Dién mao va gid tri qudn thé di tich Hué CUNG DIEN Cung dién 1a danh ti ding dé chi chung cho t&t cd cdc Joai nha ctfa cia vua chia ngdy xua. Nhung, néu phan tich cho ré y nghia cia ting ti mét thi “cung” khac vdi “dien”. Cung 14 mét té hgp kién tric gém nhiéu tod nha 1én nhé khdc nhau, trong 46 cé mét hodc hai ngdi dién chinh nim 4 gida mat bing efia té hgp kién tric dy. Con dién thi chi la mét don vi hode ddn nguyén kién tric. Dé muc cung dién 3 day cén dude ding dé ndi chung luén vé nhiing lau dai, dinh ta, miéu duGng, quan thy, v.v..., nghia 14 nhifng cong trinh kién tric c6 mai Idp. Ngay xua, ¢ Hué co dén hang tram cung dién toa lac tai nhiéu ndi trén dja ban Kinh d6, nhung ndm tap trung nhat la 6 TY C&m thanh, Hoang thanh, Kinh thanh va 8 cac lang tdm. Tai “Khiém cung” 6 lang Ty Bite chang han, da co dén hang chuc téa nha Ién nhé, chinh phy vdi cdc chic ning khac biét. vé vat liéu xA4y dung cung dién Hué thi cdc vat liéu chinh 14 g6 qui (nhu gé lim, kién kién...), gach vé, da Thanh (khai thac t¢ Thanh Héa); mai Igp bang ngoi 6ng trang men vang (ngdi hoang 1vu ly) hodc men xanh (ngoi thanh hfu ly): nén lat bang gach Bat Trang (do lang Bat Trang sadn xudt). vé phuong dién my thuat, cung dién Hué mang phong cach kién tric riéng trong két c&u kién trie va trang tri noi ngoai that. Cac cung dién diige lam theo kiéu nhaQuan thé ditich Hud kép, goi la “trimg diém tring lvdng” (nghia 14 mdi chéng lén nhau, nha noi liém nhau; cén goi la “tring hiong tring thiém™ hodc “tring thiém diép 6c”). Nha truéc (tién tich, tlén doanh, tién dién) va nha sau (chinh tich, chinh doanh, hau dién) duge néi lién véi nhau bang irdn thifa Iwu (con goi 14 tran vé cua). Ti truée dén sau ngoi dién tré thanh mét khong gian ndi that chung, tao ra dude sy tham nghiém cho céng trinh kiém trac. Cae cot hién va thon tha vita ding chan G mat san. tao ra duge mét 4o gidc vé chiéu cao cho céng trinh. Cdéc nha kién tric théi Nguyén con gia tang do giéc dy bang cach thiét ké b6 mai thanh hai hodc ba mang ti trén xudng va trang tri nhiing hinh anh réng, phung ¢ cdc bé néc, bd quyét, lam cho ching nhv dang vudn lén dé bay vdo khong gian. Cung dién Hué rét “manh” vé trang tri. Cac lién ba, thanh vong va cé diém da duge phan khodng thanh ting 6 hée va trang tri bdng thd van va hinh anh cé dién nam xen ké nhau theo léi “nhat thi nhat hoa’. Nhang bé vi néc @ cae lién dién déu thude loai “chéng ruéng gid thi”, nhung dude tao hinh rat da dang. Cung nhu nhiing bé con-xon 6 cdc hang cot hién, cdc b6 vi kéo nay da duge cham néi, cham chim, cham léng mét cach ty¥ my, céng phu. Phan ldn cdc hé thong cot, kéo, xuyén, trén 6 noi that déu duge son son thép vang. 6 day, da co su két hdp rat chat ché gitfa két cdu kién tmic va nghé thuat trang tri. N6éi chung, cung dién Hué cé mét “thifc” kién tric va trang tri déc dado, tinh t€ va sang trong, mot than thai d&c biét cia my thuat thai Nguyén. Dudi day chi xin dé c4p dén nhing cung dién tléu bidu va mét sé céng trinh kién trac cting loai.Dién mao va gia tri qudn thé di tich Hud CUNG DIEN TRONG HOANG THANH DIEN THAI HOA Khong ai dén tham quan Hué ma khong mét lan ding ehdn 6 dién Thai Hoa trong Hoang thanh, ngoi dién da ehimg kién biét bao su kién lich si vinh quang va tdi nhuc cia dat nude Viét Nam dyéi triéu Nguyén gém 13 vua ti Gia Long dén Bdo Dai. Mac du da dude xdy dung cach day hai thé ky, dién Thai Hoa van tén tai dén ngdy nay vdi nhimng nét vang son long lay va nhiing ddu dn van hoa nghé thudt that dam da. So vdi tat cd cdc cung dién khac d Hué xua nay, dién Thai Hoa la cong trinh kién tric quan trong nhat xét vé nhiéu mat: vi tri, chute nang, y nghia lich sti, gid tri nghé thuat. Chiic nang cia ting céng trinh kién tric quyét dinh vi tri cia né trén dé an qui hoach mat bang téng thé cia mét dia ban xay dyng. Vao dau thé ky XIX, khi qui hoach mat bang hé thdng kién tric cung dinh Hué, cac tac gid cia né da dinh vj cho dién Thai Héa 6 vao trung tam diém cia Kinh dé, chi vi mot ly do that don gidn nhung rat quan trong: dé 14 noi dat ngai vang cia triéu dai. Dudi thdi quan chi, ngai vang 14 mét biéu tugng thiéng liéng, mét khdi niém cao ca nhat trong thién ha. Ngoi dién nay nadm ngay trén truc chinh cia hé thong Hoang cung va ctia téng thé kién trac Kinh dé.Quan thé di tich Hu Sit sach triéu Nguyén ghi rang ngay sau khi lam 1é lén ngéi chinh thie vao ndm 1806, vua Gia Long da “dinh triéu nghi méi thang lay ngay méng 1 va ngay ram dat dai triéu 6 dién Thai Hoa, quan tv luc phdm tré lén mac do mi dai trigu vao lay chdu”. Dén cdc thai vua cudi cing cia triéu Nguyén, trong cac budi 1é long trong duge té chic tai ngoi diém nay va san chau trudge mat, ngudi ta thdy cd da cdc hang quan lai tt nhat phdm dén eitu phdm tham dy. Day cling 1a noi triéu dinh nha Nguyén ctf hanh cde cuge dai 16 thuéng ky va bat thugng ky khac, nhu 1é Dang quang, Jé Van tho (sinh nhat cia vua). 1é Tw tudn hodc Ngi tuan Dai khanh tiét (ming tho vua}, 1é Hung quéc Khanh ni¢m (é Quéc khdnh}, v.v... Trong cdc budi 1é ay, vua ngu trén ngai vang, trong dién chi cé6 mét sé hodng than mdi dude phép ding chau hai ben “Ngu toa”, con hang tram quan lai thuge ba tanh déu phai sip hang ngoai san Dai triéu theo thy tf phdm trat dude ghi @ nhiing tam bia da nhé (phdm sdn) cdm hai bén san, va theo nguyén tdc tA van, hdu v6. vé qua trinh xay dyng, tring tu va tén tao ngéi dién nay, cé thé chia lam ba thdi ky chinh, tam goi la thdi Gia Long, thoi Minh Mang va thdi Khai Dinh; trong mdi thdi ky déu cé mét sé thay adi, cai tién vé kién tric va trang tri: - Thai Gia Long (1802-1819): sa sdch triéu Nguyén cho biét vua Gia Long lén ngoi vao ngay méng 2 thang 5 nam Nham tudt, tte la ngay 1-6-1802 (cho nén, dén thai Khai Dinh, ngay méng 2 thang 5 4m lich duge triéu dinh dang lam 1é “Hung quéc Khanh niém” hang naém)Dién mao va gid tri quan thé ditich Hud va chi noi rang hém dy, *vua ngy dién. nhan 1é chau ming”, ch khéng ghi r6 vua da ngy 6 ngéi dién nado, vi mai dén ngay 20 thang giéng nim At sifu, tie 1a ngay 21-2-1805, dién Thai Héa mdi duge pdt dau xdy dung. Ngéi dién duge hoan thanh vao thang 8 4m lich nam dy, te 14 thang 10-1805. Nhu vay. viéc thi cong chi kéo dai trong 9 thang (nim nay co thang 6 nhuan). Sau dé, vao ngay 12 thang 5 ndm Binh dan, tte la ngay 28-6-1806, vua Gia Long mdi cho “dat nghi vé dai triéu 8 dién Thai Hoa” va ci hanh 1é Dang quang chinh thifc tai day. Bday gid, ngoi dién toa lac tai vi tri Dai Cung mén (eifa chinh cia Ti Cam thanh) nam each dién Thai Hoa hién nay khodng 50m vé phia sau lung, cing & trén true chinh cia hé théng Hoang cung. - Théi Minh Mang (1820-1840): Vao thang 3-1833, khi nang edp hé thong kién tric Hoang cung, vua Minh mang cho “déi dién Thai Hoa hoi dé vé phia nam, dé sé va réng lén. Dudi thém di¢n ay lam bé d6, dudi bé 46 la long tri...”. Theo cach viét dé cia cdc si quan trigéu Nguyén va dia vao khong gian kién tric trén thc dja hién nay, chung ta co thé nghi réng khi cho ddi dién Thai Hoa tif vi tri ci dén vj tri mdi, vua Minh Mang da cho nang c&p qui mo kién tric cia ngéi dién thanh ra “dé sO va r6ng 1én” hon truéc. bén théi Thanh Thdi (1889-1907), vao nim 1891, nha vua cho tring tu ngdi dién, réi vao nam 1899, nén dién dude lat gach hoa thay thé gach Bat Trang trang men trudc dé. - Théi Khdi Dinh (1916-1925): Nam 1923, vua Khai Pinh cho “dai gia tring kién’, nghia 1a dai tu di¢n Thai omQuan thé di tich Hué Hoa dé chudn bi cho cuéc 1é Ti tudn Dai khanh tiét (ming vua tron 40 tudi) ct hanh vao ndm sau, 1924. Trong dgt tu sifa ldn nay, cé mét sé bé phan kién tric ella ngéi dién dugc thay déi va lam mdi. Mét la, lap rap thém hai day ctfa kinh 6 mat truée vA mat sau ngéi dién. Nguyén trude dé, hai mat nay bé tréng, chi treo séo dé che ma théi. Di nhién, khi nado cuéc 1é Dai triéu dién ra thi sdo dugc kéo lén dé vua quan co thé nhin thay nhau. Hai 1a, tré cita sé hinh trén Ién, gita gan cha “tho”, 6 mdng tuéng gach chiu lye 6 hai mdt tién hai chai cia ngéi dién. Ba 14, lam méi cdi bitu tan bang phap iam va cdc Iép diém bang gd cham long thép vang, thay cho cai bitu tan ci bang ni théu. Va tat cA cdc bé phan bang gé 6 ndi that déu duge son son thép vang lai... Dudi thdi Béo Dai (1926-1945), dién Thai Hoa cing duge tring tu. Cudi cing, trong niva thé ky via qua, ngoi dién va san vuGn chung quanh dudc tu stta va t6n tao vao cdc nim 1960, 1970, 1973, 1981, 1985, 1992... Nhin chung, dién Thai Héa da duge sifa sang rat nhiéu lan, nhung cai c6t cach co ban cia nd, nhat 14 két cau kién tric va nghé thuat trang tri, vin dude bdo hu. Dién Thai Hoa 14 mét trong nhiing toa cung dién tiéu bigu va dudc xdy dying kha sdm 8 Kinh dé Phi Xudn- Hué. N6 mang ré phong cach kién tric chung cia cdc cung dién thdi Nguyén, khae véi thife cia dinh chia miéu vi thuée van héa Thang Long cia cdc triéu dai trude thé ky XIX. 6 dat Badc xva, mdt bang cong trinh cing loai thudng xay theo kiéu chd nhat, cha nhi, chi tam, hodc néi céng ngoai quoc. Tai Phi Xuan thi xay theoDién mao va gid tri qudn thé di tich Hué kiéu “trang diém tring lvdng” nhu trén da néi. Nha trude va nha sau cia dién Thai Hoa nim trén cing m6t mat nén va néi lai véi nhau bang mét hé thong vi kéo thu ba, nho nhé xinh xinh, dd mét hé théng tran gé dude uén cong lén nhu hinh vé cua. Bén trén tran nay khong cé mai, ma chi c6 mét cai mang x6i bing déng rat lén dung dé hing nuéc mua t¥ mdi sau nha trudée va mai trudge nha sau dd xudng, cho nén, hé thdéng trdn nay duge goi la tran tha ldu. Nhe y nghia cia tén goi, cai mang x0i nhan nuéc, dan ra hai ddu mang, réi cho chday xuéng mai ha bang hai miéng réng d&p néi nhu ddu réng dang phun nuéc. : Két cau hé vi néc nha sau tudng déi don gidn, chi lam theo dang “vi kéo cdnh 4c”, nhung hé vi néc nha truéc thi thuge dang “chéng rudng-gid thi” dige cau tric tinh xdo. B6 vi & day vita co cong ndng chiu Ife (d6 b6 mai), vita c6 tac dung thdm my rat cao. Hé thong con- xon 6 dién Thai Héa cing cé dude sy két hgp hai hoa tét dep gita hai chiic nang nhu vay. Toan b6 hé thong cdot kéo xuyén trén 6 day déu lién két vdi nhau mét cdch chat ché bang cdc loai mong meo hgp ly, lam cho téa nha tré nén ving vang trudc nhing con bdo lén cia ving khi h4u nhiét doi thudng théi qua mién nui Ngy séng Huong. Mai dién Thai Héa dude Igp bang ngéi hoang luu ly. Mai 6 day khong phdai la mét mang duy nhat chay lién tue ty bé néc xudng dén cudi hién, ma lai chia lam ba tang bac td cao dén thdp. Givfa hai tang mdi trén la mét dai cé diém dude phan khodng thanh ting 6 hdc dé trang tri hinh vé va thd vadn trén nhing tdm déngQuan thé di tich Hud trang men nhiéu mau (goi 1a phap Jam) theo 161 nhat thi nhat hoa. Bo mai dude chia thanh nhing tang bac nhv the la dé tranh di sy mang né cia mét toa nha qua Ién, déng thoi dé ton cao ngoi dien lén. Mét cach khac nita dé tao ra do gidc chiéu cao cho toa nha von thap la nhang hang cét hién dap pang gach va vila voi vdi du@ng kinh thu nho duge cdm chan xudéng mat san Dai triéu chi khong cho ding tren mat nén. So vdi mat bang eda Dé nhat Bdi dinh thi nén dién Thai Hoa cao dén g5cem. Nhv vay, méi cét bien da dude ndi dai ra ching ay va do gidc chiéu cao dude tao ra d day cling ching ay. Dé 1a chia ké dén bé cao cla cde bd noc bad quyét va nhiing con réng cling nh “thien hé” (thuéng goi 14 bdu rugu) va mat tréi dap néi trén 46, tat cd déu nh muén bay béng, vudn cao lén gitta bau trdi nhiét doi xanh tham ménh mong. Bang nhiing gidi phap vita néi, cac nha kién tric dau thé ky XIX da xu ly van dé ty lé can xting cha ngdi dién mot cach khéo léo, thong minh. Ni that ngoi dién rong thenh thang, vi mat bang eta no dai hdn 40m va rong hon 30m. Nha triéée va nha sau déu 7 gian 2 chai (Nhiing ngudi thd moc 6 Hué xva nay déu noi ja “7 cin 2 hé’). Néc nha truée cao 8,30m va néc nha sau cao 10,25m so vdi mat nén. Tran thifa liu ha thdp xuéng chi con non 5m nhuv mét gidi han ngan cach phan truéc va phan sau cia ndi that, tao ra vé tham nghiém 6 hau dién, tai do cé thiét tri ngai vang dat trén ba tang bé. Phia trén ngai vang, co treo bitu tan bing phap lam nga sdc trang tri hinh ctfu long, chung quanh ri cdc l6p diém {(rém) bang g6, méi mat cham long hinh 9 con réng thép vang chdi loi. Trong khi nha sau dude dong tran gd sdn vang che kin toan bé danDién mao va gid tri quan thé ditich Hué mai 6 bén trén, thi nha tude dé 19 tat c4 bd tudng gb duge soi chi, cham khdc va sdn thép vang son tréng that long lay. Ngdy xua, 6 mdi long cin déu cé treo dén bdo cdi bang thay tinh dat tién hodc den léng vdi nhiing mau sdc ryc r6. Nhiing day d6 ban dung lén 6 phia sau ngai vang va @ phan tiép giap hai chai, tao ra mot hé théng héi lang chay quanh ca ba mat ciia ngéoi dién. Bén trén cdc day dé bdn cing nhu khdp cdc mat ctia hé théng lién ba déu trang tri thd van va hinh anh cach diéu chen ké nhau. Tam muoi cot try kha Jén bang go lim 6 noi that dude vé hinh réng doanh" vdi chan 5 méng, von cing may cum trén séng nude (dé tai nay dude goi 1a “long van thuy ba"), tat nhién cting voi mau séc vang son bong lon. vé trang tri cling nh kién tric cia dign Thai Hoa néi chung, cO mot khdi nigém dang lifu y dae biét 1a con s6 5, va nhat la con sé 9. Hai con sé nay phat xudt ti mét nén triét ly chinh trj cé dai cia Dong phusong, dude dé cap trong thién Héng pham Ciu tra 6 Kinh Thu va trong qué Can ctla Kinh Dich. Dai dé la noi vé vudng dao trj nuéc. Hai con s6 ay xudt hién chang nhing 6 trang tri ndi ngoai that cia ngdi dién ma cén @ ngay trén cdc bac thém cia né nda. Te phia Dai Cung mén cia Ta Cam thanh di ra dién Thai Hoa, vua phai bude lén mot hé thong bac thém 6 tdng nén dudi 1a 9 cap va 6 tang ©) Thuat ngit trong trang tri dung 48 chi hinh anh con réng quan quanh cpt theo hudng tit duéi lén hode ti trén xudng.Quan thé ditich Hué nén trén la 5 cdp. Con 6 san Dai triéu phia trude mat ngéi dién, sé bac cap tw Dé tam Bai dinh buée lén Dé nhj va Dé nhat Bai dinh cong lai la 9. Tiép d6, sé bac cap ti’ Dé nhdt Bai dinh bude 1én nén dién la sé 5. Ping d san Dai triéu nhin vao, hay ty phia Td Cam thanh nhin ra, nguéi ta thay trén mdi bo mai cia nha trudge va nha sau déu dude dép néi 9 con réng 6 trong cAc tu thé khac nhau: hidng long chau hé phi déi thien hé, ludng long chdu mat nhat, hdi long (rong quay dau lai), réng ngang... G6 néi dién cing thé, tw ngai vang, bitu tan, ede diém gé chung quanh, cho dén méi mat cia ba tang bé: méi ndi déu trang tri mgt bé 9 con réng. Cé thé néi dién Thai Héa la giang sdn dé cho loai réng bay lugn. -Cée nha kién tric tridu Nguyén da ldy y nghia cia con réng va sé 9 tu may cau sau day & Kinh Dich: - “Phi long tai thién, Igi kién dai nhan” (Nhu con réng da hién ra gia trdi, minh di ra mat ké dai nhan thi c6 Idi. - “Can nguyén dung ctu, thién ha tri da” (Trong dao lam vua ma biét dung 9 phép trj nuée ctia Co Tu 8 Kinh Thy thi binh trj duge thién ha). Cau thi nhat la hao Citu nga (chin nam) thudc qué Can, ung véi mang thién ti, sanh vél dic cia thanh nhan, @ vao dia vi t6t dimh trong x4 hdi (cu tén vi}. Cho nén, chd vua & thudng dude goi 14 chén ctfu tring, dia vi cla vua goi 14 “citu nga chi ton” hode “ton cu citu ngii”. ¥ nghia cia sé “chin n&m” trén kién tric dién Thai Hoa cing da duge noi dén qua mét sé cau tho cham khde @é trang tri d ndi that, chdng han nhu:Dién mao va gid tri quan thé di tich Hud “Clu ngd lam Can ngu, Long phi kién dai nhan. Co tri ung ngi phic, Thoi lim te tu dén”. (Hao Cttu ngi dén tai ché Vua ngéi. Réng bay 14 thay bade dai nhan, tic 14 Vua. Phép tri nudc cdn 6 nam diéu phuc. Vua gom gép nhang diéu phic dy lai dé ban phat cho dan). Bén canh nhéng ngén ng® kién true mang tinh tri€t hoc nhu thé, toa cung dién nay con ghi lai nhiéu ng6n ngW vin hoe véi 297 6 hoc khdc cham va duc ndi tho van chi Han, noi Jén mét trong nhdng nét dée dao cilia kién trdc Hué néi riéng, vin héa Phd Xuan noi chung vdo thé ky XIX. Vé 297 6 héc tho van duge trang tri 6 dién Thai Hoa, khong thé khéng nhdc dén bai tho nga ngén ti? tuyét mang gid tri cao vé lich stf va van héa sau day: “Van hién thién nién quéc, Xa thu van ly dé. Héng Bang khai tich héu, Nam phuc nhdt Duong Ngu”. Tam dich: Nude ngdn ndm vdn hién, Thong nhdt muén ddm xa. Thai Héng Bang lép quéc. Nay thinh tri son ha. Y thd ty hao Viét Nam la quéc gia cé ngan nam lich sit va van hién. Sy théng nhdt dat nude va dude song trong cdnh thanh binh thjnh vegng khong chi la khatQuan thé di tich Hué (Ba Dian Thai Hoa: mat ct 1 vé cla Trung tam Bao tén Di teh CO a6 Hue). hari” Dién Thai Hoa akin tu Ngg Mén {1930).Dién mao va gia tri quan thé di tich Hué Dién Thai Hoa nhin qua mét cita sO hinh edi khanh 6 lau Nod Phung. NGi that dién Thai Hoa (1930).Quan thé di tich Hu Bai tho “Van hién thién nién qude” trong dién Thai Hoa.Dién mao va gia tri qudn thé di tich Hu vong ctia vua quan triéu Nguyén ddu thé ky XIX, ma con 14 mong uéc mudn doi cia dan téc. Cé thé xem pai tho stic tich nay 14 mot tuyén ngén cia triéu Nguyén truéc lich si. Mat khac, vé khéng gian ngoai c4nh cia dién Thai Hoa, ching ta thay cé cd mét hé théng san vién rong bao la 6 chung quanh ngéi dién, lam tang thém vé bé thé, dang duéng bé va tinh hoanh trang cla cong trinh kién trac. Tinh chat nay ciing dd dude néi ro trong hai céu tho 6 dién Thai Héa: “Dang binh khai dé dao, Trang lé trong hodng uy”. (Thénh thang mé dao dé vuong, Trang lé trong uy thién tu). Dude x4y trén mot hé théng nén nhiéu tang cao téng cong dén 2,40m, dién Thai Hoa ché ngy cad mét khu vue rong rai quang dang nhdt so voi cdc khu wye cung dién khaec trong Hoang thanh. Khong gian thoang dang “ella né bao tram ti Thai Miéu dén Thé Miéu; td Ngo Mé6n, hé Thai Dich, cdu Trung Dao, san Dai triéu dén Dai Cung mon. Dién Thai Hoa la ngoi dién rong én, uy nghi, huy hodng trang lé nhat trong sO cdc cung dién con lai tai Hué, va cing co nghia la tai Viét Nam.Quan thé di tich Hud NGO MON Ngo Mén vita la céng chinh via 1a bo ma&t cia Hodng thanh Hué. Mac di da trai qua hdn 170 ndm véi bao con bdo tap ctia thién nhién va chién tranh tan pha, nhung nhd ecé6 ky thudt xdy dung khéo léo, thanh thao va nhat la dudng nét kién trie thanh nha, tinh té, cho nén, Ngo Mén van cén diing ving va tén tai véi thdi gian dé trd thanh mét trong nhiing cong trinh kién tric eé tiéu biéu nhat cia xi Hué. Ngo Mén da duge xa4y dyng vao nfm 1833, khi vua Minh Mang cho qui hoach lai mdt bang va nang cap téng thé kién trac Hoang Cung triéu Nguyén. Vi Kinh Dich quy dinh ong vua bao gid cing quay mat vé phia nam dé cai tri thién ha, cho nén, ngay tw thdi Gia Long (1802-1819), khi xdy dung Kinh dé Hué, cdc nha kién tric d& cho hé théng thanh qudch va cung dién 6 vao vi thé “toa can hudng tén” (tay badc-dong nam). Huéng nay cling dude xem nhu hiéng bdc-nam. Doi véi ngai vang trong dién Thai Hoa dugc xem nhu vi tri trung tam ctia mat bang idng thé, Ngo Mén nam 6 phia nam ctia né. Can ed trén la kinh (la ban) cia khoa dia ly phong thuy Dong phuong, phia nam thuée huéng “ngo” trén truc “ty- ngo” (nghia la bdc-nam). Do d6, cai céng méi xéy @ chinh gia mat truéc Hoang thanh dude dat tén 14 Ngo Mon, thay cho cdi tén ci vén cé ttf thdi Gia Long 14 Nam Khuyét dai. Chung ta nén hiéu Ngo Mon 1a céng phia nam véi y nghia mang tinh khong gian, chi khong nén cho rang chi “ngo” @ day mang tinh théi gian 14 gié “ngo”, lic mat tréi ding bong gitta ngay. Cé hiéu dung y cia ngudi xva khi dat tén, mdi thay r6 honDién mao va gia tri quan thé di tich Hud vi tri cGa Ngo Mon trong téng thé kién tric Hoang thanh. Ngay xua, céng nay thuéng déng chat quanh nam, chi duge mé khi vua ra vao Hoang thanh cé dodan toy ting dong ddo di theo, va trong nhting dip tiép kién cac st than ngoai quéc quan trong trong Hoang Cung. Tuy nhién, Ngo Mén khong phai chi la mo6t cai cdng, ma no 1a cd mét téng thé kién tric kha phwe tap: ben irén cén cé lau NgG Phung dude xem nhu mét lé dai, ding dé té chic mét sé cugc 1é hang ndm cia triéu dinh, nhu 1é Truyén 16 (doc tén cac si tt thi dé Tién si), 1€ Ban séc (phat lich), 1é Duyét binh v.v.... va day eting la noi dién ra cudc 1é thodi vi clia vua Bao Dai vdo ngay 30-8-1945. vé mat két cdu kién tric, 6 thé chia téng thé Ngo Mo6n ra lam hai hé thong: hé thong nén dai 6 duéi va hé thong lau Ng Phung @ trén, mac du cd hai déu da duge thiét ké an khép véi nhau mét cach chat ché ti téng thé dén chi tiét. ~ Hé théng nén dai: Cao gin 5m, nén dai Ngo Mon xay trén mét mat bang hinh cha U vu6ng géc, day dai 57,77m va cénh 27,06m. Vat liéu x4y dung chinh 1a gach v6, da Thanh va déng thau. 6 phan gia cia nén dai tré ra ba Iéi di song song nhau: Ngo Mon (danh cho vua di), Td Gidp Mon va Hitu Gidp Mén (danh cho cdc quan van v6 theo hau trong dodn Ngu dao). G trong long méi cénh chi U cén tré mét Idi di nhu duéng ham chay xuyén suét ti trong ra ngoai, réi bé thang géc vao phia dudng Ding dao. Hai 16i di nay duge goi 14 Ta Dich Mon va Hifu Dich Mén (danh cho linh trang va voi ngya theo hdu trong doan Ngy dao). G phan trén céa 5 léi di déu xay cuén thank vém cao, nhung riéng @ hai dau 3Quén thé di tich Hud 16i di gida thi cdc nha kién tric théi Minh Mang lai két cau nhiing hé thdéng xa ngang va xa doc bang déng thau vdi ti€t dién 15cm x 12cm dé gia cé cho su chiu lve ti lau Ngi Phung nam trén nén dai. Noi nao chiu dung trong lugng cdng lén thi sé lugng xa ngang cang nhiéu va khodng cach gita chiing cang thu hep lai, nghia 1a mat d6 xa céng cao. Va dé gid’ vé thdm my, ho da boe thém mot Iép déng la dat méng 6 ngodi mat cdc hé thong x4 déng nay. Ho da td ra rat thanh thao trong viéc tinh todn tai trong, sife bén vat liéu, cimg nhu trong viéc sw? dung thich hgp cac phudng thife va cde loai vat liéu xdy dung. Tu mat dat thuéng, ngudi ta di lén trén nén dai bang hai hé thong bac cdp xdy bing dd Thanh 3 hai bén, ndm 16 thién nhung rét kin dao. Quanh trén nén dai la hé thong nd tuéng (tuéng hoa, lan can) du¢ge trang tri bang nhiéu kiéu gach hoa duc réng trang men ngi sac. - Hé théng lau Ng Phung: Lau Ngai Phung cé hai tang, dudi Idn trén nhé. Bo suén lam bang gé lim. Lau gé6m 9 b6 mdi. BO mdi cia lau giwa la lén nhat va dude lop bang ngéi 6ng hodng Iwu ly, vi day 1a noi danh cho vua ngéi dy 1é, cén 8 bo mai 6 hai bén thi nhé hon nhiéu va ldp bang ngéi Gng thanh luu ly, day la vi tri ctla cdc quan. Lau dung 6 m6t nén cao 1,14m xay trén dai. Toad nha ldu c6 100 cay cét chan, trong dé 48 cdy cét an suét cd hai tang. Mai tang duéi don gidn, néi lién nhau chay quanh mét vong khdp tat cd cdc phia dé che mua ndng cho cae day hdi lang cia tang nay. Nhung 6 tang trén thi mai lau chia ra thanh 9 bé khae nhau, trong dé, b6é mai 8 gitia cao hon 8 bé madi 6 hai bén. Quanh ede phia tang dudi déu dé tréng, chi tri toa nha chinh gia la cO hé thong cttfa gudng @ mat truéc, dung doDién mao va gia tri quan thé di tich Hué ban 6 hai bén va mat sau ché thiét Ngy toa dé vua ngéi dy 1é. Cén 6 tang trén thi mat tniéc nha gitfa dung cita 14 s4ch, chung quanh nong van, nhung co tré nhiéu eta sé véi nhing dang khac nhau: hinh tron, hinh cai quat, hinh cdi khanh v.v... Tang trén khong cé chifc nang sti dung ma chi dé tao ding cao sang cho céng trinh kién tric Ngg M6n noi chung. Co thé chia 9 b6 mai cia ldu NgG Phung ra lam 3 day, méi day gdm 3 née: day chinh chay ngang theo day hinh chi U, va hai day phy chay doc theo hai canh cht’ U. Hai day nay duge goi 1a Ta Dye Lau va Hifu Dye Lau. Mat bang kién tric cia hé thdéng ldu Ngi Phung an khdép vél m4t bing cia hé thong nén dai, nhu trén da néi, tao thanh mét vong tay cia chi mhan dang ra phia truée dé dén khdch vao. SS di téng thé Ngo Mén dude xay dying trén mot mat bang hinh cht’ U va hé théng ldu Ng Phung duge chia ra thanh 9 bé mai Ién nhé, cao thap, ndm nhap nho trong vui mat nh thé la vi dé tranh di sy nang né cia mét cong trimh kién trdc hinh khéi tugng déi dé so. Hé théng nén dai déu xdy bang vat liéu kién cd (44, gach, déng), nhung nhé tac dang mém mai, bé tri hai hoa va trau chuét khéo léo, nén tréng rat nhe nhang. D4 Thanh mai nhdn, gach vé nung ky, via trén mat mia va nhya cay vdi ty 1é cao, cho nén d6 bén rat lén. Cac 1éi di trd xuyén qua than nén dai thanh nhing duéng hdm kha dai, nhung anh sang thién nhién van chiéu dol vao day da nhé nhing da ctta duge nang cao va tré6 thém cdc cwia sé trén trang tri hinh chi “tho”. Cac hé théng lan can con tién bang gé (8 tang trén ldu Ngi Phung) va bang gach hoa diic réng (ni tuéng quanh trén nén. dai) cs)Quan thé ditich Hud cang lam cho téng thé kién tric trdé nén thanh td. 6 cdc 6 héc trén bé néc, bd quyét va cdc dau héi cia toa nha ldu-dudge trang tri nhiéu hinh anh réng, giao, doi ngdm vong tron, thd van, hoa ld, lam cho phan mai cang thém trang nha va xinh xdn. Can ctf vao sé do cia moi kich thuéc mat bang, cdc mat ding va mat edt, cd hoa si Pham Dang Tri da ching minh rang téng thé cing nhv tung bé phan kién tric cia Ngo M6én déu da dude ihiél lap theo “ty 16 vang” eda nén my hoc Tay phugng; mae di cdc nha kién tnic vao nia ddu thé ky XIX chi lam theo my cam truce gidc cua minh. Mat khac, nhing sé dém trén kién trac Ngo Mén efing da dudc ap dung theo nguyén tdc eba Dich hec Dong phisng, chang han nhu so 5, sé 9, sé 100. Nam 106i di tugng tring cho “Ng hanh”. Chin noc ldu biéu hién con sé 9 trong hao “Citu ngi” 6 kinh Dich, tng vdi mang thién td. Mot tram cay cét nha 6 lau Ngai Phung cho thdy dé 1a sé cong cia “Ha dé” va “Lac thu” trong sach ay. S6 cia “Ha dé” la 55 (do cdc sé ti 1 dén 10 céng Jai: 1+24+34+4+5+6+ 74+ 8+ 9 +10); sé cia “Lac thu” la 45 {do cac sd tit 1 dén 9 cong lai: } + 2+ 3+ 4+5+6+7 +8 + 9). Nhu vay, sé thanh cia Ha dé va Lac thy cong lai (55 + 45) la 100. Va néi dén Dich hoc la phai néi dén am duong, vi “Nhat 4m nhaét dudng chi vi Dao”. SO dudng cha Ha dé la 25 (do cac sé lé tw 1 dén 10 y cong lai: 1 +3 +5 +7 + 9); s6 4m cia Ha dé la 30 (do fosp cac sé chin ti 1 dén 10 cong Jai: 2+ 4+ 6+ 8+ 10).