Menu główne

•
•
•
•
•

•
•
•

•
•
•
•
•
•

Szukaj
• Utwórz konto
• Zaloguj się
Narzędzia osobiste
•
•

Spis treści

ukryj
•
Początek

•
Opis ogólny

•
Historia

•
Podstawowe pojęcia
Przełącz podsekcję Podstawowe pojęcia
o
Atom, cząsteczka, wiązanie chemiczne

o
Pierwiastek, indywiduum chemiczne, mieszaniny
 o
Reakcje chemiczne

o
Wzory chemiczne

o
Mole, stężenia i stechiometria

o
Energia

•
Tradycyjne dyscypliny chemii

•
Nowe dyscypliny i badania interdyscyplinarne

•
Przemysł chemiczny

•
Zobacz też

•
Uwagi

•
Przypisy

•
Bibliografia

Chemia[edytuj]
232 języki
• Artykuł
• Dyskusja
• Czytaj
• Edytuj
• Edytuj kod źródłowy
• Wyświetl historię
Narzędzia

•
•
•
•
•
 •
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•

•
•
•
•
Wygląd
ukryj
Tekst

•
Mały
Normalny
Duży
Szerokość

•
Normalna
Duża
Zobacz też: polski zespół rockowy „Chemia”.

Roztwory substancji w butelkach

laboratoryjnych, w tym woda amoniakalna i kwas azotowy, podświetlone na różne
kolory
Chemia (arab. ‫ ﻛﯾﻣﯾﺎء‬kīmijāʾ, ‫ اﻟﺧﯾﻣﯾﺎء‬al-chīmijāʾ prawdopodobnie od stgr.
χημ(ε)ία chēm(e)ía, χυμεία chymeía „rozpuszczanie, stapianie”[1]) – nauka
przyrodnicza badająca naturę i właściwości substancji, a zwłaszcza przemiany
zachodzące pomiędzy nimi[2][3]. Współcześnie wiadomo, że przemiany substancji
wynikają z praw, według których atomy łączą się poprzez wiązania chemiczne w
mniej lub bardziej trwałe związki chemiczne, a także praw, według których wiązania
tworzą się i ulegają rozrywaniu, prowadząc do przemian jednych substancji
chemicznych w inne, co jest nazywane reakcjami chemicznymi. Chemia zajmuje się
także rozmaitymi właściwościami substancji wynikającymi bezpośrednio z ich
budowy atomowej.
Naturę i właściwości substancji bada również fizyka. Chemia i fizyka nawzajem się
przenikają i często trudno jest precyzyjnie ustalić, gdzie kończy się jedna dziedzina,
a zaczyna druga. Chemia, podobnie jak fizyka, jest centralną nauką przyrodniczą.
Obie te nauki stanowią podstawę wszystkich pozostałych nauk przyrodniczych
– biologii, geografii, metalurgii i wielu innych.
Opis ogólny[edytuj | edytuj kod]
Podstawowym zagadnieniem chemii jest badanie substancji oraz ich przemian
jakościowych, powodujących, że np. z jednej substancji powstają dwie albo z dwóch
– jedna. Współczesna chemia stara się wyjaśniać mechanizm tych przemian na
poziomie cząsteczkowym. Szuka też zależności między właściwościami substancji a
ich składem i strukturą atomową[4].

Typowe stanowisko pracy chemika

zajmującego się syntezą związków chemicznych
Struktura świata, której się na co dzień doświadcza, jest determinowana
chemicznymi i fizycznymi własnościami substancji. Np: stal jest twardsza od
czystego żeliwa, gdyż atomy żelaza tworzą w stali bardziej zwartą
strukturę krystaliczną niż w żeliwie. Drewno pali się po podgrzaniu do odpowiednio
wysokiej temperatury, gdyż zawarta w nim celuloza jest polimerem, który ulega
spontanicznej reakcji utleniania. Cukier to kryształy organicznego związku
chemicznego – sacharozy, która posiada zdolność rozpuszczania się w wodzie, a
następnie przenikania do kubków smakowych w języku, gdzie jego obecność jest
wykrywana poprzez ciąg skomplikowanych reakcji biochemicznych.
Współczesne badania dowiodły, że za wszystkie te efekty, w ten czy inny sposób,
odpowiada chmura elektronów otaczająca jądra atomowe. Stąd chemia jest w istocie
nauką zajmującą się zjawiskami elektronowymi i nie wnika w funkcjonowanie jąder.
Wyjątkiem jest tylko chemia jądrowa, nauka na pograniczu fizyki jądrowej i chemii[5].
Współczesna chemia jest przede wszystkim nauką eksperymentalną, całkowicie
pozbawioną magiczno-mistycznej otoczki typowej dla alchemii. Jej podstawę
faktograficzną stanowią reakcje chemiczne przeprowadzane w kontrolowanych
warunkach w laboratoriach z użyciem specjalnej aparatury oraz wyniki dokładnych
badań produktów tych reakcji. Do 17 lipca 2007 roku w bazie danych Chemical
Abstracts zarejestrowano ponad 31 milionów związków chemicznych, a na dobę jest
rejestrowanych średnio 4000 nowych[6]. Fakty te byłyby jednak bezużyteczne bez
aparatu poznawczego, który stanowią podstawowe pojęcia stosowane w tej nauce,
takie jak mol, pierwiastek chemiczny, związek chemiczny i inne.
Historia[edytuj | edytuj kod]

Robert Boyle

Osobny artykuł: Historia chemii.

Początki chemii sięgają starożytności, kiedy to z ogólnych
rozważań filozoficznych wyłoniła się alchemia, której przedstawiciele działali
jeszcze na początku XIX wieku.
Za „ojców” współczesnej chemii uważa się zwykle Roberta Boyle’a (1661
r.), Antoine Lavoisiera (1787 r.) i Johna Daltona (1808 r.), którzy radykalnie
rozgraniczyli badania z użyciem metody naukowej od dawnych
poszukiwań kamienia filozoficznego[7].
Kamieniami milowymi odkryć chemicznych do początków XX wieku były:

• Stworzenie jasnej koncepcji pierwiastka chemicznego, jako substancji,

której nie można rozłożyć metodami chemicznymi, wprowadzonej
przez Roberta Boyle’a (1689 r.).
• Rozpowszechnienie prawa zachowania masy i obalenie teorii
flogistonu przez Antoine'a Lavoisiera[a].
• Stworzenie współczesnej koncepcji atomowej przez Johna
Daltona (1808 r.).
 • Odkrycie prawa okresowości i skonstruowanie układu okresowego
pierwiastków przez Dmitrija Mendelejewa (ok. 1869 roku).
• Porzucenie koncepcji siły życiowej po
otrzymaniu mocznika przez Friedricha Wöhlera (1828 r.).
• Odkrycie subtelnej budowy atomu przez Ernesta Rutherforda w latach
1911–1920.
• Stworzenie podstaw chemii
kwantowej przez Heisenberga, Schrödingera i Pauliego w latach 20.
XX w.
Podstawowe pojęcia[edytuj | edytuj kod]
Atom, cząsteczka, wiązanie chemiczne[edytuj | edytuj kod]

Symboliczne przedstawienie struktury

atomu helu
Atom jest współcześnie podstawowym pojęciem w chemii. Składa się on z jądra
atomowego i chmury elektronów. O ile jądro jest domeną fizyki jądrowej, o tyle
zachowanie i natura chmury elektronowej jest domeną chemii, gdyż decyduje o
zdolności atomów do łączenia się w większe obiekty, zwane cząsteczkami.
Cząsteczka bowiem to grupa atomów, które są trwale powiązane przez wymianę
elektronów z powłoki walencyjnej, czyli najbardziej odległej od jądra. Na skutek
tej wymiany powstają trwałe wiązania chemiczne.
Pierwiastek, indywiduum chemiczne, mieszaniny[edytuj | edytuj kod]
Według klasycznej definicji pierwiastek chemiczny to jest substancja, której
metodami chemicznymi nie da się dalej rozłożyć. Koncepcja pierwiastka wywodzi
się wprost z alchemii. Podstawowym dokonaniem Roberta Boyle’a było jednak
zerwanie z alchemiczną tradycją, w ramach której wierzono, że tych
pierwiastków jest od 3 do 7, przy czym ich lista powstawała z rozważań
teoretycznych, a nie na podstawie danych eksperymentalnych. Współcześnie
wiadomo, że pierwiastków jest ponad 100 i że poszczególne pierwiastki są
tworzone przez atomy, które mają w jądrze jednakową liczbę protonów.
Indywiduum chemiczne to z kolei substancja, w której występuje jeden
rodzaj molekuł. Jeśli molekuły te są nienaładowanymi cząsteczkami,
nieposiadającymi niesparowanych elektronów, to wówczas indywidua te nazywa
się związkami chemicznymi. Związek chemiczny to zatem substancja, która
składa się z jednego rodzaju cząsteczek.
Inne indywidua chemiczne to:

• jony – czyli atomy i cząsteczki mające niezerowy wypadkowy ładunek

elektryczny,
• rodniki – czyli atomy i cząsteczki mające przynajmniej jeden
niesparowany elektron (a zatem niezerowy spin).
Oprócz czystych pierwiastków i związków chemicznych w naturze występują ich
różnorakie mieszaniny. W zależności od tego, czy mieszaniny te można
rozdzielić mechanicznie, czy też wymaga to bardziej złożonych operacji fizyczno-
chemicznych, rozróżnia się:

• roztwory,
• mieszaniny niejednorodne, takie jak koloidy, zole, żele,
pasty, piany, zawiesiny i inne.
Reakcje chemiczne[edytuj | edytuj kod]

Bromowanie alkenów

Osobny artykuł: Reakcja chemiczna.

Reakcja chemiczna to proces powstawania lub zrywania wiązań
chemicznych, na skutek których powstają lub rozpadają się cząsteczki.
Zwykle reakcje chemiczne mają dość złożony przebieg, tzn. są sumą wielu
następujących po sobie lub odbywających się jednocześnie aktów zrywania i
powstawania wiązań. Opisy sumarycznego przebiegu reakcji nazywają
się równaniami, natomiast pełny opis wszystkich aktów zrywania i
powstawania wiązań chemicznych jest nazywany jej mechanizmem.
Wzory chemiczne[edytuj | edytuj kod]

Wzór strukturalny cząsteczki LSD

Osobny artykuł: Symbolika chemiczna.

Strukturę cząsteczek i innych indywiduów chemicznych zapisuje się w
postaci specjalnych wzorów, które tworzy się stosując
specjalną symbolikę. W znacznym uproszczeniu na symbolikę tę składają
się:

• symbole pierwiastków – przyjmujące postać jedno-, dwu- lub

trzyliterowych skrótów ich nazw – reprezentujące atomy
występujące w cząsteczkach,
• symbole wiązań chemicznych – przyjmujące postać kresek,
łączących symbole pierwiastków – każda pojedyncza kreska
oznacza uwspólnioną parę elektronową.
Wzory poszczególnych cząsteczek chemicznych można zestawiać w
równania, które w poglądowy sposób przedstawiają przebieg reakcji
chemicznych. Konwencja pisania równań polega na
umieszczaniu substratów po lewej, produktów po prawej stronie równania
i łączenie ich różnego rodzaju strzałkami symbolizującymi rodzaj danej
reakcji.
Mole, stężenia i stechiometria[edytuj | edytuj kod]
Osobny artykuł: Stechiometria.
Podstawową jednostką stosowaną w chemii jest mol. Jest to
jednostka liczności materii, czyli stosunku liczby cząstek znajdujących
się w określonej masie lub objętości danej substancji chemicznej
przyrównanej do liczby wynoszącej 6,02214076×1023[10][b] Mol razem z
równaniami reakcji chemicznych stanowi podstawę
obliczeń stechiometrycznych, których zasady umożliwiają dokładne
 ustalenie, jaka masa lub objętość jednego związku może
przereagować z drugim związkiem. Teoretyczną podstawą tych
obliczeń jest prawo działania mas oraz koncepcja współczynnika
stechiometrycznego.
Koncepcja stężenia, rozumianego jako molowy lub procentowy udział
związków chemicznych w mieszaninie, umożliwia z kolei dokonywanie
analogicznych obliczeń ilości reagujących substancji, nawet gdy nie
są one jednorodne.
Energia[edytuj | edytuj kod]
Osobny artykuł: Chemia fizyczna.
Energia odgrywa istotną rolę, zarówno w trwałości związków
chemicznych jak i w przebiegu reakcji. Zagadnieniami
energetycznymi związanymi ze zjawiskami badanymi przez
chemię zajmuje się chemia fizyczna. W ramach tej nauki,
wywodzącej się z termodynamiki i kinetyki, stworzono szereg
pojęć i wielkości służących opisowi zagadnień energetycznych,
odnoszących się do związków i reakcji chemicznych.
Są to m.in.:

• energia wiązania chemicznego – czyli najmniejsza

energia potrzebna do jego rozerwania,
• entalpia reakcji chemicznej – będąca miarą efektu
cieplnego reakcji chemicznej, zachodzącej pod stałym
ciśnieniem,
• energia swobodna reakcji chemicznej – będąca miarą
„skłonności” do zajścia reakcji w danych warunkach,
• energia aktywacji – czyli minimalna energia potrzebna
do zajścia danej reakcji.
Tradycyjne dyscypliny chemii[edytuj | edytuj kod]
Chemia jest tradycyjnie dzielona na kilka dyscyplin. Współcześnie
uważa się, że podział ten jest nieco sztuczny, ale utrzymuje się on
ze względów praktycznych i edukacyjnych.
W podręcznikach chemii, zarówno akademickich jak i szkolnych,
chemię dzieli się zwykle na:

• nieorganiczną – zajmującą się wszystkimi związkami

występującymi w tzw. materii nieożywionej,
• organiczną – zajmującą się związkami zawierającymi w
swojej strukturze atom węgla (z kilkoma wyjątkami),
• analityczną – zajmująca się badaniem składu, stężenia i
struktury pierwiastków i związków chemicznych,
• fizyczną – obejmująca wszystkie zjawiska na
pograniczu chemii i fizyki.
 Nowe dyscypliny i badania
interdyscyplinarne[edytuj | edytuj kod]
Na pograniczu poszczególnych tradycyjnych dyscyplin nauk
chemicznych (dziedzina naukowa), a także chemii i innych nauk
przyrodniczych oraz nauk technicznych, powstały w XIX i XX
wieku liczne nowe dyscypliny naukowe. Wciąż powstają nowe,
interdyscyplinarne kierunki badań. Współcześnie te
interdyscyplinarne dziedziny są najbardziej żywotną i najszybciej
rozwijającą się częścią chemii.
Na pograniczu różnych działów chemii powstały m.in.:

• chemia supramolekularna – zajmująca się strukturami

„nadcząsteczkowymi”,
• chemia metaloorganiczna – zajmująca się związkami
pośrednimi między organicznymi i nieorganicznymi.
Na pograniczu chemii i innych nauk przyrodniczych powstały:

• biochemia i biologia molekularna – stanowiące

podstawę współczesnej biologii,
• geochemia i astrochemia – nauki o podstawach
chemicznych przemian zachodzących w skorupie
ziemskiej i w przestrzeni kosmicznej,
• chemia jądrowa, chemia laserowa i chemia radiacyjna -
na pograniczu z fizyką promieniowania i zajmujące się,
odpowiednio, problemami chemicznymi związanymi z
jądrowymi właściwościami substancji i wykorzystaniem
energii jądrowej w chemii; wykorzystaniem laserów w
chemii; badaniem wpływu napromieniowania na procesy
chemiczne[11].
Od czasów rewolucji przemysłowej osiągnięcia tych
dyscyplin nauk chemicznych, które mają charakter podstawowy,
są wykorzystywane w przemyśle dzięki rozwojowi różnych
specjalności technologii chemicznej (należącej do dwóch dziedzin
– nauk chemicznych i technicznych). Rozwój przemysłu
chemicznego i gałęzi pokrewnych następuje dzięki współdziałaniu
technologów ze specjalistami w zakresie, np.:

• inżynierii chemicznej i procesowej,

Osobny artykuł: Inżynieria chemiczna i procesowa.

• inżynierii materiałowej,
• inżynierii środowiska.
Przemysł chemiczny[edytuj | edytuj kod]
 Przykładowa,
wielkotonażowa aparatura chemiczna

Osobny artykuł: Przemysł chemiczny.

Wiedza chemiczna stanowi podstawę jednego z
ważniejszych działów gospodarki – przemysłu
chemicznego. W 2005 r. przychód tego przemysłu wyniósł
10,2% przychodów całego przemysłu w Polsce.
Przemysł chemiczny ma trzy oblicza:

• tzw. wielką chemię – czyli przemysł surowcowy,

do którego zalicza się przemysł petrochemiczny,
przemysł tworzyw sztucznych, produkcja kwasu
siarkowego, nawozów i tzw. wielka synteza
organiczna.
• Chemię małotonażową – która specjalizuje się w
produkcji stosunkowo małych ilości, ale za to
bardzo kosztownych substancji, takich
jak leki, związki
zapachowe, detergenty, farby, kleje itp.
• Przetwórstwo chemiczne – które nie produkuje
chemikaliów jako takich, lecz tylko je przetwarza
w produkty końcowe, poprzez mieszanie,
obróbkę termiczną i mechaniczną lub tylko
konfekcjonowanie (pakowanie).
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Zobacz kolekcję cytatów o
chemii w Wikicytatach

Zobacz
hasło chemia w Wikisłowniku
 Zobacz publikację
chemia w Wikibooks

Zobacz mul7media związane z

tematem: Chemia

Zobacz też kategorie: Chemicy, Polscy chemicy.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]
a. ↑ Prawo zachowania masy zostało odkryte
wcześniej, niezależnie przez Johanna Helmonta w
XVII w.[8] i Michaiła Łomonosowa w roku 1760[9],
jednak dopiero dzięki Lavoisierowi stało się
szeroko znane)[8].
b. ↑ Przed 20 maja 2019 definicja mówiła o liczbie
atomów obecnych w 12 g
czystego izotopu węgla 12C[10].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

1. ↑ alchemy | Origin and meaning of alchemy by
Online Etymology Dictionary [online],
www.etymonline.com [dostęp 2019-10-15] (ang.).
2. ↑ Definicja chemii na stronie Macquarie University
3. ↑ chemia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-
11-28].
4. ↑ Linus Pauling, Peter Pauling, Chemia, PWN,
1998, s. 13–15
5. ↑ Linus Pauling, Peter Pauling, Chemia, PWN
1998, str. 52–75
6. ↑ Registry Number and Substance Counts z
Chemical Abstract Service
7. ↑ Mi Gyung Kim, Affinity, That Elusive Dream – A
Genealogy of the Chemical Revolution,
Cambridge, Mass.: MIT Press, 2003, ISBN 0-262-
11273-6, OCLC 50478456.
8. ↑ Skocz do:a b Adam Bielański: Podstawy chemii
nieorganicznej. Wyd. 5. T. 1. Warszawa: PWN,
2002, s. 4. ISBN 83-01-13654-5.
9. ↑ Włodzimierz Trzebiatowski: Chemia
nieorganiczna. Wyd. VIII. Warszawa: PWN, 1978,
s. 22.
10. ↑ Skocz do:a b Aleksandra Gadomska, mol [online],
Główny Urząd Miar [dostęp 2020-01-14].
11. ↑ Ryszard Szepke: 1000 słów o atomie i technice
jądrowej. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06723-6. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Linus Pauling, Peter Pauling, Chemia, PWN,
1997, ISBN 83-01-12267-6.
 • PajdowskiL., Chemia ogólna, Warszawa:
PWN, 1981, ISBN 83-01-00555-
6, OCLC 749329599.
• BielańskiA., Podstawy chemii nieorganicznej,
Warszawa: PWN, 1994, ISBN 83-01-06542-
7, OCLC 830052490.
• Chemia. Encyklopedia dla
wszystkich, Wiśniewska (red.), Warszawa:
WNT, 2001, ISBN 83-204-2590-
5, OCLC 749346360.
• Chemia. Encyklopedia szkolna, Dudek,
Kraków: Zielona Sowa, 2005, ISBN 83-7389-
995-2, OCLC 749753839.
• Chemia.
Kompendium, Gärtner, Dryjański (tłum.),
Warszawa: Świat Książki, 2006, ISBN 83-
7391-970-8, OCLC 69299788.
pokaż
• p
• d
• e
Nauki przyrodnicze i ścisłe
pokaż
• p
• d
• e
Nauki chemiczne
Kontrola autorytatywna (dziedzina nauki):
• LCCN: sh85022986
• GND: 4009816-3
• NDL: 00564393
• BnF: 119704650
• BNCF: 788
• NKC: ph114237
• BNE: XX524410
• J9U: 987007284921605171
• KRNLK: KSH1998010841
Encyklopedia internetowa:
• Britannica: science/chemistry

• Treccani: chimica

• Universalis: chimie-la-chimie-aujourd-hui

• SNL: kjemi

• DSDE: kemi
Kategoria:
• Chemia
• Tę stronę ostatnio edytowano 6 gru 2023, 19:37.
• Tekst udostępniany na licencji Creative Commons: uznanie
autorstwa, na tych samych warunkach, z możliwością
obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe
informacje o warunkach korzystania.
• Polityka prywatności

• O Wikipedii

• Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność

• Powszechne Zasady Postępowania

• Dla deweloperów

• Statystyki

• Komunikat na temat ciasteczek

• Wersja mobilna