Prawo karne i prawo wykroczeń cz.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Audiobook
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, dostępny w internecie:

prawo.sejm.gov.pl [dostęp 10.01.2021 r.].
Źródło: Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks (…) (DzU 1971 nr 12 poz. 114), dostępny w
internecie: isap.sejm.gov.pl.
Źródło: Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny, dostępny w internecie:
isap.sejm.gov.pl [dostęp 14.10.2021 r.].
 Prawo karne i prawo wykroczeń cz.1

Źródło: Bill Oxford, domena publiczna.

Materiał jest częścią serii „Inne spojrzenie”.

Prawo karne i prawo wykroczeń należą do gałęzi prawa publicznego. Przepisy te przede
wszystkim mają na celu chronić interes zbiorowości, a pośrednio również interes jednostki.

Obie te dziedziny prawa dotyczą wymierzania kar za czyny zabronione przez ustawę.
Podstawową różnicą jest natomiast waga oraz stopień społecznej szkodliwości czynów
objętych każdą z tych dziedzin.

W tym materiale poznasz definicje przestępstwa i wykroczenia oraz zasady prawa karnego
i prawa wykroczeń.

Twoje cele

Przeanalizujesz podstawowe zasady prawa karnego i prawa wykroczeń.

Wyjaśnisz, czym są przestępstwa i wykroczenia.
Przedstawisz znaczenie zasady nullum crimen, nulla poena sine lege.

Dla zainteresowanych
Prawo karne i prawo Prawo karne i prawo Prawo karne i prawo
wykroczeń cz. 2 wykroczeń cz. 3 wykroczeń cz. 4

Prawo karne cz. 1 Prawo karne cz. 2 Postępowanie karne:

uczestniczące w nim
organy i strony oraz
przebieg

Zasady prawa karnego Zasady wnoszenia Kary i środki karne

i funkcje kary apelacji i kasacji obowiązujące w polskim
w sprawach karnych prawie
Przeczytaj

Prawo karne i prawo wykroczeń

Prawo karne i prawo wykroczeń należą do gałęzi prawa publicznego. Skutkuje to przede
wszystkim tym, że:

ochronie podlega interes zbiorowości, a pośrednio interes jednostki;

co do zasady wola podmiotów zaangażowanych w stosunek powstający na mocy
przepisów prawa karnego i prawa wykroczeń nie ma znaczenia dla egzekwowania
odpowiedzialności – obecnie jednak zdarza się możliwość braku reakcji bądź jej
złagodzenia w razie porozumienia pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą (przede
wszystkim w zakresie naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem);
między osobą naruszającą przepis a organem reprezentującym interesy zbiorowości,
jako przeciwnikiem w postępowaniu, zachodzi stosunek faktycznej podległości; innymi
słowy – brak tu równości stron.

Głównym – choć nie jedynym – źródłem prawa karnego materialnego jest Ustawa z dnia 6
czerwca 1997 r. Kodeks karny. Procedurę karną co do istoty reguluje Ustawa z dnia 6
czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Natomiast jeśli chodzi o wykroczenia,
podstawowym źródłem wiedzy o nich są odpowiednio: Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks
wykroczeń oraz Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach
o wykroczenia.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Definicja przestępstwa i wykroczenia

Zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie mają swoje określenie ustawowe.

Definicja: Przestępstwo

Definicja przestępstwa wynika z art. 1 Kodeksu karnego, na mocy którego

odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą
kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Nie stanowi przestępstwa
czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Nie popełnia
przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można przypisać mu winy w czasie
czynu.

Można wydzielić następujące, konstytutywne przesłanki, które musi spełniać łącznie

czyn będący przestępstwem:
 czyn,
bezprawność,
zawinienie,
społeczna szkodliwość w stopniu wyższym niż znikomy.

Definicja: Wykroczenie

Zgodnie z art. 1 Kodeksu wykroczeń odpowiedzialności za wykroczenie podlega tylko

ten, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą
w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do
5000 złotych lub nagany.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Analiza elementów przestępstwa i wykroczenia pozwala stwierdzić, że oprócz źródeł

prawa, które ustanawiają ich definicje, za podstawową różnicę trzeba przyjąć stopień
szkodliwości społecznej – wykroczenia są czynami o niższym stopniu społecznej
szkodliwości (czasem o stopniu znikomym) niż przestępstwa.

Jeżeli elementy przestępstwa i wykroczenia są aż tak zbieżne, to powstaje pytanie: dlaczego

stanowią one odrębne kategorie czynów zabronionych, których popełnienie skutkuje
zastosowaniem różnych reżimów odpowiedzialności?

Ujęcie historyczne definicji

Po raz pierwszy podział czynów
zabronionych posługujący się pojęciami
przestępstw i wykroczeń pojawił się we
francuskiej nauce oświeceniowej, a następnie
we francuskim kodeksie karnym z 1810 r.

Francuska nauka czasów oświecenia dzieliła

przestępstwa na trzy kategorie:

zbrodnie,
występki,
wykroczenia.

Za zbrodnie uznawano czyny skierowanie

przeciwko prawom natury, za występki –
czyny łamiące umowę społeczną, natomiast
Pierwsza strona francuskiego Kodeksu karnego
za wykroczenia – czyny naruszające przepisy
z 1810 r.
porządkowe, służące utrzymaniu ładu Źródło: domena publiczna.
społecznego. Ten teoretyczny podział został
wprowadzony do przepisów prawa karnego. Wykroczenia stanowiły zatem najłagodniejszą
postać przestępstwa.

W Polsce w okresie rozbiorów na ziemiach poszczególnych zaborów obowiązywały

porządki prawne państw okupantów. Wśród nich znajdowało się między innymi prawo
niemieckie i prawo austriackie, na mocy których wykroczenia uznawano za czyny
zabronione należące do odrębnej kategorii niż przestępstwa. Wykroczenia nie podlegały
sądownictwu – były karane na drodze porządkowej bądź przed organem społecznym, czyli
kolegium. Sądy rozpatrywały jedynie odwołania od orzeczeń kolegiów lub środków
stosowanych przez organy innego rodzaju, np. policję.

Podział czynów zabronionych na przestępstwa i wykroczenia przetrwał w Polsce

porozbiorowej przede wszystkim dlatego, że wdrażanie prawa zaborców (niemieckiego
i austro‐węgierskiego) było łatwiejsze, bo opierało się na sprawdzonym, wydajnym systemie
organów ochrony prawnej. Tak sprawnej, legalnie działającej machiny nie było natomiast
w zaborze rosyjskim.

Podział przestępstw i wykroczeń ma w Polsce podłoże historyczne. Następstwem tego

stanu rzeczy jest istnienie odrębnych głównych źródeł materialnoprawnych
i procesowych, które osobno regulują kwestie przestępstw i odpowiedzialności karnej oraz
kwestie wykroczeń (a także odpowiedzialności za jedne i drugie).

W obecnym polskim stanie prawnym przestępstwa i wykroczenia to czyny skutkujące

odpowiedzialnością przed sądem, co wynika wprost z Konstytucji RP.

Zasady prawa karnego i prawa wykroczeń

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Indywidualizacja odpowiedzialności
Indywidualizacja odpowiedzialności za przestępstwo i wykroczenie oznacza, że za czyn
określony w ustawie jako przestępstwo i wykroczenie może odpowiadać jedynie
konkretnie wskazana osoba fizyczna. Wykluczona jest odpowiedzialność zbiorowa.

Jest to zasada swoista dla polskiego systemu prawa, ale możliwe są rozwiązania przeciwne.
Na przykład we francuskim kodeksie karnym znajdują się przepisy umożliwiające
odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych, która w porównaniu
z odpowiedzialnością karną osób fizycznych jest z natury ograniczona. Wynika to choćby ze
względu na rodzaj kar, jakie podmiotom zbiorowym mogą być wymierzone, np. zakaz
prowadzenia działalności w danej postaci bądź z wykorzystaniem środków stanowiących
własność karanej osoby prawnej. Poza tym wobec takiego podmiotu nie da się zastosować
kary pozbawienia wolności.
W Polsce nie ma odpowiedzialności karnej innych podmiotów niż osoba fizyczna, ale
istnieje ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod
groźbą kary. Wprowadza ona mieszany, swoisty rodzaj odpowiedzialności, zawierającej
elementy karne, cywilne, administracyjne i finansowe.

Wewnętrzne przepisy organizacji piłkarskich umożliwiają karanie klubów za zachowanie ich kibiców. Zastanów
się, jakie są wady i zalety odpowiedzialności zbiorowej.
Źródło: Sebas an Stam, domena publiczna.

Odpowiedzialność za czyn

Prawo karne i prawo wykroczeń to reżimy odpowiedzialności za konkretny, jednostkowy

czyn, a nie za bliżej nieokreśloną działalność czy grupę czynności. Innymi słowy – aby
przypisać odpowiedzialność karną bądź odpowiedzialność za wykroczenie, należy zarzucić
danej osobie popełnienie czynu, w uproszczeniu ujmowanego jako świadome i celowe
zachowanie się człowieka, polegające na działaniu lub zaniechaniu, mające określoną
wartość społeczną.

Zasada prawdy materialnej

Zasada prawdy materialnej wprowadza wymóg opierania wszelkich rozstrzygnięć na

zgodnych z prawdą ustaleniach faktycznych, czyli udowodnionych. Obowiązek
udowodnienia odnosi się jednak tylko do ustaleń niekorzystnych dla oskarżonego, jako że
on sam korzysta z domniemania niewinności, a niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga
się na jego korzyść.

Subiektywizacja odpowiedzialności
Subiektywizacja odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności za wykroczenie
nakazuje przypisanie winy sprawcy. Wina dotyczy konkretnego czynu. Pod pojęciem winy
należy rozumieć zarzut, którego treścią jest zachowanie się sprawcy niezgodne z prawem
(przepisem prawa karnego lub prawa wykroczeń) w sytuacji, gdy od sprawcy można było
wymagać zachowania zgodnego z prawem. W prawie karnym i w prawie wykroczeń nie ma
odpowiedzialności obiektywnej, czyli niezależnej od winy (łac. nullum crimen sine culpa –
nie ma przestępstwa bez winy).

Słownik
nullum crimen, nulla poena sine lege

(łac.) nie ma przestępstwa ani kary bez ustawy

osoba fizyczna

określenie każdego człowieka od urodzin do śmierci, odróżniające go w prawie od osób

prawnych

prawo publiczne

jedna z dwóch gałęzi prawa (drugą stanowi prawo prywatne), której zadaniem jest
ochrona interesu publicznego

szkodliwość społeczna czynu

naruszenie (bądź możliwość naruszenia) dobra prawnego, interesu jednostki lub

społeczeństwa; może dotyczyć sfery materialnej, fizycznej, jak i niematerialnej (np.
psychicznej, duchowej)

źródło prawa

termin wieloznaczny, oznaczający zarówno formę, w jakiej wyrażone są normy prawne,

jak i formę, w jakiej przejawia się obowiązujące prawo
Schemat

Polecenie 1

Zapoznaj się z informacjami ze schematu i wykonaj ćwiczenia.

Wspólne elementy definicji przestępstwa i wykroczenia

1 2 3

4 5 6

Źródło ilustracji: R H, CC 0
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, czym należy się kierować przy ocenie szkodliwości społecznej czynu zarówno
w świetle kryterium abstrakcyjnego, jak i konkretnego.
Ćwiczenie 2 難

Zapoznaj się z opisem sytuacji oraz przedstawionymi przepisami i wykonaj polecenie.

Opis sytuacji:

Każdego wieczoru sąsiedzi Ewy i Marka Kowalskich, zajmujący mieszkanie za ścianą, urządzali
imprezy, podczas których głośno grała muzyka, rozlegały się krzyki pijanych gości i wybuchały
awantury. Marek Kowalski od kilku lat cierpiał na depresję i lekarz zalecił mu przede wszystkim
spokój. Przy takich sąsiadach było to trudne do osiągnięcia. Ewa Kowalska wielokrotnie
prosiła sąsiadów, aby nie zakłócali ciszy nocnej i szanowali prawo do spokoju pozostałych
mieszkańców, ale spotykała się z lekceważeniem i kpiną. Doprowadzona do ostateczności Ewa
Kowalska w przypływie złości oblała farbą olejną samochód sąsiadów.

Źródło: oprac. własne

“ Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks (…) (DzU 1971

nr 12 poz. 114)

Art. 124. § 1. Kto cudzą rzecz umyślnie niszczy, uszkadza lub czyni
niezdatną do użytku, jeżeli szkoda nie przekracza 500 złotych, podlega
karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
§ 2. Usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo są karalne.
§ 3. Ściganie następuje na żądanie pokrzywdzonego.

Źródło: Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks (…) (DzU 1971 nr 12 poz. 114), dostępny w internecie: isap.sejm.gov.pl.

Oceń, jakiego typu czyn zabroniony popełniła Ewa Kowalska.

Ćwiczenie 3

Wejdź w rolę sądu orzekającego w sprawie Ewy Kowalskiej i zaproponuj wymiar kary,
uwzględniając okoliczności sprawy. Uzasadnij swoją decyzję.
Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się z treścią audiobooka i wykonaj ćwiczenia.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PgTHZI7Px

Analiza zasady nullum crimen, nulla poena sine lege

Nullum crimen, nulla poena sine lege to ogólne stwierdzenie, że nie ma przestępstwa
(wykroczenia), jak też kary za nie, bez ustawy, a zatem nie jest przestępstwem czyn,
który nie był zabroniony w momencie jego popełniania. W doktrynie wydzielono
następujące aspekty tej zasady, szczegółowo opisujące jej sedno:

- prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (nullum crimen, nulla
poena sine lege scripta);

- obowiązuje zakaz stosowania analogii (nullum crimen, nulla poena sine lege stricta),
co oznacza, że sprawca odpowiada za popełnienie czynu dokładnie takiego, jakiego się
dopuścił i jaki wyczerpuje znamiona określone w ustawie, a nie za popełnienie czynu
podobnego;

- przepisy karne powinny opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny

(nullum crimen, nulla poena sine lege certa);

- ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może

działać wstecz (nullum crimen, nulla poena sine lege praevia).

Aspekt scripta wyraża się w uznaniu, że samo przestępstwo czy wykroczenie (jak też
kary i inne środki prawnej reakcji na tego rodzaju czyny) musi być opisane, i to w akcie
o randze co najmniej ustawy.

Jednak kwestie dotyczące wykonania prawomocnych orzeczeń, zwłaszcza w zakresie

kary pozbawienia wolności, nie podlegają tej zasadzie. Treść zasady sprowadza się do
jasnego opisania czynu oraz konsekwencji, jakie grożą za jego popełnienie. Kwestie
techniczne natomiast mogą być normowane przez akty prawne niższego rzędu niż
ustawa.
 Aspekt stricta jest adresowany przede wszystkim do organów stosujących prawo.
Akcentuje on zakaz stosowania wykładni rozszerzającej, a tym bardziej analogii, w
stosunku do przepisów wprowadzających odpowiedzialność karną oraz za
wykroczenie. Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy pojawiają się wątpliwości, których nie
można usunąć. Wtedy rozstrzyga się je na korzyść oskarżonego.

Aspekt certa kierowany jest do organów tworzących prawo. Nakazuje konstruowanie

przepisów karnych w taki sposób, by nie pozostawiały organom interpretującym prawo
szerokich możliwości wykładni. Aspekt ten łączy się z próbą wyeliminowania znamion
wartościujących na rzecz znamion opisowych. Takie rozumienie tej zasady leży jednak
tylko w sferze postulatów. Nie da się bowiem wszystkich przepisów sformułować w tak
precyzyjny sposób, by nie pozostawić żadnych luk, które wykorzystują sprawcy czynów
zabronionych.

Aspekt praevia to nic innego, jak zakaz stosowania prawa karnego i prawa wykroczeń
wstecz. Inną łacińską paremią określającą ten zakaz jest: lex retro non agit. Aspekt ten
należy rozumieć w ten sposób, że istnieje rozbieżność bądź wątpliwość między czasem
popełnienia czynu, który rozważany jest jako zabroniony, a stanem prawnym. Nie
można pociągać do odpowiedzialności za czyn, który w momencie jego popełnienia nie
stanowił przestępstwa albo wykroczenia.

Zasada nulla poena sine lege mówi także o tym, że kara musi być przewidziana w
ustawie w czasie popełnienia czynu. Rodzaj kary za dane wykroczenie lub
przestępstwo – jej dolna i górna granica – muszą być również określone w ustawie.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz, do której zasady odnosi się wyjaśnienie.

Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

 zasada domniemania niewinności

 zasada prawa do obrony

 zasada prawdy materialnej

Ćwiczenie 2 難
Scharakteryzuj zasady nullum crimen sine lege i lex retro non agit.
Dla nauczyciela

Autor: Tomasz Malinowski

Przedmiot: Wiedza o społeczeństwie

Temat: Prawo karne i prawo wykroczeń cz.1

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

V. Prawo w Rzeczypospolitej Polskiej.

Uczeń:

3) rozpoznaje sprawy regulowane przez prawo cywilne, rodzinne, administracyjne i karne;

wskazuje, w jakim kodeksie obowiązującym w Rzeczypospolitej Polskiej można znaleźć
przepisy dotyczące konkretnej sprawy; interpretuje przepisy prawne;

Zakres rozszerzony

XI. System prawa w Rzeczypospolitej Polskiej.

Uczeń:

20) stosuje w analizie przypadku podstawowe instytucje prawa karnego w Rzeczypospolitej

Polskiej (odpowiedzialność za wykroczenie i karna, wykroczenie a przestępstwo, występek
a zbrodnia; wina i kara; zasada domniemania niewinności; prawo do obrony; wyłączenie
odpowiedzialności karnej);

21) przedstawia kary i środki karne unormowane w Kodeksie wykroczeń i Kodeksie karnym
w Rzeczypospolitej Polskiej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.
Cele operacyjne:

Uczeń:

analizuje podstawowe zasady prawa karnego i prawa wykroczeń;

wyjaśnia, czym są przestępstwa i wykroczenia;
przedstawia znaczenie zasady nullum crimen, nulla poena sine lege.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja;
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;
analiza materiału źródłowego;
śniegowa kula.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią e‐materiału, żeby w czasie zajęć móc aktywnie
uczestniczyć w dyskusji i rozwiązywać zadania.

Faza wstępna:

1. Na podstawie wiadomości zdobytych przed lekcją uczniowie proponują cele zajęć do

tematu: „Prawo karne i prawo wykroczeń cz.1”.
2. Rozpoznawanie wiedzy potocznej uczniów. Uczniowie intuicyjnie tworzą mapę
skojarzeń dotyczącą tematu zajęć.
Faza realizacyjna:

1. Śniegowa kula. Uczniowie w parach przygotowują definicje przestępstwa

i wykroczenia. Następnie łączą się w czwórki, porównują swoje pomysły, dyskutują
i tworzą wspólną wersję propozycji. W kolejnym kroku łączą się w ósemki i coraz
liczniejsze grupy, aż powstanie ogólnoklasowa wersja definicji. Chętna/wybrana osoba
zapisuje propozycję na tablicy.
2. Uczniowie zapoznają się z multimedium w sekcji „Schemat”. Wynotowują
najistotniejsze informacje. Następnie wykonują polecenia i ćwiczenia dołączone do
materiału.
3. Dyskusja na temat: „Jaki wymiar kary powinien orzec sąd w sprawie Ewy Kowalskiej?”.
Uczniowie przedstawiają swoje argumenty, kontrargumenty i opinie. Na zakończenie
chętna/wybrana osoba dokonuje podsumowania.
4. Podział na cztery grupy. Każdy zespół opracowuje jedną z przypisanych mu zasad
prawa karnego i prawa wykroczeń:

gr. 1 – indywidualizacja odpowiedzialności;

gr. 2 – odpowiedzialność za czyn;
gr. 3 – zasada prawdy materialnej;
gr. 4 – subiektywizacja odpowiedzialności.

Po wyznaczonym czasie reprezentanci grup przedstawiają rezultaty pracy na forum

klasy.

5. Praca z audiobookiem. Po wysłuchaniu materiału dyskusja i wspólne wykonanie

ćwiczenia 2 dołączonego do audiobooka.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń i poleceń.

2. Chętne/wybrane osoby dokonują podsumowania zajęć ze swojego punktu widzenia.

Praca domowa:

1. Napisz krótką notatkę, uwzględniając w niej najistotniejsze informacje dotyczące

zagadnień poruszanych na zajęciach.

Materiały pomocnicze:

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń, isap.sejm.gov.pl.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, isap.sejm.gov.pl.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać multimedia jako inspirację do przygotowania własnej

prezentacji multimedialnej.