Wycieczka śródkonferencyjna

RUCHEM KONIKA SZACHOWEGO

PRZEZ GEOLOGIĘ OKOLIC KRAKOWA

28 września 2023
Prowadzący: Piotr Łapcik, Krzysztof Ninard
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Nauk Geologicznych
Gronostajowa 3a, 30-387 Kraków
piotr.lapcik@uj.edu.pl, krzysztof.ninard@uj.edu.pl

Ramowy plan:
Wyjazd z Kampusu 8:00
Wzgórze Klasztorne w Tyńcu: jurajskie wapienie skaliste, sejsmogeniczny obryw skalny,
Brama Tyniecka - pozorny przełom Wisły
Kwaczała, Wąwóz Gródek: górnokarbońskie piaskowce arkozowe, skrzemionkowany pień
araukarii
Filipowice: permskie zlepieńce myślachowickie
Kopalnia Wiedzy o Cynku, Bukowno: złoża w triasowych dolomitach kruszconośnych -
geneza i eksploatacja; górnictwo rud cynku i ołowiu w zagłębiu olkuskim - rozpoczęcie
zwiedzania o 11:00
Pustynia Błędowska, południowe pole przy Róży Wiatrów: co skrywają piaski
antropogenicznej “pustyni”
Dębnik: wapienie dębnickie - najstarsze skały obszaru krakowskiego
Rudno: ruiny średniowiecznego zamku Tenczyn, stojącego na wzgórzu zbudowanym z
późnopaleozoicznych melafirów
Lanckorona: dolnokredowa sukcesja osadów fliszu karpackiego
Wyjazd z Lanckorony do Krakowa 18:00
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Wstęp

Kraków jest wyjątkowym miastem po względem bogatej i złożonej historii oraz dużego
znaczenia dla dziedzictwa kulturowego. Nie inaczej jest pod względem wyjątkowego
położenia miasta na mapie geologicznej Polski. Miasto Królów Polskich ulokowane jest na
styku trzech głównych jednostek geologicznych: bloku górnośląskiego na zachodzie, bloku
małopolskiego na wschodzie i nasuniętych od południa płaszczowin Karpat zewnętrznych, z
których każda ma bardzo długą i złożoną historię (Narkiewicz, 2020). Okolice Krakowa
stanowią obszar o bardzo różnorodnej budowie geologicznej obejmując wszystkie podstawowe
typy skał (magmowe, osadowe i metamorficzne) ze wszystkich okresów od dewonu po
czwartorzęd. Niniejsza wycieczka obejmuje stanowiska ze wszystkich wymienionych okresów
geologicznych i ma na celu jedynie przeglądowe zapoznanie się ze złożonością geologii tego
obszaru.
W budowie geologicznej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej pierwszorzędne
znaczenie mają zróżnicowane litofacjalnie wapienie górnojurajskie. W południowej części tej
Wyżyny punktowo odsłaniają się jednak też różnorakie skały magmowe i osadowe,
obejmujące wiekowo dewon, karbon, perm, trias, środkową jurę i kredę (Gradziński, 1972).
Szereg odsłonięć takich skał będzie zaprezentowany w ramach wycieczki. Stanowiska te
znajdują się na obszarze wyniesionych tektonicznie zrębów, które z punktu widzenia podziału
geograficznego wchodzą w skład Garbu Tenczyńskiego i Wyżyny Olkuskiej, a rozdzielone są
wypełnionym mioceńskimi iłami obniżeniem Rowu Krzeszowickiego (Dżułyński, 1954).

2
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Lokalizacja stanowisk na tle schematycznej mapy geologicznej bez osadów

czwartorzędowych: I – Tyniec; II – arkoza kwaczalska; III – zlepieńce myślachowickie; IV
– kopalnia wiedzy o cynku; V – Pustynia Błędowska; VI – wapienie dębnickie; VII – zamek
Tenczyn; VIII – Lanckorona.

Stanowisko I – Tyniec

Wycieczka rozpoczyna się pod Wzgórzem Klasztornym w Tyńcu, które ogranicza od

wschodu najwęższą (niespełna 400 m) część doliny Wisły na całym odcinku między brzegiem
Karpat a Bałtykiem. Przewężenie to nosi nazwę Bramy Tynieckiej i z geomorfologicznego
punktu widzenia jest przełomem pozornym. Na zachodnim brzegu ograniczają go Skałki
Piekarskie. Formy skałkowe na obu brzegach doliny zbudowane są z typowego dla Jury
Krakowskiej oksfordzkiego wapienia gąbkowo-mikrobialnego wykształconego w facji
skalistej (Gradziński, 1972). Obniżenie, którym płynie Wisła jest rowem tektonicznym
powstałym w czasie orogenezy alpejskiej, w miocenie wypełnionym ilastymi osadami
morskimi. Pozorny charakter przełomu wynika z faktu, że Wisła w istocie nie wcięła się w
wapienie, które tworzą zręby tektoniczne na obu brzegach doliny, lecz tylko selektywnie
wyerodowała mioceńskie iły z obniżenia między nimi. U podnóża osiągającej 25 m ściany
Wzgórza Klasztornego zalegają bloki skalne o średnicy dochodzącej do 5 m. Blokowisko jest
efektem obrywu, który miał miejsce w czasie trzęsienia ziemi w 1786 roku (Alexandrowicz &
Alexandrowicz, 1999).

3
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Stanowisko II – arkoza kwaczalska

W położonej na północ od Kwaczały dolince, znanej lokalnie jako Wąwóz Gródek,

uczestnicy wycieczki obejrzą odsłonięcia piaskowców i zlepieńców (osiągających do 400 m
miąższości), znanych jako arkoza kwaczalska (Stanisz i Ziobro, 2013). Wspomniane osady
reprezentują fluwialną serię zdeponowaną w korytach rzek roztokowych na przedpolu masywu
górskiego, stanowiąc najmłodsze osady pensylwanu (stefan B) oraz najmłodszą część sukcesji
górnośląskiego basenu węglowego. Osady te zawierają sylifikowane pnie i gałęzie drzew
szpilkowych z rodzaju Dadoxylon. Sukcesja osadów fluwialnych deponowana była w
warunkach suchego klimatu zdominowanego procesami wietrzenia fizycznego. To znaczący
kontrast z niżejległymi węglonośnymi osadami krakowskiej serii piaskowcowej, które są
powszechnie uznawane za formowane w warunkach wilgotnego i ciepłego klimatu
(Narkiewicz, 2020).

Stanowisko III – zlepieńce myślachowickie

Kolejnym punktem programu będzie wystąpienie permskich zlepieńców

myślachowickich, odsłaniających się w stromej skarpie przy drodze z Filipowic do Miękini.
W szkielecie ziarnowym tych masywnych, źle wysortowanych zlepieńców dominują otoczaki
i głazy różnorodnych starszych skał (Bogacz, 1967). Są to przede wszystkim dewońskie i
karbońskie wapienie i dolomity wyerodowane z antykliny Dębnika. Okruchy tkwią w
piaszczysto-pyłowo-wapnistej matriks zabarwionej na czerwono tlenkami żelaza. Zlepieńce
myślachowickie dają świadectwo istnienia warycyjskiego masywu, z którego erodowany
materiał był wynoszony na niewielką odległość, lecz gwałtownie przez epizodyczne rzeki i
spływy rumoszowe. Jego depozycja odbywała się po zachodniej stronie antykliny Dębnika w
formie stożków napływowych. Znaczne natężenie, a zarazem krótkotrwałość transportu była
pokłosiem nawalnych opadów, które występowały okresowo w warunkach półpustynnego
klimatu. Domieszki materiału piroklastycznego w składzie zlepieńców wskazują, że ich
powstawanie było jednoczesne z permską aktywnością wulkaniczną (Gradziński, 1972).

Stanowisko IV – Kopalnia wiedzy o cynku

Sięgający średniowiecza rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu na obszarze południowej

części monokliny śląsko-krakowskiej jest pochodną występowania złóż w dolomitach
kruszconośnych. Unikatowo w skali świata wykształcone paragenezy mineralne
krystalizowały z roztworów hydrotermalnych w porowatych skałach węglanowych wieku od
dewonu do jury, ale najbogatsze okruszcowanie występuje w dolomitach triasowych
(Narkiewicz, 2020). Wydobycie siarczkowych rud cynku i ołowiu w ostatniej działającej
kopalni w Pomorzanach zakończyło się w 2020 roku, a działalność hutnicza ZGH Bolesław
opiera się obecnie o surowiec sprowadzany z zagranicy. W interaktywnym muzeum
funkcjonującym na obszarze dawnej kopalni Ulisses w Bukownie, uczestnicy wycieczki
obejrzą okazy skał rudnych i tworzących je minerałów. Wspólnie z przewodnikami –

4
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

doświadczonymi emerytowanymi pracownikami ZGH Bolesław – omówiona będzie też

historia rozwoju górnictwa i hutnictwa w okolicy Olkusza, zagadnienia związane z pracą
kopalni oraz problematyka wiążąca się z zakończeniem eksploatacji i zagospodarowaniem
terenów pogórniczych.

Stanowisko V – Pustynia Błędowska

Pustynia Błędowska to największy w Europie Środkowej obszar piasków lotnych, znany

jako “Polska Sahara” (Szczypek et al., 2001). Na ile ta analogia jest adekwatna w odniesieniu
do “zielonych” epizodów – dobrze znanych z historii afrykańskiej pustyni, ale dotychczas
znacznie słabiej w przypadku tej polskiej – będzie można się przekonać na podstawie
ichnologicznego zapisu zachowanego w przygruntowych warstwach piasku. Wstępem do
antropogenicznego rozwoju Pustyni Błędowskiej była depozycja miąższej sukcesji osadów
wodnolodowcowych, na których u schyłku plejstocenu rozwinęły się wydmy śródlądowe.
Począwszy od średniowiecza, lasy porastające te wydmy były karczowane, a same piaski
eoliczne sukcesywnie eksploatowane. Pustynnieniu sprzyjało obniżenie zwierciadła wód
gruntowych, pokłosie funkcjonowania kopalń cynku i ołowiu w sąsiedztwie omawianego
obszaru. Kontrolowane zanikiem i odradzaniem się wegetacji procesy reaktywacji wydm i ich
stabilizacji powtarzały się w czasach historycznych kilkukrotnie (Szczypek, Wika, 1984).
Choć w XX wieku zalesianie przybrało planowy charakter, zachowane w piaskach pustyni
tropy udomowionych zwierząt świadczą o epizodach rolniczego wykorzystania tego obszaru.

Stanowisko VI – wapienie dębnickie

Najstarsze skały występujące na powierzchni Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej

odsłaniają się w obrębie tzw. antykliny Dębnika (Narkiewicz, Racki, 1984). Uczestnicy będą
mieli okazję odwiedzić klasyczną odkrywkę środkowodewońskich (żywet górny) “marmurów”
dębnickich w Łomie Karmelitów – w istocie ciemnych, bitumicznych wapieni mikrytowych o
miąższości około 35 m. Skały te powstały w płytkim i rozległym ciepły, morzu i sporadycznie
mogą zawierać warstwy wzbogacone w szczątki stromatoporoidów, koralowców (Tabulata)
oraz ramienionogów (między innymi Stringocephalus burtini). W ścianach kamieniołomu da
się zaobserwować kopalne formy krasowe wypełnione czerwonym mułem typu terra rossa,
formującym się w wyniku chemicznego wietrzenia wapieni w warunkach ciepłego klimatu
(Alexandrowicz & Alexandrowicz, 1999). Formy te zostały rozwinięte między schyłkiem
pensylwanu a środkową jurą. Wapienie dębnickie zalegają na starszych dolomitach ze Zbrzy
eksploatowanych w pobliskim kamieniołomie w Dubiu. Na nachylonych wapieniach
dębnickich zalegają niezgodnie osady jury środkowej, wskazując na erozję struktur górotworu
waryscyjskiego. Skały te od stuleci wykorzystywane były w kamieniarstwie i cenione za
walory wizualne, czego dowody odnaleźć można w zabytkowych budowlach Krakowa i wielu
innych miast (Bromowicz, 2001).

5
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Stanowisko VII – zamek Tenczyn

W dalszej kolejności przewidziana jest wizyta wśród ruin zamku Tenczyn w Rudnie,
wybudowanego z jurajskich wapieni w XIV w. na najwyższym wzniesieniu całego Garbu
Tenczyńskiego. Wzgórze zbudowane jest z melafirów (paleobazaltów) – wylewnych skał
wulkanicznych wieku karbońskiego (Gradziński, 1972). Wejście na zamkową wieżę da
możliwość kontemplowania rozległej panoramy południowej części Wyżyny Krakowsko-
Częstochowskiej, a także fragmentu zapadliska przedkarpackiego i Karpat.

Stanowisko VIII – Lanckorona

Ostatni punkt wycieczki stanowi wieś Lanckorona położona około 30 km na południe od

Krakowa, gdzie występują wczesnokredowe skały fliszu karpackiego. Skały te stanowią
jedynie niewielki wycinek głębokomorskich osadów Karpat zewnętrznych, których miąższość
dochodzi do 5 km. Fliszowe osady był formowane na północnej krawędzi rozległego oceanu
Tetydy, a następnie zostały sfałdowane, odkłute od podłoża i przemieszczone ku północy w
wyniku orogenezy alpejskiej. Stanowisko stanowi niewielki nieczynny kamieniołom na
wschodnim stoku góry zamkowej, gdzie odsłaniają się naprzemianległe cienkie i średnie
ławice piaskowca, przewarstwione ciemnym mułowcem. Piaskowce cechują się
występowaniem wyraźnych laminacji płasko równoległej i przekątnej, rzadziej falistej,
przeważnie stanowiąc zapis prądów zawiesinowych. W Lanckoronie znajduje się XIV wieczny
zamek oraz zachowała się oryginalna drewniana zabudowa z drugiej połowy XIX wieku,
charakterystyczna dla obszaru Galicji.

6
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Zestawienie typów litofacjalnych występujących na obszarze pozakarpackim w rejonie

Krakowa.

Literatura

Alexandrowicz, S. W., Alexandrowicz, Z. (1999). Selected geosites of the Cracow Upland.

Polish Geological Institute Special Papers, 2: 53–60.
Bogacz, K. (1967). Budowa geologiczna północnego obrzeżenia rowu krzeszowickiego. Pr.
Geol. Komis. Nauk Geol. PAN, 41: 5–89.
Bromowicz, J. (2001). Ocena możliwości wykorzystania skał z okolic Krakowa do
rekonstrukcji kamiennych elementów architektonicznych. Gospodarka Surowcami
Mineralnymi, 17(1), 5–73.
Dżułyński, S. (1954). Przewodnik wycieczki na południowy brzeg Wyżyny Krakowskiej
XXVII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Annales Societatis Geologorum
Poloniae, 24: 435–448.
Gradziński R. (1972). Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wyd. Geologiczne,
335 s.
Narkiewicz, M., Racki, G. (1984). Stratygrafia dewonu antykliny Dębnika. Geological
Quarterly, 28: 513–546.
Narkiewicz, M. (2020). Geologiczna historia Polski. Wyd. UW, 279 s.

7
 Koło Naukowe Geologów Studentów UJ
DNI NAUK O ZIEMI II
wycieczki terenowe, 26 i 28 września 2023

Stanisz, J., Ziobro, A. (2013). Arkose sandstone – a forgotten treasure of Kwaczała.

Geotourism/Geoturystyka, 1–2: 47–58.
Szczypek, T., Wika, S. (1984). Wpływ wiatru i działalności człowieka na krajobraz Pustyni
Błędowskiej. Wszechświat, 85: 137–139.
Szczypek T., Wika S., Czylok A., Rahmonow O., Wach J., (2001). Pustynia Błędowska –
fenomen polskiego krajobrazu. Wyd. Kubajak, 72 s.