‫ﮔﺮد آورﻧﺪه ‪ :‬اﻣﯿﺮ ﺣﺼﯿﻤﯽ‬

‫رﯾﯿﺲ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري و ﻓﺮاورش ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺸﻢ ‪ -‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻔﺖ ﻓﻼت ﻗﺎره اﯾﺮان‬

‫ﺟﺰﯾﺮه ﻗﺸﻢ‪-‬اﯾﺮان‬

‫زﻣﺴﺘﺎن ‪1399‬‬

‫اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﭼﯿﺴﺖ؟‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫در ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ‪ ،‬اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﯾﺎ اﺛﺮ ژول‪-‬ﮐﻠﻮﯾﻦ ﯾﺎ اﺛﺮ ﮐﻠﻮﯾﻦ‪-‬ژول ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻣﺎي ﯾﮏ ﮔﺎز ﯾﺎ ﻣﺎﯾﻊ را ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ آن ﺳﯿﺎل از‬
‫ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﺷﯿﺮ ﯾﺎ ﯾﮏ ‪ plug‬ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﻋﺒﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ ﮐﺎﻣﻼً اﯾﺰوﻟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﺗﺒﺎدل ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻂ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ روﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺧﺘﻨﺎق )‪ (throttling‬ﯾﺎ اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد )اﯾﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر‬
‫‪ James Prescott Joule‬و ‪ William Thomson‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ Baron Kelvin‬اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ را در ﺳﺎل ‪ ،1852‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اوﻟﯿﻪ ژول‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ اﻧﺒﺴﺎط ژول ﮐﻪ ﯾﮏ ﮔﺎز‬
‫ﺗﺤﺖ اﻧﺒﺴﺎط آزاد در ﺧﻼء ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺸﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬

‫اﻧﺒﺴﺎط آدﯾﺎﺑﺎﺗﯿﮏ )ﺑﺪون ﺗﺒﺎدل ﺣﺮارﺗﯽ( ﯾﮏ ﮔﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺗﻔﺎق ﺑﯿﺎﻓﺘﺪ‪ .‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در دﻣﺎي ﯾﮏ ﮔﺎز در ﻃﻮل‬
‫ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر اﺑﺘﺪاﯾﯽ و اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ در آن اﻧﺒﺴﺎط رخ ﻣﯽ دﻫﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎز‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺪت‪ ،‬در ﺗﻌﺎدل ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط اﯾﺰوﻧﺘﺮوﭘﯿﮏ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﻨﺎرﯾﻮ‪ ،‬ﮔﺎز در ﻃﻮل اﻧﺒﺴﺎط ﮐﺎر ﻣﺜﺒﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽ دﻫﺪ و دﻣﺎي آن ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫در ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط آزاد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺎز ﻫﯿﭻ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ را ﺟﺬب ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺮژي‬
‫داﺧﻠﯽ آن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻧﺒﺴﺎط ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‪ ،‬دﻣﺎي ﮔﺎز اﯾﺪه آل ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻣﺎي ﯾﮏ ﮔﺎز ﺣﻘﯿﻘﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر اوﻟﯿﻪ آن‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫روش اﻧﺒﺴﺎﻃﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺷﺮح داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن ﮔﺎز ﯾﺎ ﻣﺎﯾﻊ در ﻓﺸﺎر ‪ P1‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ اي ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺗﺮ ‪ P2‬ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﯾﮏ ﺷﯿﺮ ﯾﺎ ‪ plug‬ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﯾﻂ ﭘﺎﯾﺎ )‪ (steady state‬و ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ در اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﯽ ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬‬
‫ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺧﻼل اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺑﺪون ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎﻗﯽﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺧﺘﻨﺎق در ﻃﻮل ﯾﮏ ﺧﻂ آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ در ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ در ﯾﮏ ﻧﻤﻮدار‬
‫‪ T-P‬از راﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ در ﻃﻮل ﯾﮏ ﺧﻂ آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ از ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺎﻻ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬
‫ﺗﺎ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ‪ ،1‬دﻣﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ ﺳﯿﺎل ﺑﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬دﻣﺎ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫را ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺧﻂ آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ و ﻧﻘﺎط واروﻧﮕﯽ را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﯾﮏ ﺧﻂ ﮐﻪ ﺧﻂ )ﻣﻨﺤﻨﯽ( واروﻧﮕﯽ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻂ‪ ،‬ﻣﺤﻮر دﻣﺎ را در دو ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﻣﺎي ﺑﺎﻻﯾﯽ‪ ،‬دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﯿﺪروژن اﯾﻦ دﻣﺎ‪ -68oC ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺮد ﺳﺎزي ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ ﺗﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﮔﺎز را ﺧﻔﻪ‬
‫)‪ (throttle‬و ﺳﺮد ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪن ﯾﮏ ﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮاي ﻣﻮادي ﮐﻪ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﻣﺎﮐﺰﯾﻤﻢ )دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ(‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺪ ﮐﺎﻓﯽ زﯾﺮ دﻣﺎي اﺗﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻫﯿﺪروژن‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ در اﺛﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺧﺘﻨﺎق آﻧﺮا ﺳﺮد‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺴﺖ آﻧﺮا در زﯾﺮ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺮد ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺮاي ﺧﻄﻮط آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ‬

‫دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ دﻣﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﮔﺎزﻫﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ در آن‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ در‬
‫آن دﻣﺎ‪ ،‬ﮔﺮم و ﯾﺎ ﺳﺮد ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺒﺴﺎط آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﺎزﻫﺎي اﯾﺪهآل(‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﺎزﻫﺎ داراي دو دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽ و ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﺗﺼﺎل اﯾﻦ ﻧﻘﺎط ﮐﻪ ﻧﻘﺎط دﻣﺎ و ﻓﺸﺎري در ﻧﻤﻮدار دﻣﺎ‪-‬ﻓﺸﺎر در ﻓﺮاﯾﻨﺪﻫﺎي اﻧﺒﺴﺎط آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ )ﺑﺮ‬
‫روي ﺧﻄﻮط آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ( ﺑﺮاي ﮔﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮزي ﺑﺮاي دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﮔﺎز ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﮔﺎز ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺮ روي ﺧﻂ آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي آن ﻣﺮز‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻋﻼﻣﺖ داده ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ ﻋﻼﻣﺖ اﯾﻦ ﺿﺮﯾﺐ داﺧﻞ آن ﻣﺤﺪوده دﻣﺎ و‬
‫ﻓﺸﺎري‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎز در اﺛﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺳﺮد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺧﺎرج از آن ﻣﺤﺪوده‪ ،‬ﺿﺮﯾﺐ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎز در‬
‫اﺛﺮ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﮔﺮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﺎزﻫﺎ ﻃﺒﻖ ﻧﻤﻮدار ﻓﻮق‪ ،‬دو دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻻﯾﯽ‬
‫و ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ ﻫﺎي ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ‬

‫در اوﻟﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ ﯾﮏ ﮔﺎز ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ زﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ درون‬
‫ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ در اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﮔﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﺧﺎرﺟﯽ در ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه و ﻫﯿﭻ ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻧﯿﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻧﺮژي ﮐﻞ ﮔﺎز ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻘﺎي اﻧﺮژي‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰاﯾﺶ در اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺮژي‬
‫ﺟﻨﺒﺸﯽ و ﻧﺘﯿﺠﺘﺎً دﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Inversion Temperature‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ اﺛﺮ ﻣﻌﮑﻮس را ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در ﺧﻼل ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﻮﻟﮑﻮل ﻫﺎي ﮔﺎز‪ ،‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﯽ ﻣﻮﻗﺘﺎً ﺑﻪ اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ‬
‫ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ ﻣﺘﻮﺳﻂ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻫﺸﯽ در ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ در واﺣﺪ زﻣﺎن‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ در اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺠﺪداً ﭼﻮن اﻧﺮژي ﮐﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎﻫﺶ در اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ در اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﯽ و ﻧﺘﯿﺠﺘﺎً دﻣﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺗﺎ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ژول‪-‬‬
‫ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ اوﻟﯽ )ﮐﺎر اﻧﺠﺎم ﺷﺪه داﺧﻠﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ( ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺒﺴﺎط آزاد ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ‬
‫در دﻣﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎي ﮔﺎز ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻬﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﺛﺮ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ دوم )ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ در اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﯽﮔﺮدد(‬
‫ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺒﺴﺎط ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ ﻣﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫از ﻧﮕﺎه دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ ﺳﺮد و ﯾﺎ ﮔﺮم ﺷﺪن ﺳﯿﺎﻻت ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در دﻣﺎﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺗﺎ‬
‫دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ وﻗﺘﯽ ﮔﺎز‬
‫ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺬب ﻫﻢ را دارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺟﺬب اﻧﺮژي ﻣﺼﺮف‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪ آدﯾﺎﺑﺎﺗﯿﮏ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﻧﺮژي ﮐﻪ وﺟﻮد دارد اﻧﺮژي داﺧﻠﯽ ﺧﻮد ﺳﯿﺎل ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺬب ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻧﺮژي داﺧﻠﯽ رو ﻣﺼﺮف ﮐﺮده و ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ اﻧﺮژي داﺧﻠﯽ‪ ،‬دﻣﺎي ﺳﯿﺎل‪ ،‬ﮐﺎﻫﺶ ﭘﯿﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎي ﺳﯿﺎل ﺳﺮﯾﻌﺘﺮ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻧﯿﺮوﻫﺎي داﻓﻌﻪ ﺑﯿﻦ‬
‫ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارﻧﺪ و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در واﻗﻊ دور ﺷﺪﻧﺸﺎن از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ اﻧﺮژي دروﻧﯽ ﮔﺎز و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﺮد و ﮔﺮم ﺷﺪن ﺳﯿﺎﻻت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در اﯾﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪ و ﯾﺎ ﻋﻠﺖ ﻣﻨﻔﯽ ﯾﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن‬
‫ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬از ﺗﺒﺪﺑﻞ اﻧﺮژي ﻫﺎي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ و ﺟﻨﺒﺸﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞ اول ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﺸﺎن را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯿﮑﻪ در اﺛﺒﺎت ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺎﻧﺪن آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ در ﻃﻮل اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن )در اداﻣﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺗﻐﯿﯿﺮات آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﺮد و ﮔﺮم ﺷﺪن ﺳﯿﺎﻻت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از "دﯾﺪ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ" اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ‬
‫و ﺟﻨﺒﺸﯽ ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﻬﺎ را ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﺮژي ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ‪ ،‬دوري و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺑﺤﺚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺎت ﺗﮏ ﺗﮏ ﻣﻮﻟﮑﻮل ﻫﺎ و ﺟﻨﺒﺶ ذرات ﻣﻼك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‬

‫ﻧﺮخ ﺗﻐﯿﯿﺮات دﻣﺎ‪ T ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر‪ P ،‬در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬‬

‫ﺗﺎﻣﺴﻮن )ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ در آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ(‪،‬‬
‫ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن )ﮐﻠﻮﯾﻦ(‪ μJT ،‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺿﺮﯾﺐ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺣﺠﻢ ﮔﺎز‪ V ،‬ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺣﺮارﺗﯽ در ﻓﺸﺎر‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ CP ،‬و ﺿﺮﯾﺐ اﻧﺒﺴﺎط ﺣﺮارﺗﯽ‪ a ،‬ﮔﺎز ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻓﺸﺎر اﺗﻤﺴﻔﺮي‬

‫𝛛𝛛𝛛𝛛‬ ‫𝐕𝐕‬
‫� = 𝐉𝐉𝐉𝐉𝛍𝛍‬ ‫= �‬ ‫)𝟏𝟏 ‪(𝛂𝛂𝛂𝛂 −‬‬
‫𝐩𝐩𝐂𝐂 𝐇𝐇 𝛛𝛛𝛛𝛛‬
‫‪o‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪C‬‬
‫واﺣﺪ ‪ μJT‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ bar‬و در ﺳﯿﺴﺘﻢ ‪ SI‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ Pa‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻘﺪار آن ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻮع ﮔﺎز و ﻧﯿﺰ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر ﮔﺎز‬
‫ﻗﺒﻞ از اﻧﺒﺴﺎط دارد‪ .‬واﺑﺴﺘﮕﯽ آن ﺑﻪ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺎ ﻓﺸﺎر ‪ 100 bar‬ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻤﺎم ﮔﺎزﻫﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ داراي ﯾﮏ ﻧﻘﻄﻪ واروﻧﮕﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ ‪ μJT‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺎز در دﻣﺎﯾﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از دﻣﺎي‬
‫واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﻪ‪ ،‬در ﺻﻮرت ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﺪن دﭼﺎر اﻓﺰاﯾﺶ دﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﮔﺮ در دﻣﺎﯾﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻨﺒﺴﻂ‬
‫ﺷﺪن دﭼﺎر ﮐﺎﻫﺶ دﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬دﻣﺎي اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻓﺸﺎر ﮔﺎز ﻗﺒﻞ از اﻧﺒﺴﺎط دارد‪ .‬در‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﮔﺎز‪ ،‬ﻓﺸﺎر ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻧﺘﯿﺠﺘﺎً ﻋﻼﻣﺖ ‪ δP‬ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺟﺪول زﯾﺮ ﺷﺮح ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮد ﺷﺪن ﯾﺎ ﮔﺮم ﺷﺪن ﯾﮏ ﮔﺎز ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫اﮔﺮ دﻣﺎي ﮔﺎز‬ ‫ﻋﻼﻣﺖ 𝐉𝐉𝐉𝐉𝛍𝛍‬ ‫و ﭼﻮن ﻋﻼﻣﺖ ‪jP‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖ ‪ jT‬ﻣﯽ ﺑﺎﯾﺴﺖ‬ ‫ﭘﺲ ﮔﺎز‬
‫زﯾﺮ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﺳﺮد ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺑﺎﻻي دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﻔﯽ‬ ‫ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫ﮔﺮم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻋﻠﺖ ﺳﺮد و ﮔﺮم ﺷﺪن ﻗﺒﻼ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﻪ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ و داﻓﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻟﮑﻮلﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ رو‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ "ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ آﻣﺎري" ﻫﻢ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮد ﮐﻪ از ﺣﻮﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﺎرج ﻫﺴﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ از ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮزﯾﻊ ﺑﻮﻟﺘﺰﻣﻦ و‬
‫ﺿﺮاﯾﺐ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ذرات اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ دﻣﺎﻫﺎي واروﻧﮕﯽ ﻫﻢ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮔﺎزﻫﺎي ﻧﺠﯿﺐ ﺳﺒﮏ و ﻫﯿﺪروژن اﺳﺖ‪.‬‬

‫در دﻣﺎي اﺗﺎق )دﻣﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ(‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﺎزﻫﺎ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ از ﻫﯿﺪروژن‪ ،‬ﻫﻠﯿﻮم و ﻧﺌﻮن در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬ﺳﺮد‬
‫‪DP<0‬‬ ‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در دﻣﺎي اﺗﺎق‪ ،‬اﯾﻦ ﺿﺮﯾﺐ ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮده و ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﺘﺎً ‪ DT<0‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻠﯿﻮم و ﻫﯿﺪروژن دو ﮔﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ دﻣﺎﻫﺎي واروﻧﮕﯽ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن آﻧﻬﺎ در ﻓﺸﺎر ‪ 1‬اﺗﻤﺴﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪) .‬در ﺣﺪود ‪ 45 K‬ﯾﺎ ‪ -228oC‬ﺑﺮاي ﻫﻠﯿﻮم(‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻤﻮل اﯾﻦ ﮔﺎزﻫﺎ در دﻣﺎي اﺗﺎق‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎﻻي دﻣﺎﻫﺎي‬
‫واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺧﻮد ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ در آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ در دﻣﺎي ﯾﮏ اﺗﺎق‪ ،‬ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﯿﮑﻪ‬
‫ﻧﯿﺘﺮوژن و اﮐﺴﯿﮋن‪ ،‬دو ﮔﺎز ﻓﺮاوان در ﻫﻮا‪ ،‬دﻣﺎﻫﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ‪ 621K‬ﯾﺎ ‪ 348oC‬و ‪ 764K‬ﯾﺎ ‪ 491oC‬دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺎزﻫﺎ در‬
‫دﻣﺎي اﺗﺎق‪ ،‬ﺑﻮاﺳﻄﻪ اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺮد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﯾﮏ ﮔﺎز اﯾﺪه آل‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ μJT‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﮔﺎزﻫﺎي‬
‫اﯾﺪه آل در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط در آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﮔﺮم ﯾﺎ ﺳﺮد ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن و رواﺑﻂ ‪ ، Maxwell‬دارﯾﻢ ‪:‬‬

‫𝜕𝜕𝜕𝜕‬
‫𝜕𝜕𝜕𝜕‬ ‫𝑉𝑉 ‪𝑇𝑇 � � −‬‬ ‫𝑉𝑉‬
‫𝑃𝑃 𝜕𝜕𝜕𝜕‬
‫= � � = 𝜇𝜇‬ ‫)‪= (𝑇𝑇𝑇𝑇 − 1‬‬
‫𝐻𝐻 𝜕𝜕𝜕𝜕‬ ‫𝑝𝑝𝐶𝐶‬ ‫𝑝𝑝𝐶𝐶‬

‫ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﮑﺎرﺑﺮده ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان اﯾﻦ ﺿﺮﯾﺐ رو ﺑﺮاي ﻣﺎده ﺧﺎﻟﺺ ﯾﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻣﺎ را ﺑﺮﺣﺴﺐ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن رو ﻧﯿﺰ از روش ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ دﺳﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آزﻣﺎﯾﺸﮕﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪﺳﺖ‬
‫آورد‪.‬‬

‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺎزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن آﻧﻬﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از اﺛﺮ ﺳﺮد ﺳﺎزي ﺑﺮاي ﻣﺎﯾﻊ ﻧﻤﻮدن آﻧﻬﺎ و ﻧﯿﺰ در ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﺑﺮودﺗﯽ )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﮐﺴﯿﮋن‪ ،‬ﻧﯿﺘﺮوژن و آرﮔﻮن ﻣﺎﯾﻊ(‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ اﺛﺮ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﺟﺎزه داده ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﺎز از ﻣﯿﺎن ﯾﮏ دﺳﺘﮕﺎه اﺧﺘﻨﺎقزا )‪ (throttling‬ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮏ ﺷﯿﺮ( ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ اﯾﺰوﻟﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از ﻫﺮ ﻧﻮع اﻧﺘﻘﺎل ﮔﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﮔﺎز ﯾﺎ از ﮔﺎز‪ ،‬ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﺧﺎرﺟﯽ در ﺧﻼل اﻧﺒﺴﺎط‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﻧﺒﺴﺎط ﮔﺎز در ﯾﮏ ﺗﻮرﺑﯿﻦ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺛﺮ در ﺗﮑﻨﯿﮏ ﻫﺎي ‪ ، Lind‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد در ﺻﻨﻌﺖ ﭘﺘﺮوﺷﯿﻤﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪ ،‬ﺑﻄﻮرﯾﮑﻪ از اﺛﺮ ﺳﺮد ﺳﺎزي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎﯾﻊ ﺳﺎزي ﮔﺎزﻫﺎ و ﻧﯿﺰ در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﺑﺮودﺗﯽ )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﮐﺴﯿﮋن‪ ،‬ﻧﯿﺘﺮوژن و آرﮔﻮن ﻣﺎﯾﻊ(‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯿﮑﻪ ﺿﺮﯾﺐ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﺮاي ﮔﺎز ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در دﻣﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در آن دﻣﺎ در ﭼﺮﺧﻪ‬
‫‪ Lind‬ﻣﺎﯾﻊ ﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﮔﺎز ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ زﯾﺮ دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﺑﺎﻻﯾﯽ و ﺑﺎﻻي دﻣﺎي واروﻧﮕﯽ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﭼﺮﺧﻪ ﻣﺎﯾﻊ ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻊ ﺳﺎزﻫﺎي ﺳﺎده ﭼﺮﺧﻪ ‪ Lind‬ﮐﻪ از دﻣﺎﻫﺎي ﻣﺤﯿﻂ ﺷﺮوع ﺑﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻣﺎﯾﻊ ﻧﻤﻮدن ﻫﻠﯿﻮم‪ ،‬ﻫﯿﺪروژن ﯾﺎ ﻧﺌﻮن ﺑﮑﺎر روﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻤﺎﺗﯿﮏ ﯾﮏ ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‬

 ‫اﺛﺒﺎت اﯾﻨﮑﻪ در ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﺪ‬

‫‪V2‬‬ ‫در اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﮔﺎز ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ‪ V1‬در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ‪) P1‬ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ (1‬ﻗﺮار دارد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯿﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ‪ 2‬ﻣﯽرود ﺣﺠﻢ و ﻓﺸﺎر آن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫و ‪ P2‬ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺑﺴﻂ ﻗﺎﻧﻮن اول ﺗﺮﻣﻮدﯾﻨﺎﻣﯿﮏ ﺑﺮاي ﺣﺠﻢ ﮐﻨﺘﺮﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺮم ﺑﻪ داﺧﻞ ﯾﺎ ﺧﺎرج آن ﺟﺮﯾﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺟﺮﯾﺎن‪ ،‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪𝑑𝑑𝑑𝑑𝑐𝑐.𝑣𝑣.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫� ‪= 𝑄𝑄𝑐𝑐.𝑣𝑣. − 𝑊𝑊𝑐𝑐.𝑣𝑣. + �𝑈𝑈1 + 𝑉𝑉12 + g𝑍𝑍1 + 𝑃𝑃1 𝜗𝜗1 � − �𝑈𝑈2 + 𝑉𝑉22 + g𝑍𝑍2 + 𝑃𝑃2 𝜗𝜗2‬‬
‫𝑑𝑑𝑑𝑑‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﺎل در ﻓﺮاﯾﻨﺪ ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﺧﺎرﺟﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد )‪ (W c.v.= 0‬و اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ آدﯾﺎﺑﺎﺗﯿﮏ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫)‪ ،(Qc.v.= 0‬زﯾﺮا اﻧﺒﺴﺎط در ﯾﮏ زﻣﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﺗﺎه در ﻧﺎﺣﯿﻪاي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻮﭼﮏ واﻗﻊ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻌﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ در اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺳﯿﺎل وﺟﻮد دارد و اﯾﻨﮑﻪ در ارﺗﻔﺎع ﺳﯿﺎل ﺗﻐﯿﯿﺮي ﺑﻮﺟﻮد ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻐﯿﯿﺮات اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﯽ و‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﯿﻞ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﻧﻤﻮد )ﺑﺮﺧﻼف ﻓﺮآﯾﻨﺪي ﮐﻪ ﻣﺜﻼ در ‪ Ejector‬اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ(‪ .‬درﺿﻤﻦ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﯾﺪار‪-‬‬
‫‪𝑑𝑑𝑑𝑑𝑐𝑐.𝑣𝑣.‬‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ‪= 0‬‬
‫𝑑𝑑𝑑𝑑‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪(𝑈𝑈1 + 𝑃𝑃1 𝜗𝜗1 ) − (𝑈𝑈2 + 𝑃𝑃2 𝜗𝜗2 ) = 0‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺧﺎﺻﯿﺖ آﻧﺘﺎﻟﭙﯽ ﺑﻌﻨﻮان اﻧﺮژي ﺟﺮﯾﺎن )‪ ،(H=U+PV‬دارﯾﻢ‪:‬‬

‫‪H1- H2=0 ⇒ H1= H2‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‪:‬‬

‫‪Wikipedia‬‬ ‫داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف‬ ‫‪-‬‬

‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺒﻮدي‪ ،‬اﺣﺴﺎﻧﯽﻓﺮد‪" ،‬ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ دﻣﺎي ﺧﺮوﺟﯽ ﺷﯿﺮ ﻓﺸﺎر ﺷﮑﻦ در واﺣﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻧﻘﻄﻪ ﺷﺒﻨﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺿﺮﯾﺐ‬ ‫‪-‬‬
‫ژول‪-‬ﺗﺎﻣﺴﻮن"‪ ،‬ﻧﻬﻤﯿﻦ ﮐﻨﮕﺮه ﻣﻠﯽ ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺷﯿﻤﯽ اﯾﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻢ و ﺻﻨﻌﺖ اﯾﺮان‪ ،‬آذرﻣﺎه ‪1383‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Gans, “Joule-Thomson Exoansion”, V25.0651-Physical Chemistry I, 1993‬‬