KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ

ELEKTRİK MAKİNALARI DERS NOTU – Bölüm 2

MEHMET TOSUNER
2008

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru Akım Makineleri
Doğru akım makinelerinde manyetik alan endüktör dediğimiz gövdede bulunur. Sabit mıknatıs
olabileceği gibi doğru akım verilen bobinlerden elektro mıknatıs olarak oluşabilir.
Motor olarak çalıştığında içerisinden akım geçirilerek manyetik alan dışına itilen ve bu sayede
dönme hareketini gerçekleştiren veya manyetik alan içerisinde hareket ettirilerek üzerinde gerilim
indüklenerek dinamo olarak çalışmasını sağlayan iletkenler endüviyi oluşturur. İletkenler üzerine
oluklar açılmış saç paketleri üzerine sarılırlar ve birer uçları kollektörlere çıkarılmıştır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Fırçalı doğru akım motorları 5-10 W dan yüzlerce KW’a kadar imal edilirler. Çalışma gerilimleri 5-
10V dan 700V a kadar çok çeşitli değerlerde olabilse de genellikle 6-12-24-48-50-110-220-500 V
gibi standart değerlerde üretilirler imalat geriliminin çok küçük değerlere düşmesini engelleyen
fırça ve kolektör düzeneğindeki oluşan gerilim düşümüdür. 700V un üzerine çıkılması durumunda
kolektör dilimleri arası yalıtım problemleri çıkacak ve dilimler arası çalıştıkça kömür tozu dolması
ile birlikte elektrik atlamaları olacaktır. Her ne kadar küçük güçlü fırçalı doğru akım motorları 12000
devirlere kadar imal edilse de fırça – kolektör düzeneğindeki mekaniki arızalar nedeni ile güçleri
büyüdükçe 3000 devir/dk da imal edilirler. Doğru akım motorlarında devir asenkron motorlarda
olduğu gibi kutup sayısına bağlı olmayıp kutup sayıları tamamen imalat yöntemlerine dayanır. 2
kutuplu bir motorda 2 adet fırça, 4 kutuplu bir motorda 4 adet fırça bulunur yani fırça sayısı kutup
sayısı ile aynıdır. Küçük güçlerde endüvi reaksiyonu ve komitasyonu için genelde 4 kutuplu imal
edilirler. Daha büyük güçlerde kutuplara sarılan iletkenin boyunu kısaltmak dolayısı ile maliyeti
azaltmak için çok daha fazla kutup sayısında imal edilebilirler.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
Doğru akım makinelerinin kutuplarına doğru akım uygulandığı için dökme demirden yapılabilirler.
Fakat endüvi kısmında alternatif akım indükleneceğinden fuko ve histerisiz kayıplarını azaltmak
için endüvi kısmı tek tarafı yalıtılmış silisli saçlardan yapılırlar.

Demir Kayıpları
Elektrik makinelerin de alternatif alan içerisinde kalan makinenin demir aksamında genel adıyla
demir kayıpları denen kayıplar oluşur. Makine gücünün %2-3 lük gibi küçük değerlikli olan demir
kaybı iki şekilde oluşmaktadır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Fuko kaybı
Değişen bir manyetik alana maruz kalan iletkende gerilim indüklendiğini görmüştük. Aynı şekilde
makinenin demir aksamı da bu manyetik alana maruz kalmakta ve demir aksam üzerinde de bir
gerilim indüklenmektedir.

Demir aksamda indüklenen bu gerilim demir aksam içerisinde kapalı bir devre akımı
dolaştıracaktır (tek parça olduğundan). Demir aksam üzerinde oluşan bu girdap akımlarını
küçültmen için elektrik makinelerinin değişen manyetik alana maruz kalan kısımları tek parça değil
de 0.35-50 mm kalınlığındaki tek tarafları yalıtılmış (yalıtım püskürtülmüş ince lak tabakası ile
sağlanmaktadır) soğuk çekme sac parçalarının peş peşe dizilmesi ile oluşturulur. Demir aksam
birbirinden yalıtılmış ince parçalardan oluştuğunda içerisinde dolaşan fuko (kısa devre) akımları da
en aza indirilmiş olur.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Histeresiz kaybı
Bir mıknatıs ne kadar küçük parçalara bölünürse bölünsün elde edilecek en küçük parçada bile N-
S kutupları ile kendi başına bir mıknatıs oluşur. Demirin elektro mıknatıslanması da moleküler
olarak küçük mıknatıslar halinde olacaktır. Sinisoidal eğrinin her (+) ve (–) alternansında bu küçük
mıknatıslar kutup olarak yön değiştireceklerdir bu da 50Hz lik bir Alternatif gerilimde küçük
mıknatısların 100 kez yön değiştirmesi anlamına gelir. Bu yön değiştirme sırasında oluşan
moleküler sürtünme kendisini ısı olarak gösterecektir. İşte adına histeresiz kaybı dediğimiz bu
kaybı en aza indirmek için saç paketlerini oluşturan demirin içerisine imalatı sırasında %2-3 lük
silisyum katılır. Sacın kırılganlığını arttırıp işlemesini zorlaştıracağı için silisyum miktarı daha fazla
arttırılmaz.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
Endüvi sargıları çeşitli verilere göre yapılacak hesaplama ve şema çizimi ile bobinajcılar tarafından
yapılacaktır.

Endüvi sarımına bir örnek

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru akım makinelerinin parçalarını şu şekilde sayabiliriz.
Endüvi, Endüktör, Fırçalar, Fırça taşıyıcıları, Kolektörler, Yataklar, Kapaklar, Gövde, Cıvata ve
saplamalar, Klemens (Bağlantı) tablosu

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Çok çeşitli yapıda doğru akım makinesi bulunabilmektedir. İlk görünüşte bu makineleri asenkron
motorlardan ayıran özellik gövdelerinde petek şeklinde soğutucu olmayışıdır. Asenkron
motorlarda, gücün karşılanması gerekli işi yapılması için gövdedeki stator sargıları akım çekerek
ısınırlar. Fakat doğru akım makinelerinde gövdeye bağlı olan kutup sargıları sadece sabit bir
manyetik alan oluşturmakla görevli olduklarından yükten bağımsızdır ve bu nedenle ısınmazlar.
Doğru akım makinelerinde yüke bağlı olarak akım çeken kısım endüvi sargılarıdır bu nedenle
büyük güçlü doğru akım makinelerinin endüvilerinin soğutulması için harici sistemler kullanılır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
Komütasyon
Doğru akım makinelerinde, endüvideki bir bobinde akımın, kollektör ve fırçalar yardımı ile yön
değiştirmesi olayına komütasyon denir

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Komütasyonu Bozan Etkenler : Komütasyonu bozan etkenler yalnız elektriki değildir. Fırçaların
bastığı kolektörlerde şerare olarak görülen arkın nedeni mekaniki de olabilir. Bu bakımdan
fırçalarda arkın görüldüğü zaman, mekanik nedenlerin var olup olmadığı kontrol edilmelidir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Mekanik arızaların en çok rastlananı, kollektörün yuvarlak olmamasıdır. Bu durum özellikle büyük
kollektörler için çok önemlidir.Çalışma anında kollektörde meydana gelen ısınmalar sonunda
dilimlerde gevşemeler ve yuvarlaklığında bozulmalar olabilir. Bu bakımdan zaman zaman kollektör
kontrol edilmeli, gerektiğinde torna edilmeli veya taşlanmalıdır. Bazı hallerde kollektör soğukken
yuvarlak olur ve fakat ısınınca yuvarlaklığını kaybeder. Bu durumda kollektör ısıtılarak kontrol ve
torna edilmelidir. Diğer bir mekanik hata da, dilimler arasındaki yalıtım mikalarının kolektör
yüzeyinden taşmış olmasıdır. Bu gibi hallerde fırçalar kollektör yüzeyine iyi basamayacağından ark
meydana gelir. Bunu önlemek için mikaların bakır yüzeyden 1—1,5mm. aşağıda olması
sağlanmalıdır. Bu durum daha çok yumuşak fırçalı makinelerde olur. Fırçaların fırça tutucusuna
bağlanışındaki bir hata veya kömür ile fırça yuvası arasındaki boşluğun fazla oluşu da arka neden
olur. Fırça ile yuva arasındaki boşluğun fazla oluşu titreşimlere, az olusu ise kömürün ısınması
sonunda sıkışmasına yol açar. Bu boşluk 0,2 — 0,4mm, dolayında olmalıdır. Fırçaların kollektör
yüzeyine belirli bir basınçla basması gerekir, Bu basınç normal olarak 150 — 250 gr/cm²
dolayındadır. Baskı bir yay ile sağlanır. İsletmede yay basıncı zamanla azalır ve arklara yol açar.
Bunun için arada bir yay basıncı kontrol edilerek yeniden ayarlanmalıdır. Kollektörün düzgün
dönüsü için, endüvinin dinamik balansının yapılmış olması ve yataklarının iyi durumda bulunması
gerekir. Bu husus özellikle Yüksek devirli makineler için çok önemlidir. Fırçalar arasındaki
uzaklığın eşit olmaması ve kutuplarla endüvi arasındaki hava aralığının farklı olması,
komütasyonun bozulmasına ve kollarda endüklenen geriliminlerin farklılığına, dolayısıyla iç
devrede sirkülasyon akımlarının doğmasına neden olur. İyi bir komütasyon için fırçaların uygun
nitelikte seçilmiş olması çok önemlidir. Komütasyonun zor olduğu hallerde geçiş direnci yüksek
olan fırçalar kullanılır. Böylece komütasyondaki bobinde akımın yön değiştirmesi çok kolaylaşır.
Ayrıca, fırçaların kollektör yüzeyine uyacak şekilde alıştırılmış olması gerekir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Yukarıda bahsi geçen balans olayını kısaca açıklayalım. Doğru akım motorlarında olduğu gibi
dönen kısımlarında sargı olan elektrik motorlarında bobinlerin üst üste binmesinden dolayı her
sargının iletken boyu dolayısıyla ağırlığı eşit olmayacaktır. Bu nedenle endüvinin çevresel
merkezkaç kuvveti her yerde eşit olamaz.

Bu savrulma özellikle yüksek hızlardaki dönüşlerde rulmanlara dengesiz kuvvet uygulanmasına ve

çok daha kısa sürede bozulmalarına neden olacaktır. Bu nedenle endüvilerin balans ayarı
yapılarak ağır olan kısımların demir aksamından talaş kaldırarak hafifletilmesi veya hafif olan
kısımlara çelik macunu ile ağırlık ilave edilerek dengesiz savrulmalar engellenmeye çalışılır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Komütasyonu Kolaylaştırıcı Önlemler :
Fırçaları kaydırmak,
Yardımcı kutup kullanmak
Fırça kaydırılarak komütasyonu kolaylaştırmak, daha çok küçük güçlü makinelerde yapım kolaylığı
ve maliyet bakımından uygulanır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

 Endüvi Reaksiyonu : Endüvi manyetik alanın, kutup
alanına gösterdiği tepkiye endüvi reaksiyonu denir.
Endüviden geçen akımın meydana getirdiği manyetik
alan ana kutupların oluşturduğu manyetik alanın bir
bölümünde alan zayıflaması oluştururken, diğer
bölümünde kuvvetlenme meydana getirir. Doğru akım
makinesinin kutuplan arasındaki kuvvet çizgilerine dik
olan eksene nötr ekseni denir. Normal olarak fırçalar,
nötr ekseni üzerine konur. Fakat endüvi
reaksiyonundan dolayı kutuplar arasındaki nötr
ekseninde bir kayma meydana gelir. Dikkat edilirse nötr
ekseni endüvi dönüş yönünde (α) açısı kadar kaymıştır.
Bu durum dinamo hali içindir. Motorlarda kayma, dönüş
yönünün aksi yönündedir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Endüvi Reaksiyonuna Karsı Alınan Önlemler:
Kutup ayaklarını tarak şeklinde yapmak
Kutup ayaklarına oluklar açmak
Yardımcı kutup kullanmak
Kompanzasyon sargısı kullanmak
Yukarıda sayılan önlemler motorun imalatı ile ilgili olup motor bakımı sırasında yapılması gereken
dinamo çalışma sırasında dönüş yönünde motor çalışmasında dönüş yönünün aksi yönde fırçalar
ark en aza inecek şekilde kaydırılmalıdır.
Eğer doğru akım makinesini dinamo olarak çalıştırıyorsam benim için önemli olan elde ettiğim
gerilim, eğer motor olarak çalıştırıyorsan devir sayısı önemlidir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

.
Doğru akım dinamolarında endüvide Doğru akım motorlarında devir sayısı:
endüklenen gerilim:
Va - I a .Ra
E = K .q .n n=
E = Endüvide endüklenen gerilim K .q
K = Sabit sayı n = Devir sayısı
θ = Kutup (endüktör) manyetik akısı Va = Endüviye uygulanan gerilim
n = Devir sayısı Ia = Endüvi akımı
2 p.Z Ra = Endüvi iç direnci
K= .10 -8 K = Sabit sayı
60.2a θ = Kutup (endüktör) manyetik akısı

Doğru akım motorlarında devir sayısını değiştirmek için:

Va - I a .Ra
n=
K .q
Endüviye uygulanan gerilim değiştirilir
Endüvi iç direnci değiştirilir
Kutup sargılarının gerilimi değiştirilerek manyetik alan şiddeti değiştirilir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Endüvi gerilim ve akımı büyük olan motorlarda bu değerlerin değiştirilmesinin zor olması,
Endüvi iç direncinin arttırılması durumunda ısı kayıplarının artması,
Nedenlerinden dolayı devir sayısının değiştirilmesinde daha çok endüvi akımına göre oldukça
küçük değerlerde olan kutup gerilimi ile manyetik alan şiddeti değiştirilir.
Burada manyetik akı ile devir sayısının orantılı olduğuna dikkat ediniz.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Sabit mıknatıslı DA motorlar :

Kutup sargıları yerine manyetik alan sabit mıknatıslar tarafından sağlanmaktadır. Kutup manyetik
akısı sabit olacağından dolayı devir sayısı endüvi gerilimi değiştirilerek ayarlanır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Dışarıdan uyartımlı DA motorlar ve şönt DA motorlar :

Aralarındaki tek fark dışarıdan uyartımlıda kutuplar ayrı bir DA güç kaynağı ile beslenirken şönt
motorda kutuplar endüviye uygulanan gerilim kaynağından beslenirler. Kutup sargısının özelliği
ince kesitli çok sipirli (sarımlı) olmasıdır. Devirleri daha çok kutup gerilimi ile oynanarak manyetik
alan şiddetinin değiştirtmesi ile ayarlanır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Seri DA motorlar :

Endüvi sargıları ile kutup sargıları seri bağlanmıştır bu nedenle Seri motorun kutup sargıları şönt
motorun kutup sargılarına kıyasla kalın kesitli az sipirli (sarımlı) dır.
Devir sayısını değiştirmek için kutup manyetik akısı değiştirilir. Bunun için ya kutup sargılarına
paralel yol verme direnci bağlanarak kutuplardan geçecek akımın şiddeti iki kola ayrılarak
değiştirilir veya kutup sargıları kademeli yapılırlar.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Kompunt DA motorlar :

Kompunt motor da kutup sargısı olarak şönt ve seri olmak üzere iki tip sargı bulunur. Kompunt
motor istenirse şönt veya seri motor olarak da çalışabilir. Şönt sargı, endüviye paralel, seri sargı
endüviye seri bağlandığında kompunt bağlantı yapılır. Kompunt motorda seri sargının manyetik
akısı genellikle sadece devirdeki düşmeyi regüle edebilecek kadar birkaç sipirliktir. Seri sargı, sönt
sargıyı destekleyecek veya azaltacak yönde bağlantı yapılarak kompunt motorların çalışma şekli
(tipi) değiştirilebilir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
İster şönt, ister seri, ister sabit mıknatıslı, isterse kompunt olsun tüm motorların endüvi yapıları
aynı olup aralarındaki fark kutup (endüktör) bağlantıları ile oluşmaktadır. Peki aralarındaki fark
ne?
Bu motorlar arasındaki fark döndürme kuvvetlerinden yani momentlerinden kaynaklanmaktadır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru akım motorlarının devir regülasyonu açısından değerlendirilmesi :

Va - I a .Ra
n=
K .q
Motor miline bağlı olan yükü arttıkça motorun şebekeden çekmiş olduğu akım “Ia” da artacaktır.
Motor yükü arttıkça;
Şönt ve dışarıdan uyartımlı motorlarda, Ia.Ra değeri artarak kesrin payını küçülteceğinden devir
sayısı düşecektir.
Seri motorlarda kutup akımı ile endüvi akımı aynı olacağı için “Ia.Ra” değeri payı küçülttüğü gibi Ia
akımı ile “Θ” değeri büyüyerek paydayı büyütecektir. Bu durumda yüke bağlı olarak devir çok fazla
düşecektir.
Kompunt motorlarda seri ve paralel sargı iki şekilde bağlanabilir her iki bağlantı türü için devir
regülasyonu ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
Eklemeli kompunt : Paralel sargı ile seri sargının manyetik
alanları aynı yönde olup birbirlerini takviye etmektedir.
Va - I a .( Ra + Rs )
n=
K .(q ş + q s )
Eklemeli kompuntta motor akımı arttıkça “Ia . (Ra + Rs)” kesrin
payını küçültecektir. Ayrıca “Ia” nın artması ile seri sargının
manyetik alanı yani “Θs” de artacağından “(Θş+Θs)” payda
büyüyecek sonuçta n devir sayısı düşecektir

Ters kompunt : Paralel sargı ile seri sargının manyetik alanları

zıt yönde olup birbirlerini azaltmaktadır.
Va - I a .( Ra + Rs )
n=
K .(q ş - q s )
Ters kompuntta motor akımı arttıkça “Ia . (Ra + Rs)” kesrin
payını küçültecektir. Ayrıca “Ia” nın artması ile seri sargının
manyetik alanı yani “Θs” de artacağından “(Θş-Θs)” den toplam
manyetik alan azalacaktır ve payda da küçülecektir. Sonuçta pay
ve paydadaki bu iki azalma kısmen birbirini dengeleyeceği için n
devir sayısı yüke bağlı olarak çok fazla değişmeyecektir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru akım motorlarında devir yönünün değiştirilmesi:
Devir yönü iki şekilde değiştirilebilir.

Kutup akım yönü sabit tutularak endüvi akım Endüvi akım yönü sabit tutularak kutup akım
yönü değiştirilerek. yönünü değiştirerek.

Kutup akım değeri endüvi aklım değerine göre oldukça küçük değerde olduğu için kutup akım
yönü değiştirilerek devir yönü değiştirme tercih edilen bir yöntemdir. Sabit mıknatıslı motorlarda
kutup yönü değiştirilemeyeceği için endüvi akım yönü değiştirilir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru akım motorlarında klemens adlandırması şu şekildedir;

Endüvi ( Armatür ) uçları : A1 – A2

Şönt sargı uçları : E1 – E2 veya F1 – F2
Seri sargı uçları : D1 – D2 veya S1 – S2
Komitasyon sargı uçları : B1 – B2 ve C1 – C2

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Yarı iletkenler ile hız kontrolü :
Kontrollü doğrultucu tiristör: Doğrutma devrelerinde kullandığımız diyotlar Anod bacağına artı,
Katod bacağına eksi polarite verildiğinde iletime geçmekteydi. Tiristörlerde ise doğru polarite
vermek tristörü iletime geçirmek için yeterli değildir. Tiristörü iletime geçirebilmek için geyt
bacağına da artı polarite verilmesi gerekmektedir. Alternatif gerilimin doğrultulması sırasında geyt
bacağına verilecek olan tetikleme sinyali zamanının (açısının) değiştirilmesi sayesinde elde
edilecek tam veya yarım dalga doğrultulmuş gerilimin dalga şekli değiştirilerek geriliminde değeri
değiştirilmiş olur.

Va - I a .Ra
n=
K .q
Devir formülünden de
görüleceği üzere motora
uygulanan gerilimin arttırılması
ile devir yükselmekte,
azaltılması ile düşmektedir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Fırçasız doğru akım motoru (brushless dc motor)

Fırça ve kollektör düzeneği mekanik sorunları yüzünden doğru akım motorları için bir dezavantaj
oluşturmaktadır. Peki fırçasız ve kollektörsüz doğru akım motoru olabilir mi? Eğer endüvi ve
endüktörün görevleri (yerleri) değiştirilirse bu mümkün. Endüktör (kutuplar) sadece manyetik alan
oluşturmaktaydı. Eğer Endüviyi (dönen kısmı) sabit mıknatıstan yapacak olursak endüviye fırça ve
kollektör düzeneği ile akım vermek zorunluluğu ortadan kalkmış olur. Normalde endüvide olması
gereken sargılar da sabit kısma (endüktör) sarılarak fırçasız doğru akım motoru oluşturulur.

Fırçasız doğru akım motoru ile sabit mıknatıslı doğru akım motorunu birbiri ile karıştırmayınız.
Sabit mıknatıslı motorda sabit mıknatıs kutuplar duran kısım endüktörde, fırçasız doğru akım
motorunda ise kutuplar sabit mıknatıs olarak dönen kısım olan endüvidedir.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

.
sabit mıknatıslı doğru akım motoru fırçasız doğru akım motoru

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

Doğru akım motorunun etiketinin okunması:

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
Niçin doğru akım motorları?
Formülünden görüleceği üzere doğru akım motorlarının devir sayıları kolaylıkla
değiştirilebilmektedir. Yarı iletken teknolojisinin bu kadar gelişmiş olmadığı eski tarihlerde endüvi
veya kutup sargıları önüne konan yol verme dirençleri (reosta) ile devir sayıları değiştirilmekteydi.
Yol verme sırasında dirençler üzerinde ısı şeklinde bir güç kaybı olsa da kağıt sarma, tel çekme
haddeleme gibi devir sayısının değiştirilmesi gereken işletmelerde kullanılmaktalar dır. Fakat
doğru akım motorlarının verimlerinin düşük olması, doğru gerilimin iletim zorluğu, fırça ve kollektör
mekanik yapısının çok çabuk yıpranması ve sık sık bakım gerektirmesi, bu bakımlar sırasında
oluşan üretim kayıpları bu motorlar için çok büyük dez avantajlar oluşturmaktaydı. Artık yarı iletken
teknolojisindeki ilerlemeler ve yarı iletken fiyatlarındaki düşmeler nedeni ile doğru akım
motorlarının yerini alternatif akım motorları almıştır.

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org
 2. Bölüm sonu

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ

Yararlanılan Kaynaklar:
Elektrik makinaları I - N. Oğuz, M. Gökkaya
Elektrik mötörleri – İ. Çetin
Asenkron makinalar – K. Sarıoğlu
Elsan motor
Siemens motor
Volt motor
Gamak motor

KOCAELİ TEKNİK LİSESİ ELEKTRİK BÖLÜMÜ OTOMASYON ATÖLYESİ – www.kumanda.org