Aparaty gębowe owadów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Aparaty gębowe owadów

Szerszeń europejski (Vespa crabro) ma aparat gębowy typu gryzącego, którym potrafi przegryźć korę.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Ciało owadów jest podzielone na głowę, tułów i odwłok. Na głowie występuje aparat
gębowy, który tworzą przekształcone odnóża gębowe. Aparaty gębowe owadów
odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. Aby przystosować się do
gryzienia, lizania, przekłuwania lub ssania, aparaty gębowe owadów uległy dużemu
zróżnicowaniu.
Twoje cele

Omówisz budowę poszczególnych typów aparatów gębowych.

Wyjaśnisz przystosowanie poszczególnych typów aparatów gębowych do
pobieranego przez owady pokarmu.
Wskażesz gatunki owadów, u których występują poszczególne typy aparatów
gębowych.
Przeczytaj

Typy aparatów gębowych owadów

W zależności od sposobu pobierania pokarmu przez owady wyróżnia się pięć

typów aparatów gębowych.

1 2 3 4 5

Aparat gryzący

Aparat liżący

Aparat ssący

4
 Aparat kłująco-ssący

Aparat gryząco-liżący
Typy aparatów gębowych owadów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy gryzący

Aparat gębowy gryzący jest przystosowany do pobierania pokarmu o konsystencji stałej:

zwierzęcego, roślinnego lub odpadków organicznych. Jest to pierwotny typ aparatu
gębowego, występujący u większości żyjących współcześnie grup owadów.

Aparat gryzący składa się z:

wargi górnej – służącej do przytrzymywania pokarmu; znajdują się na niej tzw.

sensille smakowe;

żuwaczek – ruchomo połączonych z puszką głowową i ułożonych prostopadle

do osi ciała, mających ostre wewnętrzne krawędzie i ostro zakończone
wierzchołki; żuwaczki służą do odcinania, gryzienia i miażdżenia pokarmu, zaś
podstawą ich budowy jest chityna;

szczęk – połączonych stawowo z puszką głowową; elementami szczęk są:

kotwiczka, pieniek, żuwka zewnętrzna, żuwka wewnętrzna, głaszczki
szczękowe; owady wyszukują pokarm dzięki sensillom umiejscowionym na
głaszczkach, a następnie przytrzymują i rozdrabniają go za pomocą żuwek;

wargi dolnej – która przykrywa od dołu otwór gębowy i składa się

z podbródka, brody, języczków, przyjęzyczków, głaszczek wargowych; wargi
dolne służą do wyszukiwania i przytrzymywania pokarmu.
Budowa aparatu gębowego gryzącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy gryzący spotykany jest u ważek, termitów, prostoskrzydłych (pasikoników,

szarańczaków, świerszczy), patyczaków, chrząszczy i niektórych larw motyli, np. gąsienic.

Termit formozański (Coptotermes formosanus)

Źródło: Sanjay Acharya, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Patyczak rogaty (Medauroidea extradentata)
Źródło: Jacek Halicki, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Szarańcza pustynna (Schistocerca gregaria)

Źródło: Pixabay, domena publiczna.
 Trzyszcz polny (Cicindela campestris)
Źródło: Nicolas Venner, Flickr, domena publiczna.

Aparat gębowy gryząco-liżący

Aparat gębowy gryząco‐liżący przystosowany jest do pobierania pokarmu płynnego, np.

nektaru kwiatowego. Zachowane silne żuwaczki umożliwiają odrywanie, rozdrabnianie
pokarmu i ugniatanie pokarmu lub innych substancji (np. wosku).

Aparat gryząco-liżący składa się z:

wargi górnej – zbudowanej z płytki chitynowej;

żuwaczek – mają kształt szabli; służą do budowy i czyszczenia gniazd, do

zbierania i rozdrabniania pyłku kwiatowego, a także do walki oraz obrabiania
wosku;

szczęk i wargi dolnej – są połączone za pomocą wiązadełka i tworzą kompleks

szczękowo-wargowy, który wygląda jak ryjek; szczęki przekształcone są
w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą, służący do wypijania nektaru
i pobierania wody.
Budowa aparatu gębowego gryząco-liżącego.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy gryząco‐liżący występuje m.in. u pszczół, trzmieli i os.

Pszczoła miodna (Apis mellifera)

Źródło: Muehlstein-Online, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
 Trzmiel ziemny (Bombus terrestris)
Źródło: Holger Casselmann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Osa pospolita (Vespula vulgaris)

Źródło: Tim Evison, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Aparat gębowy liżący

Aparat gębowy liżący ma postać języczka zakończonego ruchomą tarczą gębową (powstałą
z przekształconych głaszczek). Jest przystosowany do zlizywania z powierzchni pokarmów
o płynnej konsystencji.

Aparat liżący składa się z:

dzióbka – miękkiego, błoniastego tworu o kształcie stożka, który zakończony

jest otworem gębowym;

haustellum – składającego się z rynienkowatej wargi górnej, tworzącej

z podgębiem kanał pokarmowy, oraz wargi dolnej, która otacza wszystkie
elementy haustellum;

tarczy oralnej – na jej dolnej stronie znajduje się sieć kanalików służących do
filtrowania pokarmu.

Budowa aparatu gębowego liżącego.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy liżący występuje u wielu muchówek, np. u muchy domowej.

 Mucha domowa (Musca domes ca)
Źródło: Knut Piwodda, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mucha domowa (Musca domes ca)

Źródło: Shannon Tompkins, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Aparat gębowy ssący

Aparat gębowy ssący składa się z długiej, cienkiej, spiralnie zwiniętej trąbki ssącej, używanej
do pobierania pokarmu płynnego, np. nektaru kwiatowego.

Aparat ssący składa się z:

wargi górnej – która ma kształt małej, półkolistej płytki i przylega do szczęk;

żuwek zewnętrznych – są silnie wydłużone, tworzą ssawkę (trąbkę, rurkę

ssącą), która umożliwia pobieranie pokarmu nawet z trudno dostępnych części
kwiatu; w czasie spoczynku jest ona zwinięta, a w czasie pobierania pokarmu
rozwija się;

wargi dolnej – jest ona szczątkowa i posiada głaszczki.

Budowa aparatu gębowego ssącego.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy ssący występuje u motyli.

Ciekawostka

Zawisaki potrafią utrzymywać się w powietrzu, równocześnie zanurzając długą ssawkę

w kielichu kwiatowym.
 Zawisak powojowiec (Agrius convolvuli)
Źródło: Charles J Sharp, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Omacnica spichrzanka (Plodia interpunctella). Skaningowy mikroskop elektronowy, powiększenie 10 ×.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Aparat gębowy kłująco-ssący

Aparat kłująco‐ssący umożliwia przebicie tkanek roślinnych (m.in. w przypadku mszyc) lub
zwierzęcych (np. u komarów, wszy i pcheł), a następnie wyssanie z nich płynów.

Aparat kłująco-ssący składa się z:

wargi górnej – mającej formę wyrostka i krótszej od wargi dolnej;

żuwaczek – które przybrały kształt długich, ostro zakończonych szczecinek,

służących do przekłuwania tkanek;

szczęk – wydłużonych, w postaci szczecinek; obie szczęki łączą się ze sobą,

tworząc dwa kanały. Kanał górny większy to kanał pokarmowy (ssący), in. rurka
ssąca, a dolny mniejszy to kanał ślinowy, in. rurka ślinowa;

wargi dolnej – dobrze umięśnionej, mającej wyżłobienie, w którym chowają się

żuwaczki i szczęki podczas spoczynku.

Budowa aparatu gębowego kłująco-ssącego.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aparat gębowy kłująco‐ssący występuje u wszy, pcheł i komarów żywiących się krwią
ssaków, u cykad oraz u pluskwiaków równoskrzydłych (mszyc) i różnoskrzydłych (np.
pluskiew domowych).
 Komar pospolity (Culex pipiens)
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Pluskwa domowa (Cimex lectularius). Skaningowy mikroskop elektronowy, powiększenie 20 ×.

Źródło: Janice Harney Carr, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ułożenie głowy owadów

U owadów wyróżnia się trzy typy ułożenia głowy w stosunku do osi ciała. Większość
współcześnie żyjących gatunków posiada otwór gębowy po spodniej stronie głowy
(skierowany w dół), a płaszczyzna czoła ustawiona jest prostopadle do osi ciała zwierzęcia.
Ten typ ustawienia głowy nazywany jest ortognatycznym. Jednak, w wyniku adaptacji do
pobierania różnego rodzaju pokarmu, w niektórych grupach nastąpiło przesunięcie otworu
gębowego: do przodu, kiedy to aparat gębowy jest ustawiony na przedłużeniu ciała
zwierzęcia (typ prognatyczny) lub do tyłu (typ hipognatyczny). W przypadku typu
hipognatycznego początkowy odcinek układu pokarmowego jest zagięty nawet do 180°.

Zapamiętaj!

U owadów wyróżnia się trzy typy ułożenia głowy w stosunku do osi ciała:

głowa prognatyczna występuje u gatunków z rzędu termitów (Isoptera) i chrząszczy

(Coleoptera) oraz z rodziny turkuciowatych (Gryllotalpidae);
głowa hipognatyczna występuje u gatunków z rzędu pluskwiaków (Hemiptera)
i z podrodziny miecznikowatych (Conocephalinae);
głowa ortognatyczna występuje u większości gatunków z rzędu prostoskrzydłych
(Orthoptera) i z rodziny karaczanowatych (Blattidae).

1 2 3

4 5 6

Głowa prognatyczna u biedronki siedmiokropki (Coccinella septempunctata).

Głowa hipognatyczna u miecznika ciemnego (Conocephalus fuscus).

 3

Głowa ortognatyczna u konika polnego Schistocerca americana.

Głowa prognatyczna u lesza truskawczaka Nebria brevicollis.

Głowa hipognatyczna u wtyka straszyka (Coreus marginatus).

Głowa ortognatyczna u przybyszki amerykańskej (Periplaneta americana).

Źródło: Gilles San Mar n, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0, Nikk, Flickr, licencja: CC BY 2.0,, Pierre Bornand,
Flickr, licencja: CC BY-NC 2.0, Sharadpunita, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0, Thomas G. Moertel, Wikimedia
Commons, licencja: CC BY-SA 2.5, Tom Friedel, BirdPhotos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Słownik
chityna

wielocząsteczkowy polisacharyd, związek azotowy nierozpuszczalny w wodzie; stanowi

główny składnik pancerzy stawonogów, jest wytwarzany przez nabłonek
gębowe narządy owadów

odnóża głowowe owadów przystosowane do pobierania pokarmu; w ich skład wchodzą:

warga górna, para żuwaczek, para szczęk z głaszczkami i warga dolna z głaszczkami;
zależnie od sposobu pobierania pokarmu, rozróżnia się następujące typy budowy:
gryzący, gryząco‐liżący, liżący, kłująco‐ssący i ssący
głowa hipognatyczna

(gr. hypo – pod; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło tworzy z osią ciała kąt
ostry, zaś narządy gębowe skierowane są w dół i ku tyłowi
głowa ortognatyczna

(gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło tworzy z osią
ciała kąt prosty, zaś narządy gębowe skierowane są w dół
głowa prognatyczna

(gr. pro – przed; gnathos – szczęka) ułożenie głowy, w którym czoło znajduje się na
przedłużeniu osi ciała, zaś narządy gębowe skierowane są do przodu
haustellum

element aparatu gębowego stawonogów przystosowany do ssania; u wielu muchówek,

np. muchy domowej, zbudowany jest z wargi górnej, podgębia oraz wargi dolnej
sensilla

receptor narządu zmysłowego, który odbiera bodźce otoczenia (np. zapach, dźwięk,
światło)
ssawka, trąbka, rurka ssąca

silnie wydłużone żuwki zewnętrzne u owadów mających aparat gębowy ssący; umożliwia
ona pobranie płynnego pokarmu (zasysanie) nawet z trudno dostępnych części kwiatów
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Korzystając z wirtualnego mikroskopu, ustal, jaki typ aparatu gębowego owada przedstawia
preparat.

Źródło: Paweł Jarzembowski, Właściciel: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2
Przyporządkuj nazwy strukturom aparatu gębowego owada.




Żuwaczka zewnętrzna szczęki Głaszczek wargi dolnej Żuwaczka Języczek

Źródło: Paweł Jarzembowski, Właściciel: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dopasuj podane rodzaje pokarmu do typów aparatów gębowych przystosowanych do ich

pobierania.

Aparat kłująco-ssący Pokarm płynny

Aparat ssący Pokarm płynny tkankowy

Aparat gryzący Pokarm płynny i półpłynny

Aparat liżący Pokarm płynny oraz twardy

Ćwiczenie 2 輸
Przyporządkuj nazwy aparatów gębowych zdjęciom owadów, u których one występują.

Liżący Gryzący Ssący Kłująco-ssący Gryząco-liżący

Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Ćwiczenie 3 醙

Zaznacz te struktury, które stanowią elementy pierwotnego aparatu gębowego.

 Czułki

 Wargi

 Trąbka ssąca

 Dzióbek

 Żuwaczki

 Szczęki

Ćwiczenie 4 醙

Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Prawda Fałsz
Narządy gębowe owadów to przekształcone odnóża
głowowe, przystosowane do pobierania odpowiedniego  
rodzaju pokarmu.
Aparat gębowy stanowi jeden z segmentów głowy
 
dorosłej postaci owada.
Aparaty gębowe owadów są zbliżone do tych
 
występujących u pajęczaków i skorupiaków.
Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj poniższy opis i wskaż element aparatu gębowego, którego on dotyczy.

Jest to parzysta część narządu gębowego stawonogów. Służy ona do chwytania, rozrywania
i rozdrabniania pokarmu pochodzenia roślinnego i zwierzęcego lub jako narząd chwytny do
transportu obiektów. Struktura ta powstała z przekształcenia odnóży gębowych trzeciej pary.
Za ruch każdej z parzystych struktur odpowiadają mięśnie.

 Wargi

 Głaszczki

 Żuwaczki

Ćwiczenie 6 醙
Przeanalizuj poniższe zdjęcia owadów, a następnie dopasuj do każdego z nich odpowiedni typ
ustawienia głowy.

Prognatyczny Ortognatyczny Hipognatyczny

Źródło: Charles J. Sharp, Kris an Peters Fabelfroh, gbohne, Wikimedia Commons, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.
Ćwiczenie 7 難

Jednym ze sposobów zapylania kwiatów jest owadopylność. Zazwyczaj w głębi kwiatu ukryte
są miodniki wydzielające nektar, które jednak nie są łatwo dostępne dla stawonogów. Mają
one za zadanie zwabić potencjalnych zapylaczy do okwiatu.

Wyjaśnij, dlaczego budowa aparatu gębowego motyla stanowi przystosowanie do pobierania

nektaru. W odpowiedzi uwzględnij nazwę aparatu.

Ćwiczenie 8 難

Wuchereria bancro i to nicień zaliczany do filarii, który wywołuje chorobę zwaną

słoniowacizną, spowodowaną zamykaniem naczyń limfatycznych, w których pasożytuje.
Żywicielem pośrednim są komary, natomiast ostatecznym – małpy i człowiek. Rozpoznanie
filariozy stawia się na podstawie charakterystycznych objawów i badania krwi, w której
stwierdza się mikrofilarie. Profilaktyka opiera się głównie na zwalczaniu komarów i stosowaniu
repelentów, czyli środków odstraszających owady.

Wyjaśnij, jak na przebieg cyklu życiowego nicienia Wuchereria bancro i wpływa

wykształcenie aparatów gębowych u komarów będących ich wektorami.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Aparaty gębowe owadów

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:

3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców,

wrotków, nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków,
wijów i owadów) i szkarłupni;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Omówisz budowę poszczególnych typów aparatów gębowych.

Wyjaśnisz przystosowanie poszczególnych typów aparatów gębowych do pobieranego
przez owady pokarmu.
Wskażesz gatunki owadów, u których występują poszczególne typy aparatów
gębowych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
 ćwiczenia interaktywne;
analiza grafiki interaktywnej;
gra dydaktyczna;
z użyciem e‐podręcznika;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy lub za pomocą rzutnika zawartość sekcji

„Wprowadzenie”. Uczniowie wspólnie z nauczycielem omawiają cele lekcji i określają
kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Wybrana osoba odczytuje podpis do ilustracji okładkowej
e‐materiału. Nauczyciel, odwołując się do niego, zwraca uwagę na fakt, że istnieją
jeszcze cztery typy aparatów gębowych u owadów, i pyta uczniów, czy potrafią je
wymienić i krótko scharakteryzować.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią e‐materiału w sekcji

„Przeczytaj”. Następnie nauczyciel wyświetla zamieszczoną w tej sekcji grafikę
przedstawiającą rodzaje aparatów gębowych owadów i wspólnie z uczniami ją analizuje.
2. Praca z treścią e‐materiału. Uczniowie na podstawie przeczytanego tekstu oraz
informacji zawartych w medium w sekcji „Grafika interaktywna” układają
indywidualnie pytania do treści e‐materiału. Nauczyciel wraz z uczniami określa
zasady rywalizacji i punktowania dobrych odpowiedzi (np. gra na czas lub na liczbę
poprawnych odpowiedzi). Przeprowadzenie gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany
uczeń dba o prawidłowy przebieg quizu zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami.
Nauczyciel ogłasza zwycięzców.
3. Praca z multimedium („Grafika interaktywna”). Uczniowie zapoznają się z materiałem
udostępnionym przez nauczyciela. Następnie, pracując w parach, tworzą mapę myśli
 związaną z tematem lekcji, na podstawie treści z sekcji „Przeczytaj”.
4. Nauczyciel czyta polecenie nr 1: „Korzystając z wirtualnego mikroskopu, ustal, jaki typ
aparatu gębowego owada przedstawia preparat”. Prosi uczniów, aby wykonali je
w parach. Następnie wybrana osoba prezentuje swoją odpowiedź, a pozostali
uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia ją,
wyjaśnia wątpliwości uczniów.
5. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Uczniowie samodzielnie wykonują ćwiczenie nr 7
(polegające na objaśnieniu, dlaczego aparat gębowy motyla stanowi przystosowanie do
pobierania nektaru) z sekcji „Sprawdź się”. Następnie w 4‐osobowych grupach
omawiają prawidłowe rozwiązanie. Po upływie wyznaczonego czasu wskazany przez
nauczyciela przedstawiciel grupy prezentuje odpowiedź wraz z jej uzasadnieniem.
Klasa ustosunkowuje się do niej. Nauczyciel udziela uczniom informacji zwrotnej.
6. Uczniowie rozwiązują w grupach 4‐osobowych ćwiczenie 8 (dotyczące wpływu
prawidłowego wykształcenia aparatu gębowego u komarów na cykl życiowy opisanych
nicieni), wyświetlone przez nauczyciela na tablicy. Po jego wykonaniu następuje
omówienie rezultatów na forum klasy.

Faza podsumowująca:

1. Chętni uczniowie podsumowują wiedzę zdobytą na zajęciach.

2. Na koniec zajęć nauczyciel raz jeszcze wyświetla na tablicy interaktywnej lub przy
użyciu rzutnika temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”, w tym kontekście
podsumowuje pracę uczniów na zajęciach.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Grafika interaktywna” do pracy przed

lekcją. Uczniowie zapoznają się z jego treścią i przygotowują do pracy na zajęciach
w ten sposób, żeby móc samodzielnie rozwiązać zadania.