej w dłuższym czasie, mającej dla jednostki ważniejsze znaczenie. Mają
charakter bardziej ogólny, mniej sprecyzowany
3. Pojecie planu życiowego nie jest tożsame z pojęciem celu życia, cel to to do czego człowiek
dąży, a plan wyznacza drogi dojścia do celu. Ze społecznego punktu widzenia ważne jest
nie tylko jakie cele ludzie realizują, ale i sposób w jaki do nich dochodzą. Plan może
wyznaczać drogi do celu, które są zgodne z normami moralnymi lub nie, mogą być zgodne lub
nie z zasadami sprawnego działania
fi
4. Plany różnią się od marzeń, bo są tworzone z myślą o ich realizacji, dotyczą więc celów ,
które mają odpowiednie prawdopodobieństwo urzeczywistnienia. Marzenia są kierowane
głównie uczuciami i życzeniami, są w małym stopniu realnymi możliwościami. Nie znaczy to
jednak, że obiekty czy stany, które są w określonym czasie tylko przedmiotem marzeń, w
innych okresie mogą zostać zrealizowane.

R.A. Emmons posługuje się pojęciem osobistego dążenia, ma podobne znaczenie co plan
osobisty. Dążenie osobiste jako zespół funkcjonalnie równoważnych celów i sposobów
działania. Osobiste dążenie nie jest tożsame z jego poznawczą reprezentacją, wyobrażeniem czy
planem. Plan stanowi tu więc poznawczą reprezentację osobistego dążenia.

Plany życiowe powodują, że:

1. aktywność jednostki jest dobrze zorganizowana i ukierunkowywana co pozwala jej
maksymalnie wykorzystać własne możliwości
2. Nadają one życiu człowieka sens
3. Ich pomyślna realizacja dostarcza jednostce zadowolenie z życia

Plany te jednostka zaczyna tworzyć w wieku dorastania (marzenie i myślenie o przyszłości)

Sformułowanie planów życiowych zależy od stopnia ich rozwoju psychicznego (zależne od

wieku, temperamentu, nałogów), będą tez związane z aktualną sytuacją życiowa jednostki i
warunkami życia

CECHY PLANÓW ŻYCIOWYCH

Według analizy badan Kiślaka i Michalskiego różnicujemy je względu na:

1. liczbę planów (często formujemy kilka planów)
2. Treść planów (rodzaje, np zawodowe, rodzinne)
3. Wielkość planu życiowego (może być określony przez plany cząstkowe)
4. Różnorodność (może być 1 lub wiele dziedzin życia, im więcej tym bardziej urozmaicone
życie)
5. Stopień ważności (poszczególne plany mają różne wagi i odmienne znaczenie)
6. Stopień zgodności dróg dojścia do celu z normami moralnymi (nie zawsze są pozytywne,
wykorzystują różne metody do ich realizacji)
7. Stopień trudności (czasem dotyczą tej samej dziedziny, ale mają różny stopień trudności)
8. Realistyczność (realistyczne, czyli takie, które mają znaczne prawdopodobieństwo relizacji,
jednostka zakłada bardziej realistyczne plany wraz z doświadczeniem życiowym, inne mogą
mieć charakter nierealistyczny)
9. Szczegółowość (zależy od właściwości osobowych jednostki, może mieć wiele detali)
10. Elastyczność (wyraża się w stopniu sprzężenia zwrotnego między planem a działaniem)
11. Rozpiętość czasowa (przewidywany czas realizacji jest znacznie dłuższy, może być tworzony
na krótszy lub dłuższy okres)
12. Stopień integracji (zintegrowane, czyli takie, które są ułożone w sposób hierarchiczny)

Wpływ cech na plany życiowe:

1. wiek-tworzenie planów zaczyna się w okresie dorastania, wzrasta wtedy zainteresowanie
przyszłością, rozwija się orientacja na przyszłość, zdolność do planowania i realistycznych
planów)
2. Płeć-wyraźnie związany z oddziaływaniami społeczno-kulturowymi
3. Poziom inteligencji-J.E.Nurmi stwierdził, że bardziej inteligentne osoby częściej były
zainteresowane przyszłą edukacją, a mniej inteligentne zawodem.
4. Temperament-ma wpływ na stopień szczegółowości planów (introwertyczne bardziej
szczegółowe niż ekstrawertyczne, ma wpływ również na trudność w stawianiu sobie celów, na
posługiwanie się planem w trakcie realizacji)
5. Potrzeby
6. Wzór zachowania A vs B-wpływa na stopień trudności planów, wzór zachowania A wybierają
cele trudniejsze, wymagające większego wysiłku, równocześnie realizują wiele celów, starają
się w jak najkrótszym czasie zrealizować jak najwięcej, chcą dużej kontroli wykonania, bardziej
wytrwale i efektywne w działaniu

Na cele życiowe wpływają również aspekty dotyczące osoby, tj. Samoakceptacja, położenia
poczucia kontroli, własnej skuteczności

Plany życiowe jednostki są również uwarunkowane przez czynniki społeczne (miejsce

zamieszkania, wykształcenie rodziców, warunki materialne rodziny), przede wszystkim ma to
wpływ na plany edukacyjne młodzieży

Czynniki warunkujące kształtowani się planów życiowych jednostki można podzielić na:
1. Zależne
2. Niezależne

Opis pewnej części osobowości za pomocą języka planów życiowych pozwoli ujawnić nowe
właściwości i aspekty funkcjonowania- G.A. Miller, E. Galanter i K.H. Pribram

Analiza planów osobistych-technika B.R. Little, polega na tym, że badani po wypisaniu swoich
planów wybierają 10 z nich, następnie oceniają je na 17 dymensjach, posługując się skalą od 0 do
10. Dymensje ze względu na treść podzielono na 5 grup (znaczenie, struktury, wspólności,
skuteczności i stresu)

Kwestionariusz orientacji na cele i planowości-M. Frese, J. Stewart i B. Hannover, ma służyć

do badania tych 2 stylów działania, zadaniem badanych była ocena na pięciopunktowej skali, w
jakim stopniu poszczególne pozycje kwestionariusza odzwierciedlają ich działanie. Wyodrębniono
3 czynniki skalo (po badaniach wstępnych i analizie czynnikkowej): 1. orientacje na cele, 2.
planowość, 3. orientacja społeczna

Skala orientacji temporalnej-C.S. Nosal, Podskale: teliczności, szczegółowości, presji czasu,

planowania, teraźniejszości, przeszłości, pokazano korelację między skalami, zastosowana do
badania planów, ścisłej właściwości planowania

Strategie rozwiązywania problemów, w tym zadań życiowych-Cantor i Kihlstrom, strategie są

bardziej jeslatyczne i złożone niż style, bo są nabyte, względnie stale i sztywne. Stwierdzają, że
strategię obejmują m.in, interpretacje przez jednostkę problemu i planowanie jego rozwiązania, są
one skierowane na cele jednostki

Właściwości planowania i realizowania planów, które mogą służyć do opisu świadomego

poziomu funkcjonowania osobowości, związanego z działaniem:
1. stopień orientacji na cele-inaczej teliczność, posiadanie własnych celów, traktowanie ich
poważnie, wytrwałość w ich realizacji i doprowadzanie ich do końca, nie sprzyja
impulsywności i depresyjności, ocenianie jednostki w rolach społecznych, sprzyja
efektywności działań, ale nie zawsze ma pozytywne skutki, bo nie są efektywne gdy są
nawykowe lub zgeneralizowane. Gdy sytuacja jest przewidywalna i mamy nią wpływ to
podjęcie celu i dokładne zaplanowanie jego realizacji będzie zwykle prowadzi do sukcesu i
odwrotnie. Osoby o wysokim poziomie orientacji na cele wola zadania ustrukturalizowane,
Spełnia role pozytywną w sytuacjach osiągnięć, ale jest dysfunkcyjna w sytuacjach zabawy i
wypoczynku
2. Planowość-wyraża się w tendencji do zastanawiania się przed rozpoczęciem działania,
obmyślania szeregu sposobów dojścia do celu, przewidywania odległych konsekwencji swego
działania, tworzenia planów na odległa przyszłość, wyciągania wniosków z uprzednio
popełnionych błędów i robienia bardzo szczegółowych planów, sprzyja efektywności działań,
ale nie zawsze ma pozytywne skutki, bo nie są efektywne gdy są nawykowe lub
zgeneralizowane. Gdy sytuacja jest przewidywalna i mamy nią wpływ to podjęcie celu i
dokładne zaplanowanie jego realizacji będzie zwykle prowadzi do sukcesu i odwrotnie, Osoby
 o wysokim poziomie planowości wola zadania ustrukturalizowane. Spełnia role pozytywną w
sytuacjach osiągnięć, ale jest dysfunkcyjna w sytuacjach zabawy i wypoczynku
3. Tendencja do planowania ogólnego vs szczegółowego-skorelowana z ww właściwościami,
różnicę w zakresie tendencji do bardzo ogólnego lub szczegółowego określania celu i
planowania jego realizacji. Różnicę mogą mieć swoje źródło w poziomie inteligencji, dążeniu
do unikania stymulacji, stylach poznawczych, innych właściwościach osobowości i warunkach
zewnętrznych.
4. Ukierunkowanie teliczne- na cechę planów jednostki wskazuje ich treść. Treść planów czy
cele wskazują na wartości realizowane przez badanych, które ukierunkowują ich działanie.
5. Bogactwo treści życia-ważna jest różnorodność planów życiowych, która operacyjnie może
być określona przez liczbę klas stworzonych lub zrealizowanych przez jednostkę planów
życiowych. Im więcej tym bardziej bogatsze jego treści życia.
6. Produktywność-2 orientacje na charakteru|: produktywna i nieproduktywna. Gdy w planach
jednostki przejawia się w dążeniu do zrobienia czegoś ważnego dla społeczeństwa.
Nieproduktywna wyraża się głównie w dążeniu do przyjemności, szukania pomocy innych
ludzi, wykorzystywania ich i bycia pasożytem.
7. Integracja teliczna- człowiek może zrealizować szereg klas planów lecz plany te są
podporządkowane jednej głównej aktywności.
8. Perspektywiczny poziom aspiracji-plany życiowe mogą się różnic stopniem trudności,
poziom ten będzie wykazywać na jej dalekie, perspektywiczne aspiracje w tworzeniu i
realizowaniu planów życiowych celów
9. Orientacja społeczna-wspólnotowość, jako kierowanie się sugestiami innych osób przy
ustalaniu celu i planowania jego realizacji oraz jego tendencji do ujawniania planów
10. Zaangażowanie emocjonalno-motywacyjne-stopień zaangażowania się jednostki we
własne plany zależny jest od ich ważności (właściwości), od względnie stałych cech
osobowości podmiotu. Tworzenie i realizacja planów stanowi dla jednostki źródło emocji.

Od wielu lat prowadzone są badania zmierzające do wyjaśnienia roli osobowości człowieka w

powstawaniu, rozwoju i przebiegu chorób somatycznych, w nabywaniu i zmianie różnych
nawyków zdrowotnych

OSOBOWOŚĆ A CHOROBY

Osobowość rozumiana jako całość myśli, emocji i zachowań i wyznaczających kierunek życia
człowieka. Badania prowadzone zmierzają do ustalenia ww zachowań na choroby sercowo-
naczyniowe i nowotworowe, stres i radzenie z nim sobie

Przez choroby długotrwałe, zwłaszcza nieuleczalne zmiany mogą zachodzić również w

osobowości człowieka

Osobowość wpływa na calom funkcjonowania człowieka, w tym jego zdrowie

Pierwsze koncepcje nurtu psychosomatycznego nawiązywały do Freuda i histerii konwersyjnej

(nieświadoma manifestacja kon iktów wewnętrznych, objawy somatyczne)

Pierwsi przedstawiciele medycyny psychosomatycznej do wyjaśnienia niektórych chorób

organicznych stosowali 2 podejścia:
1. nawiązywał do psychoanalizy, zakładali, że pojawienie się określonej choroby związane jest
ze strukturą osobowościową jednostki, przedstawicielka F. Dunbar przyczyny chorób łączyła
ze specy cznym dla danej choroby pro lem osobowości, brak poprawności metodologicznej
z prowadzonych badań
2. Uważano, że traumatyczne doświadczenia doznane w dzieciństwie są zasadnicznym
czynnikiem mającym znaczenie dla powstania i rozwoju niektórych chorób somatycznych,
przedstawiciele Groen, Hamilton, Rees
3. Proba połączenia 2 nurtów przez Alexandra i French, reakcja człowieka na daną sytuacje
(pojawienie się lub brak choroby) zależy od osobowości jednostki i sytuacji. Powstawanie
choroby jest uwarunkowane 3 czynnikami:
fi
fl
fi
 -specy czna konstelacja cech osobowości powiązanych z nieświadomymi kon iktami
pochodzącymi z okresu dzieciństwa
-sytuacja, która wystąpiła bezpośrednio przed zachorowaniem, a która reaktywuje stary kon ikt
-konstytucjonalna słabość danego narządu

Krytyka koncepcji:
-koncepcje opierały się na obserwacjach klinicznych i wywiadach z chorymi, a nie badaniach
uwzględniających obowiązujące standardy metodologiczne
-traktowali procesy psychiczne i biochemiczne jako oddzielne zjawiska, niepowiązane ze sobą
-zainteresowania klasyków medycyny koncentrowały się wokół przyczyn tylko niektórych
jednostek chorobowych i nie uwzględniały psychologicznych konsekwencji chorób somatycznych

Badania Lebovitsa:
-wskazywały, że osoby, u których wystąpiła choroba wieńcową, w porównaniu z gr kontrolną
uzyskały wyższe wyniki w 3 skalach składających się na triade neurotyczną (hipochondria,
historia i depresja)
-potwierdzono, że osoby z gr wieńcowej charakteryzowały się silniejszymi skłonnościami do
przeżywania napięć emocjonalnych, silną potrzebą niezależności i wysoką podejrzliwością

Łazowski i Płużek-ich badania wykazały istnienie zespołu psychosomatycznego,

charakterystycznego dla pacjentów z chorobami układu krążenia, chorobą wrzodową, na które
składa się silna potrzeba dominacji, osiągnięć, wytrwałości, porządku, rozumienia siebie i innych,
duża samokontrola, postawa obronna i pozytywna samoocena. Wyższy poziom triad neurotycznej
i pacjentów z chorobą wrzodową

Współcześnie medycyna psychosomatyczna bazuje na podejściu holistycznym, czyli ujmuje

się zarówno strony biologiczne jak i psychologiczne i społeczne. Nie ma zasadniczych różnic w w
etiologii chorób somatycznych, psychicznych i funkcjonalnych, różnią się w symptomologii,
podłoże jest wieloczynnikowa konstelacja uwarunkowań biologicznych i psychospołecznych

Psychologia zdrowia i jej zainteresowania sprowadzają się do obszarów:

1. utrzymania i polepszenia zdrowia ludzi w zasadzie zdrowych lub tez przejawiających
nasilenie pewnych czynników zagrażających ich zdrowiu, promocja zdrowia
2. Przywracanie zdrowia, poprawienia jakości życia ludzi chorych somatycznie, zakres
psychologii klinicznej
3. Zadaniem jest uwzględnienie wzajemnego oddziaływania sfery biologicznej, psychicznej i
społecznej

Pervin i ujecie osobowości-jako złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i
wzorzec życiu człowieka. Ma charakter teorii całościowej i integrującej

Aby opisać osobowość używam pojęć:

1. Struktury-względnie stale aspekty osobowości
2. Cechy-spójność indywidualnych reakcji na różnorodne sytuacje
3. typu osobowości-większy stopień regularności i ogólności zachowania, określa skupienie
wielu różnych cech

Badania związków przyczynowych między osobowością a predyspozycjami zdrowotnymi są

trudne i obwarowane znacznymi znacznymi ograniczeniami. Osobowość jest jednym z wielu
czynników determinujących stan zdrowia. Nie masz tez odpowiedzi co jest przyczyną a co
skutkiem

Rodin i Salovey-brak ujednoliconej nomenklatury cech osobowości, podkreślają, że niektóre

teorie osobowości nie zostały dobrze zoperacjonalizowane.

Dowodów na istnienie związku miedzy osobowością a chorobą dostarczają dane z zakresu

psycho zjologii. Wskazuje na istnienie mechanizmów prowadzących do zachorowania i ukazuje
fi
fi
fl
fl
jakie zmienne osobowościowe wpływają na te mechanizmy (badania prospektywne, stres obniża
odporność organizmu)

Reinterpretacja choroby może pociągnąć za sobą redukcje emocji negatywnych, wzrost

nasilenia emocji pozytywnych, przyczynia się do mobilizacji sil odpornościowych organizmu i
przezwyciężeniu choroby. Proces radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą

Osobowość może podlegać pewnym zmianom na sutek doświadczanej choroby, zwłaszcza gdy
jest przewlekła lub nieuleczalna.

WIELKA PIĄTKA

Wielka piątka-model osobowościowy, za jego słusznością przemawia międzykulturowa

zgodność samoopisów i danych obserwacyjnych, korelacje między wskaźnikami cech i
pomiarami motywacji, emocji czy zachowań interpersonalnych. Koncepcja klarowana i
porządkującą

Cecha jako ogólna dyspozycja znajdującą swój wyraz w różnorodnych działaniach. McCrae i
Costa mówią, że pojecie cechy to bardziej motyw niż nawyk.

Cecha jest szerszym określeniem wskazującym:

-motywację
-style
-inne aspekty spójności w życiu człowieka

Cechy osobowości opisują:

-style emocjonalne
-interpersonaln
-doświadczeniowe
-motywacyjne i postawy.

Spójne wzorce wskazujące na istnienie cechy muszą być:

-obserwowalne w czasie
-transsytuacyjne

Z perspektywy teorii cech zmiana osobowości oznacza, że jeden spójny wzorzec zostaje
zastąpiony innym spójnym wzorcem

Główne zalety koncepcji wielkiej piątki:

-przejrzysty i udokumentowany sposób ujęcia struktury osobowości
-możliwość prowadzenia badań nad biologicznymi i zjologicznymi cechami, współzależności
między różnymi cechami
-dokonywanie opisu osobowości w kategoriach zachowań typowych oraz możliwości badania
różnych grup i porównywania otrzymanych rezultatów

5 głównych wymiarów wielkiej piątki:

1. Neurotyczność-odzwierciedla brak zrównoważenia emocjonalnego i rozumiana jest jako
podatność jednostki na doświadczanie negatywnych Stanów emocjonalnych (lęk, gniew,
irytacja, poczucie winy). Obejmuje 6 składników, czyli lęk, agresywną wrogość, depresyjność,
nadmierny samokrytycyzm, impulsywność, nadwrażliwość. Lęk i agresywność jako
dyspozycyjne formy podstawowych Stanów emocjonalnych (strach i złość). Osoby z wysokim
poziomem lęku są nerwowe i spięte, skłonne do zamartwiania się. Osoby wrogo usposobione
wykazują skłonność do przezywania złości, bywają rozdrażnione, łatwo wpadają w gniew.
Podstawą depresyjności i nadmiernego krytycyzmu są emocje smutku i poczucia wstydu.
Deprrsyjność to przeżywanie smutku, beznadziejności i osamotnienia. Czują się
bezwartościowe i winne. Osoby nadmiernie samokrytyczne są podatne na odczuwanie
wstydu lub zażenowania, czują się gorsze od innych. Osoby o wysokim poziomie
neurotyczności w trudnych sytuacjach załamują się i zniechęcają, wykazują tendencje do
zamartwiania się, mają małą tolerancje na na działanie bodźców stresogennych. Osoby z
niską neurotycznością określane są jako stabilne emocjonalne, spokojne, zrelaksowane i
zdolne do zmagania się ze stresem.
2. Ekstrawersja-społeczny wymiar funkcjonowania człowieka i określa ilość i jakość interakcji
społecznych, poziom aktywności, energii i zdolności do odczuwania pozytywnych emocji.
Ekstrawersja warunkuje zapotrzebowanie na stymulację. Składniki ekstrawersji dzielimy na 3
cechy interpersonalne: aktywność, poszukiwanie doznań i pozytywna emocjonalność.
Serdeczność i przywiązanie-przyjazne, szczere, mocno zaangażowany styl osobistej
interakcji. Asertywność-skłonności przywódcze i łatwość podejmowania decyzji.
Ekstrawertycy są energiczni, aktywni, lubią być zajęci, poszukują nowych doznań, preferują
środowisko, które stymuluje ich do działani. Dyspozycje składające się na ekstrawersję mają
charakter synergistyczny-aktywność prowadzi do doznań i pozytywnych emocji i poczucia
szczęścia. Są optymistycznie nastawione do życia, są towarzyskie, przyjacielskie, skłonne do
zabawy, przeciwieństwem są introwertycy
3. Otwartość na doświadczenie-wymiar związany ze skłonnością jednostki do poszukiwania i
pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, ciekawością poznawczą i tolerancją
wobec nowości. Wiąże się z myśleniem dywergencyjnym i kreatywnością. Wyróżnia się 6 sfer:
wyobraźnia (bujna wyobraźnia i snucie marzeń), estetyka(otwartość we wrażliwości na
sztukę i piękno), uczucia (cenią doświadczenie, uważają je za źródło sensu życia), działanie
(przeciwieństwo sztywności), idee(gotowość do brania pod uwagę różnych możliwości i
liberalny stosunek do wartości) i wartości (gotowość do brania pod uwagę różnych
fi
 możliwości i liberalny stosunek do wartości). Osoby z wysokim poziomem otwartości na
doświadczenie są ciekawsze świata i mają bogatsze życie, wyrażające się w większej ilości
doświadczeń i przeżyć. Osoby o niższym poziomie charakteryzują się konwencjonalnością w
zachowaniu i konserwatyzmie w poglądach.
4. Ugodowość-wymiar opisujący pozytywne lub negatywne nastawienie do innych ludzi,
orientacje interpersonalną przejawiająca się w altruizmie lub antagonizmie. Cecha ta wyraża
zaufanie lub jego brak do innych ludzi. Osoby z wysokim poziomem tej cechy charakteryzują
się sympatią do innych osób, nastawieniem kooperatywnym, skłonnością do udzielania
pomocy, są ufne, przekonani, że wszyscy są dobrzy, są szczerzy, prostolinijni i bezinteresowni.
Osoby mało ugodowe są egocentryczni, sceptyczni, nastawieni na rywalizacje.
5. Sumienność-odnosi się do stopnia zorganizowania wytrwałości i motywacji jednostki w
działaniach zorientowanych na cel. Jednostko o wysokim poziomie tej cechy charakteryzują
się silną wolą, motywacją do działania, skrupulatnością, punktualnością, rzetelnością,
wytrwałością w realizacji celu, są skuteczni przez to że są zorganizowani, perfekcyjni we
wszystkim, zdyscyplinowani. Pod pewnym względem osoby sumienne są pełni zahamowań i
skrupulatnie przestrzegają swoich zasad moralnych. Przeciwieństwem są hedoniści.

Model wielkiej piątki nawiązuje do wcześniej sformułowanej koncepcji Eysencka, czyi 3 wymiary
osobowości: neurotyczność, ekstrawersja, psychotyczność.

Różnica między wielką piątka z 3 wymiarami: 5 wymiarów uzyskano na drodze empirycznej, a

u Eysencka były to jedynie założenia teoretyczne a dane empiryczne miały je jedynie wery kować

Łączy je dążenie do ustalenia struktury cech osobowości i wyraźne ugruntowanie, zwłaszcza gdy
chodzi o Eysencka

Według Eysencka wielka piątka zawiera się w jego 3 wymiarowej teorii bo 2 wymiary są tożsame.
A ugodowość i sumienność odpowiada psychotyczności.

Cechy osobowości wielkiej piątki są w znacznym stopniu wrodzone i odzwierciedlają biologie

człowieka. Badania wskazują na duża stabilność tych cech, która zwiększa się wraz z wiekiem.
Jest to bliskie teorii Eysencka, że dziedziczność cech jest uwarunkowana biologicznie.

Badania Robertsa i DelVecchio: osobowość człowieka zmienia się w kierunku rosnącej

spójności a proces ten osiąga koniec dopiero około 50 r.ż. pokazuje to, że im starsza osoba tym
mniejszy wpływ mają na nią wydarzenia życiowe i odwrotnie z młodszymi. Na przestrzeni życia
człowieka możemy zauważyć stopniowe zmiany w nasieniu poszczególnych cech-im człowiek
starszy tym bardziej wrasta ugodowość i sumienność.

Ugodowość i neurotyczność przypisuje się szczególne powiązania z chorobami i

zaburzeniami. Reszta raczej sprzyja zdrowiu

Osoby neurotyczne a zdrowie:

-często wyolbrzymiają doznawane dolegliwości i przezywane problemy
-osoby neurotyczne doświadczają zazwyczaj więcej dolegliwości zycznych i nieprzyjemnych
objawów związanych z samopoczuciem i jakością życia
-badania potwierdzają związek neurotycznością i choroby wieńcowej i chorobami
nowotworowymi, wskazuje się również negatywy efekt z chorobami somatycznymi
-doświadczenie emocji negatywnych pogarsza stan zdrowia u osób niewykazujących wyraźne
symptomy choroby (badania Leventhala)
-neurotyczność sprzyja rozwojowi syndromu wypalenia zawodowego i częściej angażuj się w
zachowania niekorzystne dla zdrowia (palenie, alko, dragi)

Ugodowość z zdrowie:
-dotyczy to głównie niskiego poziomu ugodowości, który traktowany jest jako czynnik ryzyka
choroby wieńcowej
fi
fi
 -osoby egocentryczne, agresywne, nastawione na rywalizacje przejawiają gorszy stan zdrowia
zycznego i psychicznego, przejawiają wyższy poziom ciśnienia krwi, silniejsze objawy
niedokrwiennej choroby serca, wyższy wskaźnik śmiertelności
-najbardziej niebezpieczna jest niska ugodowość związana z cyniczną wrogością związana z silną
ekspresją gniewu na zewnątrz , bo jest traktowana jako czynnik ryzyka zawalu serca

Sumienność i ekstrawersja a zdrowie:

-w większym stopniem wiążą się ze zdrowiem
-introwersja łączy się z chorobami nowotworowymi
-wysoka neurotyczność, niska sumienność i ugodowość związane są a z brakiem poprawy w
odniesieniu do postępów terapii
-niska ugodowość z wysoką neurotycznością wiąże się z osobowością narcystyczną
-wysoka sumienność połączona z niską otwartością i ugodowością i podwyższoną
neurotycznością wiąże się z osobowością obsesyjno-kompulwyną
-niska ugodowość i sumienność z podwyższoną neurotycznością prowadzi do rozwoju
antyspołecznych zaburzeń zachowania

Inne właściwości chorobotwórcze:

-lęk
-depresyjność
-gniew
-wrogość
-powściągliwość
-zahamowanie
-tłumienie emocji
-agresywność
-skłonność do rywalizacji
-nadmierna potrzeba osiągnięć
-predyspozycje temeperamentalne

TEMPERAMENT

Teza, że temperament wiąże się z chorobami powstała już w starożytności (Hipokrates, Galen)

Temperament obejmuje podstawowe, względnie trwale cechy osobowości, które odnoszą się do
formalnych właściwości, reakcji i zachowań. Cechy te ujawniają się w okresie wczesnego
dzieciństwa. Temperament podlega podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i
specy cznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem.

Wg Strelaua struktura temperamentu obejmuje 6 czynników:

1. wrażliwość sensoryczna-zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o malej wartości
stymulacyjnej
2. Reaktywność emocjonalna-wyraża tendencje do intensywnego reagowania na bodźce
wywołujące emocje i przejawia się w dużej wrażliwości oraz niskiej odporności emocjonalnej
3. Wytrzymałość-zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających
długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności albo w warunkach silnej stymulacji
zewnętrznej
4. Aktywność-tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do
zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej
5. Żwawość-oznacza tendencje do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa
aktywności, łatwą zmianę jednej reakcji na inne, odpowiednio do zmian zachodzących w
otoczeniu
6. Perseweratywność-tendencja od kontynuowania lub powtarzania zachowań i doświadczania
Stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca, który te zachowania wywołał

Pierwsze 4 elementy-energetyczna charakterystyka zachowania

2 ostatnie-charakterystyka czasowa
fi
fi
Kwestionariusz temperamentu-narzędzie pomiaru temperamentu (Zawadzki i Strelau)
Badania Strelau dostarczyły danych wskazujących na istnienie związku niektórych cech
temperamentu z chorobami somatycznymi (nowotwory, choroby wieńcowe)

Inne badania prowadzone przez Zawadzkiego i Strealau potwierdziły role reaktywności

emocjonalnej i aktywności jako cech temperamentalnych wiązanych się z chorobami
somatycznymi.

Aleksytymia-jako czynnik zwiększający ryzyko zachorowania, bo to problem z wyrażeniem

emocji. Słaba ekspresja emocjonalna może wiązać się z zaburzeniami osobowości. Może być tez
elementem represyjnego stylu radzenia sobie lub wiązać się z innymi formami radzenia sobie, tj,
tłumienie lub zaprzeczanie. Nazywana także ślepota emocjonalną lub analfabetyzmem
emocjonalnym. Jest zjawiskiem ograniczającym dostęp człowieka do swojego wnętrza i
zjawiskiem zaburzającym procesy uświadamiania sobie własnych emocji.

Główne cech syndromu aleksytymii wg Taylora:

-niezdolność do werbalizacji emocji
-niezdolność do odróżnienia pobudzenia emocjonalnego od emocji
-ubóstwo życia wyobrażeniowego (hiperlogiczność)
-operacyjny styl myślenia (koncentrowanie się na powierzchownych aspektach zjawiska,
konkretach i niechęć do sięgania do istoty rzeczy)

Charakterystyka alekstyymików:
-brak umiejętności rozpoznawania rożnych Stanów emocjonalnych
-przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi
-trudności w ekspresji emocji
-brak zdolności do marzeń
-wąskie zainteresowania
-obniżona potrzeba poznawania
-myślenie konkretne
-preferowanie rzeczy znanych
-ukierunkowanie na fakty
-trudności w radzeniu sobie ze stresem
-skłonności do unikania poszukiwania pomocy i wsparcia u innych
-brak zdolności do modulacji procesów emocjonalnych przez procesy poznawcze

Aleksytymia związana jest z występowaniem u niektórych osób chorób somatycznych i

zaburzeń psychosomatyczych. Wiąże się również z chorobami nowotworowymi, chorobami
serca, przewlekłymi bólami i problemem z oddychaniem

Represyjny styl osobowości-charakteryzuje się unikaniem myśli, które mogą spowodować

wystąpienie świadomych kon iktów lub kłopotliwych przeżyć, a także unikaniem innych ludzi.
Wykazują niski poziom lęku i silne skłonności do przejawiania postaw obronnych. Wypieranie jako
odmowa jednostki zaaprobowania represjonowanych treści.

U osób ze skłonności do represji pojawia się wahanie ciśnienia krwi zwłaszcza w sytuacji
stresu, zauważono zależność między represyjnym stylem osobowości a rozwojem raka piersi

Osobowość zahamowana-powściągliwość i sztywność

Objawy osobowości zahamowanej:

-zanim podejmą decyzje zwykle starannie rozważają wszystkie aspekty zagadnienia
-wierzą, że zawsze powinno się postępować zgodnie z wyznawanymi zasadami
-rzadko podejmują decyzje bez namysłu
-są ostrożni i unikają ryzyka
-prawie nigdy nie działają pod wpływem impulsu
fl
-tłumią swoje myśli i uczucia

Przy osobowości zahamowanej łatwiej o zachorowanie na choroby naczyniowo-sercowe i

nowotworowe. Zaostrza objawy cukrzycy, astmy i anoreksji.

Osoby z wysokim poziomem gniewu i wrogości wykazują większe ryzyko choroby wieńcowej

WZORY ZACHOWAŃ

Wzór zachowania A-Friedman i Rosemann, zauważyli, że osoby zapadające na zawał serca

charakteryzowały się permamentną walką w zdobyciu jak największej ilości celów w jak
najkrótszym czasie. De niuje się jako zespół jawnego zachowania lub styl życia charakteryzujący
się skrajnym współzawodnictwem, walką o osiągnięcia, agresywnością, pobudliwością,
nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem mięśni twarzy, poczuciem
presji czasu i nadmiernej odpowiedzialnością. Zachowanie to można rozpatrywać z punktu
widzenia treści jak i cech formalnych. Można ją określić jako sposób regulacji stosunków jensostki
z otoczeniem, w którym znacząca rolę przypisuje się dużej potrzebie osiągnięć. Badania
potwierdzają zwiększone prawdopodobieństwo na zapadniecie na choroby sercowo-naczyniowe.

Punkt widzenia treści:

-potrzeba osiągnięć
-tendencja do dominacji
-agresywność

Cechy formalne:
-wysoka dynamika zachowań
-energia przejawiana w działaniu
-pośpiech
-niecierpliwość
-wyrażanie na poziomie behawioralnym przez określony sposób mówienia, poruszania się czy
gestykulacji

Zachowanie typu A sprzyja zachorowaniu, bo przypuszczalnie dokonuje się to za pośrednictwem

zwiększonej reaktywności zjologicznej, mechanizmem pośredniczącym jest stres. Są to
jednostki permamentnie narażone na doświadczanie sytuacji stresowych. Stres powoduje
mobilizacje organizmu co zwiększa aktywność układu autonomicznego (część sympatyczna) co
pobudza akcje serca, podnosi ciśnienie krwi. Wzór A może też wiązać się z chorobami układu
pokarmowego i chorobami reumatycznymi

Mówi się rownież, że nie sam typ A a jego elementy przyczyniają się do rozwoju chorób, jest to
przed wszystkim wrogość i gniew. Zostało to potwierdzone badaniami Kawachi. Również
tendencje do rywalizacji i poczucia presji czasu. Wykazano również niekorzystna dla zdrowia
rolę dominacji.

Ostrowski zanotował pozytywny związek między agresją werbalną z występowaniem duszności i

bólu.

Zachowanie typu A jest tylko czynnikiem ryzyka, nie zostało to potwierdzone formalnie, oznacza
to jedynie, że wraz z nasileniem cech charakterystycznych dla tego wzorca wzrasta
prawdopodobieństwo wystąpienia choroby. Więc nie ma tu związku przyczynowo-skutkowego.
Są również inne czynniki wywołujące chorobę.

Wzór osobowości typu B przypisuje się osobom, które są łagodne, nie spieszą się, nie rywalizują
nadmiernie, bardziej poddają się prądowi życia niż walce o osiągnięcia.

Pierwsze związki choroby i czynników psychicznych zauważono już w starożytności, gdzie

Galen odkrył, że kobiety melancholijne częściej zapadają na raka piersi
fi
fi
Pierwszy nurt badań Holmesa i Rahea gdzie porównywano ilościowo oszacowany poziom
stresu psychospołecznego z zachorowalnością na raka. Wykazano, że wraz z ilością
doświadczanych zdarzeń życiowych wzrasta ryzyko pojawienie się choroby, badania Dolińskiego
i Zygmunta wykazały również, że wiąże się to z utratą znaczącego emocjonalnie obiektu

Drugi nurt badań dotyczył psychologicznych uwarunkowań chorób nowotworowych i wiązał

się z poszukiwaniem specy cznych właściwości osobowości, który temu sprzyja. Czyli
osobowość typu C

Osobowość typu C-osobowość rakowa, Morris i Geer, celem przejawianego przez osobę braku
ekspresji emocjonalnej i rozwoju poczucia bezradności w obliczu stresu.

Osobowość typu C charakteryzuje się:

-kooperatywny
-spokojny
-cierpliwy
-nieasertywny
-ukrywający negatywne emocje
-uległy wobec zewnętrzych autorytetów

Wg Eysencka na osobowość rakową składają się 2 główne cechy:

1. skłonność od reagowana na stres poczucie bezradności lub beznadziejności
2. Skłonność do wypierania emocji

Utrzymywanie się Stanów beznadziejność i bezradności łączy się z obniżeniem aktywności

układu immunologicznego co sprzyja rozwojowi choroby

Oleś-osobowość typu C jest wynikiem występowania wysokiego poziomu neurotyczności i

introwersji, obniżone poczucie własnej wartości, brak wiary w siebie, bierność, skłonność do
przezywania Stanów obniżonego nastroju i pesymistyczne nastawienie wobec przyszłości

Typ C może być też traktowany jako styl radzenia sobie charakterystyczny dla osób
zapadających na nowotwory. Jest to zmienna mody kującą związek stresu z chorobą
nowotworową i jest uwarunkowany m.in. cechami osobowości. Wykazuje się sposoby radzenia
sobie tj: wycofanie się, rezygnacja z dążenia do celu, bezradność, poczucie winy. Często
maskowane są demonstracją niezależności czy nadmiernym optymizmem.

Ryzyko zachorowania na nowotwory zwiększa rownież brak poczucia bezpieczeństwa, niski

poziom neurotyzmu, mała ekspresja emocjonalna.

Zwraca się tez uwagę na postawę wobec świata i innych kształtowane w okresie dzieciństwa
a wpływ na sposoby radzenia sobie z doświadczanymi wydarzeniami życiowymi (kształtowanie
się osobowości C w trakcie dzieciństwa)

W koncepcji Baltruscha podkreśla się wczesno dziecięce doświadczenia w rozwoju choroby

nowotworowej, wyróżnia 3 fazy:
1. okres w którym występuje zaburzenie, a głównie osłabienie związków emocjonalnych
dziecka z rodzicem co prowadzi do rozwoju poczucia winy, osamotnienia i niepewności.
Powoduje to przylgnięcie dziecka do rodzica i rozwój mechanizmów obronnych w postaci
zaprzeczenia i wyparcia
2. Następuje utrwalanie się nadkompensacyjnych związków z rodzicami. Skutkuje to
narastaniem kon iktów wewnętrznych i rozwojem negatywnych emocji (gniew, agresja, które
podlegają tłumieniu)
3. Okres bezpośrednio poprzedzający zachorowanie. Wydarzenia zaburzają dotychczasową
równowagę i reaktywują emocje występujące w I fazie (pouczcie bezradności i rezygnacji).
Stres oddziałuje na procesy neuroendokynne, zaburza działanie funkcji komórkowych i
powadzi do osłabienia aktywności układu immunologicznego, który sprzyja w ten sposób
chorobie.
fl
fi
fi
Seligman-pesymizm w rozwoju choroby nowotworowej, znaczący czynnik pośredniczący między
stresem a jego konsekwencjami to sposób percepcji rzeczywistości, przede wszystkim sposób
interpretacji przyczyn zachodzących zdarzeń. Rozwojowi choroby sprzyja pesymistyczne
nastawienie do życia, interpretowanie zdarzeń w kategoriach negatywnych. Powoduje to stan
bezradność i występowanie depresji. To sprzyja osłabieniu aktywności układu immunologicznego
i sprzyja rozwojowi choroby. Poparte jej badaniami.

Typy osobowości wyróżnione na podstawie 3 źródeł (przez samego badanego, kogoś z osób
bliskich badanemu, przez członka zespołu badawczego):
1. Typ I-osobowość sprzyjająca chorobie nowotworowej (ma poczucie doświadczonej straty, jest
zależny od innych ludzi, przejawia poczucie bezradności, depresję)
2. Typ II-osobowość sprzyjająca chorobie niedokrwiennej serca (przejawia złość, wrogość i
agresje, zależny od innych ludzi)
3. Typ III-raczej niestabilny, lękowy, zależny od innych ludzi
4. Typ IV-autonomiczny, w trudnych sytuacjach potra być samodzielny i zaradny
5. Typ V-osobowość racjonalno-antyemocjonalna (łączy cechy typu I i II)
6. Typ VI-osobowość psychopatyczna (obserwowana najczęściej w uzależnieniach lekowych)

Typ III, IV i VI-względnie zdrowe

Typ I, III i V-obciążone chorobą

Twórczą terapia odnowy-Eysenck, Grossarth-Maticek, zmierzająca do zmiany typów I i II w

kierunku typu IV, ma polepszyć radzenie sobie ze stresem i nauczyć się ekspresji swoich emocji w
sposób akceptowany społecznie

Osobowość typu D-osobowość stresowa, Denoletta

2 główne wymiary traktowane jako względnie stałe cechy osobowości:

1. negatywna emocjonalność-skłonność do przeżywania silnych negatywnych emoji, tj. Lęk,
gniew, irytacja, wrogość
2. hamowanie społeczne-dotyczy skłonności do powstrzymywania się od wyrażania
negatywnych emocji i zachowań zgodnych z tymi emocjami. Ma charakter świadomy i
podejmowane jest głównie w sytuacjach społecznych. Powodem jest obawa przed dezaprobatą i
odrzuceniem ze strony innych ludzi

3 czynniki składające się na negatywną emocjonalność (metoda analizy czynnikowej

przeprowadzone na etapie konstrukcji pomiaru osobowości D, czyli skala DS16 i 14):
1. dyskomfort-odczuwany wobec innych
2. Zamartwianie się
3. Irytacja

3 czynniki składające się na hamowanie społeczne:

1. dyskomfort-odczuwany w obecności innych
2. Brak równowagi społecznej
3. Skrytość

Charakterystyka osób typu D:

-tendencja do zamartwienia się
-niskie lub brak poczucia bezpieczeństwa
-pesymistyczny sposób patrzenia na świat
-poczucie bycia nieszczęśliwym
-niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi (obawa przed dezaprobatą i odrzuceniem)
-dyskomfort w obecności innych osób (zwłaszcza obcych)
-słabe więzi z innymi ludźmi
-tendencje do obwiniania się
fi
Objawy stresu psychologicznego i powiązanie z typem D:
-depresja
-trudność w korzystaniu ze wsparcia społecznego
-obniżone samopoczucie
-niski poziom poczucia własnej wartości
-niski poziom satysfakcji z życia
-poczucie wyczerpania

Typ D jest względnie stałą dyspozycją do przeżywania negatywnych emocji, jest ona
przejawem 2 głównych wymiarów osobowości-neurotyzm i ektstra/introwersja. Jej wymiary
negatywnej emocjonalności łączy się z:
1. neurotyzm-tendencja do katastro cznego widzenia rzeczywistości, ocenianie zdarzeń jako
silnie zagrażających i szkodliwych, odczuwanie silnego lęku i napięcia. Wspólne jest
odczuwanie zmieszania, wstydliwość w obecności innych, duża podatność na stres i
skłonność do załamywania się w sytuacjach trudnych. Duża labilność emocjonalna i trudności
z kontrolowaniem impulsów (nie ma tego w negatywnej emocjonalności)
2. Introwersja-podobna do hamowania społecznego, łączy je rezerwa w kontaktach
społecznych, nieśmiałość i preferencje do przebywania w samotności, mniejsza skłonność do
poszukiwania wsparcia społecznego, słabsza jakość kontaktów społecznych, bo obejmuje
elementy intrapsychicznego funkcjonowania związanego z aktywnością i poszukiwaniem
doznań, hamowanie odnosi się tylko do wymiaru intrapsyvchicznego zwianego z relacjami
interpersonalnymi.

Osobowość typu D jest najbliższą neurotycznej introwersji

Osobowość typu D ma podobieństwa z typem A (łączy je występowanie gniewu i wrogości, ale

D ich nie ujawnia, występuje doświadczanie stresu, ale w A jest wynikiem dążenia jednostki do
sprawowania kontroli nad otoczeniem, a w D jest interpersonalne, niechęć do korzystania ze
wsparcia społecznego) i C ( z C nieujawnianie emocji, ale w D ma to charakter świadomy, łączy je
ryegwanie negatywne tj. Depresja, bezradność czy beznadzieja)

Różnice między osobowością D i C:

-C ma skłonność do uznawania potrzeb innych ważniejszych od własnych, a D jest
egocentryczna, nastawiona na realizacje własnych celów i potrzeb
-osobowość typu C ma niską świadomość stresu i dyskomfortu psychicznego, a D pełna
świadomość stresu i przezywania emocji

Różnice między osobowością D i A:

-typ a obejmuje również cechy zachowania składające się na styl życia i elementy osobowości, a
D jako konstrukt osobowościowy obejmuje stałe właściwości jednostki
-osobowość A jest niecierpliwa, działa w pospiechu, jest nastawiona na realizacje celów i
podejmuje ryzyko, D jest spokojna, nie lubi zmian i unika ryzyka
-typ D wykazuje tendencje do reagowania na stres poczuciem bezradności i beznadziejności, ma
skłonność do depresji, u A są zmobilizowane by prowadzić sobie ze stresem, ale może pojawić
się poczucie bezradności i beznadziejności gdy nie maja kontroli
-A nie zawsze jest świadoma swoich uczuć, D jest

Narzędzia do pomiaru osobowości typu D:

1. skala D16 Denloleta- na jej podstawie skonstruowano skale D14 do mierzenia osobowości
stresowej (polska)
2. Skala D14-do badania dorosłych zdrowych i chorych, zawiera 14 twierdzeń, 7 dotyczy
negatywnej emocjonalności, pozostałe 7 hamowania społecznego. Każde twierdzenie jest
oceniane w skali 5 stopniowej. Satysfakcjonujące parametry psychiczne

Osobowość typu D sprzyja chorobie niedokrwiennej serca, pacjenci z rozpoznaną chorobą

obarczeni są większym ryzykiem śmierci niż ci bez osobowości D. Potwierdziły to badania.
Jednostki z osobowością typu D charakteryzowały się gorszą jakością życia, przypisywali sobie
gorsze oceny własnemu stanu zdrowia. Wiąże się ona równie z chorobami nowotworowymi
fi
 (potwierdzone badaniami). Osobowość typu D wiąże się z występowaniem biologicznych
czynników ryzyka układu krążenia. Jej wymiar negatywnej emocjonalności wiąże się w istotny
sposób z zaburzeniami zdrowia psychicznego-symptomy depresji i niepokoju/bezsenności.
Wiąże się z częstszymi skargami na bóle w klatce piersiowej i częstszym stosowaniem środków
uspokajających. W kwestionariuszu radzenia sobie z bólem osobowość typu D wybierała
katastro zowanie. Osobowość ta wiąże się z objawami stresu pourazowego PTSD (korelowanie
dodatnie z unikaniem, nadmiernym pobudzeniem i intruzją). Nadużywanie substancji
uzależniających. Współwystępowanie osobowości D z innymi czynnikami ryzyka ich niekorzystne
rokowniczo działanie może mieć charakter synergetyczny, czyli wywierać silniejszy wpływ niż w
przypadku sumowania poszczególnych czynników.

Osobowość typu D charakteryzuje się neurotyzmem i introwersją. Neurotyczność jest powiązana

z pobudliwością AUN co oznacza, że u osób z wysokim nasileniem tej cechy emocje pojawiaj się
szybko i pod wpływem nawet słabych bodźców i są one trwałe. Osoby z negatywną
emocjonalnością łatwo wzbudzają w sobie negatywne emocje z równoczesna tendencją do ich
utrzymywania.

Biologicznych podstaw ekstra/introwersji i hamowania społecznego można upatrywać w

procesach pobudzenia/hamowania i teorii aktywacji.

Proces pobudzenia/hamowania:
-osoby u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z duża siłą, a hamowanie
reaktywne pojawia się wolno i zanika szybko wykazują predyspozycje do zachowań
introwertywnych
-wniosek, że osoby takie poszukują ciszy i spokoju, izolując się od innych, unikając nadmiaru
stymulacji i kontaktów z innymi ludźmi

Teoria aktywacji:
-odwołuje się do różnic indywidualnych w poziomie aktywności pętku korowo-siatkowatej
wyznaczający jej poziom aktwynosci
-u introwertyków jest wyższy niż u ekstrawertyków (poziom obudzenia korowego) co powoduje,
że reakcje na zewnętrzne bodźce są u nich silniejsze
-wniosek, że introwertycy powstrzymują się od wyrażania emocji i zachowań zgodnych z tym
emocjami, a także do kontaktów z innymi ludźmi, bo przekraczałoby to ich poziom pobudzenia

Przebieg procesów oceny poznawczej a radzenia sobie ze stresem:

-brak ekspresji emocjonalnej jako stała cecha i jako strategia radzenia sobie ze specy czną
sytuacją wg Francis i Pennebaker
-przypuszcza się, że negatywna emocjonalność poprzedza proces oceny poznawczej i radzenia
sobie, sprzyjając ocenie zdarzeń jako zagrażających i szkodliwych
-taki sposób nasila wysterowanie negatywnych emocji i uruchamia potrzebę radzenia sobie z
nimi, ni sprzyja to efektywnemu radzeniu sobie
-osoby typu D preferują powstrzymywanie się od wyrażanie emocji i zachowań zgodnych z tymi
emocjami co w efekcie zwiększa poczucie stresu i poradzi do zmian wegetatywno-somatycznych
i do choroby

Przypuszcza się, że osobowość typu D może wpływać na rozwój chorób poprzez mechanizmy
psychoneuroimmunologiczne oraz endokrynologiczne. Wskazuje się na 2 prawdopodobne
mechanizmy zjologiczne łączące się z osobowością typu D z chorobami:
1. mechanizm zwiększonej reaktywności na stres-potwierdza badanie Frankenhaeuesera,
zwiększa się poziom kortyzolu u osób poddanym sytuacjom stresowym
2. słabienie aktywności układu immunologicznego- zwiększanie się cytokin prozapalnych, które
powodują chorobę niedokrwienną serca

KOHERENCJA

Oczekiwania-najważniejszy element procesów poznawczych, który reguluje nasz stosunek do

świata i siebie. Przekonaniom i oczekiwaniom przypisuje się znaczącą rolę w kreowaniu własnego
zdrowia (optymizm życiowy, poczucie koherencji, własnej wartości i skuteczności, umiejscowienie
fi
fi
fi
kontroli zdrowia). Nie są trwałe, ale stabilne więc mogą wpływać na procesy samoregulacji i nasze
zachowanie

Poczucie koherencji-centralny konstrukt podejścia salutogenetycznego, wg Antonovskiego to

globalna orientacja człowieka wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe choć
dynamiczne poczucie pewności, że:
1. bodźce napływające w ciagu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają
charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny
2. Dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce
3. Wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania

3 zasadnicze elementy koherencji:

1. poczucie zrozumiałości-tendencja do spostrzegania napływających informacji jako
uporządkowanych, spójnych, dających się zrozumieć i przewidzieć
2. Poczucie zaradności-sterowalność, poczucie posiadania dostępnych zasobów
umożliwiających radzenie sobie z wymogami otoczenia, co powoduje, że osoba nie czuje się
bezradna
3. Poczucie sensowności-określa, że życie ma sens, a wymagania są warte zaangażowania

Poczucie koherencji zawiera właściwości:

-poznawcze
-poznawczo-instrumentalne
-emocjonalno-motywacyjne
-jest złożona zmienną osobowościową
-posiada strukturę przekonań o świecie, własnej osobie, swoich relacjach ze światem
-zmienna odnosząca się do banalnych struktur osobowościowych

Kwestionariusze do pomiaru koherencji:

1. kwestionariusz orientacji życiowej-Antonovsky, zawiera 29 twierdzeń ocenianych w skali 7
pkt, pomiar 3 elementów koherencji
2. Skala poczucia koherencji młodzieży-skrada się z 13 pozycji z wersji dla dorosłych
oceniane w skali 5 stopniowej, Jelonkiewicz, Kosińska-Dec, Zwoliński

Podłoże poczucie koherencji-dlaczego mimo stresorów ludzie są zdrowi

Według Antonovskiego normalny stan funkcjonowania człowieka to stan chwiejnej równowagi
lub jej brak. Człowiek nieustannie narażony jest na stresory, ale i tak reagueje i dostraja się do
nich aby zachowań dynamiczną równowagę procesów życiowych na optymalnym poziomie dla
swojego funkcjownwainia. Większość badan wykazuje pozytywna współzależność poczucia
koherencji z różnymi zmiennymi odnoszącymi się do zdrowia zycznego i psychicznego

Poczucie koherencji wiążę się z pewnymi wskaźnikami zdrowia negatywnego-koreluje ujemnie z

lękiem i depresją (potwierdzają to badania Sęk-silniejszą rolę dla lęku i depresji odgrywa
poczucie zrozumiałości i zaradności niż sensowności więc nie pełni aż tak pozytywnej roli).

Wpływ poczucia koherencji na relacje stres-zdrowie/choroba zależy od płci badanych,

przypuszczenie, że poczucie koherencji obniża ryzyko wystąpienia zaburzeń zdrowia, ale głownie
u osób charakteryzującym się wysokim nasileniem tej zmiennej i gdy doświadcza się silnego
stresu (badania Waszkowska i Dudek badania)

Istotna rola poczucia koherencji w zapobieganiu PTSD, czyli wzrost koherencji zmniejsza
poziom PTSD (Dudek badania), czynnik zapobiegający rozwoju zaburzeń w stanie zdrowia
psychicznego, czyli bufor chroniący jednostkę przed negatywnymi skutkami
doświadczanego stresu (Ogińska-Bubik badania)

OPTYMIZM ŻYCIOWY
fi
Optymizm-wyraża przekonanie, że sytuacja potoczy się w dobrym kierunku i nasze działania
zakończą się powodzeniem.
2 ujęcia:
1 .skłonność jednostki do spostrzegania wartościowania świata w kategoriach pozytywnych
2. do oczekiwania raczej pomyślnych niż niepomyślnych zdarzeń w przyszłości

Do 1 Czapiński-optymizm jako wyraz funkcjonowania inklinacji pozytywnej, przejawiającej się w

skłonności człowieka do akcentowania dokonywanych ocen pozytywnych aspektów
rzeczywistości

Do 2 Scheier, Carver i Tiger-optymiści jako ludzie oczekujący pomyślnych wydarzeń, przy czym
konstrukt optymizmu wiąże się bardziej z oczekiwaniami związanymi z sytuacją niż przekonaniami
dotyczącymi osobistej kontroli (dwóch pierwszych), optymizm jako postawa związana z
oczekiwaniami i przewidywaniami dotyczącymi społecznej lub materialnej przyszłości (Tiger)

Stach-próba połączenia 2 ujęć, optymizm jako względnie trwała tendencja do spostrzegania,

wyjaśniania i oceniania świata i zjawisk w nim zachodzących w kategoriach raczej pozytywnych
niż negatywnych oraz względnie trwała skłonność do przewidywania i oczekiwania przyszłych
mniej lub bardziej konkretnych wydarzeń jako raczej pomyślnych niż niepomyślnych. Tendencja
do pozytywnej oceny swata oraz oczekiwanie pomyślności służą usprawnieniu procesów
adaptacyjnych, czyli poprawie ogólnego dobrostanu jednostki

Teoria inklinacji pozytywnej Czapińskiego-doświadczenia ludzi wartościowane jako pozywtyne

przeważają nad doświadczeniami, które są wartościowane negatywnie (ludzie częściej
doświadczają dobra niż zła). Czynnikiem mody kującym wpływ doświadczeń życiowych na
nastawienie wartościujące jest poczucie osobistego sprawstwa i kontrola nad przebiegiem
zdarzeń. Inklinacja pozytywna nie zależy od czy doświadczamy więcej dobrego czy złego, ale od
przekonania o możliwości sprawowania kontroli czy przekonanie o możliwości jej sprawowania.
Teoria ta nawiązuje do teorii poczucia umiejscowienia kontroli Rottera i społeczno-poznawcze
teorii Bandury

Teoria wyjaśniania przyczyn Seligmana-źródeł optymizmu należy doszukiwać się w

ukształtowanym w okresie dzieciństwa stylu wyjaśniania zdarzeń zarówno pomyślnych i
niepomyślnych. Styl wyjaśnienia decyduje czy ktoś jest optymistą czy pesymistą. Pesymistyczny
styl wyjaśniania zdarzeń wiąże się z wyuczoną bezradnością, czyli u osoby, która pomimo
podejmowania prób kontrolowania w sytuacji działania na nią bodźców awersyjnych doświadcza
ich skutków. Powtarzalność takich sytuacji powoduje względnie stale oczekiwanie niepowodzenia
w różnych sytuacjach, a więc i w tych możliwych do kontrolowania. Oczekiwanie niepowodzenia
wywołuje w następstwie de cyty, które odnoszą się do 3 aspektów funkcjonowania człowieka
(poznawczego-przekonanie, że podejmowane działania ukierunkowane są na wyeliminowanie
bodźców awersyjnych nie będą skuteczne, motywacyjnego-obniżenie motywacji do
przeciwdziałania skutkom działania bodźców awersyjnych, zaniku motywacji do zmiany
sposobów działania i emocjonalnego-przejawiającego się skłonnością jednostki, do
odczuwania negatywnych emocji, głównie lęku, przygnębienia i depresji). U osób z wyuczoną
bezradnością charakterystyczną jest wyjaśnianie przyczyn doświadczonych niepowodzeń jako
stałych, wewnętrznych i mających zasięg globalny. U osób odoranych na ten syndrom typowy jest
optymistyczny styl wyjaśniania zdarzeń wiążących przyczyny niepowodzeń z czymś chwilowym,
zewnętrznym, o ograniczonym zasięgu

Regulacyjna teoria optymizmu Scheiera i Carvera- odwołuje się do mechanizmów

autoregulacji i zakłada, że ważnym motywem ludzkiej aktywności jest dążenie do osiągania
wyznaczonych sobie celów, rozumianych jako pożądanych dla jednostki stan rzeczy czy
pożądana wartość. Mechanizmem regulacji decydującym o wyborze celów i ukierunkowaniu
aktywności, jest skłonność do optymizmu, czyli dyspozycyjny optymizm (względnie stała cecha
osobowości). Dyspozycyjny optymizm wyraża zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych
wydarzeń w przeszłości oraz przekonanie, że wydarzenia niepomyślne będą zdarzały się
sporadycznie lub wcale. Sprawia, że jednostka wierzy iż osiągnie cel, ułatwia lub umożliwia
podjecie decyzji, a w obliczu trudności usposabia do kontynuowania podjętych wysiłków.
fi
fi
Pesymizm łączy się wątpliwościami i brakiem wiary w możliwość uzyskania powodzenia, a w
obliczu trudności z rezygnacją z realizacji celu. Dyspozycyjny optymizm jako cecha osobowości,
zależy od czynników genetycznych, wskazuje się również jako znaczne doświadczenia z okresu
wczesnodziecięcego zdarzeń przewidywalnych i wzbudzających poczucie bezpieczeństwa,
przyczynia się do rozwoju ufności wobec świata i wiary w możliwości radzenia sobie.

Rodzaje optymizmu:
1. Czapińśki:
-esencjalny dotyczy przekonań o naturze świata
-sprawczy przekonań jednostki o jej możliwościach powodowania zdarzeń pozytywnych
-ekspansywny związany z wiarą w pomyślny przebieg przyszłych wydarzeń
-obronny związany z nadzieją na uniknięcie porażki
2. Schwarzer (jako znaczenie dla funkcjonowania ludzi):
-defensywny wyrażający się w nierealistycznych oczekiwaniach uniknięci negatywnych zdarzeń,
nie wpływa bezpośrednio na aktywność jednostki, służy obronie przed uleganiem negatywnym
stanom emocjonalnym
-funkcjonalny związany z oczekiwaniami pozytywnych zdarzeń i wysoką oceną własnych
możliwości, stanowi przesłankę do podejmowania rozmaitych działań

Narzędzia pomiaru dyspozycyjnego optymizmu:

1. test orientacji życiowej- zawiera 10 stwierdzeń, dla osób dorosłych, Scheier, Carver, Bridges

Optymizm przejawia się w:

-działaniach mających poprawić sytuacje życiową
-motywacji do działania, planowania i realizacji bliskich i dalekosiężnych celów
-pozwala przezwyciężać zagrożenia
-sprzyja rozwojowi

Stach-optymizm uruchamia się w sytuacjach pewnie niedookreśloności, braku braku

subiektywnie odczuwanej pewności zwłaszcza co do przyszłych zdarzeń. Wtedy optymizm
przyczynia się do zmniejszenia poczucia niewiedzy, redukuje poczucie braku kompetencji i
uwalnia od syndromu próżni poznawczej. Przyczynia się do wzrostu ocen prawdopodobieństwa
wyznaczonych celów co powoduje wzrost natężenia motywacji. Prawdopodobieństwo osiągnięcia
sukcesu zwiększa się gdy optymizm zmniejsza natężenie sił hamujących, redukując tendencje do
nieangażowania się w określone działanie

Alberoni- optymizm wyraża przekonanie, że w każdym człowieku istnieją cechy pozytywne i stara
się je aktywizować. Optymiści są bardziej otwarci na nowe rozwiązania, ufa ludziom i poświęca im
wiele czasu, dostrzega wady i słabości innych, łatwiej zmienić im sytuacje niekorzystną na
korzystną

Badania wykazały, że optymizm ma ujemną zależność ze stanem zdrowia psychicznego

przejawiających się objawami somatycznymi, niepokoje, depresją, bezsenności. W innych
badaniach wykazano istotną rolę optymizmu jako czynnik zapobiegający rozwojowi zaburzeń
psychicznych

Wg badan w Holandii optymiści żyją dłużej.

Badania wskazują, że optymizm chroni w sytuacjach zagrożenia zdrowia czy występowania

poważnej choroby (wiara to szybszy powrót do zdrowia),ułatwia proces do powrotu do normalnej
aktywności po chorobie

Optymizm jako bufor dla negatywnych skutków stresu (ochrona przed wypalaniem zawodowy)

Badania Seligmana potwierdzają, że optymizm może oddziaływać na układ immunologiczny

człowieka przyczyniając się do poprawy zdrowia (zwiększona ilość komórek cytoksycznych)
Chesterman wykazał, że optymizm był predyktorem komplikacji poporodowych u kobiet w
starszym wieku

Cohen udowodnił, że optymizm był związany z obniżeniem odporności immunologicznej w

warunkach stresu

Pesymizm jako predyktor wczesnej umieralności u młodych chorujących na raka (Schulz) i

obniżaniem się odporności u osób chorych na AIDS

Optymizm funkcjonalny, czyli związany z oczekiwaniami pozytywnych zdarzeń i wysoką oceną

własnych możliwości jako czynnik sprzyjający zdrowiu

Optymizm defensywny jako nierealistyczne oczekiwania uniknięcia negatywnych zdarzeń

niekorzystne dla zdrowia

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI

Poczucie własnej wartości-oznaczenie właściwości psychologicznych i zycznych jednostki

Wg Brandena ma 3 właściwości:
1. podstawowe potrzeby, koniecznej do normalnego i zdrowego rozwoju człowieka
2. Automatycznej i nieuniknionej konsekwencji sumy wszystkich indywidualnych wyborów
3. Doświadczania poczucia własnej wartości jako tła dla wszystkich swoich myśli, uczuć i
działań

Jakubik mówi, że poczucie własnej wartości to przekonanie o autonomicznej wartości własnej

osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od samego siebie. Jedna z
podstawowych potrzeb człowieka związanych z rozwojem struktury ja. Dążenie do osiągnięcia
jako mechanizm motywacyjny do podtrzymania i wzmacniania

Reykowski de niuje je jako przekonanie o pozytywności i ważności własnego ja. Wiąże się ściśle
z poziomem samooceny, czyli przewidywanie zakresu własnych możliwości gdzie bierze się pod
uwagę różne możliwości jednostki zależne od zadań, jak je realizuje i towarzyszących im
okoliczności

Grzegołkowska-Klarkowska mówi o wyznaczniku własnej wartości rozumianej jako subiektywne

przeżywanie siebie jako wartości, jest globalna samoocena. Samoocena jest bezpośrednią
funkcja samoocen cząstkowych, a poczucie własnej wartości jest globalnym poczuciem,
subiektywnie przeżywaną ogólną oceną samego siebie.

Rosenberg zaczął ujmować konstrukt w postaci stabilnego poczucia osobistej wartości czy
wartościowości, mierzony na zasadzie samooceny. Traktowany jest jako względnie trwała cecha
osobowości może dotyczyć wymiaru ogólnego lub szczegółowego.

Narzędzie pomiaru poczucia własnej wartości:

1. skala poczucia własnej wartości Rosenberga- składa się z 10 twierdzeń, badany
odpowiada w sali 4 stopniowej, mierzy ogólne poczucie własnej wartości
2. Inwentarz poczucia własnej wartości- Coopersmith, do badania dzieci młodzieży, wg
Coopera poczucie własnej wartości to ocena własnego znaczenia, kompetencji i sukcesu
odniesiona do innych. Skala mierzy 4 wymiary poczucia własnej wartości, tj. W rodzinie,
towarzystwie, szkole i osobiste

Samoocena odgrywa dużą role w regulacji zdrowia, bo należy uwzględnić własne możliwości w
podejmowaniu działań (zwłaszcza przy dużym wysiłku). Przewidywanie następstw najważniejsze
jest w sytuacjach nowych, nieznanych, niepewnych
fi
fi
Kontrolujący wpływ poczucia własnej wartości na zachowanie się jednostki wiąże się z faktem, że
informacje, które je podwyższają wywołują silne emocje pozytywne. Informacje, które je obniżają
wywołują emocje negatywne (lęk, niepokój, poczucie winy). Czy to w zawyżonym cz zaniżonym
poczuciem własnej wartości jednostki mają potrzebę uzyskiwania potwierdzających informacji na
temat własnej wartości i mają zmniejszoną tolerancje na jej rozbieżność

Nietrafna ocena powoduje trudności lub niezdolność radzenia sobie i wycofanie się w trudnych
sytuacjach. Zaniżona samoocena ma miejsce gdy jednostka przypisuje sobie niższe możliwości
niż naprawdę posiada (nie docenia swoich zdolności i kompetencji, unika trudnych zadań i
wybiera te łatwe). Zawyżona samoocena polega na przypisywaniu sobie możliwości wyższych
niż się ma. (Determinuje to bezkrytyczne podejmowanie zadań przekraczających własne
możliwości, prowadzi do niepowodzeń i zwiększa poczucie stresu)

Campbell i Fehr- adaptacyjna rola niskiej samooceny. Osoby z wysoką samooceną chętnie
przyjmują pozytywne informacje zwrotne, ignorują negatywne, eksponują swoje zalety i są
bardziej pewne siebie, tendencja do podejmowania ryzykownych działań, czyli są skupione na
umocnieniu siebie. Osoby z niską samooceną ulegają tym tendencjom w mniejszym stopniu i są
realistami, w zachowaniu widoczne są motywy ochronne, starają się ukryć potencjalne wady, nie
zwracają na siebie uwagi, unikają ryzyka, są bardziej motywowane przez lęk przed klęską, są
skupione na ochranianiu siebie.

Poczucie własnej wartości wiąże się z dobym samopoczuciem i może być jego wyznacznikiem.
Jest czynnikiem determinującym negatywne skutki doświadczania stresy w pracy. W badaniach
stwierdzono negatywna korelacje poczucia własnej wartości ze stanem zdrowia
psychicznego i tak samo z wypaleniem zawodowym.

Wysokie, ale niestabilne poczucie własnej wartości wiąże się z wrogością i gniewem-kruche
poczucie własnej wartości, wiąże się z gorszym zdrowiem (Kernis)

POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI

Własną skuteczność-Bandura, określenie przekonania jednostki, że jest zdolne do osiągnięcia

zamierzonego celu w określonej sytuacji. Należy je odróżnić od oczekiwania pozytywnych lub
negatywnych rezultatów. Pozytywne wiążą się z przeświadczeniem, że jednostka potra sobie
poradzić nawet w niesprzyjających okolicznościach, ale nie oznacza gwarancji rezultatu.
Przekonanie, że działanie doprowadzi do pożądanego efektu wydaje się czymś szerszym niż
przekonanie o możliwości poradzenia sobie. Poczucie własnej skuteczności jest warunkiem
koniecznym, ale niewystarczającym do podjęcia działań.

Kształtowanie się przekonania o własnej skuteczności:

1. bezpośrednie doświadczenia, dzięki spostrzeganiu związków zachodzących między
osobistymi działaniami a ich konsekwencjami, co daje największe wzmocnienie dla poczucia
własnej skuteczności
2. Pośrednie doświadczenia w postaci bezpośrednich obserwacji innych ludzi
3. Symboliczne doświadczenia odwołujące się do przykładów innych osób, perswazji
4. Poprzez stany zjologiczne i wzbudzanie emocji

Odnoszone sukcesy zwiększają prezkolanaie o poczuciu własnej skuteczności. Efekt

polegający na zmianie przekonania o własnej skuteczności ulega generalizacji

3 właściwości poczucia własnej wartości (Bandura):

1. poziom-oznacza stopień trudności zadnia, które może być oceniane jako łatwe lub trudne
2. Ogólność-związane z wielością różnych sytuacji, do których odnosi się osobiste kompetencje
czy to dotyczące konkretnej sytuacji czy bardziej ogólnych sytuacji
3. Siła-stopień pewności wytrwaniu w realizacji podjętego zadania mimo pojawiających się
trudności
fi
fi
Do oceny subiektywnego przekonania o sobie stosuje się kwestionariusze i skale, w zaleznasic
od kontekstu badania można odnosić się do ogólnych lub specy cznych sytuacji.

Metody pomiaru:
1. Skala poczucia własnej skuteczności w redukcji nadwagi-skala specy czna
2. Skala uogólnionej własnej skuteczności-mierzy ogóle poczucie własnej wartości, składa się
z 10 twierdzeń, wchodzą w skład 1 czynnika
3. Skala kompetencji osobistej-bada poczucie własnej skuteczności u dzieci i młodzieży,
składa się z 2 podskal, każda z nich zawiera 6 twierdzeń połowa pozytywna a połowa
negatywna. Na podstawie analizy czynnikowej wyróżniono 2 czynniki charakteryzujące
poczucie własnej skuteczności, 1-wyznacza przekonanie dotyczące dysponowania siłą
konieczną do zainicjowania działania, 2-powiązany z wytrwałością niezbędna do
kontynuowania działania

Poczucie własnej skuteczności wpływa na wiele aspektów:

-zachowanie
-radzenia sobie ze stresem (dobór strategii)
-długotrwałość podejmowanych wysiłków
-stopień zaangażowania w proces radzenia sobie
-zdrowie człowieka
-wybór i dezycję i podjęciu danej czynności
-wkładany wysiłek i wytrwałość w działaniu
-sposób atrybucji sukcesu i porażki
-jakość i siłę reakcji emocjonalnych podczas antycypacji określonego wydarzenia i w czasie
działania

Jednostka przekonana o swojej nieskuteczności w radzeniu sobie ma skłonność do

odczuwania silnego pobudzenia emocjonalnego, koncentrowaniu się przesadnie na własnych
brakach i wyolbrzymianiu trudności. Skutkiem jest brak efektywnego wykorzystania własnych
możliwości. Odwrotnie gdy mamy wysokie poczucie własnej skuteczności

Przekonanie o własnej skuteczności wpływa na ocenę osobistych zasobów jednostki w

sytuacji stresowej i wybór intencji działania. Im silniejsze przekonanie o własnej skuteczności
tym wyższe cele stawia sobie jednostka i jest silniej zaangażowanie w podjęte zachowanie, nawet
w obliczu porażki. Wiara w swoje możliwości sprzyja osiągnięciu sukcesu. Ale nie działa to gdy
nie mamy odpowiednich zdolności

Osoby bez poczucia własnej skuteczności działają nieefektywnie nawet w sytuacji gdy
wiedzą jak mają postępować. Unikają sytuacji, które w ich ocenie przekraczają ich możliwości i
podejmują te czynności, które uważają za odpowiadające ich możliwością. W obliczu trudności
zmniejszają wysiłki lub rezygnują z celu. Wykazują tendencję do wzbudzania w sobie silnego
napięcia emocjonalnego, stają się skoncentrowani przesadnie na swych brakach i spostrzegają
potencjalne trudności jako bardziej przerażające. Konsekwencja to niemożność efektywnego
wykorzystania własnych możliwości.

Wg Bandury samoświadomość swojej skuteczności redukuje negatywne pobudzenie

emocjonalne. Ludzie, którzy wierzą we własne umiejętności sprawowania władzy nad otoczeniem
cechują się niższym pobudzeniem emocjonalnym.

Poczucie własnej skuteczności wpływ na:

-stres
-radzenie sobie
-zdrowie (charakter pośredni lub bezpośredni, mody kacje poczucia stresu, wyborów
odpowiednich strategii radzenia sobie)
fi
fi
fi
Poczucie własnej skuteczności wiąże się ze stanem zdrowia zycznego i psychicznego.
Przy wysokim poczuciu własnej skuteczności wykazano, że demonstrowały mniejsze nasilenie i
wyższa tolerancje na ból. (Schwarzer)
Wpływa na zjologie człowieka, który pośredniczy pomiędzy zmiennymi psychospołecznymi a
zdrowiem i chorobą (katecholaminy wydzielają się gdy nie odczuwamy lęk związany z własną
nieskutecznością)
Wiąże się ze zdrowem psychicznym, im wyższy poziom własnej skuteczności tym niższa
szansa na zachorowanie na depresje i wypalenia zawodowego.
Wykazano, że poczucie własnej skuteczności odgrywa istotną rolę jako zmienną
pośrednicząca we wpływie sprawowanej kontroli na łagodzenie reakcji na stres.

POCZUCIE UMIEJSCOWIENIA KONTROLI ZDROWIA

Konstrukt umiejscowienia kontroli zdrowia-wyraża ogólne oczekiwania, że własne działania są

narzędziem do uzyskania celu, Rotter

Wewnętrzne umiejscowienie kontroli-ujmuje zdarzenia jako konsekwencje własnych działań,

osobistej kontroli, wyraża własne wysiłki do kontrolowania swojego środowiska, branie
odpowiedzialności za własne działania, poszukiwanie informacji, uczenie się i podejmowanie
bardziej autonomicznych decyzji, sprzyja zdrowiu

Zewnętrzne umiejscowienie kontroli-ujmuje zdarzenia jako zdeterminowane czynnikami

pozostającymi poza kontrolą osobistą, podzielona jest na 2, czyli związane z wpływem innych i
przekonanie o wpływie przypadku lub losu (te mogę być bardziej korzystne), ale raczej nie sprzyja
zdrowiu

Krytyka pomiaru wewnętrznego i zewnętrznego:

-konstrukt wyjaśniał niewielki odsetek wariancji i stąd konieczność zróżnicowania umiejscowienie
kontroli dyspozycyjnego powiązanego z aktualnymi okolicznościami
-jednowymiarowe ujęcie umiejscowienia kontroli, dowodząc, że przekonanie wewnętrzne są
niezależne od zewnętrznych, a te z kolei należy zróżnicować na wpływ innych, przypadku czy
losu

Pomiar:
1. wielowymiarowa skala umiejscowienia kontroli zdrowia- Wallston, zawiera 18 stwierdzeń
ocenianych w skali 6 stopniowej. Skala ujmuje przekonania dotyczące zgeneralizowanych
oczekiwań w 3 wymiarach kontroli zdrowia: wewnętrzne (kontrola nad własnym zdrowiem
zależy ode mnie), wpływ innych (własne zdrowie jest wynikiem oddziaływań innych),
przypadek (o wpływie zdrowa decyduje przypadek czy inne czynnik zewnętrzne)
2. Skala umiejscowienia kontroli zdrowia dla dzieci-Parcel i Meyer, składa się z 20 twierdzeń,
tez ma 3 wymiarach kontroli zdrowia

W badaniach dorosłych stwierdzono, że maleje poczucie znaczenia kontroli wewnętrznej, a

wzrasta wpływ innych i przypadek. Wiąże się to również ze środowiskiem (z miast większa rola
przypisywana sobie samym). U dzieci wzrasta kontrola wewnętrzną wraz z wiekiem, na
początku najwyższy jest wpływ innych (tak samo ze środowiskiem jak u dorosłych)

TEMPERAMENT

Temperament zalicza się jako właściwość osobowości powiązana ze zdrowiem, wspomaga

jednostkę do radzenia sobie ze stresem, zasób wrodzony

Bardziej przystosowane, odporne na sytuacje stresowe i lepiej radzące sobie jednostki

charakteryzują się silnym i zrównoważonym typem układu nerwowego i niską reaktywnością.
O stopniu odporności decyduje kon guracja cech temperamentu i działanie bodźców
środowiskowych.
fi
fi
fi
Czapiński do zasobów wrodzonych istotnych dla zdrowia zalicza wolę życia-konieczny i
podstawowy warunek utrzymywania i realizacji wszelkich dążeń życiowych człowieka, silna wola
pomaga w podejmowaniu wysiłków w celu zachowania życia nawet w najtragiczniejszych
warunkach

Poprawa do zasobów korzystnych dla zdrowia zalicza:

1. otwartość-gotowość człowieka do dzielenia się swoimi przeżyciami, myślami i
uczuciami
2. Umiejętność swobodnej ekspresji emocjonalnej-przewentylowanie emocji
3. Zaufanie do samego siebie-związane z wiarą w swoje możliwości
4. Poczucie tożsamości
5. Posiadanie pasjonujących zainteresowań
6. Umiejętność zaangażowania się w działanie
7. Oddanie się dążeniu od ustalonych celów
8. Dociekliwość
9. Zdolność do reagowania na zmianę życiową jako wyzwanie i wiążąca się z tym twardość
10. On tego w chuj jeszcze wymieniał więc już bez przesady

Heszen i Sęk zaliczają do zasobów osobistych istotnych dla zdrowia kompetencje życiowe,
czyli umiejętność skutecznego rozwiązywania zadań i oddziaływania na otoczenie, należą tu
kompetencje poznawcze (kreatywność, re eksyjność, otwartość, zdolność do abstrakcyjnego
mylenia), kompetencje emocjonalne (inteligencja emocjonalna), kompetencje społeczne
(interpersonalne, skuteczność radzenia sobie z zadaniami życiowymi w różnych sytuacjach
społecznych)

Sumienność (lepszy stan zdrowia i dłuższe życie) i ekstrawersja (związana ze zdrowiem

psychicznym i zycznym, doświadczają więcej emocji pozytywnych, lepszy dobrostan
psychiczny, mniej dolegliwości zycznych) w wielkiej 5 również jako cechy prozdrowotne

INTELIGENCJA EMOCJONALNA

Inteligencja emocjonalna-element składowy inteligencji społecznej, zdolność spostrzegania,

oceny i wyrażania emocji w trafny i przystosowawczy sposób, zdolność rozumienia emocji, ich
wzbudzania i wykorzystywania do wspomagania aktywności poznawczej, zdolność do
kontrolowania emocji własnych i innych ludzi

Struktura inteligencji Slovey i Mayer i 3 gr komponentów:

1. 4 rodzaje zdolności, 2 związane z oceną i ekspresją emocji własnych i 2 z oceną emocji
innych ludzi
2. 2 zdolności do regulowania emocji własnych i do regulowania emocji innych ludzi
3. Zdolność do wykorzystywania emocji jako czynników ułatwiających ich elastyczność,
twórcze myślenie, giętkość uwagi i motywowanie się do działania

W wersji unowocześnionej pojawiają się 4 gr:

1. zdolność do spostrzegania i wyrażania własnych emocji, na które składają się zdolności
do:
-rozpoznawanie emocji we własnych stanach zjologicznych, doznaniach, myślach
-rozpoznawanie emocji innych ludzi
-wyrażanie emocji i związanych z nimi potrzeb
-różnicowania między adekwatnym i nieadekwatnym oraz szczerym i nieszczerymi wyrazami
uczuć
2. Zdolność do emocjonalnego wspomagania myślenia (asymilowanie emocji w przebiegu
procesów poznawczy) obejmuje zdolności do:
-emocjonalnego sterowania uwagą (ukierunkowanie jej na ważne info)
-wywoływanie w sobie określonej emocji w celu lepszego zrozumienia przeszłej, aktualnej lub
przyszłej sytuacji
-przyjmowanie różnych punktów widzenia
fi
fi
fl
fi
-stosowania przy rozwiązywaniu problemów różnych sposób podejścia, korespondujących z
odmiennymi stanami emocjonalnymi
3. Zdolność do rozumienia i analizowania emocji oraz wykorzystywania wiedzy
emocjonalnej, na które składają się zdolności do:
-nazywanie emocji i rozumienia relacji między słowami, a oznaczanymi przez nie treściami
emocjonalnymi
-interpretowanie znaczenia emocji
-rozumienia uczyć złożonych
-rozumienia i przewidywania zmian w przebiegu emocji
4. Zdolność do kontrolowania i regulowania emocji własnych i cudzych, obejmuje
zdolności do:
-otwierania się na emocje, zarówno przyjemne jak i nie
-świadomego angażowania się w emocje lub separowanie się od nich
-śledzenie emocji i ocenienie ich pod względem wyraźności, adekwatności, siły wywieranego
przez nie wpływu
-kierowanie emocjami własnymi i cudzymi, głównie łagodzenie emocji negatywnych i
wzmacniania pozytywnych

Pomiar inteligencji emocjonalnej:

1. wieloczynnikowa skala inteligencji emocjonalnej-jako zbiór zdolności, Salovey, 12 miar
zdolności podzielona na 4 obszary, odzwierciedlające opracowany model inteligencji
emocjonalnej do wspomagania myślenia, rozumienia emocji oraz kierowanie emocji własnymi i
innymi
2. Test inteligencji emocjonalnej-skrócona wersja ww wersji, koreluje pozytywnie z
samoocenami empatii, ciepła rodzicielskiego i zachowaniami prospołecznymi, ujemnie z
agresją, lękim społecznym i depresją
3. Kwestionariusz- Schutte, Malou , Hall, Haggerty, Cooper, Golden I Dornheim, za jego
podstawę przyjęto 1 wersje inteligencji emocjonalnej Saloveya i Meyera (3 komponenty),
większość stwierdzeń z kwestionariusza zawiera stwierdzenia dotyczące zdolności i
umiejętności oraz trudności w radzeniu sobie z różnymi sytuacjami. 3 dotyczą preferencji, a
reszta (6) optymizmu życiowego, sposobów zachowania się w sytuacji emocjonalnej

Właściwości charakteryzujące inteligencję emocjonalną:

-skłonni do poświecenia swojego czasu i energii na rzecz innych ludzi i spraw
-chętniej biorą na siebie odpowiedzialność
-nie wykazują tendencji do zamartwiania się
-otwarci i nastawieni towarzysko
-życzliwy w stosunku do innych
-zadowoleni z siebie
-rzadko odczuwają niepokój i poczucie winy
-bogate życie emocjonalne
-aktywny sposób radzenia sobie ze stresem
-dobrze znają swoje emocje, potra ą nimi kierować, odczytywać emocje innych, odpowiednio
odnieść się do nich
-zdobywają sukcesy i potra ą dobrze radzić sobie w sytuacjach zawodowych
-lubiani i szanowani przez innych

Charakterystyka niskiej inteligencji emocjonalnej:

-odnoszenie się krytycznie do sytuacji
-podchodzenie do innych z dystansem
-skłonności do niepokoju
-przerzucanie myśli i obwinianie się
-niechęć do otwartego wyrażania uczuć
-w sytuacjach stresowych wykorzystują unikowe strategie radzenia sobie, odwracanie uwagi,
zaprzeczanie, wyłączenie ja z sytuacji czy blokowanie poznawcze
fi
ff
fi
 Klasy kacja oznak problemów emocjonalnych wynikających z niskiej inteligencji
emocjonalnej (Achenbach i Howell):
1. Zamykanie się w sobie lub nieprzystosowanie do życia w społeczeństwie-małomówny,
smutny, ponury, brak energii i żywiołowości, unikanie kontaktów z innymi ludźmi
2. Niepokój i depresja-czucie się niekochanym, samotnym, potrzeba bycia perfekcyjnym we
wszystkim co się robi, przezywanie rożnych obaw i lęku
3. Problemy z uwagą i myśleniem-dominuje nerwowość, nadpobudliwość i nieumiejętność
skupienia uwagi na czymś konkretnym
4. Agresywność- skłonności do zachowań agresywnych, wpadanie w kon ikty, złe odnoszenie
się do innych

Niska inteligencja emocjonalna może prowadzić od zaburzeń psychosomatycznych,

niekorzystne dla zdrowia

Aleksytymia-brak empatii, niezdolność do odczuwania emocji, sprzyja rozwojowi chorób

somatycznych

Osoby z niskim wskaźnikiem inteligencji emocjonalnej są bardziej podatne na uzależnienia

Inteligencja emocjonalna konieczna jest (Goleman):

1. organizowanie grup-podstawowa umiejętność przywódcy, inicjowanie i koordynowanie
wysiłku zespołu ludzi
2. Negocjowanie rozwiązań-niezbędna umiejętność przy zawieraniu umów, rozsądzaniu
sporów, prowadzeniu mediacji
3. Nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi-ułatwia zawieranie znajomości, inicjowanie
rozmów, prawidłowe rozpoznawanie uczuć i trosk innych ludzi i reagowanie na nie
4. Przeprowadzanie analiz społecznych-zdolność do wykrywania i intuicyjnego domyślania się
uczuć, motywów i trosk innych ludzi, wiedza o tym co i jak czują inni przyczynia się do
tworzenia poczucia wzajemnego zrozumienia

Inteligencja emocjonalna zmniejsza poczucie stresogenności w pracy, ułatwia radzenie sobie z

nim, zmniejsza negatywne skutki doświadczanego stresu (potwierdzone badaniami)

TWARDOŚĆ

Twardość- Kobasa, wyraża właściwości osobowości odnoszące się do radzenia sobie ze

stresem, skalają się na nią 3 komponenty: zaangażowanie, kontrolai wyzwanie. Układ tych 3
właściwości pozwala na radzenie sobie z zagrażającymi wydarzeniami, wyznacza osobową
odporność, zwiększają prawdopodobieństwo uchronienia się przed chorobami nawet w
sytuacjach doświadczania stresu

3 komponenty twardości:
1. zaangażowanie-wiara w prawdę, zainteresowanie tym co i dla kogo się robi, skłonność do
włączania się w wiele sytuacji życiowych, poczucie sensowności podejmowanych działań
2. Kontola-odnosi się do przekonania i działania jednostki jako sprawcy biegu zdarzeń. Osoby z
poczuciem kontroli poszukują wyjaśnień odnośnie do tego co im się przydarza zarówno w
środowisku zewnętrznym jak i w sobie
3. Wyzwanie-wiara, że zmiana, a nie stabilizacja jest normalnym sposobem życia, potencjalne
szkody czy zagrożenia związane z wystąpieniem stresującego wydarzenia są tratowane jako
czynniki własnego rozwoju. Osoby takie charakteryzują się otwartością poznawczą,
elastycznością, tolerancją niejasność

Twardość-Bartone to zmienna wykazująca to jak człowiek podchodzi do zdarzeń i je interpretuje,

zaangażowanie to poczucie celu i sensu podejmowanych działań, kontrola to poczucie
autonomii i możliwości wpływania na swoje życie, wyzwanie jest źródłem emocji pozytywnych
wiążące się z ekscytacją i radością życia
fi
fl
Twardość- uogólniona zdolność do korzystania z wszelkich dostępnych zasobów
osobowościowych i środowiskowych w celu skuteczniejszego postrzegania, interpretowania i
radzenia sobie stresującymi sytuacjami. Determinuje sposoby radzenia sobie i dostępność
posiadanych zasobów (Kobasa i Pucetti)

Wyuczona zaradność pokrywa się z kontrolą i wyzwaniem. Konstrukt twardości podobny jest
do poczucia koherencji i prężności. Pokrywa się również z neurotyzmem.

Pozytywny związek twardości z ekstrawersją, w mniejszym z otwartością i sumiennością,

podobieństwo z wzorem zachowania A (silne zaangażowanie i realizacja celów, ale to
zachowanie wpływa negatywnie na zdrowie)

Właściwości jednostek twardych;

-łatwo angażują się w to co robią wierząc, że potra ą
-kontrolują (do pewnego stopnia) wydarzenia, z którymi mają do czynienia
-nie są bezsilne gdy napotykają niepowdzenia, traktują je jako bodźce rozwoju
-wydarzenia życiowe jako okazje do potwierdzenie życiowych priorytetów, poszukiwana nowych
celów i działań
-silne poczucie autonomii, niezależności i odpowiedzialności za własne czyny
-duża wyobraźnia, są kreatywni, przywiązani do swoich wartości
-zdolne do oceny doświadczanych zdarzeń w kontekście ogólnych planów życiowych
-styl radzenia sobie odzwierciedla ich wiarę we własną skuteczność i zdolność od adekwatnego
wykorzystania innych zasobów

Twardość w psychologii pozytywnej-samo przekonanie człowieka o możliwości sprawowania

kontroli i wpływania na przebieg zdarzeń dodaje mu sił i odwagi do zmagania się z nimi.
Koncentracja na sprawach ważniejszych niż aktualna sytuacja życiowa pozwala na odwrócenie
uwagi od zagrożeń i pomaga nadać im sens (nie koncentruje się na „ja”)

Twardość jest pozytywnie związana ze zdrowiem, zwłaszcza psychicznym. Im wyższa

twardość tym wyższy poziom afektu pozytywnego, mniejsze nasilenie się depresji, PTSD, niższy
poziom psychotyzmu. Ujemny związek z wypaleniem zawodowym. Pozytywna ze wsparciem
społecznym a wiec i lepszy dobrostan bo większe sieci wsparcia. (Twardość promuje wsparcie i
odwrotnie)

Wyniki badań są niejednoznaczne ze zdrowie somatycznym. Nie zawsze twardość służy

zdrowiu, bo może powodować skłonności do poszukiwania wrażeń.

PRĘŻNOŚĆ

Prężność-zdolność jednostki do oderwania się od negatywnych doświadczeń życiowych, inaczej

sprężność, giętkość, elastyczność

Konstrukt prężności obejmuje:

1. zbiór właściwości osobowościowych oznaczających osobę prężną
2. Zbiór umiejętności służących do poradzenia sobie z problemem
3. Umiejętność skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, polegającym na
giętkim i twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami
4. Umiejętność tworzenia utrzymywania satysfakcjonujących więzi społecznych, które
mogą być źródłem pozytywnych emocji

Prężność jako wielowymiarowy konstrukt, obejmuje istotne czynniki powiązane ze skuteczną

adaptacją do stresujących wydarzeń. Czynniki genetyczne, temperament, cechy osobowości i
poznawcze (Charney)

Prężność jako względnie trwała cecha osobowości, trwały zasób jednostki, najczęściej
przejawia się w wyniku doświadczania przez osobę poważnych trudności lub zagrożeń.
Doświadczanie takich sytuacji może przerodzić się w tworzenie i poszukiwanie zasobów
fi
Prężność jako dynamicznie zmieniający się rezultat interakcji sił w kontekście ekosystemu,
uwarunkowany wieloma czynnikami. Wynika z wzajemnego oddziaływania cech jednostki i
środowiska. Jest to właściwość dynamiczna i zależy od kontekstu życiowego więc można ją
rozwijać i kształtować. (Heszen i Sęk)

Prężność jako dynamiczny proces, w którym występują 2 zjawiska (Ostaszewski):

1. jednostka jest narażona na negatywną sytuacja życiowa, która wywołuje trudności w
przystosowaniu się
2. Istnieją oznaki pozytywnej adaptacji jednostki do tej sytuacji, przejawiające się w postaci
wzrostu kompetencji społecznych, realizacja zadań rozwojowych i niewystępowaniu zaburzeń
emocjonalnych lub zaburzeń zachowania

Prężność jako istotny wskaźnik zdrowia psychicznego, może chronić jednostkę przed
rozwojem objawów nieprzystosowania bądź zmniejszać ich nasilenie. Negatywny związek
prężności z zaburzeniami lękowymi, fobią społeczną, depresja (miary nieprzystosowania),
zmniejsza PTSD (Charney)

Prężność wiąże się z emocjami pozytywnymi (integralny składnik). Wyższy poziom optymizmu i
wewnętrznego spokoju, większą energia życiowa, bardziej otwarte na nowe doświadczenia,
wysze poczucie własnej wartości i skuteczności, większe zaangażowanie w relacje z innymi
ludźmi, pozwala to na bardziej skuteczne radzenie sobie z przykrymi wydarzeniami. Emocje
pozytywne uczestnicza w procesie przezwyciężania emocji negatywnych przez co można zmienić
pogląd na świat, znajdywać rozwiązania problemów.

Rozkwitanie-związana jest z nią prężność, sprzyja zdrowiu psychicznemu, oznacza optymalny

dla jednostki zakres funkcjonowania, który wyraża się w poczuciu dobroci (poczucie szczęścia,
satysfakcji, wyższego poziomu funkcjonowania), produktywność(rozszerzony repertuar myślenia
i działania oraz elastyczności zachowań), wzrostu(osiąganego przez budowanie trwałych
osobistych i społecznych zasobów) i prężność (zdolność do przetrwania i wzrostu będącego
następstwem niepomyślnych zdarzeń)

Pomiar prężności:
1. skala prężności- Wagnild i Young, 25 stwierdzeń ocenianych w skali 7 punktowej, skala
ujmuje 2 czynniki, 1 dotyczy kompetencji osobistych a 2 akceptacji siebie życia
2. Skala prężności-Davidson, Connor zawiera 25 stwierdzeń
3. Skala prężności osób dorosłych-zawiera 37 stwierdzeń, Friborg

Osoby z wyższym poziomem prężności w trakcie zadań stresujących oceniają je bardziej

pozytywnie niż te z niższym poziomem (emocje pozytywne jako budulec), skuteczniej radzą
sobie ze stresem (strategie radzenia sobie ze stresem tj. Koncentracja na zadaniu, pozytywne
przewartościowywanie, nadawanie pozytywnego znaczenia zwykłym wydarzeniom)

Rozszerzona gotowość do radzenia sobie-sprawdzenie czy prężne osoby stosują powyższe

strategie, gotowość pozwala na wycofanie się z sytuacji, której nie można rozwiązać i ponowne jej
rozważanie z innej perspektywy. Potwierdzone przez Fredrickson

Osoby z wyższym poziomem prężności przejawiają niższy neurotyzm a wyższą ekstrawersję i

otwartość na doświadczenia. Wiąże się pozytywnie z optymizmem i satysfakcją z życia i
wewnętrznym spokojem.

Cechy prężnej jednostki:

1. wykazuje tendencję do interpretowania otaczającego środowiska jako ogólnie
sprzyjające, oczekuję, że przydarzy się jej więcej rzeczy pozytywnych niż negatywnych
2. Raczej ugodowa i nie wykazuje skłonności do szkodzenia innym
3. Spostrzega stresujące wydarzenia w kategorii wyzwania
4. Akceptuję pogorszenie sytuacji i traktuje doświadczanie niepowodzeń jako normalnie
wydarzenia, które nie muszą wynikać z braku kompetencji lub przeciwności losu
5. Traktuje życie jako coś na co ma wpływ, wynik własne aktywności, siebie jako osobę zdolną
do wpływania na nie
6. Stabilna emocjonalnie
7. Napotkane trudności traktuje jako szanse na zdobywanie nowych doświadczeń i
własnego rozwoju

Prężność jest pojęciem szerszym i nadrzędnym, bo obejmuje elementy poznawcze, afekt

pozytywny, stabilność emocjonalną i behawioralną, odwrotność osobowości D

Rozwijanie i kształtowanie prężności możliwe jest przez wsparcie społeczne i zdobywanie

nowych doświadczeń, radzenie sobie z trudnościami

ZAANGAŻOWANIE

Zaangażowanie-stan umysłu, który pojawia się w sytuacji gdy ludzie podejmują interesujące
wyzwania odpowiadające poziomowi ich umiejętności. Szczegóły rodzaj motywacji wewnętrznej.
Główna cecha optymalnego doświadczenia, oznacza identy kowanie się z samą aktywnością.
Wiąże się z emocjami pozytywnymi. Wiąże się doświadczeniami szczytowymi. Źródłem
występującego zaangażowania i zaabsorbowania jest równowaga między wyzwaniem i
umiejętnościami osoby wykonującej daną aktywność.

Wskaźniki zaangażowania wg Csikszentmihalyia:

-jasno określone cele
-koncentracja i skupienie się na celu lub działaniu
-utrata poczucia świadomości i czasu
-bezpośrednią i natychmiastową reakcja zwrotna
-równowaga między poziomem zdolności i wyzwania
-poczucie kontroli nad sytuacją czy aktywnością
-uzyskiwanie graty kacji podejmowanego działania
-zaabsorbowanie reaktywnością

Miary zaangażowania:
1. skala zanngażowania
2. Skala zaangażowania 2-36 itemów, po 4 na każdy z ww wymiarów

Stan zaanagażowania wykazuje podobieństwo do innych pojęć zważanych z emocjami

pozytywnymi tj. Wyuczona zaradność, twardość, charakterystyczny dla wzoru zachowania
A, zagrożenia niedostrzegane gdy za bardzo skupiamy się na celu, może nam zabraknąć
zasobów do poradzenia sobie z nim

WŁAŚCIWOŚCI OSOBOWOŚCI A STRES

Wymiary osobowości, które szczególnie wiążą się ze stresem to neurotyczności (ocenianie

sytuacji jako zagrażających i stresujących, doświadczanie w większości zdarzeń negatywnych,
przez to problemy z nawiązywaniem relacji społecznych, depresja, większa podatność na stres,
pesymistyczne nastawienie) i ekstrawersja(mniejsza ilośc kon iktów społecznych, większe
wsparcie społeczne, więcej zdarzeń pozytywnych, angażowanie się w sytuacje o wysokiej
stymulacji). W mniejszym stopniu sumienność i ugodowość(mniejsza ilośc kon iktów
społecznych, większe wsparcie społeczne, więcej zdarzeń pozytywnych)

Neurotyczność(środowisko pracy jako bardziej stresujące, konsekwencje to wypalenie

zawodowe i niezadowolenie z pracy) i ekstrawersja wiążą się ze stresem zawodowym.

W strategiach radzenia sobie ze stresem najlepiej radzą sobie osoby nisko neurotyczne,
ekstrawertyczne i stabilne emocjonalnie. Przyjmują strategie tj. Adaptacyjne radzenie sobie
(zdolność do racjonalnego działania, strategię zorientowane na emocje), neurotycy stosują
fi
fi
fl
fl
strategie unikowe (unikanie, zaprzeczanie, represja, agresja, przejawianie wrogości,
fantazjowanie, katastro zm)

Psychotyzm a radzenie sobie ze stresem (badania Eysencka):

-radzenie zorientowane na emocje
-sięganie po alkohol jako radzenie sobie
-mniej podatne na zachowanie

Otwartość na doświadczenia-radzenie sobie przez humor

Ugodowość-planowanie, tendencja do samopoświęcenia się, poszukiwanie wsparcia
emocjonalnego
Sumienność- tendencja do aktywnego radzenia sobie i planowania, powstzryiwyamie się od
działania

Neurotycy używali więcej strategii zorientowanych na emocje, ale tylko w mniej złożonych
sytuacjach. Wg badan Suls i Martina neurotycy używali więcej strategi radzenia sobie ze stresem
niż osoby stabilnie emocjonalnie.

POCZUCIE KOHERENCJI A STRES

Osoby z wysokim wskaźnikiem każdego z 3 koherencji będą traktować konfrontacje

stresową jako wyzwanie a nie zagrożenie. Odczuwają większość bodźców z otoczenia jako
nieinteresujące więc skutecznie zapobiega to przetwarzaniu napięcia w stres. Angażują się w
różne z sytuacji z własnej woli bo nie postrzegają ich jako stresujących. Są w stresie bardziej
zmobilizowane. Skutecznie radzą sobie z problemem. Osoby z niskim wskaźnikiem będą
przezywać emocje wstydu, zniechęcenia, niepokoju, zaniechanie wysiłków gdy nieprecyzyjnie
rozpoznają problem.

Koherencja silniej koreluje ze strategiam emocjonalnymi, pozytywnym przewartościowaniem

czy działaniami rozwiązującymi problem, poszukiwaniem alternatywnych graty kacji niż
analizowanymi strategiami, strategiami unikowymi.

Poczucie koherencji zmniejsza stresogenność pracy

Poczucie koherencji wiąże się z poczuciem własnej skuteczności i kontroli

OPTYMIZM A STRES

Optymizm jako antidotum na powstały stres i zapobiega mu. Spostrzegają swoje środowisko
jako mniej stresujące, stres traktują w kategoriach wzywania, podejmują więcej starań by pokonać
trudności, bardziej skłonić do akceptowania stresogennej sytuacji, bardziej wytrwali w pokonaniu
trudności, poszukiwanie wsparcie społecznego i koncentrowanie się na pozytywnych aspektach
stresujących sytuacji. Negatywnie związany ze stresem w pracy. Najcześciej używają strategii
zorientowanych na problem. Bufor dla negatywnych skutków stresu doświadczanego w pracy.
Może łagodzić stres związany z chorobą.

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI

Doświadczanie stresu obniża poczucie własnej wartości i prowadzi do spostrzegania

większego zagrożenia i niekorzystnych reakcji przystosowawczych. Osoby z wysokim poczuciem
własnej wartości są silne, odporne psychicznie, potra ą zwalczyć zagrożenie, adekwatnie reagują
na wyzwania życiowe (odwrotnie o niskim poczuciu, bo ogranicza brak wiary we własne
możliwości, brak pewności siebie, przygnębienie, stosowanie strategii obronnych tj. Zachowanie
agresywne, substancje psychoaktywne).

POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI A STRES

fi
fi
fi
Poczucie własnej skuteczności wiąże się z odczuwanym stresem i determinuje wybór
sposobów radzenia sobie z nim. To jak radzą sobie zależy od stopnia przekonania w jakim są
aktywnymi podmiotami swoich własnych działań i że mają umiejętności do sprawowania kontroli
nad sytuacją. Im większe poczucie własnej skuteczności tym mniejszy odczuwany stres.

TEMPARAMENT A STRES

Jednostki o słabym typie układu nerwowego są bardziej podatne na stres i preferują strategie
skoncentrowane na emocjach i unikaniu, przeznaczają więcej zasobów na radzenie sobie ze
stresem co może prowadzić do ich wyczerpywania się, te z silnym typem są bardziej odporne
na stres, a w radzeniu sobie preferują strategie skoncentrowanie na zadaniu

Osoby z wyższym poczuciem kontroli lepiej radzą sobie ze stresem, wierzą w możliwości
wpływania na stresujące wydarzenia życiowe, w większym stopniu wykorzystują źródła wsparcia i
stosują strategie skoncentrowane na zadaniu (dotyczy tylko zadań z silnym stresem). Czasem
jednak powowudre negatywne emocje

ZACHOWANIE A ZDROWIE

Zachowanie zdrowotne to:

-nawyki zdrowotne
-praktyki zdrowotne
-działania zdrowotne
-zachowania pro zdrowotne
-zachowania promocyjne
-pozytywne zachowanie zdrowia
-zachowania sprzyjające zdrowiu
-zachowania w zdrowiu
-prozdrowotny sty życia

Zachowania zdrowotne można klasy kować biorąc pod uwagę kryteria:

-funkcje zachowani wobec zdrowia
-poziom organizacji behawioralnej
-poziom świadomości i celu zachowania
-poziom zdrowia, w stosunku do którego się zachowania podejmuje
-zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej
-treść zachowania, sferę życia i aktywności

Zachowania zdrowotne można rozpatrywać ze względu na korzystne lub nie dla zdrowia,
wyróżniamy zachowani prozdrowotne (promowanie, zapobieganie chorobom) i antyzdrowotne
(negatywny wpływ na zdrowie, mogą je uszkadzać, niszczyć i sprzyjać rozwojowi chorób)

Z poziomu kryterii organizacji behawioralnej i świadomości i celu zachowania można

wyróżnić:
-zachowania zdrowotne nawykowe-są wynikiem procesów socjalizacyjnych i wpływów
kulturowych
-stabilne wzory zachowań prozdrowotnych
-antyzdrowotne
-celowe czynności zdrowotne-charakter prozdrowotny i są podejmowane w wyniku rozwoju,
przyjmowania nowych ról i zadań oraz pojawienia się jej choroby i ryzyka, zachowania świadome

Sytuacja zdrowotna-poziom zdrowia lub nasienia choroby, wyróżnia zachowanie w sytuacji

zdrowia(pro laktyczne, promocyjne) i choroby (poszukiwanie pomocy, opieki lekarskiej,
samoleczenie, działania podejmowane na rzecz powrotu do zdrowia)
fi
fi
Ze względu na role społeczne można wyróżnić rodzicielskie zachowania zdrowotne (związane
z pro lub anty zdrowotną opieką nad dziećmi) i zdrowotne zachowania medyczne
podejmowane przez przedstawicieli zatrudnionych w instytucjach opieki zdrowotnej

Zachowania stanowią tylko jeden z czynników ryzyka zaburzeń w stanie zdrowia, zależy tez od
liczby, charakteru i natężenia czynników behawioralnych.

Zjawisko interakcji zachowań mody kuje ostateczne efekty zdrowotne-prawdopodobieństwo

wystąpienia zaburzenia rośnie wtedy proporcjonalnie do poszczególnych czynników czynników
ryzyka

Efekty synergistyczny-przejawienie jednego zachowania dodatkowo wzmaga szkodliwe

działanie innego zachowania

Efekt neutralizujący-gdy dane zachowanie redukuje negatywny efekt zdrowotny innego

zachowania

Skutki podejmowania niektórych zachowań są dla zdrowia odroczone w czasie (kontekst

czasowy), trudno orzec jak w przyszłości i czy w ogóle powstaną zaburzenia

Trudność w pomiarze zachowań zdrowotnych:

-można korzystać z obserwacji, rejestracji zachowań, samoobserwacje
-trudność z wpływem obserwacji lub rejestracji zachowania na ich przebieg, wymaganym czasem
trwania oceny, związkiem z aprobatą społeczna

Kwestionariusz do badania młodzieży-zawiera 24 stwierdzenia, ujmuje 4 kategorie zachowań:

prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania pro laktyczne, praktyki zdrowotne i pozytywne
nastawienie psychiczne

Zachowania prozdrowotne najczęściej rozpatrywane są w kategorii zdrowia zycznego (nawyki

żywieniowe, uprawianie sportu, badania pro laktyczne), psychicznego(radzenie sobie ze
stresem, emocjami) i społecznego(relacje z innymi, wsparcie społeczne).

Zachowania antyzdrowotne, czyli szkodliwe dla zdrowia tj. Używki, ryzykowna jazda autem i
niebezpieczne zachowania seksualne

Aktywność zyczna zapobiega procesom starzenia się, rozwojowi chorób, wydzielanie endor n

Kategorie zachowań zdrowotnych są ze sobą słabo powiązane

Kształtowanie zdrowych nawyków we wczesnych okresach dzieciństwa rzutuje na zdrowie w

późniejszym wieku

Ważną role w kształtowaniu nawyków zdrowotnych ma środowisko (rodzina, szkoła)

Zachowania ukierunkowane na określone cele zdrowotne zależą od osobistych decyzji

poszczególnych osób

Heszen-Klemens podzielił zmienne warunkujące zachowania zdrowotne na 5 kategorii:

1. podmiotowe ustabilizowane-orientacja medyczna, postawa wobec systemu opieki
zdrowotnej, style radzenia sobie z sytuacją trudną, ogólne właściwości osobowościowe, ocena
własnego zdrowia i jego wartościowanie
2. podmiotowe dynamiczne-wynikają z percepcji choroby, jej właściwości i towarzyszących
emocji
3. zewnętrzne ustabilizowane-związane z wpływem otoczenia społecznego, które w sposób
bezpośredni lub pośredni wpływa i kształtuje poglądy i zachowanie zdrowotne człowieka
fi
fi
fi
fi
fi
fi
 4. zewnętrzne dynamiczne-wiązane z wpływem otoczenia społecznego, które w sposób
bezpośredni lub pośredni wpływa i kształtuje poglądy i zachowanie zdrowotne człowieka
5. pośrednio warunkujące zachowania zdrowotne-zmienne socjodemogra czne,
dotychczasowe doświadczenia związane z chorobami i aktualne obciążenia czynnikami ryzyka

Właściwości osobowości związane ze zdrowiem to przede wszystkim przekonanie i

oczekiwania, koreluje z nimi poczucie koherencji (potwierdzone badaniami), optymizm
życiowy (wpływa pozytywnie na zdrowie człowieka zyczne i psychiczne, motywuje do zachowań
prozdrowotnych), poczucie własnej skuteczności, w mniejszym stopniu wewnętrze
umiejscowienie kontroli zdrowia i samoocena, niski poziom podejmowania ryzykownych
działań.

Zachowania niekorzystne dla zdrowia spowodowane mogą być niedojrzałością emocjonalną,

niską odpornością na stres, nadmierną zależnością od innych, trudnością w wyrażaniu uczuć,
wysokim poziomem niepokoju, poczuciem izolacji, niską samooceną

Z wielkiej piątki za podejmowaniem ryzykownych działań mogą stać neurotyczność oraz ekstra/
introwersja, ale wyniki badan nie są jednoznaczne

Cierpiałkowski wymienia 3 gr czynników osobowościowych sprzyjających używaniu

substancji psychoaktywnych:
1. czynniki osobowościowe związane z temperamentem-neurotyczność, impulsywność,
ekstrawersja (wysoki neurotyzm, niski poziom ugodowości i wysoki lęku, wysoka
impulsywność, towarzyskość, poszukiwanie wrażeń, agresywność i psychotyczność)
2. De cyty poznawcze-niski poziom inteligencji ogólnej, obniżony poziom rozwoju funkcji
werbalnych i niewerbalnych, zaburzenie percepcji przestrzennej, mało elastyczne podejście do
rozwiązywania problemów
3. Oczekiwania wobec skutków brania-zmieniają się w cyklu życia od negatywnych do
pozytywnych (redukcja napięcia, polepszenie funkcjonowania społecznego i poznawczego)

Osobowość typu D związana z zachowaniami niekorzystnymi dla zdrowia (nasilenie negatywnych

emocji przekłada się na uzależnienie, nadmierne zaangażowanie w internet)

Alkohol jako sposób radzenia sobie ze stresem.

Kształtowanie się celowych zachowań zdrowotnych i ich mody kowanie opiera się na 2
modelach: psychologia poznawcza a potem społeczno-poznawcza

Proces kształtowania się nowych zachowań i mody kacji dotychczasowych wiążą się z procesem
motywacji (przygotowuje wprowadzenie do zmiany, kończy się formułowaniem zamiaru) i
działania (wdrożenie zaplanowanego zamiaru i jego utrwalenie)

Osoby z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli zdrowia przypisują sobie głównie

odpowiedzialność za zdrowie, bardziej skłonne do promowania zdrowia, aktywności zycznej,
poprawy zdrowia
fi
fi
fi
fi
fi
fi