COPYRIGHT © 2001 BY MARCIN ROJSZCZAK.

W SZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

W YKORZYSTANIE FRAGMENTÓW LUB CAŁOŚCI

NINIEJSZEJ PUBLIKACJI W CELACH KOMERCYJNYCH
DOPUSZCZALNE JEST JEDYNIE ZA PISEMNĄ ZGODĄ
AUTORA. NIEAUTORYZOWANA DYSTRYBUCJA LUB
PUBLIKOWANIE SĄ ZABRONIONE.

AUTOR ZEZWALA NA SWOBODNE ROZPOWSZECHNIANIE

TEJ PUBLIKACJI W CAŁOŚCI WYŁĄCZNIE W CELACH
EDUKACYJNYCH ORAZ INNYCH NIEDOCHODOWYCH.

DOZWOLONE JEST CYTOWANIE FRAGMENTÓW PRACY

POD WARUNKIEM PODANIA INFORMACJI O ŹRÓDLE.

W IĘCEJ INFORMACJI: HTTP://WWW .ATOMINFO.ORG

 SKRÓCONY SPIS TREŚCI

SKRÓCONY SPIS TREŚCI__________________________________________________________________ I

SPIS TREŚCI____________________________________________________________________________ III

1. WSTĘP ______________________________________________________________________________ 1

2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE __________________________________________________________ 3

3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ ____________________________________________________________ 12

4. TYPY WYPOSAŻENIA _________________________________________________________________ 16

5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY ______________________________________________ 21

6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ _________________________________________ 75

7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH_____________________________________________________ 94

8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU _______________________________________________________ 112

9. TERRORYZM _______________________________________________________________________ 127

A. UŻYTECZNE TABELE ________________________________________________________________ 135

B. TABELA WERSJI ____________________________________________________________________ 137

 SPIS TREŚCI

SKRÓCONY SPIS TREŚCI__________________________________________________________________ I

SPIS TREŚCI____________________________________________________________________________ III

1. WSTĘP ______________________________________________________________________________ 1

2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE __________________________________________________________ 3

2.1 Pierwsze bomby atomowe _______________________________________________________________________ 3

2.1.1 Projekt Gadget, Fatman (Gruby człowiek) i „Joe 1” (RDS-1) _________________________________________ 3
2.1.2 Trinity - test Gadget _________________________________________________________________________ 4
2.1.3 Little Boy (Mały chłopiec) ____________________________________________________________________ 4
2.1.4 Fatman (Gruby człowiek)_____________________________________________________________________ 5
2.1.5 Inne bomby atomowe ________________________________________________________________________ 6

2.2 Pierwsze bomby wodorowe ______________________________________________________________________ 7

2.2.1 Wczesne programy badawcze _________________________________________________________________ 7
2.2.2 Projekty i testy pierwszych bomb fuzyjnych ______________________________________________________ 8

3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ ____________________________________________________________ 12

3.1 Fizyka rozszczepienia jądrowego ________________________________________________________________ 12

3.1.1 Natura procesu rozszczepienia ________________________________________________________________ 12
3.1.2 Masa krytyczna ___________________________________________________________________________ 12
3.1.3 Skala czasu dla reakcji rozszczepienia __________________________________________________________ 12
3.1.4 Podstawowe zasady projektowania broni atomowej _______________________________________________ 13
3.1.4.1 Szczegóły techniczne - otrzymywanie mas krytycznych ________________________________________ 13
3.1.4.1.1 Implozja _________________________________________________________________________ 13
3.1.4.1.2 Działo ___________________________________________________________________________ 13

3.2 Fizyka syntezy jądrowej _______________________________________________________________________ 14

3.2.1 Reakcje fuzji______________________________________________________________________________ 14
3.2.2 Podstawowe zasady projektowania broni termojądrowej____________________________________________ 14
3.2.2.1 Użycie reakcji deuteru z trytem (D+T)______________________________________________________ 14
3.2.2.2 Inne izotopy __________________________________________________________________________ 14

4. TYPY WYPOSAŻENIA _________________________________________________________________ 16

4.1 Terminologia ________________________________________________________________________________ 16

4.2 Nazewnictwo testów nuklearnych________________________________________________________________ 16

4.3 Jednostki miary ______________________________________________________________________________ 17

4.4 Broń atomowa _______________________________________________________________________________ 17

4.5 Głowice łączone - rozszczepienie/fuzja ____________________________________________________________ 17

4.5.1 Broń jądrowa o wzmożonej sile wybuchu _______________________________________________________ 17
4.5.2 Jądrowa broń fazowa (rozszczepienie-fuzja i rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie) _______________________ 18
4.5.3 Głowice typu budzik/przekładaniec ____________________________________________________________ 19
4.5.4 Bomby neutronowe ________________________________________________________________________ 19

4.6 Bomby kobaltowe i inne bomby zasolające ________________________________________________________ 20

IV

5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY_______________________________________________ 21

5.1 Traktaty dotyczące broni nuklearnej _____________________________________________________________21

5.2 Zadeklarowane państwa _______________________________________________________________________22

5.2.1 Stany Zjednoczone Ameryki__________________________________________________________________23
5.2.1.1 Obecne siły nuklearne ___________________________________________________________________24
5.2.1.2 Istniejąca infrastruktura wojskowa _________________________________________________________30
5.2.1.3 Plany dotyczące sił nuklearnych ___________________________________________________________32
5.2.2 Rosja ____________________________________________________________________________________33
5.2.2.1 Obecne siły nuklearne ___________________________________________________________________36
5.2.3 Wielka Brytania ___________________________________________________________________________40
5.2.3.1 Historia brytyjskiej broni nuklearnej________________________________________________________40
5.2.3.2 Brytyjskie wyposażenie nuklearne _________________________________________________________42
5.2.3.3 Współczesne siły jądrowe ________________________________________________________________45
5.2.3.4 Brytyjskie instalacje nuklearne ____________________________________________________________46
5.2.4 Francja __________________________________________________________________________________48
5.2.4.1 Historia rozwoju francuskiej broni nuklearnej ________________________________________________48
5.2.4.2 Francuskie wyposażenie nuklearne _________________________________________________________51
5.2.4.3 Współczesne siły jądrowe ________________________________________________________________52
5.2.4.4 Francuskie instalacje nuklearne____________________________________________________________54
5.2.5 Chiny____________________________________________________________________________________55
5.2.6 Inne państwa dawnego Związku Radzieckiego ___________________________________________________58
5.2.6.1 Ukraina ______________________________________________________________________________58
5.2.6.2 Kazachstan ___________________________________________________________________________59
5.2.6.3 Białoruś ______________________________________________________________________________59

5.3 Państwa podejrzane o posiadanie broni jądrowej ___________________________________________________59

5.3.1 Indie ____________________________________________________________________________________59
5.3.2 Iran _____________________________________________________________________________________61
5.3.3 Izrael ____________________________________________________________________________________62
5.3.4 Libia ____________________________________________________________________________________65
5.3.5 Korea Północna____________________________________________________________________________66
5.3.6 Pakistan__________________________________________________________________________________66

5.4 Państwa dawniej posiadające broń lub rozwijające wojskowe technologie nuklearne _____________________68
5.4.1 Argentyna ________________________________________________________________________________68
5.4.2 Brazylia__________________________________________________________________________________68
5.4.3 Irak _____________________________________________________________________________________68
5.4.4 Republika Południowej Afryki ________________________________________________________________70
5.4.5 Korea Południowa__________________________________________________________________________70
5.4.6 Szwecja __________________________________________________________________________________71
5.4.7 Szwajcaria________________________________________________________________________________71
5.4.8 Tajwan __________________________________________________________________________________71
5.4.9 Algieria __________________________________________________________________________________71

5.5 Inne państwa zdolne do produkcji broni jądrowej __________________________________________________72

5.5.1 Australia _________________________________________________________________________________72
5.5.2 Kanada __________________________________________________________________________________72
5.5.3 Niemcy __________________________________________________________________________________73
5.5.4 Japonia __________________________________________________________________________________73
5.5.6 Holandia _________________________________________________________________________________74

6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ _________________________________________ 75

6.1 Wczesna historia badań jądrowych ______________________________________________________________75

6.2 Odkrycie rozszczepienia i poznanie jego własności __________________________________________________75

6.3 Badanie możliwości konstrukcji broni atomowej ___________________________________________________76

6.4 Początki prac nad budową bomby atomowej_______________________________________________________78

 V

6.5 Projekt Manhattan____________________________________________________________________________ 80

6.6 Wyścig ku zwycięstwu - ostatni rok ______________________________________________________________ 85

6.7 Kalendarium prac nad budową bomby atomowej w Związku Radzieckim ______________________________ 90

7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH_____________________________________________________ 94

7.1 Przegląd efektów bezpośrednich_________________________________________________________________ 94

7.2 Przegląd efektów opóźnionych __________________________________________________________________ 95

7.2.1 Skażenie radioaktywne______________________________________________________________________ 95
7.2.2 Efekty atmosferyczne i klimatyczne ___________________________________________________________ 96
7.2.2.1 Niszczenie warstwy ozonowej ____________________________________________________________ 96
7.2.2.2 Zima jądrowa _________________________________________________________________________ 96

7.3 Fizyka efektów broni nuklearnej ________________________________________________________________ 97

7.3.1 Fizyka kuli ognia __________________________________________________________________________ 97
7.3.1.1 Wczesne fazy tworzenia kuli ognia ________________________________________________________ 97
7.3.1.2 Rozwój fali uderzeniowej i emisja promieniowania cieplnego ___________________________________ 98
7.3.2 Fizyka promieniowania jonizującego___________________________________________________________ 98
7.3.2.1 Źródła promieniowania _________________________________________________________________ 99
7.3.2.1.1 Radiacja bezpośrednia ______________________________________________________________ 99
7.3.2.1.2 Promieniowanie opóźnione___________________________________________________________ 99

7.4 Detonacje atmosferyczne i naziemne ____________________________________________________________ 100

7.4.1 Eksplozje atmosferyczne ___________________________________________________________________ 100
7.4.2 Eksplozje naziemne _______________________________________________________________________ 100
7.4.3 Eksplozje podziemne ______________________________________________________________________ 101

7.5 Efekty elektromagnetyczne ____________________________________________________________________ 101

7.6 Mechanizmy destrukcji _______________________________________________________________________ 102

7.6.1 Zniszczenia termiczne i pożary ______________________________________________________________ 102
7.6.1.1 Obrażenia termiczne ___________________________________________________________________ 102
7.6.1.2 Pożary______________________________________________________________________________ 103
7.6.1.3 Obrażenia oczu _______________________________________________________________________ 103
7.6.2 Zniszczenia i obrażenia uderzeniowe__________________________________________________________ 104
7.6.3 Obrażenia spowodowane promieniowaniem ____________________________________________________ 105
7.6.3.1 Jednostki pomiaru ekspozycji na promieniowanie ____________________________________________ 105
7.6.3.2 Typy ekspozycji ______________________________________________________________________ 106
7.6.3.3 Promieniowanie bezpośrednie ___________________________________________________________ 106
7.6.3.4 Choroby popromienne _________________________________________________________________ 107
7.6.3.4.1 Efekty błyskawicznej ekspozycji całego organizmu_______________________________________ 107
7.6.3.4.2 Ekspozycja ograniczona ____________________________________________________________ 108
7.6.3.4.3 Obrażenia płodu __________________________________________________________________ 109
7.6.3.5 Chroniczna ekspozycja _________________________________________________________________ 109
7.6.3.5.1 Ekspozycja zewnętrzna_____________________________________________________________ 109
7.6.3.5.2 Ekspozycja wewnętrzna ____________________________________________________________ 109
7.6.3.5.3 Nowotwory ______________________________________________________________________ 110
7.6.3.5.4 Efekty genetyczne_________________________________________________________________ 111
7.6.3.5.5 Katarakty _______________________________________________________________________ 111

8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU _______________________________________________________ 112

8.1 Wstęp______________________________________________________________________________________ 112

8.2 Najważniejsze wydarzenia okresu Zimnej Wojny, 1945-1991 ________________________________________ 113

8.3 Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy ________________________________________________ 114

8.3.1 Kryzys 1 - IRAN I (1946) __________________________________________________________________ 114
8.3.2 Kryzys 2 - JUGOSŁAWIA (1946)____________________________________________________________ 114
VI

8.3.3 Kryzys 3 - BERLIN I (1948) ________________________________________________________________114

8.4 Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują ___________________________________________115
8.4.1 Kryzys 4 - KOREA (1950) __________________________________________________________________116
8.4.2 Kryzys 5 - WIETNAM I (1954) ______________________________________________________________116
8.4.3 Kryzys 6 - CHINY I (1954) _________________________________________________________________117
8.4.4 Kryzys 7 - SUEZ (1956) ____________________________________________________________________118
8.4.5 Kryzys 8 - CHINY II (1958)_________________________________________________________________119
8.4.6 Kryzys 9 - BERLIN II (1959) ________________________________________________________________119
8.4.7 Kryzys 10 - BERLIN III (1961) ______________________________________________________________120
8.4.8 Kryzys 11 - KUBA (1962) __________________________________________________________________120

8.5 Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój _____________________________________________________________121

8.6 Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń_______________________________________________________________122

8.6.1 Kryzys 12 - WIETNAM II (1969) ____________________________________________________________122
8.6.2 Kryzys 13 - JORDANIA (1970) ______________________________________________________________122
8.6.3 Kryzys 14 - IZRAEL (1973)_________________________________________________________________123
8.6.4 Kryzys 15 - IRAN II (1980) _________________________________________________________________123
8.6.5 Kryzys 16 - PIERWSZE UDERZENIE (1983) __________________________________________________124

8.7 Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa _________________________________________________________125

8.8 Okres 6. 1991-: Nowe szarady __________________________________________________________________126

9. TERRORYZM _______________________________________________________________________ 127

9.1 Możliwości samodzielnej budowy bomby _________________________________________________________127

9.2 Bomby walizkowe - charakterystyka i zasady budowy ______________________________________________129

9.3 Proliferacja w krajach byłego ZSRR ____________________________________________________________130

9.3.1 Sprawa Lebieda___________________________________________________________________________130
9.3.2 Wątek czeczeński _________________________________________________________________________133

A. UŻYTECZNE TABELE ________________________________________________________________ 135

B. TABELA WERSJI ____________________________________________________________________ 137

Trudno się nie zgodzić, że nad ludzkością wisi groźba
zniszczenia wszelkiego życia na Ziemi

Igor Wasiljewicz Kurczatow

Co zrobicie ze światem, kiedy już odniesiecie zwycięstwo

w katastrofalnej wojnie nuklearnej?

Dwight David Eisenhower

 1. WSTĘP

Broń nuklearna jest najbardziej destruktywną technologią, jaką kiedykolwiek rozwinięto. Od dnia, kiedy w 1938
roku odkryto istotę rozszczepienia, problem kontrolowania tej śmiercionośnej technologii był istotą w wyścigu zbrojeń.
Świat w którym dokonano tego odkrycia - wstrząśnięty wojną, otaczającą paranoją i okrucieństwami totalitaryzmu - prze-
kształcił czysto teoretyczną możliwość w nieuchronną rzeczywistość. Naukowcy byli pewni, że tworzą tylko bardziej
udoskonaloną broń, nie mieli pojęcia, że szybkimi krokami zbliżają się do otwarcia najstraszniejszego rozdziału w historii
wojny.
Pytanie, które stawiali sobie naukowcy stawiając czoło życiowemu wyzwaniu, „Co tworzymy? Czego doko-
namy?” nigdy nas nie opuści. Jak możemy zapobiegać użyciu broni jądrowej? Jak możemy chronić ją przed fanatykami
czy terrorystami? Czy możemy wyeliminować ją całkowicie? Mimo, iż są to ważne pytania dotyczące człowieka i jego
postępowania, nie można na nie odpowiedzieć bez dogłębnego zrozumienia istoty problemu, realnego zagrożenia wyni-
kającego z możliwości użycia broni jądrowej.
Zrodzony w wojnie, projekt Manhattan był wysoko klasyfikowany od samego początku i jeszcze bardziej ukry-
wany. Nie zapobiegło to jednak w tworzeniu tych śmiercionośnych ładunków przez państwa, których zaawansowanie
techniczne na to pozwalało. Przeszkody na drodze do „klubu nuklearnego” były skrzętnie usuwane - broń ta miała najwyż-
szy priorytet. Podczas zimnej wojny wiodące imperia poświęcały rozwój gospodarczy i ekonomiczny, aby tylko stworzyć
jak najdoskonalszą broń. Chociaż motywację posiadania jej często określano jako niezbędną do obrony, prawdziwe cele
były często mniej szlachetne. Względy polityczne, osobiste ambicje czy czyste szaleństwo było wystarczającym powodem
do trawienia olbrzymich funduszy publicznych, wystawiania milionów ludzi na zgubny wpływ efektów tej broni i obcią-
żania następnych pokoleń brzemieniem przeszłości.
Praca ta ma na celu zapoznanie z tą niezwykłą bronią, która od dziesięcioleci jest bardzo ważną kartą przetargową
na arenie międzynarodowej - kształtuje znaczenie mocarstw, może spowodować, że nieznane dotąd państwo stanie się
istotną siłą polityczną, a niepokonany kraj okaże się bezbronny.
Niniejsze opracowanie jest papierowym odpowiednikiem elektronicznej wersji pracy dostępnej w Internecie od
kilku lat. Osoby zainteresowane problematyką broni nuklearnej zapraszam do odwiedzenia serwisu AtomInfo.org
(http://www.atominfo.org/) – gdzie poza niniejszą pracą znaleźć można bogaty materiał fotograficzny (kilkaset zdjęć),
przegląd środków przenoszenia broni masowej zagłady (opis ponad stu typów uzbrojenia) oraz inne interesujące materiały
uzupełniające.
Cały dokument został podzielony na rozdziały zgodnie z budową wersji elektronicznej pracy. Ponieważ każda
sekcja jest rozwijana niezależnie, w ostatnim rozdziale podałem, na bazie których wersji powstało niniejsze opracowanie.
 2. PIERWSZE BOMBY JĄDROWE
Dział ten opisuje pierwsze bomby oparte o rozszczepienie,
jak i o fuzję, jakie zostały zbudowane i przetestowane.
Informacje te istotne są z trzech zasadniczych powodów.
Po pierwsze bomby te cieszą się znaczącym zainteresowa-
niem historyków i publicystów. Po drugie, służą one jako
pierwowzory prostych projektów, a wiadomości o nich
2.1 Pierwsze bomby atomowe
W punkcie tym przedstawione zostaną trzy bomby ato-
mowe, które zostały zbudowane i zdetonowane w 1945
roku.
2.1.1 Projekt Gadget, Fatman (Gruby człowiek) i „Joe
1” (RDS-1)
Dwa pierwsze projekty, tj. Gadget i Fatman, należy rozpa-
trywać razem, gdyż w gruncie rzeczy były one zasadniczo
takie same. Gadget był po prostu eksperymentalną wersją
systemu implozyjnego użytego w Fatmanie. System ten
miał zasadnicze znaczenie w technologii kształtowania fali
detonacji w materiale wybuchowym i procesie kompresji
materiału rozszczepialnego, a co za tym idzie był istotnym
elementem powstającej bomby.
Dane techniczne zastosowane przy konstruowaniu Gad-
get/Fatamana przyczyniły się także do budowy pierwszej
radzieckiej bomby atomowej, oznaczonej jako RDS-1, w
Stanach zaś mającej kryptonim Joe-1 (na cześć Stalina).
Stało się tak, ponieważ szpieg pracujący w ośrodku w Los
Alamos przekazał wszystkie niezbędne dane wywiadowi
Związku Radzieckiego.
Szpiegiem tym był Klaus Fuchs, który odgrywał dość
istotną rolę przy projekcie budowy bomby atomowej (Pro-
jekt Manhattan), był więc wtajemniczany we wszystkie
ważne szczegóły techniczne. Informacje przekazywał rów-
nież David Greenglass, mechanik, który zeznał później, iż
przekazywał Związkowi Radzieckiemu informacje na te-
mat ogniskowego układu materiałów wybuchowych, za-
projektowanego na potrzeby implozji. Szpiegiem był
prawdopodobnie jeszcze jeden z naukowców, określony
pseudonimem Perseus. Szpiegostwo radzieckie przyczyniło
się również do upublicznienia niektórych informacji: Rosja
częściowo odtajniła informacje wywiadu, które były uwa-
żane e dalszym ciągu za tajne w Stanach Zjednoczonych,
co spowodowało ujawnienie archiwów FBI dotyczących
śledztwa w sprawie Fuchsa i Rosenbergów, które to mię-
dzy innymi zawierają zeznania Fuchsa i Greenglassa doty-
czące przekazanych informacji.
Głowica tej bomby zawierała 6.1-6.2 kg plutonu. Masa ta
związana jest z opisem testu Trinity sporządzonym dwa dni
po detonacji przez gen. Grovesa dla Sekretarza Obrony.
Opisał on rezultaty testu jako dokonane przez „13 i pół
funta plutonu”. Rdzeń był w zasadzie jednorodny, z wyjąt-
dostępnych jest znacznie więcej niż o bombach później-
szych. Po trzecie zaś wiedza o wysiłku i technologii, jaką
trzeba było włożyć aby skonstruować te głowice, pozwala
przewidzieć jakie są szanse na stworzenie takich „dino-
zaurów” przez inne państwa.
kiem małej dziury (w przybliżeniu o średnicy 2 cm) prze-
znaczonej na neutronowy inicjator berylowo/polonowy-
210. Średnica kuli wynosiła ok. 9 cm.
Pluton został wyprodukowany w reaktorach nuklearnych w
Hanford (stan Waszyngton), chociaż możliwe jest, że użyto
również ok. 200 g plutonu wyprodukowanego przez ekspe-
rymentalny reaktor w Oak Ridge. Z powodu bardzo krót-
kiego 100 dniowego okresu napromieniowywania otrzy-
mano pluton bardzo dobrej jakości, zawierający tylko 0.9%
Pu-240
Pluton był stabilizowany w odmianie alotropowej delta
charakteryzującej się niską gęstością (16.9) z dodatkiem
3% galu. Zaletą stosowania odmiany delta zamiast od-
miany o dużej gęstości - alfa (gęstość 19.2), która jest sta-
bilna w czystym plutonie powyżej 115 stopni C, jest fakt,
że odmiana delta jest ciągliwa (podczas gdy alfa jest kru-
cha) i tym samym zapobiega gwałtownemu kurczeniu się
podczas chłodzenia i deformacji odlewu. Dodatkowo sta-
bilizacja eliminuje możliwość przejścia alotropowego pod-
czas przegrzania rdzenia po jego ukształtowaniu, co może
spowodować jego nieprzydatność do użytku militarnego.
Materiał został uformowany w dwie półkule. Ponieważ
pluton jest chemicznie bardzo reaktywny, każda połówka
została pokryta warstwą niklu.
Rdzeń był otoczony przez reflektor w formie naturalnego
uranu ważącego około 260 kg, o średnicy 30 cm. Reflektor
formował warstwę około 10-11 cm dookoła rdzenia. Przy-
najmniej 20% siły wybuchu bomby pochodzi z rozszcze-
pienia szybkimi neutronami tej warstwy.
Rdzeń i reflektor tworzą łącznie masę marginalnie pod-
krytyczną. Kiedy kompresja implozyjna podnosi gęstość
około 2.5 krotnie, rdzeń jest równoważny przynajmniej 6
masom krytycznym. Przed użyciem bomba została zabez-
pieczona przez drut kadmowy (kadm pochłania neutrony).
Reflektor był otoczony grubą, 11 cm kulistą warstwą alu-
minium, ważącą 160 kg. Głównym celem tej warstwy była
redukcja efektów niestabilności Taylora wywoływanego,
gdy ciało o mniejszej gęstości wywiera siłę na ciało o gę-
stości większej. Zastosowany ładunek wybuchowy miał
gęstość 1.65, uran zaś 18.9, stosunek gęstości wynosił więc
około 11.5. Gęstość aluminium wynosi 2.7, zmniejszając
4 Pierwsze bomby jądrowe
ten stosunek do 7. Warstwa ta wzmacnia także ogniskowa-
nie fali implozyjnej. Warstwa aluminium położona pomię-
dzy wysoko reaktywnym uranem a ładunkiem wybucho-
wym jest również porządna z uwagi na stabilizację che-
miczną, chociaż do tego celu wystarczy cienka warstwa.
Cały materiał wybuchowy systemu implozyjnego tworzył
warstwę grubą na 45 cm i ważącą 2500 kg. System ten
składał się z 32 ładunków wybuchowych, 20 sześciokąt-
nych i 12 pięciokątnych. Zostały dopasowane do siebie na
wzór piłki nożnej, formując kompletną wybuchową kulę
szeroką na 140 cm. Każdy ładunek składał się z trzech
części: dwie to szybko eksplodujący ładunek, a trzecia to
materiał o dłuższym czasie detonacji. Zewnętrzna szybko
eksplodująca część miała w swoim centrum stożkowaty
ubytek dopasowany do odpowiedniego wybrzuszenia w
swoim wolniejszym odpowiedniku. Ma to na celu odpo-
wiednie wymodelowanie fali implozyjnej.
Jest ważne, aby system implozyjny był bardzo dokładny.
Skład i gęstość ładunków wybuchowych musi być ściśle
kontrolowana i dokładnie jednolita. Części muszą być
dopasowane do siebie z dokładnością mniejszą od 1 mm w
celu zapobieżenia nieregularnej fali implozyjnej. Dokładne
ustawienie ładunków jest nawet bardziej ważne od dopa-
sowania jego poszczególnych części
Wszystkie komponenty bomby, od ładunków wybucho-
wych do rdzenia rozszczepialnego, były wykonane z jak
największą dokładnością w celu przeprowadzenia udanej
implozji.
Całość materiału wybuchowego była utrzymywana razem
przez specjalny stop aluminium - dural (zwany duralumi-
nium).
2.1.2 Trinity - test Gadget
Test pierwszej w historii bomby atomowej został przepro-
wadzony na Jornada del Muerto (Podróż śmierci) w Bazie
Lotnictwa Bombowego Alamangordo w stanie Nowy Mek-
syk. Bomba nazywała się Gadget, zaś cały test otrzymał
kryptonim Trinity.
Gadget był 150 cm kulą materiału rozszczepialnego oto-
czoną warstwą ładunku wybuchowego, detonatorem i do-
datkowym osprzętem. Całość została zamontowana na
platformie testowej, będącej 30 metrową wieżą stalową.
Montaż bomby zajął pięć dni poczynając od 11 lipca 1945.
13 lipca ładunki wybuchowe, reflektor uranowy i rdzeń
plutonowy były zamontowane. Dzień później, tj. 14 lipca,
Gadget został umiejscowiony na wieży, i gdy zamonto-
wano detonatory, zaczęło się końcowe przygotowanie. 16
lipca o godzinie 5:29:45 czasu lokalnego Gadget został
zdetonowany. Eksplozja miała moc 20-22 kt (według
ostatnich przewidywań) i spowodowała wyparowanie
wieży stalowej tworząc jednocześnie płytki krater o pro-
mieniu 80 m i głębokości 2 m. Krater był otoczony ze-
szklonym (stopionym) piaskiem.
Gadget eksplodował na tyle blisko ziemi, że nastąpiło
znaczne wydzielenie pyłu promieniotwórczego (ze znaczą-
cym podniesieniem promieniowania przy punkcie zero
spowodowanym emitowanymi neutronami). Największe
pobudzenie promieniotwórcze nastąpiło w obrębie niere-
gularnego koła, o promieniu ok. 10 metrów w około punktu
zero. Chmura radioaktywna wzniosła się na wysokość
11.000 m. Przeprowadzono parę ewakuacji mieszkańców
miast położonych na drodze tej chmury, oddalonych 30 km
od miejsca zero. W Bingham (Nowy Meksyk) odnotowano
promieniowanie gamma na poziomie 1.5 R/h pomiędzy 2 a
4 godziną po teście. Na południu Bingham promieniowanie
to wynosiło aż 15 R/h, ale po 5 godzinach zmniejszyło się
do 3.8 R/h, by po miesiącu wynosiło nie całe 0.032 R/h.
Chmura promieniotwórcza o szerokości 50 km rozciągnęła
się na ok. 160 km od punktu zero.
2.1.3 Little Boy (Mały chłopiec)
Konstrukcja Little Boy`a była całkowicie odmienna od
Gadgeta/Fatmana. Bomba ta używała metody działa, która
została oryginalnie stworzona dla bomby plutonowej.
Droga prowadząca ku rozwojowi technologii działa ura-
nowego była niezwykle kręta. Wczesne projekty i ekspe-
rymenty naukowe kierowały ku rozwojowi systemu działa
uranowego prowadzonego podczas lata i zaniechanego w
1943, po otwarciu ośrodka w Los Alamos (Nowy Meksyk).
Oczy naukowców zwróciły się w stronę bardziej obiecują-
cego działa plutonowego.
Kiedy odkryto wysoką emisje neutronów z reaktora produ-
kującego pluton w lipcu-sierpniu 1944, metoda działa prze-
znaczona dla plutonu została zaniechana (połączenie ładun-
ków musiałoby nastąpić zbyt szybko z uwagi na możliwość
przed-detonacji), a zaczęto ponownie interesować się od-
powiednikiem uranowym. Programem stworzenia tego
działa kierował Francis Birch. System nie był trudny do
zbudowania, jednak dostateczna ilość U-235 do zbudowa-
nia bomby nie była dostępna do połowy 1945 roku. Na
Bircha wywierano ciągły nacisk, aby zakończył projekt tak
szybko jak to tylko możliwe, aby wszystkie siły laborato-
rium skierować na prace przy ryzykownym systemie im-
plozyjnym. W dodatku wątpiono w możliwość konstrukcji
bomby plutonowej, a jego zadaniem było całkowite upew-
nienie się, iż bomba uranowa może działać. W ten sposób
pomimo faktu, że był to technicznie prosty projekt, ciągle
wymagał nadzwyczajnej uwagi.
Projekt został ukończony w lutym 1945, bomba zaś w maju
- brakowało tylko materiału rozszczepialnego.
Rdzeń zawierał 64 kg silnie wzbogaconego uranu (80-90%
U-235) co w przybliżeniu dawało 2.4 masy krytycznej.
Cały uran pochodził ze wzbogacania w zakładach Oak
Ridge. Większość uranu przeszła przez trzy stopniowy
proces wzbogacający, m.in. termodyfuzję, która wzboga-
cała uran z poziomu, w jakim występuje w naturze (0.72%)
do poziomu 1-1.5%, i dyfuzję gazową.
U-235 zawarty w Little Boy został podzielony na dwie
części: pocisk i cel. „Pocisk” to cylinder z U-235 zawiera-
 Pierwsze bomby jądrowe
jący 42% masy (27 kg) o długości 16 cm i szerokości 10
cm. „Cel” był natomiast wydrążonym cylindrem o długości
i szerokości 16 cm, wadze zaś 37 kg, osadzonym na re-
flektorze. Cel był utworzony jako dwa pierścienie, które
zostały razem złączone dopiero w bombie.
Jako reflektora użyto grubej warstwy karbidu wolframu,
otoczonego 60 cm warstwą stali. Reflektor karbidu wol-
framu/stali ważył łącznie 2300 kg. U-238 jest lepszym
reflektorem, ale karbid wolframu i stal lepiej nadają się w
tym przypadku. U-238 przechodzi samoistne rozszczepie-
nie 100 krotnie częściej niż U-235, i część na tyle duża,
aby mogła być użyta jako reflektor (200 kg) generuje 3400
neutronów na sekundę - za dużo jeżeli bierzemy pod uwagę
technikę działa. Wolfram byłby lepszy niż karbid/stal, ale
brak doświadczenia w produkcji tak dużych części tego
pierwiastka wykluczył tę możliwość.
Little Boy był bardzo niebezpieczną bronią. Kiedy rdzeń
został załadowany, nic oprócz inicjatora nie mogło spowo-
dować pełnej eksplozji.
Kompletna broń miała 320 cm długości, miał 71-74 centy-
metrów średnicy i ważył 4031 kg. Little Boy używał tego
samego systemu detonacji powietrznej jak Fatman
Nie użyto więcej broni tego typu. Co prawda kilka bomb
typu Little Boy zostało zbudowanych, ale żadna inna nie
weszła do arsenału Stanów Zjednoczonych.
Little Boy z powodu ładunku U-235 został ukończony w
Los Alamos 3 sierpnia 1945 roku. 14 sierpnia bomba oraz
„pocisk” U-235 został załadowany w San Fransisco na
okręt U.S.S. Indianapolis. Dziesięć dni później, tj. 25
sierpnia, ukończona została ostatnia część składowa bomby
- cel. 26 lipca Indianapolis dostarczył śmiercionośną prze-
syłkę na wyspę Tinian. Tego samego dnia cel wystartował
z Bazy Lotnictwa w Kirtland na pokładzie transportowca
C-54. 31 lipca jednostka bombowa L11 została uzbrojona
w U-235 i cztery inicjatory, tworząc Little Boy`a gotowym
do użycia następnego dnia. Z powodu zbliżającego się
tajfunu odłożono atak planowany pierwotnie na 1 sierpnia.
Po kilku dniach pogoda się poprawiła i czwartego sierpnia
ustalono, że atak odbędzie się za dwa dni. 5 sierpnia Trib-
bets nazwał bombowiec B-29 nr 82 (po swojej matce)
„Enola Gay”, pomimo sprzeciwów drugiego pilota Lewisa.
Little Boy został załadowany na pokład samolotu tego
samego dnia.
6 sierpień 1945
¾ 00:00 - odprawa, jako cel wybrano Hiroszimę; Tibbets
jest pilotem, Lewis drugim pilotem
¾ 02:45 - Enola Gay wystartowała
¾ 07:30 - bomba została uzbrojona
¾ 08:50 - lecąca na 31.000 stóp (9450 m) Enola Gay
przecięła Shikoku, wschodnią dzielnicę Hiroszimy
¾ cel jest dobrze widoczny, nie napotkano oporu
¾ 09:16:02 (8:16:02 czasu lokalnego) Little Boy eksplo-
duje na wysokości 1900 +/- 50 stóp (580 m), 550 stóp
od punktu docelowego, mostu Aioi, siła wybuchu wy-
nosiła 12-18 kt (jest to wartość niepewna z powodu
braku jakichkolwiek instrumentów pomiarowych
5
przeznaczonych dla tego typu broni). Obecnie siłę
eksplozji ocenia się na 15 kt (+/- 20%).
Według założeń siła wybuchu powinna wynosić 13.4 kt,
bomba zaś miała być zdetonowana na wysokości 1850
stóp. Używając głowicy 15 kt wysokość ta byłaby opty-
malna dla ciśnienia fali uderzeniowej 860 hPa. Dla zadania
szkód ciśnienie fali uderzeniowej 360 hPa jest wystarcza-
jące, większe szkody zaś uzyska się zwiększając wysokość
detonacji do 2700 stóp. Ponieważ nie określono dokładnie
siły wybuchu i biorąc pod uwagę fakt, że eksplozja prze-
prowadzona zbyt wysoko spowodowałaby gwałtowne
zmniejszenie efektów eksplozji, ustawiono wysokość do-
statecznie nisko na wypadek, gdyby siła wybuchu okazała
się mniejsza niż zakładano. Wysokość 1900 stóp jest
optymalna dla 5 kt ładunku. Wysokość ta była jednak zbyt
mała dla bomby 15 kt i zapobiegła radioaktywnemu skaże-
niu Japonii.
2.1.4 Fatman (Gruby człowiek)
W zasadzie Fatman to obudowany stalą Gadget, tyle, że
gotowy do użytku wojskowego. Dlatego dokładniejsze
informacje techniczne można znaleźć przy omówieniu testu
Trinity.
Podobnie jak Little Boy, Fatman był wyposażony w cztery
radary - anteny zamontowane na tyle bomby. Podobnie jak
system ostrzegania w myśliwcach tak i tu ich celem było
wymierzanie wysokości bomby i uruchamianie detonatora
bomby na wcześniej określonej wysokości. Przełącznik
barometryczny zapobiegał detonacji bomby powyżej 7000
stóp (215 m).
Średnica Fatmana wynosiła 152 centymetry, był długi na
365 cm i ważył 4.670 kg.
Plutonowy rdzeń Fatmana, i jego inicjator, opuścił Bazę
Lotniczą w Kirtland 26 lipca 1945 roku na pokładzie trans-
portowca C-54 (tym samym rejsem leciał uranowy cel dla
Little Boy'a). Ładunek został dostarczony 28 lipca na wy-
spę Tinian. Data zrzucenia bomby została ustalona na 11
sierpnia, a jako cel obrano Kokurę. Próbny montaż bomby
(bez rdzenia plutonowego) rozpoczął się wkrótce po tym -
5 sierpnia pierwsza kompletna bomba typu Fatman ozna-
czona jako F33 była gotowa. Niekorzystna prognoza po-
gody spowodowała, że 7 sierpnia zdecydowano się przeło-
żyć zrzucenie bomby na 10, a następnie 9 sierpnia. Spowo-
dowało to znaczne skrócenie czasu przeznaczonego na
montaż, co zaowocowało koniecznością ominięcia wielu
testowych procedur bezpieczeństwa. 8 sierpnia bomba F31,
z rdzeniem plutonowym, była gotowa. O godzinie 22 Fat-
man został załadowany na B-29 „Bock`s Car”
9 sierpnia 1945
¾ 03:47 - Bock`s Car startuje z wyspy Tinian, jako cel
wybrano Kokura. Pilotem jest Charles Sweeney.
Wkrótce po starcie odkrywa on awarię - system pali-
wowy nie pompuje paliwa z 600 galonowego zbior-
nika rezerwowego.
¾ 10:44 - Bock`s Car nadlatuje nad Kokurę, która jednak
jest pokryta mgłą - nie widać celu. Artyleria przeciw-
6 Pierwsze bomby jądrowe
lotnicza i myśliwce japońskie zmuszają Sweeneya do
zmiany kursu w kierunku Nagasaki, jedynego celu
drugorzędnego.
¾Bock`s Car ma zapas paliwa wystarczający tylko na
jeden przelot nad miastem, wliczając nawet awaryjne
lądowanie na Okinawie. Duże zachmurzenie utrudnia
odnalezienie celu, jednak mała przestrzeń między
chmurami umożliwia zrzucenie bomby kilkanaście mil
od zamierzonego punktu docelowego.
¾11:02 (czasu lokalnego) Fatman eksploduje na
wysokości 1650 +/- 33 stóp (503 metry); siła wybuchu
wynosiła około 22 +/- kt. Z powodu górzystego terenu
otaczającego punkt zero, można było wyczuć pięć fal
uderzeniowych (fala właściwa i cztery odbite).
Pomimo faktu, iż Fatman spadł na skraj niezamieszkałego
terenu, straty w ludziach przekraczyły 70.000 ludzi. Głów-
nym celem ataku była Wojskowa Fabryka Mitsubishi,
najważniejszy obiekt militarny w Nagasaki. Została tylko
uszkodzona.
W 1987 roku oszacowano siłę wybuchu na 21 kt. Według
badań z tego roku Fatman był tylko o około 40% większy
od Little Boy`a.
Zakładając więc, że Fatman był 21 kt ładunkiem, opty-
malną wysokością do detonacji było około 3100 stóp. Jed-
nak i tym razem bombę zdetonowano o wiele niżej, co
podobnie jak w przypadku Little Boy`a zapobiegło
rozprzestrzenieniu się pyłu radioaktywnego nad Japonią.
2.1.5 Inne bomby atomowe
Trzecia bomba atomowa, która mogłaby być użyta prze-
ciwko Japonii, musiałaby zostać zrzucona nie wcześniej niż
przed 20 sierpnia. Rdzeń był gotowy 13 sierpnia, a zmon-
towana bomba typu Fatman czekała już na wyspie Tinian.
Przetransportowanie rdzenia i przygotowanie bomby do
użycia trwałoby jednak tydzień. Tak więc dopiero 20
sierpnia Amerykanie mogli pokazać po raz trzeci destruk-
tywną siłę nowej broni - Japończycy zdawali sobie sprawę
z sytuacji, znali przemówienie Trumana ogłoszone szesna-
ście godzin po zbombardowaniu Hiroszimy, w którym
zapowiedział on, że bomby atomowe będą używane aż do
ostatecznej kapitulacji. Wobec tego, po drugim ataku ją-
drowym, władze japońskie 14 sierpnia ogłosiły decyzję o
kapitulacji, która została podpisana 2 września na okręcie
U.S.S. Missouri. I dobrze, że się tak stało - broń jądrowa to
temat interesujący i bez setek tysięcy ofiar swojego działa-
nia.
Od półrocza 1945 produkcja broni atomowej napotkała
problemy natury technicznej, nie naukowej. Prace naukowe
były kontynuowane - próbowano ulepszyć konstrukcję
broni atomowej.
Dwa reaktory w Hanford miały łączną moc 500 MW i były
zdolne do wytwarzania 15 kg plutonu miesięcznie, ilości
wystarczającej dla 2.5 bomby.
Produkcja wzbogaconego uranu jest o wiele trudniejsza do
podsumowania, ponieważ do procesu tego wykorzysty-
wano trzy różne połączone metody. Zakład separacji elek-
tromagnetycznej Y-12 pracował na maksimum mocy na
początku 1945, ale ilość uranu nadającego się do użytku
wojskowego (>90% U-235) otrzymywanego przy wyko-
rzystywaniu tej metody zależna była ściśle od wzbogacenia
surowca. Początkowo używano w tym celu naturalnego
uranu, co dawało 6 kg miesięcznie silnie wzbogaconego
uranu. Wkrótce jednak zakład dyfuzji termicznej S-50
zaczął podnosić stopień wzbogacania surowca, a za nim
zakład dyfuzji gazowej K-25. Cykl produkcyjny wyglądał
wtedy tak: dyfuzja termiczna -> dyfuzja gazowa -> separa-
cja elektromagnetyczna. Z tych trzech fabryk zakład K-25
wzbogacał najbardziej i najwięcej uranu i kiedy znaczenie
innych zakładów malało podczas 1945, jego stale rosło.
Zakład separacji elektromagnetycznej byłby prawdopodob-
nie używany w następnym roku jako ostatni stopień wzbo-
gacania, jednak z uwagi na koniec wojny i możliwości K-
25 jego zadania przejął zakład dyfuzji gazowej. W środku
roku produkowano miesięcznie około 60 kg U-235, co było
ilością wystarczającą do zbudowania czterech bomb implo-
zyjnych, a ilość ta ciągle rosła.
Do takiego wzrostu znaczenia K-25 przyczynił się niewąt-
pliwie minister wojny Stimson. Powiedział on, że druga
bomba plutonowa będzie gotowa 24 sierpnia, także we
wrześniu powinny być dostępne trzy kolejne i kolejno
więcej w następnych miesiącach - w grudniu osiągając
wartość 7 lub więcej. Kiedy jasnym stało się, że produkcja
plutonu starczy tylko na 2.5 bomby miesięcznie, a zakład
separacji elektromagnetycznej Y-12 samodzielnie może
wyprodukować jedną bombę na kilka miesięcy, większość
planu musiał zrealizować K-25.
Do końca 1946 roku Y-12 wyprodukował około 1000 kg
wzbogaconego uranu - samodzielnie mógłby może wypro-
dukować 100 kg uranu przeznaczonego do celów militar-
nych korzystając z jego naturalnego i wstępnie wzbogaco-
nego przez S-50 surowca. Jak więc widać dyfuzja gazowa
łatała luki w programie atomowym Stanów Zjednoczonych
dopóki w 1964 roku zaprzestano produkcji wzbogaconego
uranu.
Jest nieprawdopodobne, aby bomby typu Little Boy były
kiedykolwiek więcej użyte, nawet jeżeli wojna byłaby
kontynuowana. Głowice bowiem tego typu były bardzo
nieefektywne i wymagały dużych mas krytycznych. Po-
dobnie było z Fatmanem i jego ładunkiem U-235. Mniejsza
masa krytyczna (15 kg) oznacza, że można zbudować wię-
cej ładunków z tego samego materiału. Oppenheimer zasu-
gerował gen. Grovesowi 19 lipca 1945 (zaraz po teście
Trinity), że U-235 z Little Boya może być użyty do stwo-
rzenia rdzenia uranowo/plutonowego w celu zwiększenia
ilości bomb implozyjnych (z Little Boy`a można było
stworzyć cztery mniejsze bomby implozyjne). Groves
odrzucił jednak ten pomysł.
Kiedy wojna się skończyła w Los Alamos opracowano
zmodyfikowany system bomby implozyjnej: rdzeń łączony
z U-235 i Pu-239 oraz reflektor implozyjny.
Łączony rdzeń miał wiele zalet w porównaniu ze stosowa-
niem tych samych materiałów oddzielnie:
 Pierwsze bomby jądrowe
¾ można zaprojektować jeden projekt głowicy dla
obydwu wykorzystywanych rodzajów materiałów
rozszczepialnych
¾ używając U-235 z plutonem redukuje się ilość
koniecznego Pu-239, a co za tym idzie i
promieniowanie neutronowe
Zastosowanie reflektora implozyjnego pozwala zaś na
zwiększenie stopnia kompresji. Oznacza to zmniejszenie
materiału rozszczepialnego koniecznego do uzyskania tej
samej siły wybuchu, lub zwiększyć siłę wybuchu korzy-
stając z tej samej ilości materiału.
Kiedy zakończyła się wojna gwałtownie zmieniły się prio-
rytety, także rozwój przemysłu wojskowego nie był już
2.2 Pierwsze bomby wodorowe
Odkrycie istoty reakcji fuzji nastąpiło w początkach dwu-
dziestego wieku i związane było ściśle z rozwojem fizyki
atomowej. Początkowo wiedziano tylko, że procesy syn-
tezy są źródłem energii Słońca, chociaż detale były dalej
tajemnicą. Prace te podsumował Hans Bethe w swojej
publikacji w Physical Review w 1939 opisującej rolę reak-
cji fuzji dla Słońca, za co otrzymał w 1967 Nagrodę Nobla
w dziedzinie fizyki.
2.2.1 Wczesne programy badawcze
Możliwość używania dla celów militarnych reakcji syntezy
termojądrowej nie była brana serio dopóki nie poznano
lepiej rozszczepienia. Prawie natychmiast fizycy z całego
świata uświadomili sobie, że wytworzone w wyniku rozsz-
czepienia wysokie temperatury mogą umożliwić syntezę,
minęło jednak parę lat zanim przedstawiono konkretny
pomysł. Dopiero Tokutaro Hagiwara z Uniwersytetu w
Kyoto zaproponował tą idee w swoim przemówieniu z
maja 1941 roku.
Kilka miesięcy później - w sierpniu 1941, gdy trwały już
programy atomowe, Enrico Fermi zapytał Edwarda Tellera
czy eksplozja atomowa mogła by zainicjować reakcję fuzji
deuteru. Po przestudiowaniu dostępnego materiału Teller
stwierdził, że jest to niemożliwe.
[Przypis historyczny: Podczas II Wojny Światowej, w
Niemczech powstał pomysł, że zbieżna fala wybuchu i
odpowiednia obudowa mogą skupić wystarczającą ilość
energii, aby wybuch konwencjonalnego ładunku wybu-
chowego zainicjował syntezę. Idea ta była inspirowana
prawdopodobnie pracami Gudderliego nad zbieżnymi fa-
lami wybuchu, a na pewno próbami zniszczenia zakładu
produkującego ciężką wodę w norweskim mieście Vemork.
Niemieccy naukowcy przypuszczali, iż skoro broń ato-
mowa jest poza zasięgiem w trakcie tej wojny, zaintereso-
wanie aliantów ciężką wodą musi być spowodowane zasto-
sowaniem jej w konwencjonalnej broni o niezwykłej sile
rażenia. Kiedy sprawdzili krater pozostawiony przez naj-
większą bombę zrzuconą w czasie całej wojny, odkryli, że
niezwykła siła wybuchu była spowodowana zastosowa-
niem reakcji fuzji. Polscy naukowcy w latach 60 i 70 po-
7
kontynuowany. Y-12 okazał się niezwykle kosztowną w
utrzymaniu fabryką i został zamknięty na początku 1946.
Reaktory w Hanford okazały się emitować szkodliwe pro-
mieniowanie neutronowe (tzw. efekt Wignera) i w 1946
zostały zamknięte. W przypadku wojny miały być ponow-
nie uruchomione na pełną moc niezależnie od kosztów, czy
ryzyka. Nowe techniki nie były wprowadzane. Łączony
rdzeń i reflektor implozyjny weszły do arsenału Stanów
Zjednoczonych dopiero w późnych latach czterdziestych.
Chociaż ośrodek w Los Alamos dysponował 60 jednost-
kami Fatman w październiku 1945, ich liczbę zredukowano
do 9 w lipcu 1946, przy czym miano inicjatory tylko dla 7
z nich. W lipcu 1947 zwiększono ich ilość do 13.
dali do wiadomości, że odkryli neutrony fuzyjne genero-
wane w czasie konwencjonalnego wybuchu. Mimo, że
istnieje taka teoretyczna możliwość, nigdy nie uzyskano tą
drogą znaczącej ilości energii.]
Prace badawcze związane z bronią termojądrową wielo-
krotnie wstrzymywane coraz bardziej zbliżały się do kon-
strukcji tego niezwykłego uzbrojenia. W czasie II Wojny
Światowej interesowano się głównie procesami rozszcze-
pienia, uznając, że fuzja to jeszcze daleka przyszłość.
Ostatecznie program badania zjawisk termojądrowych
włączono do Projektu Manhattan. Ponieważ pojawiały się
liczne problemy, których nie można było rozstrzygnąć na
papierze, a eksperymenty były nieosiągalne, program został
silnie ograniczony. Teller był jednak tak zaangażowany w
projekt, że okazał się niezdolny do wykonywania swoich
obowiązków w Los Alamos, został więc przeniesiony do
oddzielnej grupy.
W czasie lipca-września 1942 roku teoretyczna grupa
Oppenheimera (Oppenheimer, Bethe, Teller, John van
Vleck, Felix Bloch, Robert Serber i Emil Konopiński) w
Berkeley opracowała podstawy pod budowę bomby atomo-
wej, i określiła warunki wykonalności bomby termojądro-
wej.
Kwiecień 1943 - podczas organizowania ośrodka w Los
Alamos, Bethe zostaje szefem Działu Teoretyki. Teller
zostaje zakwalifikowany niżej - przypada mu projekt badań
nad stworzeniem broni wodorowej (oznaczonej jako Su-
perbomba), jest to jednak dział wymagający większej ilości
pracy teoretycznej.
Luty 1944 - Rada Naukowa Los Alamos ponownie ocenia
projekt syntezy deuteru i zauważa, że do wywołania reakcji
konieczny będzie tryt. Priorytet bomby fuzyjnej jest nadal
niski.
Maj 1944 - Teller jest usunięty z Działu Teoretyki w celu
zapobieżenia mieszania się w projekt budowy bomby ato-
mowej. Zostaje szefem małej niezależnej grupy pracującej
nad fuzją
8 Pierwsze bomby jądrowe
Po zakończeniu wojny większość naukowców i techników
z Los Alamos, jak i wszyscy szefowie rozpoczęli pracę w
sektorze cywilnym. Teller był jednym z tych, którzy pozo-
stali. W bardzo krótkim czasie rozwinął projekt przyszłej
bomby wodorowej do realnych rozmiarów. Już w kwietniu
1946 na konferencji przedstawił wyniki badań swojego
zespołu nad superbombą.
Projekt zakładał użycie rozszczepialnej bomby uranowej
typu działo otoczonej przez ok. metr sześcienny deuterku
litu, całość zaś miała być obramowana ciężkim reflekto-
rem. Duża ale nieokreślona ilość trytu była potrzebna do
zainicjowania reakcji. Jeżeli ilość ta byłaby zbyt duża,
bomba staje się niepraktyczna. Dzieje się tak ponieważ
energia wydzielona z jednego atomu trytu równa jest 8%
energii rozszczepienia atomu Pu-239, i jeżeli ilość energii
wydzielonej z reakcji D+D nie jest przynajmniej dziesię-
ciokrotnie większa cała reakcja nie jest warta zachodu.
Projekt budowy superbomby był rzeczywiście oszałamia-
jący, jednak potrzebnych było więcej danych, aby móc go
zweryfikować
W ciągu następnych czterech lat blisko 50% pracowników
Dziłu Teoretyki zajęło się projektem superbomby, chociaż
ich ilość i umiejętności daleko odbiegały od stanu z czasów
wojny. Brak dostatecznie dobrych maszyn liczących utrud-
niał dodatkowo cały program
W 1949 zimna wojna zaczęła się na dobre, co zaowoco-
wało blokadą Berlina zachodniego i coraz większym od-
cięciem państw Europy Wschodniej. Dotknęło to szczegól-
nie Tellera, którego większość rodziny żyła na Węgrzech.
29 sierpnia 1949 roku Związek Radziecki przeprowadził
pierwszą próbę atomową, nazwaną przez wywiad Stanów
Zjednoczonych Joe-1, łamiąc tym samym amerykański
monopol na ten rodzaj broni.
Bardziej dokładne prace wykonane do tego czasu nad kla-
syczną wersją superbomby ukazywały, że nie jest tak do-
brze, jak planowano. Duże ilości trytu sprawiały, że koszt
produkcji bomby stawał się nadzwyczajnie duży. Nie był to
jednak jedyny problem - w czasie następnych kilku mie-
sięcy Robert Oppenheimer, jako szef Głównego Komitetu
Doradczego Komisji Energii Atomowej (General Advisory
Committee of the Atomic Energy Commission - w skrócie
GAC) stanowczo przeciwstawił się projektowi budowy
superbomby. GAC stanowisko swoje uzasadniła wzglę-
dami technicznymi, ekonomicznymi (wysunęła bowiem
pogląd, iż broń atomowa jest tańsza, jeżeli porównać ją
według powierzchni, jaką można zniszczyć za jednego
dolara) i humanitarnymi.
Wbrew jednak tym zastrzeżeniom 31 stycznia 1950 roku
prezydent Truman polecił Komisji Energii Atomowej pracę
„nad wszystkimi rodzajami broni atomowej, łącznie z tak
zwaną bronią wodorową”. Prace badawcze nad super-
bombą w Związku Radzieckim już trwały.
W lutym 1950 roku, bezpośrednio po decyzji Trumana,
Stanisław Ulam udowodnił swoimi obliczeniami, że będą
potrzebne jeszcze większe ilości trytu niż poprzednio za-
kładano, aby reakcja miała jakiekolwiek szanse powodze-
nia. Kiedy Ulam i Cornelius Everett 16 czerwca zakończyli
bardziej dokładne rachunki, okazało się, że nawet te więk-
sze ilości o których mówiło się w lutym będą zbyt małe. Te
dodatkowe analizy stały się gwoździem do trumny kla-
sycznego modelu superbomby. Wyniki te zostały potwier-
dzone pod koniec roku przy zastosowaniu ENIACa. Do
1951 roku rozwój projektu bomby wodorowej był niemoż-
liwy, ponieważ nikt nie wiedział, jak ją wykonać.
2.2.2 Projekty i testy pierwszych bomb fuzyjnych
W styczniu 1951 Ulam złamał barierę budowy superbomby
stosując ideę broni stopniowej (fazowej): chciał wykorzy-
stać energię uwolnioną przez bombę atomową do kompre-
sji zewnętrznego pojemnika z paliwem fuzyjnym. Idea ta
powstała na skutek poszukiwań możliwości ulepszenia
broni atomowej. W późniejszym czasie przekonał się, iż
stosując tą metodę można rzeczywiście pokonać barierę
dużych rozmiarów paliwa fuzyjnego. Otwarł tym samym
nowy rozdział w historii broni nuklearnej: wielostopniowe
bomby o nieograniczonych rozmiarach.
Pomysł to jednak nie wszystko. Trzeba jeszcze było stwo-
rzyć projekt odpowiedniego rozmieszczenia części składo-
wych bomby, tak aby zmaksymalizować kompresję. Ulam
chciał użyć uciekających neutronów i fali wybuchu rozsze-
rzającego się rdzenia do otrzymania dostatecznej kompre-
sji.
W lutym Teller, pracujący z Ulamem, udoskonalił zasadni-
czo jego pomysł. Jego głównym pomysłem było użycie
radiacji termicznej (promieniowania cieplnego) z materiału
rozszczepialnego, która to metoda wydawała się bardziej
obiecująca w wywołaniu implozji. 9 marca 1951 Teller i
Ulam opublikowali wspólny raport „On Heterocatalytic
Detonations I. Hydrodynamic Lenses and Radiation Mir-
rors” („Na temat detonacji heterokatalicznych I. Hydrody-
namiczne ładunki i lustra radiacyjne”) w którym podsu-
mowali wyniki swojej dotychczasowej pracy.
W marcu Teller dodał ważny element do schematu radiacji
implozyjnej. Wykorzystując pomysł Ulama użycia do im-
plozji reakcji rozszczepienia, Teller zasugerował aby umie-
ścić materiał rozszczepialny w centrum paliwa fuzyjnego.
Pomysłu tego nie trzeba jednak stosować, fala wybuchu i
tak generuje w centrum bardzo wysokie temperatury wy-
starczające do zapoczątkowania reakcji fuzji.
Dopiero w kwietniu 1951 poznano na tyle podstawowe
zasady fizyczne aby rozpocząć projektowanie i testowanie
bomb wodorowych. Dla projektu tego wykonano więcej
rachunków niż dla jakiegokolwiek programu badawczego
w historii do 1951, które możliwe stały się do przeprowa-
dzenia dzięki zastosowaniu programowalnych kompute-
rów. Od tego czasu do pierwszej detonacji bomby Mike
upłynęło mniej niż 19 miesięcy, dokonano więc czynu na
miarę Projektu Manhattan.
W kwietniu 1951 roku eksperymenty nad reakcjami syn-
tezy i rozszczepienia były już przygotowane przez Stany
Zjednoczone jako część testów serii Greenhouse (Cieplar-
 Pierwsze bomby jądrowe
nia), włączając test dotyczący broni o wzmożonej sile ra-
żenia. Test Greenhouse George dostarczył szczególnej
sposobności na ocenienie pomysłu Tellera-Ulama poprzez
obserwację promieniowania cieplnego i ciśnienia wywiera-
nego na zewnętrzną masę paliwa fuzyjnego.
Najważniejsze testy bomb termojądrowych:
Greenhouse George
Detonacja: 9.05.1951 o 9:30 (czasu lokalnego) na 60 me-
trowej wieży na wyspie Ebireru/Ruby na atolu Eniwetok
Siła wybuchu: 225 kt
George był w istocie bombą czysto rozszczepialną (człon
termojądrowy nie pełnił żadnej konkretnej funkcji -
chciano tylko sprawdzić, czy uda się zainicjować fuzję), a
siła wybuchu była największą jaką udało się w owym cza-
sie uzyskać. Bomba zawierała cylindryczną implozyjną
głowicę zaprojektowaną przez fizyka Georga Gamowa.
Test miał na celu sprawdzenie możliwości przekazywania
ciepła bezpośrednio z rdzenia do ładunku fuzyjnego.
Synteza deuteru-trytu znajdującego się na zewnątrz dużego
rdzenia rozszczepialnego została zapoczątkowana dzięki
uzyskaniu odpowiedniej temperatury, co zaowocowało
wyprodukowaniem dających się wykryć neutronów fuzyj-
nych. Było to pierwsze zainicjowanie reakcji termojądro-
wej przez bombę atomową. Bomby tego projektu nie były
oczywiście przeznaczone do zastosowania militarnego, nie
mogły uzyskać również dużych wybuchów termojądro-
wych, były jednak przodkiem bomb neutronowych. Test
ten dostarczył również cennych danych o projekcie Tellera-
Ulama, który został wymyślony kilka miesięcy wcześniej.
Greenhouse Item
Detonacja: 25.05.1951 o 6:17 (czasu lokalnego) na 90
metrowej wieży na wyspie Engebi/Janet (atol Eniwetok)
Siła wybuchu: 45.5 kt
Test pierwszej bomby o wzmożonej sile wybuchu. Mie-
szanka deuteru i trytu znajdująca się w rdzeniu U-235 pod-
niosła siłę bomby o 100% (w stosunku do siły planowanej).
Innowacja ta została wprowadzona w większości głowic
strategicznych, ale siła wybuchu pochodząca z fuzji w
dalszym ciągu była bardzo mała, tak, że całkowita siła była
ograniczona przez możliwości rozszczepienia.
Ivy Mike
Detonacja: 1.11.1952 o 7:14:59.4 +/- 0.2 sek (czasu lokal-
nego) na wyspie Elugelab/Flora (atol Eniwetok)
Siła wybuchu: 10.4 Mt
Był to pierwszy test bomby według konfiguracji Tellera-
Ulama. Jako paliwa fuzyjnego użyto ciekłego deuteru.
Bomba ta była w istocie wielkim laboratorium o kształcie
cylindra wysokim na 6 metrów, o średnicy 220 centyme-
trów, ważącym 74.290 kg (włączając w to instrumenty
diagnostyczne).
Głowica Mike`a składała się z masywnego stalowego cy-
lindra o zaokrąglonymi końcach - w jednym z nich znaj-
dowała się bomba implozyjna TX-5, która stanowiła pierw-
szy stopień, w drugim olbrzymia manierka z nierdzewnej
stali wypełniona kilkoma hektolitrami ciekłego deuteru,
otoczona przez masywny reflektor z naturalnego uranu -
9
całość stanowiła drugi stopień, znany jako „Sausage”
(Kiełbasa).
Obudowa była połączona z warstwą ołowiu. Kilku centy-
metrowa warstwa polietylenu była przymocowana do oło-
wiu za pomocą gwoździ miedzianych.
W głębi przekroju manierki, zawierającej ciekły deuter,
znajdował się pręt plutonowy, stanowiący „iskrę zapło-
nową” inicjującą reakcję fuzji, gdy tylko fala kompresująca
dotrze do centrum. Pręt ten był wykonany w technologii
wzmożonej siły wybuchu, był więc wydrążony i zawierał
kilka gram gazowej mieszanki duteru/trytu, która oczywi-
ście zmieniała postać skupienia do ciekłej, gdy tylko ma-
nierkę napełniono deuterem (z powodu niskiej tempera-
tury).
Dla Mike`a rozważano zastosowanie trzech możliwych
paliw: ciekłego deuteru, amoniaku deuteru (ND3), i deu-
terku litu. Były dwa główne powody wyboru ciekłego
deuteru jako najodpowiedniejszego: 1) był łatwiejszy do
badania i analizowania, i 2) paliwo deuterowe zostało już
dość dobrze poznane. Co prawda zdawano sobie sprawę z
zalet deuterku litu, ale do listopada 1952 roku nie dało się
wyprodukować wystarczającej ilości.
Głowica TX-5 używała 92 punktowego systemu zapłono-
wego, co oznacza, że użyto 92 detonatorów do zainicjowa-
nia wybuchu kulistego ładunku implozyjnego. Pozwala to
na formowanie fal implozyjnych z grubszą warstwą ła-
dunku wybuchowego niż wcześniejsze projekty. Mk-5,
rozwinięta wersja TX-5, miała średnicę 111 centymetrów i
ważyła 1440 kg; TX-5 był mniejszy i lżejszy. Mniejsza
masa umożliwia utrzymanie wyższej temperatury i pozwala
na szybszą ucieczkę promieniowania cieplnego, w ten
sposób wzmacniając proces radiacji implozyjnej.
TX-5 był zaprojektowany do użycia z różnymi ładunkami
rozszczepialnymi. Według Hansena (1988) największa siła
wybuchu TX-5 to 81 kt, którą osiągnął Greenhouse Dog
zdetonowany 7.04.1951 dzięki swojej głowicy pluto-
nowo/uranowej. Jeżeli użyto takiego ładunku w Mike`u,
wtedy stosunek fazy drugiej do pierwszej wynosiłby 30/1.
Według innych, Cochrana i Norrisa (1994) największą siłę
osiągnęła TX-5 z testu Greenhouse Easy - 47 kt (detonacja:
20.04.1951).
Przed testem siłę Mike`a szacowano na 1-10 megaton, z
których najbardziej prawdopodobne było 5 Mt. Istniała
jednak mała możliwość, że będzie ona wynosiła 50-90 Mt.
Niedokładności te były związane z efektywnością fuzji,
oraz z skutecznością, z jaką reflektor będzie pochłaniał
szybkie neutrony. Oba te czynniki wpływały bardzo silnie
na powodzenie procesu kompresji. Wskaźnik skuteczności
syntezy zależy od wielu zmiennych - nie można go obli-
czyć nawet gdy znany jest stopień kompresji. Z drugiej
jednak strony zjawisko pochłaniania neutronów przez re-
flektor było dobrze znane i jego skuteczność można było
policzyć.
Detonacja Mike`a całkowicie zniszczyła wyspę Elugelab,
tworząc podwodny krater o szerokości 1900 metrów a
10 Pierwsze bomby jądrowe
głęboki na 50 m. Utworzony „grzyb” urósł do 17.370 me-
trów w 90 sekund, po 5 minutach wznosząc się na 41.150
m - wysokość stratosfery. W powietrze zostało wyrzucone
80 milionów ton ziemi.
Test radziecki nr 5/Joe 4
Detonacja: 12.08.1953 na wieży w Semipałatyńsku (Ka-
zachstan)
Siła wybuchu: 400 kt
Był to pierwszy test radziecki wykorzystujący reakcje fuzji.
Bomba ta nie była zbudowana według konfiguracji Tellera-
Ulama (w Związku Radzieckim wtedy jeszcze tej tech-
nologii nie znano), wykorzystywała model „przekładańca”
stworzony przez Andrieja Sacharowa i Witalija Ginzburga.
Taka budowa bomb była znana w Stanach - wynalazł ją
Teller, który nazwał ją „Budzik”, nigdy nie została jednak
wprowadzona do uzbrojenia.
Projekt ten jest wynikiem tzw. „pierwszego i drugiego
pomysłu”. „Pierwszy pomysł” , wymyślony przez Sacha-
rowa, polegał na użyciu warstwy paliwa fuzyjnego (w
oryginale deuter i tryt) otaczającego rdzeń rozszczepialny.
Wszystko to miało być obłożone warstwą U-238, pełnią-
cego rolę reflektora rozszczepialnego. Idea ta zakłada wy-
korzystanie fali radiacyjnej do skompresowania i podnie-
sienia temperatury do punktu inicjacji, podczas gdy słabe
przewodnictwo cieplne warstwy termojądrowej zapobiega
utracie ciepła i w tym samym czasie powoduje podwyższe-
nie siły wybuchu poprzez rozszczepienie U-238 szybkimi
neutronami fuzyjnymi, co z kolei powoduje ściśnięcie
materiału fuzyjnego kilkakrotnie przyspieszając tym sa-
mym syntezę termojądrową. „Drugi pomysł”, którego auto-
rem był Ginzburg, polegał na użyciu deuterku litu-6 (z
pewnym dodatkiem trytu) jako paliwa fuzyjnego. Ponieważ
znajduje się on w formie stałej jest wygodnym materiałem
do użytku militarnego. Nie bez znaczenia jest fakt dodat-
kowej produkcji trytu z reakcji Li-6+n. Reakcja łańcu-
chowa w tej bombie przebiega zatem następująco: rozsz-
czepienie -> fuzja -> rozszczepienie - jak widać paliwo
fuzyjne przybiera rolę akceleratora neutronów. Siła wybu-
chu wynosiła 400 kt, z czego reakcja termonuklearna wy-
dzieliła 15-20%.
Wzrost energii wydzielonej w frakcji syntezy nie jest moż-
liwy w bombach typu przekładaniec. Siła wybuchu takich
bomb może osiągnąć być może nawet 1 Mt, wartość po-
dobną do bomb czysto rozszczepialnych. Dzieje się tak,
ponieważ gdy generowana jest energia w łańcuchowej
reakcji rozszczepienia bomba ulega rozpadowi, zanim
zdoła osiągnąć większą siłę wybuchu. Podobnie prezentuje
się wskaźnik siły wybuchu do masy - jest on zbliżony do
bomb czysto rozszczepialnych i bomb o wzmożonej sile
wybuchu. Główną korzyścią stosowania takiego modelu
głowic jest możliwość stosowania stosunkowo małej ilości
materiału rozszczepialnego o jakości wojskowej (>90 U-
235). Najistotniejszą wadą jest zaś wymóg używania bo-
gato wzbogaconego litu-6 i deuteru. Późniejsze testy prze-
prowadzone bez użycia trytu spowodowały zmniejszenie
siły wybuchu prawie dwukrotnie (215 kt). Pomimo faktu,
że broń tego typu była wynaleziona w Związku Radziec-
kim we wczesnych latach pięćdziesiątych, Rosjanie w
późniejszym okresie stosowali bomby konfiguracji Tellera-
Ulama, chociaż do modelu tego powrócili jeszcze Brytyj-
czycy.
Castle Bravo
Detonacja: 1.03.1954 o godzinie 6:45 (czasu lokalnego)
nieopodal wyspy Nam/Charlie na atolu Bikini
Siła wybuchu: 15 Mt
Bomba Shrimp (Drobny człowiek) zdetonowana w teście
Bravo była pierwszym testem konfiguracji Tellera-Ulama,
gdzie jako paliwo zastosowano deuterek litu (stało się on
standardem dla wszystkich późniejszych bomb wodoro-
wych, również radzieckich). Shrimp był cylindrem długim
na 445 centymetrów, szerokim na 137 cm, a ważącym
10.646 kg. Lit zastosowany w Shrimpie był wzbogacony
do poziomu 40% Li-6. Siłę wybuchu planowano tylko na 6
Mt, ale niespodziewana produkcja dużych ilości trytu po-
przez rozszczepienie szybkimi neutronami Li-7 podniosła
moc o 250%, tworząc z niego największą bombę jaką kie-
dykolwiek przetestowano przez Stany Zjednoczone (i nisz-
czącą większość przyrządów pomiarowych). Siłę rozszcze-
pienia ocenia się na 10 Mt, syntezy na 5 Mt ze skuteczno-
ścią tej frakcji 33%.
Eksplozja stworzyła 1830 metrowy krater głęboki na 43
metry. „Grzyb” wzniósł się na wysokość 34.750 m (!).
Test Bravo wywołał najgorszą katastrofę radiologiczną w
historii Stanów Zjednoczonych. Z powodu nie przełożenia
testu na skutek niekorzystnych warunków pogodowych
oraz nieoczekiwaną wysoką siłą eksplozji, atole Rongerik,
Rongelap, Ailinginae, i Utirik (znajdujące się w obrębie
Wysp Marshalla) zostały skażone promieniotwórczo. Ich
mieszkańcy zostali ewakuowani 2 marca, jednak 64 osoby
zostały napromieniowane dawką 175 R. W dodatku japoń-
ska łódź rybacka Daigo Fukuryu Maru (Piąty Szczęśliwy
Smok) została także ciężko skażona - 23 marynarzy zostało
napromieniowanych dawką 300 R (jeden później zmarł).
Trzeba dodać, że łodź ta znajdowała się 130 km od punktu
zero. Cały atol Bikini został silnie napromieniowany i
wiele późniejszych działań personelu serii Castle było
prowadzonych przy ekspozycji na promieniowanie.
Castle Romeo
Detonacja: 27.03.1954 na barce na lagunie atolu Bikini,
blisko miejsca detonacji Bravo, o godz. 6:30:00.4 (czasu
lokalnego)
Siła wybuchu: 11 Mt
Bomba użyta w tym teście, Runt I (Karzeł I), była prawdo-
podobnie bombą trzy stopniową. Była długa na 571 centy-
metrów, miała 156 cm w średnicy i ważyła 17.940 kg. Jako
paliwa użyto naturalnego deuterku litu, zawierającego dużą
ilość wzbogaconego litu-6. Runt I przekroczył planowaną
siłę eksplozji bardziej niż Bravo - zakładano 4 Mt z zakresu
1.5-7 Mt. Jest to spowodowane większą proporcją zawarto-
ści Li-7, porównywalną z Bravo. Siła eksplozji fazy rozsz-
czepienia wynosiła 7 Mt, skuteczność frakcji fuzji 36%.
Bomby Runt I i Runt II (zobacz Castle Yankee) były za-
projektowane do testowania odpowiednio z głowicami EC-
17 i EC-24. Były one bardzo podobne (zewnętrznie iden-
tyczne, ale z innymi głowicami stopnia pierwszego). Były
najpoteżniejszą bronią kiedykolwiek zbudowaną przez
 Pierwsze bomby jądrowe
Stany Zjednoczone, o sile eksplozji ok. 15-20 Mt, i były
jednocześnie bombami największymi i najcięższymi.
Castle Union
Detonacja: 26.03.1954 o godz. 6:10:00.7 (czasu lokalnego)
na barce na lagunie atolu Bikini niedaleko wyspy Yurochi
Siła wybuchu: 6.9 Mt
Był to czwarty test z serii Castle (test trzeci - Koon - nie
powiódł się, ponieważ człon fuzyjny nie uległ inicjacji).
Był to test bomby EC-14, która była pierwszą bombą wo-
dorową, która weszła do arsenału Stanów Zjednoczonych,
była również pierwszą zbudowaną według projektu Tel-
lera-Ulama. Jako paliwa używała 95% wzbogaconego litu-
6, prawdopodobnie w dwóch stopniach. Siła eksplozji
przekroczyła oczekiwania - planowano 3-4 Mt z zakresu 1-
6 Mt. Siła wybuchu rozszczepienia wynosiła 5 Mt, a sku-
teczność frakcji fuzji 28%. Testowany model miał długość
384 centymetry, średnicę 156 cm i wagę 12.230 kg.
Castle Yankee
Detonacja: 5.05.1954 o godz. 6:10:00.1 (czasu lokalnego)
na barce na lagunie Bikini, ponad kraterem Union
Siła wybuchu: 13.5 Mt
Bomba Runt II była bardzo podobna do Runt I - główną
różnicą było zastosowanie innej głowicy jako pierwszego
stopnia. Jako paliwa użyto także naturalnego deuterku litu.
11
Siła eksplozji także przekroczyła oczekiwania - planowano
8 Mt z zakresu 6-10 Mt. O dodatkowych informacjach o
tym teście możesz przeczytać przy Castle Romeo. Bomba
była długa na 571 centymetrów, średnica wynosiła 155 cm,
a waga 17.939 kg. Siła rozszczepienia 7 Mt, a skuteczność
frakcji syntezy 48%.
Test radziecki Nr 19
Detonacja: 22.11.1955 zrzucona z bombowca Tu-16 po-
malowanego na biało na poligonie niedaleko Semipałatyń-
ska
Siła wybuchu: 1.6 Mt (dzięki zastosowaniu specjalnych
rozwiązań obniżono ją o prawie połowę - z 3 Mt)
Była to pierwsza próba bomby według konfiguracji Tel-
lera-Ulama, nazwaną w pamiętnikach Sacharowa „trzecim
pomysłem”. Używała implozji radiacyjnej do detonacji
kapsuły z deuterkiem litu. Był to pierwszy test bomby
termojądrowej zrzuconej z samolotu. Po tej próbie Związek
Radziecki używał tego typu bomb jako podstawowego
wyposażenia arsenału strategicznego. Z powodu inwersji
temperatury na poligonie, fala uderzeniowa była większa
niż zakładano - test pociągnął za sobą dwie ofiary śmier-
telne: zginął młody żołnierz zasypany okopem znajdują-
cym się kilkadziesiąt kilometrów od punktu zero, i dwulet-
nia dziewczynka, przygnieciona opuszczonym schronem.
 3. FIZYKA BRONI JĄDROWEJ
3.1 Fizyka rozszczepienia jądrowego
Rozszczepienie jądrowe zachodzi, gdy jądra pewnych
izotopów bardzo ciężkich pierwiastków, na przykład uranu
czy plutonu, pochłaniają neutrony. Jądra tych izotopów są
ledwo stabilne i dodanie małej ilości energii (np. pocho-
dzącej z neutronu) spowoduje nagłe rozszczepienie na dwa
jądra, czemu towarzyszy uwolnienie ogromnej ilości ener-
gii (180 MeV natychmiastowo dostępnej energii) i kilku
nowych neutronów (średnio 2.52 dla U-235, i 2.95 dla Pu-
239). Jeżeli średnio jeden neutron z każdego rozszczepienia
jest pochłaniany i powoduje reakcję rozszczepienia kolej-
nego jądra dochodzi do samo podtrzymywania, zwanego
reakcją łańcuchową. Gdy natomiast średnio więcej niż
jeden neutron z każdego rozpadu wywołuje rozszczepienie
kolejnego jądra liczba neutronów i ilość wydzielonej ener-
gii rośnie wykładniczo do czasu.
Aby reakcja rozszczepienia mogła być użyta do wytworze-
nia potężnej eksplozji muszą być spełnione dwa warunki:
1) liczba neutronów nie biorących udziału w rozszczepie-
niu musi być możliwie najmniejsza, i 2) prędkość, z jaką
zachodzi reakcja łańcuchowa musi być bardzo szybka.
Niezwykle ważne jest bowiem, aby zakończyć rozszcze-
pienie większości materiału zanim bomba wybuchnie.
Stopień, w jakim bomba tego dokonuje określa jej skutecz-
ność. Niepoprawne zaprojektowanie lub złe funkcjonowa-
nie bomby może spowodować wydzielenie tylko drobnej
części energii.
3.1.1 Natura procesu rozszczepienia
Jądra atomów mogą oddziaływać z neutronami znajdują-
cymi się blisko na dwa podstawowe sposoby. Mogą zmie-
nić kierunek neutronu przejmując część jego energii kine-
tycznej. Mogą również pochłonąć neutron, co może dać
kilka efektów - absorpcja i rozszczepienie to z nich naj-
ważniejsze.
Stabilność jąder atomowych jest zależna od ilości energii
wymaganej do jego rozerwania (równej energii wiązania).
Gdy jądro atomu przejmuje neutron czy proton musi na
nowo przebudować swoją strukturę. Jeżeli w czasie tego
procesu energia jest uwalniana, energia wiązania maleje.
Jeżeli energia jest absorbowana, energia wiązania rośnie.
Izotopy ważne dla uwolnienia dużej ilości energii podczas
rozszczepienia to uran 235 (U-235), pluton-239 (Pu-239), i
uran 233 (U-233). Energia wiązania tych trzech izotopów
jest na tyle mała, że gdy neutron zostaje pochłonięty, ener-
gia uwolniona przez ponowne uporządkowanie jądra prze-
kracza ją. Jądro staje się niestabilne, czego efektem jest
rozszczepienie na dwa nowe jądra o porównywalnych
rozmiarach.
Inaczej dzieje się jednak z np. izotopem uranu 238 - nawet
gdy jego jądro pochłonie neutron deficyt energii wiązania
wynosi 1 MeV. Jeżeli jednak neutron ten będzie obdarzony
energią kinetyczną przekroczy 1MeV, wtedy energia to
dodana do energii uwolnionej przez ponowną reorganizację
jądra przekroczy energię wiązania i spowoduje rozszcze-
pienie. W takich przypadkach mówimy o „szybkim rozsz-
czepieniu” (częściej mówi się o szybkich neutronach).
Pojęcie to związane jest ściśle z podziałem materiałów
rozszczepialnych ze względu na neutrony powodujące
reakcję: szybkie (wymagane do rozszczepienia U-233, U-
235, Pu-239) i powolne (rozszczepiają U-238 i Th-232).
3.1.2 Masa krytyczna
Aby reakcja rozszczepienia mogła dostarczyć spodziewa-
nej energii, neutrony uwalniane w wyniku rozszczepienia
poszczególnych jąder muszą być użyte do wywołania tego
procesu dalej. Możliwe jest to tylko wtedy, gdy ilość mate-
riału rozszczepialnego osiągnie granicę tzw. „masy kry-
tycznej”, masy w której reakcja jest samo-podtrzymywana
(zjawisko to zwane jest reakcją łańcuchową). Dlatego np.
w elektrowniach atomowych pręty regulacyjne skutecznie
powstrzymują niekontrolowaną reakcję jądrową poprzez
wyłapywanie neutronów (pręty te rozdzielają masy pod-
krytyczne).
Typowymi wartościami mas krytycznych kulistych mate-
riałów rozszczepialnych (bez uwzględnienia reflektora) są:
U-233 16 kg
U-235 52 kg
Pu-239 10 kg
3.1.3 Skala czasu dla reakcji rozszczepienia
Czas potrzebny do przeprowadzenia każdego z elementów
reakcji łańcuchowej jest zależny od prędkości neutronów
oraz drogi, jaką muszą przebyć zanim zostaną przycią-
gnięte do kolejnego jądra. Odległość ta w materiałach roz-
szczepialnych przy normalnej gęstości wynosi ok. 13 cm
dla neutrona 1 MeV (typowa energia neutronów powstają-
cych w reakcji rozszczepienia). Neutrony poruszają się ze
średnią prędkością 1.4*109 cm/s, co daje przeciętnie 10-8
sek (10 nanosekund) pomiędzy kolejnymi stadiami reakcji.
Dla neutronów 1 MeV średnia wartość swobodnej drogi
wynosi:
Średnia swobodna
Gęstość (g/cm3)
droga (cm)
U-233 18.9 10.9
U-235 18.9 16.5
Pu-239 19.4 12.7
Widać tu wyraźnie, iż reakcje rozszczepienia przebiegają w
niektórych izotopach szybciej niż w innych.
 Fizyka broni jądrowej
3.1.4 Podstawowe zasady projektowania broni ato-
mowej
Wydaje się, iż w zasadzie zbudowanie bomby atomowej
nie powinno stwarzać większego problemu. Jest to jednak
pogląd mylny, tak na prawdę nie wystarczy tylko trochę
uranu, czy innego materiału rozszczepialnego, i szczere
(?!) chęci. Oto elementarne prawa, które naukowcy musieli
wziąć pod uwagę i rozwiązać przy konstruowaniu broni
opierającej się o procesy rozszczepienia:
1) przed detonacją materiał rozszczepialny musi być
przechowywany w postaci podkrytycznej
2) podczas łączenia materiału rozszczepialnego w masę
krytyczną należy chronić go przed promieniowaniem
neutronowym
3) należy zbombardować masę (nad)krytyczną neutro-
nami w najbardziej optymalnym momencie
4) nie wolno dopuścić do wybuchu materiału rozsz-
czepialnego dopóki rozszczepienie się nie zakończy.
Rozwiązanie pierwszych trzech problemów utrudnia obec-
ność naturalnie występujących neutronów. Chociaż pro-
mieniowanie kosmiczne generuje małą ilość neutronów,
prawie wszystkie z nich dają początek samoistnemu rozsz-
czepieniu. Ponadto jądra materiału rozszczepialnego ule-
gają okresowo samoistnemu rozszczepieniu bez udziału
neutronów zewnętrznych. Oznacza to, że sam materiał
rozszczepialny emituje pewną ilość neutronów.
3.1.4.1 Szczegóły techniczne - otrzymywanie mas
krytycznych
Kluczem do spełnienia dwóch pierwszych warunków jest
fakt, iż masa krytyczna (lub nadkrytyczna) materiału rozsz-
czepialnego jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu
jego gęstości.
Dwa główne procesy wykorzystujące te zjawisko to: im-
plozja i tzw. działo. Implozja jest bardzo szybkim i sku-
tecznym procesem, wymaga jednak dużej dokładności.
Działo natomiast jest dużo wolniejsze, mniej jednak skom-
plikowane.
3.1.4.1.1 Implozja
Proces ten polega na kompresji kulistego (czasami cylin-
drycznego) materiału podkrytycznego poprzez specjalnie
przeznaczonych silnych eksplozji. Implozja działa przez
inicjację detonacji materiałów wybuchowych znajdujących
się na zewnętrznej stronie, w ten sposób, iż fala wybuchu
przesuwa się do wewnątrz. Ostrożne zaprojektowanie po-
zwala na uzyskanie gładkiej, symetrycznej fali. Fala ta jest
przenoszona do rdzenia rozszczepialnego i kompresuje go,
podnosząc gęstość do punktu (nad)krytycznego.
Implozja może być użyta zarówno do kompresji jednorod-
nego rdzenia materiału rozszczepialnego, jak i rdzenia
wydrążonego, w którym materiał rozszczepialny tworzy
skorupę. Lite metale są kompresowane przez potężną falę
wybuchu. Wysoko wydajny wybuch może stworzyć falę
implozyjną podnoszącą ciśnienie do jednego megabara
(milion atmosfer). Może zatem zbliżyć atomy bliżej siebie
zwiększając gęstość dwukrotnie lub nawet więcej (teore-
13
tycznie granicą fali implozyjnej w próżni jest czterokrotna
kompresja, praktycznie granica ta jest zawsze niższa).
Dwukrotna kompresja (czyli taka, która zwiększa gęstość
dwukrotnie) może zbliżyć drobną masę podkrytyczną do
prawie czterokrotnej masy krytycznej. Pierwszymi bom-
bami korzystającymi z implozji był Gadget, pierwsza
bomba jaką kiedykolwiek testowano, i Fatman, bomba
atomowa zrzucona na Nagasaki.
Jest jeszcze jeden ważny efekt kompresji. Zwiększenie
gęstości redukuje średnią swobodną ścieżkę neutronów
(czyli przeciętną drogę, jaką muszą przebyć neutrony za-
nim zostaną przyciągnięte przez jądro), która jest odwrot-
nie proporcjonalna do gęstości. To z kolei zmniejsza czas,
jaki jest potrzebny na całą reakcję, zwiększając tym samym
ilość materiału, który ulegnie rozszczepieniu zanim bomba
eksploduje. I tu dochodzimy do najważniejszego wniosku -
implozja znacznie podnosi skuteczność bomby.
Główne korzyści, jakie osiąga się z stosowania implozji, to:
1) szybkie łączenie ładunków podkrytycznych - dopusz-
cza to stosowanie materiałów o dużej liczbie samoist-
nych rozszczepień (np. plutonu)
2) dzięki wysokiemu ciśnieniu zwiększa się efektywność
bomby, a co za tym idzie możliwym staje się tworze-
nie głowic z relatywnie małą ilością materiału rozsz-
czepialnego
3) zmniejszenie wagi bomby - w najlepszych przypad-
kach wystarczy tylko kilka kilogramów ładunku kon-
wencjonalnego do skompresowania rdzenia.
3.1.4.1.2 Działo
Tworzenie masy krytycznej poprzez wszczepianie jednej
części materiału rozszczepialnego w drugi jest metodą
oczywistą i było pierwszą rozwiniętą metodą tego typu
przeznaczoną dla bomb atomowych. Nie jest już jednak
oczywiste w jaki sposób połączyć dwie masy podkry-
tyczne, aby otrzymać równowartość trzech mas krytycz-
nych.
Jak się okazuje można tego łatwo dokonać.
Wyobraź sobie kulę będącą odpowiadającą trzem masą
krytycznym materiału rozszczepialnego. Teraz usuń rdzeń
(tak jak owocnię jabłka) kuli o masie ledwo mniejszej od
masy krytycznej. Kiedy centrum naszej kuli jest już puste,
gęstość materiału spadła do 2/3 oryginału. Redukcja w
gęstości prowadzi do dalszego zmniejszenia (2/3)2=4/9,
kula zawiera więc tylko 2*(4/9)=8/9 masy krytycznej.
Dwie podkrytyczne części mogą być złączone razem przez
wsunięcie rdzenia (o kształcie zbliżonym do lufy) w cen-
trum wydrążonego ładunku. Czas tego wstawienia jest
duży - około 500 mikrosekund. Rozwiązanie takie zostało
użyte w Little Boy (Mały Chłopiec), bombie zrzuconej na
Hiroszimę (z tym wyjątkiem, że wsunięto kulę na rdzeń).
Korzyści płynące ze stosowania tej metody są jasne. Zaj-
mijmy się jednak wadami:
1) brak kompresji, przez co trzeba użyć większej ilości
materiałów rozszczepialnych, co prowadzi również do
zmniejszenia efektywności
14 Fizyka broni jądrowej
2) tylko uran 235 może być użyty do osadzania rdzenia
przy małej prędkości
3.2 Fizyka syntezy jądrowej
Reakcja fuzji, zwana często reakcją termojądrową, jest
reakcją zachodzącą pomiędzy jądrami pewnych izotopów
lekkich pierwiastków. Jeżeli do jąder tych dostarczy się
dostatecznie dużo energii (np. na skutek wybuchu, lub
dzięki akceleratorowi cząstek w laboratorium) istnieje
wtedy znacząca szansa, że połączą się one tworząc jedno
lub więcej nowych jąder, czemu towarzyszy wydzielenie
się energii. Różne kombinacje izotopów dają różne praw-
dopodobieństwo reakcji w różnych temperaturach. Na ilość
wszystkich reakcji syntezy oddziałuje temperatura i gę-
stość. Gorętsze i gęstsze paliwo fuzyjne daje szybszy „za-
płon” syntezy.
3.2.1 Reakcje fuzji
Najbardziej wydatne reakcje syntezy termojądrowej to:
1. D + T -> He-4 + n + 17.6 MeV
2. D + D -> He-3 + n + 3.27 MeV
3. D + D -> T + p + 4.03 MeV
4. He-3 + D -> He-4 + p + 18.4 MeV
5. Li-6 + n -> T + He-4 + 4.78 MeV
6. Li-7 + n -> T + He-4 + n - 2.47 MeV
[gdzie D to deuter (H-2), a T - tryt (H-3)]
W temperaturze uzyskiwanej w bombie opartej o rozszcze-
pienie reakcja 1 przebiega 100 razy szybciej niż reakcje
następne (2 i 3), które z kolei są 10 krotnie szybsze niż
reakcja 4. Szybkość reakcji 1-4 wzrasta szybko (wykładni-
czo) z temperaturą, ale nie w takich samych proporcjach.
W wyższych temperaturach uzyskanych przez fuzję, reak-
cja 4 przekracza szybkością reakcje 2 i 3.
Kilka dodatkowych faktów na temat tych reakcji:
Neutron wyprodukowany w reakcji 1 jest nadzwyczaj
energetyczny, odbiera 14.1 MeV energii całej reakcji. Na-
tomiast neutron wyprodukowany w reakcji 2 ma energię
tylko 2.45 MeV, zbliżoną do energii szybkich neutronów
powstających przy reakcji rozszczepienia. Dwie reakcje
pomiędzy deuterem (D+D) są równie prawdopodobne i
każda zabiera połowę czasu.
Reakcje 5 i 6 nie są reakcjami termojądrowymi w dosłow-
nym znaczeniu. Są reakcjami neutronowymi, jak rozszcze-
pienie, i nie wymagają szczególnej temperatury czy ciśnie-
nia - niezbędnej energii dostarczają neutrony. Ta różnica
jest zazwyczaj lekceważona w literaturze dotyczącej broni
nuklearnej. Reakcja Li-6+n wymaga neutronu o małej
energii (zbliżonej do MeV lub mniejszej). Reakcja Li-7+n
jest znacząca tylko gdy energia jest mniejsza niż 4 MeV.
3) waga i rozmiary lufy sprawia, iż bomba staje się
ciężka i długa.
3.2.2 Podstawowe zasady projektowania broni
termojądrowej
3.2.2.1 Użycie reakcji deuteru z trytem (D+T)
W gęstościach niektórych materiałów (np. ciekłego wo-
doru, sprężonego wodoru gazowego) reakcja 1 (czyli D+T)
jest jedyną mogącą przebiegać w temperaturze bomby
atomowej (50-100 milionów stopni, przy czym należy
pamiętać, iż temperatura w centrum Słońca wynosi ok. 14
milionów stopni). Tak więc reakcja ta może wykorzysty-
wać reakcję rozszczepienia do podgrzania paliwa do tem-
peratur, w jakich może zachodzić synteza jądrowa. Wy-
soko energetyczne neutrony wytworzone w reakcji rozsz-
czepienia są w ten sposób używane do „doładowania”
bomby termojądrowej.
Słabą stroną używania tej reakcji jest fakt, iż tryt jest radio-
aktywny i rozpada się z prędkością 5.5% na rok
(T(1/2)=12.3 lat). Oznacza to, że nie jest on pierwiastkiem
występującym w naturze i musi być produkowany przy
pomocy reakcji 5 (Li-6+n) w reaktorach nuklearnych. Pro-
dukcja 1g trytu kosztuje jednak 80 razy więcej niż produk-
cja 1 g plutonu. Są to więc koszty o wiele za wysokie, aby
można było wyprodukować go wystarczającą ilość do
stworzenia wysoko wydajnej bomby wodorowej. Rozpad
promieniotwórczy oznacza dodatkowo, iż musi on być po
pewnym czasie odnawiany. Dlatego ta reakcja, korzysta-
jąca ze sztucznie wytworzonego trytu, używana jest do
tworzenia bomb małej mocy, w których duże ilości trytu
nie są wymagane.
Produkcja trytu w reakcji 5 (Li-6+n) może być także prze-
prowadzana w bombie atomowej, poprzez wykorzystanie
neutronów uciekających z masy krytycznej. Na tej zasadzie
działała pierwsza bomba wodorowa testowana przez Ro-
sjan. Korzystając z tej metody nie można jednak wyprodu-
kować dużej ilości trytu, ponieważ jest za mało neutronów.
Średnio z każdego rozszczepienia pozostaje jeden wolny
neutron i wydziela się energia 180 MeV. Jeżeli ten wolny
neutron zostanie przyciągnięty przez Li-6, wytworzy się
jeden atom trytu, który następnie ulegnie syntezie, otrzy-
mamy ostatecznie 22.4 MeV energii. Możemy oczekiwać,
że moc syntezy nie będzie większa od 10% rozszczepienia.
Jeżeli energia syntezy będzie jedynym źródłem energii, nie
ma powodu używania tej techniki. Co prawda 14.1 MeV
neutron z reakcji D+T może spowodować rozszczepienie
U-238, który jest używany jako rodzaj uzupełnienia rozsz-
czepialnego. Ta dodatkowa reakcja podwaja moc bomby.
3.2.2.2 Inne izotopy
Pożądane jest tworzenie paliwa tańszego i bardziej stabil-
nego niż tryt. Deuter, jedyny składnik reakcji 2 i 3, jest
relatywnie tani (szczególnie wobec jego olbrzymiej za-
 Fizyka broni jądrowej 15

wartości energetycznej) i jest całkowicie stabilny. Czysty
deuter został użyty w jednym teście - Ivy Mike, uważanym
za pierwszą prawdziwą próbę termojądrową w historii (1
listopad 1952). Niestety deuter jest odmianą wodoru (H-2)
bardzo trudną do magazynowania. Musi być przechowy-
wany w wysokim ciśnieniu, lub w formie płynnej w nad-
zwyczajnie niskiej temperaturze. Problem ten można roz-
wiązać poprzez łączenie chemiczne deuteru z litem do
formy litu deuteru, związku stabilnego. Dodatkową korzy-
ścią jest fakt, iż przez reakcje 5 i 6 lit może uczestniczyć w
reakcji syntezy.
Zasady konfiguracji Tellera-Ulama łatwiej wytłumaczyć
przy pomocy poniższego diagramu. Obudowa bomby ma
kształt cylindryczny, w którym jeden koniec zajmuje rdzeń
rozszczepialny. Paliwo fuzyjne (na diagramie deuterek litu)
jest cylindrem opisanym na reflektorze - warstwy bardzo
gęstego materiału (uran lub wolfram). Schodząc dalej
zgodnie z osią symetrii znajduje się Pu-239 lub U-235 w
formie prętu o średnicy 2-3 cm. Obudowa wyłożona jest
warstwą plastiku. Rdzeń rozszczepialny oddzielony jest od
paliwa fuzyjnego grubą warstwą gęstego materiału (po-
nownie U lub W).

Kluczem do produkcji dużych bomb termojądrowych jest ***********************************

znalezienie drogi do użycia energii bomby atomowej do * :::::::::::::::: *
kompresji deuteru na tyle, aby mogła zajść reakcja D-D. * 00000 ss ttttttttttttttt *
Fachowo nazywa się to konfiguracją Teller-Ulam (wynale- * 0000000 ss 666666666666666 *
ziona została przez Stanisława Ulama i Edwarda Tellera). * 000000000 ss fffffffffffffff *
* 0000000 ss 666666666666666 *
* 00000 ss ttttttttttttttt *
Konfiguracja ta wykorzystuje fakt, iż w wysokich tempe- * :::::::::::::::: *
raturach w bombach atomowych 80% lub więcej energii ***********************************
występuje jako promieniowanie X, a nie jako energia ki-
netyczna. Transport energii przez radiację z rozszczepial- 0 - rdzeń rozszczepialny
nego rdzenia przekracza prędkość ekspansji rdzenia (zwy- s - tarcza wolframowa lub uranowa (U-238)
kle 300 tyś. km/s - prędkość światła). Jest zatem możliwe - obudowa bomby (stal)
użycie tej energii do kompresji, a co za tym idzie zapłonu
: - pianka plastikowa
dla paliwa fuzyjnego zanim rozszerzający się rdzeń znisz-
t - reflektor U-238
czy je. Proces ten nazywa się promieniowaniem implozyj- 6 - Li-6/Li-7 deuteru
nym. f - rozszczepialny pręt
 4. TYPY WYPOSAŻENIA
Broń nuklearna może być grupowana na różne klasy we-
dług reakcji nuklearnych, które dostarczają jej destruktyw-
nej energii, jak i według przeznaczenia. Popularny podział
broni jądrowej na głowice, w których zachodzi reakcja
rozszczepienia czy fuzji, nie jest satysfakcjonujący. Spek-
4.1 Terminologia
Używa się wielu nazw w celu określenia bomb uwalniają-
cych energię poprzez reakcje jądrowe - mówimy o bom-
bach atomowych, wodorowych, broni nuklearnej, bombach
opierających się o reakcję rozszczepienia, jak i opierają-
cych się o syntezę, broni termonuklearnej.
Pierwszą nazwą przyjętą dla określenia nowej broni była
„bomba atomowa”. Nazwa ta jednak była nietrafna i mylna
- wkrótce zdano sobie sprawę, iż wybuchowe reakcje che-
miczne też operują na poziomie atomów, a więc też można
4.2 Nazewnictwo testów nuklearnych
Zanim omówimy testy jądrowe, musimy określić system
użyty do identyfikacji serii testów oraz testów poszczegól-
nych bomb. Każdy test ma identyfikujący go kryptonim,
seria zaś odrębny kod. I tak na przykład pierwsza bomba
atomowa była określana jako Gadget, a testowana została
w operacji Trinity.
Wczesne projekty testowe były przeprowadzone jako część
serii - operacji na dużą skalę, w której brało udział wielu
naukowców, techników, personelu wojskowego, odpo-
wiednio zgromadzonego w celu obserwacji kolejnych de-
tonacji przez kilka tygodni lub nawet miesięcy. Jak już
wcześniej wspomniałem seria taka miała inny kryptonim
niż przeprowadzone w niej testy. Na przykład drugi i trzeci
test nuklearny (będące w istocie czwartą i piątą detonacją)
były częścią testu Crossroads (Skrzyżowanie dróg). Testy
były określone zaś jako Able i Baker (Piekarz). Czasami w
Stanach Zjednoczonych testy z dwóch odrębnych serii były
łączone w jedną. Wtedy za nazwę przyjmuje się kombina-
cję kryptonimów poszczególnych serii (na przykład
Tumbler-Snapper).
We wczesnych seriach nazwy poszczególnych testów były
używane kilkakrotnie. I tak mamy test Able w serii
Crossroads, Ranger, Buster-Jangle i Tumber-Snapper. W
celu uniknięcia wynikających z tego dwuznaczności przy-
jęło się poprzedzać kryptonim każdego testu kodem całej
serii (na przykład Crossroads Able, Ranger Able i tak da-
lej). W połowie roku 1952 zaczęto używać unikalnych
trum jej konstrukcji jest znacznie bardziej złożone niż ten
prosty podział. We wszystkich typach głowic zachodzi re-
akcja rozszczepienia, która inicjuje wyzwolenie energii.
Energia ta jest jednak odmiennie wykorzystana w różnych
rodzajach bomb.
by je nazwać atomowymi. Nazwę tę jednak stosuje się do
dziś w celu określenia bomby, której cała energia jest wy-
dzielana w trakcie rozszczepienia jądrowego.
Bomby bazujące na syntezie jądrowej nazywa się po-
wszechnie „bombami wodorowymi”, ponieważ podstawo-
wym elementem tej reakcji są izotopy wodoru (deuter H-2 i
tryt H-3). Broń tą określa się jako „termojądrową” z uwagi
na olbrzymie temperatury, w jakich reakcja syntezy zacho-
dzi.
nazw testów, także ta zasada nie musiała już być ściśle
przestrzegana. Niemniej jest bardziej praktyczne podawa-
nie nazw serii, dlatego w pracy tej zastosowano nazew-
nictwo seria-test.
Po roku 1961 kolejne serie testów zaczęto przeprowadzać
jako podziemne wybuchy w stanie Newada, dlatego
wszystkie z nich stały się częścią serii Nevada. Testy te
oznaczano także jako część specyficznych serii - roków
finansowych (Fiscal Year) rządu Stanów Zjednoczonych
(Operacja Niblick to FY64, Operacja Whetstone to FY65
itd.) przez co straciły realny sens. Przeprowadzono również
serie detonacji atmosferycznych na Pacyfiku (Dominic I i
Dominic II) w 1962 i kilka specjalnych programów testo-
wych (Plowshare, Vela Uniiform, Seismic Detonation). W
pracy tej wszystkie testy serii Nevada i pozostałe testy
wykonane po roku 1963 są identyfikowane przez ich na-
zwy.
Testy brytyjskie oznacza się podobnie. Z wyjątkiem pierw-
szego (Hurricane), każdy test identyfikuje się poprzez na-
zwę seria-test. Czasami kryptonim testu jest unikalny,
czasami nie. Zdarza się, że nazwy testów mogą być identy-
fikowane bez podania nazwy serii, pomimo faktu, że do
niej należą. Na przykład seria Grapple zawiera test Grapple
1/Short Granite (zapis Grapple 1 jest równoznaczny Grap-
ple Short Granite). Podobnie jak w przypadku Stanów
Zjednoczonych w pracy tej testy brytyjskie będą identyfi-
kowane poprzez podanie nazwy serii i testu.
 Typy wyposażenia
4.3 Jednostki miary
Zamieszanie związane z bronią nuklearną i jednostkami
miary wynika ze znaczenia, rozumienia słowa „tona”. Tra-
dycyjnie słowo to używane jest jako jednostka masy lub
wagi w systemie metrycznym, angielskim, czy amerykań-
skim systemie miar - w przypadku dwóch ostatnich wystę-
puje pojęcie tony angielskiej (long ton) i amerykańskiej
(short ton). W połączeniu z bronią nuklearną termin „tona”
i jego metryczne rozszerzenia (kilotony, megatony itd.) jest
używane także jako jednostka wielkości energii eksplozji.
Niekiedy można spotkać się z użyciem skrótu MT (czy Mt,
lub mt) – „metric ton” w celu odróżnienia ton systemu
metrycznego od tych systemu angielskiego. Jednak MT
(czy Mt, lub mt) jest używane także jako skrót od „mega-
tony”.
W tej pracy użyty jest prawie wyłącznie system metryczny
- w przypadku masy system ten jest czasami zastąpiony
przez tonę amerykańską (co jest oczywiście zaznaczone).
Jednostka energii eksplozji (megatona, kilotona, czy po
prostu tona) została wprowadzona w celu porównania siły
eksplozji bomby nuklearnej do konwencjonalnych mate-
riałów wybuchowych - dokładniej do trotylu (TNT). Bar-
dzo szybko pojawiły się jednak problemy. Do ton jakiego
systemu miar dokonywać porównania? Również energia
wydzielona podczas wybuchu TNT nie była wartością
stałą. Była zależna od takich zmiennych jak ciśnienie czy
4.4 Broń atomowa
Do grupy tej należą głowice, których jedynym źródłem
energii (oczywiście z wyjątkiem ładunku konwencjonal-
nego) jest reakcja rozszczepienia. W bombach takich po-
przez gwałtowne złączenie (w wyniku wybuchu ładunku
konwencjonalnego) kilku (z reguły dwóch) części ładunku
rozszczepialnego o masie podkrytycznej przekracza kry-
tyczną granicę reakcji. Bomby atomowe testowane w lipcu
1945 roku i zrzucone na miasta japońskie w sierpniu tego
roku (Litte Boy i Fatman) były uzbrojone w tego typu gło-
wice.
Istnieją jednak limity dotyczące rozmiaru takich głowic.
Większe bomby wymagają większej ilości materiału rozsz-
czepialnego, który: 1) utrudnia utrzymanie go w formie
4.5 Głowice łączone - rozszczepienie/fuzja
Wszystkie głowice jądrowe używają reakcji rozszczepienia
do wyzwolenia własnych destruktywnych efektów. Tak
więc wszystkie głowice opierające się o fuzję wymagają
użycia bomb atomowych (opierających się o rozszczepie-
nie) w celu dostarczenia odpowiedniej ilości energii nie-
zbędnej do inicjalizacji syntezy. Nie oznacza to wcale, iż
reakcja rozszczepienia wytwarza znaczącą ilość energii (w
porównaniu z fuzją).
17
temperatura. Mieściła się ona pomiędzy wartościami 980-
1100 kalorii/g.
W celu wyjaśnienia sytuacji tony amerykańskie zdefinio-
wano jako jednostkę metryczną równą dokładnie 1012 kalo-
rii (4.186x1012 J). Z powodu traktowania amerykańskich
ton jako jednostki systemu metrycznego uzyskano wartość
1000 kalorii/gram, a więc wartość z przedziału, podczas
gdy kilotona amerykańska dawała wartość 1102 kalorii/g -
wartość skrajną z przedziału. Z tego powodu kilotony
mogą być określone jako „kilotony metryczne TNT” oraz
jako „kilotony amerykańskie TNT”
Warto zauważyć, że w definicji kilotony w systemie me-
trycznym ujęte jest, iż całość energii musi być natychmiast
wydzielona, niezależnie od formy. Chociaż reakcje che-
miczne wydzielają właściwie większość energii w formie
kinetycznej lub fali powietrza, tylko część energii wybu-
chów nuklearnych jest wydzielana w ten sposób. Z tego
powodu kilotona wybuchu nuklearnego niesie z sobą zna-
cząco mniejszą energię fali uderzeniowej niż kilotona eks-
plozji chemicznej.
Skróty związane z kilotoną i megatoną są także różnie
stosowane. Kt, kt, kT czy KT są często spotykane w lite-
raturze. W pracy tej jako skróty zastosowane zostały kt i
Mt odpowiednio dla kilotony i megatony.
mas podkrytycznych przed detonacją i 2) utrudnia połącze-
nie go w masę (nad)krytyczną zanim neutrony, pochodzące
czy to z promieniowania tła, czy z samo rozszczepienia
(dotyczy się to zwłaszcza Pu-239), spowodują przed-deto-
nację (nie wszystkie części ładunku rozszczepialnego zo-
staną złączone). Trudno powiedzieć, jaką największą
bombę tego typu udało się stworzyć, a następnie przepro-
wadzić udaną próbę (należy bowiem pamiętać o niebywa-
łym znaczeniu tej broni w czasach jej tworzenia - nic więc
dziwnego, że takie informacje były niezwykle pilnie strze-
żone). Prawdopodobnie był to 500 kilotonowy Ivy King
zdetonowany 15 listopada 1952 roku. Głowicą zdetono-
waną w tym teście była Mk 18 Super Oralloy Bomb (SOB)
zaprojektowana przez zespół Teda Taylora.
4.5.1 Broń jądrowa o wzmożonej sile wybuchu
Wczesne wersje głowic opartych o syntezę, miały stać się
tylko bombami o wzmożonej sile. W bombach tych w
centrum rozszczepialnego rdzenia umieszczano kilkanaście
gram gazowej mieszanki deuteru/trytu. Zabieg taki na dość
oczywiste korzyści - po zdetonowaniu, gdy rdzeń przejdzie
już w odpowiednim stopniu rozszczepienie, temperatura
18 Typy wyposażenia
wzrośnie na tyle, aby zainicjalizować fuzję D-T. Ponieważ
reakcja ta przebiega niezwykle szybko, wysokoenerge-
tyczne neutrony w niej wyprodukowane używane są do
rozszczepienia większej ilości materiału.
Podniesienie zaś ilości rozszczepionego materiału zwiększa
oczywiście stopień wydajności reakcji (jest to współczyn-
nik określający stopień wykorzystania materiału rozszcze-
pialnego). Normalnie współczynnik ten wynosi ok. 20%
(bywa on jednak czasem o wiele niższy - bomba zrzucona
na Hiroszimę miała tylko 1,3%), podczas gdy bomba o
wzmożonej sile wybuchu może osiągnąć 50% (co może
spowodować zwielokrotnienie siły wybuchu w stosunku do
bomby tradycyjnej). Aktualnie w głowicach tego typu
energia uwolniona podczas reakcji rozszczepienia jest
bardzo mała, wynosi ok. 1% siły wybuchu, co sprawia, iż
coraz trudniej odróżnić bomby o wzmożonej sile wybuchu
od czystej bomby wodorowej.
Pierwszym testem bomby o wzmożonej sile wybuchu był
Greenhouse Item (45.5 Kt, 24 maj 1951) zdetonowany na
wyspie Janet wchodzącej w skład atolu Enewetok. Ta eks-
perymentalna głowica używała, zamiast gazowej, ciekłej
mieszanki deuteru-trytu. Dzięki zastosowaniu techniki
wzmożonej siły wybuchu zwiększono ilość wydzielonej
energii około dwukrotnie. Przetestowano również inne
warianty tej broni - z gazową postacią deuteru, deuterkiem
litu, nie wiadomo jednak czy jakiekolwiek głowice tego
typu weszły w skład uzbrojenia.
Większość dzisiejszych bomb jest właśnie tego typu, włą-
czając w to jako zapalnik rozszczepialny w broni typu
rozszczepienie-fuzja (patrz następny punkt). Pomimo
znacznie większego wykorzystania materiału rozszczepial-
nego i zastosowania nowych technik, głowice te opierają
się dalej o reakcję rozszczepienia i stwarzają te same pro-
blemy z większymi ładunkami. Tworzenie bomb według
tej technologii przynosi największe korzyści przy budowa-
niu małych, lekkich bomb, w przypadku których mała
efektywność stanowi szczególny problem. Tryt jest bardzo
drogim materiałem, i rozpada się z prędkością 5.5% rocz-
nie, ale w małych ilościach wymaganych dla lekkich bomb
technika ta jest ekonomiczna.
4.5.2 Jądrowa broń fazowa (rozszczepienie-fuzja i
rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie)
Głowice tego typu wykorzystują reakcje syntezy izotopów
lekkich pierwiastków (wodoru, litu) w celu usunięcia ogra-
niczeń wielkości bomb opartych o rozszczepienie i zwięk-
szenia jej możliwości, co pociąga za sobą znaczącą reduk-
cję kosztów związanych z wzbogacaniem uranu lub stoso-
waniem drogiego plutonu - ma to oczywiście niebagatelny
wpływ na masę oraz rozmiary całości. Reakcja syntezy
odbywa się w materiale fuzyjnym (stanowiącym człon
drugi), który jest fizycznie oddzielony od zapalnika rozsz-
czepialnego (człon pierwszy), tworząc w ten sposób bombę
dwustopniową.
Promieniowanie X z pierwszego członu używane jest do
kompresji członu drugiego (paliwa fuzyjnego) przez proces
zwany promieniowaniem implozyjnym (więcej na ten te-
mat dowiesz się w rozdziale Fizyka broni jądrowej). Ci-
śnienie i olbrzymia temperatura stają się zapalnikiem i
fuzja się rozpoczyna. Energia wyprodukowana podczas
reakcji termojądrowej może być wykorzystana do zaini-
cjowania reakcji w nawet większym fuzyjnym członie
trzecim. Stosowanie tej techniki pozwala w zasadzie na
tworzenie bomb o nieograniczonych rozmiarach.
Reakcje syntezy są używane do zwiększenia mocy bomby
na dwa różne sposoby:
1) jako sposób uwolnienia dużej ilości energii
2) w celu użycia wysokoenergetycznych lub szybkich
neutronów powstających w trakcie tej reakcji do wy-
dzielenia energii pochodzącej z rozszczepienia war-
stwy znajdującej się naokoło stopnia fuzyjnego. War-
stwa ta jest często wykonana z naturalnego uranu -
energia wyprodukowana przez szybkie rozszczepienie
pochodzi więc z taniego U-238. Do tego celu można
również użyć toru, a w głowicach, w których wystę-
puje rezerwa masy, nawet wzbogaconego uranu.
Bomby, które uwalniają znaczną ilość energii przez reakcję
termojądrową, ale nie wykorzystują powstałych neutronów
do rozszczepienia U-238, nazywane są bronią jądrową
dwufazową (rozszczepienie-fuzja). Jeżeli zaś dodatkowo
rozszczepiają szybkimi neutronami U-238 określane są
jako broń trójfazowa (rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie).
Bomby określane jako „czyste” osiągają większość swojej
energii z reakcji fuzji (mało opadów radioaktywnych). Są
to zawsze głowice typu rozszczepienie-synteza (niektóre z
nich osiągają nawet stopień skuteczności syntezy 97%)
Bomby typu rozszczepienie-synteza-rozszczepienie „czy-
stymi” nie są, ale osiągają większą moc. Wytwarzają dużą
ilość promieniotwórczych odpadów zanieczyszczających
środowisko. 5 Mt test Redwing Tewa (20 lipiec 1956, atol
Bikini) osiągnął skuteczność frakcji rozszczepienia 85%.
Jeżeli pod uwagę bierze się koszty produkcji, jako trze-
ciego stopnia używa się naturalnego uranu lub toru. Jeżeli
zaś siłę wybuchu (jak na przykład w nowoczesnej broni
strategicznej) często stosuje się wzbogacony uran.
W głowicach tego typu możliwe jest użycie jako paliwa
czystego deuteru, lub mieszankę litu 6 i 7 z deuterem w
formie deutereku litu 6/7. Te naturalnie stabilnie izotopy są
dużo tańsze niż sztucznie wytwarzany i radioaktywny tryt.
Pierwszym testem fazowej broni termonuklearnej był Ivy
Mike zdetonowany 31 października 1953 na wyspie
Elugelab/Flora na atolu Enewetok. Ta eksperymentalna
bomba, nazywana Sausage (Kiełbasa), używała czystego
deuteru jako paliwa i naturalnego uranu jako jego obudowy
(trzeci stopień). Była zaprojektowana przez grupę z Los
Alamos kierowaną przez Carsona Marka. Siła wybuchu
Mike'a wynosiła 10.4 Mt, 77% z tego to rozszczepienie.
Trójfazowa broń nuklearna została testowana i zakwalifi-
kowana jako broń bardzo dużej mocy. Pierwszą amerykań-
ską bombą trójfazową, i prawdopodobnie pierwszą tego
typu na świecie, była głowica Basson zdetonowana w te-
ście Redwing Zuni (27 maj 1956, atol Bikini, 3.5 Mt).
Największą eksplozją jaką kiedykolwiek wykonano (50
 Typy wyposażenia
Mt) była radziecka trójstopniowa głowica typu rozszcze-
pienie-fuzja-rozszczepienie. W teście opuszczono ostatnie
rozszczepienie, gdyby jednak do tego nie doszło bomba
miałaby moc 150 Mt trotylu.
Dzięki reflektorowi wykonanemu z materiału nierozszcze-
pialnego, głowice trójstopniowe mogą produkować dużą
ilość „czystej” energii. Zarówno Zuni jak i Tsar Bomba
były w istocie bardzo „czystymi” bombami - Zuni osiągał
85% energii z fuzji, Tsar Bomba zaś 97%. Projekty oby-
dwu głowic zakładały zamienienie ołowianej lub wolfra-
mowej obwoluty uranem-238. Wersja Bassoona została
dostosowana do osiągnięcia największej siły wybuchu w
historii testów Stanów Zjednoczonych - była to 25 megato-
nowa głowica Mk-41. Tsar Bomba pozwalała na osiągnię-
cie 100-150 Mt!
4.5.3 Głowice typu budzik/przekładaniec
Idea ta, ściśle związana z implozją radiacyjną, została nie-
zależnie wynaleziona przynajmniej trzy krotnie. Pierwszy
raz przez Edwarda Tellera w Stanach Zjednoczonych
(który projektowi temu nadał nazwę „budzik”), potem
przez Andrzeja Sacharowa i Witalija Ginzburga (którzy
nazwali go „przekładańcem”), i w końcu przez Brytyjczy-
ków (wynalazca nieznany). Każdy z tych programów ba-
dań dążył swoją własną drogą do bardziej skomplikowanej,
jednak dającej doskonałe rezultaty, metody stopniowej
(fazowej) budowy bomb termonuklearnych.
Nazwa rosyjska związana jest ściśle z budową nowej broni
- w przekroju widać bowiem, iż jest to rzeczywiście prze-
kładaniec. W centrum głowicy znajduje się materiał rozsz-
czepialny w formie U-235/Pu-239, otoczone warstwą U-
238, następnie znajduje się warstwa deuterku/trytu litu,
kolejna warstwa U-238 i w końcu system implozyjny.
Proces początkowo przebiega jak wybuch zwykłej bomby
implozyjnej. Po rozszczepieniu materiału znajdującego się
w centrum, wydzielająca się energia kompresuje i podnosi
temperaturę do stanu, gdy mogą zapoczątkować się procesy
termonuklearne w warstwie fuzyjnej.
Neutrony powstające w rozszczepieniu inicjują wtedy re-
akcję łańcuchową rozszczepienie-synteza-rozszczepienie.
Wolniejsze neutrony pochodzące z rozszczepienia reagują
z litem czego efektem jest tryt, który syntezuje z deuterem
produkując bardzo szybkie neutrony. W efekcie paliwo
fuzyjne przyjmuje rolę swoistego akceleratora pozwalają-
cego na zapoczątkowanie reakcji łańcuchowej normalnie
nie rozszczepialnego U-238.
Ilość paliwa fuzyjnego, który przereaguje jest stosunkowo
mała, 15-20%, i nie może być wyższa. Takie projektowanie
bomb napotyka na takie same ograniczenia jak bomby
opierające się tylko o rozszczepienie i bomby o wzmożonej
sile wybuchu. Tylko Związek Radziecki i Wielka Brytania
rozwinęła ten pomysł do możliwych do przenoszenia gło-
wic bojowych (naukowcy radzieccy szybko jednak poznali
istotę tworzenia bomb stopniowych, które mogły mieć
rzeczywiście nieograniczone rozmiary). Stany Zjednoczone
nie poszły aż tak poważnie do projektu, w dużej mierze
dlatego, iż Teller czuł, że nie jest to broń dostatecznie de-
struktywna.
19
Pierwszym testem tej koncepcji była detonacja głowicy
oznaczonej jako RDS-6s (określana przez wywiad Stanów
Zjednoczonych jako Joe 4) 12 sierpnia 1953. Dzięki użyciu
dodatkowego trytu osiągnięto 10 krotny przyrost ponad siłę
rdzenia, co dało ostatecznie siłę wybuchu 400 kt. Angielski
Orange Herald Small użyty w teście Grapple 2 (31 maj
1957) był podobny ale używał o wiele większego rdzenia
rozszczepialnego (300 kt) oraz najwidoczniej nie zawierał
trytu - siła wybuchu wynosiła 720 kt, osiągnięto zatem 2.5
krotny przyrost.
Chociaż głowic tego typu nie ma teraz w użytku, należy
pamiętać, iż ze względu na różnice w konstrukcji, głowice
tego typu tworzą odmienną grupę broni nuklearnej. Klasa
ta tworzy ogniwo pośrednie, hybrydę broni o wzmożonej
sile wybuchu i bomb fazowych (stopniowych) typu rozsz-
czepienie-fuzja-rozszczepienie.
4.5.4 Bomby neutronowe
Bomby należące do tej grupy nie absorbują neutronów
powstających w czasie syntezy, tylko pozwalają im uciec.
Intensywne promieniowanie wysokoenergetycznych neu-
tronów jest ich głównych mechanizmem destrukcji, ponie-
waż nie jest ono powstrzymywane przez większość mate-
riałów.
Broń ta została wynaleziona w Stanach Zjednoczonych
jako broń anty-rakietowa (w przybliżeniu 20 kt głowica
bojowa przeznaczona dla pocisku Sprint) oraz jako broń
mająca zabijać załogi dobrze chronionych obiektów woj-
skowych (małe głowice przeznaczone zarówno dla artylerii
jak i pocisków rakietowych). Bomby neutronowe z zasady
generują większość swojej energii poprzez syntezę termo-
jądrową. Nie jest to jednak normą - głowica amerykań-
skiego pocisku Lance wytwarzała 60% energii z fuzji,
resztę natomiast z rozszczepienia.
Taktyczne bomby neutronowe zostały pierwotnie stwo-
rzone do zabijania żołnierzy dobrze chronionych. Pojazdy
opancerzone są odporne na działanie fali uderzeniowej jak i
cieplnej wytwarzanej podczas wybuchu jądrowego, ale
stalowy pancerz może redukować promieniowanie neutro-
nowe w bardzo małym stopniu, tak, że skutki napromie-
niowania przekraczają inne rodzaje efektów wybuchu.
Śmiercionośne promieniowanie emitowane przez taktyczne
bomby neutronowe przewyższa skutki fali uderzeniowej i
cieplnej nawet dla nieosłoniętego żołnierza.
Opancerzenie może absorbować neutrony i ich energię, w
ten sposób zmniejszając dawkę promieniowania neutrono-
wego, na jakie wystawiona jest załoga czołgu, może jednak
pogorszyć ich sytuację przez szkodliwe oddziaływanie z
neutronami. Niektóre stopy mogą zostać pobudzone radio-
aktywnie, co może być bardzo groźne dla załogi (np. pan-
cerz czołgu M-1). Kiedy szybkie neutrony zwolnią, utra-
cona energia może się ujawnić jako promieniowanie X.
Istnieją jednak specjalne osłony absorbujące neutrony,
które zapewniają pewne bezpieczeństwo przed bronią neu-
tronową.
20 Typy wyposażenia
4.6 Bomby kobaltowe i inne bomby zasolające
„Zasolająca” broń jądrowa jest podobna do broni typu
rozszczepienie-fuzja-rozszczepienie, ale zamiast rozszcze-
pialnego trzeciego stopnia stosuje się nierozszczepialne,
specjalnie dobrane izotopy radioaktywne (w wypadku
bomb kobaltowych jest to Co-59). Warstwa taka asymiluje
uciekające neutrony fuzyjne i powoduje przejście zawar-
tego w niej izotopu do stanu radioaktywnego w celu mak-
symalizacji opadu radioaktywnego, a co za tym idzie ska-
żenia terenu.
Zmienny efekt skażenia można uzyskać dzięki zastosowa-
niu odpowiednich izotopów. Złoto jest przeznaczane dla
krótkoterminowego skażenia (trwającego dni), tantal i cynk
dla skażenia pośredniego (trwającego miesiące), kobalt zaś
stosuje się do skażania długoterminowego (lata). Aby izo-
top był użyteczny do procesu zasolenia musi obficie wy-
stępować w naturalnej formie, produkt radioaktywny musi
zaś silnie emitować promieniowanie gamma.
Tabela 4.6-1 Typowe pierwiastki używane do procesu
skażenia radiologicznego („zasolania”)
Forma Obecność w Produkt Okres
naturalna przyrodzie promieniotwórczy półrozpadu
Kobalt-59 100% Co-60 5.26 lat
Złoto-197 100% Au-198 2.697 dni
Tantal-181 99.99% Ta-182 115 dni
Cynk-64 48.89% Zn-65 244 dni
Pomysł bomby kobaltowej stworzył Leo Szilard, amery-
kański fizyk pochodzenia węgierskiego, który opublikował
w lutym 1950 roku, nie jako poważną propozycję nowej
broni, acz jako bardziej zapowiedź możliwości powstania
broni mogącej zabić wszystkich mieszkańców Ziemi. Pro-
blem zbudowania takiej broni polegał na znalezieniu od-
powiedniego izotopu promieniotwórczego, który mógłby
zostać rozproszony nad dużą powierzchnią ziemi zanim
ulegnie rozpadowi. Takie rozproszenie zajmie wiele mie-
sięcy, lub nawet lat, więc Co-60 nadawał się do tego ideal-
nie.
Promieniotwórczy opad Co-60 jest większy niż produkty
rozszczepienia U-238 ponieważ: 1) wiele produktów roz-
padu to izotopy o bardzo krótkim czasie połowicznego
rozpadu, i z tego powodu rozpadają się zanim wyrządzą
większe szkody lub przed skutkiem ich działania ludzi
ochronią prowizoryczne schrony; 2) wiele produktów roz-
szczepienia to izotopy o bardzo długim czasie połowicz-
nego rozpadu i z tego powodu nie emitują intensywnego
promieniowania; lub 3) niektóre produkty rozszczepienia w
ogóle nie są radioaktywne. Czas połowicznego rozpadu
Co-60 jest na tyle długi, aby napromieniować okolicę w
znaczącym stopniu zanim się rozpadnie oraz żeby uczynić
niepraktycznym czekanie w schronie, jednocześnie będąc
na tyle krótkim, aby emitować intensywne promieniowa-
nie.
Początkowo promieniowanie gamma produktów rozszcze-
pienia z bomby typu rozszczepienie-synteza-rozszczepienie
jest o wiele bardziej intensywne niż Co-60: 15.000 razy
intensywniejsze po 1 godzinie; 35 razy większe po 1 tygo-
dniu; 5 razy intensywniejsze po miesiącu i równe po poło-
wie roku. Od tego czasu opady rozszczepialne nie promie-
niują tak intensywnie jak opady Co-60: 8 razy słabiej po
roku i 150 razy po 5 latach. Izotopy o bardzo długim czasie
połowicznego rozpadu produkowane w czasie rozszczepie-
nia ponownie wyprzedzą Co-60 po około 75 latach.
Cynk może być również używany do „zasolenia”. Izotop
Zn-64, którego 48.9% znajduje się w cynku naturalnym,
może zostać przekształcony w Zn-65, który to jest emite-
rem promieniowania gamma o czasie połowicznego roz-
padu 244 dni. Korzyści ze stosowania Zn-64 to głównie
szybszy rozpad połączony z intensywnym promieniowa-
niem. Wadą zaś jest fakt, iż występuje on tylko w połowie
naturalnego cynku, musi być więc wzbogacany; jest też
słabszym emiterem promieniowania gamma niż Co-60,
wypromieniowuje bowiem tylko 1/4 tego co kobalt o tych
samych masach molowych. Zakładając, że użyje się czy-
stego Zn-64, intensywność promieniotwórcza Zn-65 będzie
początkowo dwa razy większa od Co-60. Wartość ta będzie
maleć, aż po 8 miesiącach będzie równa jeden (tzw. ak-
tywność promieniotwórcza będzie taka sama), a po 5 latach
Co-60 będzie 110 razy intensywniejszy.
Militarnym zastosowaniem broni radiologicznej jest oczy-
wiście wywoływanie lokalnych skażeń, z dużą intensywno-
ścią początkowych efektów. Przedłużone skażenie jest
niepożądane. Jak więc widać, lekki Zn-64 jest prawdopo-
dobnie najbardziej odpowiedni do zastosowań wojsko-
wych.
Jedyną znaną próbą bomby zasolającej był brytyjski test
bomby zawierającej ładunek kobaltu (Antler/Round 1, 14
września 1957). Ta 1 kt głowica została zdetonowana w
pobliżu Maralingi w Australii. Eksperyment uznano za
nieudany i nie powtórzono go już nigdy.
Poza tym przypadkiem nie wiadomo nic o jakimkolwiek
teście bomby kobaltowej lub cynkowej, i o ile wiadomo
nigdy taka bomba nie została zbudowana. W świetle goto-
wych do użycia bomb typu rozszczepienie-synteza-rozsz-
czepienie (bomb bardzo silnych), jest nieprawdopodobne,
aby głowice korzystające ze specjalnie zaprojektowanych
skażeń radioaktywnych były kiedykolwiek wprowadzone
do arsenału nuklearnego.
 5. MOCARSTWA ATOMOWE I ICH ARSENAŁY
Obecnie po pojęciem „mocarstw nuklearnych” rozumiemy
pięć państw. Według kolejności stworzenia przez nie broni
jądrowej są to: Stany Zjednoczone, Związek Ra-
dziecki/Rosja, Wielka Brytania, Francja i Chiny. W istocie
kilka dalszych państw jest posądzanych o zbudowanie
5.1 Traktaty dotyczące broni nuklearnej
Kilkanaście państw, w tym wszyscy członkowie tworzący
nieoficjalny „klub nuklearny”, ratyfikowało w 1970 roku
Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (Nuclear
Non-Proliferation Treatry - NPT). Traktat ten stwierdzał,
że tylko pięć mocarstw wspomnianych wyżej ma pełne
prawo do posiadania broni nuklearnej, żadnemu jednak
państwu nie można zabronić zdobywania technologii ją-
drowych w pokojowym zamiarze. Stwierdzał on również,
że cała piątka musi szukać dróg do jak najszybszego redu-
kowania ich arsenałów nuklearnych. Do dziś żadne z mo-
carstw atomowych nie przyznało się do rozwijania tech-
nologii jądrowych po podpisaniu traktatu. Również żaden
inny sygnatariusz paktu nie zdobył technologii nuklearnych
po jego podpisaniu (przynajmniej się do tego nie przyznał).
Na dzień dzisiejszy 178 z 185 członków ONZ ratyfikowało
traktat. Obecnie ocenia się, iż Indie, Izrael i Pakistan prze-
kroczyły tzw. „próg atomowy”, mogą zatem posiadać broń
jądrową. RPA, która w latach osiemdziesiątych przyznała
się do posiadania arsenału jądrowego, ostatnio zniszczyła
go i przystąpiła do paktu.
Trzeba zaznaczyć, że chociaż Irak znacznie posunął się w
swoich badaniach nad militarnym wykorzystaniem energii
jądrowej jako członek NTP, żaden z zakładów kontrolowa-
nych przez międzynarodowe komisje nie przyczynił się do
tego procederu. Postępy w takich pracach są wynikiem
tajnych programów badawczych, prowadzonych całkowi-
cie poza NTP.
Cztery kraje, które zaistniały po rozpadzie ZSRR odziedzi-
czyły broń nuklearną. Są to: Rosja, Ukraina, Kazachstan i
Białoruś. Wszystkie wyznaczyły Rosję jako sukcesora
Związku Radzieckiego do praw członka w NPT. Byłe re-
publiki ratyfikowały NTP i przekazały głowice bojowe
Rosji.
NTP został podpisany na okres 25 lat - zatem do roku
1995. Międzynarodowa konferencja mająca na celu prze-
dłużenie traktatu zebrała się w Nowym Jorku i obradowała
w dniach 17 kwiecień - 12 maj 1995. Dzięki zgodzie wyra-
żonej przez niektóre państwa na reprezentowanie swoich
interesów przez innych członków, przedłużenie traktatu
ratyfikowano bez oficjalnego głosowania.
Istnieje jeszcze nieoficjalna grupa państw dysponujących
technologią nuklearną (NSG - Nuclear Suppliers Group),
głównie państw wysoko uprzemysłowionych. Organizacja
ta ogranicza dostęp do technologii jądrowych krajom po-
dejrzanym o rozwijanie badań nad bronią nuklearną.
własnej broni nuklearnej, jednak one same stanowczo temu
zaprzeczają (między innymi Indie, Izrael, Pakistan). Trzy
byłe republiki Związku Radzieckiego, które odziedziczyły
po nim arsenał nuklearny (Ukraina, Kazachstan, Białoruś)
dobrowolnie przekazały wszystkie głowice bojowe Rosji.
Inne traktaty ograniczające zbrojenia nuklearne:
Traktat Antarktyczny
Sygnatariusze: 40 państw (1994)
Data: 4 sierpień 1963
Zakazywał wojskowego wykorzystania Antarktydy włą-
czając w to stacjonowanie lub testowanie broni jądrowej.
Traktat o Zakazie Prób Nuklearnych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki,
Wielka Brytania
Data: 4 sierpień 1963
Zabraniał testowania broni jądrowej ponad ziemią, pod
wodą i w przestrzeni kosmicznej
Traktat o Zakazie Prób w Przestrzeni Kosmicznej
Sygnatariusze: 93 państwa (1994)
Data: styczeń 1967
Zabraniał testowania broni jądrowej w przestrzeni ko-
smicznej
Traktat Tlatelolcoliański
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone i wszystkie państwa
Ameryki Południowej z wyjątkiem Argentyny i Brazylii
(24 państwa w 1994)
Data: 1967
Zabraniał rozwoju prac nad bombą atomową państwom
południowo amerykańskim.
Traktat o Ograniczonym Zakazie Prób Nuklearnych
Sygnatariusze: 120 państw (1994)
Data: 1968
Zabraniał testowania broni jądrowej ponad ziemią, pod
wodą i w przestrzeni kosmicznej.
Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT)
Sygnatariusze: 186 państw (kwiecień 1997)
Data: 4 sierpień 1963
Zabraniał rozprzestrzeniania broni i technologii nuklearnej;
zakazywał prowadzenia dalszych badań w tym zakresie.
Traktatu nie podpisali m.in.: Izrael, Indie, Pakistan, Kuba i
Brazylia.
Traktat o Ograniczeniu Podwodnych Testów Jądrowych
Sygnatariusze: 88 państw (1994)
Data: 1971
Zakazywał wykonywania podwodnych testów broni ma-
sowej zagłady poza 12 milową strefą przybrzeżną.
22 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
SALT I (Strategic Arms Limitation Talks I) - Pierwszy
układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki
Data: 26 maj 1972
Określał limity zbrojeń dla obu mocarstw - nie wspominał
o ograniczaniu istniejących arsenałów. Ważny do 4 paź-
dziernika 1977 - oba państwa zgodziły się jednak utrzymać
przyznane paktem limity.
Traktat o ograniczeniu dopuszczalnej siły wybuchu głowic
testowych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki
Data: 1974
Ograniczał podziemne testy jądrowe do 150 kiloton.
SALT II (Strategic Arms Limitation Talks II) - Drugi układ
o ograniczeniu zbrojeń strategicznych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki,
Wielka Brytania
Data: 18 czerwiec 1979
Określał ściślejsze limity ilościowe i jakościowe dla obu
mocarstw - aby mogły być spełnione koniecznym stało się
zniszczenie niektórych głowic.
Południowo Pacyficki Traktat o Strefie Wolnej od Broni
Jądrowej
Sygnatariusze: 11 państw (1994)
Data: 1985
Zakazywał testowania, rozwijania czy nabywania broni
jądrowej przez państwa regionu południowego Pacyfiku.
Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Zasięgu
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki
Data: 8 grudzień 1987
Eliminował broń jądrową krótkiego i średniego zasięgu -
wszystkie tego typu głowice zostały zniszczone.
START I (Strategic Arms Reduction Talks I) - Pierwszy
układ o redukcji arsenałów strategicznych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Związek Radziecki
Data: 1991 (wszedł w życie 5 grudnia 1994)
Redukował liczbę głowic strategicznych o około 30%.
Oryginalnym sygnatariuszem był Związek Radziecki, jed-
nak w związku z jego rozpadem protokół START I podpi-
sały: Rosja, Białoruś, Kazachstan i Ukraina. W efekcie
przystąpienia Ukrainy do NPT, traktat wszedł w życie w
grudniu 1994.
START II (Strategic Arms Reduction Talks II) - Drugi
układ o redukcji arsenałów strategicznych
Sygnatariusze: Stany Zjednoczone, Rosja
Data: 1993; ratyfikowany przez Senat Stanów Zjednoczo-
nych w 1996; nie ratyfikowany przez rosyjską Dumę
5.2 Zadeklarowane państwa
Jeżeli chcemy porównać wielkości arsenałów jądrowych
ważne jest jakiej metody użyjemy do pomiarów. Najbar-
dziej popularna jest liczba głowic, oraz łączna liczba me-
gaton w danym arsenale. Liczba głowic jest pomocnym
wskaźnikiem gdy każda głowica jest wystarczająco duża
Redukuje maksymalną liczbę głowic do roku 2003 do po-
ziomu 3000-3500 u obu sygnatariuszy. Traktat ten został
ratyfikowany przez amerykański Senat 26 stycznia 1996
wynikiem 87-4. Aby wszedł w życie potrzebna jest jeszcze
zgoda Dumy. Senat USA zabronił rozpoczęcia redukcji
przed formalną ratyfikacją przez Rosję - w planach finan-
sowych Stanów Zjednoczonych przeznaczono fundusze na
utrzymanie dotychczasowej liczby silosów.
Traktat o zakazie przeprowadzania prób nuklearnych
(Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT)
Sygnatariusze: 111 państw (stan na dzień 6 listopad 1996)
Data: 10 wrzesień 1996
Traktat wprowadza zakaz przeprowadzania testów broni
nuklearnej (bazując na wynegocjowanej definicji „broni
nuklearnej”) przez wszystkie państwa posiadające taką
broń. Po kilku latach pracy negocjatorzy traktatu uzyskali
aprobatę pięciu potęg jądrowych na Konferencji Rozbroje-
niowej w Genewie. Ostateczny kształt, sporządzony w
lipcu przez duńskiego negocjatora Ramakera, wymagał
podpisu krajów nie zadeklarowanych (czyli nie potwier-
dzających faktu posiadania broni nuklearnej): Indii, Paki-
stanu i Izraela. Indie, gorący promotor traktatu przez wiele
lat, wystąpiły z otwartą krytyką końcowego kształtu - za-
deklarowały, że nie ratyfikują traktatu, dopóki nie będzie
on zawierał dat ostatecznej likwidacji arsenałów jądrowych
przez wszystkie posiadające takież państwa (wymaganie
niezbyt związane z treścią traktatu - testami nuklearnymi).
Szybko stało się jasne, że Indie całkowicie sprzeciwiają się
idei traktatu - wysuwały coraz to dziwniejsze twierdzenia,
aby tylko zahamować postęp prac. Ponieważ zasady Kon-
ferencji wymagały podjęcia decyzji jednomyślnie, sprzeciw
Indii spowodował przerwanie negocjacji 22 sierpnia.
Szukano jednak drogi do ominięcia tego przepisu i przyję-
cia traktatu - Australia wysunęła pomysł przesłania go
bezpośrednio do Zgromadzenia Ogólnego ONZ. 9 września
rezolucja wzywająca o zatwierdzenie została wysunięta na
forum Zgromadzenia przez Australię i przyjęta następnego
dnia. We wtorek 24 września Prezydent Clinton i mini-
strowie spraw zagranicznych pozostałych czterech mo-
carstw atomowych podpisali traktat.
Pakt ten nie wejdzie w życie dopóki wszystkie 44 państwa
posiadające reaktory nuklearne nie podpiszą i ratyfikują go.
Z tej grupy 38 już podpisało. Pozostałe sześć państw to:
Algieria, Bangladesz, Egipt, Indie, Północna Korea i Paki-
stan. Indie definitywnie oświadczyły, że paktu nie podpi-
szą. Pakistan zaś decyzję swą uzależnia od Indii. Senat
Stanów Zjednoczonych ratyfikował już traktat, jednak jego
postanowienia wprowadzone zostaną w życie dopiero, gdy
pozostałe cztery mocarstwa go ratyfikują.
aby zniszczyć przydzielony jej cel. Nawet jeżeli cel jest za
duży i wymaga uderzenia wielu głowic, to i tak będzie ich
tylko parę (niszczenie setek hektarów terenów rolniczych
nie przyniesie raczej zwycięstwa), tak więc liczba głowic
jest relatywnie dobrym wskaźnikiem destruktywności arse-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
nału jądrowego. Liczba megaton jest bardziej obrazowym
wskaźnikiem i jest szczególnie ważna przy szacowaniu
długoplanowych efektów (np. skażenia). Ponieważ poten-
cjalna destruktywność broni nuklearnej nie jest koniecznie
proporcjonalna do jej rozmiarów, wprowadzono pojęcie
ekwiwalentu (równoważnika) megatonowego. Dla danej
głowicy jest on równy jej sile wybuchu podniesionej do
(2/3): S(2/3). System takiego pomiaru zakłada, iż fala ude-
rzeniowa jest najważniejszym efektem destrukcyjnym, jako
że niszczy najwięcej budowli. Chociaż obszar objęty falą
termiczną jest proporcjonalny do użytego ładunku, w więk-
szych głowicach efekt ten dominuje.
Dodatkową komplikacją w rozważaniu arsenałów atomo-
wych jest fakt, iż Stany Zjednoczone i Rosja wyzbywają
się teraz pozostałości Zimnej Wojny. Obydwa kraje posia-
dają duże ilości wycofanych głowic, które nie zostały jesz-
cze zniszczone, nie są jednak oficjalną częścią ich arsena-
łów. W pracy tej nie uwzględniono tego typu uzbrojenia
(głównie z powodu braku danych), ale takie wyposażenie
nadal istnieje i może być szybko przygotowane do użycia,
jeżeli taka decyzja zostanie podjęta. Nawet po demontażu,
drogi materiał nuklearny nadal istnieje, często w formie
komponentów wojskowych, z których w krótkim czasie
można zbudować nowe głowice.
5.2.1 Stany Zjednoczone Ameryki
Od chwili wynalezienia broni nuklearnej Stany Zjedno-
czone zbudowały około 70.000 głowic bojowych a zde-
montowały około 58.000 z nich, przy czym większość
materiału rozszczepialnego została odzyskana i wykorzy-
stana ponownie. Stany Zjednoczone posiadają obecnie
około 12,500 głowic, ale tylko mniej więcej 8,700 znajduje
się w czynnej służbie. Pozostałe 3,800 głowic zostało wy-
cofanych i czekają na demontaż lub stanowią cześć nieak-
tywnej rezerwy.
Stany Zjednoczone nie zbudowały nowej głowicy od prze-
szło dziesięciu lat (ostatni rdzeń rozszczepialny został
wyprodukowany w grudniu 1989, a ostatni egzemplarz
uzbrojenia zmontowano 31 lipca 1990). Stany Zjednoczone
są w trakcie demontażu dużej części arsenału jądrowego i
nie mają planów na przyszłość dotyczących budowy no-
wych głowic czy nowego, ofensywnego, systemu strate-
gicznego. Istniejące uzbrojenie jest jednak modyfikowane i
ulepszane (np. stworzenie nowego modelu bomby taktycz-
nej B61 Mod-11). Jeżeli ustalenia START II wejdą w życie
do roku 2007, USA planuje zredukować liczbę aktywnych
głowic do poziomu 4,450 (ostatni raz podobny stan osią-
gnięto w roku 1957 - 5,828) przy liczbie 5,000 głowic w
czynnej i nieaktywnej rezerwie. Broń znajdująca się w
czynnej rezerwie będzie w pełni sprawna, będzie jednak
przechowywana z dala od nosicieli dla niej przeznaczonych
(tak więc nie będzie bezpośrednio dostępna). Obecnie nie
ma broni zaliczanej do tej kategorii. Uzbrojenie znajdujące
się w nieaktywnej rezerwie nie jest demontowane, nie
nadaje się jednak do bezpośredniego użytku. Aby przywró-
cić je do czynnej służby mogą być potrzebne liczne dodat-
kowe prace (takie jak ponowny rozruch w fabrykach wy-
twarzających tryt, dostarczenie z magazynów zapasów tego
surowca, modernizacje głowic w celu uzyskania zgodności
23
z obecnymi strategicznymi środkami przenoszenia itp.).
Obecnie do tej grupy należy 350 głowic W-84.
Rezerwa strategiczna, obok wspomnianych 5,000 głowic,
obejmuje także fuzyjne stopnie urządzeń termojądrowych
uzyskane z demontażu. Zawierają one wzbogacony uran
(rozszczepialny pręt oraz reflektor) oraz deuterek litu-6. Po
demontażu broni w zakładzie Pantex człony fuzyjne są
wysyłane do Narodowego Laboratorium w Oak Ridge
(Tennessee), gdzie znajduje się ośrodek wzbogacania uranu
Y-12 (w którym to zostały one wyprodukowane). Część z
tych członów jest demontowana, reszta jest magazynowana
jako rezerwa strategiczna. Nieznana jest liczba przecho-
wywanych stopni fuzyjnych, możliwe nawet, że ich ilość
dorównuje liczbie głowic znajdujących się w rezerwie.
Pierwszego marca 1995 prezydent Clinton zadeklarował
przeznaczenie 212.5 tony wysoko wzbogaconego uranu i
plutonu jako nadmiaru rezerwy narodowej na cele cywilne.
Od tamtego czasu wiadomo więcej o ilości, miejscu skła-
dowania i formy w jakiej znajdują się te materiały. Pluton
(38.2 tony) jest magazynowany w 10 miejscach w stanach:
Waszyngton, Idaho, Kolorado, Nowy Meksyk (dwie loka-
cje), Teksas, Ohio, Nowy Jork, Tennesee i Karolinie Połu-
dniowej. Uran (174.3 tony) jest składowany w sześciu
stanach: Waszyngton, Idaho, Kolorado, Nowy Meksyk,
Teksas i Karolinie Południowej. Oczekuje się, ze wysoko
wzbogacony uran zostanie zmieszany z jego naturalną
formą, czego efektem będzie około 7000 ton paliwa dla
elektrowni atomowych, wystarczające na około 8-10 lat.
Dziesięć ton wysoko wzbogaconego uranu jest aktualnie
przechowywane pod międzynarodowym nadzorem w za-
kładzie Oak Ridge Y-12.
Wysoko wzbogacony uran (highly enriched uranium -
HEU) zawiera około 33 tony materiału wzbogaconego
>92% i 142 tony 20-92%. Uran tej klasy, przeznaczony do
wykorzystania przy budowie broni jądrowej nie był produ-
kowany od 1964, a do użytku w reaktorach marynarki
wojennej od 1991 (w przyszłości będzie pobierany z maga-
zynów).
6 lutego 1996 Departament Energii Stanów Zjednoczonych
odtajnił informacje dotyczące magazynów plutonu i ich
lokacji. Ujawniono, ze od 1944 Stany Zjednoczone uzy-
skały (zarówno z produkcji jak i kupna) 111.4 ton plutonu,
głównie dla programów wojskowych. 93.5% z nich wypro-
dukowano w reaktorach rządowych, 5% było importowa-
nych z 14 krajów a 1.5% pochodziło z siłowni komercyj-
nych.
89.3% z 111.4 ton trafiło do Departamentu Ener-
gii/Departamentu Obrony (99.5 tony). Reszta została mię-
dzy innymi użyta w bombie zrzuconej na Nagasaki i te-
stach jądrowych (3.4 tony, 3.1%), zmarnowana (3.1%),
rozszczepiona i wykorzystana w innych reakcjach (1.1%),
sprzedana do zagranicę (0.6%), uległa samoistnemu rozsz-
czepieniu (0.4%) lub została przeznaczona na potrzeby
cywilnego przemysłu nuklearnego (0.1%).
Z 99.5 ton znajdujących się obecnie w użyciu, 85 ton to
pluton o przeznaczeniu wojskowym (mniej niż 7% Pu-
240), 13.2 ton ma zastosowanie jako paliwo (7-19% Pu-
24 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
240) a 1.3 tony nadaje się do użytku w reaktorach (ponad
19% Pu-240). 38.2 tony zostało zadeklarowane jako nad-
miar rezerwy, będzie zatem przeznaczone na cele cywilne.
Pozostałe 46.8 ton plutonu o zastosowaniu wojskowym
znajduje się w dalszym ciągu w magazynach wojskowych.
Pluton z nadmiaru rezerwy znajduje się w: Pantex (55.8%)
- przypuszczalnie całość w formie rdzeni służących do
budowy bomb; Rocky Flats (31.2%) - i jest niedostępne dla
użytku wojskowego od kiedy fabryka została zamknięta;
większość z pozostałej reszty (13%) jest rozłożone pomię-
dzy Hanford, Los Alamos i Savannah River.
W Stanach Zjednoczonych wyprodukowano 90.5 ton plu-
tonu o znaczeniu wojskowym. 54.4 tony z tego pochodziło
z Hanford, 36 ton z Savannah River.
Trzy kraje były głównym dostarczycielem materiału z
zewnątrz: Wielka Brytania (5,384 kg) , Kanada (254.5 kg) i
Tajwan (79.1 kg). 749 kilogramów plutonu przekazano dla
39 państw w latach 1959-1991 w ramach programu „Atom
dla Pokoju”. Materiał ten został wykorzystany dla różnych
celów cywilnych, głównie jako paliwo dla reaktorów ją-
drowych pracujących pod nadzorem Międzynarodowej
Agencji Energii Atomowej.
1 października 1998 roku wszedł w życie SIOP (Single
Integrated Operational Plan - Pojedynczy Zintegrowany
Plan Działań), znany także jako SIOP-99. SIOP jest
wszechstronnym planem działań dotyczących broni jądro-
wej. SIOP-99 zastąpił wprowadzony na początku ery Re-
gana SIOP-81 i został stworzony zgodnie z Prezydencką
Decyzją nr 60, podpisaną przez Clintona w listopadzie
1997 roku.
Chociaż broń nuklearna nie jest już produkowana ani te-
stowana a jej liczba stale maleje, Stany Zjednoczone (ani
żadna inna potęga jądrowa) nie są zainteresowane wpro-
wadzeniem zakazu posiadania broni atomowej. Aby
sprawnie zarządzać pozostałym uzbrojeniem i infrastruk-
turą zdolną do jego udoskonalania, produkcji i testowania
uruchomiono specjalny program badawczo-rozwojowy.
Program ten dysponuje funduszami Departamentu Energii
na podobnym poziomie do tych z czasów Zimnej Wojny.
Jego cele zostały określone jako:
¾ wprowadzenie w życie programu badawczego mają-
cego na celu utrzymanie znacznego zaawansowania
posiadanego uzbrojenia, włączając przeprowadzanie
licznych prac eksperymentalnych.
¾ zarządzanie nowoczesnymi laboratoriami badawczymi
oraz teoretycznymi i eksperymentalnymi programami
z zakresu technologii jądrowych w sposób, który za-
pewni stały dostęp do badaczy najwyższej klasy, od
których zależy dalszy rozwój w tej dziedzinie.
¾ utrzymywanie minimalnej zdolności do wznowienia
testów jądrowych zabronionych przez CTBT.
¾ prowadzenie obszernych prac mających na celu
zwiększenie możliwości monitorowania przestrzega-
nia traktatu CTBT.
¾ zwiększanie możliwości wywiadowczych w zakresie
zdobywania i analizowania informacji dotyczących
faktycznego stanu arsenałów nuklearnych innych
państw, prowadzonych programów badawczych i in-
nych prac związanych z technologią jądrową.
¾ uświadomienie, że jeżeli prezydent zostanie poinfor-
mowany przez Sekretarza Obrony i Sekretarza Ener-
gii, że wysoki poziom bezpieczeństwa i niezawodno-
ści posiadanej broni, która jest podstawą polityki od-
straszania strategicznego, nie może być dalej zapew-
niony, podejmie decyzję, w porozumieniu z Kongre-
sem, o wystąpieniu z CTBT uzasadniając to „wzglę-
dami bezpieczeństwa państwa” oraz pozwoli na prze-
prowadzenie wszystkich niezbędnych testów jądro-
wych.
W związku z tym programem narodowe laboratoria ba-
dawcze kontynuują prace nad nowymi projektami broni
oraz modyfikacjami uzbrojenia już istniejącego. Ośrodek w
Los Alamos projektuje nową głowicę dla pocisków Trident
II Mk5. Laboratorium Lawrence Livermore prowadzi ba-
dania nad możliwościami użycia rdzeni ze zdemontowa-
nych głowic w nowych projektach. Oba centra opracowują
także dodatkowe systemy podnoszące bezpieczeństwo
uzbrojenia.
5.2.1.1 Obecne siły nuklearne
Stany Zjednoczone przeprowadzają obecnie konsolidację
swoich sił strategicznych - proces ten został zapoczątko-
wany przez decyzję prezydenta Busha z 27 września 1991
roku o demobilizacji tysięcy istniejących głowic. Zakła-
dane przez NPR (Nuclear Posture Review - Przegląd Poli-
tyki Nuklearnej) osiągnięcie ustaleń układu START II,
planowane początkowo na 5 grudnia 2001, zostało przedłu-
żone do grudnia 2007 dzięki Porozumieniu Helsińskiemu.
Zarówno w przypadku układów START I/II, jak również
porozumień SALT, jako jednostkę obliczeniową użyto
liczbę środków przenoszenia broni oraz ilość głowic, w
jakie mogą one być uzbrojone. Postępowanie takie było
efektem wzajemnych podejrzeń i wszechobecnych tajem-
nic, jakie były powszechne podczas Zimnej Wojny. Ponie-
waż zaś nosicieli pocisków można było orientacyjnie poli-
czyć dzięki satelitom a ilość głowic przez nie przenoszo-
nych można było sprawdzić dzięki okazjonalnym kontro-
lom, uznano, że jest to najlepszy sposób określania arse-
nałów w traktatach rozbrojeniowych. Z tego też powodu
ilość broni nuklearnej magazynowanej przez mocarstwa
atomowe nie jest tak na prawdę ograniczona żadną warto-
ścią, nie ma także żadnych ograniczeń co do broni taktycz-
nej. Zgodnie z NPR, Stany Zjednoczone przechowują jako
rezerwę około 10,500 głowic w różnym stopniu gotowości
bojowej - jest to czterokrotnie więcej niż ograniczenie
nałożone przez START II (2,000-2,500).
W rezerwie znajduje się obecnie dziewięć typów broni.
Każdy z dwóch ośrodków odpowiedzialny jest za magazy-
nowanie wyprodukowanego przez siebie uzbrojenia. I tak
w Narodowym Laboratorium w Los Alamos znajdują się
głowice B61, W76, W78, W80 i W88, a w Laboratorium
Lawrence Livermore magazynuje się W62, W84, W87 i
B83.
ICBM. Pięćset pocisków Minuteman III zostało przegru-
powanych z czterech do trzech baz. Obecnie 200 pocisków
znajdujących się w bazie Malmstrom zostało zgrupowa-
nych w czterech eskadrach po 50 pocisków jako część 341.
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Skrzydła Kosmicznego. Kolejne 150 Minuteman III znaj-
dujących się w Bazie Sił Powietrznych Minot (Północna
Dakota) tworzy trzy eskadry należące do 61. Skrzydła
Kosmicznego. 90. Skrzydło Kosmiczne, stacjonujące w
Bazie Sił Powietrznych im. Warrena (Wyoming), dyspo-
nuje pozostałymi 150 pociskami Minuteman zgrupowa-
nymi w trzech eskadrach oraz eskadrze 50 pocisków MX
(Peacekeeper).
Ponieważ układ START II zabrania uzbrajania broni w
MIRV (Multiple Independently targetable Reentry
Vehicles - naprowadzane człony pocisku balistycznego
przenoszące głowice bojowe), pociski Minuteman, zdolne
do przenoszenia trzech głowic, przenoszą obecnie tylko
jedną. Plany zakładają pozostawienie w służbie tej broni,
natomiast wycofanie do rezerwy Peacekeeper'ów. Obecnie
300 Minuteman'ów uzbrojonych jest w silniejszą głowicę
W78, zaś pozostałe 200 przenosi W62. Istnieje kilka kon-
cepcji dotyczących wprowadzania postanowień START II
odnoście MIRV. Na razie siły powietrzne rozpoczęły
montaż głowic Mark 21/W87 na część pocisków
Minuteman. Ocenia się, że około 500 takich głowic pozo-
stanie po wycofaniu ze służby pocisków MX. W projekcie
głowicy W87 położono duży nacisk na bezpieczeństwo -
zastosowano m.in. niewrażliwy materiał wybuchowy,
ognioodporny rdzeń oraz zaawansowany system detonacji
jądrowej (enhanced nuclear detonation system - ENDS).
W78 wyposażony jest tylko w ENDS.
Wadą tego wariantu reorganizacji są trudności w dostoso-
waniu głowic do nowych pocisków. Drugą możliwością
jest uzbrojenie pocisków w pojedynczą głowicę W78.
Można też wyposażyć część sił w W78 - na przykład 150 z
500 pocisków - a resztę w W87. Ostatnie rozwiązanie po-
zwala na użycie nowszych głowic przy jednoczesnym
zdecydowanym uproszczeniu całej operacji. Poprzednio
zakładano że program zostanie zakończony w siedem lat od
ratyfikacji układu START I, czyli do 5 grudnia 2001 roku.
Zgodnie z ostatnimi porozumieniami, musi się on zakoń-
czyć do końca 2007.
W marcu 1997 roku prezydenci Clinton i Jelcyn zgodzili
się zmienić część z terminów dezaktywacji i demontażu
broni. Podpisane protokoły wydłużają okres wprowadzania
zmian z początku 2003 do końca 2007 roku. Aczkolwiek
wszystkie człony MIRV, które mają zostać zdemontowane,
muszą być wycofane ze służby do końca 2003 roku po-
przez usunięcie z nich wszystkich głowic lub w inny,
wspólnie ustalony, sposób.
Zgodnie z ustaleniami START I, zakończył się program
niszczenia silosów atomowych w Bazie Sił Powietrznych
Ellsworth (Dakota Południowa) oraz Bazie Sił Powietrz-
nych Whiteman (Missouri) - w obu stacjonowały pociski
Minuteman II.
W zeszłym roku rozpoczęto niszczenie 150 wyrzutni poci-
sków Minuteman III i 15 ośrodków obsługi technicznej
(wraz z podziemnymi centrami kierowania ogniem) w
Bazie Sił Powietrznych Grand Forks. Pierwszy silos - w
pobliżu Langdon (Północna Dakota), około pięć mil od
granicy z Kanadą - został wysadzony w powietrze 6 grud-
nia 1999 roku. Czternaście kolejnych zostało zniszczonych
25
do połowy grudnia 1999. Cały program ma zostać zakoń-
czony do 1 grudnia 2001 roku.
Każdy pocisk Minuteman czy MX będący w gotowości
bojowej znajduje się w bezobsługowej, silnie wzmocnionej
podziemnej wyrzutni. Silos taki ma około 80 stóp głęboko-
ści, 12 stóp średnicy i jest chroniony przez 100 tonowy
właz, który jest wysadzany tuż przed odpaleniem pocisku.
W pobliżu (także pod ziemią) znajduje się budynek zawie-
rający sprzęt kontroli środowiska i zapasowe źródła elek-
tryczności. Całość chroniona jest przez elektroniczny sys-
tem bezpieczeństwa.
Pociski rozlokowane są w grupach po 10 na planie okręgu -
każdą grupę kontroluje pojedyncze, centralnie umieszczone
centrum kontroli ognia (launch control center - LCC). LCC
zawiera sprzęt potrzebny do kontroli i monitorowania poci-
sków oraz ich silosów - znajduje się przynajmniej 20 km
od nich, na głębokości od 40 do 100 stóp pod ziemią.
Ośrodki obsługi technicznej rozlokowane na powierzchni
zawierają kwatery mieszkalne oraz pomocniczy personel i
sprzęt. Każda eskadra zorganizowana jest w formie 5 grup,
które połączone są wzajemnie podziemnymi, wzmocnio-
nymi kablami komunikacyjnymi. Dzięki temu, chociaż
każdy LCC kontroluje status operacyjny i bezpieczeństwo
10 podległych mu pocisków, może monitorować i odpalić
wszystkie 50 pocisków eskadry. Rozkaz odpalenia musi
być wydany przez przynajmniej dwa ośrodki LCC, lub
centrum kontroli znajdujące się na pokładzie EC-135.
Obecnie trwa trzy częściowy program modernizacji poci-
sków Minuteman. Pierwsza faza modyfikacji dotyczy wy-
posażenia centrów kontroli odpaleń w konsole REACT
(Rapid Execution and Combat Targeting - natychmiastowe
wykonanie i kontrola celu). Druga część programu ma na
celu udoskonalenie systemu naprowadzania i zwiększenie
dokładności do tej osiąganej przez pociski MX (100 m
CEP) - dzięki czemu ich eksploatacja będzie mogła zostać
przedłużona poza rok 2020. Trzeci etap to modyfikacja
systemu napędowego w pierwszym i drugim członie poci-
sku, w tym zastosowanie najnowszych paliw stałych, a
także wymiana przestarzałych czy ekologicznie niebez-
piecznych komponentów. Pierwszy zmodyfikowany eg-
zemplarz Minuteman III został pomyślnie odpalony 13
listopada z Bazy Sił Powietrznych Vandenberg. 22 grudnia
1997 roku TWR, prywatny wykonawca, wygrał przetarg
wart 3.4 miliarda USD na zarządzanie systemem na na-
stępne 15 lat.
SSBN i SLBM. Głowice W76 z pocisków Trident I zostały
wykorzystane do uzbrojenia Trident II stacjonujących na
okrętach podwodnych w bazie Kings Bay (Georgia). Są
one uzupełnione przez 400 głowic W88 zmontowanych
przed rokiem 1991, kiedy to zaprzestano ich dalszej pro-
dukcji.
Osiemnaście jednostek klasy Ohio tworzy obecną flotę
atomowych okrętów podwodnych przenoszących pociski
balistyczne (SSBN). Cztery najnowsze jednostki stacjonu-
jące w Bangor (stan Waszyngton) - Alaska, Nevada,
Jackson i Alabama - zostaną przezbrojone do przenoszenia
pocisków Trident II. Pierwszy okręt - U.S.S. Alaska (SSBN
732) został zmodernizowany w 1998 roku. Prace nad mo-
26 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
dyfikacją drugiej łodzi - U.S.S. Nevada (SSBN 733) - zo-
stały zakontraktowane w styczniu 1999 roku.
Marynarka Wojenna przedłużyła ostatnio okres eksploata-
cji pocisków Trident do 42 lat.
Aby sprostać postanowieniem przyjętej w 1994 roku nowej
doktryny atomowej (NPR - Nuclear Posture Review -
Przegląd Polityki Nuklearnej), zalecającej wycofanie ze
służby czterech jednostek typu SSBN, marynarka zdecy-
dowała się usunąć z patroli jądrowych najstarsze okręty
klasy Ohio - Ohio, Michigan, Florida i Georgia. Prawdo-
podobnie jednak dwie jednostki - lub może nawet wszyst-
kie cztery - mogą zostać przekonfigurowane do przenosze-
nia pocisków manewrujących. Dwadzieścia dwie wyrzutnie
tych okrętów byłyby przezbrojone do przenoszenia 154
pocisków manewrujących, zaś dwie pozostałe do przeno-
szenia pojazdów używanych w operacjach specjalnych.
Początkowo planuje się uzbrojenie tych jednostek w poci-
ski Tomahawk, nie wykluczone jest jednak, że później
mogą zostać wykorzystane inne pociski typu woda-ziemia
lub taktyczna broń marynarki.
Układ START I pozwala na pozostawienie w służbie
dwóch okrętów podwodnych uzbrojonych w pociski Pose-
idon. Jeżeli marynarka chciałaby uzbroić te jednostki w
pociski Trident konieczna byłaby odpowiednia zgoda w
przyszłych porozumieniach rozbrojeniowych. Z badań
przeprowadzonych na początku roku 1999 wyciągnięto
wnioski, iż modyfikacji tych okrętów zapobiegłyby praw-
dopodobnie poważne nakłady finansowe oraz implikacje
związane z międzynarodowymi układami.
Marynarka zakupiła w roku budżetowym 2000 dwanaście
pocisków Trident II, dwanaście kolejnych zostało zamó-
wionych na rok budżetowy 2001. NPR zaleca modernizację
czterech jednostek wyposażonych w pociski Trident I do
przenoszenia pocisków Trident II i zwiększenia ich łącznej
liczby z 390 do 425. Dwadzieścia osiem dodatkowych
pocisków nabyto w celach badawczych i testowych. Cał-
kowity koszt tego programu ocenia się na 27 miliardów
USD, przy koszcie jednego pocisku wynoszącym 60 mln
USD. W ciągu roku fiskalnego 2000 przeznaczono na jego
realizację 24 mld USD. Pojawiają się jednak wątpliwości,
czy wydawanie takich funduszy na kupno kolejnych poci-
sków ma sens, skoro planowany układ START III ograni-
czy do mniej niż 14 ilość okrętów podwodnych typu
SSBN. Na przykład flota 10 jednostek wymagałaby tylko
347 pocisków.
Baza w Bangor przejdzie w najbliższym czasie niezbędne
adaptacje do programu Trident II - w przyszłym roku ma
rozpocząć się 10 letni program, kosztujący w przybliżeniu
5 mld USD. Modernizacja czterech jednostek klasy Ohio
odbędzie się w latach 2000-2005. Począwszy od roku 2002
trzy okręty zostaną przekazane z Kings Bay do Bangor aby
zrównoważyć ilość jednostek stacjonujących w obu ba-
zach. Aby spełnić postanowienia START II, marynarka
będzie musiała zmniejszyć liczbę pocisków lub wycofać z
linii kolejne okręty - możliwe nawet, że konieczne będą
oba działania na raz. Zgodnie z nowym kalendarzem roz-
brojeniowym, po roku 2004 pociski typu SLBM nie będą
mogły przenosić więcej niż 2,160 głowic, a po roku 2007
nie więcej niż 1,750. Jeżeli układ START III zostanie
wprowadzony w życie, to przy limicie 2,000-2,500 głowic
strategicznych prawdopodobne jest, że marynarka otrzyma
z tego około połowę. Oznacza to, że flota balistycznych
okrętów podwodnych zostanie zredukowana do 10-12
jednostek, w zależności od ilości głowic przypadających na
jeden pocisk.
Nie wszystko się jednak zmienia. Balistyczne okręty pod-
wodne mają nadal dwie załogi: „niebieską” i „złotą”. Ich
służba odbywa się w 112 dniowych cyklach - 77 dniowy
patrol poprzedzony jest 35 dniowym przeglądem. W każdej
chwili 9-10 amerykańskich SSBN - lub inaczej 50% floty -
znajduje się na patrolu - wskaźnik ten pozostał niezmie-
niony od czasów Zimnej Wojny. Około połowa jednostek
patrolujących wody mórz i oceanów (dwa lub trzy okręty
na każdym oceanie) znajduje się w zasięgu swoich celów.
Pozostałe okręty będące w morzu znajdują się w drodze z
lub do swoich obszarów odpalenia pocisków, dlatego po-
trzebują kilku godzin do paru dni aby znaleźć się w zasięgu
celów.
Chociaż ustalenia układu START pozwalają na uzbrojenie
pocisków Trident w osiem głowic, w rzeczywistości na
okręcie podwodnym jest ich zazwyczaj mniej niż 192 (24 x
8). Wynika to z faktu, że zasięg pocisku zwiększa się, gdy
przenosi on mniejszą liczbę głowic. Część z nich uzbrojo-
nych jest więc w 5-6 głowic, podczas gdy inne w 7-8. Po-
jedynczy Zintegrowany Plan Działania (Single Integrated
Operation Plan) - amerykański plan na wypadek wojny
jądrowej - określa dokładnie jak balistyczne okręty pod-
wodne zostaną uzbrojone, gdzie pociski zostaną odpalone i
na jakie cele głowice zostaną namierzone.
Bombowce. B-52H może przenieść do 20 ALCM/ACM
(air-launched cruise missile/advanced cruise missile). Po-
nieważ siły bombowe są zmniejszane, w służbie znajduje
się tylko około 400 ALCM i 400 ACM, kilkaset dalszych
znajduje się w rezerwie. W 1999 siły powietrzne zleciły
modernizację kolejnych 322 ALCM do roli konwencjonal-
nych pocisków manewrujących. Ostatnie 50 sztuk zostanie
uzbrojonych w głowice głęboko penetrujące, przeznaczone
do atakowania celów silnie wzmocnionych. Pociski zostaną
dostarczone od końca 1999 roku do początku 2001.
NPR proponuje pozostawienie w służbie 66 samolotów B-
52H, jednak siły powietrzne zdecydowały się na większą
ich ilość. W roku fiskalnym 2001 plany zakładają redukcję
całkowitej liczby tych bombowców do 76. B-52H zostały
przegrupowane do dwóch baz - 2. Skrzydło Bombowe w
Bazie Sił Powietrznych Barksdale (Louisiana) oraz 5.
Skrzydło Bombowe w Bazie Sił Powietrznych Minot (Da-
kota Północna).
Zgodnie z układem START II, bombowce B-1B nie są
traktowane jako środki przenoszenia broni nuklearnej.
Zakończyła się już bowiem ich konwersja do roli bombow-
ców konwencjonalnych. Do końca 1997 roku wszystkie B-
1B zostały wycofane z wojsk strategicznych (ze 100 ma-
szyn 6 się rozbiło).
Pierwszy bombowiec B-2 Spirit został dostarczony 17
grudnia 1993 roku do 509. Skrzydła Bombowego stacjo-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały 27

nującego w Bazie Sił Powietrznych Whiteman. Jednostka
ta liczy dwie eskadry - 393. i 325. Eskadra 393 osiągnęła
gotowość bojową 1 kwietnia 1997 roku, zaś eskadra 325
weszła do czynnej służby 8 stycznia 1998. Do końca 1995
roku w Whiteman znajdowało się osiem maszyn. Pięć
dalszych bombowców dostarczono w 1996 roku, cztery w
1997, dwa w 1998. Ostatni B-2 został ukończony w 1999,
dając łącznie 20 maszyn. Dodatkowy samolot przezna-
czony dla programu testowego jest aktualnie modyfiko-
wany i ma wejść do czynnej służby, dając razem 21 bom-
bowców. Podczas ośmiu lat lotów próbnych, trwających od
lipca 1989 do czerwca 1997 roku, sześć maszyn wzięło
udział w około 975 misjach, dając łącznie 5,000 godzin
lotów.
B-2 może przenosić różne konfiguracje uzbrojenia nukle-
arnego jak i konwencjonalnego. Szesnaście pierwszych
maszyn tworzy model „Block 10”, zdolny do przenoszenia
bomb jądrowych B83 (i konwencjonalnych Mk 84). Na-
stępne bombowce to „Block 20” - przenoszący bomby
B61. Ostatnie dwa samoloty, „Block 30”, mogą być
uzbrajane w oba te typy uzbrojenia nuklearnego jak rów-
nież całe spektrum broni konwencjonalnej. Modele Block
10 i 20 są modyfikowane do standardu Block 30 w Pal-
mdale (Kalifornia). Początkowo planowano ukończenie
modernizacji w roku 2000, jednak dodatkowe prace spo-
wodowały ich przedłużenie do 2002 roku.
Siły taktyczne. Ocenia się, że około połowa arsenału ma-
rynarki nuklearnych pocisków manewrujących Tomahawk
uzbrojonych w głowicę W80 jest magazynowana w Bazie
Marynarki Wojennej w Bangor (Waszyngton), po tym jak
zostały przetransportowane tam w 1998 roku z Bazy Mary-
narki North Island w San Diego. Sądzi się, że druga połowa
znajduje się w Bazie Uzbrojenia Marynarki Wojennej
(Naval Weapons Station) w Yorktown (Wirginia). Zgodnie
z NPR zrezygnowano z uzbrajania okrętów nawodnych w
te pociski - możliwe jest jednak modyfikacja ich do użycia
na okrętach podwodnych. Aktualnie żadne prace w tym
zakresie nie są prowadzone. Stany Zjednoczone posiadają
szerokie spektrum taktycznych bomb jądrowych dla sa-
molotów F-16A/B/C/D Fighting Falcon, F-15E Strike
Eagle, F-117A Nighthawk i maszyn innych państw NATO
(w tym F-16 czy Tornado). Ocenia się, że około 150 bomb
jest rozlokowanych w 10 bazach lotnictwa w siedmiu euro-
pejskich krajach NATO. Bazy te znajdują się w: Kleine
Brogel (Belgia), Buechel (Niemcy), Ramstein (Niemcy),
Spangdahlem (Niemcy), Araxos (Grecja), Aviano (Wło-
chy), Ghedi-Torre (Włochy), Volkel (Holandia), Incirlik
(Turcja) i bazie RAF w Lakenheath (Wielka Brytania). W
Stanach Zjednoczonych znaczące ilości bomb B-61 są
magazynowane w bazach lotnictwa w Newadzie i Nowym
Meksyku.

Wejście do Zasięg Ładowność Dokład.1

Sposób przenoszenia Liczba i typ głowic
służby (km) (kg) (m)
Pociski ICBM2
LGM-30G MM III Mk 12 1970 13000 1150 300 3 x W62
Mk 12A 1979 13000 1150 200 3 x W78
LGM-118A Peacekeeper 1986 13000 3950 100 10 x W87-0
SLBM3 / okręty podwodne
UGM-96A Trident I C4 1979 7000+ 1500 500 8 x W76
UGM-133A Trident II D5 Mk-4 1990 7-11000 2850 8 x W76
UGM-133A Trident II D5 Mk-5 1992 7.4-11000 2800 100 8 x W88
Okręty klasy Ohio 1981 24 x Trident I/II
Siły powietrzne
B-52H Stratofortress 1961 11-14000 25000 10/100 20 x ALCM/ACM/B-61/83
B-1B Lancer 4 1986 11000 10/100 20 x ALCM/ACM/B-61/83
B-2A Spirit 1994 11000+ 20000 100 16 x B-61/83
Pociski manewrujące
AGM-86B ALCM 1981 2500 110 10 1 x W80-1
AGM-129 ACM 1983 3000 110 10 1 x W80-1

(1)- dokładność
(2)- ICBM (Intercontinental Balistic Missile) - balistyczne pociski interkontynentalne
(3)- SLBM (Submarine Lauched Balistic Missile) - pociski balistyczne odpalane z okrętów podwodnych
(4)- aktualnie nie są częścią sił strategicznych

Siły strategiczne Stanów Zjednoczonych: stan na maj 2000

Ilość głowic Łączna liczba Łączna siła wybuchu

Rodzaj broni Liczba wyrzutni
w pocisku głowic Mt Ekw. Mt
Pociski ICBM1
Minuteman III Mk 12 200 3 x 0.17 600 102 184
28 Mocarstwa atomowe i ich arsenały

Mk 12A 300 3 x 0.335 900 327 470

Peacekeeper (MX) 50 10 x 0.30 500 150 224
SLBM2 / SSBN3
Trident I C4 192 8 x 0.10 1536 154 331
Trident II D5 Mk-4 8 x 0.10 1536 154 331
216
Mk-5 8 x 0.475 384 182 234
Okręty klasy Ohio 18 24 x Trident I/II
Siły powietrzne4 aktywne/wszystkie
B-52H 56/76 20 x 0.15/0.3/1.2
1750 959 1209
B-2A Spirit 16/21 16 x 0.30/1.20
Całość 1030 (aktywnych) 7206 2028 2983

(1)- ICBM (Intercontinental Balistic Missile) - balistyczne pociski interkontynentalne

(2)- SLBM (Submarine Lauched Balistic Missile) - pociski balistyczne odpalane z okrętów podwodnych
(3)- okręt podwodny o napędzie nuklearnym i pociskach balistycznych
(4)- bazuje na prawdopodobnej ilości głowic w pocisku

Zawartość aktywnych magazynów: stan na lipiec 1998

Data prod. Siła wybuchu Formacja MŁSW1

Głowica/pocisk Ilość
pierwszej szt. (kt) wojskowa Mt Ekwiwalent Mt
Broń strategiczna
Bomba B61-7 10/66 0.3-340 Lotnictwo 6102 207 297
Bomba B61-11 1/96 0.3-340 Lotnictwo 50 17 24
Bomby B83/B83-1 6/83 do 1200 Lotnictwo 6003 720 678
W76 dla Trident I C4 6/78 100 Marynarka 3200 320 689
W88 dla Trident II D5 9/88 475 Marynarka 400 190 244
W62 dla Minuteman III 3/70 170 Lotnictwo 610 104 187
W78 dla Minuteman III 8/79 335 Lotnictwo 915 308 441
W87-0 dla MX 04/86 300 Lotnictwo 525 158 235
W80-1 dla ALCM 12/81 5-150 Lotnictwo 400 60 113
W80-1 dla ACM ?/90 5-150 Lotnictwo 400 60 113
Broń taktyczna
Bomba B61-3/-4/-10 3/75 0.3-170 Lot./NATO 750 128 230
W80-0 dla SLCM 12/83 5-150 Marynarka 320 48 90
Łącznie 8780 2320 3341

(1)- Maksymalna Łączna Siła Wybuchu

(2)- 310 jest magazynowanych
(3)- 120 jest magazynowanych
(4)- SLCM (Submarine Lauched Cruise Missile) - pociski cruise odpalane z okrętów podwodnych

Arsenały rezerwowe
Każda funkcjonująca broń nuklearna, która nie znajduje się
w czynnej służbie może zazwyczaj zostać użyta. Więk-
szość lub całe uzbrojenie oczekujące na demontaż jest
prawdopodobnie w pełni sprawne, dlatego może zostać w
krótkim czasie przywrócone do czynnej służby. Głowice
wycofane z czynnej służby można zakwalifikować do
dwóch grup stanowiących amerykańskie rezerwy strate-
giczne - aktywnej i nieaktywnej. Uzbrojenie wycofywane z
czynnej służby, zamiast zostać zdemontowanym, będzie na
następne kilka lat stanowiło część jednego z tych magazy-
nów.
¾ Rezerwy aktywne. Uzbrojenie należące do tej grupy
jest utrzymywane w takim stanie jak broń będąca w
czynnej służbie, dlatego też może być w krótkim cza-
sie przywrócona do stanu operacyjnego. Broń ta może
być transportowana przez aktualnie dostępne środki
przenoszenia. Do arsenału tego należą (lub będą nale-
żeć) głowice W62 i W78 pocisków Minuteman III,
głowice W76 z pocisków Trident, bomby B61 i B83
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały 29

oraz głowice W80 pocisków ALCM. Możliwe, że na-
leży też do niego część z 9 Mt bomb B53 - z 50 które
wycofano ze służby tylko 28 zdemontowano i więcej
egzemplarzy nie oczekuje na demontaż.
¾ Rezerwy nieaktywne. Należy do tej grupy uzbrojenie,
które może z powodzeniem zastąpić wyposażenie bę-
dące w służbie czynnej czy rezerwie aktywnej jeżeli
rozwiąże się pewne problemy z jego bezpieczeństwem
i niezawodnością. Broń należąca do tego arsenału nie
musi być ciągle utrzymywana w gotowości operacyj-
nej (np. nie są wyposażone w zbiorniki trytu). Bez
niezbędnych adaptacji mogą one nie być możliwe do
przetransportowania przez będące w służbie środki
przenoszenia. Aktualnie do tego typu rezerw zalicza
się 50 głowic pocisków GLCM. Zgodnie z NPR arse-
nał ten będzie liczył około 3,000 głowic.
Demontaż głowic
Pod koniec 1990 roku Stany Zjednoczone posiadały około
21,000 aktywnych głowic, plus około 750 wycofanych ze
służby, które oczekiwały na demontaż (w latach 80. z po-
wodu produkcji nowego uzbrojenia stosunkowo mało pracy
poświęcano demontażowi starych egzemplarzy).W 1990
roku zaniechano produkcji nowego uzbrojenia - decyzja ta
była przeforsowana przez Departament Energii, mający
problemy z bezpieczeństwem w zakładach w Savannah
River i Rocky Flats. Po upadku Związku Radzieckiego,
prezydent Bush zdecydował we wrześniu 1991 roku o
rozpoczęciu redukcji amerykańskich sił nuklearnych. Woj-
skowy przemysł atomowy został ograniczony, a główne
wysiłki zaczęto koncentrować na redukcji istniejącego
arsenału. Od tego czasu około 10,500 głowic zostało znisz-
czonych, kolejne 1,500 oczekuje demontażu (stan z połowy
1998 roku) - proces ten ma się zakończyć do września 2002
roku. W połowie roku 1998 na rozbiórkę oczekiwały gło-
wice W56 (Minuteman II), W69 (SRAM - Short Range
Attack Missile - pocisk rakietowy krótkiego zasięgu) oraz
W79 (203mm - 8 calowa - amunicja artyleryjska). Więk-
szość z tego uzbrojenia została już zdemontowana w
Pantex, a część zawierająca wysoko wzbogacony uran jako
jedyny materiał rozszczepialny została zniszczona w Za-
kładzie Y-12 w Oak Ridge.

Przebieg demontażu w Pantex

Rok fiskalny
Ilość uzbrojenia
(01.10-30.09)
1990 1151
1991 1595
1992 1303 (+554 w Oak Ridge)
1993 1556
1994 1369
1995 1393
1996 1064
1997 498
Razem 10,482

Pantex - demontaż wg typu uzbrojenia

w latach budżetowych 1990-97
Głowica Broń Ilość
B28 bomba 624
B43 bomba 258
W44 ASROC 104
W48 pociski 155 mm 1 759
W50 Pershing 1A 160
B53 bomba 28
W54 SADM 145
W55 SUBROC 160
W56 Minuteman II 1
B57 bomba 2242
Bomby B61-0,-2,-5 1159
W68 Poseidon SLBM 2468
W69 SRAM 60
W70 Lance 1170
W71 Spartan ABM 39
W79-0,-1 pociski 203 mm1 3

(1)- pociski artyleryjskie

30 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
5.2.1.2 Istniejąca infrastruktura wojskowa
Większość wojskowych zakładów pracujących na potrzeby
przemysłu jądrowego w czasie Zimnej Wojny zostało już
(lub wkrótce zostaną) zamknięte. Plany zakładają przenie-
sienie w miarę potrzeb funkcji produkcyjnych i konserwa-
cyjnych do ośrodków badawczych: Narodowego Laborato-
rium w Los Alamos (Los Alamos National Laboratory -
LANL), Narodowego Laboratorium im. Lawrenca
Livermora (Lawrence Livermole National Laboratory -
LLNL) i Narodowego Laboratorium w Sandia (Sandia
National Laboratory - SNL). Razem z przerwaniem testów
broni i jej produkcji rola tych ośrodków została zmieniona
na centra utrzymujące bezpieczeństwo i niezawodność
istniejącego arsenału.
Produkcja we wszystkich fabrykach wytwarzających mate-
riały nuklearne została wstrzymana. W magazynach znaj-
duje się obecnie nadwyżka U-235, Pu-239 i deuterku litu.
Istnieją dwa ośrodki badawcze, w których projektowano
broń nuklearną dla Stanów Zjednoczonych. Są to: LANL
(Los Alamos National Laboratory) i LLNL (Lavrence
Livermore National Laboratory). Każdy z tych ośrodków
odpowiada za kontrolę i konserwację broni, którą stwo-
rzyło. Aktualnie odpowiadają one za następujące wyposa-
żenie:
¾ LANL - B53, B61, W76, W80, W88
¾ LLNL - B83, W87, W84
Narodowe Laboratorium im. Lawrenca Livermora (LLNL)
Te wojskowe laboratorium od dawna konkurowało z
ośrodkiem w Los Alamos. Zostało założone czerwcu 1952
i było zawsze silnie związane z Uniwersytetem Kalifornij-
skim. Według stanu z 20 listopada 1995 laboratorium to
zatrudniało 7,800 pracowników i zajmowało powierzchnię
31.6 km2.
Na terenie ośrodka znajdują się m.in. zakład produkcji
środków silnie wybuchowych, fabryka trytu, laser NOVA
używany w programie inercyjnego uwięzienia fuzji, zakład
laserowej separacji izotopów.
Narodowe Laboratorium w Los Alamos (LANL)
Otwarte w 1943 roku w celu rozwijania badań nad budowa
bomby atomowej było częścią Projektu Manhattan. Zaj-
muje 111.37 km2 powierzchni i zatrudnia 7,987 pracowni-
ków (25 listopad 1995).
W latach późniejszych w Los Alamos wytwarzano rdzenie
dla testów przeprowadzanych na należącej do kompleksu
platformie testowej TA-55 (Technical Area-55). Ten czte-
roarowy zakład przetrwał do dnia dzisiejszego i jest jedy-
nym w pełni funkcjonującym ośrodkiem przeróbki plutonu
w Stanach. Został otwarty w kwietniu 1978 za sumę 70
milionów USD. Prace znajduje w nim 400 naukowców i
inżynierów. Aktualnie rolę przeróbki plutonu w TA-55
pełni zakład PF-4 (Plutonium Facility-4) o powierzchni
13,935 m2.
Obecne plany zakładają uruchomienie produkcji kul mate-
riału rozszczepialnego na potrzeby istniejącego arsenału -
prace mają rozpocząć się w 1997 roku (jeden rdzeń gło-
wicy W88), osiągając poziom 50 rdzeni/rocznie w 2000
roku. W Los Alamos odbywać się będą także modernizacje
dostosowujące do standardowego poziomu technicznego
około 100 rdzeni rocznie.
Do roku fiskalnego 1984 ośrodek w Los Alamos mógł
montować broń jądrową. Przestano jednak korzystać z tej
funkcji z powodu poważnych problemów ze skuteczną
ochroną - tę rolę kompleksu przejął Ośrodek Testowy w
Newadzie.
Ośrodek Testowy w Newadzie (Nevada Test Site - NTS)
Zlokalizowany 65 mil od Las Vegas, ośrodek w Newadzie
został ustanowiony jako obszar testów broni jądrowej w
1951 razem z pierwszą próbą (27 styczeń 1951). Ostatni
test wykonano tutaj 23 września 1992. Łącznie przeprowa-
dzono 928 prób (100 atmosferycznych, 828 podziemne).
NTS zajmuje obszar 3496.5 kilometrów kwadratowych i
zatrudnia 4,901 pracowników (25 listopad 1995).
NTS jest obecnie jedynym ośrodkiem w Stanach Zjedno-
czonych zdolnym produkować nuklearne elementy bomb.
Gdy ostatecznie Stany Zjednoczone zakończyły testy tę
funkcję ośrodka zmodyfikowano na testy podkrytyczne z
zastosowaniem silnie wybuchowych materiałów oraz próby
materiałów rozszczepialnych w zamkniętych laboratoriach.
W połowie 1992 zakończono budowę wartych 100 milio-
nów USD Zespolonych Zakładów Montażu zajmujących
powierzchnię 9,3 kilometrów kwadratowych w obrębie
których znajduje się ściśle chroniona 9 hektarowa plat-
forma testowa. W skład zakładów wchodzi m.in. pięć od-
działów materiałów wybuchowych, trzy montażu bomb,
dwa radiograficzne oraz bunkry magazynowe.
Ośrodek Pantex
Zakład ten przez długi czas były jedynym ośrodkiem mon-
tażu/demontażu głowic i bomb nuklearnych. Kompleks,
zlokalizowany w pobliżu Amarillo (Teksas), zajmuje po-
wierzchnię 43 km2. Nie wyprodukowano w nim nowej
broni od przeszło dziesięciu lat - montaż ostatniej (głowica
W88) został ukończony 31 lipca 1990. Aktualnie wykonuje
się tam tylko operacje demontażu oraz realizuje program
modernizacji broni (około 60 głowic rocznie) w ramach
utrzymania poziomu technicznego istniejącego arsenału. Po
roku 2003, kiedy to zostaną zrealizowane wszystkie zale-
głości, zakładowi Pantex przywrócona zostanie rola mniej-
szego ośrodka montażu/demontażu. W latach 1990-1996 w
Pantex rozmontowano średnio 1347 głowic rocznie. Ilość
ta zmalała do zaledwie 498 w 1997 roku, kiedy to miała
miejsce seria wypadków, łącznie z przełamaniem rdzenia
podczas demontażu, które spowodowały wstrzymanie prac
na pewien czas.
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Zaklad uruchomiono w maju 1952 przez Mason and
Hanger-Silas Mason Company. W 1995 roku w ośrodku
zatrudniano 3,348 pracowników (25 listopad 1995) - liczba
ta pozostała na podobnym poziomie do 1999 roku. Planuje
się, że w 2003 roku, po zakończeniu obecnego programu
demontażu, w Pantex pracować będzie około 1600 ludzi.
Aktualny budżet roczny ośrodka wynosi 265 mln USD.
Pantex przechowuje rdzenie z rozmontowanego wyposaże-
nia (większość z nich ma zostać przeniesiona do nowego
zakładu budowanego w SRS). W połowie roku 1998 ośro-
dek przechowywał 10,500 rdzeni, a zdolność magazynową
zwiększono do 12,000 sztuk. W tym samym czasie na
rozbiórkę czekało około 1,500 głowic trzech typów: W56
(Minuteman III), W69 (SRAM) i W79 (8 calowy pocisk
artyleryjski). Gdy zrealizowany zostanie obecny plan de-
montażu (wrzesień 2002) zdolność magazynowa będzie w
pełni wykorzystywana.
6 lutego 1996 przedstawiciele Departamentu Energii
oświadczyli, ze w Pantex znajduje się 21.3 ton plutonu
wojskowego (i 16.7 ton wysoko wzbogaconego uranu),
włączając w to materiał rozszczepialny z planowanych
demontaży, co oznacza że składowany pluton pochodzi z
około 7,000 głowic. Dodatkowe 5,000 rdzeni, zawierają-
cych około 15 ton plutonu, magazynowanych jest jako
rezerwa strategiczna.
Narodowe Laboratorium Sandia (SNL)
Ośrodek w Sandia został stworzony w celu pełnienia usług
inżynierskich podczas programu jądrowego u schyłku II
wojny światowej. Zakład zajmuje 30.8 kilometrów kwa-
dratowych i jest zlokalizowany w obrębie Bazy Sił Po-
wietrznych Kirtland w pobliżu Albuquerque (Nowy Mek-
syk). Należy do niego także laboratorium w pobliżu
Livermore o powierzchni 1671 m2. Ośrodek jest prowa-
dzony przez Zakłady Lockheed Martin Sandia i zatrudnia
6,600 osób w Albuquerque i kolejnych 900 w Livermore
(stan na styczeń 1999).
SNL przejęły produkcje inicjatorów neutronowych od
nieczynnego ośrodka w Pinellas, gdzie były pierwotnie
wytwarzane. Wyposażenie zakładu Pinellass, jak i jego
personel został przeniesiony do kompleksu Sandia. Pierw-
szy inicjator został wyprodukowany w SNL w 1999 roku.
Sądzi się, że zakład będzie zdolny do wytwarzania ok. 500
inicjatorów rocznie.
Zakład Savannah River (SRS)
Zlokalizowany w pobliżu Aiken (Kalifornia Południowa)
Savannah River został stworzony jako główny zakład wy-
twarzający materiały nuklearne dla zbrojeń w 1952 roku,
szczycie Zimnej Wojny. Ta zdolność produkcyjna nie jest
obecnie wykorzystywana. Ośrodek zajmuje powierzchnię
770 km2, a w jego obrębie ulokowano 16 (obecnie za-
mkniętych) fabryk produkcyjnych. W zakładach zatrudnio-
nych jest 16,655 osób (stan na 25 listopad 1995). Ośrodek
ten zajmuje się obecnie przechowywaniem trytu i zarzą-
dzaniem radioaktywnymi śmieciami pozostałymi po pro-
dukcji izotopów.
31
W grudniu 1998 roku Sekretarz Departamentu Energii
Richardson oświadczył, że na terenie kombinatu Savannah
River powstanie wart 500 mln USD zakład demontażu
plutonowych rdzeni. Ośrodek ten będzie się zajmował
także odzyskiem i przeróbką litego metalu do postaci
tlenku. Metody neutralizacji mają obejmować m.in. wyko-
rzystanie specjalnej mieszanki tlenku (MOX) jako paliwa
w krajowych elektrowniach jądrowych. Departament Ener-
gii eksploatuje obecnie eksperymentalną stację demontażu i
odzysku w Narodowym Laboratorium Los Alamos. Trwa-
jący dwa do trzech lat pilotaż ma dostarczyć niezbędnych
danych do zaprojektowania i eksploatacji ośrodka pracują-
cego na dużą skalę. Zakład w SRS ma zostać wybudowany
w latach 1999-2004, przy czym zdolność produkcyjną
osiągnie w 2005. Planuje się, że będzie on w stanie prze-
twarzać 50 ton plutonu rocznie. Decyzja o budowie i uru-
chomieniu zakładu w SRS zbiegła się w czasie z osiągnię-
ciem porozumienia z Rosją w sprawie neutralizacji plu-
tonu.
Inne zakłady
Prawie wszystkie nie-nuklearne komponenty bomb są
wytwarzane w Zakładach Kansas City. Te 550,380 m2
zakłady zostały otwarte w 1949 roku i zatrudniają 3,291
pracowników (25 maj 1995).
Aktualnie istnieją dwa zakłady dyfuzji gazowej: w Paduca
(Kentucky) i Portsmouth (Ohio), obydwa zarządzane przez
Korporację Wzbogacania Uranu Stanów Zjednoczonych
(utworzoną w 1992 roku). Zakłady te produkują tylko ni-
sko wzbogacony uran. W styczniu 1991 wydano pierwszą
zgodę na wybudowanie komercyjnego ośrodka wzbogaca-
nia uranu w Jomer (Louisiana). Jedyny zakład produkujący
sześciofluorek uranu znajduje się w Metropolis (Illinois).
Rozmieszczenie broni
W połowie 1997 roku Stany Zjednoczone magazynowały
broń nuklearną w 26 miejscach 15 stanów oraz w 13 ba-
zach w 7 krajach (nie dotyczy to balistycznych okrętów
podwodnych będących na patrolu na otwartym oceanie).
Jest to znaczący spadek w porównaniu z poprzednimi la-
tami, dramatyczny zaś jeśli wziąć pod uwagę minioną
dekadę, gdy to w setkach miejsc na całym świecie rozlo-
kowana była amerykańska broń jądrowa. Kilka z tych baz
jest aktualnie zamykanych lub zostaną zamknięte w ciągu
kilku najbliższych lat.
W początkach lat dziewięćdziesiątych zakłady Pantex
znajdujące się w Teksasie posiadały najwięcej amerykań-
skiej broni nuklearnej - ponad 5,000 sztuk, chociaż było to
wyposażenie wycofane ze służby. Do połowy roku 1997
liczba ta spadła do 350 sztuk. W tamtym czasie najwięcej
amerykańskiego uzbrojenia nuklearnego stacjonowało w
Bazie Sił Powietrznych Kirtland (Nowy Meksyk) - ok.
2,850 egzemplarzy. Tylko 450 z nich należało do czynnego
wyposażenia, 1400 oczekiwało na demontaż, a pozostałe
400 sztuk było magazynowanych jako część arsenału re-
zerwowego. Głowice te są przechowywane w 58 bunkrach
Podziemnego Składu Uzbrojenia w Kirtland (KUMSC -
Kirtland Underground Munitions Storage Complex), war-
tego 200 mln USD kompleksu o powierzchni 27,870 m2.
32 Mocarstwa atomowe i ich arsenały

Dzięki arsenałowi w Kirtland, Nowy Meksyk jest stanem,
w którym stacjonuje największa liczba amerykańskiej broni
jądrowej.
Najwięcej aktywnych głowic nuklearnych - ok. 2,000 -
znajduje się w Bazie Marynarki Wojennej w Kings Bay
(Georgia), chociaż istotna ich część znajduje się na misjach
patrolowych. Drugie miejsce pod tym względem zajmuje
Baza Marynarki w Bangor (Waszyngton) z 1,600 głowi-
cami. Bazą lotnictwa, posiadającą najwięcej uzbrojenia
jądrowego w czynnej służbie, jest Baza Sił Powietrznych
Nellis w Newadzie (w obszarze której znajduje się także
słynny Area 51 - Dreamland), na obszarze której stacjonuje
1,450 głowic. Drugie miejsce zajmuje Baza Sił Powietrz-
nych F. E. Warren (Wyoming) z 950 sztukami uzbrojenia
nuklearnego.
Wszystkie głowice znajdujące się poza granicami kraju
(nie wliczając balistycznych okrętów podwodnych) to
taktyczne bomby termojądrowe B-61.

Rozmieszczenie broni jądrowej Stanów Zjednoczonych

Stan Ilość głowic Baza

Nowy Meksyk 2850 Kirtland AFB1
Georgia 2000 Kings Bay
Waszyngton 1600 Bangor
Newada 1450 Nellis AFB
Wyoming 950 F.E. Warren AFB
Dakota Pn. 805 Minot AFB
Montana 600 Malmstrom AFB
Missouri 550 Whiteman AFB
Teksas 520 Ośrodek Pantex (350), Dyess AFB (170)
Louisiana 455 Barksdale AFB
Nebraska 255 1 baza
Kalifornia 175 North Island NAS2 (San Diego)
Virginia 175 Yorktown NAS (Norfolk)
Dakota Pd. 170 Ellsworth AFB
Colorado 138 1 baza
Łącznie około 12700

(1) AFB (Air Force Base) - Baza Sił Powietrznych

(2) NAS (Naval Air Station) - Baza Lotnictwa Marynarki Wojennej

Rozmieszczenie broni jądrowej Stanów Zjednoczonych za granicą

Kraj Lokacja bazy

Buechel, Memmingen, Norvenich,
Niemcy
Ramstein (baza USA)
Wielka Brytania Lakenheath (baza USA)
Turcja Balikesir, Murted, Incirlik (baza USA)
Włochy Ghedi-Torre, Aviano (baza USA)
Grecja Araxos
Holandia Volkel
Belgia Kleine Brogel
Razem (Europa) 150

5.2.1.3 Plany dotyczące sił nuklearnych
Jako rezultat traktatu START II Departament Obrony Sta-
nów Zjednoczonych opracował opublikowany 22 września
1994 dokument nazwany Przeglądem Polityki Nuklearnej
(NPR), który określił wygląd sił jądrowych po roku 2003
(po 2007, jeżeli wziąć pod uwagę postanowienia Porozu-
mienia Helsińskiego), kiedy to ustalenia traktatu wejdą w
życie. Aktualne plany zakładają posiadanie 3500 głowic
strategicznych, 1000 głowic taktycznych oraz 500 głowic
rezerwowych (będących jednak częścią czynnego arse-
nału).
 Siły strategiczne Stanów Zjednoczonych: 2007 rok

Siła Całkowita liczba

Rodzaj broni Ilość Liczba głowic
wybuchu (kt) i typ głowic
Pociski ICBM
Minuteman III 450-500 1 x W87-0 300 450-500
SLBM / okręty podwodne
Trident II D5 256 5 x W76 100 1280
80 5 x W88 475 400
Klasa Ohio 14 24 x Trident I/II 336 pocisków
Siły powietrzne
B-52H Stratofort 33 12 x W61/W83 10-1200 396
33 20 x ALCM/ACM/bomby 5-1200 660
B-2A Spirit 20 16 x bomby B-61/83 do 1200 320
Pociski manewrujące
ALCM (AGM-86B) 1 x W80-1 5-150
ACM 1 x W80-1 5-150

Zawartość magazynów: planowany stan na rok 2007

Data prod. Formacja MŁSW

Głowica/pocisk Siła wybuchu (kt) Ilość
pierwszej szt. wojskowa Mt Ekw. Mt
Broń strategiczna
Bomba B61-7/B61-11 10/66 10-300 Lotnictwo 420 126 188
Bomba B83/B83-1 6/83 do 1200 Lotnictwo 500 600 564
W76 dla Trident II D5 6/78 100 Marynarka 1280 128 276
W88 dla Trident II D5 9/88 475 Marynarka 400 190 243
W87-0 dla Minuteman III 4/86 300 Lotnictwo 450-500 150 224
W80-1 dla ALCM/ACM 12/81 5-150 Lotnictwo 400 60 113
Broń taktyczna
Bomba takt. B61 3/75 0.3-175 Lot./NATO 600 105 188
W80-0 dla SLCM 12/83 5-150 Marynarka 350 53 99
Łącznie 4450 1412 1895
Nieaktywna rezerwa
W76 dla Trident II D5 6/78 100 Marynarka 450 45 97
W78 dla Minuteman III 8/79 335 Lotnictwo 900 302 434
Głowice W84 GLCM 10-50 ? 350 18 47
Bomby i pociski Cruise 5-9000? Lotnictwo 800 1000? 1000?

5.2.2 Rosja Rakietowych, pytany przez agencję Interfax 7 lipca, okre-

14 kwietnia 2000 roku niższa izba rosyjskiego parlamentu,
Duma, ratyfikowała traktat START II, otwierając tym
samym drogę do powstania START III. Układ START II
został podpisany w styczniu 1993 roku i ratyfikowany
przez amerykański Kongres 26 stycznia 1996 roku. Po
objęciu stanowiska w marcu, prezydent Putin oświadczył,
że Rosja nie wprowadzi w życie postanowień traktatu jeżeli
Stany Zjednoczone nie zrezygnują z planów budowy sys-
temu Narodowej Obrony Rakietowej (National Missile
Defense). Władimir Jakowlew, szef Strategicznych Wojsk
ślił przeprowadzone próby nowego systemu jako „pierwszy
krok ku utracie równowagi jądrowej”. „Amerykański sys-
tem obrony rakietowej zmierza do wprowadzenia atomowej
anarchii”, powiedział.
Rosyjskie siły jądrowe znajdują się w wątpliwym stanie
technicznym wskutek bezpośrednich i pośrednich konse-
kwencji rozpadu i ekonomicznej zapaści Związku Radziec-
kiego. W listopadzie 1996 roku zakończono proces przeno-
szenia uzbrojenia nuklearnego z terenu byłych republik
radzieckich. Powstało jednak wiele innych problemów,
34 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
związanych z zarządzaniem i utrzymaniem we właściwym
stanie istniejących sił strategicznych. Obecny arsenał rosyj-
ski, tworzony na dużą skalę głównie w latach 70. i 80.,
stopniowo osiąga zakładany wiek zdolności bojowej. We
wrześniu 1997 roku gen. Władimir Jakowlew, głównodo-
wodzący Strategicznych Wojsk Rakietowych, ocenił, że
około 62% rosyjskich pocisków typu ICBM przekroczyło
już gwarantowany wiek służby. Pod koniec listopada 1998
roku Anatolij Perminow, dowódca Sztabu Strategicznych
Wojsk Rakietowych, oszacował tę samą wartość na 58%.
Modernizacja istniejącej broni w podobny sposób, w jaki
robią to teraz Stany Zjednoczone, jest kosztowna, dodat-
kowo zaś w Rosji brakuje obecnie odpowiedniego zaplecza
przemysłowo-inżynierskiego aby sprostać takiemu wyzwa-
niu. Większość z ośrodków przemysłowych działających
na potrzeby zbrojeń jądrowych usytuowana jest w obecnie
niepodległych republikach, głównie na Ukrainie. Jedyną
rozważaną alternatywą jest więc zastąpienie wysłużonego
uzbrojenia nowym. Jednak poważny kryzys ekonomiczny
sprawia, że wymiana istniejącego arsenału na zasadzie
jeden-do-jednego wydaje się niewykonalna.
Chociaż ostatnio ratyfikowany traktat START II pozwala
Rosji na posiadanie 3500 głowic strategicznych, jest mało
prawdopodobne aby ich liczba zbliżyła się do tej wartości.
Prezydent Borys Jelcyn zaproponował ograniczenia plano-
wanego układu START III na poziom około 2,000-2,500
głowic, prawdopodobnie biorąc pod uwagę niemożliwość
utrzymania większego arsenału. Większość dostępnych
obecnie analiz wskazuje, że przez następną dekadę liczba
uzbrojenia w siłach strategicznych Rosji może być zdecy-
dowanie mniejsza od poziomu zaproponowanego przez
Jelcyna.
W ostatnich latach ukazało się wiele prac dotyczących
przyszłości rosyjskiego arsenału. Oczywiście są one istot-
nie zależne od aktualnego stanu gospodarki. W przedsta-
wionym przed lipcem 1998 roku raporcie, znany rosyjski
strateg Lew Wołkow ocenił, że do 2007 roku Rosja może
mieć jedynie 700 głowic. Siergiej Kortunow, główny do-
radca ds. obronnych na Kremlu, stwierdził, że „przy pew-
nym wysiłku” do roku 2015 Rosja może odbudować arsenał
1000 głowic. Być może najbardziej prawdopodobne pro-
gnozy, z uwagi na ich oficjalny charakter, ujrzały światło
dzienne w październiku 1998 roku. Agencje prasowe do-
niosły wtedy, że w tajnym raporcie przedstawionym Dumie
przez Jurija Masłykowa, głównego planisty radzieckiego
przemysłu wojskowego, ocenił on, iż Rosja może być stać
na utrzymanie tylko około 800-900 głowic do 2005 roku.
Według waszyngtońskiej Rady Obrony Zasobów Natural-
nych (NRDC - Natural Resources Defense Council), w
1990 roku Związek Radziecki posiadał około 10,779 stra-
tegicznych głowic nuklearnych (plus dodatkowo około
6,000-13,000 głowic taktycznych, których liczba nigdy nie
była kontrolowana i ograniczana przez traktaty rozbroje-
niowe). Widać więc wyraźnie z jak dużym załamaniem
arsenału mamy do czynienia w przypadku tego kraju.
Minęło pięć lat zanim rosyjska Duma, w której większość
stanowili komuniści, rozpoczęła prace zmierzające ku
ratyfikacji START II. Jednak oburzenie, jakie wywołało
przeprowadzenie operacji Pustynny Lis w grudniu 1998
roku przeciwko Irakowi oraz ogłoszenie w styczniu 1999
roku przez Stany Zjednoczone zamiarów budowy nowego
systemu obrony rakietowej (NMD - National Missile De-
fense), wywołało wstrzymanie prac ratyfikacyjnych. Rok
później, 26 stycznia 1999 roku przewodniczący frakcji
komunistycznej w Dumie, Giennadij Ziuganow oświad-
czył, że traktat START II może zostać ratyfikowany, jeżeli
Stany Zjednoczone zagwarantują przestrzeganie wszyst-
kich wcześniejszych porozumień o redukcji zbrojeń nukle-
arnych i będą stosować się do decyzji Rady Bezpieczeń-
stwa ONZ. Chodziło tu w szczególności o przestrzeganie
podpisanego w 1972 roku traktatu o systemach antybali-
stycznych, który zabraniał dalszego rozwijania tego typu
struktur. W związku z trudną sytuacją budżetową, przed-
stawiciele Kremla i Dumy prowadzili nieoficjalne roz-
mowy o zmniejszeniu ustalonych limitów arsenałów obu
stron, nawet do wartości mniejszych niż zakładane dla
START III.
Najbardziej istotnym działaniem Rosji w ostatnich latach w
kierunku utrzymania arsenału jądrowego było stworzenie
pierwszego pułku rakietowego wyposażonego w dziesięć
nowych pocisków Topol M (oznaczanie rosyjskie RT-2PM
i RS-12MS, oznaczenie NATO to SS-27). Jest to pierwszy
typ pocisku budowany wyłącznie w Rosji.
Topol M jest montowany jako pocisk jednogłowicowy,
chociaż w rzeczywistości może przenosić trzy głowice. Ma
zasięg około 10,500 km i może operować zarówno z silo-
sów jak i mobilnych wyrzutni. Udoskonalono w nim wiele
aspektów zwiększających niezawodność i zdolności bo-
jowe nowej broni, oraz zastosowano szereg rozwiązań z
SS-25 Topol. Podobnie jak swój poprzednik, SS-27 jest
bezwładnościowo naprowadzanym, trzy stopniowym poci-
skiem na paliwo stałe. Masa startowa rakiety wynosi 47
ton, zaś ładowność (waga głowicy) nie może przekraczać
jednej tony. Długość pocisku bez głowicy wynosi 17.9
metrów, a maksymalna średnica to 1.86 m.
Rosja podejmuje także działania, aby móc wykorzystywać
istniejące siły jądrowe tak długo jak to tylko możliwe. W
ramach tych działań 10 grudnia 1998 roku Strategiczne
Wojska Rakietowe przeprowadziły pomyślne odpalenie
wyposażonego w 10 głowic pocisku RS-22 (znany w pań-
stwach zachodnich jako SS-24 Scalpel) z mobilnej wy-
rzutni kolejowej. Rakieta została wystrzelona z kosmo-
dromu Pleseck i zgodnie z doniesieniami agencji Interfax
„trafiła w cele na Poligonie Kamczackim z dużą precyzją”.
Masłykow stwierdził, że jeżeli Rosja chce zachować status
potęgi atomowej, musi montować 35-45 pocisków Topol
M rocznie, oraz zbudować kilka okrętów podwodnych
nowej klasy Borej. Powiedział także, że należy zmoderni-
zować systemy kontroli, wczesnego ostrzegania i wywiadu
satelitarnego.
Obecnie wewnątrz rządu toczą się dyskusje na temat planu
restrukturyzacji dowództwa sił jądrowych. Minister
Obrony Siergiejew, były szef Strategicznych Wojsk Ra-
kietowych, zaproponował utworzenie, na zwór amerykań-
skiego Dowództwa Strategicznego, pojedynczego do-
wództwa wszystkich wojsk nuklearnych. Siergiejew
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
oświadczył, że 3 listopada 1998 roku prezydent Jelcyn
podpisał dokument zatwierdzający tę ideę reorganizacji.
Pomysłowi temu sprzeciwia się Sztab Generalny.
Obecnie siły jądrowe podlegają Sztabowi Generalnemu,
nadzorującemu różne rodzaje sił zbrojnych. Marszałek
Siergiejew zaproponował aby wyodrębnić wszystkie for-
macje wojsk jądrowych (okręty balistyczne, bombowce
strategiczne oraz pociski nuklearne) i podporządkować je
bezpośrednio nowo utworzonej strukturze. Zaproponował
także, aby włączyć w jej szeregi 12. Dowództwo Główne
Ministerstwa Obrony, do którego kompetencji należy za-
rządzanie arsenałem atomowym.
Siergiejew stwierdził, że wolałby aby dowództwo nad
nową formacją objął jego protegowany - gen. Jakowlew,
obecny szef Strategicznych Wojsk Rakietowych, który
zostałby jednocześnie awansowany na stanowisko pierw-
szego wiceministra obrony. Marszałek traktował wprowa-
dzenie swojego planu priorytetowo, ponieważ wiedział że
jest mało prawdopodobne aby został na swoim stanowisku
po upłynięciu kadencji Jelcyna. Propozycja Siergiejewa
jest zgodna z doktryną narodową, która podkreśla znacze-
nie odstraszania strategicznego w czasach podupadania
wojsk konwencjonalnych.
Siergiej Rogow, dyrektor Instytutu Studiów Północnoame-
rykańskich powiedział, że wprowadzenie koncepcji reorga-
nizacji Siergiejew sprawi, iż gdy siły jądrowe zmaleją
nastąpi „znaczące uproszczenie dowodzenia i kontroli” nad
nimi.
Propozycję tę krytykują jednak wojskowi ze Sztabu Gene-
ralnego, który to może utracić jedną z najważniejszych
funkcji. Generałowie zwracają uwagę na konieczność za-
inwestowania znacznych funduszy w stworzenie nowej
struktury w czasach, gdy budżet wojska został bardzo
ograniczony. Alexander Lebed, gubernator Krasnojarska i
były generał, przyłączył się do krytyki propozycji Siergie-
jewa określając ją jako „niewykonalną”. „Nie wolno nam
komplikować systemu już skomplikowanego” powiedział
Lebed.
W połowie roku 2000 gen. Anatolij Kwasznin, Szef Sztabu
Generalnego związany z wojskami konwencjonalnymi,
rozpoczął publiczną krytykę obecnego stanu organizacji sił
zbrojnych. 12 lipca przedstawił swój plan restrukturyzacji
w którym sprzeciwił się przeznaczaniu dużej części fundu-
szy wojska na siły jądrowe. Uważał, że należy zredukować
liczbę wyrzutni pocisków balistycznych z ponad 700 do
150, zgrupować pozostałe wojska oraz drastycznie zredu-
kować liczbę personelu obsługi baz rakietowych. Jego
zdaniem należało wstrzymać produkcję pocisków Topol M
i zredukować finanse wojsk rakietowych z poziomu 18%
do 15% budżetu sił zbrojnych. Kwasznin sugerował także
aby włączyć Strategiczne Wojska Rakietowe w struktury
sił powietrznych.
Kwasznin, jeden z głównych architektów wojny w Cze-
czeni, od dłuższego czasu przekonywał, że na wojska stra-
tegiczne przeznaczane są środki bardziej potrzebne siłom
konwencjonalnym.
35
Siergiejew, w wywiadzie udzielonym agencji Interfax 14
lipca, określił plan Szefa Sztabu jako „kryminalną głupotę i
atak na rosyjski interes narodowy”. Marszałek argumen-
tuje, że wojska strategiczne są jedyną nadzieją kraju na
pozostanie się liczącą potęgą światową i z tego powodu
powinny być finansowane w pierwszej kolejności. Pod
rządami Siergiejew jako Ministra Obrony, Strategiczne
Wojska Rakietowe otrzymywały niemal 1/5 budżetu woj-
ska oraz większość funduszy celowych (50-80%), przezna-
czonych na program montażu pocisków Topol M.
Jako że obaj oficerowie przedstawili swoje opinie w me-
diach, cała sprawa stała się niecodziennym tematem dysku-
sji publicznej. 11 sierpnia, na posiedzeniu Rady Bezpie-
czeństwa, prezydent Putin zdecydował się ograniczyć rolę
wojsk strategicznych podejmując decyzję o przeniesieniu
części funduszy do sił konwencjonalnych oraz zniesieniu
ich odrębnego statusu jako formacji wojskowej po 2006
roku. Oświadczył również, że arsenał nuklearny zostanie
zredukowany do 1,500 głowic.
Decyzje te są częścią ogólnego programu restrukturyzacji
sił zbrojnych, którego najważniejszymi elementami jest
ograniczenie liczebności wojsk o około 350,000 (z 1.2 mln)
do 2003 roku. Redukcja dotknie głównie wojska lądowe
(180,000). Liczba marynarzy zostanie ograniczona o
50,000 a lotnictwa o około 40,000. Kolejnych 20,000 zo-
stanie zwolnionych z oddziałów wojskowych MSW. Pla-
nuje się także dalsze redukcje w jednostkach rakietowych i
logistycznych, wojskach ochrony pogranicza oraz służbie
ochrony kolei. Budżet sił zbrojnych, wynoszący obecnie
około 3.5% PKB (7 mld USD) nie zostanie zwiększony
przez kolejnych 10 lat. Za czasów Związku Radzieckiego
armia liczyła około 5 mln żołnierzy, konsumując 70%
funduszy publicznych. W momencie upadku ZSRR na
terenie Rosji stacjonowało w przybliżeniu 2.5 mln żołnie-
rzy.
„To racjonalne posunięcie. Wypadek Kurska dobrze uwy-
datnił, że Rosja nie jest w stanie utrzymać istniejących
wojsk” powiedziała Eugenia Albats, dziennikarka i obser-
watorka wywiadu rosyjskiego.
Oczywiste jest, że marszałek Siergiejew jest w obecnej
sytuacji przegranym i jego dymisja ze stanowiska ministra
obrony jest jedynie kwestią czasu. Według niepotwierdzo-
nych doniesień już na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa
11 sierpnia zapadła decyzja o jego odejściu. Kryzys zwią-
zany z katastrofą Kurska uniemożliwił mianowanie no-
wego ministra obrony, którym miał zostać admirał Władi-
mir Kurojedow - głównodowodzący Marynarki Wojennej,
ostro krytykowany za niekompetencje podczas akcji ratow-
niczej. Niektórzy obserwatorzy wskazują, że sierpniowe
dymisje sześciu generałów (m.in. szefa wojsk ochrony
przeciwrakietowej Borysa Duchowa oraz szefa wojsk che-
micznych Stanisława Pietrowa), uznawanych za sojuszni-
ków obecnego ministra obrony, są przygotowaniem do
zdymisjonowania Siergiejewa.
Zgodnie z Ustawą Nunn-Lugar'a, nazwaną od nazwisk ich
twórców - senatorów Richarda Lugara i Sama Nunna,
Stany Zjednoczone przeznaczają ponad 400 mln USD
36 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
rocznie począwszy od 1991 na pomoc Rosji w demontażu
starego arsenału.
W styczniu 1994 roku rząd Stanów Zjednoczonych podpi-
sał z Rosja umowę o zakupie 500 ton wysoko wzbogaco-
nego uranu za sumę 11.9 miliardów USD. Na podstawie
rosyjsko-amerykańskiego porozumienia Korporacja Wzbo-
gacania Uranu Stanów Zjednoczonych nabędzie przez 20
lat minimum 500 ton wojskowego uranu, poczynając od 10
ton przez pierwszych pięć lat i nie mniej niż 30 przez
każdy kolejny rok. Zawartość U-235 w produkcie zostanie
zmniejszona do poziomu 20%, a następnie uran zostanie
zmagazynowany. W tej formie nie nadaje się do użytku
wojskowego.
W ciągu 20 lat z 500 ton uranu o wojskowym przeznacze-
niu otrzyma się około 15,000 ton uranu nisko wzbogaco-
nego. Jest to równoważne 150,000 ton naturalnego uranu,
lub inaczej trzykrotnemu zapotrzebowaniu na ten surowiec
państw zachodnich z 1993 roku. Rozrzedzenie 10 ton HEU
(highly enriched uranium - uran wysoko wzbogacony)
rocznie przez pierwsze pięć lat da w efekcie średnio 3,700
ton tlenku uranu rocznie - co odpowiada produkcji dużej
kopalni tego surowca. Od 2000 roku dzięki rozrzedzeniu
30 ton HEU otrzyma się około 11,200 ton tlenku uranu
rocznie co zaspokaja w około 20% zapotrzebowanie za-
chodniego świata.
W 1995 Korporacja Wzbogacania Uranu odebrała pierwszą
dostawę słabo wzbogaconego uranu z Rosji (186 ton), co
odpowiada sześciu tonom HEU. W listopadzie pierwsza
partia została sprzedana za sumę 145 milionów USD i
służy teraz do wytwarzania energii elektrycznej.
27 kwietnia 1997 roku ówczesny Minister Energii Atomo-
wej Wiktor Michajłow oświadczył, że Rosja zdemontowała
niemal połowę swojego arsenału atomowego, uzyskując
dzięki temu około 400 ton HEU.
5.2.2.1 Obecne siły nuklearne
Rosyjskie Strategiczne Wojska Rakietowe są zorganizo-
wane w formie czterech armii z dowództwami we Włady-
mirze, Omsku, Orenburgu i Chita. Obecnie istnieje 19 baz
rakietowych - w każdej z nich stacjonuje odrębny pułk.
ICBM. Wycofanie ze służby i demontaż rosyjskich poci-
sków ICBM oraz ich wyrzutni składa się przynajmniej z
czterech faz: pierwsza to wycofanie pocisku ze stanu goto-
wości bojowej; następnie wymontowuje się z niego gło-
wice; kolejna faza to usunięcie pocisku z silosu; ostatecz-
nie, zgodnie z ustaleniami START I, silos jest niszczony
(wysadzany w powietrze i/lub wypełniany, np. betonem).
Liczba głowic i pocisków znajdujących się w rosyjskim
arsenale zależy więc znacznie od stopnia, w jakim znajdują
się prace demontażowe.
SS-18 Satan. W memorandum dotyczącym interpretacji
ograniczeń (MOU - memorandum of understanding) nakła-
danych przez START I, Związek Radziecki zadeklarował
posiadanie 104 SS-18 w Kazachstanie i 204 w Rosji.
Wszystkie pociski znajdujące się na terenie Kazachstanu i
24 na terenie Rosji nie znajdują się w gotowości bojowej.
Do połowy 1997 roku wszystkie 104 silosy SS-18 w Ka-
zachstanie zostały zniszczone. Zgodnie ze START I, Rosja
ma prawo pozostawić 154 jednostki SS-18. Jeżeli postano-
wienia START II zostaną w całości wprowadzone w życie,
wszystkie te pociski zostaną zniszczone. Rosji pozostanie
jednak możliwość modyfikacji do 90 silosów po SS-18 do
roli wyrzutni dla jednogłowicowych ICBM. 26 września
2000 roku z kosmodromu Bajkonur wystrzelono pocisk
SS-18, który wyniósł na orbitę komercyjne satelity. Odpa-
lenie to dostarczyło Strategicznym Wojskom Rakietowym
cennych danych, dzięki którym możliwe stanie się wydłu-
żenie czasu służby SS-18 do 24 lat.
SS-19 Stiletto. W START I MOU, Związek Radziecki
zadeklarował posiadanie 130 pocisków SS-19 na Ukrainie i
170 w Rosji. W listopadzie 1995 roku, Ukraina zgodziła się
sprzedać Rosji 32 z posiadanych przez siebie pocisków.
Część z SS-19 jest obecnie wycofywanych ze służby.
Zgodnie z ustaleniami START II, Rosja może posiadać 105
jednogłowicowych SS-19 - 1 listopada 2000 roku przepro-
wadzono test tego typu konfiguracji.
SS-24 Scalpel. Z 56 operujących w silosach pocisków SS-
24 M2, 46 znajduje się na Ukrainie w Perwomajsk a pozo-
stałe 10 w bazie rakietowej Tatiszczewo na terenie Rosji.
Sądzi się, że z pośród nich tylko 10 rosyjskich jednostek
znajduje się w czynnej służbie. Rosja posiada także 36
transportowanych koleją pocisków SS-24 M1.
SS-25 Sickle i SS-27 Topol-M. Do 27 listopada 1996 roku
ostatni egzemplarz SS-25 znajdujący się na terenie Biało-
rusi został przekazany Rosji. Aby sprawdzić możliwość
dalszego przedłużenia okresu eksploatacji SS-25, 11 paź-
dziernika 2000 roku pomyślnie przeprowadzono próbne
odpalenie szesnastoletniego pocisku.
Aktualnie w Wotkinsku produkuje się nową wersję poci-
sków SS-25, oznaczonych przez Rosjan symbolem Topol
M a przez NATO jako SS-27. Jest to jedyna rosyjska broń
strategiczna będąca nadal w produkcji.
Program lotów testowych pocisków Topol M rozpoczął się
20 grudnia 1994 roku. 22 października 1998, jeden z eg-
zemplarzy eksplodował tuż po starcie z Poligonu Wojsk
Strategicznych w Plesecku. Był to czwarty lot próbny -
pocisk w założeniu miał przelecieć przez cały teren Rosji i
uderzyć w cel na Półwyspie Kamczatka. Szósty lot te-
stowy, przeprowadzony 8 grudnia 1998 roku, zakończył się
sukcesem. W 1999 roku miały miejsce kolejne cztery
próbne odpalenia. 9 lutego 2000 roku przeprowadzono
dzięsiąty, i przypuszczalnie ostatni test SS-27. Ponad pół
roku później, 26 września, odbyo się pierwsze treningowe
odpalenie wersji bazującej w silosie. Następnego dnia po
raz pierwszy odpalono wersję przenoszoną przez transpor-
ter kołowy.
W grudniu 1997 roku w Bazie Rakietowej Tatiszczewo do
czynnej służny na próbny okres weszły dwa bazujące w
silosach pociski Topol M. Zgodnie z informacjami rządu,
27 grudnia 1998 roku 104. pułk, stanowiący część Dywizji
Rakietowej Taman stacjonującej w Tatiszczewie, posiadał
10 pocisków będących w czynnej służbie. Oświadczono, że
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
kolejne 10 egzemplarzy znalazło się w gotowości bojowej
w grudniu 1999 roku. W silosach 104. Pułku Rakietowego
stacjonowały poprzednio pociski SS-19. Pod koniec roku
2000 generał Jakowlew ogłosił, że 25-26 grudnia sformo-
wany zostanie trzeci pułk rakietowy SS-27. Jednak z po-
wodu cięć budżetowych został on prawdopodobnie wypo-
sażony w jedynie cztery pociski, z czego jeden nie jest w
pełni sprawny.
W 1998 roku gen. Władumir Jakowlew, dowódca Strate-
gicznych Wojsk Rakietowych, przedstawił ambitny plan
produkcyjny SS-27. Oświadczył, że planuje się montaż 20-
30 SS-27 rocznie przez kolejne trzy lata, a w latach następ-
nych 30-40 egzemplarzy rocznie. Zgodnie z tym harmono-
gramem do końca 2001 roku gotowych by było 70-100
pocisków, a do 2004 ich liczba sięgnęłaby 160-220. Jest
jednak oczywiste, że plan ten nie jest realizowany.
Uwzględniając ograniczone zdolności produkcyjne Rosji,
bardziej realistycznym poziomem montażu jest 10-15 poci-
sków rocznie. W takim przypadku do końca 2005 roku
stacjonować w silosach będzie około 60-80 SS-27. Strate-
giczne Wojska Rakietowe zamierzją rozpocząć wprowa-
dzanie do służby mobilnej wersji SS-27 na przełomie
2002/03 roku.
Zgodnie ze słowami gen. Jakowlewa program budowy SS-
27, przy koszcie montażu jednego pocisku ocenianym na
około 30 mln USD, będzie „wymagał koncentracji wszyst-
kich dostępnych nam zasobów”.
SSBN. Około dwie-trzecie jednostek należących do floty
balistycznych okrętów podwodnych zostało wycofanych ze
służby. Sądzi się, że wszystkie Yankee I, Delta I/II, siedem
jednostek Delta III i trzy Typhoony zostały wycofane z
linii, pozostawiając flotę około 17 okrętów SSBN trzech
klas (7 Delta III, 7 Delta IV i 3 Typhoon). Według rosyj-
skiego wiceadmirała Marynarki Wojennej, dwa okręty typu
Typhoon są „niezdolne do walki”. Trzecia jednostka została
wycofana z linii w 1998 roku i sądzi się, że pozostałe
okręty tej klasy zostaną wycofane z czynnej służby w ciągu
roku lub dwóch. Pozostałe SSBN stacjonują w Nerpicza i
Jagelnaja na Półwyspie Kola i Rybaki na Półwyspie Kam-
czatka.
Liczba rosyjskich SSBN znajdujących się w morzu została
istotnie zredukowana od czasów Zimnej Wojny. Obecnie,
Rosja wysyła na patrol tylko po jednym okręcie na Atlan-
tyk i Pacyfik - w tym czasie przynajmniej kolejne dwie
jednostki znajdują się w stanie częściowej gotowości bo-
jowej. Według informacji prasowych, w okresie maj-lipiec
1998 roku, żadne rosyjskie SSBN nie znajdowały się na
misjach patrolowych z powodu problemów z utrzymaniem
odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Drastycznie
zmniejszyła się także liczba patroli bojowych - w 1991
było ich 37, podczas gdy w 1999 zaledwie siedem.
W listopadzie 1996 roku położono stępkę pod pierwszą
jednostkę klasy Borej, nowego typu rosyjskich SSBN. Dwa
lata później, w roku 1998, prace konstrukcyjne zostały
wstrzymane. Głównodowodzący Marynarki Wojennej,
admirał Władimir Kurojedow, oświadczył, że okręt pod-
wodny zostanie przeprojektowany do przenoszenia nowych
pocisków. Jest mało prawdopodobne, aby jakiekolwiek
37
jednostki klasy Borej wzmocniły flotę w ciągu następnych
6-7 lat.
17 listopada 1999 roku, marynarka odpaliła na Morzu Ba-
rentsa dwa pociski SS-N-20, z jednostki klasy Typhoon.
Uderzyły one w cel oddalony o 4,900 km od Półwyspu
Kamczatka i, zgodnie ze słowami admirała Kurojedowa,
„zademonstrowały doskonałe przygotowanie bojowe”.
Aby utrzymać zdolność bojową istniejących jednostek
klasy Delta IV, w 1999 roku ponownie uruchomiono linię
produkcyjną pocisków SS-N-23. Ponieważ jednak montaż
przebiega wolniej niż zakładano, podjęto kroki aby wydłu-
żyć okres służby pocisków już istniejących. W roku 2000
przeprowadzono także kilka testowych odpaleń SS-N-23 -
27 marca jednostka Karelia wystrzeliła dwa pociski, a 27
grudnia kolejną rakietę wystrzelił Nowomoskowsk.
Wbrew informacją przedstawianym przez rosyjskich do-
wódców, przyszłość rosyjskiej floty balistycznych okrętów
podwodnych nie prezentuje się jednak w różowych kolo-
rach.
Bombowce. Lotnictwo strategiczne Rosji jest częścią 37.
Armii Lotniczej. Zgodnie z przyjętym 1 lipca 2000 roku
START I MOU, rosyjskie bombowce Tu-95 Bear (włą-
czając w to 34 sztuk modelu H16 i 32 H6) są rozmiesz-
czone w dwóch bazach - 48 w bazie Ukrainka (79. Pułk
Bombowców Ciężkich) i 18 w bazie Engels (121. Pułk
Bombowców Ciężkich). 40 maszyn Tu-95, wraz z poci-
skami manewrującymi AS-15 Kent stacjonujących w Ka-
zachstanie zostało wycofanych do Rosji. Bombowce bazu-
jące na terytorium Ukrainy znajdują się w złym stanie
technicznym i nie są traktowane jako będące w czynnej
służbie.
25 czerwca 1999 roku, dwie maszyny Tu-95, uczestniczące
w zakrojonych na szeroką skalę rosyjskich manewrach
Zachód-99, naruszyły przestrzeń lotniczą Islandii o prawie
100 km. Według przedstawicieli władz amerykańskich,
zostały one przechwycone przez cztery myśliwce F-15 i
samolot szkoleniowy P-3. W manewrach uczestniczyło
około 50,000 żołnierzy z pięciu okręgów wojskowych i
trzech flot. Zaangażowano ponad 30 okrętów, w tym cztery
okręty podwodne i atomowy krążownik Kirow, jak również
samoloty Sił Powietrznych i Marynarki Wojennej zdolne
do przenoszenia i odpalania pocisków manewrujących typu
powietrze-powietrze i powietrze-ziemia.
W połowie sierpnia 2000 roku, kilka Tu-95 stacjonujących
w bazie Ukrainka wzięło udział w manewrach Floty Pół-
nocnej (w tych samych, podczas których zatonął Kursk), w
czasie których odpaliły pociski manewrujące. Bombowce
wracając do macierzystej bazy międzylądowały w Biało-
rusi. Kolejne ćwiczenia z udziałem Tu-95 miały miejsce na
początku grudnia 2000 roku, po tym jak siedem maszyn
(dwie z Engels i pięć z Ukrainki) zosało rozlokowanych w
trzech polowych bazach arktycznych.
W połowie lutego 2001 roku bombowce Bear, Blackjack i
Backfire uczestniczyły w dużych manewrach z udziałem
38 Mocarstwa atomowe i ich arsenały

cystern Ił-78 Midias, odbywających się wzdłuż wybrzeży
Norwegii i Japonii.
Aktualnie w bazie Priłuki (Ukraina) stacjonuje 9 maszyn
Tu-160 Blackjack, kolejnych 6 znajduje się w bazie w
Engels (Rosja) w pobliżu Saratowa. Bombowce znajdujące
się w Priłukach są w złym stanie technicznym, dlatego nie
są traktowane jako będące w czynnej służbie. W listopa-
dzie 1995 roku zawarto porozumienie, w myśl którego
Ukraina miała zwrócić Rosji Tu-160, Tu-95, oraz ponad
300 posiadanych przez siebie pocisków manewrujących -
umowa została jednak zerwana w 1997 roku. W paździer-
niku 1999 roku Ukraina zgodziła się przekazać trzy ma-
szyny Tu-95, osiem Tu-160 i 575 pocisków manewrują-
cych jako część należności za rosyjski gaz. Maszyny zo-
stały przekazane na przełomie lat 1999/2000. Dodatkowo
w roku 2000 do służby wszedł nowo wyprodukowany
egzemplarz Tu-160. Dzięki temu liczba bombowców tego
typu wzrosła z sześciu (1999) do piętnastu (2000) - zdecy-
dowano się zatem sformować nową jednostkę Tu-160 - 22.
Dywizjon Ciężkiego Lotnictwa Bombowego.
Dostawa nowego samolotu jest efektem decyzji, jaką pod-
jął kilka lat temu rosyjski Minister Obrony zamówiając
sześć bombowców Tu-160 w zlokalizowanym w Kazaniu
zakładzie należącym do grupy Tupolewa. Sądzi się, że
wkrótce możliwa będzie dostawa dwóch kolejnych ma-
szyn. Jeżeli dalsze prace będą postępowały, być może nie-
długo Rosja będzie posiadała aż 20 Tu-160 Balacjack.
Istnieją plany modernizacyjne Tu-160, które zakładają
między innymi wyposażenie ich w konwencjonalne pociski
manewrujące dalekiego zasięgu.

Zasięg (km)/
Oznaczenia NATO Oznaczenia rosyjskie Rok prod. Dokł. (m)
ładowność (kg)
Pociski ICBM
SS-18 M4/M5/M6 Satan RS-20, R-36N Wojewoda 1979 11000/8800 250
SS-19 M3 Stiletto RS-18, UR-100NU 1979 10000/4350 300
SS-24 M1/M2 Scalpel RS-22, RT-23U 1987 10000/4050 200
SS-25 Sickle RS-12M, RT-2PM Topol 1985 10500/1000 200
SS-27 Sickle RS-12M2, RT-2PM2 Topol M 1998 10500/1000 200
Pociski SLBM
SS-N-18 M1 Stingray R-29R/R-2S, RSM-50 1978 6500/1650 400
SS-N-20 M1/M2 Sturgeon R-39 Tajfun, RSM-52 1983 8300/2550 500
SS-N-23 Skiff R-29RM, RSM-54 1986 9000/2800 500
Siły powietrzne
Bear H6 Tu-95 MS6 1984 13000/
Bear H16 Tu-95 MS16 13000/
Blackjack Tu-160 1987 12500/16500

Obecne bazy sił jądrowych:

Pociski ICBM
SS-18 Alejsk (52°30'N, 82°45'E), Dombarowski (50°45'N, 59°30'E),
Kartały (53°58'N, 57°50'E), Użur (55°20'N, 89°48'E)
SS-19 Kozielsk (54°02'N, 35°46'E), Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E),
Tejkowo (56°51'N, 40°32'E)
SS-24 Berszt (57°46'N, 56°23'E), Kostroma (57°45'N, 40°55'E),
Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E)
SS-25 Irkuck (52°19'N, 104°14'E), Kańsk (56°22'N, 95°28'E),
Krasnojarsk (56°22'N, 92°25'E), Nowosybirsk (55°20'N, 83°00'E),
Verkhnyaya Salda (58°04'N, 60°33'E)
SS-27 Tatiszczewo (51°40'N, 45°34'E)
Okręty podwodne
Typhoon Nerpicza, Półwysep Kola (68°20'00"N, 38°24'00"E)
Delta IV Jagelnaja, Półwysep Kola (69°16'00"N 33°20'00"E)
Delta III Jagelnaja, Półwysep Kola (69°16'00"N 33°20'00"E)
Rybaki, Półwysep Kamczatka (52°54'00"N 158°33'00"E)
Lotnictwo
Tu-95 MS6/MS16 Monino (55°50'N, 38°10'E), Mozdok (43°43'N, 44°41'E),
Lotnisko Doświadczalne Żukowskiego (55°32'N, 38°10'E),
Rjazan (54°36'N, 39°41'E), Semipalatinsk (50°33'N, 79°12'E),
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały 39

Ukrainka (51°09'N, 128°30'E), Uzin (49°47'N, 30°26'E)

Tu-160 Engels (51°26'N, 46°07'E), Priłuki (50°35'N, 32°19'E)
Lotnisko Doświadczalne Żukowskiego (55°32'N, 38°10'E)

Z powodu ogólnych trudności Rosji, zwłaszcza zaś niepo-
rządku w wojsku, trudno jest oszacować obecne siły nukle-
arne. Wartości podane poniżej są maksymalnymi możli-
wymi. Jest jednak prawdopodobne, ze obecny stan
SLBMów i sił powietrznych stanowi tylko ułamek wartości
niżej podanych. Część sił, które utraciły zdolność bojową,
czy to z powodu awarii czy problemów z zaopatrzeniem, w
dalszym ciągu stanowi znacząca siłę i może zostać przy-
wrócona do czynnej służby.

Rosyjskie siły strategiczne: stan na maj 2001

Łączna liczba Łączna siła wybuchu

Rodzaj broni Liczba wyrzutni Ilość głowic w pocisku x Mt
głowic Mt Ekw. Mt
Pociski ICBM
SS-18 M4/M5/M6 180 10 x 0.55/0.75 1800 1170 1347
SS-19 M3 150 6 x 0.55 900 495 604
SS-24 M1 36 10 x 0.55 360 198 242
SS-24 M2 10 10 x 0.55 100 55 67
SS-25 360 1 x 0.55 360 198 241
SS-27 24 1 x 0.55 24 13 16
SLBM / okręty podwodne
SS-N-18 M1 112 (7 x Delta III) 3 x 0.50 336 168 211
SS-N-20 M1/M2 60 (3 x Typhoon) 10 x 0.20 600 120 205
SS-N-23 112 (7 x Delta IV) 4 x 0.10 448 45 97
Siły powietrzne
Tu-95 MS6 29 6 x AS-15A ALCM lub bomby 174 44 69
Tu-95 MS16 34 16 x AS-15A ALCM lub bomby 544 136 222
12 x AS-15B ALCM/
Tu-160 15 180 45 71
AS-16 SRAM lub bomby
Łącznie 1173 5906 2687 3392

Siły taktyczne. Ocena liczebności rosyjskiego arsenału
taktycznego oraz uzbrojenia, które się na niego składa jest
bardzo trudna. Szacunki, przedstawione w poniższej tabeli
opierają się na informacjach przedstawionych przez prezy-
denta Gorbaczowa w październiku 1991 roku, oraz prezy-
denta Jelcyna w styczniu 1992 roku, a także na różnych
modyfikacjach programu demontażu. Wiele głowic z
okrętów nawodnych i podwodnych, jak również z samolo-
tów zostało wycofanych z czynnej służby i zgromadzonych
w składach centralnych, przy czym część została zdemon-
towana.
Programy demontażu zainicjowane przez Gorbaczowa i
Jelcyna powinny się zakończyć w 2000 roku, nie wiadomo
jednak, czy udało się zmieścić w przyjętych terminach.
Niedawno w rządzie jak również w kołach wojskowych
pojawiły się głosy wzywające do zwiększenia roli taktycz-
nej broni jądrowej jako przeciwwagi dla ekspansji NATO i
zniwelowania przewagi zachodnich wojsk konwencjonal-
nych.

Przypuszczalne rosyjskie jądrowe siły taktyczne

Rodzaj uzbrojenia Wyrzutnie Głowice

Obrona strategiczna
Systemy SAM (SA-10 Grumbles) 1,000 1,000
Lotnictwo
40 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Tu-22M (120), Su-24 (70)
Marynarka Wojenna
Lotnictwo
Tu-22M (70), Su-24 (70)
Pociski manewrujące
SS-N-9, SS-N-12, SS-N-19,
SS-N-21, SS-N-22
Pociski przeciwokrętowe
SS-N-15, SS-N-16, torpedy
Łącznie
Rosja posiada obecnie 9 elektrowni nuklearnych eksplo-
atujących 29 reaktorów wytwarzających 22 gigawaty
mocy. Stanowi to 12% zapotrzebowania na energię elek-
tryczną w tym kraju. 24 lipca 2000 roku minister Jewgenij
Adamow w wywiadzie dla niemieckiego radia przedstawił
ambitny plan rozbudowy i modernizacji siłowni jądrowych.
Według jego słów Rosja zamierza wybudować 30 nowych
elektrowni atomowych w ciągu 30 następnych lat. Wszyst-
kie siłownie obecnie istniejące mają zostać zmodernizo-
wane. Adamow źródła finansowania całego projektu widzi
w sprzedaży rosyjskiej energii do państw zachodnich. Chce
5.2.3 Wielka Brytania
5.2.3.1 Historia brytyjskiej broni nuklearnej
Wielka Brytania była pierwszym krajem, który podszedł
poważnie do zagadnienia wykonywalności broni nuklear-
nej i dokonała kilku naukowych przełomów w tej dziedzi-
nie. Pierwsze teoretyczne wyliczenia dotyczące masy kry-
tycznej zostały wykonane w Anglii przez Frischa i Peierlsa
w lutym 1940 a od 10 kwietnia pracę rozpoczęła grupa pod
przewodnictwem Tizarda opracowująca podstawowe za-
sady projektowania broni atomowej i wzbogacania uranu
przez dyfuzję gazową. Prace tej grupy bardzo uważnie
śledziły Stany Zjednoczone (i oczywiście Związek Ra-
dziecki), które interesowały możliwość zastosowania no-
wej broni jeszcze w II Wojnie Światowej. W 1943 roku
podpisano Porozumienie Quebeckie pomiędzy Stanami
Zjednoczonymi, Kanadą a Wielką Brytanią które formalnie
zacieśniało współpracę pomiędzy tymi krajami. Wielka
Brytania wysłała „misję brytyjską” - zespół najwyższej
klasy naukowców, do pracy w Los Alamos. Misja ta brała
głównie udział w pracach nad Projektem Manhattan, i była
podstawą brytyjskiego powojennego programu atomo-
wego. Jednym z członków grupy był William G. Penney,
który później przewodził pracą nad brytyjską bombą.
Bezpośrednio po wojnie w sierpniu 1945, nowy wybrany
gabinet lejburzystów w Wlk. Brytanii zorganizował tajny
komitet mający na celu rozpoczęcie prac nad bombą.
Pierwsze decyzje dotyczyły rozpoczęcia budowy infra-
struktury i prac badawczych. W sierpniu 1946 Szef Lot-
nictwa Wielkiej Brytanii formalnie wyraził zainteresowa-
nie bombą atomową. 8 stycznia 1947 tajny komitet sześciu
ministrów (kierowanych przez P.M. Attlee) zadecydował o
400 1,600
140 400
? 500
? 300
ok. 3800
także zaproponować im możliwość magazynowania odpa-
dów atomowych na dalekim wschodzie.
Rosja posiada cztery zakłady wzbogacania uranu: w Eka-
terinburgu, Tomsku, Krasnojarsju i Angarsku, dające łącz-
nie 20 milionów SWU (separative work units - jednostka
zdolności separacyjnej) rocznie. Metoda rozdzielania izo-
topów przeszła kilka stopni rozwoju: gazową metodę ka-
nalikową, metodę dyfuzji gazowej i gazowej wirówki.
Rosja wykorzystuje obecnie około 50% z jej możliwości
wzbogacania dla celów krajowych i eksportowych.
rozpoczęciu prac nad zbudowaniem lub nabyciem bomby
atomowej. Fakt ten był ukrywany do 12 maja 1948, kiedy
to został ujawniony podczas dyskusji parlamentarnej.
W 1946 wybrano lokacje dla programu atomowego. W
Harwell (19 km na południe od Oxfordu) miał powstać
Ośrodek Badań Energii Atomowej. Tym centrum nauko-
wym miał kierować Sir John Crockcroft. Skonstruowano
również tam pierwszy brytyjski reaktor - Bepo (Britain
Experimental Pile Zero). Bepo osiągną stan krytyczny 3
lipca 1948 roku.
Za zakłady produkujące materiały rozszczepialne odpo-
wiedzialny był Christopher Hinton. Miejsce pod pierwszy
reaktor wytwarzający pluton i zakład przeróbki tego mate-
riału wybrano Sellafield na wybrzeżu Morza Irlandzkiego.
Lokację tę jednak później zmienione na Windscale, gdzie
we wrześniu 1947 rozpoczęła się budowa. W październiku
1950 pierwszy produkcyjny reaktor osiągną stan krytyczny.
Zakład przeróbki plutonu zaczął funkcjonować 25 lutego
1952 i wyprodukował pierwszy kawałek metalicznego
plutonu 35 dni później.
Planowano również konstrukcję zakład dyfuzji gazowej, a
na jego lokację wybrano w początkach 1950 Capenhurst, w
pobliżu Chester. Zakład ten zaczął pracować w 1953 roku.
Zdolność produkcyjną zwiększono do 125 kg HEU dopiero
u schyłku 1957 roku.
W maju 1947 roku William Penney zaczął gromadzić ze-
spół do projektu budowy bomby atomowej. Początkowo
były problemy z dezorganizacją. Dopiero 1 kwietnia 1950
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wybrano ostatecznie miejsce realizacji budowy bomby,
było to Aldermaston.
Z powodu małego rozmiaru i dużej gęstości zamieszkania
w Brytanii nie można było znaleźć stosownych miejsc do
przeprowadzenia testów atmosferycznych. Z tego powodu
szukano za granicą - ostatecznie wybrano wyspy Monte
Bello w Australii. Pluton niezbędny dla pierwszego testu
powinien być według planów dostępny 1 sierpnia 1952.
Ponieważ jednak zakład w Windscale nie był w stanie
dotrzymać tych terminów, postarano się o dostawy kana-
dyjskiego plutonu. 15 września 1952 rdzeń plutonowy
przeznaczony dla pierwszej brytyjskiej bomby o kryptoni-
mie Hurricane (Huragan) opuścił Wielką Brytanię. 3 paź-
dziernika 1952 Hurricane został zdetonowany na lagunie w
pobliżu zachodniego brzegu wyspy Trimouille. Bomba
została osadzona na głębokości 27.4 metra i osiągnęła siłę
wybuchu 25 kt.
Brytyjski arsenał został zaopatrzony w pierwszą bombę
atomową - plutonową Blue Banube (Błękitny Dunaj) w
listopadzie 1953. Broń ta bazowała na Hurricane. Z tech-
nicznego punktu widzenia była ona prawdopodobnie bar-
dzo podobna do amerykańskiego Mk-4, który wszedł do
służby w 1949. Podobnie jak Mk-4 miała 60 cali długości,
wyposażono ją w 32 soczewkowy system implozyjny oraz
reflektor uranowy. Planowano rozbudować arsenał do 200
bomb tego typu do 1957 roku, dlatego uruchomiono dwa
nowe reaktory podwójnego użytku (mogące produkować
pluton i energię elektryczną) MAGNOX w Calder Hall.
Stany Zjednoczone pokazały wykonalność megatonowej
bomby termojądrowej w październiku 1952 - Brytyjczycy
od lutego 1954 rozpoczęli własne prace nad bronią tego
typu. Nie odkryli konfiguracji Tellera-Ulama w tym mo-
mencie - początkowo rozważali możliwość uzyskania ta-
kiej siły wybuchu tylko z rozszczepienia.
Od marca do maja 1954 naukowcy brytyjscy zostali do-
puszczeni przez Stany Zjednoczone do obserwowania serii
testów Castle na atolu Bikini; pozwolono im również wy-
słać samoloty pomiarowe w głąb grzyba nuklearnego.
Dzięki temu Brytyjczycy otrzymali pewne dowody na
występowanie silnej implozji radiacyjnej w drugim stopniu
bomby.
Możliwe, że bezpośrednią przyczyną tych faktów była
decyzja Winstona Churchilla podjęta 16 czerwca 1954, iż
Wielka Brytania powinna kontynuować prace nad bombą
wodorową, czyli powtórzyć amerykański wynalazek (w
tym czasie Związek Radziecki nie dysponował jeszcze
stopniową bronią termonuklearną).
Z powodów niepewności technicznych postanowiono roz-
począć dwa równoległe programy badawcze. Pierwszo-
rzędnym zamierzeniem było zbudowanie głowicy o sile
wybuchu 1 Mt zarówno dla użytku w lotnictwie (bomby),
jak i lżejsze wersje dla balistycznych pocisków średniego
zasięgu Blue Streak. Drugim celem było zbudowanie broni
w której zminimalizowano by ilość rzadkiego i drogiego
materiału rozszczepialnego. Pierwszy projekt umożliwił
zbudowanie stopniowej broni nuklearnej, drugi zaś wielo-
krotnej broni o wzmożonej sile wybuchu („przekładańca”).
41
Ponieważ bomby czysto rozszczepialne potrzebowały uży-
cia 120 kg U-235 (roczna produkcja zakładu w Capenhurst)
i były za ciężkie do użycia w pociskach rakietowych, pro-
gramy te były niezwykle ważne.
Kiedy w połowie 1955 roku zaczął rosnąć nacisk opinii
międzynarodowej na zatrzymanie testów atmosferycznych
obydwa programy zostały mocno przyspieszone. Mogło się
zdarzyć, że Wielka Brytania będzie miała bardzo mało
czasu na przeprowadzenie megatonowego testu (i zade-
monstrowania jednocześnie swojej potęgi światu). W tym
czasie dodano wymaganie wielo-megatonowości broni,
który to warunek mogła spełnić tylko broń dwu stopniowa.
Decyzja ta głównie bazowała na przesłankach politycznych
- 22 października Związek Radziecki przeprowadził test
takiej broni.
W tym czasie Wielka Brytania zbudowała dwie bomby o
wzmożonej sile wybuchu, używające U-235 otoczonego
przez warstwę deuterku litu: Green Bamboo oraz mniejszy
i lżejszy (ale jednocześnie mniej efektywny) Orange He-
rald. Siłę wybuchu obydwu szacowano na 1 Mt. Zbudo-
wano także dużą dwustopniową bombę termojądrową
Green Granite zdolną osiągać siłę wybuchu rzędów mega-
ton (1-4 Mt). Green Bambo i Green Granite były ciężkimi
bombami lotniczymi, jedynie Orange Herald nadawał się
do użycia w pociskach. Green Bambo i Orange Herald były
bombami drogimi jeżeli chodzi o materiał rozszczepialny.
Green Bambo używał 87 kg U-235, Orange Herald zaś 117
kg. Biorąc pod uwagę zdolność produkcyjną rzędu 120
kg/rocznie, żadna z tych bomb nie mogła być wytwarzana
w większych ilościach.
Reakcje syntezy termojądrowej deuterku litu zostały wyko-
rzystane przez Brytyjczyków pierwszy raz w serii Mosaic
przeprowadzonej na obszarze testowym Monte Bello w
kwietniu 1956 roku. Pierwszy test - Mosaic G1 (19 czer-
wiec 1956) zakończył się niepowodzeniem osiągając siłę
wybuchu 15-20 kt. Mosaic G2 (19 czerwiec 1956), który
osiągnął nieoczekiwanie wysoką siłę wybuchu (98 kt),
dostarczył informacji dotyczących szybkiego rozszczepie-
nia neutronami fuzyjnymi reflektora U-238.
Od stycznia 1957 pracowano nad dwoma wariantami
Green Granite i Orange Herald. Były to lekka wersja Green
Granite (przeznaczona dla pocisków) oraz ciężka Orange
Herald, wykorzystująca Mark 1 (za ciężka dla rakiet, ale
dająca większą pewność udanej eksplozji). Planowano, że
obydwie wersje Green Granite są zdolne do osiągnięcia 1
Mt. Zmodyfikowana wersja bomby Red Beard (umożli-
wiająca osiąganie większych sił wybuchu) nazwana Tom
została użyta jako pierwszy stopień w bombach typu Green
Granite.
Green Granite Small (lżejsza wersja Green Granite),
Orange Herald Small i Purple Granite, który w ostatniej
minucie zastąpił Green Granite Large (pierwotna, ciężka
wersja Green Granite) zostały przetestowane w 1957 roku
w serii Grapple na wyspie Malden na Pacyfiku. Green
Granite Small został zdetonowany w teście Grapple 1/Short
Granite 15 maja 1957. Siła wybuchu osiągnęła rozczaro-
wującą wartość 200-300 kt, ale większość z tego pocho-
dziła z drugiego stopnia, co potwierdzało zasadność budo-
42 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wania wielostopniowej broni. Orange Herald Small zdeto-
nowano w teście Grapple 2/Orange Herald 31 maja 1957 i
osiągnął siłę wybuchu 720 kt (największą zarejestrowaną
dla tego typu broni). Nieoczekiwanie detonacja Purple
Granite w teście Grapple 3/Purple Granite 19 czerwca 1957
przyniosła siłę wybuchu jeszcze mniejszą, bo 150 kt.
Seria ta była mieszanym sukcesem. Potwierdziła słuszność
konfiguracji Tellera-Ulama, oraz dowiodła, że broń mega-
tonowa może być zbudowana. Z drugiej strony, siły wybu-
chu bomb termojądrowych były znacząco poniżej oczeki-
wanych. Latem 1957 rząd brytyjski ogłosił, że Wielka
Brytania przeprowadziła zakończone sukcesem testy broni
termojądrowej. Premier Harold MacMillan, odwołując się
do Grapple 1/Short Granite, napisał: „15 maja odbyła się
eksplozja pierwszej brytyjskiej bomby wodorowej”.
Następny test, Grapple X, został zaplanowany na 7 listo-
pada 1957 roku. Eskadra bombowa została poinformowana
o teście we wrześniu tak, że następne cztery tygodnie mo-
gły być przeznaczone na intensywny trening. Testowano
tylko jedną bombę - Round C - która osiągnęła siłę wybu-
chu 1.8 Mt. Oznacza to, że pomimo szybkiego przygoto-
wania i planowania całej operacji, przeanalizowano rozcza-
rowujące wyniki pierwszego i trzeciego testu Grapple oraz
wyciągnięto odpowiednie wnioski. Wysoka siła eksplozji
ukazuje, że Brytyjczycy opanowali sztukę projektowania
bomb termojądrowych.
W roku 1958 prowadzono Dalsze prace nad bronią termo-
nuklearną o wysokiej sile wybuchu. Przeprowadzono kilka
kolejnych testów:
¾ 28 kwiecień 1958 - Grapple Y - 2 Mt
¾ 2 wrzesień 1958 - Grapple Z/Flagpole 1 - 2.5-3 Mt
¾ 11 wrzesień 1958 - Grapple Z/Halliard - 2.5-3 Mt
Dodatkowo przeprowadzono jeszcze dwa testy o małej sile
wybuchu (26-42 kt), w których prawdopodobnie spraw-
dzano system implozji radiacyjnej. Możliwe, że w testach
tych skorzystano z udoskonalonego projektu Grapple X
(zmodyfikowano istniejące systemy czyniąc je bardziej
użytecznymi), lub zastosowano nowe projekty czy koncep-
cje (co wydaje się najbardziej prawdopodobne przy Hal-
liard).
Jednak najistotniejszą zmianą w naturze programu jądro-
wego były zyski wyniesione ze współpracy ze Stanami
Zjednoczonymi. W przeszłości kooperacja pomiędzy tymi
państwami była nierówna. Podczas wojny współpraca była
jednak ścisła - niech przykładem będzie choćby grupa
naukowców brytyjskich (tzw. „misja brytyjska”) wysłana
do Los Alamos w celu wspomagania prac nad budową
bomby. Współpraca ta została oficjalnie zatwierdzona
przez porozumienie podpisane w Quebecku (1943). W roku
1946, w związku z bardzo restrykcyjnym Aktem o Energii
Atomowej (Atomic Energy Act; tzw. Akt McMahona)
wymiana danych została przerwana (było to początkowo
jednym z głównych powodów do rozpoczęcia programu
atomowego przez Wielką Brytanię).
W 1954 poprawka do Aktu o Energii Atomowej umożli-
wiła wznowienie ograniczonej wymiany informacji, jednak
z związku z Zimną Wojną kooperacja w tej dziedzinie stała
się bardziej potrzebna niż to zakładano poprzednio. Osta-
tecznie w 1958 roku dogłębna rewizja Aktu otworzyła
drogę do szerszej współpracy. Pierwsze spotkanie pod
działaniem nowego prawa (zmiany formalnie weszły w
życie 2 lipca) odbyło się w dniach 25-27 sierpnia 1958 w
Waszyngtonie. Jego tematem było wzajemne zapoznanie
ze statusem prac nad rozwojem wojskowych technik ją-
drowych. Podczas drugiego spotkania, które odbyło się 15-
17 września 1958 w Los Alamos, przekazano Brytyjczy-
kom dane techniczne amerykańskiego wyposażenia nukle-
arnego, włączając w to informacje na temat głowic Mk-28,
44, 45, 47 i 48 oraz, będących jeszcze w fazie konstrukcji,
TX-41 i 46. Była ta w tamtych czasach najbardziej zaawan-
sowana broń tego typu jaką dysponowały Stany Zjedno-
czone.
Ogrom otrzymanych danych, potwierdzonych przez liczne
testy, umożliwiających budowę broni o wysokim stopniu
technicznego zaawansowania w dużych ilościach spowo-
dował, że Brytyjczycy zaniechali dalszych prac nad stwo-
rzeniem własnych projektów. Wszechstronna i kompak-
towa głowica Mk-28 została szybko zaadoptowana do
brytyjskich celów a do listopada amerykański zespół prze-
bywający w Aldermaston omówił wymagania produkcyjne.
Zakładano, że pierwsza jednostka tego typu zostanie ukoń-
czona do kwietnia 1960 roku.
5.2.3.2 Brytyjskie wyposażenie nuklearne
Blue Danube (Błękitny Dunaj) - Mark 1
Ta wolno spadająca bomba była pierwszym wyposażeniem
jądrowym w arsenale brytyjskim i weszła do służby w
listopadzie 1953 roku. Była to bomba czerpiąca energię
wyłącznie z rozszczepienia - początkowo używano plu-
tonu, później jednak zaczęto stosować łączone rdzenie
uranowo/plutonowe. Przeprowadzono również jej test
(tylko z rdzeniem uranowym). Siła wybuchu miała wynosić
15 kt. Bazujący na Hurricane, pierwszy przetestowany
egzemplarz, był wytworem czysto laboratoryjnym, nie
nadawał się więc do produkcji na skalę przemysłową. Z
technicznego punktu widzenia był ona prawdopodobnie
bardzo podobny do amerykańskiego Mk-4, który wszedł do
służby w 1949. Podobnie jak Mk-4 miał on 1.5 m długości
i był wyposażony w 32 soczewkowy system implozyjny
oraz reflektor uranowy. Kula materiału wybuchowego o
średnicy 1.5 m była umieszczona w obudowie o długości
7.3 m. Obudowa ta była niemal dwukrotnie większa od tej
używanej przez Amerykanów w ich dużych bombach roz-
szczepialnych (3.25 metra), co czyniło ją cięższą ale zara-
zem stabilniejszą aerodynamicznie.
Bomba ta była wielokrotnie zmieniana, dlatego istniało
wiele jej wariantów - niektóre nawet o sile wybuchu co
najmniej 40 kt. Została ona przetestowana w Buffalo Ro-
und 2 (4 październik 1956) i 3 (11 październik 1956) z
małymi rdzeniami osiągając siłę 1.5 oraz 3 kt. Wyprodu-
kowano jedynie około 20 sztuk do początku 1958, kiedy to
zaprzestano produkcji. Pozostała w służbie do 1962 roku.
Red Beard (Czerwona Broda)
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Red Beard był bronią jądrową drugiej generacji. Była to
relatywnie mała taktyczna bomba o wzmożonej sile wybu-
chu (rdzeń kompozytowy: tryt/uran). Prace projektowe
rozpoczęto w 1954 a ukończono w 1958. Znacząca pro-
dukcja rozpoczęła się w 1959. Red Beard był długi na
około 3.6 m, jego średnica wynosiła 0.9 m a ważył 906 kg.
Wymiary te sprawiają, że można go uznać za odpowied-
nika amerykańskich bomb Mk-5 lub Mk-7 (chociaż nie
były one modelami o wzmożonej sile wybuchu), które
weszły do służby w 1952. Mniejsze rozmiary sprawiły, że
mógł on być przenoszony oprócz bombowców strategicz-
nych przez lotnictwo taktyczne.
Bomba ta została przetestowana w Buffalo Rounds 1 (27
wrzesień 1956) oraz 4 (22 październik 1956) i osiągnięto
odpowiednio 15 kt i 10 kt. Zakres siły wybuchu dla tej
broni wynosił 5-20 kt. Red Beard został zaadaptowany jako
pierwszy stopień w pierwszym brytyjskim teście termoją-
drowym przeprowadzonym w 1957 roku. Red Beard znaj-
dował się w służbie od 1961 do 1971. Maksymalnie RAF
dysponował 80 sztukami tej broni zaś siły powietrzne floty
około 30.
Violent Club
Siła wybuchu tej zrzucanej z powietrza bomby wynosiła
500 kt. Obudowa, w której została umieszczona, była bar-
dzo podobna do Mark 1 - ważyła 4077 kg. Zaprojektowana
w 1958 roku broń miała być wybudowana jedynie w pięciu
egzemplarzach. Istniejące jednostki tego typu zostały zmo-
dyfikowane do bomb Yellow Sun 1.
Głowica użyta w Violet Club to Green Grass. Nie była ona
poprzednio testowana, ponieważ jednak bazowała na pro-
jekcie przygotowanym dla Grapple jej siłę wybuchu można
było przewidzieć na podstawie testów z tamtej serii. Biorąc
to pod uwagę, oraz podobieństwo nazw, można przypusz-
czać, że Green Grass bezpośrednio bazował na Green
Bamboo. Prawdopodobną zmianą w stosunku do poprzed-
nika była redukcja użytego materiału rozszczepialnego (do
około 75 kg), czyniąc tym samym lepszy użytek ze skrom-
nych brytyjskich zapasów U-235. Intencją stworzenia tej
bomby była budowa bomby o dużej sile wybuchu w du-
żych ilościach (co było niemożliwe przy Orange Herald).
Yellow Sun Mk-1
Była to pierwsza brytyjska „prawdziwa” (tzn. zgodna z
konfiguracją Tellera-Ulama, umożliwiającą budowę broni
wielostopniowej) bomba wodorowa. Co prawda Violent
Club zawierał paliwo fuzyjne, jednak była to broń niewy-
godna, droga, nieefektywna oraz nie dająca perspektyw
modyfikacji czy rozbudowy. Yellow Sun Mk-1 zawierał
system implozji radiacyjnej zaprezentowany podczas te-
stów Grapple w 1957. Była to bomba o sile wybuchu rzędu
megaton i weszła do służby w 1958. Test tej broni prze-
prowadzono w listopadzie 1957, zaś w kwietniu i wrześniu
1958 przetestowano wersje udoskonalone.
Głowica Yellow Sun Mk-1 była długa na około 2.7 m i
szeroka na 1.2 m, cała zaś broń miała długość 6.4 m. Praw-
dopodobnie zbudowano jedynie kilka jej sztuk. Decyzja o
43
zaadaptowaniu amerykańskiego projektu Mk-28 podjęta
we wrześniu 1958 spowodowała wstrzymanie produkcji
Yellow Sun Mk-1.
Yellow Sun Mk-2/Red Snow.
Jest możliwe, iż broń ta była brytyjską wersją głowicy Mk-
28. Pierwszy egzemplarz tego typu został ukończony w
kwietniu 1961. Wydaje się, że bomba ta miała rozmiary
identyczne do Yellow Sun Mk-1, chociaż Mk-28 jest o
wiele mniejsza. Przypuszczalnie głowica Mk-28 została
zaadoptowana pod nazwą „Red Snow” oraz umieszczona w
obudowie Yellow Sun. Takie działanie wydaje się nie-
efektywne, jednak mogło być pożądane z ekonomicznego
punktu widzenia. Wielka Brytania posiadała przecież już
przeszkolone do zrzucania dużych bomb załogi lotnicze jak
i pracujące zakłady wytwarzające większe komponenty
uzbrojenia. Poza tym być może chciano ukryć prawdziwy
rozmiar głowic, aby nie zdradzić, jakie postępy poczyniono
w redukcji ich rozmiarów.
Yellow Sun Mk-2/Red Snow wszedł do służby w 1961.
Początkowo zastępowały podobne wielkością Blue Danube
będące jeszcze w służbie. Mk-2 pozostawały w służbie do
1972 roku, kiedy to zostały ostatecznie wyparte przez We-
177. Według maksymalnych ocen wybudowano 150 jedno-
stek tego typu.
Blue Steel (Błękitna Stal)
Był to pierwszy brytyjski pocisk nuklearny. Blue Steel były
zasilane ciekłym paliwem. Były to strategiczne pociski
typu powietrze-ziemia przenoszone przez brytyjskie strate-
giczne „bombowce V” - Vulcan B.2A i Victor B.2R. Prace
projektowe rozpoczęły się w 1956, zaś pierwsze pociski
weszły do służby w grudniu 1962 osiągając pełną zdolność
operacyjną w 1963. Ostatnie Blue Steel zostały wycofane z
eskadry bombowców Victor do końca 1968 a z eskadry
Vulcan do końca 1970. Początkowo planowano zastosowa-
nie dużej, 200 kt, głowicy opierającej się o rozszczepienie,
później jednak zdecydowano o użyciu głowicy termoją-
drowej o sile wybuchu 1 Mt lub więcej. Głowica ta była
najbardziej podobna do zaadaptowanej Mk-28. Zamówiono
57 sztuk tej broni, zbudowano jednak tylko 40.
Blue Steel był długi na 10.7 m, jego skrzydło miało roz-
piętość 4 m, zaś całość ważyła 6800 kg. Jego prędkość
maksymalna wynosiła 2.5 macha a maksymalny zasięg
około 200 km. Zastosowany system nawigacji umożliwiał
osiągnięcie dokładności w przedziale 100-700 jardów (91-
640 m).
WE 177
Wolno spadająca bomba WE 177 jest obecnie jedyną bry-
tyjską bronią tego typu. Ponieważ ma ona być wycofana ze
służby do końca 1998, po tym terminie Wielka Brytania nie
będzie posiadała żadnej broni nuklearnej przenoszonej
przez lotnictwo. Bomba ta była produkowana w trzech
wersjach - modelach strategicznych A i B (200-400 kt) o
relatywnie dużej sile wybuchu oraz mniejszej wersji tak-
tycznej C (około 10 kt). Modele A i B weszły do służby w
44 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
RAFie w 1966, zaś model C w roku 1971 w Royal Navy.
Wycofanie ze służby modelu C zostało zapowiedziane w
1992. Historia rozwoju WE 177 nie jest jasna. Możliwe, że
bazuje ona na amerykańskich projektach - najbardziej
prawdopodobne, że na B-61 (jeżeli wszystkie modele wy-
wodzą się z jednego projektu). Sądzi się jednak, że wersja
C została zaprojektowana oddzielnie od A i B - w tym
wypadku odpowiednim pierwowzorem dla niej zdaje się
być B-57. Amerykańskie dokumenty wskazują, iż w 1961
Wielka Brytania posiadała plany produkcyjne wariantów
B-57.
WE 177 A waży 272 kg a jej maksymalna siła wybuchu
wynosi 200 kt. Wersja B waży 431 kg a jej maksymalna
siła wynosi 400 kt. Obydwie bomby zostały zaprojekto-
wane tak, aby możliwe było wybieranie porządnej siły
wybuchu. Również obydwa warianty są wyposażone w
spadochrony, dzięki czemu mogą być używane do niskich
detonacji oraz do opóźnionych eksplozji na ziemi.
Seryjna produkcja W 177 została opóźniona aż do lat 70 z
powodu wytwarzania głowic dla pocisków Polaris, które
ukończyło się w 1969. Produkcja zakończyła się w póź-
nych latach 70.
Polaris (Gwiazda Polarna)
Istnieje pewne zamieszanie związane z faktem, czy istniały
dwie wersje głowicy Polaris czy tylko jedna. Początkowo
prace nad trzema Polaris A3T SLBM (Submarine Lauched
Balistic Missle - pociski balistyczne wystrzeliwane z
okrętów podwodnych) towarzyszyły pracom nad zapro-
jektowaniem i produkcją brytyjskich głowic, będących
zmodyfikowaną wersją amerykańskich 200 kilotonowych
W-58 zastosowanych w tamtejszych pociskach Polaris A3.
Później jednak przeprowadzono modernizację tych poci-
sków (znaną jako program Chevaline), której elementem
było zastosowanie nowych, przeprojektowanych głowic
A3TK. Zmiany dotyczyły m.in. wprowadzenia nowej
szyny oraz nowych RV (Reentry Vehicles - człon pocisku
balistycznego przenoszący głowicę bojową). Nie wiadomo
jednak, czy istniejące wtedy głowice starszego typu zostały
poddane modyfikacją, czy wprowadzono na ich miejsce
nowy typ je zawierający. Biorąc pod uwagę ograniczenia w
zdolności projektowej i produkcyjnej Wielkiej Brytanii
bardziej realne zdaje się opcja pierwsza, tzn., że głowice
użyte w programie Chevaline były przebudowanymi gło-
wicami istniejących pocisków Polaris.
Bezpośrednio po decyzji admiralicji z 10 czerwca 1963 o
stworzeniu Nowej generacji pocisków Polaris A3T SLBM
(w odróżnieniu od amerykańskiej wersji A2), w Alderma-
ston rozpoczęły się prace projektowe na pełną skalę. Pro-
jekt planowano ukończyć wiosną 1966 tak, aby produkcja
mogła się rozpocząć jeszcze w 1966 lub 1967. W pracach
projektowych i konstrukcyjnych zastosowano prawdopo-
dobnie rozwiązania z testowanej, amerykańskiej głowicy
W-58 (Brytyjczycy kupili od Amerykanów projekt Mk-2
RV, który wykorzystywał głowice W-58).
Polaris A3 był pierwszym pociskiem o kilku głowicach,
był bowiem wyposażony w trzy MRV (Multiple Reentry
Vehicles - człony pocisku balistycznego przenoszące gło-
wice bojowe). MVRy były rozpraszane wokół celu - nie
mogły być oddzielnie naprowadzane na różne cele. Plano-
wano wyposażyć cztery łodzie podwodne klasy Resolution
(każda po 16 pocisków) w tę broń. Prawdopodobnie zbu-
dowano jedynie 144 głowic, co wystarcza do uzbrojenia
trzech okrętów podwodnych. Czwarty okręt został przycu-
mowany w porcie i służył jako magazyn części zamien-
nych.
Przeprowadzono dwa programy modernizacji pocisków
Polaris. Pierwszy i najlepszy zarazem był program
Chevaline. Rozpoczął się w tajemnicy (co jest normą dla
wszystkich brytyjskich programów nuklearnych) w póź-
nych latach sześćdziesiątych, kiedy to Związek Radziecki
rozpoczął tworzenie systemu ABM (AntiBallistic Missle -
pocisk antybalistyczny) wokół Moskwy. Chociaż system
ten miał bardzo ograniczony zasięg, postanowiono, że
należy utrzymać brytyjską potęgę jądrową oraz rozwinąć
odpowiednie systemy zaradcze umożliwiające pociskom
Polaris penetrację obszarów objętych systemem ABM.
Program ten nie był oryginalnie brytyjskim przedsięwzię-
ciem, lecz został bazowany na tajnym amerykańskim pro-
gramie o kryptonimie Antelope (Antylopa), który został
udostępniony Wielkiej Brytanii w 1967. W latach 1967-69
zdefiniowano założenia Chevaline a do 1972 program ten
został dopracowany w detalach.
Chevaline stworzył kompleksowy system bazujący na 16
pociskach na każdym okręcie podwodnym. Pociski były
manewrowane przez RV oraz wyposażone w MDRV
(Multiple Decoy Reentry Vehicle; system pułapek wabią-
cych); wzmocniono także głowice przeciw efektom działa-
nia broni ABM. Każdy pocisk mógł lecieć po innej trajek-
torii tak, że mogłyby nadlecieć równocześnie nad cel (Mo-
skwę) i uwolnić dwie głowice bojowe (ich liczbę zreduko-
wano z trzech w porównaniu z AT3), cztery wabiki RV
oraz dużą ilość wabiących balonów. Obrona miałaby więc
do czynienia z 96 równocześnie manewrującymi celami
(zakładając, że wystrzelonoby pociski z jednej łodzi pod-
wodnej a wszystkie balony zostałyby zniszczone). System
ten był trudniejszy do rozwinięcia i zastosowania niż tego
oczekiwano.
Pierwsza głowica zastosowana przy Chevaline została
przetestowana 23 maja 1974 (prawdopodobne oznaczenie
TK-100). Istnienie programu zostało ujawnione opinii
publicznej 24 stycznia 1980 podczas debaty parlamentar-
nej. Próby morskie zostały przeprowadzone w listopadzie
1980. Produkcja głowic dla Chevaline trwała w latach
1979-1982. Nowy typ pocisku pierwszy raz wyruszył na
patrol w połowie 1982. Program Chevaline ukończył się w
1987.
Drugi program modernizacyjny dla pocisków Polaris pole-
gał na przebudowie silników na paliwo stałe. Program ten
rozpoczął się w 1981 i doprowadził do zamontowania no-
wych silników we wszystkich pociskach w latach 1986-87.
Trident (Trójząb)
Pierwsza partia brytyjskich głowic Trident była gotowa we
wrześniu 1992. Zostały one zaprojektowane w AWE
(Atomic Weapons Establishment - Zakład Broni Atomo-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wej) w Aldermaston a zmontowane w Burghfield i
Aldermaston. Głowice są podobne do amerykańskiej W-76
wykorzystywanej obecnie w tamtejszych pociskach Trident
I i II.
Brytyjskie głowice stosowane w pociskach Trident umoż-
liwiają wybór porządnej siły wybuchu w zakresie od kilo-
tony aż do maksymalnej siły 100 kt (jest to różnica w sto-
sunku do amerykańskich głowic SLBM).
5.2.3.3 Współczesne siły jądrowe
Skąpe informacje dostarczane przez rząd brytyjski na temat
arsenału jądrowego tego państwa skutecznie utrudniają
precyzyjną i rzeczywistą ocenę jego rozmiarów.
W marcu 1998 roku, po dziesięciu miesiącach pracy ukoń-
czono Przegląd Obrony Strategicznej (Strategic Defense
Review). W dokumencie tym zapowiedziano m.in. prze-
prowadzenie poważnych redukcji w brytyjskim arsenale
nuklearnym. Widocznym efektem przyjęcia nowej dok-
tryny było wycofanie ze służby (marzec 1998) i zdemon-
towanie (do końca sierpnia 1998) wszystkich bomb WE
177 (175 WE-177A i B - o ładunkach odpowiednio 200 i
400 kt). Wolno spadający model C (siła wybuchu 10 kt),
którego zmontowano 25 sztuk, został wcześniej wycofany
z arsenału. Obecnie jedynym typem broni jądrowej w
Wielkiej Brytanii jest pocisk Trident II.
SDR modyfikował także sposób działania balistycznej floty
podwodnej Royal Navy. W danym momencie na patrolu
znajdować się będzie tylko jeden SSBN. Zostanie on
uzbrojony w (zredukowaną) liczbę 48 głowic, dwukrotnie
mniejszą od wartości zakładanej przez poprzedni rząd.
Dodatkowo jednostka ta nie będzie znajdowała się w stanie
podwyższonej gotowości bojowej (jej pociski nie zostaną
namierzone na cel). Okręt będzie mógł odpalić rakiety w
ciągu kilku dni, a nie minut jak za czasów Zimnej Wojny.
Jednostka realizować będzie także szereg dodatkowych
zadań. SDR zapowiedział także, iż Wielka Brytania dyspo-
nowała będzie mniej niż 200 głowicami bojowymi. Jest to
wartość trzykrotnie mniejsza od tej zakładanej przez po-
przedni rząd. Zmodyfikowano również liczbę pocisków
Trident II, jakie zakupi Wielka Brytania (z 65 do 58). Za-
oszczędzono dzięki temu 50 mln funtów.
Gdy założenia te zostaną wprowadzone w życie łączna siła
wybuchu brytyjskiego arsenału zostanie zredukowana o
ponad 70% w stosunku do stanu z końca Zimnej Wojny.
Łączny ładunek przenoszony przez każdą z jednostek
uzbrojoną w pociski Trident będzie trzykrotnie mniejszy
niż ten, jakim dysponowały okręty zmodernizowane pro-
gramem Chevaline.
Zakład Broni Atomowej (AWE) jest obecnie zarządzany
przez konsorcjum w skład którego wchodzą Lockheed
Martin, Serco Limited i British Nuclear Fuels. Dziesięcio-
letni kontrakt, wart 2.2 mld GBP, został podpisany 1
kwietnia 2000 roku. Rok wcześniej, 1 kwietnia 1999 roku,
Szef Logistyki Ministerstwa Obrony (Chief of Defence
Logistics) przejął pełnię odpowiedzialności za brytyjskie
siły strategiczne.
45
Jeszcze do niedawna Królewskie Siły Powietrzne (RAF)
dysponowały ośmioma eskadrami mogących przenosić
broń nuklearną maszyn Tornado GR. 1/1A. Jednak wraz z
wycofaniem ostatniej bomby WE 177 (marzec 1998), stra-
tegiczna rola Tornado została zakończona. Tym samym
zakończyła się trwająca cztery dekady historia lotnictwa
nuklearnego RAF. Do końca września 1998 roku zdemon-
towano wszystkie WE 177. Baza RAF w Bruggen
(Niemcy) ma zostać zamknięta do końca 2001 roku, zaś
około 40 stacjonujących tam Tornado ma zostać przegru-
powanych do baz w Lossiemouth (Szkocja) i Marham
(Anglia).
W Wielkiej Brytanii zaprojektowano i wybudowano cztery
jednostki SSBN klasy Resolution, powszechnie nazywane
mianem Polaris po pociskach, które przenosiły. Pierwsza
jednostka, HMS Resolution, rozpoczęła swój pierwszy
patrol w połowie czerwca 1968 roku, zaś ostatnia, Revenge,
weszła do służby we wrześniu 1970 roku. Okręt ten został
wycofany z linii 25 maja 1992 roku, po odbyciu 56 patroli.
Resolution wycofano 22 października 1994 roku (61 pa-
troli). Pozostałe dwa okręty - Renown i Repulse - opuściły
flotę w 1996 roku (po odbyciu odpowiednio 52 i 60 pa-
troli). Prawdopodobnie głowice, wprowadzone podczas
programu Chevaline, zostały zdemontowane.
Pierwsza jednostka nowej brytyjskiej klasy SSBN -
Vanguard - rozpoczęła swój dziewiczy patrol bojowy w
grudniu 1994 roku. Drugi okręt, Victorious, wszedł do
służby rok później, tj. w grudniu 1995. Kolejną jednostkę -
Vigilant - zwodowano w październiku 1995 roku, a rozpo-
częła służbę pod koniec 1998 roku. Czwarty i ostatni okręt
tej klasy, Vengeance, został zwodowany 19 września 1999
roku i ma rozpocząć dyżury bojowe na przełomie
2000/2001 roku. Obsługa okrętu składa się z 205 osób, z
czego około 130 to załoga. Ocenia się, że cały program
pochłonie 18.8 mld USD.
Każda jednostka klasy Vanguard przenosi 16 pocisków
Trident II D-5. Nie istnieje rozróżnienie na amerykańskie i
brytyjskie rakiety Trident II - wszystkie pociski są maga-
zynowane w Atlantyckim Ośrodku Broni Strategicznej
(Strategic Weapons Facility Atlantic) znajdującym się na
terenie Bazy Okrętów Podwodnych Kings Bay (Georgia).
Wielka Brytania ma prawo do dysponowania 58 egzempla-
rzami broni, jednak nie są one jej własnością. Dlatego
pocisk, który bazuje na amerykańskim okręcie SSBN może
być w przyszłości przenoszony przez brytyjską jednostkę, i
na odwrót.
Przystępując do próby oceny rzeczywistej siły brytyjskiego
arsenału należy wziąć pod uwagę szereg istotnych czynni-
ków. Przyjmuje się, że Wielka Brytania będzie dyspono-
wała ilością głowic wystarczającą do uzbrojenia trzech
jednostek (podobna sytuacja miała miejsce w przypadku
klasy Resolution i pocisków Polaris). Zgodnie z Założe-
niami Obrony Strategicznej (Strategic Defence Review) w
czynnej służbie znajdować się będzie mniej niż 200 głowic.
W przypadku gdyby wszystkie cztery okręty uzbrojono w
komplet pocisków, w służbie znajdowałyby się 192 ła-
dunki. Jednak zakup jedynie 58 pocisków oznacza, że ma-
rynarka nie będzie w stanie uzbroić wszystkich okrętów.
Władze oświadczyły także, że standardowo tylko jeden
46 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
SSBN będzie pełnił służbę patrolową, zaś pozostałe trzy
będą się znajdowały w różnym stopniu gotowości bojowej.
Kolejnym czynnikiem utrudniającym ocenę brytyjskiego
arsenału jest zaadoptowana na początku roku 1996 idea
„podstrategicznego odstraszenia”. Pomysł jest w zasadzie
identyczny do polityki Stanów Zjednoczonych zwanej
„elastyczną odpowiedzią”. System ten polega na posiada-
niu szerokiego spektrum opcji broni nuklearnej, w szcze-
gólności tej o ograniczonej sile wybuchu. Przedstawiciele
Ministerstwa Obrony definiują podstrategiczne uderzenie
jako „ograniczone i wysoko wybiórcze użycie broni jądro-
wej w celu demonstracji siły pełnego uderzenia strategicz-
nego (...) i przekonania agresora, który nie docenił naszych
możliwości i zaatakował nas, aby wycofał się lub stawił
czoło perspektywie niszczycielskiego uderzenia strategicz-
nego”.
Zgodnie z dokumentami opublikowanymi w 1996 roku
przez Ministerstwo Obrony, program ataku „podstrategicz-
nego” zaczął być realizowany wraz z wejściem do służby
HMS Victorious i osiągnie pełną operacyjność wraz z włą-
czeniem do floty HMS Vigilant. W takim przypadku część
z pocisków Trident II już obecnie uzbrojonych jest w jedy-
nie pojedynczą głowicę i wymierzone są w obiekty, które
w poprzedniej dekadzie miały być atakowane przy pomocy
bomb grawitacyjnych WE-177. Na przykład Vigilant może
być wyposażony w 10, 12 lub 14 pocisków uzbrojonych do
3 głowic, zaś pozostałe pociski mogą zostać uzbrojone w
pojedynczy ładunek. Dodatkowo głowice pocisków Trident
Brytyjskie siły nuklearne: koniec 2000
Wejście Siła MŁSW
Liczba
Pocisk do wybuchu Ilość
głowic Mt Ekw.
służby (kt) Mt
Trident II 1-3 x
1994 100 58 17.4 37.5
D-5 MIRV
5.2.3.4 Brytyjskie instalacje nuklearne
W Zjednoczonym Królestwie całość prac nad rozwojem,
handlem i produkcją broni jądrowej stanowi część zadań
Ministerstwa Obrony i jest wykonywana przez podległy
mu Zakład Broni Atomowej (Atomic Weapons
Establishment - AWE). AWE powstał 1 września 1987 w
wyniku połączenia Zakładu Badań Broni Atomowej
(Atomic Weapons Research Establishment - AWRE) w
Aldermaston i Fabryk Broni Atomowej (Atomic Weapons
Factories) znajdujących się w Burghfield i Cardiff.
AWE Aldermaston
Jest to główny ośrodek brytyjskiego programu atomowego.
Znajduje się w Aldermaston, w pobliżu Reading (hrabstwo
Berkshire). W zakładzie tym wykonuje się nie tylko więk-
szość prac badawczych, ale również rozwija projekty bomb
jak również wytwarza główne komponenty broni, włącza-
jąc w to elementy nuklearne. Został oficjalnie otworzony 1
umożliwiają na częściową modyfikację pożądanej siły
wybuchu (poprzez detonację jedynie pierwszego - rozsz-
czepialnego - stopnia ładunku). Przy powyższych założe-
niach, brytyjski SSBN podczas misji patrolowej może
przenosić około 36-44 głowic.
Specjaliści NRDC (Natural Resources Defense Council)
oceniają, że brytyjski arsenał na potrzeby SSBN będzie
liczył około 160 głowic. Biorąc pod uwagę dodatkowe
15% na potrzeby przyszłej obsługi serwisowej otrzymuje
się wartość 185 ładunków. Sądzi się, że jednostka znajdu-
jąca się na patrolu będzie przenosiła około 40 głowic. Dwa
kolejne okręty będą mogły wyjść w morze stosunkowo
szybko i będą przenosiły podobny do poprzedniego ładu-
nek. Natomiast czwarta jednostka, w związku z pracami
serwisowymi, będzie mogła osiągnąć zdolność bojową po
wyraźnie dłuższym czasie.
Zaplanowano, że do 2008 roku dziesięć jednostek klasy
Trafalgar i Swiftsure przejdzie prace modernizacyjne,
dzięki którym będą mogły przenosić amerykańskie pociski
manewrujące Tomahawk. W październiku 1998 roku do
Stanów Zjednoczonych po pierwszą partię Tomahawk
wyruszył HMS Splendid. Królewska Marynarka Wojenna
zakupiła 65 konwencjonalnych pocisków wersji Block III
za sumę 190 milionów funtów. 25 marca 1999 roku jed-
nostki Wielkiej Brytanii odpaliły pociski Tomahawk prze-
ciw celom w Serbii jako część operacji skierowanej prze-
ciwko reżimowi Miloszewicza. Do końca 1999 roku uno-
wocześniono dwa okręty: Splendid i Triumph.
kwietnia 1950 w miejscu, gdzie podczas II Wojny Świato-
wej znajdowało się lotnisko. Przeniesiono tu prace nad
rozwojem broni atomowej z Ośrodka Badań Silnych Eks-
plozji (High Explosive Research - HER) znajdującego się
w Forcie Halstead w hrabstwie Kent. W AWE
Aldermaston zatrudnionych jest około 5000 osób.
Zakład w Aldermaston zajmuje 35600 a i jest podzielony
na 11 części. Główny budynek administracyjny to F6.1 w
obszarze F. Strefa A znana jest jako Cytadela (Citadel) i
znajduje się w północnej części kompleksu. Na jej obszarze
umiejscowione są zakłady produkcji i formowania plutonu.
Budynki A1, w których wytwarza się pluton, zostały otwo-
rzone we wczesnych latach 50. Zostały zamknięte w 1978
jednak na potrzeby programu Chevaline produkcję w nich
uruchomiono ponownie w 1982. Produkcja trwała o wiele
dłużej niż początkowo planowano tak, że wytworzono tam
pluton dla pierwszych głowic pocisków Trident. W roku
1983 rozpoczęto budowę kompleksu A90 mającego zastą-
pić wysłużony już A1. Po wielu opóźnieniach nowy zakład
rozpoczął pracę w 1991 (5 lat opóźnienia). Kompleks A90
zawiera 300 jednostek produkcyjnych i obecnie obsługuję
produkcję plutonu na potrzeby komponentów pocisków
Trident.
AWE Aldermaston został zorganizowany w trzy jednostki
organizacyjne: Departament Fizyki Głowic (Warhead
Physics Department), Departament Projektów Głowic
(Warhead Design Department) i Departament Materiałów
(Materials Department).
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Departament Fizyki Głowic odpowiada za badania i analizę
fundamentalnych procesów fizycznych wykorzystywanych
w broni jądrowej. Jest podzielony na: Wydział Matematyki
(Mathematical Physics Division) przeprowadzający teore-
tyczne prace jak również komputerowe modele i symula-
cje; Wydział Hydrodynamiki Głowic (Warhead
Hydrodynamics Division) zajmujący się eksperymentami
nad metodami łączenia i rozłączania ładunków jądrowych;
Wydział Fizyki Radiacyjnej (Radiation Physics Division)
odpowiedzialny za badania w dziedzinie fizyki promienio-
wania jądrowego i radiacji hydrodynamicznej; oraz Wy-
dział Foulness (Foulness Division) przeprowadzający testy
materiałów wybuchowych w Foulness (Essex).
Departament Projektów Głowic rozwija kompletne pro-
jekty broni. Jest podzielony na: Wydział Inżynierii
(Weapon Engineering Division); Wydział Diagnostyki
(Weapon Diagnostics Division); oraz Wydział Systemów
Elektronicznych (Electronic Systems Division).
Departament Materiałów zajmuje się pracami nad rozwo-
jem materiałów i procesów wymaganych do zaprojektowa-
nia i produkcji broni jądrowej. Jest podzielony na: Wydział
Chemii i Materiałów Wybuchowych (Chemistry and
Explosives Division); Wydział Technologii Chemicznej
(Chemical Technology Division); oraz Wydział Metalurgii
(Metallurgy Division).
AWE Burghfield
Zakład Artylerii Marynarki Wojennej (The Royal
Ordnance Factory - ROF) w Burghfield (obecnie AWE
Burghfield) został otworzony w 1954 jako ośrodek końco-
wego montażu broni nuklearnej (odpowiednik amerykań-
skiego Pantex). Jest położony 5 mil na południowy-zachód
od Aldermaston i zajmuje 10720 a, chociaż przed rokiem
1976 nie był zaznaczony na żadnej brytyjskiej mapie. Za-
trudnionych w nim jest około 600 osób. W Burghfield
wytwarza się dużo z komponentów nie-nuklearnych - włą-
czając elektronikę, rozmaite obudowy itp. W każdej chwili
można tu zmagazynować broń oczekującą na serwis czy
demontaż.
AWE Cardiff
Zlokalizowany w Llanishen, 3 mile na północ od Cardliff
(Walia), AWE Cardliff od roku 1963 zajął się produkcją
komponentów broni nuklearnych. Jest w nim zatrudnio-
nych 400 osób. Ośrodek specjalizuje się w produkcji kom-
ponentów wymagających dużej precyzji oraz w komplek-
sowym montażu. Wytworzono tu istotne części broni ter-
mojądrowych oraz reflektory beryl/U-238 dla stopnia
pierwszego. Na terenie zakładu może być magazynowane
ponad 50 ton uranu. W roku 1987 na terenie AWE Cardiff
znajdowało się 2300 kg berylu. W ośrodku tym wykonuje
się również serwis/demontaż komponentów broni nuklear-
nej.
AWE Foulness
Jest to 80 920 a obszar testowy ulokowany na Wyspie
Foulness w pobliżu Shoeburyness. Przeprowadza się tu
47
testy silnych materiałów wybuchowych zarówno na po-
trzeby rozwoju i bezpieczeństwa broni jak i w celu symula-
cji fali uderzeniowej.
Sellafield/Windscale/Calder Hall
Głównym ośrodkiem produkcji plutonu w Wielkiej Bryta-
nii jest Sellafield (początkowo przemianowana na
Windscale, jednak obecnie powrócono do oryginalnej na-
zwy) w północno-zachodniej Anglii, na wybrzeżu
Cumbrian Morza Irlandzkiego. W roku 1950 rozpoczęto tu
budowę dwóch 100 MW reaktorów grafitowo-uranowych
chłodzonych powietrzem (Stosy Windscale). Pierwszy
reaktor osiągnął stan krytyczny w październiku 1950, drugi
w czerwcu 1951. Stosy te pracowały do 7 października
1957, kiedy to wybuchł pożar w reaktorze pierwszym.
Pożar trwał pięć dni, jego efektem było uwolnienie dzie-
siątków tysięcy kurii radioaktywnego jodu, i 240 kurii
polonu-210, który został wytworzony na potrzeby inicja-
tora neutronowego. Podczas 11 lat pracy stosy te wyprodu-
kowały około 385 kg plutonu o jakości wojskowej.
Począwszy od 1956 w Sellafield wybudowano kolejne
cztery reaktory typu Calder Hall (CH) Magnox. Weszły
one do służby pomiędzy październikiem 1956 a majem
1959. Były to 180 MW reaktory chłodzone dwutlenkiem
węgla o dwóch możliwych zastosowaniach: do produkcji
wojskowego plutonu lub elektryczności. Produkcja plutonu
o jakości wojskowej była przeplatana bardziej ekonomicz-
nymi okresami wytwarzania prądu elektrycznego. Pluton
produkowano w latach 1956-64, późnych 70, oraz w poło-
wie 1980. W latach 1960 reaktory te zostały rozbudowane
(podobnie jak identyczne reaktory w Chapelcross) do 240
MW. W następnym dziesięcioleciu ich moc ponownie
zmniejszono.
W Sellafield znajdują się także brytyjski zakład reproduk-
cji, obecnie zarządzane przez Brytyjskie Paliwa Nuklearne
(British Nuclear Fuels Limited - BNFL). Zakład został
otworzony 25 lutego 1952. Pierwszą partię nieczystego
plutonu wyprodukowano 31 marca 1952. Obecnie istnieją
dwa główne zakłady - starszy B205 używany do oczysz-
czania paliwa z reaktorów Magnox oraz THORP (Thermal
Oxide Reprocessing Plant), który zajmuje się wyłącznie
produkcją na potrzeby cywilne. Zakład B205 ma zdolność
oczyszczania 1,500 ton paliwa rocznie, THORP zaś 1,200
ton.
Chapelcross
Cztery dodatkowe wojskowe reaktory produkcyjne, iden-
tyczne do modeli Calder Hall, jednak oznaczone jako
„CX”, są zlokalizowane w Annan, w pobliżu Dumfries nad
Solway Firth w południowo-zachodniej Szkocji. Chociaż
reaktory te były używane do produkcji plutonu, były rów-
nież głównym źródłem trytu dla Zjednoczonego Królestwa.
Wiadomo, że Wielka Brytania posiadała przed 1970 wiel-
kości rzędu kilogramów trytu (6,7 kg zostało importowane
do Stanów Zjednoczonych), ogłoszono, że początek pro-
dukcji trytu w Chapelcross miał miejsce w kwietniu 1976.
48 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Reaktory komercyjne
Poza produkcją reaktorów wojskowych opisanych powy-
żej, przed rokiem 1969 korzystano z paliwa wytworzonego
w reaktorach cywilnych. Próby oszacowania ilości plutonu
wojskowego z tylu różnych źródeł są dosyć trudne. Najlep-
szą ocenę przedstawili Albright, Berkhout i Walker w Plu-
tonium and Highly Enriched Uranium (Pluton i Wysoko
Wzbogacony Uran), SIPRI Press, 1996. Według nich
Wielka Brytania wyprodukowała w reaktorach 3.6 ton
wojskowego plutonu +/- 0.5 tony. Około 0.5 tony zostało
straconych podczas procesów oczyszczania, zostało uży-
tych w testach czy przewiezionych do USA. Kolejne 8.7
ton paliwa lub plutonu o niskiej czystości również znajduje
się w wojskowych magazynach.
Brytyjski raport dotyczący plutonu z 1995 roku ujawnia, że
Brytyjskie Paliwa Nuklearne magazynują łącznie 85 ton
plutonu do zastosowań cywilnych. 54 tony są własnością
różnych podmiotów Wielkiej Brytanii a pozostałe 31 ton
należą do BPN lub ich zamorskich klientów. Z tych 85 ton,
39.5 pozostaje w formie paliwa. Cały odseparowany pluton
zawiera więcej niż 15% Pu-240. Podano, że wojskowy
magazyn plutonu zawiera 4.5 ton materiału przechowywa-
nego w różnych formach.
Capenhurst
Brytyjskie zapotrzebowanie na wzbogacony uran zaspokaja
zakład dyfuzji gazowej w Capenhurst, położony 25 mil od
Risley (Cheshire). Chociaż decyzję o budowie ośrodka
wzbogacania uranu podjęto w październiku 1946, miejsce
pod jego budowę nie zostało wybrane aż do początku 1950.
Capenhurst rozpoczął pracę w lutym 1952, jednak do 1953
nie działał na zamierzonym poziomie (produkował nisko
wzbogacony uran). W latach pięćdziesiątych ośrodek prze-
szedł szereg modyfikacji, dzięki czemu w 1957 osiągnął
roczną zdolność produkcyjną 125 kg wysoko wzbogaco-
nego uranu (HEU) a w 1959 aż 1600 kg/rok. Capenhurst
wytwarzał wyłącznie HEU jedynie do końca 1961. Po tym
roku większość kaskad została zamknięta a zakład prze-
kształcono na ośrodek produkcji uranu nisko wzbogaco-
nego, wykorzystywanego w cywilnych reaktorach. Według
SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute -
Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań Nauko-
wych) w Capenhurst wyprodukowano 3.8-4.9 ton HEU,
większość w latach 1959-61.
Zakład dyfuzji gazowej został rozebrany w 1982, a na jego
miejscu wybudowano nowy ośrodek separacji metodą
wirówkową nazwany Capenhurst A3. Ma on zdolność
produkcyjną 200,000 SWU/rok (Separative Work Units -
jednostka, określająca zdolność separacyjną) i nigdy nie
był wykorzystywany do wytwarzania HEU. W latach 1984-
85 produkowano w nim uran wzbogacony do 4,5% na
eksport do Stanów Zjednoczonych, gdzie był on wzboga-
cany aż do poziomu HEU lub był wymieniany za ekwiwa-
lent HEU. Od 1993 roku Capenhurst A3 wzbogaca paliwo
dla cywilnych reaktorów i jest kontrolowany przez IAEA.
Główne dostawy wysoko wzbogaconego uranu zostały
kupione od Stanów Zjednoczonych. Przed rokiem 1970
przywieziono do Wielkiej Brytanii 6700 kg HEU. Od tego
czasu Brytyjczycy kupili jeszcze około 4000 kg tego su-
rowca. Łączna ilość HEU, jaką dysponowała Wielka Bry-
tania od początku prowadzenia programu atomowego jest
oceniania przez SIPRI na 15.1 ton, z czego 5.8 zostało
użytych w reaktorach okrętów podwodnych, 1 tona w te-
stach jądrowych, a 0.5 tony utracono w procesach separacji
i oczyszczania. To daje 7.8 ton uranu dostępnego dla
użytku wojskowego (+/- 25%).
5.2.4 Francja
5.2.4.1 Historia rozwoju francuskiej broni nuklearnej
Chociaż Francja była krajem przodującym w badaniach
nad fizyką jądrową przed II Wojną Światową, po jej za-
kończeniu znalazła się daleko za Stanami Zjednoczonymi,
Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią, a nawet Kanadą.
Pod niemiecką okupacją nie myślano o rozwoju prac - czas
wojny był czasem zastoju (w przeciwieństwie do innych
państw walczących z Rzeszą, które jednak nie były oku-
powane).
Dekret francuskiego rządu tymczasowego, ogłoszony z
datą 18 października 1945 z upoważnieniem prezydenta i
generała Charlesa de Gaullea, powołał do życia francuską
Komisję Energii Atomowej (Commissariat a l'Energie
Atomique - CEA). Podobnie jak jej później stworzony
amerykański odpowiednik (Atomic Energy Commission)
zarządzała wszystkimi aspektami wykorzystania energii
atomowej - naukowym, komercyjnym i wojskowym. Raoul
Dautry został Generalnym Administratorem natomiast
Frederic Joliot-Curie, największy francuski fizyk jądrowy
ówczesnych czasów, Wysokim Komisarzem. Miejscem
pod budowę głównego ośrodka badań jądrowych wybrano
Saclay (na południu Paryża), jednak początkowe prace
rozpoczęto w tymczasowej lokacji. Zakład miał stanąć na
ruinach starej fortecy Fort de Chatillon położonej na krań-
cach Paryża. Wybudowano tam pierwszy francuski reaktor
nuklearny - reaktor wodny ciężki EL-1 lub ZOE - Zerowa
moc, paliwo w postaci tlenku (Oxide) uranu, chłodzony
ciężką wodą (Eau lourde). ZOE osiągnął stan krytyczny 15
grudnia 1948.
W roku 1949 CEA stworzyła w Le Bouchet zakład separa-
cji plutonu na laboratoryjną skalę, gdzie pracowano z na-
promieniowanym paliwem z ZOE. 20 listopada 1949 CEA
ogłosiła, że otrzymano pierwszy miligram czystego plu-
tonu. Le Bouchet wyprodukował 10 mg do końca 1950
oraz 100 mg do schyłku 1951. W tym czasie opanowano
skuteczniejszą technologię separacji chemicznej. Zastoso-
wano ją w pilotowym, przemysłowym zakładzie separacji
wybudowanym w Fontenay-aux-Roses - w 1954 odizolo-
wano pierwszy gram plutonu.
W 1952 uruchomiono drugi reaktor - EL-2 (lub P-2) w
Saclay. Jako moderatora użyto ciężkiej wody, paliwa -
naturalnego uranu, zaś do chłodzenia wykorzystano sprę-
żony gaz. Pomiędzy 1954 a 1957 w Fontenay-aux-Roses
wyprodukowano 200 g plutonu z paliwa pochodzącego z
EL-2.
Chociaż de Gaulle był bezpośrednio po wojnie entuzja-
stycznym zwolennikiem szybkich prac nad bombą ato-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
mową, pod koniec lat czterdziestych jego zapał osłabł.
Częściowo przyczyną było duże znaczenie komunistów
francuskich, którzy (zgodnie z zaleceniami z Moskwy)
sprzeciwiali się tego typu pracom. Sam Wysoki Komisarz
Joliot-Curie był gorliwym komunistą - powodowało to, że
Francja nie była dopuszczana do amerykańskich, brytyj-
skich czy kanadyjskich prac badawczych.
W 1951 Joliot-Curie został zdymisjonowany i zastąpiony w
kwietniu przez Francisa Perrina. W sierpniu Felix Gaillard
został Sekretarzem Stanu ds. Energii Atomowej (później
był premierem i uczestniczył podczas pierwszego francu-
skiego testu jądrowego). 21 sierpnia Generalny Admini-
strator Dautry zmarł, a jego stanowisko w listopadzie zajął
Pierre Guillaumat. Pod rządami tych trzech ludzi do końca
1951 roku opracowano pięcioletni plan dotyczący energii
atomowej. Plan ten, zatwierdzony przez Zgromadzenie
Narodowe w lipcu 1952, zakładał budowę zakładów sepa-
racji plutonu na skalę przemysłową w Marcoule nad Re-
nem - nie zawierał jednak żadnych wojskowych implikacji.
W tym czasie w pobliżu Limoges (środkowa Francja) od-
kryto duże złoża uranu, które mogły zaopatrywać Francję
w nieograniczone dostawy paliwa jądrowego. Reaktor G-1
w Marcoule, który korzystał z naturalnego uranu jako pa-
liwa oraz grafitu jako moderatora, mógł być skonstruowany
dzięki francuskim materiałom. G-1 osiągnął stan krytyczny
w 1956, jego moc wynosiła 38 MW (ciepła) i był zdolny do
produkcji 12 kg plutonu rocznie (od 1962 42 kg). G-1 pra-
cował do roku 1968. W tym samym miejscu rozpoczęto
prace nad zakładem reprodukcji, budowanym przez Saint-
Gobain Techniques Nouvelles (SGN). Budowa dwóch
większych reaktorów o podobnej konstrukcji (G-2 i G-3)
została ukończona w 1959 - moc każdego z nich wynosiła
200 MW (później zwiększono ją do 260 MW).
Oficjalna zgoda na prowadzenie programu budowy broni
jądrowej nie była wydana aż do końca 1945, nawet po-
mimo faktu, iż niezbędny program produkcji plutonu był
wtedy dobrze rozwinięty. Po porażce sił francuskich nad
Dien Bien Phu oraz klęskach w Indochinach, Francja po-
trzebowała broni jądrowej, aby podnieść swój międzynaro-
dowy prestiż - zainteresowanie nową techniką gwałtownie
wzrosło. 26 grudnia 1954 premier Pierre Mendes-France,
wraz ze swoim gabinetem, zatwierdził program budowy
broni nuklearnej. W celu rozwinięcia tej opcji 28 grudnia
powstało Biuro Studiów Generalnych (Bureau d'Etudes
Generales), którego dyrektorem został generał Albert Bu-
chalet. W 1955 Ministerstwo Sił Zbrojnych (Ministre des
Armees) rozpoczęło transfer dużych środków finansowych
na potrzeby nowego programu.
Upokarzający Kryzys Sueski z października 1956 spowo-
dował dalszy upadek morali Francuzów oraz był powodem
zwiększenia wysiłków nad rozwojem wojskowych tech-
nologii jądrowych. Kryzys był spowodowany inwazją
brytyjsko-francuską (i izraelską) na Egipt. Stany Zjedno-
czone stanowczo przeciwstawiały się zbrojnej interwencji i
zobowiązały Wielką Brytanię do szybkiego wycofania jej
wojsk. Te zdarzenia uczyniły Francję głęboko podejrzliwą
co do możliwości pomocy ze strony sojuszników oraz było
jedną z przyczyn wystąpienia tego państwa ze struktur
NATO oraz podjęcia decyzji o rozwoju własnego systemu
49
ochrony przeciwjądrowej. Jest prawdopodobnie przypad-
kiem, że 30 listopada Minister Sił Zbrojnych oraz CEA
podpisali memorandum dotyczące przygotowania testu
broni nuklearnej.
Największy rzecznik rozwoju broni jądrowej w wojsku, płk
Charles Aillert, został w 1956 roku generałem a 10 czerwca
1958 został mianowany Commandement des Armes Spe-
ciales (Dowódcą Wyposażenia Specjalnego). 11 kwietnia
1958 Felix Gaillard, ostatni premier IV Republiki, podpisał
oficjalny rozkaz wytworzenia i przetestowania głowicy
jądrowej. U schyłku 1958 Charles de Gaulle powrócił do
władzy jako pierwszy prezydent V Republiki. Program
broni nuklearnej miał teraz silne poparcie potężnego lidera.
To rządy de Gaullea doprowadziły, iż niezależna strategia
de frappe (potężnego uderzenia) została wprowadzona w
życie.
Pierwszy francuski test jądrowy, o nazwie kodowej
Gerboise Bleue, został przeprowadzony o 0704 GMT 13
lutego 1960 w Reggane w Algierii (00.04 W, 26.19 N) na
szczycie 105 m wieży. Bomba ta, prototyp dla rozwiniętej
trzy lata później głowicy AN-11, korzystała z plutonu i
osiągnęła siłę wybuchu 60-70 kt. Żadna inna głowica po-
dobnego typu nie osiągnęła tak dużej siły wybuchu.
Francja przeprowadziła jeszcze na obszarze testowym w
Reggane trzy testy atmosferyczne. Ostatni z nich, przepro-
wadzony 25 kwietnia 1965, był raczej sposobem na unie-
możliwienie przejęcia broni jądrowej przez buntowników
podczas „Powstania Generałów” - test został przeprowa-
dzony trzy dni wcześniej na rozkaz generała Maurice
Challe'a. Przeprowadzenie tych testów atmosferycznych
spowodowało ostrą reakcję ze strony państw afrykańskich -
dlatego wszystkie następne próby miały formę podziem-
nych detonacji w In Ecker na południu Algierii. Testy na
terenie Algierii były kontynuowane aż do 16 lutego 1966,
trzy i pół roku po uzyskaniu przez to państwo niepodległo-
ści. Program francuskich prób jądrowych został potem
przeniesiony na atole Mururoa i Fangataufa na południo-
wym Pacyfiku.
We wczesnych latach sześćdziesiątych Francja skoncen-
trowała się na projektowaniu głowic korzystających wy-
łącznie z rozszczepienia, o wysokiej sile wybuchu przezna-
czonych na broń strategiczną. Serie głowic (bomby AN-11
i AN-22 oraz głowica pocisku MR-31) posiadały siłę wy-
buchu od 60 do 120 kt.
Francja rozpoczęła program budowy pocisków balistycz-
nych 17 września 1959 wraz ze stworzeniem specjalnego
koncernu nazwanego Towarzystwem Badań i Rozwoju
Silników Balistycznych (ang. Society for Research and
Development of Ballistic Engines - SEREB). Musiano
stworzyć technologię od bardzo ubogiego stadium do po-
ziomu umożliwiającego budowę pocisków morskich i lą-
dowych o zasięgu 3500 km. Centrum lotów testowych dla
tego projektu, o nazwie kodowej „Drogocenne Kamienie”,
zostało stworzone na algierskiej Saharze.
26 listopada 1965 Francja wystrzeliła swojego pierwszego
satelitę. Testy pierwszego pocisku balistycznego - SSBS S2
(Sol-Sol Balistique Strategique) IRBM (Intermediate
50 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Range Ballistic Missile - pocisk balistyczny średniego
zasięgu) - rozpoczęły się w październiku 1965. Wyposa-
żono nim 18 silosów (dwie grupy po dziewięć) wybudowa-
nych na Płaskowyżu d'Albion pomiędzy Lyonem a
Marseille (Marsylią). Pociski, uzbrojone w 120 kt głowice
MR-31, weszły do służby 2 sierpnia 1971.
W 1965 w Pierrelatte pracę rozpoczął duży zakład dyfuzji
gazowej, początkowo nastawiony na produkcję nisko
wzbogaconego uranu. W 1967 ukończono resztę ośrodka i
możliwym stało się wytwarzanie wysoko wzbogaconego
uranu na cele wojskowe - pierwszą partię HEU dostarczono
w kwietniu. Następny projekt zaplanowany do przetesto-
wania i wprowadzenia (MR-41) był bronią o wzmożonej
sile wybuchu korzystającej z HEU, a jej siła eksplozji wy-
nosiła 500 kt. Przeprowadzono trzy testy tej głowicy po-
między 7 lipca a 3 sierpnia o łącznej sile wybuchu ponad
1000 kt. W próbach tych zastosowano zarówno wydajny
system łączenia jak i wysoki wskaźnik powielania.
W 1965 prace przesunęły się w kierunku taktycznej broni
nuklearnej. Opracowano projekty głowic o małej sile (ko-
rzystających jedynie z reakcji rozszczepienia) dla taktycz-
nych bomb (6-25 kt AN-52) oraz pocisków (10-25 kt AN-
51 dla pocisku Pluton. Wyposażenie to weszło do służby w
latach 1972-73.
W początkach lat sześćdziesiątych zapoczątkowano pro-
gram konstrukcji broni termojądrowej. Człowiekiem, który
został szefem projektu, był Roger Dautry, genialny młody
fizyk zatrudniony przez CEA. Niewiele wiadomo na temat
samego programu, jednak jego skuteczność ukazał test
Canopus przeprowadzony 24 sierpnia 1968 o 1830 ponad
atolem Fangataufa. W tej ekspozji 3 tonowa głowica, wy-
niesiona balonem na wysokość 600 m osiągnęła siłę wybu-
chu 2.6 megaton (i stała się największą głowicą termoją-
drową, jaką Francja kiedykolwiek przetestowała). Bomba
ta używała jako drugiego stopnia deuterku litu-6 otoczo-
nego wysoko wzbogaconym uranem i spowodowała silne
skażenie atolu - przez sześć lat przekroczona była dawka
promieniowania dopuszczalna dla ludzi.
W czerwcu 1962 stworzono program Coelacanthe w celu
koordynacji rozwoju francuskiej floty nuklearnych okrętów
podwodnych: za głowice i reaktory odpowiedzialna była
CEA; za pociski balistyczne Zarząd Pocisków przy Mini-
sterstwie Obrony; zaś Stocznie Marynarki (Direction des
Constrouctions Navales, DCN) za okręty podwodne. Flota
miała podlegać pod utworzone w 1967 Oceaniczne Siły
Strategiczne (Force Oceanique Strategique - FOST).
Pierwszym typem francuskich strategicznych okrętów
podwodnych wyposażonych w pociski balistyczne (czyli
po prostu SSBN - we Francji określanych jako „sous-
marins nucleaires d'Englins” - SNLE) było pięć łodzi klasy
Le Redoutable zbudowanych w latach 1972-80. Pierwszy
był Redoutable, zwodowany 29 marca 1967, który nie
wszedł jednak do służby przed 1972, kiedy to 28 stycznia
rozpoczął swój pierwszy patrol. Okręty te początkowo
przenosiły po 16 MSBS M1 SLBM (później zastąpione
przez M2, a potem przez M20), uzbrojonych w 500 kt MR-
41. Pierwsza francuska broń termojądrowa - 1 Mt TN-60 -
została zastosowana w 1976 w trzeciej generacji SLBM -
M20. Możliwe jest , iż TN-60 zostało później zastąpione
przez model o zredukowanej masie - TN-61.
Chociaż wybudowano pięć okrętów, w pociski wyposa-
żono jedynie cztery. Stało się tak dlatego, iż tylko cztery
łodzie były gotowe w każdej chwili do wykorzystania
swojej niszczycielskiej siły - piąty okręt przechodził serwis
lub diagnostykę.
Potwierdzono zainicjowanie siedemnastu programów mo-
dernizacyjnych.
W 1978 rozpoczęto program, który zakładał stworzenie
drugiej generacji łodzi podwodnych o tym samym kadłubie
co okręty klasy Redoutable, jednak wyposażonych w naj-
nowsze rozwiązania techniczne oraz nowe pociski, MSBS
M4A - pierwsze francuskie pociski uzbrojone w głowice
MIRV (sześć 150 kt termojądrowych TN-70). Nowy okręt
- L'Inflexible - zwodowano 1 kwietnia 1985. Wszystkie
łodzie wyposażone w SLBM klasy Redoutable zostały
dostosowane do nowych standardów ustanowionych przez
L'Inflexible, jedynie za wyjątkiem samego Redoutable
który został w październiku 1991 wycofany ze służby.
Pomiędzy październikiem 1987 a lutym 1993 pozostałe
cztery okręty powróciły do służby jako część klasy
L'Inflexible.
Początkowy okres powstawania MSBS M4 rozpoczął się w
1978 wraz z decyzją wdrożenia programu modernizacji
floty okrętów podwodnych. Zanim jeszcze zbudowano
pierwszy M4A (1984), w 1983 wystartowały prace nad
programem modernizacyjnym dla pocisków M4. MSBS
M4B wszedł do służby w grudniu 1987 - był wyposażony
w nową głowicę TN-71, lżejszą i wzmocnioną wersję TN-
70.
W 1972 rozpoczęto prace nad IRBM drugiej generacji -
SSBS S-3. Nowy typ zastąpił S2 według zasady jeden-za-
jeden. S3 rozpoczęły służbę w czerwcu 1980 i osiągnęły
pełną operacyjność do stycznia 1983 - w tym samym czasie
rozpoczął się program EMP. Do września 1984 wszystkie
18 pocisków zostało wzmocnionych i oznaczonych jako
SSBS S3D (od duci - twardszy). SSBS S3/S3D były wypo-
sażone w te same głowice termojądrowe TN-61 co MSBS
M20.
W początkach lat 1970 zwiększyło się zainteresowanie w
zwiększeniu zdolności samolotów w przenoszeniu broni
nuklearnej poprzez wyposażenie je w pociski jądrowe.
Użycie pocisków pozwala na przeniesienie głowic jądro-
wych i użycia ich przeciwko dobrze bronionym celom -
dodatkowo zwiększają zasięg samolotów, co pozwala na
szybsze przeprowadzenie ataku na wiele celów oraz stwa-
rza możliwość uczynienia użytku z pozostających w służ-
bie starszych samolotów. Program budowy ASMP (Air-Sol
Moyenne Portee) rozpoczął się w maju 1978, zaś sam po-
cisk wszedł do francuskiego arsenału w maju 1986. ASMP
był oryginalnie uzbrojony w 300 kt głowicę termojądrową
TN-80, którą później zastąpiła lżejsza TN-81.
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
5.2.4.2 Francuskie wyposażenie nuklearne
AN-21
Ta wolno spadająca bomba była pierwszym francuskim
typem broni jądrowej - weszła do służby w 1964. Korzy-
stała z czystego plutonu i systemu implozyjnego (którego
wersja rozwojowa została przetestowana 13 lutego 1960).
Prototyp tej bomby został przetestowany 1 maja 1962.
Planowano, iż będzie ona zrzucana z dużych wysokości
przeciwko celom strategicznym przez pierwszy francuski
strategiczny bombowiec nuklearny - Mirage IVA (w służ-
bie od października 1964). 19 lipca 1966 przeprowadzono
próbny zrzut AN-21 z tego samolotu. Bomba ważyła 1500
kg i miała siłę wybuchu 60 kt. Znajdowała się na wyposa-
żeniu od 1963, kiedy to rozpoczęto produkcję na dużą
skalę, do listopada 1968. Zbudowano około 40 sztuk tego
typu. W 1967 rozpoczął się proces zastępowania AN-21
przez AN-22.
AN-22
Model ten zastąpił AN-11, jednak jest do niego podobny w
większości aspektów. Była to wolno spadająca, rozszcze-
pialna bomba plutonowa, ważąca początkowo 1400-1500
kg o sile wybuchu 60-70 kt, przenoszona przez bombowce
Mirage IVA. Weszła do służby w końcu 1967 a została z
niej wycofana do lipca 1988. Bomba ta dysponowała ulep-
szonymi środkami bezpieczeństwa. Modyfikacje, którym
była poddana podczas służby, zredukowały jej masę o
połowę (przy niezmienionej sile wybuchu) i wyposażyły ją
w spadochron opóźniający na potrzeby detonacji na małej
wysokości. Zbudowano około 40 bomb, po jednej dla każ-
dego z 36 Mirage IVA. Gdy w późnych latach osiemdzie-
siątych Mirage IVA wycofano ze służby to samo stało się z
ich bombami. Ostatnia eskadra została zlikwidowana 1
lipca 1988.
MR-31
Ta głowica znajdowała się na wyposażeniu wojsk francu-
skich od roku 1970 do czerwca 1980. Jej test przeprowa-
dzono 11 września 1966. Była wyposażeniem SSBS S2
IRBM - pierwsze dziewięć pocisków uzbrojono nią we
wrześniu 1971. Pozostałe dziewięć S2 osiągnęło sprawność
operacyjną w kwietniu 1972. Pozostawała w służbie dopóki
nie wycofano ostatniego SSBS S2 zastępując go SSBS
S3/TN-61.
Głowica ta opierała się o reakcję rozszczepienia w plutonie
- jej siła wybuchu wynosiła 120 kt a waga 700 kg. Jest to
prawdopodobnie broń plutonowa o najwyższej sile wybu-
chu jaką kiedykolwiek zbudowano. Głowica pozostała nie
wzmocniona przeciwko efektom przed-detonacji prawdo-
podobnie dlatego, iż niemożliwe było wzmocnienie tak
dużego rdzenia.
MR-41
MR-41 była pierwszą francuską głowicą o wzmożonej sile
wybuchu - posiadała ona największą siłę wybuchu spośród
głowic nie-termojądrowych. MR-41 pozostawała w służbie
51
od 1971 do 1979 i uzbrojono nią MSBS M1 i M2 SLBM.
Początkowe prace rozwojowe rozpoczęły się w 1963 - były
kontynuowane w latach 1966-1971. Projekt tej głowicy
bazuje na wysoko wzbogaconym uranie oraz deuterze i
trycie. Próby przeprowadzono 15 lipca i 3 sierpnia 1968.
Ostateczny projekt został przetestowany 12 czerwca 1971.
Miał on zaskakująco małą wagę jak na rozszczepialną
bombę o dużej sile wybuchu (500 kt) - około 700 kg. Pro-
dukcję komponentów głowicy rozpoczęto w 1969. MR-41
rozpoczęła służbę wraz z pierwszym patrolem Le
Redoutable - 28 stycznia 1972. Zbudowano około 35 sztuk
tych głowic - były one użyte do uzbrojenia dwóch typów
pocisków dla okrętów podwodnych (16 MSBS M1/M2 na
każdej z dwóch łodzi). MR-41 został zastąpiony w latach
1977-79 przez TN-60, w który wyposażono MSBS M20.
AN-51 CTC
AN-51 był bazowany na projekcie rozszczepialnej głowicy
plutonowej oznaczonej jako MR-50 CTC (Charge Tactique
Commune). MR-50 została przetestowana 2 lipca 1966
osiągając siłę wybuchu 30 kt, zaś próbę AN-51 przeprowa-
dzono 5 czerwca 1971 z siłą wybuchu 15 kt. Głowicy AN-
51 użyto do uzbrojenia taktycznych pocisków Pluton, które
weszły do służby 1 maja 1974. Ostatni egzemplarz tej gło-
wicy wyprodukowano w styczniu 1977 - broń ta służyła od
1973 do 1993. Istniały dwa warianty AN-51 - 10 kt i, sil-
niejsza, 25 kt. Głowica ta była relatywnie lekka - ważyła
około 500 kg. Łącznie zbudowano 70 sztuk tej broni - po
jednej dla każdego z 70 pocisków.
AN-52 CTC
AN-52 była pierwszą francuską głowicą taktyczną i po-
dobnie jak AN-51 bazowała na tym samym projekcie -
MR-50 CTC. Była to bomba hamowana spadochronem o
małej sile wybuchu przeznaczona dla samolotów Mirage
IIIE i Jaguar A z Sił Powietrznych oraz Super Etendard z
lotnictwa marynarki (Aeronavale). AN-52 została przete-
stowana 28 sierpnia 1972 (siła wybuchu - 6.6 kt). Znajdo-
wała się na wyposażeniu armii od października 1972 do
września 1991. Istniały jej dwa warianty - 6-8 kt i 25 kt.
Bomba ważyła 455 kg, była długa na 4.2 m i szeroka na 0.6
m. Zbudowano 60-80 sztuk tej broni.
TN-60/61
Jest to rodzina głowic termojądrowych, których projekto-
wanie rozpoczęło się co najmniej w 1968 roku, kiedy to
przeprowadzono pierwszy test nuklearny. Pierwszy członek
tej serii - TN-60 - był także pierwszą francuską bronią
termojądrową. Cykl rozwojowy był dosyć długi - na jego
potrzeby przeprowadzono 21 testów jądrowych w ciągu
ośmiu lat. Ostateczna głowica była jednak wyrafinowaną
bronią, podobną do amerykańskich projektów z wczesnych
lat sześćdziesiątych, takich jak W-56 z Minuteman II. TN-
60 została zastąpiona przez ulepszoną głowicę TN-61
(zmniejszona masa oraz lepsze zabezpieczenia przeciwko
efektom eksplozji jądrowych). Rodzina TN-60/61 była
użyta do uzbrojenia pocisków odpalanych z okrętów pod-
wodnych (MSBS M20 oraz MSBS M4) i stacjonujących w
bazach lądowych (SSBS S-3).
52 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Pierwsza TN-60 została przekazana przez CEA wojsku 24
stycznia 1976 a w zasadzie weszła do służby dopiero w
początku 1977, kiedy to okręt typu SSBN przenoszący
pociski MSBS M20 rozpoczął pierwszy patrol. TN-60 nie
pozostawał długo w służbie ponieważ już pod koniec 1977
zaczął być zastępowany przez TN-61. Obydwie głowice
miały siłę wybuchu 1 Mt, TN-61 ważyła 275-375 kg (700
kg z członem pocisku przenoszącym głowicę). Mniejsza
waga TN-61 umożliwiała zastosowanie dodatkowych RV
(np. wabiących). Zbudowano wystarczająco TN-60/61 aby
uzbroić pociski czterech okrętów podwodnych - a więc 64
głowice. Maksymalnie marynarka dysponowała 70 głowi-
cami tych typów (razem z kilkoma modelami testo-
wymi/eksperymentalnymi). Ostatni TN-61 został wycofany
ze służby w marynarce w lutym 1991.
TN-61 posłużyła również do uzbrojenia pocisków SSBS S-
3 stacjonujących w silosach na Płaskowyżu d'Albion.
Pierwsze dziewięć wyposażonych w TN-61 pocisków we-
szło do służby 1 czerwca 1980, kolejne dziewięć swój stan
operacyjny osiągnęło 1 stycznia 1983. Na potrzeby poci-
sków bazujących na lądzie zbudowano około 20 TN-61 (18
w służbie, 2 rezerwowe). Głowice TN-61 zostały wycofane
ze służby wraz z dezaktywacją SSBS S3D, która nastąpiła
16 września 1996. Łącznie, do wszystkich celów, zbudo-
wano około 90 sztuk TN-61.
TN-70/71
Rodzina głowic termojądrowych TN-70/71 miała mniejszą
siłę wybuchu i wagę w porównaniu z poprzednimi TN-
60/61. Mniejsze rozmiary głowic pozwalają na zastosowa-
nie ich do uzbrojenia pocisków korzystających z technolo-
gii MIRV. Sześć głowic MIRV TN-70/71 zostało użytych
do uzbrojenia każdego z pocisków MSBS M4A i M4B
SLBM. Obydwie głowice dysponują siłą wybuchu 150 kt.
TN-70 waży mniej niż 200 kg, natomiast TN-71 mniej niż
175 kg. Czyni to głowicę TN-71 (produkowaną od 1985)
podobną pod względem rozmiarów i siły wybuchu do ame-
rykańskiej W-76 (wytwarzanej od 1978) stosowanej w
pociskach Trident.
Prace rozwojowe nad głowicami odpowiednimi dla MIRV
rozpoczęły się w grudniu 1972, a pierwszy ich test prze-
prowadzono w 1974. Pierwszy TN-70 został przekazany
wojsku 12 lipca 1983 i wszedł do służby 25 maja 1985.
Łącznie na potrzeby jednej serii (16 pocisków) MSBS
M4A zmontowano 96 TN-70. W 1985 rozpoczęła się pro-
dukcja udoskonalonej TN-71 - pierwsze głowice rozpo-
częły służbę 9 grudnia 1987. Razem zmontowano trzy serie
głowic (288 dla 48 pocisków MSBS M4B). Ponieważ
łączna ilość pocisków M4A/B została do końca roku 1996
ograniczona do 48 sztuk, możliwe jest, że TN-70 zostały
już całkowicie wycofane ze służby.
TN-80/81
TN-80/81 to są zminiaturyzowane, wzmocnione głowice
nuklearne przeznaczone dla pocisków powietrze-ziemia
ASMP. Z technicznego punktu widzenia TN-80/81 są po-
dobne do TN-70/71. Chociaż mają większą siłę wybuchu
są również podobne do amerykańskiej głowicy W78 sto-
sowanej w pociskach Minuteman III (i wprowadzonej do
użytku w 1979). TN-80/81 ma siłę wybuchu 300 kt oraz
wagę około 200 kg.
Prace projektowe TN-80 rozpoczęły się w początkach
1974, jednak poważne prace wystartowały dopiero wraz z
końcem roku 1977. Weszły do służby 1 września 1985 a
prace montażowe zakończyły się w grudniu 1987, kiedy to
wszystkie 18 Mirage IVP zostało uzbrojonych. Ulepszona
TN-81 została po raz pierwszy przetestowana w 1984, zaś
montaż rozpoczął się w 1987. Weszły do służby 1 lipca
1988 na samolotach Mirage 2000N, następnie na Super
Etenhardach, by ostatecznie w 1991 zastąpić TN-80 na
Mirage IVP. Łącznie zmontowano 65 sztuk TN-81. Ocze-
kuje się, że wszystkie pozostaną w służbie do roku 2005.
TN-90
Ta głowica pocisków taktycznych przeznaczona była do
uzbrojenia pocisków Hades mających zastąpić wyposażone
w AN-51 Plutony. Początkowo planowano, że pociski
Hades będą uzbrojone w głowice o wzmożonej radiacji
(„bomby neutronowe”), których technologię Francja roz-
winęła w latach 70/wczesnych 80. Zastosowano jednak
TN-90, termojądrową głowicę o zmiennej sile wybuchu
(maksymalnie 80 kt). Prace rozwojowe rozpoczęto w 1983,
natomiast produkcję seryjną w 1990. Zmontowano łącznie
30 sztuk tej broni. TN-90 weszła do służby w 1992.
Hades/TN-90 nie przeszły nigdy do aktywnej służby. Wraz
z upadkiem Związku Radzieckiego prezydent Mitterand
zdecydował, że liczba zmontowanych pocisków Hades
zostanie zmniejszona z 180 do 30 oraz, że będą one maga-
zynowane w miejscu wyprodukowania (jedynymi celami
osiągalnymi z obszaru Francji były dopiero co zjednoczone
Niemcy). Wraz z demontażem wszystkich francuskich
pocisków bazujących na lądzie w 1996, głowice zostały
przewiezione do magazynów w Valduc, gdzie oczekują na
demontaż.
TN-75
Pomimo niższego numeru niż TN-90, TN-75 jest obecnie
ostatnią głowicą, którą Francja rozwijała i testowała.
Ukończenie prób na potrzeby tej głowicy było główną
motywacją Francji do przeprowadzenia bardzo krytykowa-
nej serii testowej na południowym Pacyfiku. Broń ta pod-
nosi jakość technologii głowic strategicznych do poziomu
stosowanego w Stanach Zjednoczonych. TN-75 jest silnie
wzmocnioną, zminiaturyzowaną, o wysokim stopniu bez-
pieczeństwa głowicą termojądrową o sile wybuchu 100 kt
nadającą się dla MIRV. Jest stworzona w technologii
zmniejszającej możliwość jej wykrycia i zniszczenia przez
przeciwnika. TN-75 została zastosowana w nowych MSBS
M45 SLBM, mających zastąpić obecną kombinację MSBS
M4B/TN-71. Połączenie mniejszej wagi z ulepszonym
pociskiem nośnym umożliwia zwiększenie zasięgu. Jest to
obecnie jedyna francuska głowica będąca w produkcji.
5.2.4.3 Współczesne siły jądrowe
W dniach 22-23 lutego 1996 roku, kilkanaście dni po prze-
prowadzeniu ostatniego francuskiego testu nuklearnego
(seria Pacyfik), prezydent Jacques Chirac ogłosił wdroże-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
nie pakietu reform dotyczących sił zbrojnych, które mają
zostać zrealizowanych w latach 1997-2002. Decyzje te
zostały podjęte łącznie z ogłoszeniem wycofania ze służby
szeregu przestarzałych systemów oraz zapowiedzią moder-
nizacji pozostałego uzbrojenia.
Także w lutym oświadczono, że pociski balistyczne śred-
niego zasięgu S3D zostaną całkowicie wycofane z czynnej
służby i nie zostaną zastąpione nowym rodzajem broni.
Ponad pół roku później, 16 września 1996 roku, wszystkie
18 rakiet stacjonujących na Plateau d'Albion zostało dez-
aktywowanych. Dwa lata później ich silosy oraz ośrodki
pomocnicze zostały zdemontowane. Program ten pochłonął
77 mln USD.
Ośrodki testowe na Pacyfiku zostały także zamknięte.
Francja zaprzestała produkcji plutonu o jakości wojskowej
w 1992 roku, a wysoko wzbogaconego uranu w roku 1996.
Dwa lata później rozpoczęto demontaż zakładów reproduk-
cji w Marcoule i wzbogacania w Pierrelatte.
Kilka lat temu, po raz pierwszy w historii, rząd ujawnił
dane dotyczące znajdującego się we Francji plutonu prze-
znaczonego na cele cywilne. W tym czasie dysponowano
łącznie 206 tonami materiału, z czego 55 ton znajdowało
się w postaci oddzielonego plutonu (prawie połowa nale-
żała do kontrahentów zagranicznych). Pozostały materiał
był przetwarzany - z tego 64 tony stanowiło paliwo w re-
aktorach, a pozostałe 87 ton znajdowało się w zakładach
reprodukcji. Informacje dotyczące produkcji plutonu woj-
skowego pozostały tajne, jednak szacunki wykonane przez
ekspertów SIPRI (Stockholm International Peace Research
Institute - Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań
Naukowych) wskazują, iż u schyłku 1995 roku Francja
posiadała około 6 ton plutonu (+/- 1.7 tony). Z powodu
strat w procesach reprodukcji oraz prób nuklearnych obec-
nie sądzi się, że do dyspozycji pozostało w przybliżeniu 5
ton materiału (+/- 1.4 tony). W maju 1993 roku przewodni-
czący Komisji Energii Atomowej (Commissariat a
l'Energie Atomique - CEA) oświadczył, że w 1992 roku
Francja zaprzestała produkcji plutonu do celów wojsko-
wych.
Nie istnieją żadne oficjalne dane dotyczące rzeczywistej
ilości wysoko wzbogaconego uranu - eksperci SIPRI oce-
niają, że w zakładach Pierrelatte mogło zostać wyprodu-
kowane około 45 ton HEU (+/- 30%). Biorąc pod uwagę
znaczne straty z różnych przyczyn (użycie w reaktorach
marynarki, próby jądrowe i inne) sądzi się, że Francja dys-
ponuje około 22-26 tonami HEU (+/- 30%) - jest to ilość 2-
3 krotnie większa od aktualnie potrzebnej na potrzeby
istniejącego uzbrojenia.
Ocenia się, że francuski arsenał, który w latach 1991-92
liczył około 550 głowic, obecnie zawiera w przybliżeniu
470 głowic. Przypuszcza się, że w najbliższej przyszłości
pozostanie on na niezmienionym poziomie.
Bombowce. W lipcu 1996 roku, po 32 latach służby,
Mirage IVP zostały wycofane z sił jądrowych. Pięć maszyn
przeznaczono do pełnienia roli lotnictwa rozpoznania -
stanowią one część 1/91 Eskadry Gasgone stacjonującej w
53
Mount-de-Marsan. Pozostałe cztery Mirage IVP są maga-
zynowane w Chateaudun.
Obecnie trzy eskadry Mirage 2000N osiągnęły gotowość
bojową w roli lotnictwa strategicznego. Czwarta jednostka
Mirage 2000N stacjonująca w Nancy - obecnie pełniąca
konwencjonalne zadania - ma zostać zastąpiona przez
Mirage 2000D. Maszyny eskadry być może zostaną dosto-
sowane do przenoszenia naddźwiękowych pocisków
ASMP (Air-Sol-Moyenne Porté) i zostaną przegrupowane
do trzech pozostałych jednostek Mirage 2000N stacjonują-
cych w Lexeuil i Istres. Szacuje się, że łącznie wyprodu-
kowano około 100 pocisków ASMP, przy czym liczba
zmontowanych głowic sięgnęła około 80 sztuk. W swoim
przemówieniu z lutego 1996 roku, prezydent Chirac
stwierdził, że Francja zamierza zaprojektować pociski
ASMP większego zasięgu, czasami określane jako „ASMP
Plus” (o zasięgu 500 km zamiast 300 km oferowanych
przez pierwotną wersję). Oczekuje się, że nowy pocisk
wejdzie do służby w ciągu dziesięciu lat.
Rafale ma być francuskim wielozadaniowym samolotem
marynarki XXI wieku. Spektrum jego zadań obejmuje
konwencjonalne ataki na cele naziemne, funkcje
obrony/dominacji powietrznej, jak również przenoszenie
pocisków ASMP i ASMP Plus. Jako pierwsza ma powstać
morska wersja Rafale stacjonująca na lotniskowcach. Wer-
sja operująca z baz lądowych - Rafale D - która ma m.in.
pełnić funkcję uderzenia jądrowego, ma wchodzić do
uzbrojenia począwszy od roku 2005. Siły powietrzne pla-
nują zakup łącznie 234 maszyn Rafale.
Francja dysponuje obecnie tylko jednym lotniskowcem -
Foch - który wszedł do służby w 1963 roku. Clemenceau,
będący w składzie floty od roku 1961, został wycofany z
linii w roku 1997. Obie jednostki były przystosowane do
przenoszenia grawitacyjnych bomb nuklearnych AN 52
oraz pełniących strategiczną rolę samolotów Super
Etendard. AN 52 zostały wycofane ze służby w lipcu 1991
roku. Jedynie Foch został zmodyfikowany do przenoszenia
i magazynowania nowszych ASMP.
15 maja 1994 roku położono stępkę pod najnowszy francu-
ski lotniskowiec Charles de Gaulle, jednak liczne usterki
jakie wykryto podczas testów morskich przesunęły jego
oficjalne wejście do służby do października 2000 roku,
czyli o niemal cztery lata. W tym samym czasie Foch ma
zostać wycofany z linii. Na pokładzie Charles de Gaulle
będzie stacjonowała jedna eskadra Super Etendard (uzbro-
jona przypuszczalnie w 10 ASMP) - docelowo ma zostać
zastąpiona przez Rafale M. Marynarka naciska na budowę
drugiego lotniskowca, roboczo nazywanego Richelieu.
Marynarka zamierza kupić 60 maszyn Rafale M, z czego
pierwszych 16 będzie pełniło rolę myśliwców. Funkcje
pełnione przez pozostałe samoloty mogą także obejmować
przenoszenie pocisków ASMP/ASMP Plus.
SSBN. Pierwsza jednostka nowej francuskiej klasy bali-
stycznych okrętów podwodnych, Le Triomphant, została
zwodowana w Cherbourgu 13 lipca 1993 roku. Uzbrojony
w unowocześnione pociski M45 (wyposażone w głowice
TN 75) okręt wszedł do czynnej służby we wrześniu 1996
roku. Kolejna jednostka, Le Temraire, rozpoczęła służbę
54 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
bojową w roku 1999. Prace nad trzecim okrętem klasy, Le
Vigilant, są opóźnione i nie ukończą się przed 2001 ro-
kiem. 23 lutego 1996 prezydent Chirac oświadczył, że
czwarta jednostka zostanie wybudowana oraz, że do arse-
nału jądrowego Francji wprowadzony zostanie nowy poci-
sku SLBM - M51, który zastąpi M45. Oczekuje się, że
czwarty okręt podwodny klasy Triomphant wejdzie do
służby w okolicach roku 2005, zaś pocisk M51, w roku
2010.
Sądzi się, że dotępna ilość pocisków i głowic je uzbrajają-
cych wystarczy na pełne wyposażenie trzech z czterech
okrętów Triomphant. Nie jest to sytuacja niezwykła -
obecnie na pięć okrętów SSBN, w pełni uzbrojone mogą
zostać tylko cztery.
Sposób przenoszenia Wejście do służby Ilość
Siły powietrzne
Mirage 2000N
Lotnictwo morskie
Super Etendard
Pociski SLBM
MSBS M4A/B
MSBS M45
5 . 2 . 4 . 4 F ra n c u s k i e i n s t a l a c j e n u k l e a rn e
Podobnie jak w przeszłości amerykańska Komisja Energii
Atomowej, tak i CEA zajmuje się administracją wszystkich
gałęzi aktywności nuklearnej we Francji. Programy woj-
skowe są kontrolowane przez Departament Wojskowy
(Direction des Applications Militaires - DAM), który został
utworzony 12 września 1958. Istnieje sześć centrów ba-
dawczych DAM (Centre d'Etudes) zajmujących się bada-
niami, projektowaniem, rozwojem głowic oraz ich produk-
cją i montażem. DAM jest również odpowiedzialny za
produkcję materiałów nuklearnych o jakości wojskowej.
Centre d'Etudes de Limeil-Valenton
Zlokalizowany w Villeneuvre-Sain-Georges, 15 km na
południowy-wschód od Paryża, jest centralnym wojsko-
wym laboratorium projektowym, nazywanym „francuskim
Los Alamos”. W miejscu tym znajduje się pradawna for-
teca, która została przeznaczona na cele programu atomo-
wego 3 września 1951. Zmontowano tu pierwszą bombę
atomową - wtedy jeszcze w Batterie de Limeil (od 1 stycz-
nia 1960 - Centre d'Etudes de Limeil). Ośrodek ten rozra-
stał się aż do granic Valenton - zajmuje obecnie 12.5 hekta-
rów. Jest w nim zatrudnionych około 950 osób.
Centre d'Etudes de Valduc
Ten ośrodek naukowy to „francuski Pantex”, miejsce,
gdzie dokonuje się obecnie montażu i demontażu broni.
Po wprowadzeniu w życie planu restrukturyzacji bazą
jednostek SSBN (obecnie Ile-Longue) i SSN (obecnie
Toulon) będzie Brest. Także tam Marynarka Wojenna
przeniesie dowództwo floty balistycznych okrętów pod-
wodnych (obecnie znajduje się ono w Houilles).
Ministerstwo Obrony Francji opublikowało w 1999 roku
analizę kosztów wdrożenia programu modernizacji floty
podwodnej. Łączne wydatki ocenia się na około 45 mld
franków (9 mld USD), nie wliczając kosztów związanych z
zakupem nowych głowic. Raport ten oszacowuje także
nakłady konieczne na utrzymanie floty balistycznych
okrętów podwodnych przez 30 lat na 100 miliardów fran-
ków (20 mld USD).
Francuskie siły nuklearne: koniec 2000
Zasięg Głowice Łącznie
(km) Typ Liczba Mt Ekw. Mt
1988 45 2,750 ASMP 1 x 300 kt 13.5 Mt 20.2 Mt
1978 24 650 ASMP 1 x 300 kt 7.2 Mt 10.7 Mt
1985 32 6,000 TN70/TN71 6 x 150 kt 28.8 Mt 54.2 Mt
1996 32 6,000 TN75 6 x 100 kt 19.2 Mt 41.3 Mt
Znajduje się w pobliżu Is-sur-Tille, 25 km na północ od
Dijonu. Został stworzony w 1958. W 1986 zatrudniał po-
nad 1000 pracowników. Poza pracami związanymi z pro-
dukcją broni, przeprowadza się tu procesy reprodukcji
produktów pozostałych po montażu broni oraz wysoko
ciśnieniowe badania materiałów nuklearnych (np. plutonu).
Centre d'Etudes du Ripault
Zlokalizowany w Mont-sur-Guesnes, w Indre-et-Loire, 30
km na południe od Chinon, ośrodek produkuje komponenty
z materiału wybuchowego (np. detonatory), spełnia funkcje
konserwacji wyposażenia oraz posiada specjalistyczny
zespół do walki ze skażeniami. Został on powołany w 1962
a obecnie zajmuje powierzchnię 103 hektarów. Posiada
80,000 metrów kwadratowych powierzchni budynków oraz
zatrudnia około 800 osób.
Centre d'Etudes Scientifiques et Techniques d'Aquitaine
(CESTA)
Te centrum badawcze jest zlokalizowane w Le Barp w
Gironde, 30 km na południowy-zachód od Bordeaux. Jest
to francuski odpowiednik amerykańskiego Narodowego
Laboratorium Sandia - spełnia rolę inżynierii wojskowej i
produkcyjnej dla głowic zaprojektowanych przez ośrodek
Limeil-Valenton. Kompleks ten został utworzony w 1965 i
zajmuje 700 hektarów puszczy pomiędzy Bordeaux a
Arcachon.
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Centre d'Etudes de Bruyeres-le-Chatel (CEB)
Ośrodek ten położony jest 35 km na południe od Paryża, w
Essone. Został ustanowiony w 1957 i zajmuje 35 hektarów.
Centrum zajmuje się metalurgią, chemią, elektroniką, sej-
smologią, toksykologią oraz sprzętem pomiarowym na
potrzeby testów jądrowych.
Centre d'Etudes de Vaujours-Moronvilliers
Zlokalizowane w Vaujours w Seine-Saint-Denis,17 km na
północny-zachód od Paryża, Centrum zostało stworzone w
1955 roku. Koncentruje się na badaniach z zakresu mate-
riałów wybuchowych i wysokich ciśnień.
Pierrelatte
Ten francuski zakład wzbogacania uranu jest zlokalizo-
wany we wsi Pierrelatte (Drome) nad Renem, około 80 mil
na północny-wschód od Marseille (Marsylii). Ośrodek
korzysta z techniki dyfuzji gazowej. Program rozwoju tej
metody separacji został rozpoczęty w 1953 i doprowadził
do budowy udanego zakładu pilotażowego w Saclay w
1958 - zdecydowano o stworzeniu ośrodka separacji na
dużą skalę. W 1960 wybudowano zakład budowy barier
dyfuzyjnych. W 1964 pierwsza z czterech sekcji ośrodka
rozpoczęła pracę, produkując uran wzbogacony do 2%.
Pozostałe trzy sekcje osiągnęły pełną sprawność produk-
cyjną kolejno: u schyłku 1965, na początku 1966, oraz w
kwietniu 1967. Kiedy czwarta i ostatnia zarazem część
zakładu rozpoczęła normalną pracę, ośrodek zaczął produ-
kować wysoko wzbogacony uran. Obecnie pracują jedynie
dwie ostatnie sekcje.
Marcoule
Głównym zakładem produkującym pluton na cele woj-
skowe jest kompleks ulokowany w Marcoule, w pobliżu
Bagnols-sur-Ceze w Gard. Utworzony w 1952, Marcoule
został wyposażony w pierwszy francuski reaktor produk-
cyjny, zasilany naturalnym uranem, moderowany grafitem
a chłodzony gazem, reaktor G1, oraz w pierwszy zakład
separacji plutonu, znany jako UP1. Większe wersje G1,
znane jako G2 i G3 (250 MW każdy), zostały zbudowane
w połowie lat pięćdziesiątych. Te trzy reaktory dostarczały
około połowy całkowitej francuskiej produkcji plutonu. W
Marcoule zlokalizowano także 190 MW (ciepła) reaktory
Celestin I i II oraz prototypowy reaktor powielający
Phenix. Celestiny to reaktory ciężkie początkowo zasilane
plutonem, później -wzbogaconym uranem. Były one wyko-
rzystywane do produkcji cywilnych izotopów, trytu oraz
wojskowego plutonu. 563 MW Phenix miał być prototy-
pem większego reaktora energetycznego, jednak jego pro-
dukcja plutonu wskazuje, że głównym celem jego budowy
są zastosowania wojskowe.
Reaktor G1 osiągnął stan krytyczny 7 stycznia 1956, zaś
pełną moc (40 MW ciepła) we wrześniu 1956. Został roze-
brany w październiku 1968. G1, oraz jego większe sio-
strzane reaktory G2 i G3, zostały zaprojektowane zarówno
do produkcji plutonu jak i elektryczności. G2 i G3 miały
moc po 250 MW (taką samą jak początkowo reaktory w
55
Hanford). G2 osiągnął stan krytyczny w lipcu 1958, a pełną
moc w maju 1959 - został rozebrany w lutym 1980. G3
osiągnął stan krytyczny w czerwcu 1959, zaś zdemonto-
wano go w lipcu 1984.
Pierwszy reaktor Celestin rozpoczął pracę w maju 1967, a
drugi w październiku 1968. Początkowo planowano, że
będą one produkowały radioizotopy oraz tryt - od połowy
lat 70. Rozpoczęły wytwarzanie wojskowego plutonu. Gdy
G2 został rozebrany, ich główną funkcją stała się produkcja
plutonu. Od roku 1991 rozpoczęły pracę na zmianę - w
danej chwili pracował tylko jeden. Od kiedy w lutym 1992
Francja zaprzestała produkcji plutonu na cele wojskowe,
reaktory te są prawdopodobnie ponownie używane do
produkcji trytu. Planuje się, że pozostaną w służbie przy-
najmniej do końca wieku. Reaktory te mają zdolność pro-
dukcji około 1.5 kg trytu rocznie. Jeżeli przyjmiemy pracę
na zmianę, ich roczna produkcja wynosi 750 g - ilość ta
wystarcza do zaspokojenia obecnych i przyszłych zapo-
trzebowań francuskich (na potrzeby arsenału jądrowego
wystarczy rocznie 200 g).
Phenix rozpoczął pracę w 1973 i nadal jest w służbie. Do
końca 1997 mógłby wyprodukować do 1400 kg wojsko-
wego plutonu, jednak ilość ta jest prawdopodobnie znacz-
nie mniejsza.
Budowa UP1 rozpoczęła się w lipcu 1955, a zakład osią-
gnął pełną sprawność w styczniu 1958. UP1 korzysta z
procesu separacji Purex. Do sierpnia 1984 przetworzył
ponad 10,000 ton paliwa z chłodzonych gazem reaktorów
oraz oddzielił więcej niż 2.5 ton plutonu o jakości wojsko-
wej.
La Hague
Drugi zakład separacji plutonu, nazwany UP2, został wy-
budowany w La Hague, w pobliżu Cherbourga w Norman-
dii. UP2 rozpoczął pracę w 1966 i może przetwarzać 800
ton paliwa rocznie.
Inne reaktory
Francja nie oddziela programów cywilnych od wojskowych
i dlatego produkuje znaczne ilości plutonu wojskowego z
cywilnych reaktorów energetycznych. Przypuszcza się, że
największe ilości plutonu Francja uzyskała z paliwa z re-
aktorów Chinon-1, Chinon-2, Chinon-3, St. Laurent-1, St.
Laurent-2 oraz Bugey-1. Ilość otrzymanego tą drogą plu-
tonu pozostaje niejasna, waha się od 500 kg do 2000 kg.
5.2.5 Chiny
Biorąc pod uwagę wielkość geograficzną (trzecia na świe-
cie po Rosji i minimalnie Kanadzie), populację (największą
na świecie) i ekonomię (według raportu CIA z 1995 miej-
sce drugie pod względem siły nabywczej oraz tępa rozwoju
gospodarki) nieuchronnym staje się fakt, iż w przeciągu
kilku dekad Chiny staną się dominującą potęgą na świecie.
Chińscy przywódcy są świadomi tego faktu, wiedzą rów-
nież, że z wyjątkiem kilku ostatnich wieków, Chiny były
przez blisko 3500 lat najbardziej zaawansowaną i potężną
56 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
cywilizacją świata. Niewątpliwie będą zamierzali wyrów-
nać militarny status Chin z tym sprzed tysiącleci.
Chińska Republika Ludowa dysponuje arsenałem około
400 głowic jądrowych. Sądzi się, że około 250 z nich jest
używanych w systemach strategicznych, na które składają
się bazujące na lądzie pociski dalekiego zasięgu, lotnictwo
bombowe oraz pociski typu SLBM. Pozostałe ładunki,
czyli około 150 głowic, stanowi uzbrojenie broni taktycz-
nej - prawdopodobnie lotniczych bomb o małej mocy,
pocisków artyleryjskich i pocisków rakietowych krótkiego
zasięgu, takich jak DF-15 i DF-11. Pociski te znane są
lepiej pod ich eksportowymi nazwami: M-9 (DF-15) i M-
11 (DF-11).
Chińskie siły jądrowe rozmieszczone są w około 20 loka-
cjach. Wszystkie znajdują się pod wyłączną kontrolą Cen-
tralnej Komisji Wojskowej, której przewodniczącym jest
prezydent Jiang Zemin. Pozostałymi członkami komisji są
dowódcy Armii Ludowej, z których część należy także do
Biura Politycznego.
Użycie terminu „strategiczny” w przypadku Chin wymaga
pewnego wyjaśnienia. Państwo to dysponuje jedynie około
20 pociskami zdolnymi pokonywać odległości interkonty-
nentalne i kolejnymi 100 mogącymi pokonywać dystanse
1,800-4,750 km. Chociaż lotnictwo bombowe tradycyjnie
uznaje się za część sił strategicznych, chińskie bombowce
nie mogą pokonywać dużych odległości. Podobna sytuacja
ma miejsce w przypadku balistycznych pocisków przeno-
szonych przez okręty podwodne. Dlatego, porównując do
innych mocarstw atomowych, siły chińskie są niewielkie i
mają ograniczone możliwości.
Ważne jest także, aby chińskie programy modernizacyjne i
konstrukcyjne systemów jądrowych postrzegać z odpo-
wiedniej perspektywy. W przeszłości stworzenie nowego
typu pocisków, bombowców czy okrętów atomowych
zajmowało bardzo dużo czasu. Okres od wstępnych badań
do realizacji projektu i przystąpienia do fazy testowej trwał
nawet dwie dekady - po takim czasie, według zachodnich
standardów wdrażane uzbrojenie było już przestarzałe.
Dążenie do posiadania lepszego i nowocześniejszego
uzbrojenia jest naturalne dla każdej armii. Dlatego nie jest
zaskoczeniem, że Chiny szukają możliwości zdobycia
nowych technologii militarnych poprzez działania han-
dlowe, także na czarnym rynku. Nie są także niespodzianką
ostatnio wykryte próby infiltracji amerykańskich ośrodków
wojskowych - powszechnie wiadomo, że Laboratoria Los
Alamos i Lawrence Livermore są światowymi liderami w
projektowaniu nowoczesnych, niewielkich i lekkich głowic
jądrowych. Wraz z upadkiem Związku Radzieckiego,
Chiny zwróciły swe zainteresowanie także ku nowoczesnej
technologii nuklearnej, będącej w posiadaniu przez następ-
ców minionej potęgi.
Wraz z odcięciem pomocy dla programu nuklearnego przez
Związek Radziecki w 1960, większość technologii zasto-
sowanych w chińskim uzbrojeniu jądrowym zostało samo-
dzielnie opracowanych. Od dawna na Zachodzie pojawiają
się liczne głosy przeciwko eksportowaniu tego typu wiedzy
i rozwiązań technicznych do państw zainteresowanych w
budowie broni nuklearnej. Wiadomo natomiast, że Chiny
udzieliły Pakistanowi wszechstronnej pomocy w tym za-
kresie, być może nawet przekazały mu plany głowic.
Sprzeciwy międzynarodowej opinii publicznej wywoły-
wały także umowy pomiędzy Chinami a Iranem.
Jak się sądzi, w dającej się przewidzieć przyszłości Chiny
nie zamierzają gwałtownie zwiększać liczby posiadanych
głowic. Zgodnie z raportem Pentagonu przedstawionemu
Kongresowi: „Posiadane dowody sugerują (...) że Chiny
będą rozwijały swoje wojska jądrowe w stałym tempie.
Znacznie zwiększenie siły jest postrzegane przez chińskich
przywódców jako niepotrzebne i szkodliwe dla utrzymania
wzrostu gospodarczego”.
W latach 1964-96 Chiny przeprowadziły 45 prób jądro-
wych, z czego 22 to wybuchy podziemne. Jest to wiele
mniej testów niż przeprowadziły Stany Zjednoczone czy
Związek Radziecki/Rosja i z tego powodu Chiny bloko-
wały rokowania nad traktatem o całkowitym zakazie prób
jądrowych (CTBT), chociaż cofnęły wszystkie zastrzeżenia
po przeprowadzeniu ostatniej serii testów (dziewięć prób w
latach 1992-96). Miały one na celu potwierdzenie przydat-
ności uzbrojenia aktualnie znajdującego się w arsenale i
sprawdzenie poprawności projektów nowych głowic.
Ostateczna seria testowa została przeprowadzona wiosną i
latem 1996. Według źródeł japońskich (raport Nihon
Keizai Shimbun) ostatnim testem Chińskim była pod-
ziemna detonacja kilku głowic (praktyka stosowana za-
równo przez Stany Zjednoczone jak i były Związek Ra-
dziecki) przeprowadzona 8 czerwca 1996. Prawdopodobnie
była częścią programu produkcji zminiaturyzowanych
głowic dla łodzi podwodnych i pocisków wieloładunko-
wych.
Ostatni chiński test nuklearny został przeprowadzony o
godzinie 0149 GMT 29 lipca 1996. Według Australia
Geological Survey Organization (Australijska Organizacja
Geologiczna) w Canberra miał on siłę od 1 do 5 kiloton,
powodując wstrząs rzędu 4.3 w skali Richtera.
Sądzi się, że wraz z zakończeniem tej serii, Chiny ukoń-
czyły program rozwoju głowic bojowych osiągając poziom
zaawansowania innych potęg nuklearnych. Dysponują
prawdopodobnie zminiaturyzowanymi, wzmocnionymi
głowicami termojądrowymi o sile setek kiloton. Sądzi się
także, że Chiny posiadają głowice o wzmożonej radiacji
(„bomby neutronowe”) oraz o zmiennej sile wybuchu.
Bombowce. Lotnictwo bombowe Chin jest bardzo przesta-
rzałe - bazuje na wersjach krajowej produkcji maszyn ra-
dzieckich. Wraz z wycofaniem ze służby Hong-5a (bazują-
cego na projekcie bombowca średniego zasięgu Ił-28 Be-
agle) podstawowym samolotem lotnictwa strategicznego
stał się Hong-6 (przeprojektowany Tu-16 Badger). Chiny
rozpoczęły montaż H-6 w latach sześćdziesiątych. Ma-
szyny te zostały dwukrotnie wykorzystane do zrzucenia
ładunku nuklearnego: bomby rozszczepialnej w maju 1965
roku, oraz wielomegatonowej w czerwcu 1967. Od ponad
dekady w Zakładach Lotniczych Xian trwają prace nad
nowym naddźwiękowym samolotem wielozadaniowym
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Hong-7 (FB-7). Przypuszcza się, że maszyna ta nie będzie
dostosowana do przenoszenia uzbrojenia jądrowego.
Chiny mogą unowocześnić swoje powietrzne siły nukle-
arne poprzez zaadaptowanie samolotów kupionych z za-
granicy. W 1992 roku Rosja sprzedała do tego kraju 24 Su-
27SK i dwa Su-27UBK Flanker za kwotę 1 mld USD.
Maszyny te obecnie znajdują się na stanie 3. Dywizji Po-
wietrznej stacjonującej w Wuhu, 250 kilometrów za zachód
od Szanghaju.
W oddzielnej umowie, Rosja sprzedała licencję na montaż
Su-27 w chińskich zakładach w Szenjangu. Pierwsze dwie
maszyny krajowej produkcji wzbiły się w powietrze w
grudniu 1998 roku. Siły powietrzne zamówiły 200 Su-27.
Przy obecnych zdolnościach montażowych, ostatnia ma-
szyna zostanie przekazana wojsku najszybciej w 2015
roku. Su-27 może odpalać pociski powietrze-ziemia, nie
ma jednak żadnych dowodów, aby trwały prace adapta-
cyjne do przenoszenia tego typu pocisków nuklearnych.
Pociski balistyczne. Podstawą chińskich wojsk nuklear-
nych są pociski balistyczne. Siły rakietowe stacjonujące na
lądzie są w stanie dosięgnąć cele oddalone od 3,000 do
13,000 km, jednak jedynie około 20 pocisków może ude-
rzyć na cele w Ameryce Północnej.
ChRL dysponuje pięcioma rodzajami pocisków rodziny
Dong Feng (Wschodni Wiatr): DF-3, DF-4, DF-5, DF-21 i
DF-31.
Po ponad 25 latach służby, pocisk średniego zasięgu DF-3
jest etapami wycofywany ze służby. Dwustopniowy DF-4
pocisk balistyczny dalekiego zasięgu, został zaprojekto-
wany zarówno w wersji bazującej w silosach jak i na wy-
rzutniach mobilnych. Z kolei DF-21, dwustopniowa rakieta
średniego zasięgu, jest przenoszona na holowanej wyrzutni.
Unowocześniona wersja Mod 2 nie została jeszcze ukoń-
czona.
DF-31 to pierwszy chiński mobilny interkontynentalny
pocisk balistyczny (ICBM). Pierwszy całościowy test DF-
31 miał miejsce 2 września 1999 roku, 250 km na połu-
dniowy-zachód od Pekinu. Egzemplarz testowy był wypo-
sażony w makiety głowic oraz kilkanaście wabików. Po-
cisk ten zawiera wiele rozwiązań technicznych zakupio-
nych lub wykradzionych z USA (m.in. system naprowa-
dzania oraz technologie silników na paliwo stałe).
Według tajnego raportu Wywiadu Sił Powietrznych USA z
1997 roku, DF-31 „zmniejszy różnicę techniczną między
projektami pocisków chińskich a amerykańskich czy rosyj-
skich”. Dalej raport stwierdza: „DF-31 ICBM umożliwi
Chinom przeprowadzenie uderzenia, któremu będzie ciężko
zapobiec we wszystkich fazach ataku, począwszy od przy-
gotowania do startu a na końcowej fazie lotu kończąc. (...)
Będzie on stanowił poważne zagrożenie nie tylko dla sił
USA obszaru Pacyfiku, ale także dla fragmentu części
kontynentalnej USA jak również dla wielu naszych sojusz-
ników”. Dokument podsumowuje obecne możliwości Chin
w dziedzinie budowy zaawansowanych pocisków ICBM
jako „silnie wzrastające”.
57
W listopadzie 2000, na kilka dni przed wyborami w USA,
Pekin przeprowadził kolejny udany test DF-31. W tym
samym czasie w Chinach przebywał generał Henry
Shelton, przewodniczący Komitetu Szefów Sztabów USA.
Podczas jego wizyty przedstawiciele władz chińskich ko-
lejny raz zaprotestowali przeciw sprzedaży amerykańskich
systemów obronnych do Tajwanu. Analitycy wskazują, że
czas przeprowadzenia próbnego odpalenia DF-31 nie był
przypadkowy i należy go odbierać jako wyraźny sygnał dla
Stanów Zjednoczonych, aby nie mieszały się one do sytu-
acji na Tajwanie.
Chiny anulowały program projektowy szóstego typu poci-
sków rodziny Dong Feng - DF-41 - i rozpoczęły prace nad
nowym, mobilnym pociskiem ICBM zasilanym paliwem
stałym.
Nie ma wystarczających dowodów, czy rakiety M-9 (o
zasięgu 600 km) i M-11(zasięg 300 km) są przystosowane
do przenoszenia ładunków jądrowych. Unowocześniona
M-11 Mod 2 brała udział w paradzie wojskowej 1 paź-
dziernika 1999 roku. Należy pamiętać także o pociskach
balistycznych krótkiego zasięgu M-7. Broń ta jest zasilana
paliwem stałym (pierwszy stopień) i ciekłym (stopień
drugi).
Tajwański minister obrony oświadczył, że pociski M-9 i
M-11 są przystosowane do przenoszenia ładunków jądro-
wych. Władze tajwańskie alarmują także, że w ciągu ostat-
nich czterech lat liczba pocisków SRBM w trzech połu-
dniowych prowincjach Chin zwiększyła się z 30-50 do
160-200.
Od 20 lat Chiny dysponują wystarczającą wiedzą tech-
niczną do skonstruowania uzbrojenia w konfiguracji MRV
(Multiple Reentry Vehicles). System taki umożliwia odpa-
lanie dwóch lub więcej RV (Reentry Vehicle - człony poci-
sku balistycznego przenoszące głowice bojowe) wzdłuż
trajektorii lotu pocisku. Są one wycelowane w ten sam cel i
docierają do niego w podobnym czasie. W przeciwieństwie
do pocisków uzbrojonych w układzie MIRV, poszczególne
RV nie mogą być naprowadzane osobno na oddzielne cele.
SSBN. Chiny mają poważne problemy z realizacją wła-
snego programu budowy balistycznych okrętów podwod-
nych. Aktualnie na wyposażeniu znajduje się jedynie jedna
sprawna jednostka klasy Xia. Zamierzano zbudować więcej
egzemplarzy, jednak problemy z paliwem stałym dla poci-
sków SLBM oraz reaktorami okrętów spowodowały szyb-
kie zamknięcie całego programu. Druga jednostka klasy
Xia nigdy nie weszła do służby.
Istniejący okręt został zbudowany w Bazie i Stoczni Mary-
narki Wojennej Huludao i został zwodowany w kwietniu
1981 roku. Do czynnej służby wszedł dopiero w styczniu
1989 roku. Jednostka stacjonuje w Bazie Okrętów Pod-
wodnych Jianggezhuang, gdzie jak się sądzi magazyno-
wane są głowice dla pocisków Julang-1 (Olbrzymia Fala).
Zarówno Xia jak i pięć jednostek klasy Han (SSN) nigdy
nie wypłynęły poza wody terytorialne Chin.
58 Mocarstwa atomowe i ich arsenały

Pocisk Julang-1 SLBM jest pierwszym i jedynym chińskim
pociskiem balistycznym zasilanym paliwem stałym. Prze-
szedł on serię testów w latach 1981-84, włączając to po-
myślne odpalenie ze zbudowanego w Chinach okrętu pod-
wodnego (przeprojektowana klasa Golf). Prace nad Julang-
2, bazującym na DF-31 pociskiem SLBM drugiej genera-
cji, nadal trwają.
Sądzi się, że Chiny rozpoczęły prace nad nową klasą okrę-
tów SSBN (Typ 094). Jak się przypuszcza, jednostki tego
typu zostaną uzbrojone w trzystopniowe pociski Julang-2.
Prace rozwojowe potrwają jeszcze wiele lat.
Biorąc pod uwagę dotychczasowe trudności jest mało
prawdopodobne, aby chińska flota nuklearna w przyszłości
dysponowała więcej niż 4-6 jednostkami.
Taktyczne siły jądrowe. Dostępne dane na temat chińskiej
nuklearnej broni taktycznej są bardzo skromne i nieścisłe.
Co więcej, nie istnieje żaden oficjalny dowód, że uzbroje-
nie takie w ogóle istnieje. Szereg testów o małych ładun-
kach u schyłku lat siedemdziesiątych oraz duże manewry
przeprowadzone w lipcu 1982 roku, w których symulo-
wano użycie broni tego typu, przemawiają jednak za tezą,
iż taktyczna broń nuklearna znajduje się na wyposażeniu
armii chińskiej.

Chińskie siły nuklearne: koniec 2000

Zasięg (km)/
Sposób przenoszenia Wejście do służby Ilość Liczba głowic MŁSW1
ładowność (kg)
Siły powietrzne
Hong-6 (B-6) 1965 120 3100/4500 1-3 bomby od 150-180 kt
Qian-5 (A-5) 1970 30 400/1500? 1 bomba do kilku Mt
Pociski lądowe
Dong Feng-3A/CSS-2 1971 50-80 2800/2150 1 x 3.3 Mt 165-264 Mt
Dong Feng-4/CSS-3 1980 20-30 5500/2200 1 x 3.3 Mt 66-99 Mt
Dong Feng-5A/CSS-4 1981 20-24 13000+/3200 1 x 4-5 Mt 80-120 Mt
Dong Feng-21A/CSS-5 1985-86 36-50 1800/600 1 x 200-300 kt 7.2-15 Mt
Dong Feng-31 2001/02? 0 8000/700 3 x 50-100 kt 0
Nowy ICBM 2010? 0 12000/800 ? x MIRV 0
Pociski SLBM
Julang-1/CSS-N-3 1986 12 1700/600 1 x 200-300 kt 2.4-3.6 Mt
Julang-2/CSS-NX-4 2010? 0 8000/700 1 x 200-300 kt 0
Broń taktyczna
Artyleria/ADM/SRM 2 od połowy lat 70 120 kilka kt 1-2 Mt
Łącznie 321-503

(1) Maksymalna Łączna Siła Wybuchu

(2) Short Range Missiles - pociski któtkiego zasięgu (M-9 i M-11)

5.2.6 Inne państwa dawnego Związku Radzieckiego
26 grudnia 1991 roku, w dzień rozpadu Związku Radziec-
kiego, trzy nowo powstałe kraje - Ukraina, Kazachstan i
Białoruś stały się pod względem wielkości trzecią, czwartą
i ósmą potęgą atomową świata. Tylko na papierze. Żadne z
tych państw nie miało kontrolny nad strategicznym arse-
nałem jądrowym stacjonującym na ich terenie, a odebranie
kontroli nad nim Moskwie nie było łatwe. Państwa te mo-
gły zrobić użytek z części taktycznego wyposażenia jądro-
wego przechowywanego w ich magazynach, jednak na
szczęście broń ta została szybko przekazana przez wszyst-
kie trzy kraje Rosji.
Negocjacje dotyczące demontażu arsenałów strategicznych
w tych państwach były powolnym i trudnym procesem.
Jednak wszystkie trzy państwa podpisały ostatecznie traktat
NPT (Nuclear Non-Proliferation Treatry - Traktat o Nie-
rozprzestrzenianiu Broni Jądrowej), poparły postanowienia
START I oraz zrzekły się roszczeń do stacjonujących na
ich terenie głowic strategicznych. 23 listopada 1996 roku z
Białorusi przetransportowano ostatnią głowicę do Rosji,
czyniąc tym samym Rosję jedynym spadkobiercą nuklear-
nego arsenału Związku Radzieckiego. Dlatego też broń, o
której wspomina się poniżej, jest liczona w punkcie 7.1.2
jako część arsenału rosyjskiego.
5.2.6.1 Ukraina
Pobudki nacjonalistyczne w tym kraju były początkowo
przeszkodą w negocjacjach dotyczących przekazania gło-
wic strategicznych Rosji. Pierwszy prezydent, Leonid
Krawczuk, wykorzystał fakt stacjonowania sił strategicz-
nych do wymuszenia od państw zachodnich zobowiązań
udzielenia pomocy gospodarczej borykającej się z licznymi
problemami Ukrainie. Gdy takież zostały udzielone 16
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
listopada 1994 ukraiński parlament przegłosował 301 do 8
ratyfikację przystąpienia do NTP. 5 grudnia 1994 Ukraina
stała się 167 członkiem NTP, w konsekwencji zaś w tym
samym dniu w życie wszedł START I.
W marcu 1994 Ukraina zainicjowała, liczbą 60 pocisków
typu ICMB, proces przetransportowania broni atomowej do
Rosji. W całym roku 1994 przekazano 540 sztuk broni, w
1995 zaś 720. Ostatnie głowice zostały wywiezione w maju
1996, czyniąc tym samym z Ukrainy państwo wolne od
broni jądrowej.
Na terenie Bazy Lotniczej w Priluki stacjonowało 19 Tu-
160 a w Bazie Lotniczej w Uzin 25 Tu-95H. Ukraina po-
czątkowo zgodziła się zwrócić wszystkie bombowce Rosji,
jednak 3 grudnia 1996 zaproponowała jej sprzedaż 10 Tu-
160 i 15 Tu-95H. Prawdopodobnie samoloty te są sprawne,
jednak nie odbyły żadnego lotu od chwili upadku Związku
Radzieckiego. Rosja ocenia, że około jedna trzecia z nich
jest sprawna. Za samoloty zapłacone zostanie gotówką
(320-350 milionów USD), pomijając tym samym wza-
jemne rozliczenia długów Rosja-Ukraina.
Według stanu na 1995 rok na terenie Ukrainy pracowało 15
reaktorów wytwarzając 70.5 tryliona watogodzin elek-
tryczności, co jest równoważne 37% krajowego zapotrze-
bowania na energię elektryczną (wskaźnik ten wzrósł więc
z 34.2% w 1994 i 24.5% w 1990).
Na Ukrainie realizuje się obecnie program budowy nowych
reaktorów. Zaporożje-6 został oddany do użytku w 1995,
Czmielnickij-2 planuje się na 1998, Rowno-4 w 1999, a
Czmielnickij-3 i -4 w latach 1999-2000. Nowe instalacje
nuklearne zapewnią 30% wzrost zdolności produkcji elek-
tryczności, co spowoduje wzrost do minimum 40% zaspo-
kajania zapotrzebowania krajowego tą drogą. W grudniu
1995 na szczycie G-7 podpisano umowę, w myśl której
Ukraina otrzyma 2.5 miliarda USD w zamian za całkowite
zamknięcie elektrowni w Czernobylu po roku 2000.
Szybki rozwój energetyki jądrowej Ukrainy związany jest z
chęcią jak najszybszego usamodzielnienia się od źródeł
zagranicznych. Wiąże się to ze zwiększeniem liczby ko-
5.3 Państwa podejrzane o posiadanie broni jądrowej
Spornym jest fakt, czy Indie, Pakistan i Izrael można za-
kwalifikować jako państwa podejrzane o posiadanie broni
nuklearnej. Chociaż żadne z nich nie jest zadeklarowanym
posiadaczem takiej broni, co więcej - stanowczo zaprze-
czają, jakoby mieli ją we władaniu, jest dostatecznie dużo
danych, aby przypuszczać, że jeśli jeszcze jej nie mają,
wkrótce posiądą.
5.3.1 Indie
Pytanie, czy Indie są w stanie zbudować bombę jądrową
znalazło odpowiedź 18 maja 1974 roku o 0805 (czasu lo-
kalnego), kiedy to zdetonowały one bombę plutonową o
sile wybuchu 12-15 kt w podziemnym teście o kryptonimie
„Uśmiechnięty Budda” (zazwyczaj identyfikuje się go jako
59
palni uranu, zakładów wzbogacania, reaktorów, jak i za-
kładów odzysku i neutralizacji odpadów.
5.2.6.2 Kazachstan
W dniu uzyskania niepodległości była to czwarta, pod
względem wielkości, potęga nuklearna (posiadająca być
może tyle głowic co Francja, Wielka Brytania i Chiny
razem wzięte). Kazachstan sam silnie dążył do zlikwido-
wania swojego arsenału jądrowego. Początkowo na jego
terenie stacjonowały 104 pociski SS-18 Satan (RS-20),
rozlokowane w dwóch bazach. Do końca 1994, 44 z nich
zostało wywiezionych z silosów. Pozostałe SS-18 zostały
przekazane Rosji w 1995 roku. Do kwietnia 1995 wszyst-
kie głowice pocisków SS-18 opuściły Kazachstan.
Ostatnie 40 bombowców Tu-95H (27 Tu-95 H6 i 13 Tu-95
H16) opuściło bazę w Semipałatynsku w lutym 1994, ra-
zem z 370 odpalanymi z powietrza pociskami AS-15.
W tajnej operacji o kryptonimie „Projekt Szafir” w listopa-
dzie 1994 roku Stany Zjednoczone przejęły około 600 kg
wysoko wzbogaconego uranu magazynowanego w Ka-
zachstanie i przetransportowały go do USA. Uran ten zo-
stał zdemilitaryzowany przez zmniejszanie jego stopnia
wzbogacenia (proces ten zakończył się w maju 1996).
Stany Zjednoczone zakupiły także od Kazachstanu 30 kg
plutonu (1994).
5.2.6.3 Białoruś
W dniu uzyskania niepodległości Białoruś posiadała 81
pocisków SS-25 w dwóch bazach: Lida i Mozyr. U schyłku
1994 na Białorusi nadal stacjonowało 36 SS-25, po 18 w
każdej z baz. W 1995 już tylko 18 (po 9 na bazę). Chociaż
Białoruś była niezadowolona z odmowy przez Rosję zapła-
cenia rekompensaty za zwrócone pociski, ostatnie głowice
nuklearne zostały wywiezione z Białorusi 23 listopada
1996.
„Pokaharan”, lub „Pokhran”, od nazwy miasta położonego
24.8 km na południowy-wschód od miejsca próby) prze-
prowadzonym na pustyni Radżasthan (27.095 N, 71.752
E).
Indie utrzymują, że test ten służył pokojowym zamiarom i
nie posiadają w swoim arsenale broni jądrowej. Dotychczas
nie przedłożono przekonywujących i wiarygodnych argu-
mentów dowodzących, w jaki sposób test jądrowy mógł
służyć pokojowym celom. 10 października 1997 prasa
indyjska opublikowała wywiad przeprowadzony z Raj
Ramanna, byłym dyrektorem BARC - indyjskiej agencji
jądrowej - człowiekiem bezpośrednio odpowiedzialnym za
rozwój broni i jej przetestowanie w Uśmiechniętym Bud-
dzie. Ramanna stwierdził: "Pokhran była bombą, mogę
60 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wam to teraz powiedzieć". Stwierdził także: "Eksplozja to
eksplozja, tak jak pistolet to pistolet i nie ważne czy strze-
lasz w kogoś, czy w ziemię”. Powiedział również, że ety-
kieta „pokoju” przyszła „od strony politycznej” dodając,
że: „Chcę, aby było jasne, że test nie był taki pokojowy”.
Motywacją do tworzenia technologii nuklearnych dla Indii
są niewątpliwie wyposażone w taką broń Chiny, z którymi
państwo to graniczy od północy. Przyczyną sporu jest zaś
płaskowyż Aksai Chin należący do gór Ladakh (Kaszmir)
w północnych Indiach okupowany obecnie przez wojska
chińskie; Indie okupują za to północno-wschodni odcinek
przygraniczny do którego prawa roszczą sobie Chiny. W
październiku 1962 roku Chiny zaatakowały Indie. Był to
atak, wobec którego Indie były bezsilne. Chiny dobrowol-
nie się wycofały pod koniec roku. Indie także często wal-
czyły z Pakistanem po roku 1947 o Kaszmir (i utrzymały
go) - terytorium muzułmańskie. Obecnie nuklearny pro-
gram pakistański jest tłumaczony wyłącznie jako odpo-
wiedź na takiż ze strony Indii (faktem jest, że dopiero in-
dyjska próba nuklearna skłoniła Pakistan do rozpoczęcia
prac nad budową bomby jądrowej). Indie aspirują także do
miana dominującej potęgi w Azji i posiadanie broni o tak
potwornej sile niewątpliwie może okazać się pomocne.
Głównym ośrodkiem indyjskiego programu jądrowego jest
Centrum Badania Technologii Atomowych w Bhabha w
pobliżu Bombaju. Pluton dla bomby użytej w teście wy-
produkowano przez napromieniowanie próbek uranowych
w CBTA w naukowym reaktorze CIR (Canadian-Indian
Reactor - reaktor ten był dostarczony przez Kanadyjczy-
ków) o mocy 40 MW. Reaktor ten zaczął pracować 1960 i
może wytwarzać 9-10 kg plutonu rocznie. Reaktor ten nie
znajduje się pod kontrolą IAEA (International Atomic
Energy Agency - Międzynarodowa Agencja Energii Ato-
mowej), chociaż Kanada zastrzegła, że może on być wyko-
rzystywany tylko do pokojowych zamiarów. Indie argu-
mentują, że klauzula ta nie zabrania produkcji materiałów
rozszczepialnych.
Prawdopodobnie Indie rozpoczęły swój program atomowy
krótko po pierwszym teście chińskiej broni jądrowej, tj. w
połowie lat 60-tych. W roku 1971 Indira Gandhi pozwolił
na wytworzenie niezbędnych elementów i test bomby.
Według Raj Ramanna, ówczesnego dyrektora CBTA, ko-
lejne dwa lata zajęło oddzielenie, oczyszczenie i odpo-
wiednie uformowanie plutonu oraz stworzenie systemu
implozyjnego i dodatkowej elektroniki. Większość prac
wykonano w CBTA, ale ładunki wybuchowe dla systemu
implozyjnego stworzono w Organizacji Badań i Rozwoju.
Najwidoczniej stworzenie dokładnej elektroniki implozyj-
nej stwarzało znaczne problemy. Jako inicjatora użyto Po-
210/Be o oznaczeniu kodowym "Kwiat", którego wykona-
nie zajęło dużo czasu. Chociaż twierdzenie, że test służył
celom pokojowym można przyjąć ze słusznym sceptycy-
zmem, użyta w nim głowica była produktem laboratoryj-
nym, nie zaś prototypową wersją broni.
Pluton dla testu z 1974 został poddany obróbce w zakła-
dach separacji w Trombaju, niedaleko Bombaju. Budowa
tego zakładu rozpoczęła się w początkach lat 50-tych,
ośrodek zaś zaczął pracować w 1964. W 1974 czasowo
zamknięto zakład w celu konserwacji i rozbudowy - po-
nownie go otwarto w początkach lat 80-tych.
Indie opanowały również technikę budowy reaktorów. 8
sierpnia 1985 otwarto 100 MW reaktor w Dhurva, który
bazuje na projekcie CIR i może wytwarzać 20-25 kg plu-
tonu rocznie. Początkowo pojawiły się pewne problemy,
jednak reaktor osiągnął pełną moc u schyłku lat 80-tych.
Być może dodatkowym źródłem plutonu są niekontrolo-
wane przez IAEA Elektrownie Atomowe w Madras
(EAM), znane jako Madras I i II. Podobnie jak CIR i
Dhruva, EAM są chłodzonymi ciężką wodą reaktorami
zasilanymi naturalnym uranem, które mogą być skutecznie
użyte do produkcji plutonu wojskowego. Ilość wyprodu-
kowanego w ten sposób plutonu jest o wiele większa niż
reaktorów CIR i Dhruva razem wziętych, chociaż paliwo
wykorzystywane do tego typu reaktorów produkuje pluton
nieodpowiedni do wojskowego użycia. Nie jest pewne jak
naprawdę wygląda sytuacja z produkcją plutonu w EAM,
chociaż nawet pluton o niskiej jakości stanowi potencjalnie
materiał wojskowy. Jeżeli w CBTA rzeczywiście wytwa-
rzano pluton militarny przez napromieniowanie uranu,
może on zostać zmieszany z plutonem pochodzącym z
EAM zwiększając tym samym ilość dostępnego materiału.
W 1989 Indie posiadały łącznie 8 reaktorów produkujących
1478 MW energii elektrycznej, następne 13 jest planowa-
nych lub w trakcie budowy - zwiększą one produkcję o
kolejne 5100 MW.
Posiadające ogromne zasoby toru Indie są niewątpliwie
zainteresowane w zastosowaniu technologii paliwowego
obiegu tor-U-233. Wiadomo, że Indie uzyskały kilka kilo-
gramów U-233 poprzez napromieniowywanie toru w re-
aktorach CIR, Dhruva i EAM. Masowa produkcja U-233
nie jest możliwa w reaktorach zasilanych naturalnym ura-
nem. Tor wymaga bardziej wzbogaconego paliwa. Pluton
wytwarzany w CBTA może służyć w przyszłości jako
paliwo dla produkcji U-233. Oczywiście jeżeli U-233
okaże się bardziej efektywnym materiałem niż pluton.
Indie pracują także nad uruchomieniem produkcji ciężkiej
wody w celu zapewnienia chłodziwa dla przyszłych reakto-
rów. Ciężka woda dla istniejących instalacji została im-
portowana. Kanada dostarczyła jej dla CIR. 110 ton chło-
dziwa dla reaktorów w Dhruva, Madras I i II zostało ku-
pionych od Chin.
Drugi zakład separacji plutonu został wybudowany w
Tarapur (północny Bombaj) i rozpoczął pracę na przełomie
1985/86. Zakład ten miał początkowo pewne problemy
techniczne, jednak zostały one usunięte po 1990 roku. O
wiele większy ośrodek jest obecnie budowany w
Kalpakkam - będzie on mógł obsłużyć wszystkie istniejące
reaktory.
Reasumując, Indie gwałtownie zwiększają zdolności pro-
dukcji i odzysku plutonu. U schyłku 1991 roku produko-
wały około 300 kg plutonu wojskowego. W połowie 1995
roku już ponad 400 (równowartość 65-80 bomb). Szacunki
te bazują wyłącznie na zdolności produkcji reaktorów CIR
i Dhruva. Ilość wytwarzanego plutonu może jednak wyno-
sić nawet 1000 kg.
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Indie opanowały także technikę separacji metodą wirówki i
zbudowały w latach osiemdziesiątych zakłady wzbogaca-
nia bazujące na tej metodzie w Trombaju i Mysore. Za-
kłady te nie pełnią żadnej roli w planach rozwoju reakto-
rów nuklearnych, dlatego możliwe jest, że jedynym celem
ich stworzenia było zmniejszenie rangi pakistańskich
ośrodków wzbogacania, lub pełnienie roli dodatkowej
rezerwy produkcyjnej.
Indie zbudowały pociski krótkiego i średniego zasięgu
(Prithvi - zasięg 250 km i Agni - zasięg 2500 km) zdolnych
do przenoszenia lekkich głowic jądrowych (500-1000 kg).
Indie rozwijają także program konstrukcji pocisków dale-
kiego zasięgu. Trwają prace nad bronią typu ICBM o
kryptonimie Suriya.
Indie zaprzeczają, że jakoby produkują rdzenie plutonowe
dla broni jądrowej. Indie znają technologię produkcji trytu,
mogą więc pokusić się o stworzenie broni o wzmożonej
sile wybuchu.
Indie nie są sygnatariuszem NPT i są przeciwne postano-
wieniom traktatu, zwłaszcza zakazowi wykonywania te-
stów jądrowych i produkcji materiałów rozszczepialnych
na wojskowy użytek. Poza Chinami, które kontynuują
testy, de facto nie wykonuje się już prób nuklearnych,
podobnie jak nie produkuje się plutonu czy uranu o mili-
tarnym przeznaczeniu. Indie nie są więc zainteresowane w
podpisaniu traktatu - nie mają powodu aby nakładać na
siebie tak surowe restrykcje. Indie odrzuciły także propo-
zycję dwustronnych negocjacji z Pakistanem, jednak w
grudniu 1988 obydwa kraje podpisały umowę zakazującą
atakowania instalacji nuklearnych drugiej strony.
Pod koniec 1995 roku Indie zmieniły pozycję w stosunku
do CTBT z popierającej na przeciwną. 15 grudnia 1995
New York Times odnotował, że Indie mogą przygotowy-
wać się do przeprowadzenia drugiego testu jądrowego.
Gazeta zacytowała (anonimowego) urzędnika rządowego,
który twierdził, że satelity szpiegowskie odnotowały
wzmożoną aktywność w ostatnich tygodniach na obszarze
testowym Pokaran na pustyni Radżasthan. Mówił, że eks-
perci wywiadu nie mogli stwierdzić, czy czynione przygo-
towania związane są z testem jądrowym czy być może
innymi eksperymentami związanymi z programem nukle-
arnym. Indyjski rząd nazwał sensacje zawarte w artykule w
New Youk Times "dużymi spekulacjami" - nie zaprzeczył
jednak całkowicie. 5 grudnia 1995 (czyli jeszcze przed
artykułem w New York Times) jeden z indyjskich dzienni-
ków opublikował wyniki ankiety przeprowadzonej wśród
2000 obywateli. 62% respondentów zgadzało się na prze-
prowadzenie próby bomby atomowej, jeżeli przyczyniła by
się ona do rozwoju prac. Pakistan stwierdza, że takie pro-
wokacje zmusiły go do przeprowadzenia własnego testu.
5.3.2 Iran
Iran jest w trakcie aktywnego wdrażania swojego programu
energii jądrowej, wywiad Stanów Zjednoczonych uważa,
że także i programu budowy broni nuklearnej. Uważa się,
że Iran posiada wiele instalacji atomowych nie objętych
traktatem NPT. Prawdopodobnie Iran uzyskuje wysoko
wzbogacony uran z zakładów metalurgicznych w Ulba
61
(Kazachstan), prowadzi także prace nad opanowaniem
techniki wzbogacania uranu i separacji plutonu. Iran nie
został jednak formalnie oskarżony o łamanie traktatu NTP.
Kilka lat temu bardzo szybko rozeszła się plotka, iż Iran
wykradł dwie głowice z po radzieckiego magazynu w Ka-
zachstanie - okazała się jednak kompletną nieprawdą.
Rosja zgodziła się zaprojektować dwa 1000 MW (energii
elektrycznej) reaktory lekkie (chłodzone wodą) oraz 30-50
MW naukowy reaktor lekki, które to Iran wybuduje i bę-
dzie użytkował pod kontrolą IAEA. W umowie była także
mowa o sprzedaży 2000 ton naturalnego uranu, pomocy w
budowie i eksploatacji kopalni uranu, oraz oryginalnie o
budowie zakładu gazowej separacji uranu metodą wirów-
kową. Chociaż Iran jest sygnatariuszem NPT i reaktory
kontrolowane przez IAEA nie zostaną użyte przy progra-
mie budowy broni atomowej, Stany Zjednoczone zaprote-
stowały przeciw tej umowie, gdyż zwiększała dostęp Iranu
do technologii nuklearnych. Na szczycie USA-Rosja 10
kwietnia 1995 zawarto porozumienie, w myśl którego Ro-
sja zrezygnować z budowy zakładu wzbogacania uranu.
Jako sygnatariusz NPT Iran ma prawo do posiadania cy-
wilnych instalacji nuklearnych. Jeżeli zaś udowodni się mu
łamanie postanowień paktu, prawo to zostaje cofnięte.
Niektórzy argumentują, że Iran potrzebuje umowy z Rosją
do programu prac nad bronią jądrową, ponieważ posiada
duże ilości paliw kopalnych i nie potrzebuje reaktorów do
produkcji energii. Rozumowanie takie nie jest koniecznie
poprawne. Iran być może chce przeznaczyć więcej gazu i
ropy na eksport, co okaże się opłacalne, jeżeli sam będzie
korzystał z taniej energii jądrowej. Iran posiada rezerwy
uranu, nie może jednak zbudować i używać zakładów
wzbogacania taniej niż kosztował by zakup gotowego re-
aktora na takie paliwo zagranicą. Mógłby nawet odpłatnie
wzbogacać własny uran zagranicą (np. w Rosji). Podobnie
skala 2000 ton naturalnego uranu nie jest praktyczna dla
użytku w irańskiej energetyce ponieważ musi on być
wzbogacony zanim zostanie użyty w reaktorach lekkiego
typu (chłodzonych wodą). Jest to zaś ilość większa, niż ta
dostępna w czasie tworzenia pierwszej bomby atomowej
przez Stany Zjednoczone czy Związek Radziecki. Iran nie
zgodził się na przedłużenie paktu NTP wiosną 1995 roku.
Iran posiada 5 MW reaktor cieplny kontrolowany przez
IAEA w Teherańskim Centrum Badań Naukowych, w
skład którego wchodzi centrum badań nuklearnych w
Isfahanie, także kontrolowane przez IAEA, w którym
można rozwijać technologie plutonową na laboratoryjną
skalę. Iran także prawie ukończył dwa reaktory jądrowe w
Bushehr, na których budowę wydano już więcej niż 1 mi-
liard USD. Program budowy tych reaktorów przerwano po
Irańskiej Rewolucji roku 1979 (zaniechano sprowadzania
zachodniej technologii). Ukończenie tych reaktorów jest
częścią umowy z Rosją. Iran posiada małą maszynę sepa-
racji elektromagnetycznej zakupioną od Chin, nie ade-
kwatną do programu wojskowego, wystarczającą jednak
aby zdobyć wiedzę techniczną potrzebną do wytworzenia
własnych zakładów tego typu. Chiny podpisały także
umowę dotyczącą procesów obróbki uranu i projektowania
zakładów.
62 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Jeżeli Iran rzeczywiście prowadzi własny program ją-
drowy, znajduje się on w początkowym stadium. Krajowi
temu brakuje podstawowych technologii i materiałów do
zainicjowania programu rozwoju. W świetle ataku irac-
kiego i ośmioletniej z nim wojny, jak i jego programu bu-
dowy broni nuklearnej nie dziwi fakt chęci zdobycia broni
jądrowej. Dodatkową motywacją staje się wrogo nasta-
wiony Izrael, podejrzany o posiadanie broni nuklearnej jak
i bliskie sąsiedztwo Pakistanu i Indii, prowadzących własne
programy badawcze.
5.3.3 Izrael
Zainteresowanie Izraela w technologii nuklearnej sięga aż
powstania państwa w 1948 roku. W latach trzydziestych i
czterdziestych do Palestyny wyemigrowało bardzo dużo
utalentowanych naukowców, w szczególności Ernst David
Bergmann - późniejszy dyrektor Izraelskiej Komisji Ener-
gii Atomowej i orędownik zwiększenia wysiłków Izraela w
rozwoju technologii nuklearnej. Do 1949 Instytut Nauk im.
Weizmanna, w którym Bergmann przewodził wydziałowi
chemii, prowadził aktywne badania jądrowe. Również w
1949 Francis Perrin - francuski fizyk jądrowy, członek
CEA i przyjaciel Bergmanna - odwiedził Instytut
Weizmanna i zaprosił naukowców izraelskich do nowo
stworzonego ośrodka badań atomowych w Saclay. Był to
pierwszy krok do późniejszej współpracy pomiędzy tymi
państwami w dziedzinie energii atomowej.
W tym czasie zdolność badawcza procesów jądrowych
Francji była mocno ograniczona. Przed wojną Francja była
czołowym państwem w badaniach nad fizyką jądrową,
jednak po jej zakończeniu pozostała daleko za Stanami
Zjednoczonymi, Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią
a nawet Kanadą. Dlatego Izrael i Francja znajdowały się
mniej więcej na tym samym poziomie zaawansowania, co
stwarzało izraelskim uczonym możliwość odegrania zna-
czącej roli. Zatem we wczesnych latach pięćdziesiątych
rozwój prac nad zjawiskami jądrowymi we Francji i Izraelu
pozostawał bardzo blisko - na przykład naukowcy izraelscy
uczestniczyli w pracach konstrukcyjnych reaktora produk-
cyjnego G1 oraz zakładu reprodukcji UP1 w Marcoule.
W latach 1950 i wczesnych 1960, Francje i Izrael łączyły
bardzo bliskie stosunki. Francja była głównym dostawcą
broni dla Izraela, zaś w związku z chwiejnościami francu-
skiej władzy w jej koloniach w północnej Afryce, Izrael
dostarczał cennych informacji wywiadowczych. Te dwa
państwa współpracowały (razem w Wielką Brytanią) w
planowaniu operacji Suez-Sinai przeciwko Egiptowi, która
odbyła się w październiku 1956. Kryzys Sueski, jak przy-
jęto nazywać tamte wydarzenia, stał się bezpośrednią przy-
czyną izraelskiego programu konstrukcji broni jądrowej.
Sześć tygodni przed planowaną operacją Izrael zwrócił się
do Francji z prośbą o pomoc przy budowie reaktora nukle-
arnego. Kanada rok wcześniej stworzyła swoisty precedens
- zgodziła się wybudować 40 MW reaktor CIRUS w In-
diach. Shimon Peres, prawa ręka premiera (i Ministra
Obrony) Davida Ben Guriona, i Bergmann zorganizowali
spotkanie z członkami CEA (francuskiej Komisji Energii
Atomowej). We wrześniu osiągnięto wstępne porozumie-
nie.
Cała operacja sueska, rozpoczęta 29 października, okazała
się katastrofą. Chociaż izraelską część operacji należy
uznać za prawdziwy sukces (zajęcie całego półwyspu Sy-
naj do 4 listopada), inwazja wojsk francuskich i brytyjskich
zakończyła się klęską. Próba posuwania się naprzód
wzdłuż Kanału Sueskiego została powstrzymana a cała
inwazja załamała się pod naciskiem Stanów Zjednoczo-
nych i Związku Radzieckiego. Obydwa państwa europej-
skie wycofały się, pozostawiając Izrael w obliczu dwóch
supermocarstw. Związek Radziecki wystosował żądanie, w
którym zagroził użyciem broni jądrowej przeciwko Izra-
elowi, jeżeli ten nie wycofa się z Sinai.
7 listopada 1956 odbyło się tajne spotkanie pomiędzy mini-
strem spraw zagranicznych Golda Meirem i Peresem a
francuskimi ministrami spraw zagranicznych i obrony:
Christian Pineau i Maurice Bourges-Manoury. Francuzi
byli bardzo przejęci brakiem możliwości wspomożenia
swojego sojusznika w niedawnej operacji, natomiast Izra-
elczycy koncentrowali swoją uwagę na radzieckim zagro-
żeniu. Podczas tego spotkania zmodyfikowano wcześniej-
sze porozumienie w sprawie reaktora badawczego, a Peres
zapewnił swojemu państwu pomoc w rozwijaniu technolo-
gii jądrowych.
Po kilku miesiącach dalszych negocjacji, porozumienie
przybrało formę mówiącą o 18 MW (ciepła) naukowym
reaktorze typu EL-3 wraz z technologią separacji plutonu.
W pewnym momencie jego moc oficjalnie zwiększono do
24 MW, ale obecne specyfikacje mówią, że przy zastoso-
wanym tam systemie chłodzenia możliwe jest osiągnięcie
trzykrotnie większej ilości mocy. Niewiadomo jednak w
jaki sposób te modernizacje przebiegły.
Reaktor zbudowano pod ziemią w Dimonie, mieście poło-
żonym na pustyni Negew w południowym Izraelu. W 1960
roku, jeszcze przed jego otwarciem, Francja zrewidowała
umowę i zadecydowała o wstrzymaniu projektu. Po kilku
miesiącach negocjacji, w listopadzie osiągnięto porozu-
mienie - Francja miała dokończyć prace jeżeli Izrael obieca
nie wykorzystywać reaktora do celów wojskowych oraz
ogłosi światu jego istnienie.
Izrael używa wielu wybiegów aby wytłumaczyć aktywność
w Dimona - twierdzi na przykład, że znajduje się tam za-
kład produkcji manganu. Wywiad Stanów Zjednoczonych
dowiedział się o projekcie przed końcem 1958 dzięki zdję-
ciu wykonanemu z samolotu rozpoznania U2, na którym
zidentyfikowano prawdopodobny kompleks reaktora. Nie
dało się ukryć znacznego zaangażowania Francuzów w
prowadzone tam prace.
W 1960, zanim reaktor został ukończony, Francja, teraz
pod rządami de Gaulle'a, zrewidowała umowę i zdecydo-
wała o wstrzymaniu projektu. Po kilku miesiącach nego-
cjacji, w listopadzie osiągnięto porozumienie, które mó-
wiło, że reaktor zostanie ukończony jeżeli Izrael nie będzie
go wykorzystywał do celów wojskowych (budowa bomby)
oraz ogłosi światu istnienie projektu. Prace nad zakładem
separacji plutonu zostały tymczasowo wstrzymane.
2 grudnia 1960, zanim Izrael zdążył wydać oświadczenie,
Departament Stanu Stanów Zjednoczonych zasygnalizo-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wał, że Izrael posiada tajne instalacje nuklearne. 16 grudnia
informacja ta dostała się do publicznej wiadomości wraz z
artykułem w New York Times. 21 grudnia Ben Gurion
ogłosił, że Izrael posiada 24 MW reaktor przeznaczony "do
celów pokojowych".
W ciągu następnego roku stosunki pomiędzy Stanami
Zjednoczonymi a Izraelem pozostały napięte. Chociaż
Izrael dopuścił do powierzchownych inspekcji fizyków
Eugene Wignera i I.I. Rabiego, premier Ben Gurion sta-
nowczo odmówił przeprowadzenia inspekcji międzynaro-
dowych. Ostatecznie Izrael zobowiązał się do wykorzysty-
wania zakładów jedynie do celów pokojowych oraz zgodził
się na przyjęcie amerykańskich inspekcji raz rocznie. In-
spekcjom tym, trwającym od 1962 do 1967, pokazywano
jedynie naziemną część budynków, które miały jeszcze
wiele podziemnych poziomów. W części naziemnej znaj-
dowały się improwizowane pomieszczenia kontrolne oraz
wejścia do części podziemnej, które w czasie pobytu in-
spekcji były zamurowywane. Najbardziej pomysłową izra-
elską interpretację złożonego przez siebie zobowiązania
było stwierdzenie, że nie zabrania ono prowadzenia prac
nad bronią nuklearną, jeżeli ma ona pełnić jedynie rolę
obronną. Trzeba zauważyć, że bezpieczeństwo Izraela w
późnych latach pięćdziesiątych i początkach sześćdziesią-
tych, kiedy to tworzono program nuklearny, było bardzo
niepewne w stosunku do tego po Wojnie Sześciodniowej.
W latach pięćdziesiątych i wczesnych sześćdziesiątych
Izrael kilkakrotnie podejmował próby otrzymania amery-
kańskich gwarancji bezpieczeństwa, które umieściłyby go
pod parasolem nuklearnym Stanów Zjednoczonych w po-
dobny sposób co państwa NATO czy Japonię. Wydaje się,
że jeżeli podjętoby politykę ograniczania Izraelskich wy-
siłków rozwojowych broni jądrowej oraz zagwarantowa-
noby mu bezpieczeństwo, można było uniknąć stworzenia
izraelskiego arsenału nuklearnego.
Gdy w 1962 reaktor w Dimona osiągnął stan krytyczny,
Francuzi wznowili prace nad zakładem separacji plutonu,
który został prawdopodobnie ukończony w 1964 lub 1965
roku. Nabycie reaktora i związanych z nim technologii
miało ma celu wojskowe wykorzystanie tych technik (nie
były to zakłady zdolne do wytwarzania zarówno na po-
trzeby cywilne jak i wojskowe). Bezpieczeństwo Dimony
(oficjalnie Nuklearnego Centrum Badawczego Negev) jest
bardzo surowo przestrzegane - w 1967 zestrzelono samolot
Mirage za przebywanie w zakazanej przestrzeni powietrz-
nej Dimony. Istnieją jednak wątpliwości co do tego, czy
Izrael stał się w późnych latach sześćdziesiątych szóstym
państwem zdolnym do wytwarzania broni jądrowej.
Według Seymoura Hersha, premier Levi Eshkol opóźnił
rozpoczęcie produkcji broni nuklearnej nawet po zakoń-
czeniu budowy fabryki w Dimona. Reaktor pracował, także
ilość pozyskanego plutonu zwiększała się. Sądzi się jednak,
że dopiero w 1965 rozpoczęto proces separacji surowca i,
że podczas Wojny Sześciodniowej Izrael dysponował wy-
starczającą ilością plutonu dla jednej bomby (nie wiadomo
jednak, czy wtedy istniał już prototyp nowej broni). Hersh
twierdzi, że Moshe Dayan kazał rozpocząć produkcję broni
w początkach 1968 roku, kiedy to zakład separacji plutonu
osiągnął pełną sprawność produkcyjną. Od tego czasu
Izrael rozpoczął produkcję trzech do pięciu bomb rocznie.
63
Z drugiej strony William Burroms i Robert Windrem do-
wodzą, że w 1967 Izrael dysponował już dwoma bombami
atomowymi oraz, iż podczas Wojny Sześciodniowej
Eshkol zarządził pierwszy alarm dla sił jądrowych.
O godzinie 14 (czasu lokalnego) 6 października 1973 Egipt
i Syria zaatakowały Izrael w skoordynowanym ataku, roz-
poczynając Wojnę Yom Kippur (od nazwy najważniej-
szego święta judaizmu, w trakcie którego rozpoczęła się
wojna). Zaskoczony z jedynie jednostkami będącymi w
aktywnej służbie, często o małym stopniu gotowości, Izrael
znalazł się w trudnej sytuacji. Wczesnym popołudniem 7
października na południowej części Wyżyny Golan nie
pozostały żadne jednostki i wojska syryjskie zajęły szczyt
płaskowyżu, z którego widać było rzekę Jordan. Wiado-
mym jest, iż kryzys ten wywołał pierwszy izraelski alarm
dla sił jądrowych. Hersh twierdzi, że decyzja o jego wpro-
wadzeniu została podjęta przez premiera Golda Meir i jego
gabinet w nocy 8 października. Rezultatem było uzbrojenie
i przygotowanie do uderzenia przeciwko celom w Egipcie i
Syrii pocisków Jericho z bazy w Hirbat Zachariah oraz
przystosowanych do przenoszenia broni nuklearnej F4 z
bazy Tel Nof. Amerykański Sekretarz Stanu Henry
Kissinger został poinformowany o tym alarmie kilka go-
dzin później, rankiem 9 października - stało się to motywa-
cją dla Stanów Zjednoczonych do dostarczenia pomocy
Izraelowi (izraelskie samoloty rozpoczęły pobieranie do-
staw tego dnia, pierwsze amerykańskie maszyny dotarły 14
października).
Sytuacja ustabilizowała się 8 i 9 października, kiedy to
Izrael włączył do walki swoje rezerwy, zapobiegając tym
samym groźbie klęski. Zanim do Izraela dotarły znaczące
posiłki, przeprowadził on udany kontratak i zmienił sytu-
acje na obu frontach. 11 października uderzenie na Golan
złamało ofensywę wojsk syryjskich, a 15 i 16 października
siły izraelskie niespodziewanie przeszły przez Kanał Su-
eski. Wkrótce potem egipska Trzecia Armia została okrą-
żona i zniszczona, bez żadnej ochrony pomiędzy wojskami
izraelskimi a Kairem. Skłoniło to Leonida Breżniewa do
zapowiedzenia 24 października otworzenia przez ZSRR
mostu powietrznego, mającego wspomóc i dozbroić siły
egipskie. Odpowiedzią Nixona było ogłoszenie następnego
dnia alarmu jądrowego dla wojsk amerykańskich na całym
świecie. Ten nagły kryzys znalazł rozwiązanie, gdy pre-
mier Meir zgodził się na zaprzestanie ataku oraz zmniej-
szenie nacisku na Egipt.
Wydaje się, że w latach 70. rozwinęła się współpraca nu-
klearna pomiędzy RPA a Izraelem, która trwała przez lata
80. W tym czasie RPA była głównym dostawcą uranu dla
Dimony. Otwartą kwestią pozostaje, jaki udział miał Izrael
w próbnej eksplozji nuklearnej z 22 września 1979 prze-
prowadzonej w południowej części Oceanu Spokojnego,
którą to próbę uznaje się za wspólny test Izraela i RPA.
Hersh opisał również wzmożone (i zakończone pełnym
sukcesem) wysiłki Izraela w zdobyciu współrzędnych ce-
lów od wywiadu Stanów Zjednoczonych. Wiele danych
satelitarnych dotyczących Związku Radzieckiego zostało
przekazanych przez amerykańskiego szpiega Jonathana
Pollarda - wskazuje to, że intencją Izraela było wykorzy-
64 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
stanie swojego arsenału jako "straszaka" lub potencjalnej
siły odwetowej przeciwko ZSRR.
Na przykład zdjęcia satelitarne z amerykańskiego KH-11
pomogły w planowaniu ataku z 7 czerwca 1981 na reaktor
Tammuz-1 w Osiraq w Iraku. Atak ten, przeprowadzony
przez 8 F-16 oraz 6 F-15 spowodował zniszczenie kopuły
reaktora zanim ten rozpoczął jeszcze pracę. Zrzucono 15
200 funtowych bomb o opóźnionej detonacji które głęboko
spenetrowały struktury reaktora (szesnasta bomba uderzyła
w pobliska halę). Eksplozje rozerwały reaktor i zniszczyły
jego fundamenty. Był to pierwszy światowy atak na reaktor
atomowy.
Od 19 września 1988 Izrael posiada własny system rozpo-
znania satelitarnego i z tego powodu nie potrzebuje już
dłużej polegać na informacjach amerykańskich. W tym
dniu wystrzelono satelitę Offeq-1 na rakiecie nośnej Shavit,
bardzo podobnej do pocisku Jericho-2. Offeq-2 znalazł się
na orbicie 3 kwietnia 1990. 15 września 1994 przeprowa-
dzono nieudaną próbę wystrzelenia Offeq-3, jednak 5
kwietnia 1995 wszystko przebiegło już pomyślnie.
Zarówno Hersh, Burrows i Windrem są zgodni, że Izrael
ogłosił pełną mobilizację sił jądrowych (alarm nuklearny)
jeszcze raz w pierwszym dniu operacji Pustynna Burza, tj.
18 stycznia 1991, kiedy to Irak odpalił 7 pocisków Scud
przeciwko miastom Tel Aviv i Haifa (tylko dwa trafiły w
Tel Aviv oraz jeden w Haifa). Alarm ten prawdopodobnie
trwał przez całą wojnę (43 dni). Zapowiedzenie odwetu
przez rząd Shamira, jeżeli Irak użyje głowic chemicznych
jest interpretowane jako zapowiedź przeprowadzenia w
takiej sytuacji kontruderzenia jądrowego.
Zasadniczym problemem w ocenianiu możliwości produk-
cji broni jądrowej przez Izrael jest ocena obecnego po-
ziomu wykorzystania reaktora w Diamon. Od dawna sądzi
się, że Izrael wielokrotnie modyfikował reaktor w celu
zwiększenia produkcji plutonu. Jedynym pewnym źródłem
informacji jest wywiad przeprowadzony przez London
Sunday Times i opublikowany 5 października 1986 z
Mordecai Vanunu, inżynierem pracującym przez 9 lat w
Dimona. Stwierdził on, że Izrael posiada 100-200 sztuk
broni jądrowej (zawierającej 400-800 kg plutonu) i jest w
stanie wytwarzać 40 kg plutonu rocznie. Oznacza to śred-
nią moc rzędu 150 MW. Badania Sztokholmskiego Mię-
dzynarodowego Instytutu Badań Naukowych (SMIBN)
oszacowują, że Izrael wyprodukował do 1995 330-580 kg
plutonu, co wystarczyło mu do stworzenia 80-150 głowic.
Vanunu twierdzi, że Izrael posiada broń o wzmożonej sile
wybuchu oraz, że opanował technologię budowy bomby
termojądrowej. Republika Południowej Afryki potwierdziła
fakt produkcji trytu przez Izrael, zakupiła bowiem od niego
30 g tego materiału w późnych latach siedemdziesiątych.
Takie ilości wskazują na możliwość wykorzystania go
tylko do produkcji broni o wzmożonej sile wybuchu.
Jest całkiem trudnym przedsięwzięciem rozwinięcie tech-
nologii potrzebnej do budowy broni o wzmożonej sile wy-
buchu, poza tym w takim przypadku konieczne staje się
przeprowadzenie testów. Chociaż broń korzystająca z im-
plozji radiacyjnej może być udanie skonstruowana bez
przeprowadzania testów, jest to broń raczej duża i ciężka,
przez co może być niekompatybilna z izraelskim systemem
przenoszenia. Jest więc całkiem prawdopodobne, że rozwi-
nięty został typ przekładaniec/budzik (deuterek litu-6 oto-
czony przez rdzeń plutonowy).
Plutonowe komponenty bomby, deuterek litu-6 oraz beryl
są wytwarzane na poziomie 5 ośrodka Machon 2. Są ona
następnie transportowane przez konwoje nieoznakowanych
samochodów do zakładu montażu głowic, znajdującego się
w Rafael, niedaleko od Haifa.
Hersh twierdzi również, że Izrael rozwinął obszerne spek-
trum taktycznej broni nuklearnej: efektywne bomby o
wzmożonej sile wybuchu, bomby neutronowe (do połowy
lat 80. liczone w setkach), jądrowe pociski artyleryjskie
oraz miny nuklearne. Jeżeli arsenał jądrowy Izraela prze-
kracza 100 sztuk broni, jest całkiem możliwe, że jego część
to uzbrojenie taktyczne. Posiadanie przez Izrael bomb o
wzmożonej sile wybuchu, podobnie jak bomb neutrono-
wych, jest jednak wątpliwe z uwagi na problemy konstruk-
cyjne spowodowane brakiem odpowiedniego programu
testowego. Z kolei bomby neutronowe wymagają bardzo
dużych ilości trytu (20-30 g na sztukę), którego produkcja z
kolei wymaga poważnych ilości plutonu (do wytworzenia
każdego grama trytu potrzeba 80 g plutonu). Pociski artyle-
ryjskie charakteryzują się natomiast marnotrawieniem
plutonu. Dlatego wydaje się, że bronią taktyczną, jaka jest
w podsianiu Izraela, może być dostarczana przez pociski,
lotnictwo lub ewentualnie w formie wcześniej umiejsco-
wionych min.
Burrows i Windrem twierdzą, że Izrael wyprodukował 300
głowic, włączając w to te, które zostały już rozmontowane.
Oceniają obecny arsenał na około 200 sztuk broni.
Kilka raportów informuje o tym, iż Izrael posiada w Di-
mona pewne ośrodki wzbogacania uranu. Vanunu dowodzi,
że w Machoon 8 istniał zakład wzbogacania metodą wi-
rówkową, zaś w Machoon 9 zakład separacji laserowej
(Izrael posiada patent z 1973 roku na wzbogacanie izoto-
pów metodą laserową). Zgodnie z Vanunu zakład wzboga-
cania został otworzony w latach 1979-80. Skala separacji
metodą wirówkową mogła zostać zmniejszona z powodu
przestrzeni przez nią wymaganą oraz mogła być wykorzy-
stywana do wzbogacania paliwa dla reaktorów, dzięki
czemu lepiej wykorzystanoby izraelskie dostawy uranu.
System separacji laserowej, jeżeli udało się go rozwinąć do
rozmiarów przemysłowych, mógłby być wykorzystany do
produkcji materiału o jakości wojskowej w znacznych
ilościach. Jeżeli rzeczywiście Izrael produkował wysoko
wzbogacony uran, rozmiary jego arsenału jądrowego mogą
być znacznie większe aniżeli wskazywałaby na to produk-
cja plutonu.
Informacje podane przez Zalman Shapiro, amerykańskiego
właściciela kompanii reprodukcji paliwa jądrowego
NUMEC, iż w latach 1960 jego firma dostarczała wzboga-
cony uran do Izraela, zostały zaprzeczone przez Hersha.
Izrael wytwarza uran jako produkt uboczny w kopalni
fosforu w pobliżu Morza Martwego, jednak są to ilości
tylko 10 ton rocznie, o wiele za mało w stosunku do po-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
trzeb. Izrael radzi sobie z tymi brakami na przykład pod-
dając procesom reprodukcji słabo napromieniowane paliwo
reaktorowe, odzyskując uran (większość państw tego nie
robi). Wiadomo również, że Izrael zakupił przez podsta-
wione firmy na światowym rynku przynajmniej 200 ton
naturalnego uranu. Głównym źródłem dostaw była repu-
blika Południowej Afryki, od której otrzymał 600 ton uranu
w zamian za pomoc Izraela w ich programie jądrowym.
Biorąc pod uwagę stosowanie procesów odzysku uranu,
oraz prawdopodobnie wzbogacanie go w celu lepszego
wykorzystania dostaw, ilości te są wystarczające dla zapo-
trzebowania paliwowego Dimony po obecne czasy (1997).
Izrael może przenosić swoje pociski jądrowe niewątpliwie
jednostkami lotniczymi. Samoloty i załogi przeznaczone do
misji z zastosowaniem tej broni stacjonują w bazie lotni-
czej w Tel Nof. Początkowo rolę nosiciela pełniły prawdo-
podobnie F-4 Phantom II zakupione w 1969, ich rolę dziś
przejęły F-16. F-16 ma zasięg (bez dodatkowego tankowa-
nia) 1250 km, co wystarcza na dotarcie do zachodniego
Iranu, wybrzeży Morza Czarnego czy granicy libijskiej.
Wliczając dodatkowe tankowania może on naturalnie do-
trzeć o wiele dalej, zaś jeżeli przyjąć opcję misji w jedną
stronę bez dodatkowych tankowań może dotrzeć aż do
Moskwy.
Posiada on również pociski balistyczne średniego zasięgu:
Jericho 1 (oznaczenie zachodnie Ya-1) zdolnej do przeno-
szenia 500 kg ładunków i zasięgu 480-650 km (w służbie
od 1973); oraz Jericho 2 (Ya-2 lub Ya-3) o ładowności
1000 kg i zasięgu ponad 1500 km (w użyciu od 1990).
Trwają prace nad Jericho IIB o zasięgu 2,500 km. Pociski
te zostały z pewnością zaprojektowane do przenoszenia
głowic balistycznych (chociaż nie można wykluczyć użycia
głowic chemicznych). Zmontowano około 50 Jericho 1 i 50
Jericho 2. Izrael posiada również około 100 pocisków tak-
tycznych Lance dostarczonych przez Stany Zjednoczone, o
zasięgu 115 km (72 mile). Chociaż pociski te zostały do-
starczone z głowicami konwencjonalnymi, mogą być one
dostosowane do przenoszenia głowic jądrowych lub che-
micznych.
Zarówno Jericho 1 jak Jericho 2 są dwustopniowymi poci-
skami na paliwo stałe. Jericho-1 jest długo na około 10 m,
szeroki na 1 m i waży 4500 kg. Jericho-2 ma 12 m długo-
ści, 1.2 m szerokości i waży 6500 kg. Jericho-1 został za-
projektowany przy francuskiej pomocy w połowie lat
sześćdziesiątych. Sądzi się, że bazuje on na Dassault MD-
600. Jericho-2 jest owocem pracy wyłącznie izraelskich
inżynierów, a prace nad nim rozpoczęły się wkrótce po
ukończeniu Jericho-1. Loty testowe rozpoczęły się w 1986,
a pierwsze dwa odpalone pociski miały zasięg 465 km
(1986) i 820 km (1987). Pierwsze dwa stopnie Jericho-2 są
zastosowane w cywilnej rakiecie nośnej Shavit (Kometa),
którą wyniesiono we wrześniu 1988 pierwszego izrael-
skiego satelitę - Offeq-1.
Jericho 1 i 2 zostały zaprojektowane w pobliżu Kfar Zacha-
riah i Sderot Micha na podgórzach Judean, około 23 km na
wschód od Jeruzalem (i około 40 km na południowy-
wschód od Tel Avivu). Kilka kilometrów na północny-
wschód znajduje się baza lotnicza Tel Nof. Zdjęcia kom-
pleksu pocisków zrobione przez komercyjne satelity zo-
65
stały opublikowane w ostatnich latach, a we wrześniu 1997
Jane's Intelligence Review opublikował analizy 3D zdjęć o
wysokiej rozdzielczości wykonanych przez indyjskiego
satelitę IRS-C.
Nie jest to duży kompleks - jest mniejszy niż 6 km x 4 km.
Pociski są mobilne - znajdują się na TEL (Transporter-
Erector-Launchers - pojazdy transportowe, z których od-
pala się pociski balistyczne) - i stacjonują w tunelach bun-
krów wewnątrz wapiennych wzgórz. Nie wiadomo nic o
istnieniu silosów. TEL wymagają odpowiedniego podłoża -
w szczególności równego i dobrze wypoziomowanego -
oraz, dla maksymalnej dokładności, dobrze określonych
miejsc odpalenia. Dlatego znajduje się tam kilka przygoto-
wanych miejsc startowych (o utwardzonej powierzchni)
połączonych z bunkrami betonowymi drogami. Zdjęcia
TEL przenoszących Jericho-2 wskazują, że są one długie
na 16 m, szerokie na 4 m i wysokie na 3 m. Towarzyszą im
trzy dodatkowe pojazdy (prawdopodobnie stacja zasilania,
samochód kontroli odpalenia oraz wóz łączności). Baza
pocisków Zachariah została rozbudowana w latach 1989-
1993, podczas prac konstrukcyjnych Jericho-2. Kilka kilo-
metrów na północ od Tel Nof znajduje się fabryka Be'er
Yaakov, gdzie prawdopodobnie są montowane pociski
Jericho i rakiety Shavit.
Z centralnego Izraela pociski Jericho-1 mogą dosięgnąć
takich celów jak Damaszek, Aleppo czy Kair. Jerycho-2
mogą uderzyć na dowolny fragment Syrii czy Iraku, mogą
zaatakować Teheran (Iran), czy Banghaz (Libia). Jerycho-
2B będą zdolne osiągnąć dowolny cel w Libii czy Iranie,
będą mogły zaatakować nawet południowe obszary Rosji.
Mały zasięg Lance predysponuje je raczej do użytku w
czasie bitwy, chociaż stolica Syrii - Damaszek - jest dla
tych pocisków dostępna z większości obszaru północnego
Izraela. Zgodnie z Jane's World Air Forces, Izrael posiada
trzy eskadry wyposażone w pociski Jericho.
Również na terenie bazy znajduje się grupa 21 bunkrów
zawierających prawdopodobnie wolno spadające bomby
nuklearne. Pięć z tych większych jest długich na 20 m,
szerokich na 15 m i wystaje nad powierzchnię ziemi na 6
m.
Izrael podejmuje aktywne działania w celu zapobieżenia
rozwijaniu technologii jądrowych przez państwa z którymi
jest w stanie wojny. Najbardziej znanym przykładem jest
zbombardowanie reaktora w Osirak w Iraku w roku 1981 -
z wcześniejszych działań tego typu należy wymienić sab-
otaż rdzenia reaktora tuż przed załadunkiem we Francji,
czego sprawcą był prawdopodobnie Mosad.
Izrael prowadzi politykę, według której pierwszy nie po-
twierdzi faktu posiadania broni nuklearnej spośród państw
Bliskiego Wschodu. Oficjalnie zaprzecza faktowi posiada-
nia takiej broni.
5.3.4 Libia
Wbrew postanowieniom NTP podpisanego w 1995, puł-
kownik Kadafi otwardzie zapowiedział chęć zbudowania
66 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
broni jądrowej. Jest kilka dowodów zaawansowania prac w
tej kwestii.
Libia posiada 10 MW naukowy reaktor w Centrum Badań
Naukowych w Tajoura. Jest to radziecki rektor chłodzony
wodą i zasilany wysoko wzbogaconym uranem.
5.3.5 Korea Północna
Wydaje się, że Korea Północna swój program budowy
broni jądrowej rozpoczęła w 1980, kiedy to rozpoczęto
budowę małego reaktora zasilanego naturalnym uranem w
Yongbyon, 100 km na północ od Phenianu. Reaktor bazuje
na technologii MAGNOX z lat pięćdziesiątych (moderator
grafitowy, paliwo z naturalnego uranu osłonięte koszul-
kami aluminiowo-magnezowymi, chłodzenie CO2), który
bardzo dobrze nadaje się do produkcji jako produktu
ubocznego plutonu o jakości wojskowej. Po pewnych po-
czątkowych problemach osiągnął on 20-30 MW w roku
1990.
Większy 50 MW reaktor typu MAGNOX został ukończony
w Youngbyon w 1995 roku. Zbudowano również 200 MW
reaktor tego typu w Taechon, 60 mil na północ od
Phenianu, gdzie trwają również prace nad 600-800 MW
reaktorem (ukończenie prac - 1997). Największy z tych
reaktorów może produkować 180-230 kg plutonu rocznie,
ilość wystarczającą dla 30-40 głowic. Są to reaktory po-
dwójnego użytku (mogą służyć zarówno do celów cywil-
nych, np. produkcji energii elektrycznej, jak i wojskowych,
produkcja plutonu).
Duży tajny ośrodek separacji plutonu został zbudowany w
Yongbyon w początkach lat osiemdziesiątych o możliwo-
ściach przetwarzania kilkuset ton plutonu rocznie, ilości
wystarczającej do obsłużenia wszystkich reaktorów. Istnie-
nie tego zakładu zostało odkryte przez wywiad w 1989
roku.
Małe laboratorium radiochemiczne znajduje się w Phenia-
nie, zbudowane zostało przez Sowietów w latach siedem-
dziesiątych. Oddzielano tu małe ilości plutonu w 1975 z
radzieckich dostaw.
Pod naciskiem Związku Radzieckiego Północna Korea
przystąpiła do paktu NTP 12 grudnia 1985 i przedstawiła
IAEA fakt istnienia instalacji jądrowych w Yongbyon. 4
maja 1992 Północna Korea po raz pierwszy przedstawiła
ilość posiadanych materiałów rozszczepialnych. Podczas
inspekcji IAEA weryfikującej tą deklarację, Korea pół-
nocna ogłosiła, że w marcu 1990 oddzieliła 100 g plutonu.
W wyniku dalszych analiz próbek pobranych przez IAEA
stwierdzono, że otrzymano więcej plutonu niż to podały
władze. Przebadane próbki zawierały 97.5% Pu-239 i 2.5%
Pu-240. W związku z koniecznością dalszych inspekcji
Północna Korea ogłosiła wycofanie się z NTP z dniem 12
marca 1993.
Korea Północna nie wycofała się z NTP, trwały bowiem
przez następny rok napięte negocjacje, podczas których
Korea Pn. odrzuciła postanowienia traktatu. 8 kwietnia
1994 Północna Korea zamknęła czasowo reaktor w celu
wymiany paliwa. Do tego czasu wykorzystywano paliwo z
oryginalnego załadunku do reaktora (jak twierdzą władze
Korei Pn.), wcześniejsze zaś wymiany były związane z
uszkodzonymi prętami paliwowymi. 12 maja zakończono
proces demontażu 50 ton napromieniowanego paliwa (nie
oczyszczonego plutonu) z reaktora. Wczesne dane mówiły,
że z paliwa uzyskano około 32 kg plutonu wojskowego
(równowartość 5-6 bomb), jednak wielkości rzędu 25 kg są
bardziej realne. Maksymalna możliwa ilość (wymagająca
nierealnych założeń: pełna moc reaktora przez 80% czasu)
to 53 kg. Do tej pory paliwo to nie zostało poddane proce-
som odzysku.
CIA uważa, że Korea Północna wymieniła połowę paliwa
w czasie zamknięcia rektora w 1989. Zakładając 55% moc
reaktora do tego czasu, daje to 7-14 kg plutonu. Paliwo te
mogło zostać poddane procesom odzysku i mogło dostar-
czyć ilość plutonu wystającą dla jednej lub może dwóch
bomb.
Sytuacja ekonomiczna Korei Północnej zaczęła się pogar-
szać w początkach lat dziewięćdziesiątych razem z zakoń-
czeniem pomocy ze Związku Radzieckiego i Chin. Wiosną
1994 Wielki Wódz Kim Il Sung zrewidował długo planową
politykę i zasygnalizował chęć zwiększenia współpracy z
Zachodem. Jako rezultat misji dyplomatycznej Jimmiego
Cartera, Kim zgodził się na kompromis związany z pro-
gramem jądrowym. Kim zmarł wkrótce po tym spotkaniu,
jednak Korea Północna kontynuowała jego politykę.
U schyłku 1994 roku Korea Północna zgodziła się uśpić
swój program nuklearny w zamian za pomoc w wysokości
4.5 miliarda USD przeznaczonych na budowę dwóch re-
aktorów wodnych lekkich pracujących pod nadzorem
IAEA (każdy po 1000 MW). Większość z tych funduszy
wyłoży Japonia, same zaś reaktory zostaną zbudowane prze
Koreę Południową. Umowa wymaga od Korei Pn. za-
mknięcia wszystkich reaktorów i zakładów separacji, prze-
kazania napromieniowanego paliwa kontrolerom IAEA,
oraz rozbiórki reaktorów. Po kilku miesiącach sytuacja
wyglądała tak, że Korea Północna odmawiała wprowadze-
nia założeń umowy w życie. Kiedy sytuacja ekonomiczna
pogarszała się w zastraszającym tempie władze przyjęły
zagraniczną pomoc w formie ryżu. 13 czerwca 1995 Korea
Północna oficjalnie przyjęła nuklearny pakt ze Stanami
Zjednoczonymi.
5.3.6 Pakistan
7 lutego 1992 minister spraw zagranicznych Pakistanu
Shahryrar Khan w wywiadzie dla Washington Post
oświadczył, że Pakistan dysponuje komponentami do zbu-
dowania jednej lub więcej sztuk broni jądrowej. Pakistan
wcześniej oświadczył, że dysponuje rdzeniami dla bomb
rozszczepialnych. W lipcu 1993 emerytowany generał
Mirza Aslam Beg, dawny zwierzchnik sił zbrojnych, za-
komunikował, że Pakistan przeprowadził test jądrowy.
Ponieważ nie uzyskano żadnych informacji z ośrodków
pomiarowych o eksplozji jądrowej, wskazuje to prawdopo-
dobnie na test hydronuklearny (czyli eksperymentalny test
implozji w wyniku którego otrzymuje się stan podkry-
tyczny, lub nadkrytyczny z siłą wybuchu ekstremalnie
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
małą; testy takie często określa się mianem "testów zero-
wej siły eksplozji").
Program pakistański bazuje na zakładach wzbogacania
uranu metodą wirówkową, w których wykorzystano tech-
nologie wykradzione z europejskiego konsorcjum wzboga-
cania uranu URENCO (w skład którego wchodzą przede
wszystkim Wielka Brytania, Niemcy i Holandia). Program
rozpoczęto w ścisłej tajemnicy w latach siedemdziesiątych
po indyjskim teście z 1974 roku. Poważne prace rozpo-
częły się w roku 1976 wraz z budową Inżynierskich Labo-
ratoriów Naukowych (ILN).
Źródłem informacji z URENCO był prawdopodobnie dr
Abdul Quader Khan, pakistański inżynier hutnictwa. Był
on zatrudniony od 1972 do 1975 przez zakłady Ultra-
Centrifuge Nederland (UCN), holenderskiego partnera w
konsorcjum URENCO, gdzie pracował przy dwóch pro-
jektach wczesnych wirówek - CNOR i SNOR. W 1974
UNC nakazało przekazać Khanowi dokumenty tajnych
projektów na potrzeby dwóch zaawansowanych niemiec-
kich maszyn, G1 i G2. Uciekł on z Europy zanim odkryto
jego szpiegostwo i stał się technicznym kierownikiem
programu w ILN. Z powodu jego działalności, wolnego
postępowania wywiadów zachodnich w wykrywaniu ist-
nienia programu oraz słabych zabezpieczeń w tym czasie,
Pakistan dokonał gwałtownego skoku w zaawansowaniu
prac nad produkcją U-235. W uznaniu zasług Khana pre-
zydent Zia ul-Haq w roku 1981 zmienił nazwę ILN na
Naukowe Laboratoria im. A. Q. Khana. W Holandii w
1983 roku Khan został skazany zaocznie za szpiegostwo na
cztery lata więzienia.
Podczas lat 70. aresztowano wielu pakistańskich agentów
próbujących wywieść ważne technologie lub materiały. W
1984 trzech obywateli pochodzenia pakistańskiego zostało
oskarżonych w Stanach Zjednoczonych o próbę przemytu
50 krytronów (szybkich przełączników stosowanych do
systemu implozyjnego). Pomimo takich "wpadek" zdobyto
wiele materiałów i technologii, włączając w to plany nie-
mieckiego zakładu produkcji sześciofluorku uranu.
W 1980 Pakistan dysponował już dużą liczbą wirówek.
Pod koniec lat 80. Pakistan opublikował techniczny artykuł
dotyczący zasad projektowania wirówek, zawierających ich
zdolności separacyjne i opisujący detale konstrukcji, dane
początkowo tajne. W 1987 opublikowano materiał, którego
współautorem był Khan dotyczący zaawansowanych roto-
rów wirówek.
Funkcję wzbogacania uranu pełni zakład gazowej separacji
metodą wirówkową w Kahuta niedaleko Islamabad. Fa-
bryka ta została otwarta w początkach lat 80., ale począt-
kowo sprawiała poważne problemy. Sądzi się, że Chiny
zaoferowały pomoc techniczną w zamian za technologię
URENCO, ale dokładniejsza forma pomocy nie jest znana.
Dr Khan stwierdził, że Kahuta w 1984 produkowała nisko
wzbogacony uran. Wywiad Stanów Zjednoczonych uważa,
że w roku 1984 stopień wzbogacania uranu przekroczył 5%
oraz, że produkcję wysoko wzbogaconego uranu osiągnięto
w 1986. W tym czasie Pakistan posiadał 1400 wirówek, ale
tylko 1000 używano. Według wywiadu USA po roku 1991
pracowało już około 3000 maszyn. Oznacza to zdolność
67
produkcyjną rzędu 45-100 kg U-235 rocznie, co wystarcza
dla 3-7 bomb implozyjnych. Shahryar Khan powiedział, że
koszty budowy Kahuty były relatywnie niskie, mniejsze niż
150 milionów USD.
Pakistan sporadycznie wykorzystuje swój zakład. Produk-
cję wstrzymano w lipcu 1989 przed wizytą Prezydenta
Pakistanu w Stanach Zjednoczonych. Wznowiono ją w
początkach 1990 na skutek sporów z Indią, i kontynu-
owano z przerwami. SMIBN oszacowuje, że do końca
1991 roku Pakistan posiadał 120-220 kg wzbogaconego
uranu (8-15 głowic).
Pakistan zbudował drugi zakład wzbogacania w Golra, 6
mil od Islamabadu. Sądzi się, że jest on nawet większy od
tego w Kahuta, oraz wyposażony jest w nowocześniejsze
wirówki. Możliwe, że nie rozpoczął on jeszcze produkcji w
związku z trudnościami w produkcji. W marcu 1996 New
York Times doniósł, że rok wcześniej Chiny sprzedały
Pakistanowi 5000 pierścieni magnezowych przeznaczo-
nych do użycia w wirówkach gazowych.
Pakistan rozwija wojskowe technologie nuklearne również
na innych obszarach. Posiada zakład separacji plutonu
nazywany "Nowym Laboratorium" w kompleksie Pinstech
w pobliżu Rawalpindi. Obecnie wszystkie znane reaktory
pakistańskie są przedmiotem kontroli IAEA i z tego po-
wodu nieprzydatne w programach rozwoju broni jądrowej.
Prawdopodobnie Pakistan posiada reaktor zwany "base-
nem" wybudowany w późnych latach osiemdziesiątych,
używający jako paliwa wzbogaconego uranu, który może
być obecnie wykorzystywany. Pakistan wytwarza także
grafit, prawdopodobnie dla reaktorów produkujących plu-
ton. Pakistan aktualnie posiada jeden reaktor produkujący
energię elektryczną o mocy wyjściowej 137 MW. Do ta-
kiego celu budowany jest obecnie 300 MW reaktor wodny
ciśnieniowy przez Chińską Narodową Korporację Nukle-
arną w Chashma.
Ostatnio mówi się również o 50 MW reaktorze wodnym
ciężkim, całkowicie zaprojektowanym przez pakistańskich
inżynierów, ukończonym w pobliżu Khusab (Punjabi). Jest
on prawdopodobnie wykorzystywany do produkcji izoto-
pów na eksport i przy programie budowy elektrowni sło-
necznych. Wiadomości o jego istnieniu zostały uznane
przez źródła pakistańskie jako "nieścisłe i bezpodstawne",
kilka lat temu prezydent Bhutto stwierdził, że istnieje
"mały eksperymentalny reaktor", który został "przekształ-
cony w elektrownię jądrową przez Chiny".
Pakistan prawdopodobnie nie produkuje Po-210, wymaga-
nego dla inicjatorów neutronowych Po/Be, ponieważ wy-
magało by to nielegalnego wykorzystania reaktorów kon-
trolowanych przez IAEA. Wiadomo jednak o przemycie
0.8 g trytu z Niemczech w 1987. Jest to ilość wystarczająca
do wytworzenia kilku inicjatorów trytowych. Podczas
podróży Rudolfa Ortmayera w 1990 zdobyto wiele infor-
macji o pakistańskim programie jądrowym. Odkryto mię-
dzy innymi, że Pakistan dysponuje technologią produkcji
trytu. Jest więc prawdopodobne, że posiada broń o wzmo-
żonej sile wybuchu.
68 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Pakistan prawdopodobnie posiada broń systemu implozyj-
nego. Sądzi się, że Pakistan otrzymał od Chin tę technolo-
gię (wykorzystaną w czwartym teście chińskim z 1966).
Był to prawdopodobnie projekt lekkiej (200 kg) bomby o
litym rdzeniu. Pakistan przeprowadził wiele prób ładunków
wybuchowych przeznaczonych dla broni jądrowych. Nie-
wątpliwie wykonano system implozyjny, możliwe nawet,
że przeprowadzono jego test. "Testy zerowej siły eksplozji"
korzystające ze wzbogaconego uranu (w ilości kilku kg) są
także możliwe. Pakistan zdolny był do zbudowania broni
jądrowej w 1986, lub wkrótce potem.
5.4 Państwa dawniej posiadające broń lub rozwijające
wojskowe technologie nuklearne
Do tej grupy należą kraje o których wiadomo, że prowa-
dziły poważne programy badawcze nad bronią jądrową, z
różnym stopniem sukcesu. Wszystkie z nich są obecnie
traktowane jako państwa nie rozwijające militarnych tech-
nologii nuklearnych.
5.4.1 Argentyna
Argentyna rozpoczęła poważny program nuklearny mający
na celu budowę broni jądrowej w 1978, kiedy to nie przy-
stąpiła do NTP. Główną przyczyną tej decyzji był sukces
tajnego programu opanowania techniki dyfuzji gazowej.
Opanowanie tej technologii, oraz budowy zakładów wzbo-
gacania w Pilcaniyeu zostały dobrze utajnione i fakty te
zostały podane do publicznej wiadomości dopiero za rzą-
dów Alfonsina, tuż po zmianie polityki jądrowej na cy-
wilne cele. Chociaż zakłady były zaprojektowane do pro-
dukcji wysoko wzbogaconego uranu, były wykorzystywane
wyłącznie do produkcji nisko wzbogaconego uranu i pozo-
stały niedokończone.
Argentyna miała znaczące zdolności produkcyjne plutonu.
Posiadała reaktor wodny ciśnieniowy Atucha I. Zbudowała
eksperymentalny zakład separacji plutonu w Ezeira, któ-
rego budowę rozpoczęto także przez wojskowy rząd Gal-
tieriego w 1978. Fabryka ta była zaprojektowana do wy-
twarzania 15 kg plutonu rocznie, ostatnio została przezna-
czona do przetwarzania 15 ton paliwa rocznie. Argentyna
wykorzystuje 3 elektrownie jądrowe o łącznej mocy 1750
MW elektryczności (14% możliwości produkcyjnych w
1994) i ma plany budowy reaktorów cywilnych na dużą
skalę w ciągu następnych 20-30 lat.
W przeszłości Argentyna rywalizowała z Chile i Brazylią.
Często walczyła z Chile o terytorium, chociaż Brazylia
była zazwyczaj uważana za większe zagrożenie. Argentyna
i Brazylia niedawno osiągnęły porozumienie w sprawie
ujawnienia danych i ograniczenia programów nadań nad
bronią jądrową, jak również wymianie informacji na ten
temat. Chociaż Argentyna zgodziła się na kontrolę swojego
programu rozwoju technologii jądrowych przez IAEA nie
przystąpiła do NTP czy Traktatu Tlatelolcoliańskiego.
Pakistan dysponuje pociskami zdolnymi do przenoszenia
głowic jądrowych. Obecnie w służbie są HATF 2 (ładow-
ność 500 kg) i M-11/DF-11 (ładowność 800 kg) - obydwie
o zasięgu 300 km. Trwają prace nad HATF 3, mającej
zasięg 600 km i ładowności 500 kg. 13 czerwca 1996 Was-
hington Post zacytował dokument CIA stwierdzający, że
Pakistan "prawdopodobnie stworzył głowice jądrowe" dla
dostarczonych z Chin pocisków M-11. Fakt ten, jeżeli jest
prawdziwy, dowodzi chińskiej pomocy w miniaturyzacji
pakistańskich głowic.
5.4.2 Brazylia
Brazylia rozpoczęła program rozwoju broni jądrowej w
1978, w czasie trwania rządów wojskowych. Chociaż wła-
dze cywilną przywrócono w 1985, wojsko stanowiło po-
tężną i rozległą siłę autonomiczną (inaczej niż było w Ar-
gentynie). Program jądrowy był w dalszym ciągu kontynu-
owany.
Brazylia prowadzi równolegle dwa pogramy jądrowe,
jawny program cywilny oraz tajny wojskowy (który nie-
wątpliwie korzysta z technologii programu cywilnego).
Program cywilny znajduje się pod kontrolą IAEA i jest
zarządzany przez państwową Brazylijską Korporację Nu-
klearną (Nuclebras). W 1989 Brazylia dysponowała jed-
nym reaktorem o mocy wyjściowej 657 MW energii elek-
trycznej i buduje lub planuje wybudować 4 kolejne o łącz-
nej mocy 5236 MW.
Nuclebras współdzieli się technologią wzbogacania uranu z
URENCO. Przez większość lat osiemdziesiątych Brazylia
pracowała nad własnym projektem separacji metodą wi-
rówkową - w 1987 roku ogłosiła, że wybudowała ekspery-
mentalny zakład w IPEN w pobliżu Sao Paulo. O wiele
większy zakład został zbudowany w Centrum Naukowym
Aramar w pobliżu Ipero. Brazylia posiada więc zdolność
wzbogacania uranu do poziomu wykorzystywanego w
wojsku, nie wiadomo jednak czy z niej korzysta.
Zakład separacji plutonu na skale laboratoryjną został zbu-
dowany w IPEN, razem z zakładem produkcji ciężkiej
wody.
Podobnie jak Argentyna, Brazylia nie podpisała NTP i
Traktatu Tlatelolcoliańskiego.
5.4.3 Irak
Status Iraku jako "państwa dawniej rozwijającego woj-
skowe technologie jądrowe" jest oczywisty. Międzynaro-
dowe inspekcje i presja wywierana na Irak po zwycięstwie
operacji Pustynna Burza sprawiła, że dotychczasowy pro-
gram nuklearny został w dużej mierze ujawniony oraz
wstrzymany. Odkrycia poczynione po wojnie zaskoczyły
agentów wywiadów i analityków na całym świecie i wy-
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wołały dyskusję jak efektywnie monitorować programy
jądrowe. Irak ciągle ukrywał informacje i technologię jak
to tylko było możliwe. Z Iraku nigdy nie pochodziły wia-
domości o nielegalnym importowaniu technologii jądro-
wych - wyposażenie zazwyczaj gdzieś ginęło. Prawdopo-
dobnie Irak kontynuuje swoje ambitne plany nuklearne, ale
pod ciągłymi restrykcjami importu/eksportu ONZ, zdolno-
ści w tej mierze są ograniczone.
Irackim odpowiednikiem ośrodka w Los Alamos był nu-
klearny kompleks w Al Atheer, 40 km na południe od Bag-
dadu. Te zakłady i przyległa fabryka materiałów wybu-
chowych w Al Hateen zostały wysadzone w powietrze pod
dozorem ONZ 14 kwietnia 1992. Przejęte dokumenty po-
kazują, że był to główny ośrodek rozwoju prac nad bronią
jądrową. Te zakłady badawcze zawierały w sobie ośrodek
metalurgii uranowej o powierzchni 15,000 m2, bunkier
testów wysokich energii, wewnętrzne laboratoria testów
materiałów wybuchowych, zakład produkcji wolframu
karbidu (używanego prawdopodobnie jako reflektor),
ośrodki pomiarowe, zakłady produkcji dodatkowego
sprzętu i inne.
Głównym komponentem irackiego programu nuklearnego
było wzbogacanie uranu oparte o technologię separacji
elektromagnetycznej. To opanowanie tej technologii było
największym zaskoczeniem, ponieważ nic o nich nie wie-
działy żadne inspekcje międzynarodowe sprzed Pustynnej
Burzy.
Technologia separacji elektromagnetycznej została opano-
wana w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych. Plany
zakładały budowę dużego zakładu wzbogacania w
Tarmiya, wystarczającego do produkcji uranu w ilości
wystarczającej na 0.5 bomby rocznie, przy wykorzystaniu
naturalnego uranu. Proces tej jednak okazał się wolniejszy
niż zakładano. Przejęte dokumenty z 1987 wskazują, że
Irak planował zainstalować 70 kolektorów alfa (pierwszego
stopnia wzbogacenia) oraz 20 beta (ostatecznego wzboga-
cenia) w okresie 8/89-12/92. W okresie 2/90-9/90 było
zainstalowanych jednak jedynie osiem maszyn alfa - sta-
nowiło to więc około dziesięciomiesięczne opóźnienie. Irak
planował zainstalowanie kolejnych 17 maszyn alfa w
styczniu 1991, proces ten zajął by miesiąc, został jednak
wstrzymany z uwagi na działania wojenne. Nie było żad-
nych maszyn beta gotowych do zainstalowania, chociaż w
październiku 1990 dodano cztery urządzenia tego typu.
Zgodnie z oryginalnymi planami wszystkie maszyny za-
częły być wykorzystywane tuż po zainstalowaniu. Używa-
jąc naturalnego uranu jako wsadu mogły wyprodukować 15
kg 93% uranu do czasu instalacji ostatniej maszyny.
Ewentualnie, jeżeli użyto by 2.5% nisko-wzbogaconego
uranu jako wsadu, pierwsze 15 kg byłoby gotowe w 24
miesiące. Roczny wskaźnik produkcji kompletnej fabryki
wynosiłby 7 kg/rocznie, zakładając wykorzystanie jako
surowca naturalnego uranu. W każdej z możliwości warto-
ści są zbyt optymistyczne. Irak wykorzystywał kolektory
na poziomie eksperymentu i nie miał żadnego doświadcze-
nia z produkcją na dużą skalę. Potrzeba było więcej czasu
do zlikwidowania problemów i stworzenia dużej możliwo-
ści produkcyjnej. Ostatnie raporty podają, że Irak traktuje
separację elektromagnetyczną jako rozczarowanie i jest
69
nieprawdopodobne, aby rozwijał tę technologię w przy-
szłości.
Aktywnie rozwijano również technologię separacji wirów-
kowej. Nie mogąc wykraść projektu wirówki typu paki-
stańskiego, Irak nabył tę technologię prawdopodobnie na
"czarnym rynku". Wynajęto niemieckiego byłego pracow-
nika URENCO w celu ulepszenia nabytego projektu.
Informacje dla irackiej wirówki dostarczał Bruno
Stemmlera, były pracownik MAN Technologie w Mona-
chium, który to zakład jest ważnym partnerem URENCO.
W 1988 został on wsparty przez Waltera Busse, kolejnego
niemieckiego eksperta od wirówek, który w latach 1988-89
podróżował do Iraku dostarczając mu technologii i służąc
wsparciem (obydwaj zostali aresztowani w 1989 w Niem-
czech). Busse prawdopodobnie dostarczał informacji tech-
nologicznych, Stemmler zaś pomagał w wielu aspektach
projektowania i wytwarzania wirówek.
Testy wirówek przeprowadzono i ostatecznie wykorzysty-
wano w Tuwaitha i Al Furat. Kiepskiej jakości wirniki
zostały produkowane w Fabryce 10 niedaleko Bagdadu.
Trwały prace nad zakładami lepszej jakości w Al Furat, w
którym planowano umieszczenie także kaskady złożonej ze
100 wirówek. Irak importował 400 ton specjalnej stali
przeznaczonej do produkcji wirników, chociaż inspektorzy
zlokalizowali tylko 100 ton. Odkryto, że Irak posiadał
wirniki z włókien węglowych lub nawet bardziej zaawan-
sowanych materiałów. Późniejsze dochodzenie pokazało,
że 20 wirników z włókien węglowych Irak zakupił od nie-
mieckiej firmy RO-SCH Verbundwerstoff GmbH. Minęło
kilka lat zanim Irak był zdolny do produkcji wirówek prze-
znaczonych dla programu wzbogacania.
Nad technologią separacji plutonu pracowano w Tuwaitha
w latach 70. Ta część programu została zawieszona po tym
jak Izrael zbombardował ten ośrodek w 1981 roku. Irak
zadeklarował, że w Tuwaitha oddzielono 5 g plutonu.
Irak był także zainteresowany technologią chemicznego
wzbogacania w celu częściowego podniesienia U-235 we
wsuwie kolektorów. Dzięki zastosowaniu mieszanej me-
tody francuskiego Chemexu i japońskiego Ashi uzyski-
wano 6-8% wzbogacenie.
W 1990 agenci Iraku zostali wykryci przy próbie zdobycia
krytonów w Stanach Zjednoczonych.
Po 8 sierpnia 1995 z Iraku uciekł generał porucznik
Hussein Kamel Majid, rodzony syn Saddama Husseina i
były dyrektor programu nuklearnego. Ujawnił on, że pod-
czas konfliktu w Zatoce w 1990-91 Irak rozpoczął prace
nad zbudowaniem pojedynczej bomby jądrowej korzysta-
jącej z wysoko wzbogaconego uranu. Plan zakładał ukoń-
czenie bomby atomowej wiosną 1991. Irak posiadał 12.3
kg 93% U-235 oraz 33.1 kg 80% U-235. Razem z począt-
kiem klęski w styczniu plany te zostały przerwane.
W początkach 1996, były generał Majid powrócił do Iraku
mając osobiste zapewnienie bezpieczeństwa ze strony Sad-
dama Husseina. Został zamordowany dwa dni później.
70 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
5.4.4 Republika Południowej Afryki
Jest to jedyne znane państwo, które uzyskało zdolność
wytwarzania broni jądrowej i samo się jej zrzekło. 24
marca 1993 prezydent De Klerk ogłosił, że RPA produko-
wało broń nuklearną, jednak cały swój arsenał zniszczyło
przed 10 lipca 1991, kiedy to przystąpiło do NTP. Po tym
oświadczeniu opublikowano dalsze detale dotyczące pro-
gramu jądrowego.
Południowo afrykański program rozpoczęto z połowie lat
70., po militarnej interwencji Kuby na dużą skalę w cen-
tralnej i południowej Afryce. Oczywistą motywacją było
zabezpieczenie się przed proradziecką agresją. Strategia
zakładała szantażowanie Zachodu - grożenie, że jeżeli nie
udzieli pomocy broń ta zostanie wykorzystana. Przyczyną
podjęcia decyzji o zniszczeniu arsenału był koniec Zimnej
Wojny oraz perspektywa rychłego upadku apartheidu.
Bano się przede wszystkim przejęcia technologii lub in-
formacji nuklearnych przez przyszłe "czarne" rządy.
RPA rozwinęła unikalną technologię wzbogacania uranu
nazwaną UCOR w latach sześćdziesiątych. Badania nad
budową broni rozpoczęto w 1971, a w 1974 podjęto decy-
zję o budowie konkretnego wyposażenia.
Pierwszą bombą była eksperymentalna głowica w 80%
zawierająca U-235, nazwana "Melba" i ukończona w 1980
roku. Była ona użyta w teście zerowej siły wybuchu, jedy-
nej próbie jądrowej na cały program.
Pierwsza głowica zdolna do przenoszenia i zarazem druga
bomba była gotowa w kwietniu 1982.
Ostateczny projekt broni określał bombę o wymiarach 65
cm na 1.8 m., ważącą około 1000 kg i możliwą do przeno-
szenia przez lotnictwo. Używała ona 55 kg 90% U-235 a
siła wybuchu była szacowana na 10-18 kt (co oznacza 1.0-
1.8% skuteczność). To ukazuje, że stawiano głównie na
niezawodność, nie zaś na efektywność. Jako reflektora
użyto wolframu. Pierwsza bomba według tego projektu
została zbudowana w sierpniu 1987, i była pierwszą praw-
dziwą głowicą bojową. Tylko cztery tego typu bomby
zostały zbudowane. Kiedy przerwano program w 1990,
piąta była w trakcie konstrukcji (tylko części nie jądrowe).
Instalacja wzbogacania, Zakład Y w Valindaba, uzyskiwała
zdolność produkcyjną około 60 kg 90% U-235 rocznie - w
projekcie zakładano 120 kg/rok - i została zamknięta w
lutym 1990. Część możliwości produkcyjnych wykorzy-
stywano do wzbogacania uranu do niskiego stopnia dla
dwóch elektrowni jądrowych w Koebergu (1930 MW
elektryczności) i do dostarczenia 45% wzbogaconego ma-
teriału dla eksperymentalnego reaktora Safari 1. Zakład
wzbogacania oddano do użytku w 1974 roku, produkcję
wysoko wzbogaconego uranu rozpoczęto w 1978, a u
schyłku 1979 wyprodukowano wystarczającą ilość 80% U-
235 (55 kg) dla Melby. Instalacja początkowo sprawiała
problemy i została zamknięta pomiędzy 8/79-7/81, później
jednak pracowała poprawnie. Łączna produkcja wzbogaco-
nego uranu (powyżej 80%) wyniosła 400 kg, 40% zaś 150-
200 kg. Wyposażenie ostatniego stopnia wzbogacania
zostało zdemontowane.
Program budowy bomby był zarządzany przez państwową
kompanię uzbrojenia Armscor, teraz sprywatyzowaną i
nazwaną Denel. Prace badawcze prowadzono w Laborato-
ryjnym Centrum Advena, 15 km na wschód od zakładów w
Pelindaba nadzorowanych przez Południowo Afrykańską
Komisję Energii Atomowej.
W początkach lat osiemdziesiątych przy programie praco-
wało około 100 ludzi, z czego około 40 bezpośrednio przy
nim a tylko około 20 budowało głowice. Reszta była za-
trudniona w administracji i ochronie. W 1989 zatrudnio-
nych było już 300 osób, z czego połowa bezpośrednio przy
programie.
Pod koniec programu byli oni wstanie produkować od
dwóch do trzech bomb rocznie. W tym czasie wydatki
sięgały 20-25 milionów randów, czyli 5.9-7.4 miliona
USD. W początkach lat 80. budżet wynosił 10 milionów
radów (równowartość 2.9 milionów USD).
Stopień zaawansowania i technologia dostępna w Advena
była o wiele lepsza niż wymaga tego konstrukcja broni
typu działa. Pod koniec programu RPA pracowało nad
systemem implozji (badania w tym zakresie rozpoczęto w
połowie lat 80.). Zamierzano wybudować zakład testów
implozyjnych (rdzeń z naturalnego uranu, bez reakcji nu-
klearnych) i w ten sposób rozwinąć tę technologię. Koszty
planowano na 3.5 miliona USD, jednak zakładu nigdy nie
zbudowano. Zastosowanie implozji zmniejszyło by o po-
łowę ilość materiału potrzebnego do zbudowania bomby i z
tego powodu zwiększyło by dwukrotnie arsenał, podnosząc
tym samym siłę wybuchu.
Ośrodek w Advenie był zainteresowany wykorzystaniem
trytu do zwiększenia siły istniejącej broni, jednak nie pod-
jęto w tym temacie żadnych działań. Można było w ten
sposób zwiększyć siłę wybuchu do 100 kt (10% skutecz-
ność). Od kiedy implozyjne ładunki wybuchowe są prze-
znaczane na wojskowe i komercyjne użycie, jasnym staje
się, że RPA zgromadziło wystarczającą ilość technologii do
zbudowania bomb implozyjnych.
Republika Południowej Afryki posiada duże złoża tlenku
uranu, oceniane obecnie na 144,000 ton U308 (produkcja 1
kg kosztuje mniej niż 66 USD). Elektrownie jądrowe w
RPA zaspokajają 6% krajowego zapotrzebowania na ener-
gię elektryczną.
5.4.5 Korea Południowa
Korea Południowa rozpoczęła swój program budowy broni
jądrowej w początkach lat siedemdziesiątych - sądzi się, że
przerwała go po przystąpieniu do NTP w 1975. Chociaż
istnieje możliwość jego kontynuowania przez rządy woj-
skowe do 1978 roku. W 1984-5 Korea Pd. rozpoczęła pro-
gram dzielenia się informacjami z zakresu produkcji plu-
tonu z Kanadą, jako częścią własnego programu cywilnej
energetyki jądrowej. Współpraca ta została wstrzymana
pod naciskiem Stanów Zjednoczonych. Korea Południowa
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
wybudowała elektrownie jądrowe własnego projektu i
planuje zaopatrzenie w je Koreę Pn. W 1989 wykorzysty-
wanych było 9 reaktorów wytwarzających 7700 MW ener-
gii elektrycznej (50% zapotrzebowania krajowego) oraz
planuje budowę kolejnych 5 o łącznej mocy 4500 MW. Do
roku 1995 wybudowano tylko jeden.
5.4.6 Szwecja
W latach 50. i 60. Szwecja poczyniła znaczny rozwój w
technologii nuklearnej - zaprojektowała reaktor i zbudo-
wała elektrownie jądrowe. Szwecja zaczęła poważnie pra-
cować nad budową broni jądrowej od połowy lat pięćdzie-
siątych do lat sześćdziesiątych. Prowadzono wiele badań i
zdobywano niezbędną wiedzę na temat projektowania i
budowy takiej broni. W połowie lat 60. te prace pozwoliły
Szwecji na rozpoczęcie bezpośrednich prac nad budową
bomby. W obliczu takiego faktu, władze szwedzkie posta-
nowiła nie posuwać dalej prac nad tą bronią.
W 1989 Szwecja posiadała 12 reaktorów produkujących
10130 MW energii elektrycznej (45% krajowego zapotrze-
bowania - do roku 1995 wskaźnik ten podniósł się do
51%). Początkowe referendum dotyczące eliminacji energii
jądrowej do 2010 roku wydaje się być mało prawdopo-
dobne ze względów na ekonomiczne konsekwencje.
5.4.7 Szwajcaria
W 1995 roku początkowo tajne dokumenty dotyczące stu-
diów nad bronią nuklearną i planów jej rozwoju ujrzały
światło dzienne. W 1946 roku powołano do życia grupę
naukowców mających pracować nad cywilnym wykorzy-
staniem energii atomowej i (w tajemnicy) tworzyć na-
ukowe i techniczne podstawy budowy broni jądrowej.
Aktywność tej grupy była raczej mała i poczyniono małe
postępy. W 1960 roku zbudowano pierwszy reaktor (te-
stowy reaktor wodny ciężki).
W początkowych latach sześćdziesiątych plany wojskowe
zakładały zbudowanie 100 bomb (60-100 kt), 50 pocisków
artyleryjskich (5 kt) i 100 głowic dla pocisków rakietowych
(100 kt) w ciągu następnych 15 lat, co miało kosztować
750 milionów franków szwajcarskich. Planowano również
wykonać siedem podziemnych testów w "niezamieszkałych
regionach" Szwajcarii. Wszystkie te plany zostały zablo-
kowane przez rząd i aktywność w materii broni jądrowej
pozostawiono na niskim poziomie. Po roku 1970, wielu
generałów przeszło już na emeryturę i prace stopniowo
zmniejszano. Pod koniec 1995 roku grupę utworzoną w
1946 roku formalnie rozwiązano.
Szwajcaria posiada pięć reaktorów o łącznej mocy 3049
MW, co równe jest 40% produkcji krajowej.
71
5.4.8 Tajwan
Tajwan ratyfikował NTP w 1970 roku, jednak swój pro-
gram jądrowy rozpoczął dopiero w połowie lat 80. Zaczął
budowę na skalę laboratoryjną zakładów separacji plutonu
w 1987. Prace wstrzymano w 1988 pod naciskiem Stanów
Zjednoczonych. Tajwan zgodził się również na zaprzesta-
nie eksploatacji 40 MW kanadyjskiego naukowego reak-
tora wodnego ciężkiego. Zatrzymano również prace nad
programami badawczymi. W 1988 roku Tajwan dyspono-
wał 85 tonami napromieniowanego paliwa pochodzącymi z
reaktora, zawierającymi około 85 kg plutonu - ilość wy-
starczającą do budowy 20 bomb. Materiał ten znajduje się
pod kontrolą IAEA. W 1989 Tajwan wykorzystywał 6
reaktorów produkujących 5144 MW energii elektrycznej
(35% zapotrzebowania krajowego) oraz planuje budowę
kolejnych dwóch o łącznej mocy 2000 MW.
5.4.9 Algieria
Algieria jest państwem, którego działania i zdolności nu-
klearne są bardzo zagadkowe. W roku 1983 Chiny pota-
jemnie zgodziły się wybudować nuklearny zakład badaw-
czy, w skład którego miał również wchodzić reaktor, w Ain
Oussera. Jest to odizolowany obszar w górach Atlas, 123
km na południe od Algieru. Reaktor, nazwany Es Salam, to
15 MW konstrukcja moderowana ciężką wodą, która jako
paliwo wykorzystuje nisko wzbogacony uran. Zakład za-
wiera również urządzenia, które mogą być wykorzystane
do separacji plutonu na małą skalę. W pobliżu znajduje się
silnie ufortyfikowany budynek, który pełni niepoznane
dotąd funkcje - sądzi się, że jest on przeznaczony pod duży
zakład separacji plutonu.
Istnienie tego kompleksu zostało ujawnione w kwietniu
1991 i wkrótce potem władze algierskie zgodziły się na
objęcie kontrolami IAEA. Zgoda na inspekcje została pod-
pisana 22 lutego, 22 miesiące przed uruchomieniem reak-
tora. W styczniu 1995 Algieria podpisała NTP. Jest jednak
jednym z sześciu państw posiadających reaktory, które pod
koniec 1996 odmówiło przystąpienia do Traktatu o Zakazie
Przeprowadzania Prób Nuklearnych (Comprehensive Test
Ban Treaty - CTBT). Znane urządzenia mogące służyć do
separacji plutonu są obecnie objęte kontrolą IAEA, lecz
sąsiedni budynek nie został przez Algierię zadeklarowany
jako instalacja nuklearna i dlatego nie jest objęty inspek-
cjami.
Reaktor Salem może produkować ponad 5 kg plutonu
rocznie - ilość wystarczającą dla jednej bomby. Ponieważ
reaktor ten od początku swojej pracy był objęty kontrolami
IAEA nie ma mowy o nieznanych zapasach paliwa czy
plutonu w Algierii. Dlaczego więc Algieria podjęła a po-
tem dobrowolnie zaniechała czegoś, co moglibyśmy na-
zwać projektem budowy bomby atomowej na małą skalę,
pozostaje tajemnicą.
72 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
5.5 Inne państwa zdolne do produkcji broni jądrowej
Według stanu na sierpień 1996 istniało 439 elektrowni
jądrowych w 32 krajach, wytwarzających 17% ogólnej
produkcji światowej (347,000 MW energii elektrycznej;
łącznie 2228 trylionów watogodzin w 1995). W trakcie
budowy znajduje się 32 reaktory w 12 krajach (podniesie to
o 7% obecną zdolność produkcyjną). Obecnie wskaźnik
wzrostu produkcji elektrowni jądrowych wynosi około
4.5% (głownie z powodu wprowadzania ulepszeń w ist-
niejących instalacjach). Postępująca industrializacja Azji
(szczególnie Chin), połączone z stosunkowo małymi do-
stawami ropy naftowej oraz presji dotyczącej zaprzestania
niszczącej gospodarki zasobami naturalnymi, sprawiają, że
przez następne kilka dekad będziemy obserwować szybką
ekspansję elektrowni nuklearnych. W piętnastu krajach
30% lub więcej energii pochodzi z siłowni atomowych.
Istnieje także 310 reaktorów naukowych w 54 krajach, z
których większość jest jednak dopiero budowana.
Reaktory jądrowe świata wymagają dostaw 60,000 ton
uranu rocznie. Łączna produkcja plutonu wynosi około
1270 ton (większość nie odseparowana). Oszacowuje się,
że w ciągu lat dziewięćdziesiątych programy separacji
plutonu na cywilne potrzeby przyniosą około 190,000 kg
tego materiału.
W rzeczywistości każde uprzemysłowione państwo ma
techniczną możliwość rozwinięcia programów budowy
broni jądrowej w ciągu kilku lat od takiej decyzji. Kraje
posiadające odpowiednią wiedzę techniczną i zakłady
przemysłowe mogą tego dokonać w ciągu roku lub dwóch.
Lepiej rozwinięte państwa (na przykład Niemcy czy Japo-
nia) mogą zbudować realne arsenały, komplikując tym
samym wejście w życie START II.
Poniżej zostały opisane więc tylko państwa, które mogą
potencjalnie rozwinąć technologię nuklearną, jeżeli będą
tego chciały.
5.5.1 Australia
Od lat 50. do 1971 Australia produkowała uran, głównie na
potrzeby Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Kiedy
jednak surowiec w dotychczasowych kopalniach wyczerpał
się, produkcję i eksport zaniechano.
Duże nowe złoża zaczęto wykorzystywać w późnych latach
70., w tym czasie wyłącznie dla użytku cywilnego pod
kontrolą międzynarodową. Gdy jednak kupnem uranu
zainteresowała się Francja, w której nie istnieje podział na
program cywilny i wojskowy, rozpoczęto eksport i dostar-
czono materiał.
Produkcja w 1981 i całej minionej dekadzie spowodowała,
że Australia stała się jednym z największych producentów
uranu na świecie. Od połowy 1985 do połowy 1995 wy-
eksportowano 43,000 ton U3O8 (zawartość uranu - 36,000
ton) wartych niemal 3 miliardy dolarów australijskich, co
stanowił równowartość 10% produkcji światowej (obecnie
7%). Australia posiada największe rezerwy uranu i zarazem
najtańsze w wydobyciu, oszacowywane na 27% zapasów
światowych, wynoszące około 928,000 ton U3O8 o kosz-
tach produkcji mniejszych niż 80 USD/kg (stan z maja
1995).
Kuriozalnie państwo uprzemysłowione, na którego terenie
znajdują się największe złoża uranu nie posiada elektrowni
jądrowych. Australia dysponuje jedynie jednym 10 MW
reaktorem naukowym.
5.5.2 Kanada
Kanada posiada dobrze rozwinięty przemysł jądrowy na
czele z cywilnym reaktorem CANDU (CANadian
Deuterium Uranium) własnej konstrukcji i dużymi zapa-
sami uranu. CANDU to reaktor wodny ciężki, w którym
jako paliwa używa się dwutlenku uranu. Są one zdolne do
produkowania plutonu o wojskowej jakości. Wytwarzają
również jako produkt uboczny 250-500 g trytu rocznie. W
1995 Kanada wykorzystywała 21 reaktorów cywilnych. 19
z nich znajduje się w trzech miejscach Ontario z łączną
mocą 13300 MW, pozostałe są ulokowane w Quebeku i
Nowym Brunszwiku. Kanada wytwarza 19% energii elek-
trycznej w ten sposób.
Kanada była pierwszym państwem na półkuli zachodniej,
który zbudował zakład produkcji ciężkiej wody (Zakład w
Trail podczas II Wojny Światowej, będący wówczas drugą
fabryką tego typu na świcie). Produkowano w nim ciężką
wodę użytą w krajowych reaktorach. Obecnie produkuje
się tylko D2O. Ciężką wodę eksportuje się pod kontrolą
IAEA.
Łącznie sprzedano 13 reaktorów CANDU do Pakistanu,
Indii, Argentyny, Południowej Korei i Rumunii razem z
niezbędnymi danymi technicznymi potrzebnymi do ich
zbudowania i użytkowania.
Kanada posiada jeden zakład produkcji UF6 (sześcioflu-
orku uranu), o zdolności przetwarzania 10,500 ton U rocz-
nie. Dwa zakłady wytwarzania paliwa produkują 1700 ton
U rocznie dla potrzeb krajowych reaktorów.
Kanadyjski przemysł nuklearny bezpośrednio zatrudnia
30,000 ludzi (2000 z nich w kopalniach) oraz dalsze 10,000
w sposób pośredni.
Kanada jest obecnie największym producentem uranu,
oszacowywanym na 32% światowej produkcji (1995). W
1995 roku wyprodukowała 12,351 ton U3O8 (10,473 ton
uranu). Około 20 procent z produkcji uranu wykorzysty-
wane jest w kraju. Biorąc pod uwagę nowe badania geolo-
giczne, rezerwy ocenia się obecnie (styczeń 1996) na
484,000 ton uranu przy koszcie produkcji 72.70 USD/kg
 Mocarstwa atomowe i ich arsenały
(14% światowych rezerw, trzecie miejsce pod względem
wielkości po Australii i Kazachstanie).
5.5.3 Niemcy
Niemcy posiadają bardzo dobrze rozwinięty przemysł nu-
klearny zdolny do wytwarzania własnych reaktorów,
wzbogaconego uranu, paliwa jądrowego i zakładów odzy-
sku. Podczas lat 80. Niemcy były czołowym eksporterem
technologii nuklearnej, czasami z niekorzystnymi skutkami
jak w przypadku Iraku.
Niemcy posiadają 23 reaktory cywilne produkujące 24000
MW energii elektrycznej, co stanowi 35% potrzeb.
Wszystkie reaktory znajdujące się w byłej Niemieckiej
Republice Demokratycznej zostały zamknięte.
Niemcy ostatnio zaniechały stosowania procesów odzysku
paliwa i nie używają już plutonu w swoich reaktorach.
Planowana budowa komercyjnego zakładu reprodukcji
została anulowana, a istniejące reaktory powielające zo-
stały zrekonfigurowane na stosowanie jako paliwa plutonu.
Po roku 2000 Niemcy będą posiadać 48 ton plutonu dla
reaktorów.
Kilka niemieckich firm biorą aktywny udział w trójnaro-
dowym konsorcjum wzbogacania uranu URENCO, które
zajmuje się rozwojem technologii gazowej separacji me-
todą wirówkową.
Podobnie jak w przypadku Japonii, Niemcy dysponują
odpowiednią wiedzą techniczną i technologią mogącą do-
starczyć niezbędnych składników dla wojskowego pro-
gramu jądrowego. Chociaż informacje te są skrzętnie
ukrywane, jest wielce prawdopodobne, że Niemcy podjęły
zaawansowane prace nad rozwojem pełnego spektrum
rodzajów broni jądrowej.
5.5.4 Japonia
Japonia prowadzi bardzo agresywny program jądrowy oraz
rozwija produkcję plutonu jako paliwa dla reaktorów na
dużą skalę. Japonia utrzymuje aktywne reaktory powiela-
jące i spodziewa się, że wraz z pełnym procesem reproduk-
cji plutonu, uda jej się ekonomicznie wykorzystywać ener-
gię plutonu po roku 2000.
Japonia posiada ekstremalnie zaawansowaną cywilną infra-
strukturę badawczą i technologiczną zdolną do rozwijania
programu i produkcji broni jądrowej. Japonia opanowała
kilka procesów wzbogacania uranu i ma techniczne możli-
wości do rozwijania innych, jeżeli zajdzie taka potrzeba.
Jako jeden z dwóch wiodących dostarczycieli komputerów
(zwłaszcza superkomputerów) jak i posiadając drugi pod
względem wielkości program badania procesów fuzji na
cywilne cele, Japonia posiada dobry start do szybkiego
rozwoju broni termojądrowej.
W 1989 Japonia produkuje 28% elektryczności (30500
MW) z 39 elektrowni nuklearnych, dalszych 26 znajduje
się w trakcie budowy lub na deskach kreślarskich. Podnie-
sie to produkcję energii z siłowni jądrowych do 57000
73
MW, czyli do ponad 50% produkcji ogólnej. W 1995 roku
wykorzystywano 50 reaktorów, dostarczających 31% ener-
gii elektrycznej. Japonia planuje w przyszłości wytwarza-
nie całość energii z elektrowni jądrowych.
Japonia posiada aktywny program rozwoju reaktorów po-
wielających i dysponuje szybkim reaktorem powielającym
w Monju. Japonia operuje małym zakładem reprodukcji w
Tokai i podpisała kontrakty na odzysk kilku ton plutonu z
Wielką Brytanią i Francją - w przyszłości planuje się pod-
pisanie umów na kilkadziesiąt ton.
Zakład separacji w Rokkasho, będący w budowany przez
Japan Nuclear Fuels Ltd od 1993, będzie posiadał zdolność
przetwórczą 800 ton/rocznie. Budowa, wraz z dodatko-
wymi ulepszeniami, ma się ukończyć przed 2003 roku,
kosztować ma zaś 15 miliardów USD. Szacuje się, że
koszty reprodukcji będą około 40% wyższe niż obecne w
Europie.
W końcu 1994 roku Japonia posiadała 13 ton odseparowa-
nego plutonu. Z tego:
a) 4352 kg znajdowało się w kraju:
¾ w zakładach reprodukcji: 836 kg
¾ w fabrykach produkcji paliwa: 3018 kg
¾ w reaktorach: 498 kg
b) 8720 kg znajdowało się zagranicą:
¾ w Wielkiej Brytanii: 1412 kg
¾ we Francji: 7308 kg
Japonia używa plutonu w formie tlenku dla paliwa w re-
aktorach lekkich wodnych i szybkich reaktorach neutrono-
wych od ponad 15 lat. W 1994 roku, 323 kg plutonu uży-
wano w reaktorach w Monju, Joyo i Fugen a 111 kg odzy-
skano w zakładach reprodukcji.
Po roku 2000 Japonia będzie posiadała około 50 ton
oczyszczonego plutonu o jakości dla reaktorów. Trzeba
zaznaczyć, że taka ilość plutonu wystarczy dla ~10,000
głowic, więcej niż łączne arsenały Stanów Zjednoczonych i
Rosji po wejściu w życie START II.
Chociaż fakty tego typu są ściśle strzeżone, jest prawdopo-
dobne, że Japonia prowadzi zaawansowane prace nad
wszystkimi typami broni jądrowej. W przeciwieństwie do
Niemiec, Japonia ma poważne podstawy do tworzenia
broni nuklearnej biorąc pod uwagę długo terminowy
wzrost siły Chin. Powodem może też być fakt, że brak
członkostwa w NATO sprawia, że nuklearny parasol Sta-
nów Zjednoczonych nad tym państwem jest w miarę
wiotki. Nie jest jednak pewne, czy Japonia zadecydowała o
budowie tego typu wyposażenia - w tak rozwiniętym pań-
stwie wystarczy kilka miesięcy od podjęcia decyzji do jej
stworzenia.
Według szacunków rządu Stanów Zjednoczonych żadne
inne państwo nie posiadające broni jądrowej nie potrzebuje
tak mało wysiłku aby złamać te określenie i rozwinąć za-
awansowaną broń nuklearną jak Japonia.
74 Mocarstwa atomowe i ich arsenały

5.5.6 Holandia Kilka zakładów holenderskich aktywnie uczestniczy w

trójnarodowym konsorcjum wzbogacania uranu URENCO.
Holandia posiada dwa reaktory produkujące 539 MW Po roku 2000 Holandia będzie posiadała 2 tony oddzielo-
energii elektrycznej, 5% zapotrzebowania elektrycznego. nego plutonu o jakości do wykorzystania w reaktorach.
 6. KALENDARIUM ROZWOJU BRONI NUKLEARNEJ
Tematem tego rozdziału jest omówienie rozwoju badań
prowadzących do zbudowania broni atomowej, w szcze-
gólności zaś Projektu Manhattan. Znaleźć tu można chro-
nologicznie posegregowane informacje, które jako całość
w miarę wiernie oddają historię wczesnych badań jądro-
wych.
6.1 Wczesna historia badań jądrowych
Od roku 1920 do grudnia 1938
Podczas tych lat odkryto zjawiska, które stały się nie-
zbędne w dalszych pracach nad rozszczepieniem jądro-
wym.
3 czerwca 1920 - Ernest Rutherford rozważa możliwość
istnienia i właściwości neutronów w „Bakerian Lecture”.
28 grudnia 1931 - Irena Joliot-Curie informuje o wynikach
badań nad cząstkami wyprodukowanymi podczas bombar-
dowania berylu promieniowaniem alfa. Uważa, że otrzy-
mane cząstki, będące w istocie neutronami, to energetyczne
promieniowanie gamma.
7-17 lutego 1932 - w serii eksperymentów James Chadwick
wykazuje istnienie neutronów.
12 września 1932 - Leo Szilard przedstawia idee wywoła-
nia reakcji łańcuchowej poprzez pochłanianie neutronów
przez jądra atomowe, czemu towarzyszyłoby wydzielenie
dużych ilości energii. Uważa także, że metodę tę można
zastosować do budowy bomby. Przyspiesza to datę odkry-
cia rozszczepienia o ponad sześć lat.
10 maja 1934 - grupa badawcza Enrico Fermiego publikuje
wyniki eksperymentów, podczas których bombardowano
6.2 Odkrycie rozszczepienia i poznanie jego własności
Od grudnia 1938 do września 1939
Okres ten, rozpoczęty odkryciem rozszczepienia przez
Hahna, charakteryzował się badaniem działania i własności
tego procesu. Rozpoczęły się również dyskusje na temat
możliwego zastosowania rozszczepienia, nie poparte jed-
nak żadnymi eksperymentami.
21 grudnia 1938 - Otto Hahn publikuje na łamach
"Naturwissenschaften" artykuł, w którym dowodzi wystę-
powania śladów baru w produkcie po zbombardowanymi
neutronami jądrami uranu, inaczej mówiąc dowodzi istnie-
nia rozszczepienia jądrowego.
13 stycznia 1939 - Otto Frisch obserwuje rozszczepienie
bezpośrednio przez detekcję produktów reakcji. Wraz ze
Kalendarium zostało podzielone na kilka okresów, których
granice wyznaczają istotne wydarzenia. Każdy okres roz-
poczyna się krótką charakterystyką.
jądra uranu neutronami. Wykryto kilka radioaktywnych
produktów.
4 lipca 1934 - Leo Szilard patentuje technologię wykorzy-
stania neutronów, włączając w to reakcję łańcuchową i
koncepcję masy krytycznej.
Wrzesień 1934 - Ida Noddack publikuje artykuł w
"Zeitschrift fur Angewandte Chemie", w którym wykazuje,
iż dziwne produkty bombardowania uranu neutronami
mogą być spowodowane rozpadem jąder atomów na mniej-
sze fragmenty.
22 października 1934 - Enrico Fermi odkrywa zasadę mo-
deracji neutronowej oraz zjawisko wzmożonego pochła-
niania wolnych neutronów.
8 października 1935 - Ministerstwo Wojny Wielkiej Bryta-
nii odrzuca poufną ofertę Szilarda, chcącego zrzec się bez-
płatnie praw do swoich patentów dotyczących energii nu-
klearnej.
Grudzień 1935 - Chadwick otrzymuje Nagrodę Nobla za
odkrycie neutronu.
Luty 1936 - Brytyjczycy godzą się na przywrócenie
Szilardowi jego patentów.
swoim współpracownikiem określają tę przemianę jądrową
mianem "rozszczepienia".
Połowa stycznia 1939 - Leo Szilard dowiaduje się o odkry-
ciu rozszczepienia od Eugene Wignera. Od razu zdaje
sobie sprawę, iż w reakcji tej, ze względu na mniejszą masę
atomową powstałych cząstek, powstaje nadmiar neutro-
nów, które mogą być emitowane.
26 stycznia 1939 - Niels Bohr publicznie ogłasza odkrycie
reakcji rozszczepienia na corocznym kongresie fizyki teo-
retycznej na Uniwersytecie Georga Washingtona w Wa-
szyngtonie.
29 stycznia 1939 - Robert Oppenheimer dowiaduje się o
odkryciu rozszczepienia. Uważa on, że nadmiar neutronów
76 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
musi być wyemitowany oraz, że umożliwia to budowę
bomby.
5 lutego 1939 - Niels Bohr dochodzi do wniosku, że U-235
i U-238 mają różne właściwości rozszczepienia. Wnio-
skuje, iż do rozszczepienia U-238 potrzebne są neutrony
prędkie podczas gdy do rozszczepienia U-235 wymagane
są neutrony powolne.
Aż do tego momentu istniało bardzo wiele niejasności
związanych z rozszczepieniem - za wiele, aby można było
stwierdzić czy i w jaki sposób można wywołać samo-pod-
trzymującą się reakcję łańcuchową. Niepewnymi były
zwłaszcza: 1) liczba neutronów wytworzonych w jednym
ogniwie reakcji, oraz 2) przekrój czynny dla rozszczepienia
i absorpcji dla różnych poziomów energetycznych jąder
izotopów uranu. Dla podtrzymania reakcji łańcuchowej
istotny jest zarówno znaczący nadmiar produkcji neutro-
nów jak i odpowiednio duży stosunek pomiędzy rozszcze-
pieniem a absorpcją.
Różnice pomiędzy U-235 a U-238 były istotne przy rozwa-
żaniu budowy bomby atomowej, czy też innego źródła
energii jądrowej. W tamtych czasach do badań dostępny
był jedynie uran naturalny, który zawiera jedyne 0.71% U-
235.
6.3 Badanie możliwości konstrukcji broni atomowej
Od września 1939 do września 1941
Wstępne badania rekcji rozszczepienia wskazywały, iż
prawdopodobnie tą drogą można produkować duże ilości
energii. Brano pod uwagę dwa, najbardziej obiecujące,
typy reaktorów: uranowo-grafitowy oraz chłodzony ciężką
wodą. Możliwość zbudowania bomby była w dalszym
ciągu kontrowersyjna. Wraz ze wzrostem skali badań po-
trzebne były coraz większe fundusze dla ich kontynuacji.
Wybuch wojny w Europie spowodował wzrost nacisku na
naukowców, aby ci odpowiedzieli, czy budowa bomby jest
możliwa. Próby zyskania aprobaty rządowej, a co za tym
idzie i dotacji, stały się bardzo wyraźne.
Podczas tego okresu wywierano nacisk na rządy Stanów
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, aby zwiększyły one
wysiłki w kierunku badania możliwości budowy bomby
atomowej oraz rozwijania podstawowych technik temu
służących. Znacznie większe sukcesy w tej materii odnieśli
Brytyjczycy - chociaż Stany Zjednoczone posiadały liczną
kadrę naukową, była ona wciąż wykorzystywana do prac
nad pokojowymi badaniami. Sukcesy Wielkiej Brytanii
stały się bodźcem dla Amerykanów.
11 października 1939 - Alexander Sachs (pod naciskiem
Szilarda) przedstawia prezydentowi Rooseveltowi "list
Einsteina". List ten był w istocie podpisany przez Alberta
Einsteina, treść zaś w porozumieniu z nim napisał Szilard.
Ostrzegał w nim prezydenta, iż zapewne można zbudować
broń jądrową oraz nalegał aby przede wziąć działania,
Marzec 1939 - Fermi i Herbert Anderson odkrywają, że na
miejsce każdego neutrona wykorzystanego w reakcji rozsz-
czepienia wyemitowanych jest około dwóch nowych neu-
tronów.
Czerwiec 1939 - Fermi i Szilard publikują w "Physical
Review" wyniki eksperymentów, podczas których badali
powielanie neutronów w próbce tlenku uranu umieszczo-
nego w zbiorniku z wodą. Okazało się, że uran naturalny i
woda nie są w stanie wytworzyć samo-podtrzymującej się
reakcji.
3 lipca 1939 - Szilard w liście do Fermiego opisuje idee
użycia uranu otoczonego węglem (grafitem) w celu stwo-
rzenia reakcji łańcuchowej.
31 sierpnia 1939 - Bohr i John Wheeler publikują w
"Physical Review " artykuł analizujący teorię rozszczepie-
nia. Stwierdzili, iż U-235 jest materiałem bardziej rozsz-
czepialnym niż U-238 oraz, że nie odkryty jeszcze pierwia-
stek 94-239 powinien się charakteryzować równie wyso-
kim stopniem rozszczepienia.
1 września 1939 - Niemcy napadają na Polskę. Rozpoczyna
się II Wojna Światowa.
któreby zapobiegły uzyskaniu przewagi w tej technologii
przez Niemców.
21 października 1939 - pierwsze spotkanie Doradczego
Komitetu do spraw Uranu (zwanego czasem "Komitetem
Briggisa") w Waszyngtonie. Został on powołany przez
Roosevelta. Przewodniczącym został Lyman Briggs, a
członkami: Szilard, Wigner, Sachs, Teller, por. płk
Adamson oraz komandor Hoover. Fizycy byli zadowoleni z
błyskawicznej reakcji rządu; Adamson był nastawiony
wrogo. Teller potrzebował 6000 USD na przeprowadzenie
eksperymentów z powolnymi neutronami - obiecano mu je
(choć nie bez kłopotów). Raport ze spotkania został wy-
słany do prezydenta 1 listopada.
Od początku nie było jasne dla wszystkich fizyków, rozpa-
trujących problem poważnie, czy zastosowanie rozszcze-
pienia prędkimi neutronami było niezbędne do zbudowania
bomby. Szybkie powielenie było istotne dla uzyskania
znaczącej siły wybuchu a proces spowalniania neutronów
trwał za długo. Z drugiej jednak strony wiadomym było, że
średni przekrój czynny na rozszczepienie prędkimi neutro-
nami dla U-238 był zbyt mały, aby możliwa była reakcja.
Aż do tego momentu U-235 był rozpatrywany jedynie ze
względu na możliwość rozszczepienia neutronami powol-
nymi - nadawał się wiec na użytek elektrowni jądrowych a
nie bomb. Nikt do tej pory nie przedstawił rozsądnego
projektu budowy broni atomowej. Fakt, iż duży przekrój
czynny dla rozszczepienia powolnymi neutronami jest
równoznaczny z dużym przekrojem dla szybkiego rozsz-
czepienia nie był dotychczas zauważony.
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Luty 1940 - żyjący w Wielkiej Brytanii Frisch i Rudolf
Peierls dostrzegają możliwość rozszczepienia U-235 pręd-
kimi neutronami. Na podstawie teoretycznych analiz prze-
kroju czynnego oszacowują masę krytyczną czystego U-
235 na "funt lub dwa" - sądzą, iż większość z tego mate-
riału przereaguje przed eksplozją bomby. Próbują przewi-
dzieć prawdopodobne skutki eksplozji oraz omawiają
możliwe metody połączenia materiału jądrowego, jak rów-
nież oceniają wykonalność separacji izotopów. Kopię ich
raportu, podsumowującego wyniki badań, otrzymuje Mark
Oliphant, który przekazuje ją Henremu Tizardowi, prze-
wodniczącemu Komitetu Badań Naukowych (Committee
on the Scientific Survey). W tamtych czasach "Komitet
Tizarda" był najważniejszą instytucją naukową zajmującą
się obroną w Wielkiej Brytanii.
Marzec 1940 - po wielu interwencjach Szilarda, Briggis w
końcu wypłaca obiecane 6000 USD.
2 marca 1940 - John Dunning na Columbia University po
raz pierwszy dokonuje pomiarów przekroju poprzecznego
na powolne neutrony dla U-235.
9 kwietnia 1940 - Niemcy napadają na Danię i Norwegię.
10 kwietnia 1940 - pierwsze spotkanie komitetu (później
określanego kryptonimem "Komitet Maud") zorganizowa-
nego przez Tizarda w celu określenia polityki Wielkiej
Brytanii wobec "problemu uranu". Zgodzono się na prowa-
dzenie prac badawczych dotyczących separacji izotopów
oraz szybkiego rozszczepienia.
27 kwietnia 1940 - drugie spotkanie Doradczego Komitetu
do spraw Uranu. Decyzją Briggsa wstrzymano prace nad
szybkim rozszczepieniem oraz projektem badań stosu ura-
nowo-grafitowego dopóki nie ukończą się, dopiero co roz-
poczęte, eksperymenty laboratoryjne.
Maj 1940 - George Kistiakowsky podczas rozmowy z
Vannevar Bushem w Instytycie Carnegie proponuje dyfu-
zję gazową jako możliwą drogę separacji U-235.
10 maja 1940 - Niemcy rozpoczynają marsz ku podbojowi
państw Europy Zachodniej - atakują Holandię, Belgię i
Francję.
27 maja 1940 - Louis Turner wysyła do Szilarda pracę w
której dowodzi, że nie odkryty dotychczas pierwiastek 94-
239 powinien być równie przydatny do rozszczepienia co
U-235. Uważa, że może on być wyprodukowany poprzez
bombardowanie U-238 neutronami, czego efektem powi-
nien być nietrwały U-239. Izotop ten doznaje dwóch roz-
padów beta minus do 93-239 i w końcowej formie do 94-
239.
27 maja 1940 - Edwin McMillan i Philip Abelson publikują
w "Physical Review" artykuł zatytułowany "Radioaktywny
pierwiastek 93", w którym opisują odkrycie neptunu przez
bombardowanie uranu neutronami. Brytyjczycy protestują
przeciwko publikacji w czasie wojny tekstu przekazującego
tak istotne dane.
77
Czerwiec 1940 - grupa Tizarda otrzymuje nazwę "Komitet
Maud". Franz Simon rozpoczyna badania nas separacją
izotopów metodą gazowej dyfuzji.
1 lipca 1940 - nowo utworzona Narodowa Rada Badań
Naukowych ds. Obrony (National Defense Research
Council - NDRC), której przewodniczącym został
Vannevar Bush, bierze odpowiedzialność za badania doty-
czące uranu. W swoim raporcie Briggs żąda 140,000 USD
na przyszłe prace: 40,000 USD na eksperymenty laborato-
ryjne, oraz pozostałe 100,000 na badania na dużą skalę nad
stosem uranowo-grafitowym. Bush zgadza się jedynie na
40,000 USD.
Listopad 1940 - zdobywca Nagrody Nobla Harold Urey
rozpoczął własne, niezwiązane z rządowymi, badania nad
technicznymi aspektami separacji izotopów.
1 listopad 1940 - zadeklarowane 40,000 USD z Narodowej
Rady Badań Naukowych ds. Obrony w końcu wpłynęły i
rozpoczęły się prace na Uniwersytecie stanu Kalifornia nad
budową dużego, podkrytycznego, stosu grafitu i tlenku
uranu.
Grudzień 1940 - okresowe sprawozdanie Komitetu Maud
zawiera raport Simona dotyczący separacji izotopów. Ra-
port ten stwierdza, iż dyfuzja gazowa umożliwia separację
izotopów na skalę wystarczającą do produkcji bomby ato-
mowej.
Luty 1941 - Philip Abelson rozpoczyna pracę nad wzboga-
caniem uranu w Laboratoriach Naukowych Marynarki
Wojennej (Naval Research Laboratory). Jako metodę sepa-
racji wybiera termodyfuzję.
26 lutego 1941 - Glenn Seaborg i Arthur Wahl udowad-
niają istnienie pierwiastka o liczbie atomowej 94. Nazy-
wają go później "pluton".
Marzec 1941 - korzystając z nowo wyznaczonego prze-
kroju czynnego na szybkie neutrony U-235, Peierls po-
nownie określił masę krytyczną U-235 na około 8.2 kg
samego materiału, lub na 4-4.5 kg gdy jest on otoczony
reflektorem. Memorandum sporządzone przez Komitet
Maud, opisujące znaczenie szybkiego rozszczepienia przy
budowie bomby, zostało przekazane do Stanów Zjedno-
czonych - Lyman Briggs tylko przejrzał dokument i nie
pokazał go nikomu.
6 marca 1941 - Seaborg i Wahl poraz pierwszy odizolo-
wują czysty neptun-239 (0.25 miligram), który w ciągu
kilku dni uległ rozpadowi do, (ledwo) widocznego, czy-
stego plutonu.
28 marca 1941 - Joseph Kennedy, Seaborg i Emilio Segre
wykazują, że pluton ulega rozszczepieniu powolnymi neu-
tronami, dzięki czemu staje się materiałem mogącym po-
służyć do budowy bomby.
Maj 1941 - po miesiącach rosnącego nacisku ze strony
naukowców w Wielkiej Brytanii, Narodowa Rada Badań
Naukowych ds. Obrony ponownie rozpatruje sprawę ener-
78 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
gii atomowej i powierza ją Narodowej Akademii Nauk
(National Academy of Sciences). Raport datowany na 17
maja omawia wojskowe wykorzystanie nowej techniki do
produkcji energii, nie wspomina nawet jednak o możliwym
użyciu jej do produkcji bomby.
W tym samym czasie Bush tworzy większe i bardziej po-
tężne Biuro Badań Naukowych i Wdrożeń (Office of
Scientific Research and Development - OSRD) i zostaje
jego dyrektorem. Biuro jest upoważnione do prowadzenia
dużych projektów inżynieryjnych będących uzupełnieniem
badań.
Również w tym miesiącu Tokutaro Hagiwara z Uniwersy-
tetu Kyoto dyskutuje nad możliwością zainicjowania reak-
cji fuzji przez bombę atomową - prawdopodobnie jest to
pierwsza wzmianka na ten temat.
18 maja 1941 - Segre i Seaborg utrzymują, iż przekrój
czynny na wolne neutrony dla Pu-239 stanowi 170% tego z
U-235. Dowodzi to, iż Pu-239 jest nawet lepszym materia-
łem do budowy bomby atomowej.
6.4 Początki prac nad budową bomby atomowej
Od września 1941 do września 1942
Okres ten charakteryzował się skromnym rozpoczęciem
zorganizowanych prac nad budową bomby atomowej w
Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych - większość z
planów podstawowych badań pozostała na deskach kreślar-
skich. Czas pomiędzy OSRD (Biuro Badań Naukowych i
Wdrożeń) a programem wojskowym był zdezorganizo-
wany, przepełniony biurokracją oraz, pod rządami Comp-
tona, źle prowadzony. Mimo to prace teoretyczne zaczęły
być bardziej dokładne, a eksperymenty na dużą skalę pro-
wadziły prosto do ku osiągnięciu samo-podtrzymującej się
reakcji.
Próby rozwoju niezbędnej infrastruktury potrzebnej do
budowy broni atomowej (zakup materiałów, kompleksów
nieruchomości, skompletowanie zespołów badawczych,
przygotowanie podstawowych projektów inżynierskich)
dały pewien postęp.
3 września 1941 - za wiedzą Winstona Churchilla, Komitet
Szefów Sztabu zgodził się na rozpoczęcie programu ato-
mowego.
3 października 1941 - końcowy raport Komitetu Maud
dotarł do Stanów Zjednoczonych oficjalnymi kanałami.
9 października 1941 - Bush przedstawia raport Maud
Rooseveltowi. Prezydent aprobuje rozleglejszy projekt
badania możliwości budowy bomby atomowej, który miał
na celu również potwierdzenie brytyjskich szacunków.
21 października 1941 - Compton organizuje spotkanie w
Schenectady (Nowy Jork) z Lawrencem, Oppenheimerem,
Georgem Kistiakowskym i Jamesem Conantem (nowym
szefem NDRC) w celu omówienia raportu Komitetu Maud
15 lipca 1941 - Komitet Maud zatwierdza swój finalny
raport i rozwiązuje się. Raport zawiera techniczne aspekty
przyszłej bomby atomowej, propozycje rozwoju niezbęd-
nych technik, oraz szacunkowe koszty projektu.
Chociaż końcowy raport Maud błyskawicznie trafia do
Vannevara Busha, postanawia on poczekać z dalszymi
działaniami dotyczącymi rozwoju prac nad rozszczepie-
niem do oficjalnego przekazania mu kopii raportu.
Sierpień-Wrzesień 1941 - Fermi wraz ze swoją grupą ba-
dawczą na Uniwersytecie stanu Kalifornia rozpoczął mon-
taż podkrytycznego stosu zawierającego 30 ton grafitu i 8
ton tlenku uranu. Otrzymany współczynnik powielania
neutronów wynosi k=0.81 - potrzebne są czystsze mate-
riały.
Wrzesień 1941 - Fermi pyta Tellera o zdanie na temat, czy
eksplozja materiału rozszczepialnego może zainicjować
reakcję w deuterze. Teller stwierdził, że nie.
oraz ostatnich wyników prac. Efektem spotkania jest
wspólny wniosek, iż budowa bomby jest prawdopodobna.
1 listopad 1941 - Compton publikuje końcowy raport Na-
rodowej Akademii Nauk, w którym podkreśla znaczenie
rozwijania prac nad budową bomby U-235. Raport jest
przedstawiony prezydentowi 27 listopada.
Listopad 1941 - John Dunning i Eugene Booth demonstrują
pierwszą mierzalną próbkę U-235 wzbogaconego dzięki
dyfuzji gazowej.
6 grudnia 1941 - Bush organizuje spotkanie w Waszyngto-
nie, którego celem jest przyspieszenie programów badaw-
czych. Compton odpowiada za fundusze. Urey ma praco-
wać nad dyfuzją gazową i produkcją ciężkiej wody na
Columbia University. Lawrence będzie pracował nad sepa-
racją elektromagnetyczną w Berkeley a Eger Murphree nad
separacją metodą wirówkową oraz będzie nadzorował
wyniki nadań inżynieryjnych. Contat zaleca produkcję Pu-
239 - nie podjęto jednak żadnych decyzji w tej materii.
7 grudnia 1941 - japończycy atakują Pearl Harbor.
8 grudnia 1941 - Stany Zjednoczone wypowiadają Japonii
wojnę.
11 grudnia 1941 - Stany Zjednoczone wypowiadają Rzeszy
Niemieckiej i Włochom wojnę (wcześniej państwa te zade-
klarowały wojnę Stanom Zjednoczonym).
18 grudnia 1941 - zorganizowane zostaje pierwsze spotka-
nie członków projektu S-1, popieranego przez OSRD. S-1
decyduje rozpocząć badania na pełną skalę nad reakcją
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
rozszczepienia oraz jej wykorzystaniem w budowie broni
atomowej.
Styczeń 1942:
¾Compton tworzy Laboratorium Metalurgiczne na Uni-
wersytecie w Chicago pełniącego funkcję centrum na-
ukowego. Przenosi prace nad "zapalnikami urano-
wymi" - reaktorami - do niego.
¾Oppenheimer organizuje program fizyki teoretycznej
prędkich neutronów na Berkeley.
Luty 1942 - Compton proponuje Gregorowi Breitowi koor-
dynację badań nad fizyką prędkich neutronach. W tym
czasie dostępne dane eksperymentalne na temat wszystkich
aspektów reakcji prędkich neutronów oraz ich udziale w
szybkim rozszczepieniu były bardzo skromne i nieprecy-
zyjne. Wiedza techniczna jest także ograniczona.
Ważne jest, aby uzmysłowić sobie, że w początku 1942
roku fizyka rozszczepienia, a zwłaszcza fizyka prędkich
neutronów, była dziedziną mało poznaną. Możliwość, że
jakieś nie odkryte dotąd zjawisko może zniszczyć rozwój
programów atomowych było całkiem realne, dlatego nie-
zbędne były rozległe badania które upewniłyby, że pro-
gram budowy bomby nie jest kierowany w ślepą uliczkę.
Skromna oraz niska jakość danych eksperymentalnych była
głównym problemem wtedy nawet, gdy żadnych proble-
mów nie odkryto.
23 marca 1942 - liderzy programu S-1 przedyskutowują
dalsze priorytety. Conant ponagla, aby rozwijać wszystkie
metody mogące służyć do produkcji materiałów rozszcze-
pialnych: dyfuzję gazową, separację wirówkową i elektro-
magnetyczną oraz wytwarzanie plutonu w reaktorach gra-
fitowych oraz wodnych ciężkich. Argumentował, że do-
prowadzi to do skrócenia czasu wytworzenia materiału,
niezależnie od kosztów.
Kwiecień 1942
¾Fermi przenosi się do Chicago. Buduje na tamtejszym
uniwersytecie eksperymentalny stos o współczynniku
k=0.995. Planuje konstrukcję pierwszego na świecie
stosu krytycznego, którego nazwał CP-1. Wysiłki
Fermiego koncentrują się na zapewnieniu odpowied-
niej czystości i wystarczającej jakości grafitu i uranu
dla wykorzystania w budowie reaktora.
¾Seaborg przyjeżdża do Chicago i rozpoczyna prace
nad separacją plutonu na skalę przemysłową oraz jego
oczyszczaniem.
¾Percival Keith z Kellog Co. rozpoczyna projektowanie
pilotowego zakładu dyfuzji gazowej.
18 maja 1942 - Breit odchodzi, zostawiając badania nad
fizyką neutronów. Compton proponuje jego stanowisko
Oppenheimerowi.
19 maja 1942 - Oppenheimer w liście do Larwenca pisze,
że problemy związane z budową bomby są w zasadzie
rozwiązane oraz że sześciu dobrych fizyków powinno
dopracować pozostałe szczegóły w pół roku. Jego opty-
mizm był oparty o przeświadczeniu, że łączenie metodą
79
działa (wstrzeliwanie) jest odpowiednie zarówno dla uranu
jak i plutonu.
Czerwiec 1942
¾Oppenheimer dołącza do Laboratorium Metalurgicz-
nego wspomagając prace nad fizyką prędkich neutro-
nów oraz przygotowuje zarys całego programu fizyki
neutronów.
¾rozpoczęła się produkcja plutonu poprzez
napromieniowanie w cyklotronie.
¾rada inżynieryjna przy Laboratorium Metalurgicznym
rozpoczyna pracę nad rozwojem reaktorów produkują-
cych pluton na dużą skalę
Roosevelt zgadza się przeznaczyć 85 milionów USD na
wojskowy program atomowy.
18 czerwca 1942 - z powodu narastających problemów
organizacyjnych płk James Marshall dostaje rozkaz od gen.
bryg. Steyra zorganizowania Wojskowego Korpusu Sape-
rów (Army Corps of Engineers), który miał przejąć i zreor-
ganizować program budowy bomby atomowej.
Lipiec-wrzesień 1942 - Oppenheimer organizuje teore-
tyczną grupę badawczą w Berkeley, której zadaniem ma
być stworzenie podstawowego projektu bomby. W skład
grupy wchodzą: Oppenheimer, Hans Bethe, Teller, John
Van Vleck, Felix Bloch, Robert Serber i Emil Konopiński.
Podczas lata grupa ta opracowuje zasady projektowania
bomby oraz rozważa możliwość budowy bomb fuzyjnych
(termojądrowych). Oppenheimer wyłania się jako naturalny
lider. Grupa oszacowuje masę U-235 niezbędną do wywo-
łania eksplozji o dużej sile wybuchu na 30 kg (około 100
kt), ocenia również, że budowa megatonowych bomb fu-
zyjnych jest wielce prawdopodobna.
W tym czasie Richard C. Tolman i Serber dyskutowali na
temat użycia specjalnie uformowanego materiału wybu-
chowego, którego celem było zgniecenie bryły materiału
rozszczepialnego (tzw. implozja; więcej na ten temat:
3.1.4.1.1 Implozja) do poziomu krytycznego. Metoda ta
miałaby zostać użyta w miejsce działa. Serber twierdzi, że
byli oni współautorami krótkiego raportu na ten temat,
którego jednak nie odnaleziono.
Fermi i jego ludzie są zaangażowani w organizowanie
materiałów wymaganych dla CP-1.
27 czerwca 1942 - pierwszy ładunek napromieniowanego
uranu dociera do Laboratorium Metalurgicznego (500 fun-
tów - około 136 kg).
Połowa września 1942 - Fermi ze współpracownikami
demonstruje eksperymentalny stos o współczynniku po-
wielania neuronów równym prawie k=1.04. Osiągnięcie
samo-podtrzymującej się reakcji łańcuchowej jest teraz
pewne.
20 września 1942 - Seaborg odizolowuje czysty pluton
dzięki procesowi separacji odpowiedniemu dla skali prze-
mysłowej.
 6.5 Projekt Manhattan
Od września 1942 do stycznia 1945
W czasie tego okresu, lat wojny z Japonią, program był
kontynuowany, rozwijano techniki jądrowe co w efekcie
doprowadziło do zbudowania pierwszych bomb atomo-
wych. Dzięki agresywnym, ale zrozumiałym, działaniom
gen. bryg. Grovesa program uzyskał prawdziwego wigoru
oraz otrzymał najwyższy priorytet. Dostępne były ogromne
fundusze - jedynym ograniczeniem była szybkość absor-
bowania pieniędzy przez program oraz prędkość w odnaj-
dowaniu nowego personelu. Bardzo szybko zdecydowano
się wykorzystać na duża skalę wszystkie trzy dostępne
metody produkcji materiałów rozszczepialnych: wzboga-
canie uranu poprzez dyfuzję gazową i separację elektroma-
gnetyczną oraz wytwarzanie plutonu w reaktorach ura-
nowo-grafitowych. W podpunkcie tym przedstawiony
zostanie wczesny okres trwania Projektu Manhattan, w
którym rozwiązano wiele naukowych i technicznych pro-
blemów związanych z budową bomby jak i metodami pro-
dukcji.
Sierpień 1942 - płk Marshall z Wojskowego Korpusu Sape-
rów tworzy nową jednostkę organizacyjną nazwaną Dys-
trykt Inżynieryjny Manhattan (Manhattan Engineer District
- MED).
29 sierpnia 1942 - Bush odsyła raport Conanta Sekreta-
rzowi Wojny, zwracając szczególną uwagę na bardzo po-
zytywne wyniki grupy Oppennheimera. Bush dołącza wła-
sną notatkę na temat organizacji i kierowania projektem, w
którym wskazuje na konieczność wyznaczenia nowego
szefa projektu.
13 września 1942 - spotkanie komitetu S-1; naukowcy
dyskutują na temat potrzeby stworzenia centralnego labo-
ratorium prędkich neutronów - operacja to uzyskuje kryp-
tonim Projekt Y.
15 września 1942 - od tego dnia aż do 15 listopada, grupa
Fermiego otrzymuje dostawy uranu i grafitu mającego
posłużyć do budowy CP-1.
17 września 1942 - płk Leslie Richard Groves został po-
wiadomiony o 10:30 przez gen. Brehona Somervella, że
jego poprzedni przydział zamorski został anulowany i od
teraz ma zająć się dowodzeniem Inżynieryjnego Dystryktu
Manhattan. Wcześniej Groves zajmował się wartym prze-
szło bilion dolarów projektem, w skład którego wchodziła
między innymi budowa Pentagonu.
18 września 1942 - Groves kupuje 1250 ton rudy uranowej
wysokiej jakości pochodzącej z belgijskiego Konga.
19 września 1942 - Groves kupuje 52 000 akrów ziemi w
pobliżu rzeki Clinch w Tennessee - na miejscu tym stanie
w przyszłości zakład w Oak Rige. Wkrótce potem rozpo-
czynają się wstępne prace.
23 września 1942 - Groves został awansowany do stopnia
generała brygady.
26 września 1942 - pod naciskiem Grovesa Komisja Pro-
dukcji Wojennej (War Production Board) pozwala na uży-
cie w razie potrzeby na cele Projektu Manhattan materia-
łów najwyższej jakości.
29 września 1942 - Oppenheimer proponuje wybudowanie
małego laboratorium szybkich neutronów, w którym mia-
noby rozwijać badania służące do budowy bomby. W tej
fazie pomysł zakłada budowę małego laboratorium nauko-
wego, który nie miałby uczestniczyć w aspekcie inżynie-
ryjno-produkcyjnym bomby atomowej.
Październik 1942
¾Groves włącza Du Ponta do programu produkcji plu-
tonu.
¾Contant proponuje Bushowi, aby ilość danych wymie-
nianych z Wielką Brytania, obecnie głównie jedno-
stronnie (Stany Zjednoczone -> Wielka Brytania) zo-
stała poważnie zredukowana. Bush przesyła propozy-
cję Rooseveltowi. Działanie takie jest to wynikiem
braku dostępu Amerykanów do brytyjskich prac doty-
czących dyfuzji gazowej, które mogłyby przyspieszyć
prace nad budową zakładu separacji w Stanach.
¾separacja metodą wirówkową została zarzucona ze
względu na kłopoty techniczne.
5 października 1942 - Groves wizytuje Laboratorium Me-
talurgiczne oraz spotyka się z czołowymi naukowcami,
włączając w to Oppenheimera. Nakazuje, aby kluczowe
decyzje inżynieryjne dotyczące produkcji plutonu, nad
którymi dyskutowano miesiącami, podjąć w 5 dni.
15 października 1942 - Groves proponuje Oppenheimerowi
kierownictwo Projektu Y, zmierzającego do budowy no-
wego, głównego laboratorium zajmującego się badaniem i
projektowaniem broni atomowej.
19 października 1942 - Vannevar Bush popiera nominację
Oppenheimera po spotkaniu z nim i Grovesem.
3 listopad 1942 - Seaborg donosi, że z powodu dużej ak-
tywności rozpadów alfa w plutonie, drobne ilości pier-
wiastków o niskiej liczbie atomowej mogą spowodować
poważny problem. Raport ten potwierdził wcześniejsze
obawy dotyczące zagrożenia dla całego projektu płynącego
z nieznanych zjawisk. Później, w tym samym miesiącu,
powołany zostaje Komitet Lewisa, którego celem był prze-
gląd dotychczasowych prac oraz wskazywanie kierunku do
przyszłych badań.
16 listopada 1942
¾grupa Fermiego rozpoczyna budowę CP-1.
¾Groves i Oppenheimer odwiedzają Los Alamos w
Nowym Meksyku i wybierają je na miejsce budowy
Ośrodka Y (Site Y; związanego z Projektem Y).
Grudzień 1942
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
¾ Podczas tego miesiąca zreorganizowano pracę nad
dyfuzja gazową. Pod presją Komitetu Lewisa dyfuzję
gazową wybrano jako główny sposób wzbogacania
uranu. Zostaje stworzony Kellex, oddział Kellogu,
którego zadaniem jest budowa zakładu separacji i
który od razu po podpisaniu kontraktu przystępuje do
pracy.
¾ Bush dostarcza Rooseveltowi szacunek całkowitych
kosztów Projektu Manhattan na 400 milionów USD
(około pięciokrotnie więcej od kosztów planowanych).
Roosevelt akceptuje raport wydatków.
¾ Wykonano plany i podpisano pierwsze kontrakty na
wykonawstwo eksperymentalnego reaktora, zakładu
separacji plutonu i zakładu separacji elektromagne-
tycznej w Oak Ridge.
1 grudnia 1942 - po 17 dniach pracy grupa Fermiego koń-
czy budowę CP-1. Zawiera on 36.3 ton tlenku uranu, 5.6
ton metalicznego uranu i 350 ton grafitu. Budowę ukoń-
czono szybciej niż zakładały to plany z uwagi na szybsze
osiągnięcie konfiguracji krytycznej.
2 grudnia 1942 - o godzinie 15:49 CP-1 osiągnął stan kry-
tyczny. Uzyskał on współczynnik powielania równy
k=1.0006 a jego moc wyjściowa wynosiła 0.5 wata (osta-
tecznie uzyskiwano maksymalnie 200 watów).
6 grudnia 1943 - M. M. Sundt Company został kontrahen-
tem mającym wybudować Laboratorium w Los Alamos.
Sundt rozpoczyna pracę natychmiast, bez jakichkolwiek
planów czy projektów, ponieważ ma oddać obiekt w naj-
krótszym możliwym czasie.
Styczeń 1943 - Groves kupuje Zakłady Inżynieryjne w
Hanford (Hanford Engineer Works), 780 mil terenu w
stanie Waszyngton, na cele reaktorów produkujących plu-
ton oraz zakładów separacji.
18 lutego 1943 - rozpoczyna się budowa Y-12 w Oak
Ridge, zakładu separacji U-235 metodą elektromagne-
tyczną.
Marzec 1943 - oryginalny program budowy infrastruktury
jest niemal ukończony - do Los Alamos zaczął już przyby-
wać personel. Od tego momentu aż do ukończenia wojny
ośrodek ten cały czas się rozwijał.
27 marca 1943 - Tolman pisze do Oppenheimera o możli-
wości użycia kulistego materiału wybuchowego, który
zwiększając ciśnienie umieszczonego w nim ładunku roz-
szczepialnego spowodowałby przekroczenie poziomu masy
krytycznej. Jest to pierwsze zachowane świadectwo opisu-
jące implozję (chociaż nie użyto tego terminu).
Kwiecień 1943 - na początku miesiąca oryginalne plany
budowy ośrodka w Los Alamos są wykonane w 96%. Jest
teraz oczywiste, że plany te są nieadekwatne do potrzeb.
W tym czasie w Los Alamos odbyła się seria spotkań około
100 osobowego personelu naukowego. 5,7,9,12 i 14 kwiet-
nia odbyły się szkolenia na których wykładał Robert Serber
(później opublikowane pod tytułem "The Los Alamos
81
Primer" - "Elementarz Los Alamos"); od 15 kwietnia do 6
maja odbyły się spotkania organizacyjne mające na celu
ustalenie programu badań:
¾ Seth Neddermeyer miał rozpocząć badania nad implo-
zją
¾ Bethe został wybrany jako kierownik wydziału teore-
tycznego. Teller dostał mniej ważną posadę kierow-
nika badań nad fuzją jądrową.
¾ Oppenheimer odpowiadał za wyprodukowanie do 1
stycznia 1944 metodą separacji elektromagnetycznej
100 g uranu wzbogaconego do poziomu 25% U-235.
Od początku prowadzenia prac naukowych w Los Alamos
zamierzano wykorzystać metodę działa (wstrzeliwania)
zarówno dla bomby uranowej jak i plutonowej. Metoda ta
była dobrze poznana od strony technicznej oraz sądzono,
że daje ona dużą szansę osiągnięcia sukcesu. Z powodu
limitów czasowych nałożonych przez Grovesa, zakładają-
cych ukończenie bomby do lata 1945 roku (26 miesięcy),
dla realizacji tego programu przyjęto dwie niekonwencjo-
nalne procedury.
Po pierwsze, tradycyjny podział naukowców na grupy
badawcze, inżynieryjne i produkcyjne nie wchodził w grę
w Projekcie Manhattan. Koniecznym stało się stworzenie
zamkniętych grup w których skład wchodziliby różni spe-
cjaliści. Dzięki temu praca stała się bardziej efektywna -
teoretycy musieli ściśle współpracować z inżynierami,
razem szukając dobrych i dających się szybko zrealizować
rozwiązań. Rozwiązania, które nie spełniały tych warun-
ków nie mogły być brane pod uwagę.
Drugim nietypowym rozwiązaniem była niebywała rozle-
głość programu. Wszystkie (lub większość z nich) obiecu-
jących idei było równocześnie rozwijanych w każdym
aspekcie badawczym i technicznym. Dzięki temu nie moż-
liwe było zablokowanie całego programu przez nieoczeki-
wane niepowodzenie na jednym odcinku badawczym.
Działanie takie ukazało swą skuteczność wyraźnie przy
prowadzeniu badań nad implozją mimo bardzo obiecującej
metody wstrzeliwania (działa).
Pod koniec marca konieczność włączenia w struktury Los
Alamos wydziału zajmującego się materiałami wybucho-
wymi stała się oczywista. Okazało się bowiem, że laborato-
rium powinno się zająć całym cyklem produkcji bomby
oraz, ewentualnie, zostać głównym dostawcą systemów
produkcji broni i wytwórcą kluczowych komponentów
bomby (włączając wszystkie elementy nuklearne oraz sys-
tem implozyjny).
1 kwietnia 1943
¾ ukończono budowę ogrodzeń - Oak Ridge nie jest już
publicznie dostępny.
¾ rozpoczęto produkcję przegród dyfuzyjnych w
Decatur (stan Illinois) - nie udało się wytworzyć żad-
nych przegród o wystarczającej jakości.
20 kwietnia 1943 - zawarto porozumienie z Uniwersytetem
stanu Kalifornia (University of California) dotyczące za-
rządzania ośrodkiem w Los Alamos, na podstawie którego
uczelnia ta miała odpowiadać za rozdysponowanie fundu-
szami laboratorium. Umowa ta (wstecznie datowana na 1
82 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
stycznia w związku z wykonanymi już pracami) nadal
obowiązuje - Uniwersytet stanu Kalifornia zarządza za-
równo laboratorium w Los Alamos jak i ośrodkiem
Lawrence Livermore.
10 maja 1943 - komisja kontrolna Los Alamos zatwierdza
naukowy program laboratorium.
31 maja 1943 - rozpoczynają się prace nad K-25, zakładem
wzbogacania metodą dyfuzji gazowej w Oak Ridge.
Czerwiec 1943 - kapitan marynarki William Parsons przy-
bywa do Los Alamos jako szef Wydziału Materiałów Wy-
buchowych (Ordnance Division) i rozpoczyna badania nad
systemem działa.
24 czerwca 1943 - pracujący z wytworzonym w cyklotro-
nie plutonem, Emilio Segre ocenia wskaźnik spontanicz-
nego (samorzutnego) rozszczepienia na 5 rozpadów/kg-s.
Jest to wartość zadowalająca biorąc pod uwagę łączenie
metodą wstrzeliwania.
4 lipca 1943 - Neddermeyer przeprowadza pierwszy wy-
buch w programie implozyjnym (w skład którego wchodzi
Neddermeyer i jego trzech nieformalnych asystentów).
10-15 lipca 1943 - przeprowadzono pierwszy, inaugurujący
pracę laboratorium, eksperyment z zakresu fizyki jądrowej
w Los Alamos (pomiar produkcji neutronów podczas roz-
szczepienia Pu-239).
Sierpień 1943
¾ mimo wysiłków ponad 1000 badaczy z Kellex i
Columbia University, nie wytworzono materiału od-
powiedniego dla zastosowania w przegrodzie dyfuzyj-
nej.
¾ z powodu problemów z zastosowaniem dyfuzji gazo-
wej oraz niejasności związanej z ilością U-235 ko-
nieczną dla budowy bomby, Groves decyduje się
dwukrotnie powiększyć zakład Y-12.
¾ pracę rozpoczął pierwszy moduł separacji elektroma-
gnetycznej typu Alfa. Liczba ludzi zatrudnionych przy
budowie obiektów w Oak Ridge wzrasta teraz do 20
000.
¾ rozpoczyna się budowa systemu chłodzącego dla
reaktorów w Hanford. Przy budowie pracuje tam
około 5 000 osób.
17 września 1943 - przeprowadzono pierwszą próbę w
programie rozwoju systemu działa. Prace ogniskują się
wokół stworzenia bardzo szybkiego działa przeznaczonego
dla plutonu - uważa się, że budowa działa uranowego bę-
dzie wtedy dużo łatwiejsza.
20 września 1943 - Johann Von Neumann odwiedza Los
Alamos i dzieli się swoimi przemyśleniami związanymi z
implozją. Twierdzi, że jej zastosowanie wiąże się z samymi
korzyściami technicznymi: bomba stanie się bardziej efek-
tywna oraz będzie wymagała zastosowania mniejszej ilości
materiału rozszczepialnego. Teller i Bethe rozpoczynają
badania teoretyczne, natomiast Oppenheimer i Groves
zaczynają się interesować tym problemem - dzięki czemu
ten fragment programu badań nabiera tępa. John Von
Neumann zgadza się pracować w swoim wolnym czasie
nad fizyką implozji.
23 września 1943 - Oppenheimer proponuje włączenie do
programu George'a Kistiakowsky'ego, dyrektora badań
materiałów wybuchowych w OSRD, i skierowanie go do
prac nad implozją.
Październik 1943
¾ ukończono budowę pierwszej kaskady Alfa (96 modu-
łów). Nie mogą one jednak pracować (jak i cały zakład
Y-12) w wyniku niewystarczającej wielkości magne-
zów.
¾ rusza Projekt Alberta, program rozwoju na pełną skalę
środków przenoszenia broni atomowej. Norman
Ramsey został wyznaczony do selekcji i nadzorowania
odpowiedniej modyfikacji wybranego sprzętu.
4 października 1943 - inżynierowie Du Pont'a kończą pro-
jekt pierwszego reaktora produkującego pluton w Hanford
- B-100.
10 października 1943 - rozpoczynają się przygotowania do
budowy reaktora B-100 w Hanford.
21 października 1943 - rozpoczynają się poważne prace
nad budową K-25 w Oak Ridge.
Listopad 1943
¾ najlepsi brytyjscy eksperci od rozszczepienia jądro-
wego, w tym między innymi wielu członków Komi-
tetu Maud opuszcza Wielką Brytanię i przybywa do
Stanów Zjednoczonych jako wsparcie dla programu
budowy bomby. Są to: Bohr, Frisch, Peierls,
Chadwick, William Penney, George Placzek, P.B.
Moon, James Tuck, Egon Bretscher i Klaus Fuchs.
¾ Marynarka akceptuje plan Abelsona budowy pilotażo-
wego zakładu wzbogacania uranu metodą termodyfu-
zji.
¾ w Laboratorium Metalurgicznym wyprodukowano
pierwszą na świecie próbkę metalicznego plutonu w
reakcji redukcji PuF4 z Ba.
4 listopad 1943
¾ stos X-10 w Oak Ridge osiąga stan krytyczny. Ten
chłodzony powietrzem eksperymentalny reaktor pro-
dukuje znaczące jak na tamte czasy ilości plutonu
(gramy) na potrzeby badań własności Pu. W tym cza-
sie światową produkcję plutonu stanowi 2.5 mg wy-
produkowane w cyklotronie
¾ Rada Nadzorcza Projektu Manhattan (Manhattan
Project Governing Board) zatwierdza ambitny plan
badań implozji, zamierzający doprowadzić ten pomysł
do poziomu użyteczności w pół roku.
29 listopad 1943 - rozpoczynają się prace nad modyfikacją
pierwszego B-29 w Wright Field (stan Ohio) do zastoso-
wania w przenoszeniu bomb atomowych.
Grudzień 1943 - po niepowodzeniach związanych z ka-
skadą modułów Alfa, zakład Y-12 zostaje zamknięty w
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
celu przebudowy wyposażenia.
* w Los Alamos Segre dokonuje pomiarów wskaźnika
spontanicznego rozszczepienia w U-235 i uzyskuje wartość
mniejszą niż oczekiwano. Pozwala to przypuszczać, że
budowa działa uranowego będzie łatwiejsza niż plano-
wano.
* rozpoczyna się chemiczna separacja plutonu wytworzo-
nego w reaktorze (X-10).
Styczeń 1944
¾ Kistiakowsky przybywa do Los Alamos i dołącza do
grupy Neddermeyera. Szybko staje się jasne, że aka-
demicki styl prowadzenia badań prezentowany przez
Neddermeyera nie pasuje do kierowania szybko rozra-
stającej się grupy naukowców i techników.
¾ problemy z wykonaniem odpowiednich przegród
dyfuzyjnych sprawiają, że Groves zmienia planowaną
produkcję na nowy typ barier, sprawiając tym samym
kilkumiesięczne opóźnienie w wyposażeniu K-25.
¾ Abelson, z Laboratorium Badawczego Marynarki
Wojennej (Naval Research Laboratory), rozpoczyna
budowę zakładu wzbogacania uranu metodą termody-
fuzji. Ponieważ wie on o kłopotach Projektu Manhat-
tan z dyfuzją gazową, postanawia powiadomić
Oppenheimera o zastosowanej tu technologii termody-
fuzji.
¾ Groves i Oppenheimer decydują o wykonaniu testu
nowej broni. Groves żąda, aby materiał jądrowy dał
się odzyskać w razie niepowodzenia eksplozji - dla-
tego podjęto decyzję budowy Jumbo, 214 tonowego
stalowego kontenera (7.5 m x 3.5 m).
11 stycznia 1944 - stworzono teoretyczną grupę ds. implo-
zji, której szefem został Teller.
Luty 1944
¾ gdy główny budynek jest gotowy, rozpoczyna się
montaż pierwszego reaktora w Hanford.
¾ Rada Nadzorcza Los Alamos ponownie ocenia bada-
nia nad fuzją deuteru i zwraca uwagę, iż tryt jest nie-
zbędny, aby wywołać reakcję termojądrową. Priorytet
badań nad fuzją został później obniżony.
16 lutego 1944 - Kistiakowsky staje się pełnoetatowym
pracownikiem Los Alamos, zastępując Neddermeyer na
stanowisku kierownika grupy badań implozji.
Marzec 1944 - Segre dowodzi poprawności swoich pomia-
rów wskaźnika spontanicznego rozszczepienia w wyprodu-
kowanym w cyklotronie plutonie (zwłaszcza czystym Pu-
239) na 11 rozpadów/kg-s. Jest to wartość nadal do zaak-
ceptowania jeżeli chodzi o zastosowanie metody wstrzeli-
wania (działa), jednak bardzo zawęża margines bezpie-
czeństwa i pewności reakcji.
3 marca 1944 - rozpoczynają się testy z różnymi modelami
samolotów zrzucających imitację bomb atomowych -
pierwsze to zmodyfikowane B-29.
83
Kwiecień 1944 - do Los Alamos docierają maszyny liczące
IBM - są przeznaczone do pracy przy systemie implozji.
¾ James Tuck sugeruje użycie soczewek wybuchowych
do stworzenia sferycznie zbieżnych fal implozyjnych.
¾ Monsanto rozpoczyna prace nad inicjatorem polono-
wym. Początkowo osiąga 2.5 curie/miesiąc.
¾ 5 kwietnia dochodzi pierwsza partia plutonu wyprodu-
kowanego w reaktorze w Oak Ridge. Serge natych-
miast rozpoczyna obserwację samorzutnego rozszcze-
pienia. Do 15 kwietnia wstępnie oszacowuje wskaźnik
spontanicznego rozszczepienia na ponad 50 rozpa-
dów/kg-s, o wiele za dużo jeżeli mianoby zastosować
system działa. Raport nie jest ogłoszony publicznie z
powodu ograniczonych danych, obserwację kontynu-
owano.
Maj 1944
¾ liczba naukowców zatrudnionych w Los Alamos wzra-
sta do 1200.
¾ sześć miesięcy po rozpoczęciu przyspieszonego pro-
gramu implozji dokonano jedynie małego postępu.
Brak odpowiedniego sprzętu diagnostycznego unie-
możliwił dokonanie precyzyjnych pomiarów procesu
implozji - nie znaleziono do tej pory skutecznego roz-
wiązania. Obecnie praktykuje się zastosowanie wielu
jednoczesnych detonacji na powierzchni kuli materiału
rozszczepialnego. Nie wiadomo jednak w jaki sposób
rozmieścić ładunki, aby zminimalizować efekt złego
wymodelowania fali uderzeniowej, powstającego gdy
zderzają się ze sobą fale powstałe z sąsiednich detona-
cji. Nie rozwiązano również problemu wyrzucania
fragmentów rdzenia na zewnątrz, będącego efektem
niedokładnych detonacji.
¾ Tellerowi zostaje odebrane kierowanie teoretyczną
grupą ds. implozji, jak i zostaje wykluczony z całego
programu badań nad rozszczepieniem. Jest to wynik
jego konfliktu z Bethem oraz jego wzrastającej obsesji
na punkcie superbomby (bomby termojądrowej).
¾ do zespołów badawczych Los Alamos dołącza dwóch
brytyjskich naukowców, dzięki którym dokonał się
istotny przełom w pracach nad implozją. Geoffrey
Taylor (przybyły 24 maja) rozwiązuje problemy nie-
stabilności implozyjnej (niestabilność Rayleigha-
Taylora) oraz ostatecznie tworzy projekt minimalizu-
jący możliwość niestabilności. James Tuck dochodzi
zaś do wniosku, aby użyć w procesie modelowania fali
wybuchowej specjalnych ładunków tworzących spek-
tralną implozję (wcześniej rozważano użycie, zapro-
ponowanych przez M. J. Poole w 1942 roku, ładun-
ków "dwu wymiarowych").
9 maja 1944 - 50 mili watowy reaktor osiąga stan kry-
tyczny w Los Alamos. Zawiera 565 g U-235 umieszczo-
nego w 12 calowym zbiorniku z wodą i jest pierwszym na
świecie reaktorem wykorzystującym jako paliwo wzboga-
cony uran, oraz pierwszym który osiągnął stan krytyczny w
Los Alamos.
28 maja 1944 - pierwszy test nowego detonatora, użytego
dla osiągnięcia precyzji i dogodnego do zastosowania w
równoczesnej detonacji ładunków podczas implozji.
84 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Czerwiec 1944
¾ Oppenheimer zastępuje Neddermeyera
Kistiakowskym na stanowisku dyrektora badań
implozji
¾ Bethe i Peierls pracują nad koncepcją tzw. "soczewek
wybuchowych", odpowiednio wymodelowanych i roz-
mieszczonych elementów materiału wybuchowego
będących integralną częścią systemu implozyjnego.
3 czerwca 1944 - po wizycie w pilotowym zakładzie
wzbogacania uranu Laboratorium Badawczego Marynarki,
grupa ekspertów z Los Alamos zaleca wybudowanie za-
kładu termodyfuzji dostarczającego częściowo wzbogaco-
nego surowca do zakładu separacji elektromagnetycznej w
Oak Ridge.
18 czerwca 1944 - Groves podpisuje kontrakt na budowę
S-50, zakładu wzbogacania metodą termodyfuzji, który ma
być wybudowany w Oak Ridge w nie więcej niż trzy mie-
siące.
Lipiec 1944
¾ od połowy miesiąca, gdy zawiodły modele 2D (czyli
ładunki formujące dwuwymiarową, płaską, falę im-
plozyjną), rozpoczęły się eksperymenty z soczewkami
wybuchowymi.
¾ projekt inicjatora neutronowego dla systemu działa
jest gotowy.
1 lipca 1944 - Projekt Manhattan uzyskuje najwyższy prio-
rytet.
4 lipca 1944 - Oppenheimer przedstawia pomiary Segre'a
dotyczące spontanicznego rozszczepienia naukowcom.
Emisja neutronów z plutonu wyprodukowanego w reakto-
rze jest za wysoka, aby można było wykorzystać system
działa. Współczynnik ten wynosi 50 rozpadów/kg-s.
Odkrycie wyjątkowo dużego wskaźnika spontanicznego
rozszczepienia dla wytworzonego w reaktorze plutonu było
punktem zwrotnym dla Los Alamos, Projektu Manhattan
oraz sposobu prowadzenia eksperymentów po drugiej woj-
nie światowej. Pomysł planowanego działa plutonowego
musiał być zarzucony a Oppenheimer zamierzał uczynić z
badania implozji zadanie numer jeden dla całego programu.
Całkowita reorganizacja Los Alamos była konieczna. W 12
miesięcy przed ostateczną datą ukończenia projektu mu-
siały zostać opracowane fundamentalnie nowe technologie,
techniki modelowania fali wybuchowej,. Stawiało to przed
inżynierami jak i naukowcami nie lada problem. Okres ten
uformował również sposób prowadzenia badań naukowych
po wojnie. Naukowcy-administratorzy (w odróżnieniu od
uczonych akademickich czy badaczy) nalegali na rozpo-
częcie badań na dużą skalę. Techniki prowadzenia zauto-
matyzowanych obliczeń były stosowane do rozwiązywania
nie tylko problemów inżynieryjnych, ale także i badaw-
czych. Ludzie, którzy opuścili ośrodek po wojnie wynieśli
takie sposoby traktowania nauki i badań.
20 lipca 1944 - Rada Administracyjna Los Alamos decy-
duje się na reorganizację planów badawczych i skierowanie
wszystkich prac laboratorium na rozwój systemu implozji.
Zamiast zorganizowania ludzi w grupy badawcze czy inży-
nieryjne według stopnia doświadczenia, zastosowano od-
mienny system. Naukowcy zostali podzieleni według sys-
temu nad którym pracowali: implozją lub działem urano-
wym.
Sierpień 1944
¾ Siły Powietrzne rozpoczęły przebudowę 17 B-29
dostosowując je do przenoszenia broni atomowej w
zakładach Glenn L. Martin w Omaha.
¾ Parsons ocenia, że najwcześniej w lutym 1945 system
soczewek implozyjnych będzie w pełni gotowy do te-
stu na dużą skalę; bardziej prawdopodobny wydaje się
jednak schyłek 1945 roku.
¾ A. Francis Birch przejmuje kierowanie projektem
działa uranowego.
Wrzesień 1944
¾ płk por. Paul Tibbets z Sił Powietrznych rozpoczyna
formowanie w Wendover Field (stan Utah) 509 Grupy
Złożonej (509th Composite Group), której zadaniem
będzie dostarczenie bomby w czasie wojny.
¾ w tym momencie K-25 jest do połowy zbudowany, ale
w dalszym ciągu nie wyprodukowano odpowiednich
przegród dyfuzyjnych. Zakład Y-12 pracuje na pozio-
mie 0.05% swoich możliwości. Łączna produkcja wy-
soko wzbogaconego uranu w tym czasie wynosi zale-
dwie kilka gram.
Obecnie, gdy pozostało już mniej niż jeden rok do ewentu-
alnego wykorzystania broni atomowej, widoki na rozwój
prac mających pomóc w wysiłkach wojennych wyglądają
mizernie w stosunku do poniesionych nakładów. Jedyny
możliwy do wykonania w krótkim czasie projekt bomby
zakłada użycie metody wstrzeliwania, do której potrzeba
U-235 - nie znaleziono jednak żadnych praktycznych me-
tod na jego wzbogacanie. Produkcja plutonu jeszcze się nie
rozpoczęła, chociaż techniki produkcyjne zdają się być
obiecujące. Nie zmienia to faktu, że budowa bomby pluto-
nowej jest odległa.
Fizyka możliwych do wykonania soczewek implozyjnych
nie istnieje, także w fazie projektowania trzeba stosować
próbne i błędne techniki. Obserwacja implozji jest nadzwy-
czaj trudna, dlatego zebranie podstawowych danych testo-
wych jest istotną barierą na drodze do sukcesu. Również
wytwarzanie soczewek stanowiło problem. Ciężko pracuje
się z materiałami wybuchowymi - wymagają one niezwy-
kłej ostrożności i bardzo dobrej kontroli jakości, dlatego
produkcja seryjna przerodziła się raczej w powolną sztukę.
Podczas ostatniego roku trwania projektu w użyciu było
około 20 000 soczewek (wartość ta była wielokrotnie
zmieniana lub odrzucana). Stworzenie równoczesnego
systemu inicjacyjnego stanowiło problem, jakim niewąt-
pliwie było dostarczenie dobrej jakości detonatorów w
wystarczającej ilości dla programu testowego. W obliczu
takich problemów, badania kontynuowano również nad
nie-soczewkowym typem implozji.
W tym czasie Robert Christy zasugerował zastosowanie
litego rdzenia, który zostałby podniesiony do wartości
ponadkrytycznej wyłącznie przez kompresję zwiększającą
dwukrotnie gęstość materiału. Taki sposób implozji unika
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
problemów niestabilności i wyrzucania fragmentów mate-
riału, lecz z kolei wymaga zastosowania "modulowanego
inicjatora" (czyli takiego, który wyemitowałby falę neutro-
nów w danym momencie). Na potrzeby wcześniejszych
projektów wystarczało spontaniczne rozszczepienie -
bomba i tak osiągnęłaby dużą skuteczność.
16 września 1944 - zakład wzbogacania S-50 w Oak Ridge
częściowo rozpoczyna pracę, jednak awarie uniemożliwiają
osiągnięcie konkretnej produkcji.
22 września 1944 - przeprowadzono pierwszą próbę implo-
zyjną RaLa. Użyto lantanu o radioaktywności 100 Ci, wy-
produkowanego w reaktorze X w Oak Ridge w celu dostar-
czenia intensywnego źródła promieniowania gamma do
obserwacji implozji (w zasadzie wewnętrznego generatora
promieniowania X). Jest to najsilniejszy radioizotop wy-
tworzony do tego czasu.
26 września 1944 - załadunek uranu do pierwszego reak-
tora produkcyjnego, B-100, w Hanford jest zakończony.
Zawiera on teraz 200 ton uranu, 1200 ton grafitu i jest
chłodzony przez 5 m3 wody/sek. Jest zaprojektowany do
wytwarzania 250 megawat, produkując 6 kg plutonu mie-
sięcznie. Fermi dozoruje start reaktora.
27-30 września 1944 - po kilkunastu godzinach pracy na
mocy 100 megawat, reakcja łańcuchowa w reaktorze B
niespodziewanie wygasa by następnego dnia rozpocząć się
samoczynnie. Po kilku dniach zrozumiano, że jest to spo-
wodowane obecnością Xenonu-135, ubocznego, radioak-
tywnego produktu rozszczepienia, który bardzo efektywnie
absorbuje neutrony. Reaktor musi zostać zmodyfikowany
aby zniwelować ten efekt zanim rozpocznie się produkcja.
12 października 1944 - pierwsze maszyny B-29 lądują na
wyspach Mariany - ich zadaniem będzie bombardowanie
Japonii. Do ten pory Japonia była wolna od ataków z po-
wietrza (jeżeli nie liczyć symbolicznego rajdu z 1942
roku).
6.6 Wyścig ku zwycięstwu - ostatni rok
Od 1 stycznia 1945 do końca programu
Wraz z początkiem roku 1945 priorytet Projektu Manhattan
zaczął stopniowo maleć. Bomba uranowa stawała się być
dostępna w przeciągu kilku miesięcy. Widoki na bombę
plutonową były również dobre, chociaż w jej przypadku
termin ukończenia prac do 1 sierpnia narzucony przez
Grovesa zdawał się być niepewny. Sukcesy aliantów w
walkach z Niemcami i Japonią sprawiły, że udział broni
atomowej jako karty rozstrzygającej przestał być pewny.
Styczeń 1945
¾ dzienna produkcja Y-12 sięga 204 gramów uranu
wzbogaconego do poziomu 80% U-235; zakładana
ilość materiału potrzebna do budowy bomby (około 40
kg) powinna być w tym tempie osiągnięta do 1 lipca.
85
27 października 1944 - Oppenheimer zatwierdza plan prze-
prowadzenia testu w dolinie Jornada del Muerto na terenie
Obszaru Testowego (Bombing Range) w Bazie Lotnictwa
Bombowego w Alamangordo. Groves aprobuje tę decyzję
5 dni później, żąda jednak by głowica testowa została
umieszczona w Jumbo.
Listopad 1944 - produkcja wysoko wzbogaconego uranu w
Y-12 sięgnęła 40 gram dziennie.
24 listopad 1944 - rozpoczynają się naloty B-29 na Japonię.
Tylko 16 bomb trafiło celu - w rajdzie uczestniczyło 100
bombowców.
Grudzień 1944
¾ produkcja w Y-12 osiąga poziom 90 gram wysoko
wzbogaconego uranu dziennie.
¾ rozpoczynają się prace nad inicjatorem implozyjnym
dla bomby o metalicznym rdzeniu - w tym czasie nie
jest jasne, czy można taki w ogóle zbudować.
Połowa grudnia 1944 - w Los Alamos przeprowadzono
pierwszy test soczewek w którym osiągnięto sukces. Do-
wodzi to wykonywalności bomby implozyjnej.
17 grudnia 1944 - stos D osiąga stan krytyczny; stopień
reaktywności jest wystarczający aby zniwelować nega-
tywny efekt produkcji pierwiastków wysoko absorbujących
neutrony. Rozpoczyna się produkcja plutonu na duża skalę.
22 grudnia 1944 - zmontowano pierwszą jednostkę bom-
bową typu Fat Man. Soczewki wybuchowe i materiał ją-
drowy nie są jeszcze dostępne. Bomba została zaprojekto-
wana do zrzutów z samolotów oraz testów naziemnych.
26 grudnia 1944 - rozpoczyna się proces oczyszczenia
napromieniowanego uranu (separacji plutonu) w Hanford.
28 grudnia 1944 - Zmodyfikowany reaktor B zostaje po-
nownie uruchomiony.
¾ do K-25 dostarczone są odpowiednie przegrody dyfu-
zyjne
¾ 160 g plutonu z reaktora X jest dostarczone do Los
Alamos. Pierwsza dostawa z Hanford jeszcze nie do-
tarła.
¾ zakład S-50 rozpoczął pracę uranu wzbogaconego do
poziomu około 0.85%; pracuje 10 z 21 kaskad.
18 stycznia 1945 - w eksperymencie Dragon, przeprowa-
dzonym przez Frischa a polegającym na zrzuceniu frag-
mentu tlenku U-235 na ledwo podkrytyczną kulę tlenku U-
235, stworzono pierwszą na świecie masę krytyczną. Naj-
większa ilość energii wywołana w takim eksperymencie to
20 megawat w 30 milisekund (właśnie z powodu tak krót-
kiego czasu nie dochodzi do niekontrolowanej reakcji ją-
drowej) - temperatura wzrasta w tym czasie o 6 stopni C.
86 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
20 stycznia 1945
* Curtis LeMay przejmuje dowodzenie nad 20 Armią Lot-
niczą stacjonującą na Marianach. W jej skład wchodzi 347
samolotów, ale w ciągu trzech miesięcy prowadzenia na-
lotów żaden z dziewięciu głównych celów nie został znisz-
czony.
* pierwszy stopień K-25 jest ładowany sześciofluorkiem
uranu.
31 stycznia 1945 - Robert Bacher informuje Oppenhe-
imera, że implozyjny inicjator Po-210/Be-9 (będący nadal
w fazie projektowania) jest możliwy do wykonania.
Luty 1945
¾ reaktor F w Hanford przekracza teoretyczną zdolność
produkcyjną osiągając 21 kg/miesiąc.
¾ projekt działa uranowego jest gotowy i zamrożony.
Potrzeba już tylko systemów użycia bojowego bomby
oraz systemów jej dostarczania na miejsce detonacji.
¾ rozpoczyna się planowanie testu bomby implozyjnej.
¾ rozpoczynają się testy inicjatora. Wymagana radioak-
tywność dla polonu wzrasta do 100 Ci/miesiąc.
¾ pluton z Hanford zostaje dostarczony.
¾ admirał Nimitz, dowódca Floty Pacyfiku, został
powiadomiony o naturze programu jądrowego.
¾ wyspa Tinian została wybrana jako baza wypadowa do
nalotów atomowych.
13 lutego 1945 - Drezno zostaje spalone podczas nalotu
dywanowego; ginie 50 000 ludzi.
19 lutego 1945 - Marines lądują na Iwo Jima, bazie, z któ-
rej japończycy obserwowali zbliżające się naloty B-29. W
ciągu następnych dwóch miesięcy ginie 6 281 żołnierzy
Marines a 21 865 zostaje rannych w walce z 20 000 obroń-
ców.
20 lutego 1945 - pierwszy stopień K-25 rozpoczyna pracę.
23 lutego 1945 - przeprowadzono test bomb zapalających
podczas nalotu 172 maszyn na Tokio. Spłonęło 259 ha. Był
to najbardziej destruktywny nalot na Japonię do tego czasu.
28 lutego 1945 - odbyło się spotkanie pomiędzy
Oppenheimerem, Grovesem, Kistiakowskym, Conantem,
Tolmanem, Bethem i Charlesem Lauritsenem mające na
celu omówienie dalszych prac nad projektem bomby pluto-
nowej. Zgodzono się, aby dalsze wysiłki koncentrowały się
wokół techniki kompresji zaproponowanej przez
Christy'ego, w której miano użyć soczewek implozyjnych,
modulowanego inicjatora i elektrycznych detonatorów. Do
produkcji soczewek zdecydowano się użyć Composite B i
baratolu (76% azotanu baru/24% trotylu). Jakkolwiek
żadne z tych technik czy komponentów nie udowodniły
swojej skuteczności - np. do tej pory kompresja metalicz-
nego rdzenia nie była przeprowadzona. Ustanowiono rów-
nież rozkład zajęć mających doprowadzić do ukończenia
badań, prac inżynieryjnych i problemów testowych. Oto
(częściowo) one:
¾ 15 kwietnia - rozwiązać problem koordynacji
detonatorów.
¾ 15 kwietnia - prowadzić na pełną skale produkcję
detonatorów.
¾ 15 kwietnia - rozpocząć produkcję soczewek
implozyjnych.
¾ 25 kwietnia - rozpocząć testy mające na celu zmierze-
nie skierowanej do wewnątrz fali implozyjnej.
¾ 15 maja - przeprowadzić kompresję implozyjną w
teście na pełną skalę.
¾ 4 czerwca - rozpocząć wytwarzanie soczewek dla testu
Trinity
¾ 4 lipca - rozpocząć montaż bomby Gadget dla testu
Trinity.
¾ 1 marca 1945 - zorganizowany został potężny Komitet
Cowpuncher (Cowpuncher Committee), mający spra-
wować kontrolę nad pracami nad bombą implozyjną.
5 marca 1945 - Oppenheimer oficjalnie kończy badania nad
soczewkami wybuchowymi.
9-10 marca 1945 - na rozkaz LeMay'a przeprowadzony
zostaje nalot na Tokio 334 B-29, pozbawionych działek
pokładowych (z wyjątkiem działka w ogonie) aby zwięk-
szyć ładowność, wyposażonych w nisko eksplodujące
bomby zapalające (łącznie 2000 ton). Zostaje spalonych
4092 ha Tokio, ginie co najmniej 100 000 osób, 1 000 000
zostaje rannych (w tym 41 000 ciężko).
11-18 marca 1945 - podczas tych sześciu dni zostają prze-
prowadzone podobne naloty na Nagoję, Osakę i Kobe;
drugie, trzecie i czwarte pod względem wielkości miasta
japońskie. Spalonych zostaje kolejne 4200 ha, ginie ponad
50 000 ludzi.
15 marca 1945 - wszystkie z 21 kaskad w zakładach dyfu-
zji termicznej S-50 w końcu pracuje.
Połowa marca 1945 - zaobserwowano pierwszy dowód
istnienia kompresji metalicznego rdzenia (5%).
3 kwietnia - rozpoczynają się przygotowania na wyspie
Tinian do przyjęcia 509th Composite Group oraz do mon-
tażu broni atomowej.
11 kwietnia 1945 - Oppenheimer informuje, że
Kistiakowsky osiągnął optymalne wyniki z kompresją
implozyjną w testach laboratoryjnych.
12 kwietnia 1945
¾ Otto Frisch kończy eksperymenty nad masą krytyczną
i tzw. "testy zerowej siły wybuchu" w Los Alamos.
¾ prezydent Roosevelt umiera z powodu wylewu krwi
do mózgu.
13 kwietnia 1945 - Sekretarz Wojny Henry Stimson po-
wiadamia prezydenta Trumana o istnieniu programu bu-
dowy bomby atomowej.
25 kwietnia 1945 - Truman odbiera pierwszy poważny
raport dotyczący Projektu Manhattan od Stimsona i
Grovesa.
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Chociaż w tym czasie nie istniała jeszcze żadna bomba
atomowa, nie było żadnych wątpliwości, że jej budowa to
najbliższa przyszłość. Trwały już czynności produkcyjne
niezbędnych elementów, zaś wysiłki inżynierów koncen-
trowały się nad ulepszeniem projektów i technik produkcji.
Wytwarzanie niezawodnych detonatorów w wystarczają-
cych ilościach (tysiące sztuk każdego tygodnia) stwarzało
jednak problemy. Dominującym zdarzeniem z którym
wiązała się niepewność było powodzenie pierwszego testu
atomowego oraz polityczne i militarne przygotowania do
jej użycia. W tym czasie dostępne jest około 25 kg U-235 i
6.5 kg Pu-239.
27 kwietnia 1945 - pierwsze spotkanie grupy zajmującej się
doborem celu do przeprowadzenia detonacji atomowej.
Wybrano 17 lokacji do dalszych rozważań: Zatoka
Tokijska (demonstracja siły w której nie zginęliby ludzie),
Yokohama, Nagoja, Osaka, Kobe, Hiroszima, Kokura,
Fukuoka, Nagasaki i Sasebo (niektóre z nich zostały
wkrótce odrzucone, ponieważ zostały zniszczone w wyniku
nalotów konwencjonalnych).
30 kwietnia 1945
¾ grupa zajmująca się inicjatorami (Bethe, Fermi i
Christy) dobiera najbardziej obiecujące inicjatory (ge-
neratory neutronowe). Ostatecznie zdecydowano się
na projekt "Urchin" (Urwis) - prace nad jego wytwo-
rzeniem rozpoczynają się.
¾ pierwszy ładunek komponentów służących do budowy
bomby opuszcza Wendover Field (stan Utah) i zostaje
skierowany na wyspę Tinian.
2 maja 1945 - pierwsza jednostka typu Raytheon Mark II
ma zostać poddana testom.
7 maja 1945 - przeprowadzono 100 tonowy test. 108 ton
trotylu (TNT) oraz produkty rozszczepienia z reaktora o
radioaktywności 1000 Ci zostało zdetonowane 800 jardów
od punktu zero testu Trinity w celu sprawdzenia poprawno-
ści działania oprzyrządowania mającego być użytym w
pierwszym teście atomowym.
8 maja 1945 - dzień zwycięstwa. Niemcy formalnie podpi-
sują akt kapitulacji.
9 maja 1945 - D.M. Dennison, pod okiem Parsonsa, tworzy
generalne procedury dotyczące bombardowania jądrowego.
10-11 maja 1945 - grupa doboru celu zbiera się ponownie.
Są w niej teraz: Oppenheimer, Von Neumann, Parsons i
Bethe. Przedyskutowane zostają optymalne warunki użycia
bomby atomowej (np. wysokość detonacji itp.). Lista celów
zostaje skrócona do: Kyoto, Hiroszimy, Yokohamy, i arse-
nału w Kokurze (rozważana jest również Niigata).
Połowa maja 1945 - Little Boy jest gotowy do użycia -
brakuje jedynie rdzenia U-235. Ocenia się, że wystarcza-
jąca ilość materiału będzie dostępna 1 sierpnia.
25 maja 1945
¾ 464 B-29 przeprowadza kolejny nalot na Tokio, nisz-
cząc kolejne 4200 ha powierzchni pozostałego miasta.
87
Ginie jedynie (aż?) kilka tysięcy ludzi - mieszkańcy
nauczyli się, aby unikać bomb zapalających oraz
szybko uciekać przed płomieniami.
¾ na 1 listopad została zaplanowana operacja
OLYMPIC, inwazja na Kyushu (położoną na południu
wyspę japońską).
28 maja 1945 - grupa doboru celu spotyka się z płk por.
Tibbetsem. Podczas spotkania omawiane zostają przygo-
towania do dostarczenia bomby nad Japonię oraz zaawan-
sowanie obecnych, konwencjonalnych bombardowań.
Tibbets ocenia, że do 1 stycznia 1946 wszystkie główne
miasta Japonii zostaną spalone przez bomby zapalające.
Lista celów modyfikuje się obecnie do: Kyoto, Hiroszimy i
Niigaty.
30 maja 1945 - Sekretarz Wojny Stimson wybiera Kyoto,
dawną stolicę Japonii, jako cel ataku atomowego.
31 maja 1945 - w Los Alamos rozpoczynają się testy z
masą krytyczną plutonu.
1 czerwca 1945 - Komitet Tymczasowy (The Interim
Committee), stworzony w celu prowadzenie polityki ato-
mowej w czasie wojny oraz stworzenia jej założeń po woj-
nie, którego przewodniczącym był Sekretarz Stanu James
Byrnes, stwierdził, że bomba atomowa powinna być użyta
tak szybko, jak to tylko możliwe oraz, że jako cel powinien
być wybrany obszar miejski.
10 czerwca 1945 - samoloty z 509th Composite Group
zaczynają przybywać na Tinian.
21 czerwca 1945 - pierwszy inicjator implozyjny jest go-
towy.
24 czerwca 1945 - Frisch potwierdza po testach z masą
krytyczną, że projekt rdzenia implozyjnego jest poprawny.
27 czerwca 1945 - Groves spotyka się z Oppenheimerem i
Parsonsem w celu omówienia planu dostarczenia bomb
atomowych na Pacyfik.
Późny czerwiec 1945
¾ LeMay ocenia, że 20 Armia Lotnicza zniszczy
pozostałych 60 głównych miast japońskich do 1 paź-
dziernika.
¾ grupa T-5 w Wydziale T (Teoretycznym) Los Alamos
ocenia siłę wybuchu w treście Trinity na 4-13 kt.
Lipiec 1945 - rozpoczęły się ostateczne przygotowania na
obszarze testowym w Nowym Meksyku, dolinie Jornada
del Muerto, do przeprowadzenia pierwszej detonacji
bomby atomowej - operacja ta uzyskała kryptonim Trinity
(Święta Trójca). Datę ustalono na 16 lipca. Zdecydowano
się nie używać Jumbo, ponieważ ilość produkowanego
plutonu sprawiała możliwość utraty materiału w teście
mniej ważną.
3 lipca 1945 - istnieje już wystarczająca ilość U-235 dla
Little Boy'a.
88 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
6 lipca 1945 - dopasowywanie reflektora uranowego dla
testu Trinity jest ukończone.
7 lipca 1945 - soczewki implozyjne na potrzeby Trinity są
gotowe.
10 lipca 1945 - wybrano najlepsze z dostępnych soczewek
dla testu Trinity.
11 lipca 1945
¾ rozpoczął się montaż Gadget, pierwszej bomby atomo-
wej.
¾ japoński Minister Spraw Zagranicznych Shigenori
Togo depeszuje do ambasadora w Moskwie Naotake
Sato, aby ten zbadał możliwość użycia ZSRR jako po-
średnika w negocjacjach pokojowych.
12-13 lipca 1945 - rdzeń plutonowy i komponenty bomby
Gadget zostają oddzielnie wywiezione na obszar testowy.
Montaż Gadget'a zajmuje personelowi łącznie 1300 godzin
w dniu 13 lipca. Montaż soczewek implozyjnych, reflek-
tora uranowego oraz rdzenia plutonowego w punkcie zero
zakończył się po 1745 godzinach (łącznie) pracy.
14 lipca 1945
¾ Gadget zostaje umieszczony na 100 stopowej wieży
testowej; detonatory zostają zamontowane i podłą-
czone. Rozpoczynają się ostateczne przygotowania.
¾ jednostka bombowa oraz "pocisk" U-235 (łączenie
materiału w tej bombie nastąpić miało metodą wstrze-
liwania; całość materiału możemy podzielić na pocisk
i cel) zostały załadowane w San Francisco na USS
Indianapolis i wyruszyły w rejs na wyspę Tinian.
¾ został przeprowadzony jedyny (przed Gadget) test
systemu implozyjnego. Początkowa analiza wyników
wskazywała na niepowodzenie. Bethe poprawił póź-
niej błąd - okazało się, że pomiary wskazywały na
optymalną kompresję.
16 lipca 1945 - o godzinie 5:29:45 Gadget został zdetono-
wany - była to pierwsza eksplozja atomowa w historii. Siła
wybuchu wynosiła 20-22 kt (początkowo szacowano na
18.9 kt) - wieża stalowa wyparowała.
19 lipca 1945 - Oppenheimer sugeruje Grovesowi, aby U-
235 z Little Boy'a przeznaczyć na stworzenie łączonego
rdzenia uranowo-plutonowego dzięki czemu możliwe by-
łoby, z tego samego materiału, zbudowanie większej ilości
bomb implozyjnych (materiał Little Boy'a wystarczyłby dla
4 bomb implozyjnych). Groves odrzuca ten pomysł ponie-
waż spowodowałby on opóźnienie w użyciu bojowym.
20 lipca 1945 - 509 Composite Group rozpoczyna loty
praktyczne nad Japonią.
23 lipca 1945 - Stimson, przebywający w Poczdamie pod-
czas szczytu Truman-Stalin, otrzymuje aktualną listę ce-
lów. Są to: Hiroszima, Kokura i Niigata. Odbiera również
ocenę możliwości produkcji bomb atomowych: Fat Man
powinien być gotowy do użycia 6 sierpnia, kolejna bomba
tego typu 24 sierpnia zaś trzecia bomba atomowa we wrze-
śniu; w każdym miesiącu powinno ich być coraz więcej -
osiągając w grudniu wartość 7 lub więcej sztuk.
¾ pierwszy testowy model bomby atomowej (bez mate-
riału rozszczepialnego i systemu implozyjnego) zo-
staje zrzucony przez bombowiec z 509th Composite
Group.
¾ półkule plutonowe dla Fatmana są gotowe.
24 lipca 1945
¾ Truman oświadcza Stalinowi, że Stany Zjednoczone
są w posiadaniu bomby atomowej (Stalin wiedział o
tym wcześniej z informacji wywiadu).
¾ Groves wydaje dyrektywę upoważniającą użycia broni
atomowej tak szybko jak to będzie możliwe i gdy po-
goda będzie odpowiednia. Zawierała ona następujące
cele (według ważności); Hiroszima, Kokura, Niigata i
Nagasaki. Rozkaz ten stanowi ostateczne upoważnie-
nie.
¾ w Los Alamos został uformowany cel U-235 dla Little
Boy'a.
25 lipca 1945 - Peer de Silva, oficjalny kurier rdzenia
Fatmana, odbiera 6.1 kg plutonu z Los Alamos.
26 lipca 1945
¾ Truman ogłosił tzw. Deklarację Poczdamską, która
mówiła o że jedynym sposobem zakończenia wojny na
Pacyfiku jest bezwarunkowa kapitulacja Japonii.
¾ Indianapolis dostarcza jednostkę Little Boy oraz po-
cisk U-235 na wyspę Tinian.
¾ pięć transportowców C-54 startuje z Bazy Sił
Powietrznych Kirtland z: celem U-235 Little Boy'a
(jego ostatnim komponentem), rdzeniem plutonowym
Fatmana oraz jego inicjatorem.
28 lipca 1945
¾ rząd japoński odrzuca poczdamskie żądanie kapitula-
cji.
¾ pięć C-54 ląduje na Tinian. Wszystkie komponenty
Little Boy'a są obecnie na miejscu, nie ma jedynie
jednostki bombowej dla Fatmana.
30 lipca 1945 - komponenty nuklearne (cel, pocisk i 4
inicjatory) zostały zamontowane w jednostce bombowej
numer L11.
31 lipca 1945 - montaż Little Boya jest ukończony. Jest on
gotowy do użycia następnego dnia.
1 sierpnia 1945 - zbliżający się do Japonii tajfun zapobiega
atakowi atomowemu. Potrzeba kilku dni, aby pogoda się
poprawiła.
2 sierpnia 1945 - jednostki bombowe F-31 i F-32 typu Fat
Man są dostarczone na Tinian. Rozpoczyna się montaż. Na
11 sierpnia ustalono datę ataku tą bronią.
4 sierpnia 1945 - Tibbets informuje załogi 509th
Composite Group o zbliżającym się zadaniu. Powiadamia
on, że będą zrzucać niezmiernie potężne bomby, lecz nie
ujawnia natury nowej broni.
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
5 sierpnia 1945
¾ o godzinie 15 gen. LeMay oficjalnie potwierdza misję
zaplanowaną na następny dzień. Tibbets ma być pilo-
tem, Parsons poleci jako bombardier.
¾ Tibbets nazywa B-29 nr 82 mianem "Enola Gay" (po
jego matce).
¾ Little Boy został załadowany na samolot.
¾ jednostka F33 typu Fat Man (bez rdzenia plutono-
wego) jest przygotowana do testowego zrzutu.
6 sierpnia 1945
¾ 00:00 - odprawa, jako cel wybrano Hiroszimę; Tibbets
jest pilotem, Lewis drugim pilotem
¾ 02:45 - Enola Gay wystartowała
¾ 07:30 - bomba została uzbrojona
¾ 08:50 - lecąca na 31.000 stóp (9450 m) Enola Gay
przecięła Shikoku, wschodnią dzielnicę Hiroszimy
¾ cel jest dobrze widoczny, nie napotkano oporu
¾ 09:15:17 - Little Boy zostaje zrzucony z 31060 stóp
(950 m).
¾ 09:16:02 (8:16:02 czasu lokalnego) Little Boy eksplo-
duje na wysokości 1900 +/- 50 stóp (ok. 580 m), 550
stóp od punktu docelowego, mostu Aioi, siła wybuchu
wynosiła 12.5-18 kt (najbardziej precyzyjne wydaje
się 15 kt).
7 sierpnia 1945
¾ w obliczu braku poddania się przez japończyków,
rozpoczyna się drukowanie milionów ulotek mających
być zrzuconym nad głównymi miastami japońskimi a
ostrzegającymi przed atakami atomowymi.
¾ z powodu zbliżającego się okresu złej pogody data
zrzucenia Fatmana jest przełożona na 10, a następnie 9
sierpnia. Zmiana ta wymaga pominięcia wielu testów
kontrolnych podczas montażu bomby.
8 sierpnia 1945
¾ na żądanie Ministra Spraw Zagranicznych Togo amba-
sador Sato ponownie próbuje przekonać Sowietów do
podjęcia się mediacji pokojowych. Mołotow odwołuje
spotkanie oraz ogłasza, że Związek Radziecki jest w
stanie wojny z Japonią od dnia następnego.
¾ trwają zrzuty ulotek a Radio Saipan rozpoczyna akcję
informacyjną (Nagasaki nie odbiera ostrzeżeń przed
10 sierpnia).
¾ jednostka F33 typu Fat Man jest zrzucona w locie
testowym.
¾ wczesnym rankiem zakończył się montaż F31 wyposa-
żonego w rdzeń plutonowy.
¾ o godzinie 22 Fat Man został załadowany na B-29
"Bock's Car".
9 sierpnia 1945
¾ 03:47 - Bock`s Car startuje z wyspy Tinian, jako cel
wybrano Kokurę. Pilotem jest Charles Sweeney.
Wkrótce po starcie odkrywa on awarię - system pali-
wowy nie pompuje paliwa z 600 galonowego zbior-
nika rezerwowego.
¾ 10:44 - Bock`s Car nadlatuje nad Kokurę, która jednak
jest pokryta mgłą - nie widać celu. Artyleria przeciw-
lotnicza i myśliwce japońskie zmuszają Sweeneya do
zmiany kursu w kierunku Nagasaki, jedynego celu
drugorzędnego.
89
¾ Bock`s Car ma zapas paliwa wystarczający tylko na
jeden przelot nad miastem, wliczając nawet awaryjne
lądowanie na Okinawie. Duże zachmurzenie utrudnia
odnalezienie celu, jednak mała przestrzeń między
chmurami umożliwia zrzucenie bomby kilkanaście mil
od zamierzonego punktu docelowego.
11:02 (czasu lokalnego) Fatman eksploduje na wysokości
1650 +/- 33 stóp (503 metry) jedynie uszkadzając główny
cel - Wojskową Fabrykę Mitsubishi; siła wybuchu wyno-
siła 19-23 kt (najbardziej prawdopodobne jest 21 kt).
10 sierpnia 1945 - japońskie władze wojskowe i cywilne
nadal nie chcą się zgodzić na przyjęcie aktu bezwarunko-
wej kapitulacji. Cesarz Hirohito wbrew tradycji mówiącej,
iż cesarz nie ingeruje w sprawy rządu, rozkazuje zaakcep-
tować akt kapitulacji, pod warunkiem, że zatrzyma on
swoją pozycję.
11 sierpnia 1945
¾ Truman i Sekretarz Stanu Byrnes zmieniają akt tak,
aby potwierdzał stanowisko Cesarza, ale dalej nie
gwarantują mu tej pozycji w przyszłości.
¾ Groves informuje, że drugi rdzeń plutonowy będzie
gotowy do załadunku 12 lub 13 sierpnia, użyty zaś bę-
dzie mógł być 17 lub 18 sierpnia.
¾ Truman rozkazuje wstrzymać prowadzenie dalszych
ataków atomowych oraz czekać na dalsze decyzje.
¾ Groves decyduje opóźnić załadunek na okręt rdzenia
plutonowego zaraz potem, gdy podpisuje rozkaz jego
przetransportowania na wyspę Tinian. Rdzeń został
wyładowany z ciężarówki zanim jeszcze opuścił Los
Alamos.
¾ Szef Strategicznych Sił Powietrznych Carl Spaatz
wstrzymuje naloty bombowe.
13 sierpnia 1945
¾ Stimson poleca dostarczyć drugi rdzeń plutonowy na
Tinian.
¾ Truman rozkazuje wznowić naloty bombowe. Gen.
Henry Arnold z Sił Powietrznych organizuje najwięk-
szy rajd nad Japonię, w którym uczestniczy ponad
1000 samolotów B-29, przenoszących 6000 ton bomb.
14 sierpnia 1945
¾ następne ulotki informujące o bombardowaniu oraz
terminie poddania zostają zrzucone nad Tokio.
Hirohito wydaje imperatorski edykt akceptujący ka-
pitulację.
¾ o godzinie 14:49 japońska agencja prasowa ogłasza
kapitulację.
17 sierpnia 1945 - Oppenheimer informuje Stimsona, że:
1) broń atomowa powinna być udoskonalana w na-
stępnych latach;
2) dostateczne systemy obronne przeciwko broni nu-
klearnej nigdy nie zostaną stworzone;
3) Stany Zjednoczone nie utrzymają hegemonii na
broń jądrową; 4) lepsza broń nuklearna nie zapo-
biegnie wybuchowi wojny.
90 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
9 września 1945 - zakład S-50 został definitywnie za-
mknięty.
16 października 1945 - Oppenheimer rezygnuje z funkcji
dyrektora Los Alamos.
6.7 Kalendarium prac nad budową bomby atomowej w Związku Radzieckim
W rozdziale tym przedstawiona zostanie ogólna historia
badań radzieckich nad rozszczepieniem aż do roku 1949,
kiedy to ZSRR przeprowadziło pierwszy test jądrowy.
Punkt ten jest w zasadzie alternatywną kontynuacją 6.3,
dlatego nie porusza okresu przed rokiem 1939.
Przy tworzeniu tego punktu korzystałem z książki pt. "Sta-
lin i bomba" Davida Holloway'a, która ukazała się w 1996
roku nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Wszyst-
kich Czytelników zainteresowanych tematem polecam
lekturę tej pozycji.
Od września 1939 do listopada 1949
Październik 1939 - Zeldowicz i Chariton publikują dwa
artykuły w radzieckim czasopiśmie fizycznym ŻETF; w
jednym rozważali możliwość zajścia rozszczepienia przez
prędkie neutrony w U-238; w drugim możliwość rozszcze-
pienia przez powolne neutrony w naturalnym uranie.
Grudzień 1939 - Ioffe w raporcie dla Akademii Nauk
twierdzi, że jest mało prawdopodobne, aby reakcja łańcu-
chowa przyniosła realne korzyści.
7 marca 1940 - Zeldowicz i Chariton publikują kolejny
artykuł w ŻETF w którym podejmują temat masy krytycz-
nej.
26 czerwca 1940 - Akademia Nauk tworzy zespół w skład
którego weszli Wiernadski, Chłopin, Fersmann, a którego
celem było stworzenie planu rozwoju technologii atomo-
wej.
12 lipca 1940 - Wiernadski i Chłopin wysyłają list do Ni-
kołaja Bułganina, wicepremiera i przewodniczącego Rady
Przemysłu Chemicznego i Metalurgicznego, w którym
zwracają uwagę na znaczenie rozszczepienia jądrowego.
Postulują, aby władze zapewniły, iż ZSRR nie pozostanie
w tyle za innymi krajami w dziedzinie rozwoju technologii
jądrowych.
30 lipca 1940 - zorganizowana zostaje Komisja do spraw
Uranu, podległa prezydium Akademii Nauk. Jej przewod-
niczącym został Chłopin, a zastępcami Wiernadski i Ioffe.
Spośród fizyków w skład komisji weszli (z wyjątkiem
Ioffego): Kurczatow, Chariton, Wawiłow, Kapica i
Mandelsztam. Zadaniem Komisji była organizacja prac nad
metodami rozdzielenia izotopów, prowadzenie i koordyna-
cja badań nad rozszczepieniem oraz stworzenie ogólnych
wytycznych kierunków dalszego rozwoju prac. Fersman
został szefem grupy, która za zadanie miała zbadanie złóż
uranu w Azji Środkowej.
17 października 1945 - Norris Bradbury przejmuje stano-
wisko dyrektora Los Alamos (funkcję tę będzie on piasto-
wał przez 25 lat).
29 sierpnia 1940 - Kurczatow, Chariton, Florow i Rusinow
przedkładają Akademii Nauk własny plan badań zatytuło-
wany: "O wykorzystaniu energii rozszczepienia uranu w
reakcji łańcuchowej". Mowa jest w nim m.in. o badaniu
rozszczepienia w U-238 i jego produktów, mierzeniu prze-
kroju czynnego deuteru, węgla i innych pierwiastków itp.
Brak wzmianki o wykorzystaniu nowej technologii w ce-
lach militarnych.
15 października 1940 - Akademia Nauk przyjmuje własny,
opracowany przez Chłopina i Lejpunskiego, program ba-
dań.
30 listopada 1940 - Fersman i Chłopin omawiają efekty
prac kierowanej przez nich ekspedycji do Azji Środkowej.
Sytuacja jest bardzo ciężka - pojawiły się poważne pro-
blemy przy ocenie zaplecza surowcowego, a istniejące
złoża wymagają dużych nakładów na eksploatację. Komi-
sja ds. Uranu zatwierdza propozycję przeznaczenia rezer-
wowych funduszy na zapewnienie dostaw uranu oraz po-
dejmuje decyzje o zakupie 2 ton tego surowca.
W tym czasie, zajmujący się problemami technicznymi
reakcji łańcuchowej, Chariton i Zeldowicz oceniają masę
krytyczną U-235 na 10 kg.
2 grudnia 1940 - w związku z pogłębiającymi się podzia-
łami Ioffe rezygnuje z udziału w Komisji ds. Uranu.
Styczeń 1941 - Laboratorium Biogeochemiczne podjęło się
zadania przygotowania sześciofluorku uranu.
17 maja 1941 - posiedzenie Komisji do spraw Uranu.
Omawiano m.in. obliczenia dotyczące reakcji łańcuchowej,
metody rozdziałów izotopów itp. Pogłębia się spór o prio-
rytety: jedni stawiają na teorię jądrową inni na poszukiwa-
nia uranu.
22 czerwca 1941 - Niemcy atakują Związek Radziecki.
Pierwsze tygodnie walk były niczym innym jak olbrzymią
porażką Armii Czerwonej - została ona zepchnięta daleko
w głąb państwa, była w zasadzie bezbronna. Atak zasko-
czył Związek Radziecki i pomimo faktu, iż Stalin zdawał
sobie sprawę ze zbliżającego się uderzenia, ukazał nieprzy-
gotowanie ZSRR do prowadzenia wojny. Skutki ataku
dotknęły również instytuty naukowe, w tym te pracujące
nad energią atomową. Część personelu została powołana
(lub zgłosiła się na ochotnika) do wojska, większość pla-
cówek badawczych było ewakuowanych w głąb Rosji, a
zdecydowaną większość prac przeznaczono na potrzeby
wojskowe. Dlatego w krótkim czasie jedynie w Instytucie
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Radowym (w którym znajdował się jedyny w Rosji cyklo-
tron - budowa drugiego w instytucie Ioffego została prze-
rwana z powodu wojny), przeniesionym do Kazania, trwały
(bardzo) okrojone badania nad fizyką jądrową (a konkret-
nie - nad separacją izotopów).
10 lipca 1941 - powołana zostaje Rada Naukowo-Tech-
niczna pod przewodnictwem Kaftanowa, w której skład
weszli m.in. Ioffe, Kapica i Siemionow. Jej celem była
organizacja w instytutach badawczych prac na rzecz woj-
ska.
Kwiecień 1942 - Florow wysyła do Stalina list nawołujący
do rozpoczęcia badań nad fizyką jądrową mogącą dopro-
wadzić do budowy bomby. Florow już od dłuższego czasu
działał na rzecz wznowienia prac - do tej pory nic jednak
nie zdziałał. List ten był dla niego w zasadzie ostatnią
możliwością zwrócenia uwagi władz na problem atomi-
styki.
22 października 1942 - Kurczatow i Alichanow przybywają
do Moskwy w związku z objęciem prac nad wznowionymi
badaniami jądrowymi. Po rozmowie z obydwoma naukow-
cami zdecydowano powierzyć kierownictwo badań Kur-
czatowowi.
Styczeń 1943 - rząd radziecki wysyła do Zarządu Lend-
Lease zamówienie na 100 kg tlenku i azotanu uranu oraz
na10 kg metalicznego uranu. To i jeszcze jedno
zamówienie, mówiące o 220 kg tlenku uranu i tyleż samo
azotanu uranu, zostało zrealizowane (amerykanie bardziej
niepokoiła możliwość zwrócenia uwagi na Projekt
Manhattan niż wizja rozwoju prac radzieckich).
Luty 1943
* Państwowy Komitet Obrony przyjął specjalną uchwałę o
organizacji badań w dziedzinie energii atomowej.
* Mołotow udostępnia Kurczatowowi informacje wywiadu
dotyczące prac nad rozszczepieniem w Wielkiej Brytanii.
10 marca 1943 - Państwowy Komitet Obrony zatwierdza
nominację Kurczatowa na kierownika naukowego pro-
gramu atomowego.
12 kwietnia 1943 - Akademia Nauk powołuje do życia
Laboratorium nr 2.
Wrzesień 1943 - Kurczatow zostaje, wbrew sprzeciwowi
niektórych fizyków, wybrany do Akademii Nauk.
Listopad 1943 - Karl Fuchs, wraz z ekspedycją brytyjską,
przybywa do Stanów Zjednoczonych i zostaje włączony do
prac nad Projektem Manhattan.
25 kwietnia 1944 - Laboratorium nr 2 przenosi się do nowo
oddanego budynku w Pokrowskroje-Strieszniewo. W tym
czasie w ośrodku tym pracują 74 osoby, w tym 25 naukow-
ców.
25 września 1944 - w Laboratorium 2 uruchomiony został
cyklotron.
91
Marzec 1945 - emigracyjny rząd czechosłowacki i prezy-
dent Benes podpisują w Moskwie tajne porozumienie, na
podstawie którego ZSRR miał prawo do eksploatacji i
wywozu czechosłowackiego uranu.
Maj 1945 - specjalna radziecka komisja, zorganizowana
przez gen. płk Zawieniagina, udaje się do okupowanych
Niemiec w celu oceny zaawansowania tamtejszego pro-
gramu atomowego.
Czerwiec 1945
¾ Beria powierza Nikolausowi Riehlowi zadanie wytwa-
rzania metalicznego uranu. Na miejsce budowy za-
kładu produkcji wybrany zostaje Elektrostal; rozpo-
czyna się budowa zakładu.
¾ Karl Fuchs przekazuje Związkowi Radzieckiemu
projekt amerykańskiej bomby plutonowej. Współpraca
z Fuchsem stanowiła oczywiście ogromną pomoc dla
radzieckich badaczy - ukazała właściwe drogi poszu-
kiwania rozwiązań. Należy jednak zrozumieć sytuację
w ZSRR w tamtym czasie - program atomowy w pań-
stwie zniszczonym wojną był wspomagany wyłącznie
ze względu na strach przed dominacją Stanów Zjedno-
czonych, bomba atomowa była również oczywiście
wspaniałym narzędziem urzeczywistniającym idee
"czerwonej rewolucji". Dlatego ewentualna wpadka
podczas pierwszej radzieckiej próby atomowej była
nie do pomyślenia. Naukowcy zdawali sobie sprawę,
co by to dla nich oznaczało - musieli zatem do infor-
macji uzyskanych z wywiadu podchodzić szczególnie
ostrożnie. Dlatego koniecznym stało się powtarzanie
wszystkich amerykańskich doświadczeń, badanie po-
prawności każdego założenia. Jest zatem fałszywe
twierdzenie, iż Fuchs umożliwił ZSRR budowę
bomby, że był jej podstawą i gdyby nie on Rosjanie
nie byliby wstanie zbudować bomby. To nieprawda -
Związek Radziecki dysponował świetnymi fachow-
cami (również niemieckimi), uczonymi niczym nie
ustępującymi amerykańskim kolegom.
Sierpień 1945 - rozwiązano problem produkcji grafitu o
dostatecznej czystości - stanowiło to poważny przełom w
planowanych pracach konstrukcyjnych nad pierwszym
reaktorem doświadczalnych zaprojektowanym przez Kur-
czatowa.
8 sierpnia 1945 - na spotkaniu o godzinie 17:00 Mołotow
informuje ambasadora japońskiego w Moskwie, iż od dnia
następnego Związek Radziecki jest w stanie wojny z Japo-
nią. Wkrótce potem, tj. 9 sierpnia o godz. 00:10 (8 sierpnia
o 18:10 czasu moskiewskiego) Armia Czerwona zaatako-
wała siły japońskie w Mandżurii.
20 sierpnia 1945 - powołany zostaje Specjalny Komitet do
spraw Bomby Atomowej; jego przewodniczącym został
Beria, natomiast członkami m.in.: Malenkow, Pierwuchin,
Kurczatow i Kapica.
Wrzesień 1945
¾ do Azji Środkowej udaje się komisja pod przewodnic-
twem Antropowa mająca za zadanie zbadanie znajdu-
jących się tam złóż uranu oraz zorganizowanie jego
wydobycia. W tym czasie sytuacja z tym surowcem w
92 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej

Związku Radzieckim była tragiczna - nikt nie wiedział
skąd wziąć uran - pojawiały się bardzo różne oceny
szans jego odnalezienia oraz miejsc w których
powinno się przeprowadzić badania geologiczne.
¾ grupa Chłopina zajęła się opracowaniem procesu od-
dzielania plutonu.
¾ Kikoin, Sobolew i Smorodynski rozpoczynają prace
nad procesem dyfuzji gazowej, Aleksandrow bada
termodyfuzję natomiast Arcymowicz, Gołowin i
Szczopkin zajmują się separacją elektromagnetyczną.
Grudzień 1945 - Chariton zaprasza Cukiermana (specjalistę
z zakresu materiałów wybuchowych) wraz z jego laborato-
rium do współpracy przy budowie bomby.
15 listopad 1946 - grupa Kurczatowa rozpoczyna prace nad
budową pilotażowego reaktora.
25 grudnia 1946 - o godz. 14 ukończono budowę reaktora.
Cztery godziny później rozpoczęła się samo podtrzymująca
reakcja łańcuchowa, której przebiegiem kierował Kurcza-
tow. Początkowo moc sięgała 100 watów (maksymalna
moc uzyskana z tego reaktora wynosiła 3800 W).
Grudzień 1947 - budynek reaktora w Czelabińsku-40 jest
gotowy.
18 grudnia 1947 - w zakładzie NII-9 otrzymano pierwszą
radziecką próbkę plutonu.

Początek 1946 - wybrano miejsca pod budowę zakładu

Marzec 1948 - rozpoczyna się montaż reaktora w
dyfuzji gazowej - 50 km na północ od Swierdłowska (na- Czelabińsku-40.
zwa kodowa - Swierdłowsk-44), oraz zakładu separacji
elektromagnetycznej - w miejscowości Siewiernaja Tura
(nazwa kodowa - Swierdłowsk-45). Dyrektorem nauko- Początek czerwca 1948 - rozpoczyna się ładowanie prętów
wym pierwszego ośrodka został Kikoin, drugiego zaś uranowych do reaktora A.
Arcymowicz.
7 czerwca 1948 - reaktor A osiąga stan krytyczny.
Styczeń 1946
¾ zakład produkcji uranu jest częściowo gotowy - w 8 czerwca 1948 - reaktor A osiąga moc 10 kW.
stosunku do zaplanowanego harmonogramu ma jednak
duże opóźnienie. Pojawiły się poważne problemy z 22 czerwca 1948 - reaktor A osiąga przewidzianą w pro-
oczyszczaniem surowca. jekcie moc 100 MW. W późniejszej eksploatacji pojawiło
¾ zakłady Elektrostal zaczęły dostarczać uran dla pro- się kilka problemów z pracą reaktora, jednak zostały one
jektu budowy reaktora F1 w postaci cylindrycznych rozwiązane.
prętów, zgodnych ze specyfikacjami podanymi przez
Kurczatowa. Lipiec 1948 - do Arzamasu-16 przybywa generał Duchow,
¾ Kurczatow prosi Dolleżala, dyrektora Instytutu Bu- który zajął się konstrukcją i wykonaniem podstawowych
dowy Maszyn Przemysłu Chemicznego, o pomoc w części składowych bomby.
budowie reaktora przemysłowego.
Grudzień 1948 - ukończono prace nad budową instalacji B
25 stycznia 1946 - Stalin wzywa do siebie Kurczatowa. Jest (zakład separacji plutonu) w Czelabińsku-40.
to pierwsze udokumentowane spotkanie kierownika pro-
gramu jądrowego z "Wodzem". Stalin szczególnie podkre-
Początek 1949 - ponieważ instalacja W (zakład chemiczno-
ślał, jak ważne jest aby program atomowy ruszył zdecydo-
metalurgiczny, w którym oczyszczać miano związki plu-
wanie do przodu.
tonu otrzymane w instalacji B) nie była jeszcze ukończona
zorganizowano tymczasowy Warsztat nr 9.
Kwiecień 1946 - Chariton i Ziernow wybierają miasto
Sarow na lokację KB-11 (Biura Projektowego 11), w któ-
27 lutego 1949 - do Warsztatu 9 dociera pierwsza partia
rym miano prowadzić prace projektowe i wdrożeniowe. Od
roztworu azotanu plutonu.
tego momentu obszar ten znany był jako Arzamas-16 (nie-
którzy określali go jako "Los Arzamas" :-). Do ośrodka
tego sprowadzono elitę radzieckich fizyków jądrowych. Kwiecień 1949 - reaktor na ciężką wodę, zbudowany przez
zespół Alichanowa w Laboratorium 3, osiągnął stan kry-
tyczny. Stanowił on prototyp dla późniejszych konstrukcji
Czerwiec 1946 - w Laboratorium 2 ukończono prace nad
tego typu.
budynkiem dla przyszłego, eksperymentalnego reaktora F1.

Połowa kwietnia 1949 - w Warsztacie nr 9 wyproduko-

Lipiec 1946 - Rada Naukowo-Techniczna zatwierdza pro-
jekt Dolleżala dotyczący budowy reaktora przemysłowego.
Rozpoczęto wykopy pod fundamenty przyszłego kombi-
natu w Czelabińsku-40, w skład którego miał wchodzić
reaktor produkcyjny (instalacja A), zakład separacji plu-
tonu (instalacja B) oraz zakład chemiczno-metalurgiczny
(instalacja W). Kierownikiem budowy został mianowany
gen. mjr Rappoport.
wano czysty dwutlenek uranu, z którego następnie w za-
kładach metalurgicznych otrzymano metaliczny pluton.
Planowano, że do czerwca wyprodukowana zostanie ilość
materiału wystarczająca dla jednej bomby.
Maj 1949 - Kurczatow przybywa na poligon w pobliżu
Semipałatyńska-21; podlegały mu wszystkie jednostki
uczestniczące w próbie, również jednostki wojskowe do-
wodzone przez gen. Bolatko. Przygotowanie poligonu było
zadaniem Pierwuchina.
 Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Czerwiec 1949 - pod kierunkiem Boczwara wyproduko-
wano w Czelabińsku-40 półkule metalicznego plutonu. Dla
zwiększenia bezpieczeństwa zostały one pokryte warstwą
niklu. Następnie przewieziono je do Arzamasu-16.
Na tym etapie można już było przeprowadzić próbną eks-
plozję jądrową bomby plutonowej. Kurczatow zorganizo-
wał spotkanie, na którym zebrał wykonawców podstawo-
wych części składowych bomby i każdemu z nich zadał
pytanie, czy jest gotowy do przeprowadzenia testu. Gdy
wszyscy potwierdzili, stwierdził, że poinformuje władze o
postępie prac i planowanej próbie. W tym samym czasie
naukowcy zostali wezwani do Moskwy, aby osobiście
zameldować Stalinowi o przygotowaniach do próby. W
spotkaniu z uczonymi Stalina interesowała szczególnie
kwestia możliwości budowy dwóch bomb z posiadanego
plutonu. Poza tym nie wnikał w szczegóły techniczne i w
pełni zadowalał się odpowiedziami naukowców.
93
Test miano przeprowadzić w Kazachstanie, a konkretniej
70 km na południe od Semipałatyńska-21 (późniejszy
Kurczatow).
29 sierpnia 1949
¾ 02:00 - ukończono montaż, bomba została wytoczona
przez wrota na platformę windy a stamtąd na wieżę te-
stową.
¾ 06:00 - Kurczatow wydał rozkaz detonacji. Po
trzydziestu minutach odliczania bomba eksplodowała.
Siła wybuchu wynosiła 20 kt.
29 października 1949 - Rada Ministrów podjęła tajną
uchwałę, na podstawie której przyznano tytuły honorowe i
nagrody osobom, które w wyraźny sposób przyczyniły się
do rozwoju prac nad budową bomby atomowej. Bohate-
rami Związku Radzieckiego zostało sześciu fizyków:
Kurczatow, Chariton, Szczołkin, Zeldowicz, Florow i Sa-
dowski.
 7. EFEKTY WYBUCHÓW JĄDROWYCH
Eksplozje jądrowe wytwarzają zarówno bezpośrednie jak i
opóźnione w czasie skutki destrukcyjne. Efekty bezpośred-
nie (fala uderzeniowa, promieniowanie cieplne czy jonizu-
jące) powodują poważne zniszczenia w ciągu sekund lub
minut po wybuchu nuklearnym. Efekty opóźnione (opad
radioaktywny oraz inne efekty środowiskowe) działają
przez dłuższy okres - począwszy od godzin, aż do wieków
- oraz mogą spowodować straty nawet na obszarach bardzo
oddalonych od miejsca detonacji. Te dwie klasy skutków
wybuchów zostały omówione w oddzielnych podpunktach.
Podział energii uwolnionej w ciągu pierwszej minuty po
detonacji pomiędzy trzema najbardziej destruktywnymi
efektami wygląda następująco:

Mały ładunek (<100 Kt) Duży ładunek (>1 Mt)

Promieniowanie cieplne 35% 45%
Fala uderzeniowa 60% 50%
Promieniowanie jonizujące1 5% 5%

(1) - 80% promieniowanie gamma, 20% promieniowanie neutronowe.

Opad promieniotwórczy uwalnia dodatkowe 5-10% energii.

7.1 Przegląd efektów bezpośrednich

Istnieją trzy kategorie efektów bezpośrednich: fala uderze-
niowa, radiacja cieplna (termiczna) oraz promieniowanie
jonizujące. Ich relatywne znaczenie zmienia się w zależno-
ści od siły eksplozji bomby. Przy małych ładunkach
wszystkie trzy mogą być znaczącym źródłem zniszczeń.
Przy sile około 2.5 kt te trzy efekty są sobie równe - są
zdolne do dokonywania znaczących zniszczeń na odległość
1 km. Poniższe równania pozwalają oszacować w zależno-
ści od ładunku promień zniszczeń dokonany przez każdy z
tych efektów:
p_cieplny = Y0.41 * stała_ciep
p_uderzeniowy = Y0.33 * stała_ud
p_jonizujący= Y0.19 * stała_jon
Jeżeli Y jest wielokrotnością (lub częścią) 2.5 kt, wtedy
otrzymamy rezultat w km (a wszystkie stałe równają się
jeden). Bazuje to na radiacji cieplnej wystarczającej do
wywołania oparzeń trzeciego stopnia (8 kalorii/cm2); nad-
ciśnieniu 4.6 psi (oraz optymalnej wysokości do detonacji);
oraz dawce promieniowania 500 rem.
Zrozumienie zasad rządzących tymi prawami jest łatwe do
wytłumaczenia. Część siły wybuchu bomby wyemitowanej
jako promieniowanie cieplne, fala uderzeniowa czy pro-
mieniowanie jonizujące jest stała niezależnie od mocy
eksplozji, jednak zmienia się dramatycznie w zależności od
otoczenia (różne formy energii odmiennie oddziałują z
powietrzem oraz innymi obiektami).
może wyprodukować równie intensywną radiację cieplną
nad obszarem stukrotnie większym. Powierzchnia kuli,
której środek znajduje się w miejscu eksplozji, rośnie pro-
porcjonalnie do kwadratu promienia. Destruktywny pro-
mień wzrasta zaś proporcjonalnie z kwadratem siły eksplo-
zji. W rzeczywistości ów wskaźnik proporcjonalności jest
trochę mniejszy, częściowo z powodu, iż duże bomby
emitują ciepło wolniej co redukuje destrukcję wywołaną
przez każdą kalorię ciepła. Trzeba zaznaczyć, że obszar
eksponowany na działanie radiacji termicznej wzrasta nie-
mal liniowo z siłą wybuchu.
Fala uderzeniowa jest potężnym efektem wybuchów ją-
drowych. Energia fali uderzeniowej skupiona jest w
ośrodku przez który się przemieszcza (włączając w to po-
wietrze). Gdy fala uderzeniowa przechodzi przez lity mate-
riał, utracona energia powoduje zniszczenia. Gdy zaś
przemieszcza się w powietrzu stopniowo traci swój impet.
Im więcej materii, przez którą przechodzi energia, tym
słabszy efekt. Wielkość obszaru, przez który przechodzi
fala uderzeniowa, rośnie wraz ze wzrostem objętości kuli
wycentrowanej w miejscu eksplozji. Z tego powodu moc
fali uderzeniowej maleje wraz ze wzrostem promienia kuli.
Intensywność promieniowania jonizującego rządzi się tymi
samymi zasadami co radiacja cieplna. Jednak promienio-
wanie jonizujące jest także silnie absorbowane przez po-
wietrze, co powoduje o wiele gwałtowniejszy spadek inten-
sywności.

Powietrze jest dobrym ośrodkiem dla radiacji termicznej, Te podstawowe prawa pokazują wyraźnie, iż radiacja ter-
której niszczycielska moc związana jest z gwałtownym miczna (jak i fala uderzeniowa) wzrasta gwałtownie wraz z
wzrostem temperatury. Bomba, która jest 100 razy większa
 Efekty wybuchów jądrowych
siłą eksplozji , podczas gdy promieniowanie jonizujące
zanika.
Zniszczenia Hiroszimy (ładunek o sile 15 kt) były spowo-
dowane tymi wszystkimi trzema efektami. Pożary (włą-
czając w to następujące po wybuchu burze ogniowe) były
najbardziej niszczycielską siłą (dwie trzecie ludzi, którzy
zmarli w pierwszym dniu, zginęło od ognia), która ukazała
swe oblicze na największym obszarze. U 60-70% osób,
które przeżyły, stwierdzono obrażenia spowodowane falą
uderzeniową i ogniem. Ludzie znajdujący się wystarcza-
jąco blisko, aby narazić się na chorobę popromienną, znaj-
dowali się w obszarze śmiercionośnej fali uderzeniowej i
szalejących pożarów - jedynie 30% pozostałych przy życiu
wykazywało oznaki choroby popromiennej. Większość z
tych ludzi było osłoniętych przed działaniem gwałtownych
prądów powietrza i pożarów i z tego powodu udało im się
przeżyć. Jednak pomimo tego, u większości ofiar choroby
popromiennej stwierdzono obrażenia wywołane dwoma
głównymi efektami.
W ładunkach rzędu setek kiloton lub większych (typowych
dla głowic strategicznych) bezpośrednie promieniowanie
staje się mało znaczące. Niebezpieczny poziom promie-
niowania istnieje jedynie tak blisko miejsca eksplozji, że
przeżycie uderzenia prądu powietrza jest niemożliwe. Z
drugiej strony, niszczycielskie pożary mogą powstawać
daleko poza zasięgiem fali uderzeniowej. 20 megatonowa
bomba może spowodować poparzenia trzeciego stopnia w
7.2 Przegląd efektów opóźnionych
7.2.1 Skażenie radioaktywne
Zasadniczym opóźnionym efektem eksplozji jądrowych
jest wyprodukowanie dużych ilości materiałów promie-
niotwórczych o dużym okresie półrozpadu (od dni do ty-
siącleci). Głównym źródłem tych produktów są resztki
pozostałe po reakcji rozszczepienia. Znaczącym drugo-
rzędnym źródłem jest absorpcja neutronów przez nie-ra-
dioaktywne izotopy zarówno z bomby jak i środowiska
zewnętrznego.
Proces rozszczepienia atomów może przebiegać na około
80 różnych sposobów (odmienne reakcje), w których po-
wstać może około 80 różnych izotopów. Różnią się one
zasadniczo właściwościami fizycznymi - w tym trwałością
- niektóre są całkowicie stabilne podczas gdy inne mają
okresy półrozpadu rzędu części sekundy. Rozpadające się
izotopy mogą pozostawić po sobie inne stabilne lub niesta-
bilne izotopy. Z tego powodu otrzymana mieszanina staje
się bardzo szybko niezwykle złożona - w produktach roz-
szczepienia zidentyfikowano około 300 różnych izotopów
36 pierwiastków.
Krótko żyjące izotopy uwalniają swoją energię gwałtow-
nie, tworząc obszary o wysokim stopniu skażenia promie-
niotwórczego, które szybko ulegają neutralizacji. Izotopy o
długim czasie półrozpadu uwalniają energię w czasie więk-
95
odległości 40 km, gdzie fala uderzeniowa może co najwy-
żej wybić szyby i spowodować drobne straty.
Trzeba zaznaczyć, że zniszczenia Hiroszimy i Nagasaki
wywołane bombardowaniem atomowym były o JEDEN
LUB DWIE WIELKOŚCI większe, niż te spowodowane
konwencjonalnymi nalotami dywanowymi na inne japoń-
skie miasta. W tych dwóch miastach zginęło 200 000 ludzi
(ich łączna populacja wynosiła 500 000), co stanowi około
1 japońskich ofiar w wyniku bombardowań. Jest to ważne,
ponieważ bomby te zadały tak poważne straty w ludności i
budynkach momentalnie i bez żadnego ostrzeżenia - doko-
nując tego przy pomocy trzech efektów. Z tego powodu
powszechne obrażenia były natychmiastowe i bardzo dużo
ludzi było niezdolnych do ucieczki z ogarniętych pożarami,
nagle zrujnowanych miast. W porównaniu do tego kon-
wencjonalne rajdy bombowe powodowały kilka bezpo-
średnich zniszczeń, a godziny mijające od rozpoczęcia
nalotu do czasu, gdy pożary ogarniały wszystko, umożli-
wiały ludności ucieczkę.
Istnieje wygodna zasada oceniania krótkoterminowych
strat spowodowanych wszystkimi skutkami ataku nuklear-
nego. Polega ona na oszacowaniu liczby osób znajdujących
się wewnątrz strefy, której granicę wyznacza nadciśnienie
o wartości 5 psi - owa liczba to przybliżony szacunek strat.
W rzeczywistości, część osób znajdujących się wewnątrz
strefy przeżyje a część ludzi na zewnątrz jej zginie - jednak
uważa się, że liczebności tych grup będą równe i że będą
się one wzajemnie pokrywać.
szych okresów czasu, tworząc tym samym obszary o
mniejszym poziomie napromieniowania jednak będące
bardziej trwałe. Z tego powodu produkty rozszczepienia
mają początkowo bardzo wysoki stopień promieniotwór-
czości, który jednak gwałtownie maleje - wraz ze zmniej-
szeniem intensywności radiacji zmniejsza się również
szybkość procesów rozpadu.
Oszacowaniu stopnia napromieniowania służy tzw. "zasada
siedmiu". Mówi ona, iż wraz z każdym siedmiokrotnym
zwiększeniem czasu upływającego od detonacji (rozpoczy-
nając od lub po 1 godzinie) nasilenie promieniotwórcze
maleje 10-krotnie. W ten sposób po 7 godzinach poziom
radioaktywny maleje o 90%, osiągając 1/10 stanu z 1 go-
dziny. Po 7*7 godzinach (49 godzin - w przybliżeniu dwa
dni) intensywność promieniowania maleje o kolejne 90%.
Po 7*2 dniach (dwa tygodnie) promieniowanie zmniejsza
się o nastepne 90% - tak też dzieje się po 14 tygodniach
(7*2 tygodnie). Po sześciu miesiącach wskaźnik szybkości
rozpadu staje się bardziej gwałtowny.
Produkty te są o wiele bardziej groźne w postaci pyłu ra-
dioaktywnego. Poziom skażenia pyłem promieniotwór-
czym zależy głównie od wysokości, na której detonowana
jest bomba, w mniejszym stopniu od rozmiarów eksplozji.
Jeżeli eksplozja jest detonacją atmosferyczną (kula ognia
nie dotyka ziemi) to, gdy wyparowane produkty radioak-
96 Efekty wybuchów jądrowych
tywne schłodzą się wystarczająco do kondensacji, ulegną
zestaleniu w formie mikroskopijnych cząsteczek. Czą-
steczki te zostaną wyniesione w wysokie warstwy atmos-
fery przez rozszerzającą się kulę ognia, chociaż znaczące
ilości pozostają w niższych warstwach atmosfery na skutek
konwekcyjnej cyrkulacji powietrza wewnątrz kuli ognia.
Im większa jest eksplozja, tym więcej i w krótszym czasie
pyłu zostaje wyniesione oraz tym mniejsza proporcjonalnie
ilość pozostawiona w niższych warstwach atmosfery. Dla
detonacji ładunków 100 kt lub mniejszych, kula ognia nie
przekroczy granic troposfery, gdzie odbyłyby się zestale-
nie. Dlatego cały opad promieniotwórczy w przeciągu
miesięcy (zazwyczaj znacznie szybciej) powróci na ziemię
dzięki procesom pogodowym. W ładunku rzędu megaton,
kula ognia wzniesie się tak wysoko, że osiągnie stratosferę.
W stratosferze jest zawarte bardzo mało pary wodnej (jest
"sucha") i nie zachodzą tam procesy, które mogłyby spo-
wodować opad pyłu promieniotwórczego. Dlatego małe
cząsteczki radioaktywne mogą znajdować się w niej przez
okres miesięcy lub lat. Tak długi okres czasu powoduje, że
większość materiału promieniotwórczego ulega rozpadowi
zanim opadnie na ziemię oraz, że będzie on rozprowadzony
na skale globalną. Wraz ze wzrostem siły wybuchu ponad
100 kt proporcjonalnie rośnie ilość pyłu radioaktywnego,
który zostaje wyniesiony do stratosfery.
Eksplozja przeprowadzona bliżej ziemi (wystarczająco aby
kula ognia jej dotknęła) powoduje wciągnięcie do kuli
dużych ilości zanieczyszczeń. Zazwyczaj nie wyparowują
one, a nawet jeśli, jest ich tak dużo, że formują duże frag-
menty. Izotopy radioaktywne wnikają w nie (np. w grudki
ziemi) i bardzo szybko opadają na ziemię. Proces ten trwa
od minut do dni i powoduje skażenie terenu zarówno w
pobliżu detonacji jak i na obszarach oddalonych o tysiące
kilometrów. Największy stopień skażenia wytworzony jest
w pobliżu miejsca eksplozji, ponieważ opada tam najwięcej
pyłu oraz izotopy o krótkim okresie życia nie uległy jesz-
cze rozpadowi. Oczywiście warunki pogodowe mogą
znacznie oddziaływać na ten proces. W szczególności,
opady deszczu mogą spowodować powstanie małych sku-
pisk o bardzo wysokim stopniu skażenia. Zarówno ekspo-
zycja na promieniowanie przenikliwe, jak i wewnętrzne
napromieniowanie (np. przyjęcie skażonego pokarmu)
wiążą się z poważnymi konsekwencjami dla zdrowia.
Eksplozje zbliżone do ziemi, które jednak nie powodują jej
dotknięcia przez kulę ognia, mogą mimo wszystko wytwo-
rzyć poważne skażenie bezpośrednio poniżej punktu deto-
nacji na skutek aktywacji neutronowej. Neutrony pochło-
nięte przez ziemię mogą wytworzyć znaczący poziom
radiacji przez kilka godzin.
Broń klasy megatonowej, która została zaprojektowana
przez Stany Zjednoczone i ZSRR w latach pięćdziesiątych i
sześćdziesiątych, została już w większości wycofana -
zastąpiono ją o głowicami o wiele mniejszym ładunku.
Typową siłą wybuchu nowoczesnych głowic strategicz-
nych, poza kilkoma wyjątkami, jest 200-750 kt. Współcze-
sne badania nad modelami klimatycznymi wykazały, że ta
redukcja ładunku zaowocowała dużym zwiększeniem sto-
sunku opadu radioaktywnego pozostawionego w niższych
warstwach atmosfery oraz o wiele szybszym i bardziej
intensywnym rozpadem pyłu promieniotwórczego, niż to
zakładano w pracach prowadzonych w latach sześćdzie-
siątych i siedemdziesiątych. Redukcja siły arsenału strate-
gicznego, związana z rezygnacją z broni o dużym ładunku
na rzecz większej ilości mniejszych głowic, spowodowała
zwiększenie ryzyka powstania opadu radioaktywnego.
7.2.2 Efekty atmosferyczne i klimatyczne
Chociaż nie tak śmiercionośne jak skażenie radioaktywne,
inne efekty środowiskowe mogą być również szkodliwe.
7.2.2.1 Niszczenie warstwy ozonowej
Wysoka temperatura nuklearnej kuli ognia połączona z
gwałtowną ekspansją oraz ochładzaniem powoduje wytwo-
rzenie dużych ilości tlenków azotu z atmosferycznego tlenu
i azotu (podobnie, jak dzieje się w silnikach spalinowych).
Każda megatona produkuje około 5000 ton tlenków azotu.
Wznosząca się kula ognia silnego ładunku kilotonowego
lub megatonowego przeniesie tlenki azotu w głąb stratos-
fery, skąd będą mogły osiągnąć warstwę ozonową. Seria
dużych eksplozji atmosferycznych może znacząco osłabić
warstwę ozonową. Silne testy przeprowadzone w latach
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych prawdopodobnie spowo-
dowały częściowe zniszczenie tej warstwy, jednak pomiary
ozonu przeprowadzane w tamtych latach były za bardzo
ograniczone aby pozwolić na odróżnienie tych zmian od
procesów naturalnych.
7.2.2.2 Zima jądrowa
Znana propozycja grupy TTAPS (Turco, Toon, Ackerman,
Pollack i Sagan) dotycząca potencjalnej "zimy jądrowej"
jest kolejnym możliwym następstwem użycia broni nukle-
arnej. Efekt ten jest spowodowany przez absorpcję światła
słonecznego przez duże ilości sadzy znajdujące się w at-
mosferze, a pochodzące z licznych pożarów miast i od-
wiertów naftowych zniszczonych podczas ataku nuklear-
nego.
Podobne zdarzenia zostały zaobserwowane w przyrodzie
podczas erupcji wulkanu, kiedy to do atmosfery dostały się
duże ilości pyłu. Następstwem wybuchu wulkanu Tambora
w 1815 (największej erupcji wulkanu we współczesnej
historii) był "rok bez lata" w 1816 - najchłodniejszy rok w
ostatnich stuleciach.
Sadza jest bardziej efektywna w absorbowaniu światła niż
pył wulkaniczny oraz jej cząsteczki są małe i nieodporne
na działanie wody i z tego powodu bardzo lotne oraz łatwe
do zmycia.
Chociaż początkowe wyniki pracy grupy TTASP spotkały
się z dużą dozą sceptycyzmu i krytycyzmu, późniejsze
zaawansowane prace prowadzone przez naukowców na
całym świecie potwierdziły je we wszystkich detalach.
Wyniki te wskazywały, że ilość sadzy wytworzona podczas
pożarów większości głównych miast Stanów Zjednoczo-
nych i ZSRR zniszczy podstawy globalnego klimatu.
Głównym efektem byłoby gwałtowny i drastyczny spadek
temperatury, zwłaszcza na kontynentach. Ostatnie badania
wykazały, że atak nuklearny na dużą skalę przeciwko ce-
 Efekty wybuchów jądrowych
lom miejskim i rafineriom spowodowałby średni spadek
temperatury o przynajmniej 10 stopni C przez wiele mie-
sięcy. Taki poziom ochłodzenia przekracza wielokrotnie to,
co zostało zaobserwowane w poznanej historii i można go
porównać do ery lodowcowej. Prawdopodobnie tak duże
zmiany klimatyczne nie zaszły na Ziemi od 65 milionów
lat.
Oczywiście mniejszy atak spowodowałby powstanie ogra-
niczonego efektu "zimy jądrowej". Udowodniono jednak,
7.3 Fizyka efektów broni nuklearnej
Promieniowanie cieplne i fala uderzeniowa są nieuniknio-
nymi konsekwencjami momentalnego wydzielenia ogrom-
nej ilości energii na małym obszarze i z tego powodu są
charakterystyczne dla wszystkich broni nuklearnych nie-
zależnie od typu czy detali konstrukcyjnych. Stopień emisji
promieniowania jonizującego, zarówno wypromieniowa-
nego w chwili eksplozji jak i przez pył promieniotwórczy,
zależy od fizyki reakcji jądrowych oraz od budowy broni,
dlatego też jest silnie uzależniony zarówno od typu jak i
konstrukcji bomby.
7.3.1 Fizyka kuli ognia
Kula ognia jest gorącą kulą gazu wytworzoną, gdy reakcje
rozszczepienia rozsadzają bombę i powodują ogrzanie
bezpośrednio otaczającego ośrodka do bardzo wysokiej
temperatury. Wraz z rozszerzaniem się tej rozżarzonej kuli
gorącego gazu, część jej energii jest wypromieniowana
jako radiacja termiczna (włączając światło widoczne jak i
ultrafioletowe), część zaś zużyta jest do stworzenia fali
uderzeniowej w otaczającym środowisku. Pochodzenie
tych dwóch destruktywnych efektów jest połączone fizyką
kuli ognia. Poniższe rozważania zakładają (jeżeli nie jest
inaczej zaznaczone), iż kula ognia formuje się na otwartym
powietrzu.
7.3.1.1 Wczesne fazy tworzenia kuli ognia
Bezpośrednio po zakończeniu w broni produkujących
energię reakcji jądrowych, energia jest skoncentrowana w
paliwie nuklearnym. Energia jest zmagazynowana jako (wg
znaczenia): promieniowanie cieplne lub fotony; energia
kinetyczna zjonizowanych atomów i elektronów (głównie
elektronów, ponieważ liczba wolnych elektronów przewyż-
sza liczbę atomów); oraz pobudzone atomy, które są czę-
ściowo lub całkowicie pozbawione elektronów (częściowo
dla ciężkich pierwiastków, całkowicie dla lekkich).
Promieniowanie cieplne jest emitowane przez całą materię.
Jego intensywność oraz długość fali jest funkcją tempera-
tury - wzrastają proporcjonalnie do przyrostu temperatury.
Nasilenie radiacji termicznej wzrasta bardzo gwałtownie -
wraz z czwartą potęgą temperatury. Z tego powodu przy
temperaturze typowej dla wybuchów jądrowych 60-100
milionów stopni C, która jest około 10 000 razy większa od
temperatury panującej na powierzchni Słońca, jasność (na
jednostkę powierzchni) jest około 10 biliardów (1016) razy
97
że produktywność największych światowych zbiorów
żywności pochodzących z upraw podzwrotnikowych zo-
stałaby dramatycznie zmniejszona, jeżeli nastąpiłby spadek
temperatury o więcej niż jeden stopień na krótki okres
czasu w sezonie dojrzewania. Ponieważ światowe zapasy
żywności wystarczają jedynie na kilka miesięcy, wojna
podczas wiosny lub lata na półkuli północnej w dalszym
ciągu spowodowałaby, na skutek tego efektu, globalny
głód nawet jeżeli wywołałaby jedynie delikatna "jesień
jądrową".
większa. W konsekwencji około 80% energii eksplozji
jądrowych istnieje w formie fotonów. W tych temperatu-
rach istnieją one w postaci miękkiego promieniowania X o
energiach rzędu 10-200 keV.
Jako pierwsze z bomby energię unosi promieniowanie
gamma wyprodukowane w reakcjach jądrowych. Promie-
nie gamma są obdarzone energią rzędu MeV i ich znacząca
ilość przenika przez reflektor i obudowę bomby uciekając z
prędkością światła. Promienie gamma jonizują otaczające
molekuły powietrza, powodując rozpoczęcie reakcji che-
micznych, które formują gęstą warstwę "smogu" rozciąga-
jącą się na dziesiątki metrów wokół bomby. Smog ten to
głównie ozon oraz tlenki azotu.
Promienie X, będące wśród cząstek na szczycie pod
względem przenoszonej energii, dysponują dużą zdolnością
penetracyjną i mogą pokonywać z prędkością światła
znaczne odległości przez materię zanim zostaną pochło-
nięte. Absorpcja promieniowania X pobudza atomy powo-
dując, że po pewnym czasie emitują one część swojej ener-
gii jako nowy promień X (o mniejszej energii). Proces, w
których promienie X dzięki łańcuchowi kolejnych emisji i
absorpcji przenoszą energię z gorącego rdzenia bomby,
nazywa się transportem radiacyjnym (czy też promienio-
twórczym). Ponieważ każda absorpcja/re-emisja trwa pe-
wien czas oraz kierunek ponownej emisji jest losowy (jest
równie prawdopodobny powrót do centrum bomby jak i
ucieczka z niej), wskaźnik prędkości transportu radiacyj-
nego jest zdecydowanie niższy niż prędkość światła. Po-
mimo to jest znacząco większy od prędkości ekspansji
plazmy (zjonizowanego gazu) tworzącego kulę ognia czy
szybkości neutronów.
Rozszerzający się pęcherz o bardzo wysokiej temperaturze
jest często nazywany "kulą izotermiczną". Jest to prze-
strzeń, w której wszystko zostało już rozgrzane przez pro-
mienie X niemalże do temperatury unifikacji - początkowo
dziesiątek milionów stopni. W momencie, gdy kula rozsze-
rza się poza granice skrzyni bomby rozpoczyna ona emisję
światła (chyba, że bomba znajduje się podziemią lub pod-
wodą). Z powodu wciąż olbrzymich temperatur jest niewia-
rygodnie jasno (przy kuli tryliony razy jaśniej niż na po-
wierzchni Słońca). Większość energii jest wypromienio-
wana jako promienie X oraz ultrafioletowe, które są niewi-
doczne w powietrzu. Nawet jeśli długości fal znajdują się
na pograniczu ultrafioletu i światła widzialnego, większość
98 Efekty wybuchów jądrowych
energii jest absorbowana przez warstwę "smogu". Na tym
etapie kula ognia ma tylko kilka metrów średnicy.
7.3.1.2 Rozwój fali uderzeniowej i emisja promieniowania
c ieplnego
Wraz z ekspansją kuli ognia, ochładza się ona i maleje
długość fali fotonów przenoszących energię. Fotony o
dłuższej długości fali nie przenikają tak daleko przed ab-
sorpcją, spada więc także prędkość transportu energii.
Kiedy kula izotermiczna ochładza się do około 300 000
stopni C (a jasność przy kuli jest jedynie 10 milionów razy
większa niż przy powierzchni Słońca) prędkość transportu
radiacyjnego wyrównuje się z prędkością dźwięku w znaj-
dującej się w kuli ognia plazmie. W tym momencie fala
uderzeniowa formuje się jako energia kinetyczna szybko
poruszających się jonów, które rozpoczynają przekazywa-
nie energii otaczającemu powietrzu. Ten fenomen, znany
jako "separacja hydrodynamiczna", zdarza się dla 20 kt
ładunku około 100 mikrosekund po eksplozji, kiedy kula
ognia ma jakieś 13 metrów średnicy. Wewnętrzna fala,
spowodowana gwałtownie rozszerzającymi się resztkami
bomby, może wyprzedzić i wzmocnić zewnętrzną falę
uderzeniową kilkaset mikrosekund później.
Początkowo fala uderzeniowa porusza się z prędkością 30
km/sek, stukrotnością prędkości dźwięku w normalnym
powietrzu. Powoduje to olbrzymią kompresję i ogrzanie
powietrza , aż do 30 000 stopni C (około pięciokrotnie
większej niż temperatura powierzchni Słońca). W takiej
temperaturze powietrze staje się rozżarzone i zjonizowane.
Zjonizowany gaz jest nieprzenikalny dla widzialnego pro-
mieniowania, także fala uderzeniowa ukrywa bardziej
gorącą kulę izotermiczną. Czoło fali jest wielokrotnie ja-
śniejsze niż Słońce, jednak jest o wiele bledsze niż kula
izotermiczna i dlatego zdaje się optycznie wyglądać jak
swoistego rodzaju zasłona.
Kula ognia jest najjaśniejsza tuż po procesie separacji hy-
drodynamicznej - ogromna intensywność światła rekom-
pensuje rozmiary kuli. Gwałtowny spadek temperatury
powoduje dziesięciokrotny spadek energii cieplnej, osią-
gając go w około 10 milisekund dla bomby 20 kt (100
milisekund dla bomby 1 Mt). Na ten "pierwszy impuls"
składa się jedynie około 1% łącznej radiacji termicznej
wyemitowanej przez bombę. W tym momencie, kula wy-
tworzona przez 20 kt bombę ma 180 metrów średnicy.
Kiedy kula rozszerzy się i ochłodzi do około 3000 stopni
przestaje się jarzyć i stopniowo zaczyna świecić. Proces ten
jest nazywany "ucieczką" i następuje dla 20 kt ładunku po
około 15 milisekundach, kiedy czoło fali uderzeniowej
rozszerzyło się do 220 metrów i przemieszcza się z prędko-
ścią 4 km/sek. Kula izotermiczna, ciągle bardzo jasna,
zaczyna być widoczna i formuje "drugi impuls" (tworzy go
jasność kuli+zewnętrzna temperatura). Kula zwiększa teraz
znacznie swoje rozmiary i zawiera prawie wyłącznie świa-
tło o długościach fal widocznych w powietrzu, dzięki
czemu osiąga większość jasności z pierwszego impulsu
przy niższej temperaturze. Drugi impuls następuje dla ła-
dunku 20 kt w około 150 milisekundzie, 900 milisekundzie
dla bomby 1 Mt. Po "ucieczce", fala uderzeniowa nie od-
działuje już więcej z kulą.
Końcowe granice trwania drugiego impulsu są niemożliwe
do wyznaczenia ponieważ współczynnik stopnia emisji
maleje przez pewien okres czasu. Niektóre opracowania
oceniają, że 300 milisekund po detonacji 20 kt ładunku (1.8
sekundy dla 1 Mt) 50% łącznej radiacji cieplnej zostało już
wyemitowane i że do chwili rozpoczęcia drugiego impulsu
zmaleje do 40%. Wskazuje to na osiągnięcie wskaźnika
10% do 750 milisekundy (20 kt) i 4.5 sekundy (1 Mt). Czas
trwania emisji oszacowuje się jako 0.45 potęga siły wybu-
chu (Y0.45).
Chociaż drugi impuls nigdy nie osiąga stopnia jasności
pierwszego, stanowi on 99% promieniowania cieplnego
wyemitowanego przez bombę (jest on o wiele dłuższy).
7.3.2 Fizyka promieniowania jonizującego
Istnieją cztery znaczące typy promieniowania jonizującego
produkowanego podczas eksplozji jądrowej: neutrony,
promieniowanie gamma, cząstki beta i alfa. Promienie
gamma to prędkie (krótkie długości fali) fotony (takie jak
promienie X), cząstki beta to szybko poruszające się elek-
trony, a cząstki alfa to jądra helu.
Wszystkie jednak korzystają z tego samego, prostego me-
chanizmu: tworzenia chemicznie reaktywnych tzw. "wol-
nych rodników", które powodują mutacje normalnych
procesów zachodzących w żywych komórkach. Rodniki te
powstają, gdy wysokoenergetyczne promieniowanie uderzy
w molekułę żywej tkanki, powodując jej rozpad w zjoni-
zowane cząstki. Szybkie neutrony mogą ponadto dokonać
transmutacji zwykłych atomów do postaci radioaktywnych
izotopów, co powoduje dodatkowe nasilenie radiacji joni-
zującej w organizmie.
Jednakże różne typy promieniowania wiążą się z odmien-
nym stopniem ryzyka. Neutrony i promienie gamma to
typy radiacji o wysokim stopniu penetracji. Bardzo trudno
jest przed nimi się ochronić. Mogą pokonywać setki me-
trów powietrza czy murów zwykłych domów. Dzięki temu
mogą spowodować śmiertelne napromieniowanie nawet,
jeżeli organizm nie miał bezpośredniego kontaktu ze źró-
dłem radiacji. Cząstki beta są mniej przenikliwe - mogą
pokonywać kilka metrów powietrza, lecz nie muru, i spo-
wodować poważne konsekwencje dla organizmu znajdują-
cego się w pobliżu źródła. Cząstki alfa mają zasięg w po-
wietrzu jedynie kilku centymetrów i nie mogą przenikać
nawet skóry. Promieniowanie alfa może spowodować ob-
rażenia jedynie jeżeli izotop je emitujący dostał się do
organizmu (np. z pokarmem).
Efekt ochrony różnych materiałów przed promieniowaniem
jest zazwyczaj wyrażony w połowie lub dziesiątej grubości
- innymi słowy grubości materiału potrzebnego do zredu-
kowania intensywności promieniowania o połowę lub do
jednej-dziesiątej. Kolejne warstwy osłony redukują nasile-
nie promieniowania w tej samej proporcji - tak więc trzy
warstwy dziesiątej grubości redukują intensywność do
jednej-tysięcznej (dziesiąta grubość stanowi około 3.3
połowy grubości). Wartości niektórych dziesiątych grubo-
ści materiałów dla promieni gamma przedstawiają się na-
stępująco: stal 8.4-11 cm; beton 28-41 cm; ziemia 41-61
cm; woda 61-100 cm; drewno 100-160 cm. Wartości te
 Efekty wybuchów jądrowych
zmieniają się w zależności od różnych energii promieni
gamma.
Nawet lekkie ubranie stanowi pewną ochronę przed pro-
mieniowaniem beta.
7.3.2.1 Źródła promieniowania
7.3.2.1.1 Radiacja bezpośrednia
Promieniowanie jest emitowane bezpośrednio w reakcjach
jądrowych generujących eksplozję oraz przez rozpad radio-
aktywnych produktów rozszczepienia (zarówno resztek
materiału nuklearnego, jak i pobudzonych radioaktywnie
atomów).
W wyniku samej eksplozji, jeszcze zanim bomba zostanie
rozerwana, generowany jest krótki (około 100 nanosekun-
dowy) wybuch promieni gamma i neutronów. Intensyw-
ność tej emisji zależy bardzo silnie od typu broni oraz spe-
cyfiki konstrukcji. W większości projektów początkowy
wybuch promieniowania jest prawie w całości zaabsorbo-
wany przez bombę (reflektor, skrzynię, materiały wybu-
chowe itp.), także przyczynia się on w małym stopniu do
skażenia promieniotwórczego. Neutrony, będące bardziej
przenikliwe, mogą uciec. Zarówno reakcje rozszczepienia
jak i fuzji produkują neutrony. Fuzja produkuje jednak ich
o wiele więcej na kilotonę ładunku i są one generalnie
bardziej energetyczne od neutronów wytworzonych przez
rozszczepienie. Niektóre wyposażenie (bomby neutro-
nowe) są zaprojektowane w taki sposób, aby wyemitowały
tak dużo energii w postaci neutronów, jak to tylko moż-
liwe. W bombach atomowych (korzystających jedynie z
rozszczepienia) silnie reflektorowanych ucieka znikoma
część neutronów. Ocenia się, że Fatman nie spowodował
silnej ekspozycji na neutrony a jedynie 2% łącznej dawki
promieniowania Little Boy'a stanowiło neutrony.
Zależnie od konstrukcji broni, [promieniowanie neutro-
nowe może samo w sobie stanowić znaczące źródło radia-
cji. Kiedy neutrony przemieszczają się w powietrzu są
wyhamowywane przez kolizje z jego atomami oraz ewen-
tualnie pochłaniane. Proces spowalniania neutronów po-
woduje skażenie promieniotwórcze. Część energii utraco-
nej przez szybki neutron w czasie zwalniania jest prze-
kształcona do promieni gama, czasami o bardzo dużych
energiach (dla 14.1 MeV neutronów). Czas trwania pro-
dukcji promieni gamma przez neutrony to około 10 mikro-
sekund. W wyniku absorpcji neutronów przez azot-14
także powstają promienie gamma - proces ten trwa do 100
milisekund.
Bezpośrednio po eksplozji obecna jest duża ilość produk-
tów rozszczepienia o bardzo krótkich okresach półrozpadu
(milisekundy do minut). Rozpad tych izotopów generuje
intensywne promieniowanie gamma, które jest emitowana
bezpośrednio z kuli ognia. Proces ten jest zazwyczaj ukoń-
czony w ciągu 10 sekund.
Relatywna waga tych źródeł promieniowania gamma za-
leży od wielkości eksplozji. Małe ładunki (powiedzmy 20
kt) mogą wytworzyć do 25% całkowitego promieniowania
gamma dzięki bezpośrednim reakcją, których produktami
99
są promienie gamma i neutrony. Dla większych ładunków
(1 Mt) ten współczynnik w zasadzie równy jest zero. We
wszystkich przypadkach ogrom promieni gamma powstaje
dzięki rozpadowi radioaktywnych produktów.
7.3.2.1.2 Promieniowanie opóźnione
Opóźniona radiacja jest jedynym źródłem cząstek alfa i
beta. Są one oczywiście również emitowane podczas szyb-
kiego rozpadu (opisywanego w poprzednim podpunkcie),
ale zasięg ich działania jest zbyt mały, aby mogły one się
przyczynić do nasilenia promieniowania. Promieniowanie
beta i alfa nabiera znaczenia, gdy radioaktywny pył za-
czyna osiadać. W tej fazie promieniowanie gamma jest
nadal istotne.
Opad jest mieszanką różnych radioaktywnych izotopów, w
której ciągle zachodzą procesy rozpadu jednego izotopu w
inny. Wiele izotopów ma znaczny udział w całkowitym
poziomie radiacji. Promieniowanie z krótko żyjących izo-
topów dominuje początkowo - ogólnym trendem jest pod-
trzymanie intensywności rozpadu po ich zniknięciu. W
dłuższych przedziałach czasu na znaczeniu zyskują dłużej
żyjące izotopy, a kilka z nich ma szczególny udział w kre-
owaniu skażenia długoterminowego.
Radioaktywne izotopy są mierzone w kiurach (Ci). 1 kiur
jest wielkością radioaktywności materiału, który przecho-
dzi 3.7x1010 rozpadów/sek (równe 1 g radu-226). Bardziej
współczesną jest jednostka układu SI bekerel (Bq), 1 beke-
rel równy jest 1 rozpadowi/sek. Rozszczepienie 57 gramów
wytwarza 3x1023 atomów będących produktami tej reakcji
(dwa na miejsce jednego atomu materiału rozszczepial-
nego). W minutę po detonacji masa przechodzi rozpady na
poziomie 1021 dezintegracji/sek (3x1010 Ci). Ocenia się, że
jeżeli te produkty byłyby rozprzestrzenione na obszarze 1
km2, wtedy na wysokości 1 m ponad ziemią w godzinę po
eksplozji intensywność promieniowania wynosiłaby 7500
radów/godzinę.
Izotopy o szczególnym znaczeniu to: jod-131, stront-90 i
89 oraz cez-137. Są one ważne zarówno z powodu dużej
ilości zawartej w opadzie promieniotwórczym jak również
ze względów ich działanie biologiczne. Izotopy te są łatwo
absorbowane, koncentrowane oraz magazynowane przez
organizm i mogą spowodować poważne konsekwencje dla
zdrowia, nieproporcjonalnie duże w stosunku do ilości
materiału radioaktywnego.
Jod-131 jest emiterem promieniowania beta i gamma; jego
okres półrozpadu wynosi 8.07 dni (aktywność 124,000
Ci/g). Energia rozpadu to 970 keV, zazwyczaj dzielone na
606 keV cząstkę beta oraz 364 keV falę gamma. Z powodu
swojego krótkiego okresu półrozpadu jest szczególnie
niebezpieczny w tygodniu po eksplozji, chociaż wywołane
przez niego skażenie może się utrzymywać przez kilka
miesięcy. Stanowi około 2% izotopów wyprodukowanych
przez reakcje rozszczepienia - 1x105 Ci/kt. Jod jest łatwo
absorbowany przez organizm i koncentrowany w małym
gruczole tarczycowym.
Stront-90 jest emiterem beta (546 keV, brak promieniowa-
nia gamma) o okresie półrozpadu 28.1 lat (aktywność 141
100 Efekty wybuchów jądrowych
Ci/g); stront-89 jest również emiterem beta (1.463 MeV,
gamma bardzo rzadko) o czasie półrozpadu 52 dni (aktyw-
ność 28,200 Ci/g). Każdy z tych izotopów stanowi około
3% ogółu izotopów reakcji rozszczepienia: 190 Ci Sr-90 i
3.8x104 Ci Sr-89 na kilotonę. Z powodu ich chemicznego
podobieństwa do wapna są łatwo przyswajane przez orga-
nizm i magazynowane w kościach. Sr-89 jest ważnym
czynnikiem kreującym skażenie w rok lub dwa po eksplo-
zji, zaś Sr-90 skaża środowisko na wieki. Największe
szkody wywołuje powstały po rozpadzie Sr-90 izotop itr-
90. Y-90 ma okres półrozpadu równy tylko 64.2 godziny,
także ulega rozpadowi tak szybko jak powstał, i emituje
2.27 MeV cząstkę beta.
Cez-137 jest emiterem cząstek beta i fal alfa; jego okres
półrozpadu wynosi 30 lat (aktywność 87 Ci/g). Energia
rozpadu równa jest 1.176 MeV, zazwyczaj dzielona na 514
keV cząstkę beta i 662 keV falę gamma. Stanowi on około
3-3.5% wszystkich produktów rozszczepienia - 200 Ci/kt.
Jest głównym długoterminowym emiterem promieniowania
gamma spośród izotopów znajdujących się w opadzie ra-
dioaktywnym i skaża środowisko na wieki.
Chociaż nieistotne ze względu na efekty promieniotwórcze,
izotop węgla-14 i tryt są również interesujące ze względu
na możliwe mutacje genetyczne. Nie są to bezpośrednie
7.4 Detonacje atmosferyczne i naziemne
Wydaje się być logicznym, iż najbardziej destruktywne
efekty wykorzystania broni nuklearnej osiągnie się dzięki
jej detonacji w centrum celu - to jest detonacji naziemnej.
W większości przypadków nie jest to jednak prawdą. Ge-
neralnie broń jądrową projektuje się do eksplozji ponad
poziomem ziemi - jak np. detonacji atmosferycznych
(punkt znajdujący się bezpośrednio pod punktem eksplozji
nazywa się hipocentrum). Naziemne (oraz podziemne)
detonacje mogą być wykorzystywane do specjalnych ce-
lów.
7.4.1 Eksplozje atmosferyczne
Kiedy następuje detonacja, eksplozja generuje falę uderze-
niową, która rozszerza się jak bańka mydlana. Jeżeli deto-
nacja nastąpiła nad ziemią, rozszerzająca się fala osiąga
poziom gruntu i zostaje odbita - tj. czoło fali odbija się od
ziemi i formuje drugą falę, poruszającą się za pierwszą.
Druga fala porusza się szybciej ponieważ przemieszcza się
ona przez powietrze już rozpędzone przejściem pierwszej
fali. Odbita fala dochodzi do fali pierwotnej i kiedy to
następuje łączą się one w jedną wzmocnioną falę uderze-
niową. Proces ten jest nazywany efektem Macha.
Im większa wysokość detonacji, tym słabsza jest fala ude-
rzeniowa gdy dociera do ziemi. Z drugiej jednak strony,
fala uderzeniowa będzie oddziaływać na większym terenie.
Z tego powodu eksplozje atmosferyczne redukują inten-
sywność fali lecz zwiększają obszar, na którym jest ona
odczuwalna. Dla danej siły wybuchu oraz ciśnienia fali
istnieje unikalna wysokość na której teren objęty jej działa-
niem o danym ciśnieniu jest zmaksymalizowany. Jest ona
produkty rozszczepienia. Powstają na skutek interakcji
między neutronami reakcji rozszczepienia i syntezy z at-
mosferą i, w przypadku trytu, jako bezpośredni produkt
reakcji fuzji. Większość trytu wytworzonego w fuzji jest
wykorzystana podczas eksplozji jednak znacząca ilość
pozostaje. Tryt jest także produkowany w reakcji absorpcji
szybkiego neutronu przez azot atmosferyczny: N-14 + n ->
T + C-12. Węgiel-14 powstaje także w reakcjach neutron-
azot: N-14 + n -> C-14 + p. Tryt jest bardzo słabym emite-
rem cząstek beta (18.6 keV, brak fal gamma) o okresie
półrozpadu 12.3 lat (9700 Ci/g). Węgiel-14 jest także sła-
bym emiterem beta (156 keV, brak gamma) o okresie pół-
rozpadu 5730 lat (4.46 Ci/g).
Testy atmosferyczne przeprowadzane podczas lat pięćdzie-
siątych i wczesnych sześćdziesiątych wyprodukowały
około 3.4 g C-14 na kilotonę (15.2 Ci) - łącznie 1.75 tony
(7.75x106 Ci). Dla porównania, tylko około 1.2 tony C-14
występuje naturalnie w atmosferze (1 tona) i żyjących
organizmach (0.2 tony). Kolejne 50-80 ton znajduje się w
oceanach. Z powodu obiegu węgla między atmosferą a
oceanami, czas pół-życia C-14 w atmosferze wynosi jedy-
nie około 6 lat. Do czasów obecnych atmosferyczne stęże-
nie powróciło do poziomu 1% ponad normę. Wysoki po-
ziom C-14 pozostaje nadal w materii organicznej uformo-
wanej podczas lat sześćdziesiątych (drewno, czy DNA).
nazywana optymalną wysokością detonacji dla danego
ładunku i ciśnienia.
Wszystkie obiekty mają pewien stopień podatności na
działanie fali uderzeniowej. Kiedy pewien próg ciśnienia
fali jest przekroczony, obiekt jest całkowicie zniszczony.
Poddawanie konstrukcji ciśnieniom większym niż ta gra-
niczna wartość jest bezcelowe. Dzięki odpowiedniemu
doborowi wysokości eksplozji, detonacja atmosferyczna
może zniszczyć większość celów na dużo większym obsza-
rze niż detonacja naziemna.
Efekt Macha wzmacnia fale uderzeniowe o ciśnieniu poni-
żej 50 psi. Powyżej tej wartości efekt powoduje bardzo
małe wzmocnienie. Dlatego detonacje atmosferyczne mają
przewagę, jeżeli chodzi o osiągnięcie bardzo dużego ci-
śnienia fali.
Dodatkowym efektem eksplozji atmosferycznych jest ge-
nerowanie radiacji termicznej w bardziej destruktywny
sposób. Jeżeli kula formuje się nad ziemią, promieniowanie
przemieszcza się bardziej stromo i jest mniej prawdopo-
dobne, aby zostało zablokowane przez jakąś przeszkodę.
7.4.2 Eksplozje naziemne
Detonacje naziemne są użyteczne jeżeli pożądane jest wy-
wołanie lokalnego skażenia lub kiedy fala uderzeniowa ma
zniszczyć podziemne lub bardzo silnie wzmocnione struk-
tury jak silosy czy tamy. Fala uderzeniowa jest lepiej prze-
kazywana przez ziemię jeżeli bomba eksploduje w bezpo-
 Efekty wybuchów jądrowych
średnim jej kontakcie, dlatego detonacje naziemne mogą
być wykorzystane do zniszczenia okopanych centrów do-
wodzenia. Do zniszczenia niektórych celów, jak np. wy-
pełnionych ziemią tam, niezbędne jest wytworzenie krateru
- dlatego są to potencjalne cele detonacji naziemnych.
7.4.3 Eksplozje podziemne
Detonacja bomby pod ziemią może być nawet bardziej
efektywna w tworzeniu kraterów i niszczeniu okopanych
7.5 Efekty elektromagnetyczne
Wysokie temperatury i energetyczne promieniowanie to-
warzyszące eksplozją nuklearnym tworzy duże ilości zjoni-
zowanej materii, która jest obecna bezpośrednio po detona-
cji. Przy sprzyjających warunkach generowane mogą być
silne strumienie i pola elektromagnetyczne, generalnie
nazywane EMP (Electromagnetic Pulse - impuls elektro-
magnetyczny), które są odczuwane na dużych dystansach.
Żywe organizmy są nieczułe na te efekty, jednak elek-
tryczny i elektroniczny sprzęt może być czasowo lub cał-
kowicie unieruchomiony przez nie. Zjonizowany gaz może
również blokować krótkie fale radiowe i sygnały radarowe
(tzw. "zaciemnienie") na długie okresy czasu.
Zaistnienie EMP jest silnie uzależnione od wysokości de-
tonacji. Jest znaczące dla eksplozji naziemnych oraz na
niskich wysokościach (poniżej 4,000 m); jest również bar-
dzo silne dla dużych wysokości detonacji (powyżej 30,000
m); nie jest jednak istotny dla wysokości pomiędzy tymi
ekstremami. Dzieje się tak dlatego, iż EMP jest genero-
wane przez asymetryczną absorpcję promieni gamma wy-
emitowanych podczas eksplozji. Na średnich wysokościach
powietrze absorbuje te promienie prawie jednolicie i nie
wytwarza zakłóceń elektromagnetycznych o dalekim za-
sięgu.
Tworzenie się EMP rozpoczyna się bardzo intensywnie
wraz z krótką eksplozją promieniowania gamma, genero-
waną przez reakcje jądrowe w bombie. Około 0.3% energii
bomby znajduje się w tym impulsie - trwa on jednak tylko
około 10 nanosekund. Promienie gamma zderzają się z
elektronami cząsteczek powietrza i powodują ich wybicie z
dużymi energiami w procesie zwanym rozpraszaniem (lub
zjawiskiem) Comptona. Te energetyczne elektrony powo-
dują uwolnienie kolejnych słabo związanych elektronów,
tworząc tym samym efekt kaskadowy, który powoduje
uwolnienie około 30,000 elektronów na każdy pierwotny
promień gamma.
Dla małych wysokości detonacji elektrony, będąc bardzo
lekkie, poruszają się o wiele szybciej niż zjonizowane
atomy i rozprzestrzeniają się daleko od obszaru, w którym
zostały wybite. Kreuje to bardzo silne pole elektryczne o
maksymalnej intensywności po 10 nanosekundach. Część
promieniowania gamma zostaje zaabsorbowane przez zie-
mię, co zapobiega jonizacji. Generuje to bardzo silny pio-
nowy strumień elektryczny, który generuje intensywną,
poziomą, elektromagnetyczną emisję na dużym zakresie
częstotliwości (aż do 100 MHz). W tym samym czasie
101
struktur. Może także znacząco wyeliminować promienio-
wanie cieplne i zredukować zasięg fali uderzeniowej.
Oczywistym problemem jest dostarczenie bomby pod po-
wierzchnię ziemi. Rozwinięto jednak technologię penetru-
jących ziemię bomb, które mogą wbić się ponad trzydzieści
metrów pod powierzchnię.
ziemia, działając jak przewodnik, pozwala elektronom na
powrót w pobliże miejsca eksplozji, gdzie skoncentrowane
są jony dodatnie. Generuje to silne pole magnetyczne
wzdłuż gruntu. Chociaż tylko około 3x10-10 całkowitej
energii eksplozji jest wypromieniowane jako EMP w deto-
nacji naziemnej (106 J dla bomby 1 Mt), jest ona skoncen-
trowana w bardzo krótkim impulsie. Separacja elektryczna
(jonizacja) trwa jedynie kilkadziesiąt mikrosekund, a po-
woduje emisję 100 gigawat energii. Silne pole dla eksplozji
naziemnych obecne jest jedynie w bliskim sąsiedztwie
miejsca detonacji. Dla małych bomb są one nieistotne,
ponieważ są intensywne jedynie na obszarze znacznych
zniszczeń. Wraz ze wzrostem ładunku rośnie również ob-
szar objęty działaniem silnego EMP. Dla bomby 1 Mt jest
to strefa nadciśnienia 2 psi (5 mil).
Duże wysokości detonacji generują EMP, które są o wiele
bardziej destruktywne. W tym przypadku około 3x10-5
całkowitej energii jest emitowane jako EMP (1011 J dla
bomby 1 Mt). EMP jest wytwarzane, gdy skierowane w dół
promienie gamma napotkają na gęstsze warstwy powietrza.
Z tego powodu zjonizowany obszar jest uformowany poni-
żej bomby. Strefa ta może się rozciągać we wszystkich
kierunkach w poziomie, aż do 2500 km od miejsca eksplo-
zji na wysokości 500 km. Obszar ten jest wysoki w jego
centrum na 80 km. Pole magnetyczne Ziemi powoduje, że
elektrony w tej warstwie poruszają się ruchem spiralnym,
generując tym samym potężny, skierowany w dół impuls
elektromagnetyczny trwający kilka mikrosekund. Wytwo-
rzone jest również sile pionowe pole elektryczne (20-50
kV/m) pomiędzy powierzchnią Ziemi a zjonizowaną strefą,
które trwa przez kilkanaście minut zanim elektrony zostaną
zaabsorbowane przez powietrze. Chociaż maksimum sil-
nego pola EMP dla detonacji na dużych wysokościach
stanowi jedynie 1-10% maksymalnej intensywności dla
eksplozji naziemnych, jest ono jednak bardziej stałe na
całej powierzchni ziemi znajdującej się pod obszarem zjo-
nizowanym.
Efekt działania tych pól na sprzęt elektroniczny jest trudny
do przewidzenia, jednak może być poważny. Olbrzymie
prądy elektryczne są wyidukowane w kablach, antenach
czy obiektach metalowych (jak na przykład pociskach
rakietowych, samolotach czy strukturach budynków). Ko-
mercyjne sieci energetyczne stanowiłyby ogromne anteny
EMP, co spowodowałoby powstanie przepięć daleko prze-
kraczających te wywołane błyskawicami na o wiele więk-
szym obszarze. Nowoczesne chipy VLSI (Very-Large-
102 Efekty wybuchów jądrowych
Scale Integrated - układy wysoce zintegrowane) są bardzo
czułe na jakiekolwiek skoki napięcia i zostałyby znisz-
czone. Sprzęt wojskowy jest zasadniczo zaprojektowany do
bycia odpornym na EMP, jednak realistyczne testy są bar-
dzo trudne do przeprowadzenia i ochrona przed EMP kon-
centruje się na dopracowaniu detali. Drobne zmiany w
sprzęcie, nieprawidłowa konserwacja, nieodpowiednie
części, wilgoć czy zwykły brud mogą spowodować całko-
witą nieskuteczność procedur ochrony przed EMP. Sądzi
się, że jedna eksplozja o wysokiej sile wybuchu zdetono-
wana na dużej wysokości nad dzielnicą przemysłową spo-
7.6 Mechanizmy destrukcji
Każda przyczyna obrażeń została omówiona oddzielnie,
nie powinno jednak dziwić, że w połączeniu często wza-
jemnie wzmacniają swoje destruktywne działanie.
7.6.1 Zniszczenia termiczne i pożary
Zniszczenia termiczne następujące po eksplozji nuklearnej
są spowodowane intensywnym promieniowaniem cieplnym
wyemitowanym przez kulę. Radiacja termiczna (światło
widzialne i podczerwone) jest w całości lub częściowo
pochłaniana przez powierzchnie jakie napotka. Promienio-
wanie to trwa od dziesiątych części sekundy to kilkunastu
sekund, zależnie od siły wybuchu bomby (jest większe dla
większych ładunków). Podczas tego czasu jego intensyw-
ność może przekroczyć 1000 wat/cm2 (maksymalne nasile-
nie bezpośredniego światła słonecznego wynosi 0.14 wata
cm2). Dla porównania podobne warunki osiąga się przy
bezpośrednim kontakcie z palnikiem acetylenowym.
Ciepło jest absorbowane przez zewnętrzną warstwę po-
wierzchni, która ma zwykle grubość rzędów części mili-
metra. Naturalnie ciemne materiały pochłaniają więcej
energii niż jasne czy refleksyjne. Ciepło jest absorbowane
o wiele szybciej niż mogłoby zostać przekazane dzięki
przewodnictwu, czy odzyskane przez ochładzanie (wypro-
mieniowanie) czy konwencyjne ruchy powietrza, dlatego w
warstwie tej niemal natychmiast wytwarzają się bardzo
wysokie temperatury. Temperatura zewnętrznych warstw
obiektów znajdujących się blisko kuli ognia może przekro-
czyć 1000 stopni C. Tak wysokie temperatury mogą spo-
wodować dramatyczne zmiany w materiale, nie penetrują
go jednak bardzo głęboko.
W przeciwieństwie do małej, duża bomba potrzebuje wię-
cej energii do wywołania danego poziomu zniszczeń -
dzieje się tak, ponieważ w przypadku większego ładunku
energia cieplna jest emitowana przez dłuższy okres czasu.
Zniszczenia termiczne wywołane przez dużą bombę są
również większe z uwagi na dłuższą ekspozycję.
Zniszczenia spowodowane promieniowaniem cieplnym
zależą bardzo silnie od warunków pogodowych. Zachmu-
rzone niebo, dym czy inne ciemne obiekty w powietrzu
mogą znacząco zredukować efektywny zasięg destrukcji.
wodowałaby unieruchomienie zakładów na nieokreślony
czas oraz ogromne konsekwencje ekonomiczne.
Zjonizowany obszar może również blokować sygnały ra-
diowe i radarowe. Podobnie jak EMP, ten efekt zaczyna
być istotny dla detonacji na dużych wysokościach. "Za-
ciemnienie" może spowodować zablokowanie radaru na
dziesiątki sekund do minut na obszarze o przekątnej dzie-
siątek kilometrów. Wysokie częstotliwości radiowe mogą
być zakłócane na terenie setek do tysięcy kilometrów przez
minuty do godzin (zależnie od warunków).
Z praktycznych względów emisja promieniowania ciepl-
nego przez bombę jest zakończona do czasu dotarcia fali
uderzeniowej.
Pożary występujące bezpośrednio po eksplozji związane są
ze skutkiem działania zarówno fali uderzeniowej jak i pro-
mieniowania termicznego.
7.6.1.1 Obrażenia termiczne
Rezultatem ekspozycji skóry na bardzo duże temperatury
są poparzenia. Oparzenia spowodowane gwałtownym pro-
mieniowaniem cieplnym z kuli ognia określa się jako bły-
skawiczne. Im więcej przekazanej energii termicznej, tym
poważniejsze obrażenia. Poniższa tabela określa ilość ra-
diacji cieplnej potrzebnej do spowodowania oparzeń róż-
nego stopnia oraz maksymalne odległości, na których mogą
wystąpić w zależności od siły wybuchu bomby. Jednostką
ciepła jest gramo-kaloria, równoważna 4.2 J (4.2 wata
przez 1 sek.). Kolor skóry jest ważny - jasna karnacja jest
mniej podatna na oparzenia. W tabeli założono średni kolor
skóry.
20 kiloton 1 megatona 20 megaton
2.5 cal/cm2 3.2 cal/cm2 5 cal/cm2
1-szy stopień
(4.3 km) (18 km) (52 km)
5 cal/cm2 6 cal/cm2 8.5 cal/cm2
2-gi stopień
(3.2 km) (14.4 km) (45 km)
8 cal/cm2 10 cal/cm2 12 cal/cm2
3-ci stopień
(2.7 km) (12 km) (39 km)
Oto wygodne wzory umożliwiające obliczenie efektu opa-
rzeń dla dowolnego ładunku:
o_cieplne_1st = Y0.38 * 1.20
o_cieplne_2st = Y0.40 * 0.87
o_cieplne_3st = Y0.41 * 0.67
Zasięg powinien być podany w km, siła wybuchu w kt;
wyniki są dokładne do 10% dla bomb 1 kt-20 Mt.
Błyskawiczne poparzenia pierwszego stopnia nie są groźne
- nie dochodzi do zniszczenia tkanki. Charakteryzuje je
natychmiastowy ból połączony z zaczerwienieniem skóry.
Objawy te utrzymują się przez kilka minut do godzin, po
 Efekty wybuchów jądrowych
czym ustępują - oparzona skóra wraca do normalnego
stanu.
Oparzenia drugiego stopnia powodują szkody w tkance
skóry właściwej niszcząc jej część. Ból i zaczerwienienie
poprzedzają pojawienie się w ciągu kilku godzin bąbli
stanowiących osocze zgromadzone pomiędzy naskórkiem a
uszkodzona tkanką. Pozostaje jednak wystarczająca ilość
nietkniętej skóry właściwej aby przeprowadzić szybką
regenerację poparzonego obszaru. Pęknięte pęcherze są
możliwą drogą dostania się infekcji.
Oparzenia trzeciego stopnia powodują śmierć wszystkich
tkanek skóry, włączając w to komórki odpowiedzialne za
regenerację. Jedyną drogą na leczenie takich poparzeń jest
odbudowa skóry przez sąsiadujące ze zniszczonym frag-
mentem obszary, proces bardzo powolny i pozostawiający
blizny, lub przeszczep tkanki. Oparzenia trzeciego stopnia
stanowią również poważne ryzyko infekcji oraz mogą
spowodować znaczne straty osocza. Poparzenia powyżej
25% (lub więcej) powierzchni ciała często wywołują szok,
który sam wymaga szczególnej uwagi medycznej.
Możliwe są nawet bardziej poważne oparzenia, które zo-
stały zakwalifikowane do poparzeń czwartego (i piątego)
stopnia. Obrażenia te niszczą tkanki znajdujące się pod
skórą: mięśnie, tkankę łączną itd. Mogą być spowodowane
przez promieniowanie cieplne o nasileniu wykraczającym
poza wartości z tabeli dotyczących oparzeń trzeciego stop-
nia. Wiele osób znajdujących się blisko hypocentrum eks-
plozji w Hiroszimie wykazywało tego typy obrażenia. W
bezpośrednim sąsiedztwie punktu zero stopień radiacji
termicznej wynosił 100 cal/cm2, (co stanowi około piętna-
stokrotność ekspozycji wymaganej do powstania oparzeń
trzeciego stopnia), z czego większość w ciągu pierwszych
0.3 sekund (po których dotarła fala uderzeniowa). Było to
wystarczające do spowodowania wyparowania do kości
nieosłoniętego ciała.
Czas pomiędzy powstaniem oparzeń trzeciego stopnia a
dotarciem podmuchu fali uderzeniowej waha się od kilku
sekund dla kilku kilotonowego ładunku do minuty dla
ładunku rzędu megaton.
7.6.1.2 Pożary
Wbrew ekstremalnemu promieniowaniu cieplnemu i nad-
zwyczajnych panujących temperatur, efekt pożarów jest
mniejszy niż można się tego spodziewać. Dzieje się tak
głównie z powodu krótkiego czasu trwania oraz płytkiego
przenikania ciepła w głąb materiałów. Ekstremalne tempe-
ratury mogą spowodować pirolizę (rozkład związków or-
ganicznych przy wydzieleniu gazów palnych) i momen-
talny zapłon, jednak rzadko wystarcza to do wywołania
samo-podtrzymującego się spalania. Możliwe jest to tylko
dla ciemnych materiałów łatwopalnych: suchych liści,
trawy, starych gazet, niektórych tekstyliów itp. Na powsta-
nie pożarów wpływa również późniejszy podmuch fali
uderzeniowej, który zazwyczaj zdmuchuje wzniecone już
płomienie. Jednakże tlące się materiały mogą później spo-
wodować ponowne zapalenie.
103
Zasadniczy efekt pożarów po eksplozjach nuklearnych jest
spowodowany przez falę uderzeniową. Zburzone budynki
są bardziej podatne na ogień niż te nietknięte. Fala prze-
mienia wiele budynków w stosy opału, liczne dziury w
dachach i ścianach pełnią funkcję kominów, gazociągi są
zniszczone, cysterny z materiałami łatwopalnymi są uszko-
dzone. Głównym źródłem zapłonu zdają się być płomienie
instalacji grzewczych (piece, piekarniki itp.). Tlące się
materiały z impulsu termicznego mogą służyć jako bardzo
efektywny zapalnik dla ulatniającego się gazu.
Chociaż źródła zapłonu są szeroko rozpowszechnione sze-
reg czynników przyczynia się do powstania potężnych
pożarów. Nieskuteczność w walce z ogniem jest bardzo
istotna. Kolejnym czynnikiem jest rozrzucenie przez falę
uderzeniową materiałów palnych w poprzek normalnie
istniejących zapór przeciwogniowych (np. ulic).
Liczne zapadanie się budynków połączone z nieefektywno-
ścią brygad pożarnych może stworzyć pożary, które mogły
być obserwowane po trzęsieniach ziemi w San Francisco
(1906), Tokyo-Yokahama (1923) czy ostatnio w Kobe
(1995). W tych katastrofach nie istniało promieniowanie
cieplne rozniecające pożary, nie doszło również do rozrzu-
cania materiałów łatwopalnych, mimo to olbrzymi ogień
trawił te miasta. W San Francisco i Tokyo-Yokohama
pożary były odpowiedzialne za większość zniszczeń.
W Hiroszimie pożary przerodziły się w prawdziwą burzę
ognia. Zdarza się tak, gdy wyjątkowo rozległe pożary wy-
twarzają gwałtownie wznoszącą się kolumnę gorącego
powietrza, przez co generowane zostają potężne wiatry
szalejące nad obszarem objętym ogniem. Pożary trwają
dopóki nie wypalony zostanie cały dostępny materiał. Na
burzę ognia składa się wiele pożarów zainicjowanych w
różnoraki sposób, które połączyły się w jedno. Tempera-
tury panujące wewnątrz obszaru objętego burzą ognia
mogą sięgać wieluset stopni, zaś poziom tlenku węgla
śmiertelne stężenie - osoby, które znajdowały się w burzy
ognia opisały te zjawiska. Burza ognia może stopić drogi,
samochody i szkło. Może zagotować wodę w jeziorach czy
rzekach oraz spowodować śmierć ludzi z powodu wysokiej
temperatury znajdujących się w okopanych schronach
przeciwlotniczych. Dośrodkowe wiatry mogą osiągnąć siłę
burzy, zapobiegają one jednak przemieszczaniu się poża-
rów na zewnątrz obszaru objętego burzą ognia. Burza
ognia w Hiroszimie rozpoczęła się tylko 20 minut po bom-
bardowaniu.
Nagasaki nie nawiedziła burza ognia - miasto to przeszło
inny rodzaj dużego pożaru. Jest on mniej intensywny oraz
powstaje wolniej i jest mniej dynamiczny. Może się rozpo-
cząć w wielu miejscach lub tylko w jednym. Pożary te
mogą się rozciągać na znaczne odległości od miejsca ich
powstania. W Nagasaki pożary rozpoczęły się przez pierw-
sze dwie godziny i trwały 4-5 godzin.
7.6.1.3 Obrażenia oczu
Blask oraz moc cieplna eksplozji jądrowej jest oczywistym
źródłem obrażeń oczu. Możliwe jest uszkodzenie rogówki
wskutek zewnętrznej temperatury oraz siatkówki. Niespo-
dziewanie bardzo mało takich przypadków zostało odno-
104 Efekty wybuchów jądrowych
towanych w Japonii. Kilka czynników przyczyniło się do
redukcji wystąpienia tych obrażeń. Po pierwsze, uszkodze-
nie oka następuje kiedy wzrok jest skierowany bezpośred-
nio na kulę ognia. Ludzie poświęcali mało czasu na wpa-
trywanie się w niebo, dlatego tylko mała ich część miała
oczy skierowane na kulę ognia w chwili eksplozji. Drugim
istotnym czynnikiem był fakt, iż bomba wybuchła podczas
dnia (w świetle dziennym) co skutecznie zredukowało
ryzyko uszkodzenia oka.
U około 4% ludności Hiroszimy z poparzeniami trzeciego
stopnia odnotowano katarakty, ból i zapalenie rogówki
trwające od kilku godzin do kilku dni. Nie zauważono
innych uszkodzeń rogówki.
Najbardziej pospolitym obrażeniem oczu była "ślepota
błyskowa", czasowy stan, w którym wzrokowy barwnik
siatkówki jest wybielony przez intensywne światło. Wzrok
jest całkowicie odzyskany gdy barwnik zostaje zregenero-
wany - proces ten trwa od sekund do kilku minut. Może to
spowodować poważne problemy z przeprowadzaniem akcji
ewakuacyjnych, jak na przykład organizowaniem osłony
przed zbliżającą się falą uderzeniową.
Uszkodzenie soczewki jest najbardziej poważnym urazem,
jednak jego wystąpienie jest relatywnie małe z uwagi na
konieczność skierowania wzroku bezpośrednio na miejsce
detonacji. Obrażenie to wywołane jest przez poparzenie
obszaru soczewki na który zogniskowany jest obraz kuli
ognia. Jasność na jednostkę powierzchni kuli ognia nie
maleje wraz z odległością, zmniejszają się jedynie jej roz-
miary. Z tego powodu uszkodzenia siatkówki mogą nastą-
pić w każdej odległości, na której kula jest widoczna.
Możliwość wystąpienia obrażenia rośnie również w nocy,
ponieważ oko jest wtedy bardziej wrażliwe na światło.
7.6.2 Zniszczenia i obrażenia uderzeniowe
Zniszczenia te spowodowane są dotarciem fali uderzenio-
wej wytworzonej przez eksplozję nuklearną. Fala ta poru-
sza się szybciej niż dźwięk i powoduje momentalny skok
ciśnienia na jej czole. Powietrze znajdujące się bezpośred-
nio za czołem fali jest przyspieszone do dużych prędkości i
tworzy potężne wiatry. Wiatr ten porusza się pod pewnym
kątem wywierając dodatkowe ciśnienie (zwane dynamicz-
nym) na boczne ściany obiektów. Kombinacja skoku ci-
śnienia (nazywanego nadciśnieniem) oraz dynamicznego
ciśnienia powoduje powstanie zniszczeń uderzeniowych.
Zarówno nadciśnienie jak i ciśnienie dynamiczne wzrasta
natychmiast do swoich wartości szczytowych gdy nadcho-
dzi podmuch fali. Następnie ich siła maleje przez pewien
okres czasu trwający od kilku dziesiątych sekundy do kilku
sekund - zależnie od siły podmuchu oraz ładunku. Potem
nadchodzi długi okres niskiego ciśnienia aż do momentu
ustabilizowania się i powrotu do normalnego poziomu
warunków atmosferycznych. Niskie ciśnienie ma małe
znaczenie w powodowaniu zniszczeń czy obrażeń. Jest ono
bardziej szkodliwe w przypadku dużej bomby z uwagi na
dłuższy okres trwania.
A oto związki pomiędzy nadciśnieniem i ciśnieniem dyna-
micznym. Są one sobie równe przy 70 psi i prędkości wia-
tru 1.5 razy większej od dźwięku. Poniżej 70 psi, ciśnienie
dynamiczne jest mniejsze niż nadciśnienie; powyżej 70 psi
jest dokładnie odwrotnie. Ponieważ zależność ta jest stała,
wygodnym jest do użycia jedynie nadciśnienia jako środka
do pomiarów efektów fali uderzeniowej. Przy nadciśnieniu
20 psi prędkość wiatru wynosi 500 mph, jest zatem więk-
sza niż prędkość jakiegokolwiek tornada.
Według podstawowych zasad obszary miejskie są kom-
pletnie zniszczone (z dużym stopniem śmiertelności) przy
nadciśnieniu 5 psi, zaś bardzo poważnie uszkodzone przy 3
psi. Ciśnienie dynamiczne jest o wiele mniejsze niż nadci-
śnienie powodując tym samym mniejsze straty, chociaż
przy 5 psi prędkość wiatru wynosi 162 mph - jest to war-
tość zbliżona do szczytowych prędkości wiatrów bardziej
intensywnych huraganów.
Ludzie są całkiem odporni na bezpośredni efekt nadciśnie-
nia. Dopiero przy 40 psi odnotować można przypadki
śmiertelne. Ta odporność na ciśnienie umożliwia nie posia-
dającym odpowiedniego sprzętu załogom łodzi podwod-
nych na ucieczkę przez luki awaryjne na głębokości nawet
trzydziestu metrów (rekordem jest 180 m, co odpowiada
ciśnieniu 300 psi). Możliwe są pęknięcia błon bębenko-
wych, co nie grozi to jednak życiu.
Niebezpieczeństwo związane z nadciśnieniem pochodzi od
zapadających się budynków, które zasadniczo nie są tak
odporne. Gwałtowne zniszczenie szyb oraz ścian tworzy
grad śmiertelnych pocisków, a zapadające się struktury
mogą zgnieść lub odciąć dopływ tlenu ludziom.
Ciśnienie dynamiczne może spowodować obrażenia przez
rozrzucanie dużej ilości obiektów z dużą prędkością. Ob-
szary miejskie zawierają dużo takich obiektów a znisz-
czone budynki generują wiele więcej. Poważne obrażenia
lub śmierć mogą również nastąpić po uderzeniu o podłoże
osoby będącej porwanej przez prądy powietrzne.
Efekty fali uderzeniowej są szczególnie groźne na obsza-
rach budowy z uwagi na obecność tam dużych ilości ele-
mentów, które mogą być rozrzucone.
Fala uderzeniowa zwiększa również obrażenia powstałe
przez promieniowanie cieplne poprzez odrywanie frag-
mentów silnie poparzonej skóry. Tworzy to otwarte rany,
które łatwo mogą zostać zainfekowane.
Te bardzo różnorodne efekty utrudniają stworzenie pro-
stego prawa dotyczącego oszacowania wielkości zniszczeń
wytworzonych przez fale uderzeniowe o różnej intensyw-
ności. Oto ogólne zasady oceniania szkód:
Wybicie szyb.
1 psi Lekkie obrażenia spowodowane upadającymi ele-
mentami.
Zapadnięcie się domów mieszkalnych.
3 psi Powszechne są poważne obrażenia, zdarzają się
wypadki śmiertelne.
 Efekty wybuchów jądrowych
Większość budynków zapada się.
5 psi
Powszechne są wypadki śmiertelne.
Wzmocnione betonowe budynki są poważnie
10 psi uszkodzone lub zniszczone.
Większość ludzi nie żyje.
Silnie wzmocnione budynki są poważnie uszko-
20 psi dzone lub zniszczone.
Śmiertelność zbliża się do 100%.
Oto typowe wartości stałej z równania
p_uderzeniowy = Y0.33 * stała_ud:
stala_ud_1_psi = 2.2
stala_ud_3_psi = 1.0
stala_ud_5_psi = 0.71
stala_ud_10_psi = 0.45
stala_ud_20_psi = 0.28
gdzie Y jest w kilotonach a zasięg w km.
7.6.3 Obrażenia spowodowane promieniowaniem
Promieniowanie jonizujące powoduje obrażenia głównie
poprzez uszkadzanie chromosomów. Ponieważ materiał
genetyczny stanowi bardzo małą część masy komórki,
rzadko zdarza się aby uszkodzenie to było spowodowane
przez bezpośrednie uderzenie promieniowania jonizującego
w molekułę genetyczną. Częściej jest ono spowodowane
przez powstałe (po zniszczeniu przez promieniowanie
innych komórek) wolne rodniki i niestabilne elementy. Są
one reaktywne chemiczne i powodują uszkodzenie DNA
oraz zniszczenie chemii komórki na inne sposoby - gene-
rując tym samym bezpośrednie skutki na procesach meta-
bolicznych i replikacyjnych, oraz efekty długoterminowe w
postaci potencjalnego uszkodzenia struktury genetycznej.
Komórki są zdolne do naprawiania dużych uszkodzeń kodu
genetycznego, ale proces ten wymaga czasu a mechanizm
naprawczy może zostać zasypany ilością błyskawicznie
powtarzających się uszkodzeń. Jeżeli komórka usiłuje się
podzielić zanim zakończone zostaną wystarczające na-
prawy, próba zakończy się niepowodzeniem i obie komórki
zginą. Konsekwencją tego jest fakt, iż najbardziej narażone
na skutki promieniowania są tkanki przechodzące szybki
podział. Widać również wyraźnie, że efekty działania pro-
mieniowania zależą częściowo od stopnia ekspozycji. Me-
chanizm naprawczy może w dużej mierze usunąć skutki
ekspozycji na promieniowanie, które nastąpiło w pewnym
okresie czasu. Gwałtowne wystawienie na wystarczająco
dużą dawkę radiacji może spowodować silną chorobę po-
promienną, podczas gdy dłuższa ekspozycja, podczas któ-
rej organizm zostałby napromieniowany w takim samym
stopniu, nie pozostawiłaby żadnych śladów.
Najbardziej wrażliwy jest szpik kostny oraz tkanki limfa-
tyczne - systemy wytwarzające krew oraz limfę. Czerwone
krwinki, które dostarczają tlen do komórek, oraz białe
krwinki, odpowiedzialne za odporność, żyją jedynie kilka
tygodni lub miesięcy i muszą być ciągle zastępowane.
Układ pokarmowy jest również wrażliwy, ponieważ ze-
wnętrzna warstwa przewodu pokarmowego jest stale zastę-
powana. Chociaż nie zagraża to życiu, cebulki włosów
także przechodzą nieustanny podział czego rezultatem jest
najbardziej znany symptom napromieniowania - utrata
105
włosów. Tkanki mniej wrażliwe na promieniowanie to te
które nigdy nie przechodzą podziału (np. system nerwowy)
Oznacza to że dzieci i niemowlęta są bardziej wrażliwe na
obrażenia niż dorośli oraz, że płody są na nie najbardziej
czułe.
Jeżeli organizm przeżyje, większość uszkodzeń chromo-
somów zostanie naprawionych a symptomy choroby po-
promiennej znikną. Mechanizm naprawy nie jest jednak
doskonały. Potencjalne defekty mogą się ukazywać po
latach lub dziesiątkach lat później, np. w postaci nowo-
tworu. Te potencjalne uszkodzenia są bardzo poważne i
mogą skrócić życie o wiele lat. Są one jedyną formą obra-
żeń spowodowanych ekspozycją na promieniowanie o
niskim nasileniu.
7.6.3.1 Jednostki pomiaru ekspozycji na promieniowanie
Do wyrażenia ekspozycji na radiację stosuje się trzy jed-
nostki pomiaru: rentgen (R), rad oraz rem (nazywane
"trzema jednostkami r"). W literaturze naukowej są one
zastąpione przez bardziej faworyzowane jednostki układu
SI: greje (Gy) i siverty (Sv). Każda z trzech jednostek r
określa coś innego. Rad jest miarą pochłoniętej dawki.
Rentgen to wielkość mówiąca o ilości energii jonizującej w
formie energetycznych fotonów (promieniowanie gamma
oraz X) na której działanie wystawiony jest organizm.
Jednostka ta jest najstarsza spośród tych trzech i jest zdefi-
niowana w formie bardziej dogodnej do mierzenia poziomu
promieniowania, niż interpretowania efektów radiacji na
żywe organizmy. Pod tym względem o wiele bardziej inte-
resujący jest rad, ponieważ zawiera on wszystkie formy
promieniowania jonizującego i dodatkowo mierzy dawkę,
która została *aktualnie zaabsorbowana* przez organizm.
Rad jest zdefiniowany jako absorpcja 100 erg na gram
tkanki (lub inaczej jako 0.01 J/kg). Grej jest również miarą
pochłoniętej dawki - 1 Gy jest równy 100 rad. Rem także
dotyczy całego zaabsorbowanego promieniowania jonizu-
jącego oraz uwzględnia *relatywny efekt* działania róż-
nych typów radiacji. Wskaźnikiem efektu dla danego pro-
mieniowania jest Biologiczny Efekt Promieniowania (Ra-
diation Biological Effect - RBE). Dawka rem obliczana jest
jako suma iloczynów dawki w radach przez odpowiadający
każdemu typowi radiacji współczynnik RBE. Sivert jest
podobny do rema, jednak jest wyprowadzony z greja za-
miast z rada. Siverty korzystają z nieco uproszczonego
modelu współczynnika promieniowania (Q). 1 sivert jest
równy 100 rem. Rem i sivert są najbardziej znaczącymi
jednostkami pomiaru jeżeli chodzi o efekty promieniowa-
nia.
Rodzaj promieniowania RBE Q
Promienie gamma/X 1 1
Cząstki beta 1 1
emiter
Cząstki alfa 10-20 20
wewnętrzny
Neutrony (szybkie) - 10 efekty całkowite
efekty
1
bezpośrednie
4-6 katarakty
10 nowotwory
106 Efekty wybuchów jądrowych
20 białaczka
7.6.3.2 Typy ekspozycji
Istotną faktem jest różnica pomiędzy dawką przyjętą przez
cały organizm a ekspozycją skoncentrowaną w poszcze-
gólnych organach. Miary dawki radiacyjnej opisane powy-
żej są zdefiniowane na jednostkę wagi tkanki. Z tego po-
wodu ekspozycja 100 rem może odnosić się do ekspozycji
całego organizmu na promieniowanie o takim nasileniu,
lub tylko małej jego części. Całkowita pochłonięta energia
promieniowania będzie o wiele mniejsza jeżeli tylko mała
część organizmu zostanie nią dotknięta i łączne obrażenia
zostaną dzięki temu zredukowane.
Nie wszystkie tkanki są równo napromieniowane nawet w
przypadku ekspozycji całego organizmu. Organizm dostar-
cza znaczącej osłony organów wewnętrznych, także tkanki
zlokalizowane w centrum ciała mogą otrzymać dawkę
jedynie 30-50% nominalnego stopnia dawki całego organi-
zmu. Na przykład istnieje 50% ryzyko wystąpienia całko-
witej bezpłodności kobiet, których jajniki zostały napro-
mieniowane 200 rem, jednak dawkę tą osiąga się przy
poziomie napromieniowania 400-600 rem całego organi-
zmu.
Ekspozycja na promieniowanie wygenerowane przez broń
nuklearną można podzielić na trzy skale czasowe.
Najkrótsza to wystawienie na bezpośrednie promieniowa-
nie wyemitowane przez kulę ognia, które trwa około jednej
minuty. Może ono spowodować bardzo silne napromie-
niowanie osób znajdujących się blisko punktu detonacji.
Bomby neutronowe polegają na bezpośredniej radiacji jako
na głównym mechanizmie zniszczenia - w tym przypadku
promieniowanie dociera w ułamku sekundy.
Druga skala związana jest z wczesnym (troposferycznym)
opadem promieniotwórczym z detonacji naziemnych.
Cząstki promieniotwórcze zaczynają opadać na ziemię w
ciągu godziny do kilku godzin po eksplozji, większość z
nich osiada w przeciągu dnia lub dwóch. Na danym obsza-
rze osiadanie opadu nie trwa jednak dłużej niż kilka go-
dzin. Ekspozycja radiacyjna akumuluje się tak długo, jak
długo organizm przebywa w obrębie skażonej strefy, lecz z
powodu błyskawicznego początkowego stopnia rozpadu
większość promieniowania jest wyemitowana w ciągu
pierwszych kilku dni. Z tego powodu w tym czasie stopień
napromieniowania może być bardzo duży.
Trzecią skalę stanowi długoterminowa ekspozycja na słabe
promieniowanie, trwająca miesiące lub lata. Może ona być
spowodowana przez każdy z kilku przyczyn:
¾ długie przebywanie na obszarze skażonym przez
wczesny opad;
¾ ekspozycję na opóźniony (stratosferyczny) opad pro-
mieniotwórczy;
¾ ekspozycję na radioizotopy zaabsorbowane przez
organizm.
¾ długoterminowa ekspozycja nie jest intensywna, jed-
nak może łącznie zgromadzić duże dawki promienio-
wania w ciągu dużych okresów czasu.
Efekty wystawienia na działanie promieniowania dzieli się
zazwyczaj na ostre i opóźnione. Ostre efekty związane są
zazwyczaj z gwałtownymi ekspozycjami - ich skutki są
odczuwalne w ciągu godzin do tygodni po pochłonięciu
dostatecznej dawki. Skutki opóźnoine ujawniają się po
latach, nawet jeżeli ekspozycja się zakończyła.
Ponieważ efekty opóźnione mają charakter kumulacyjny i
nie zauważono żadnego progu napromieniowania poniżej
którego nie istnieje ryzyko wystąpienia niepożądanych
skutków, ustanowiono standardy bezpieczeństwa w celu
minimalizacji ekspozycji na promieniowanie w określonym
przedziale czasu. Obecnymi standardami są:
Ekspozycja zawodowa:
0.3 rem/tydzień (ekspozycja całego organizmu)
1.5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu dla kobiet
brzemiennych)
5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu)
15 rem/rok (ekspozycja oka)
50 rem/rok (limit dla jakiejkolwiek tkanki)
200 rem limit życia (ekspozycja całego organizmu)
Ekspozycja normalna
0.5 rem/rok (ekspozycja całego organizmu)
5 rem/rok (limit dla jakiejkolwiek tkanki)
Prawdopodobnie ograniczenia poziomu napromieniowania
zawodowego zostaną wkrótce zredukowane (jeżeli do tej
pory nie zostały).
Normalna roczna ekspozycja ludzkiego organizmu na pro-
mieniowania zmienia się w zależności od obszaru (skład
minerałów) oraz możliwej diagnostyki/leczenia medycz-
nego. Typowymi wartościami jest 0.1 rem dla naturalnej
radiacji i 0.08 rem dla medycznego promieniowania X, co
daje łączną dawkę 0.18 rem/rok. W amerykańskim stanie
Kolorado istnieje jeden z najwyższych wskaźników natu-
ralnego promieniowania tła (0.25 rem), którego przyczyną
jest duża wysokość n.p.m. tamtejszych obszarów (większa
ekspozycja na promieniowanie kosmiczne) oraz występo-
wanie w formacjach skalnych radioizotopów uranu. Jeżeli
naturalne radioizotopy tą niezwykle skoncentrowane, moż-
liwe są do odnotowania poziomy tak wysokie jak 0.5-12
rem/rok (niektóre obszary Sir Lanki czy Brazylii). Sza-
cunki te nie ujmują dodatkowej ekspozycji na radon, której
poziom zależy ściśle od konstrukcji budynku, może ona
jednak łatwo przekroczyć poziom promieniowania wszyst-
kich pozostałych źródeł w regionach w których znajduje się
duża zawartość radonu w glebie. Znane są przypadki, w
których źródło te powodowało ekspozycję płuc rzędu 100
rad/rocznie (szkodliwość jak przy nałogowym paleniu).
7.6.3.3 Promieniowanie bezpośrednie
Chociaż jest to obszerny temat, podane tu są uproszczone
schematy pomocne przy ocenianiu bezpośredniej ekspozy-
cji na promieniowanie generowane przez eksplozje ją-
 Efekty wybuchów jądrowych
drowe. Poniższe równania mogą być wykorzystywane do
obliczania promienia śmierci (tzn. takiego promienia, na
którym poziom radiacji jest śmiertelny) zależnie od siły
wybuchu:
p_jonizujący= Y0.19 * stała_jon
Jeżeli Y ma wymiar kiloton, zasięg metrów a otrzymana
dawka 1000 rad wtedy:
stała_jon_1000 = 700 m
Równanie to może być skalowane w zależności od dy-
stansu poprzez odpowiednie zastosowanie poniższej tabeli.
Tabela zawiera kolejne dziesięciokrotności ładunku oraz
odległość po której dawka maleje (dla większych dystan-
sów) lub rośnie (dla krótszych dystansów) dziesięciokrot-
nie.
1 kt 330 m
10 kt 440 m
100 kt 490 m
1 Mt 560 m
10 Mt 670 m
20 Mt 700 m
Na przykład, jeżeli chcemy obliczyć dawkę dla 10 Mt
bomby w odległości 5000 m:
dawka =(1000 rad) / 10^[(odległość-
p_jonizujący)/wartość_z_tabeli] =
(1000 rad) / 10^[(5000-[10000^0.19]*700)/670] = 35 rad.
Powyższe szacunki zakładają, że bomba jest 100% rozsz-
czepialna dla ładunku <100 kt lub 50/50 rozszczepie-
nie/fuzja dla wyższych sił wybuchu. Z powodu wzmożonej
radiacji bomb neutronowych istnieją dla nich odmienne
współczynniki:
stała_jon_1000 = 620 m
wartość-dziesięciokrotna = 385 m
7.6.3.4 Choroby popromienne
Są one rezultatem ekspozycji całego organizmu na dużą
dawkę promieniowania w krótkim okresie czasu (nie wię-
cej niż kilka tygodni). Nie istnieją proste sposoby odróż-
nienia błyskawicznego napromieniowania od chronicznego
(przewlekłego). Dla dłuższych czasów ekspozycji do wy-
wołania danego stopnia choroby są potrzebne większe
całkowite dawki. Promieniowanie zaabsorbowane przez
kilka dni nie różni się znaczącą w skutkach od tego przy-
jętego błyskawicznie, jedynie początki występowania
symptomów choroby są opóźniony w czasie. Broń jądrowa
może wywołać ostrą chorobę popromienną w wyniku na-
tychmiastowego napromieniowania po detonacji lub radia-
cji wyemitowanej przez wczesny opad promieniotwórczy
w ciągu kilku pierwszych dni.
Poniżej opisano efekty występujące wraz ze wzrastającą
dawką napromieniowania. Godnym uwagi jest fakt, iż
107
wzrastanie dawki nie jest liniowe z naturą wywołanych
efektów. Inaczej mówiąc, istnieje wyraźna granica, poniżej
której obserwowalne skutki są łagodne i odwracalne (około
300 rem), jednak powyżej tego poziomu ryzyko śmierci
rośnie gwałtownie ze wzrostem dawki. Sądzi się, że jest to
związane częściowo z naturą mechanizmu naprawczego
komórki.
Łączna energia zaabsorbowana przez osobę ważącą 75 kg
przy napromieniowaniu całego organizmu 600 rad (poziom
śmiertelny w większości przypadków) to 450 dżuli. Intere-
sujące jest porównanie tego do energii kinetycznej pocisku
kalibru .45 wynoszącej 900 dżuli.
7.6.3.4.1 Efekty błyskawicznej ekspozycji całego organizmu
Poniżej 100 REM
Przy dawce tego rzędu nie obserwuje się objawów choroby
popromiennej. Zmiany w komórkach krwi są do dostrzeże-
nia przy 25 rem, jednak dopiero powyżej 50 rem są po-
wszechne. Zmiany te powodują spadek liczby białych
krwinek (w tym limfocytów), płytek krwi oraz mniej po-
ważne zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Wywo-
łane w kilka dni zmiany mogą wymagać miesięcy do ustą-
pienia. Zmiany te są wykrywalne jedynie w testach labo-
ratoryjnych. Przy 50 rem daje się zauważyć zanik gruczo-
łów limfatycznych. Osłabienie systemu obronnego może
spowodować zwiększenie podatności na choroby. Przy 20
rem zmniejsza się również stopień produkcji spermy, a
ekspozycja 80 rem daje 50% ryzyko spowodowania cza-
sowej bezpłodności mężczyzn.
100-200 REM
Napromieniowanie takiego stopnia wywołuje łagodne
symptomy choroby. Uszkodzony zostaje głównie szpik
kostny (tworzący krwinki) oraz kanaliki nasienne. Symp-
tomy pojawiają się przy 100 rem. Typowymi skutkami są
łagodne mdłości (50% prawdopodobieństwo przy 200
rem), powodujące sporadycznie wymioty. Mdłości poja-
wiają się w przeciągu 3-6 godzin po ekspozycji i trwają
kilka godzin do dnia. Następnie rozpoczyna się okres bez-
objawowy podczas którego symptomy zanikają. Zmiany w
krwi silnie wzrastające w okresie bezobjawowym kończą
się wraz ze śmiercią komórek krwi i nie są powtarzane w
krwinkach nowo powstających. Łagodne objawy kliniczne
powracają po 10-14 dniach. Są one związane z utratą ape-
tytu (50% prawdopodobieństwo przy 150 rem), nudno-
ściami i uczuciem zmęczenia (50% prawdopodobieństwo
przy 200 rem) - objawy te trwają do 4 tygodni. Leczenie
innych obrażeń jest osłabione i istnieje zwiększone ryzyko
powstania infekcji. Powszechna jest czasowa bezpłodność
mężczyzn. Im większa dawka w tym przedziale tym bar-
dziej prawdopodobne wystąpienie objawów, szybsze poja-
wienie się ich pojawieniem krótszy okres bezobjawowy
oraz dłuższy czas trwania choroby.
200-400 REM
Choroba staje się bardziej poważna i pojawiają się przy-
padki śmiertelne. Szpik kostny jest w dalszym ciągu naj-
108 Efekty wybuchów jądrowych
bardziej dotknięty promieniowaniem. Powszechne stają się
mdłości (100% przy 300 rem), a wymioty zdarzają się w
50% przypadków dla 280 rem. Początkowe objawy poja-
wiają się w ciągu 1-6 godzin i trwają 1-2 dni. Następnie
rozpoczyna się 7-14 dniowy okres bezobjawowy. Kiedy
symptomy powracają, może wystąpić utrata włosów (50%
prawdopodobieństwo przy 300 rem), nudności, znużenie,
biegunki (50% prawd. przy 350 rem) oraz krwotoki z ust,
tkanki podskórnej i nerek (50% prawd. przy 400 rem).
Zahamowanie mechanizmów odpornościowych znacząco
zwiększa podatność na infekcje. Przy 300 rem wskaźnik
śmiertelności bez pomocy medycznej sięga 10%. Zauwa-
żalna zaczyna być możliwość trwałej bezpłodności kobiet.
Leczenie trwa od 1 do kilku miesięcy.
400-600 REM
Śmiertelność rośnie wraz ze wzrostem dawki, z około 50%
przy 450 rem do 90% przy 600 rem (jeżeli nie nastąpi in-
terwencja medyczna). Szpik kostny w dalszym ciągu jest
najbardziej uszkodzony. Początkowe symptomy pojawiają
się w 0.5-2 godziny i trwają 2 dni. Okres bezobjawowy
trwa 7-14 dni. Objawy wymienione przy 200-400 rem stają
się bardziej powszechne i mają ostrzejszy przebieg, osią-
gając 100% prawdopodobieństwo przy 100 rem. Śmierć
następuje zazwyczaj po 2-12 tygodniach po ekspozycji i
jest skutkiem infekcji oraz krwotoków. Leczenie trwa od
kiku miesięcy do roku, liczba komórek krwi może powró-
cić do poziomu normalnego po dłuższym czasie. Prawdo-
podobna staje się bezpłodność kobiet.
600-1000 REM
Przeżycie zależy od poważnej interwencji medycznej.
Szpik kostny jest w większości lub całkowicie zniszczony
co wymaga jego przeszczepu. Tkanki układu pokarmo-
wego są znacznie uszkodzone. Symptomy pojawiają się po
15-30 minutach i trwają dzień lub dwa. Okres bezobja-
wowy wynosi 5-10 dni. Ostatnia faza trwa 1 do 4 tygodni i
kończy się śmiercią w wyniku infekcji lub wewnętrznego
krwotoku. Leczenie, jeżeli jest możliwe, trwa rok i może
nigdy nie być ukończone.
Powyżej 1000 REM
Bardzo silne ekspozycje mogą wystarczająco zniszczyć
metabolizm i spowodować natychmiastowe objawy. Powy-
żej 1000 rem szybka śmierć komórek układu pokarmowego
powoduje ostre biegunki, wewnętrzne krwotoki, utratę
płynów oraz zachwianie równowagi wodnoelektrolitowej.
Śmierć może nastąpić w ciągu kilku godzin z powodu
wycieńczenia organizmu. Natychmiastowe nudności mogą
być skutkiem bezpośredniego pobudzenia odpowiednich
chemoreceptorów w mózgu.
W przedziale 1000-5000 rem początek pojawienia się ob-
jawów spada z 30 do 5 minut. Pojawiają się nawroty
ostrych mdłości i nudności. Może również nastąpić okres
pozornego dobrego samopoczucia trwający od kilku godzin
do kilku dni (nazywany okresem "chodzącego ducha").
Potem następuje faza końcowa trwająca 2-10 dni: go-
rączka, anoreksja oraz biegunka. Śmierć jest nieunikniona,
często jest poprzedzona delirium i śpiączką. Jedyną terapią
jest ulżenie cierpieniu.
Powyżej 5000 rem rozpad metabolizmu jest na tyle duży,
że zaczyna wpływać na system nerwowy. Natychmiasto-
wym rezultatem może być dezorientacja i śpiączka poja-
wiające się w ciągu sekund do minut. Pojawiające się kon-
wulsje mogą doprowadzić do utraty równowagi. Ofiara
może konać przez 48 godzin.
Wojsko Stanów Zjednoczonych ocenia, że 8000 rad radia-
cji prędkich neutronów (z bomby neutronowej) spowodo-
wałoby natychmiastową i trwałą eliminację żołnierza.
Trzeba odnotować, że ludzie wystawieni na promieniowa-
nie 400-1000 rem powstałe po katastrofie w Czernobylu
mieli o wiele większy wskaźnik przeżycia niż to by wyni-
kało z powyższych ocen. Stało się to możliwe dzięki za-
awansowanym przeszczepom szpiku kostnego i intensyw-
nej opiece lekarskiej, poprowadzonej częściowo przez dr
Roberta Gale. Istnieją jednak dwa ważne, negatywne czyn-
niki o których należy powiedzieć:
Taka opieka lekarska jest możliwa jedynie jeżeli liczba
chorych jest relatywnie mała oraz jeżeli infrastruktura
medyczna nie została zniszczona. W przypadku nawet
ograniczonego ataku nuklearnego nie byłoby możliwe
udzielenie więcej niż pierwszej pomocy większości po-
szkodowanym a co za tym idzie wskaźnik śmiertelności
mógłby być nawet wyższy niż podano w powyższych oce-
nach.
Wiele silnie napromieniowanych ofiar Czernobyla zmarło
od opóźnionych efektów radiacji.
7.6.3.4.2 Ekspozycja ograniczona
Skoncentrowana ekspozycja jest ważna dla dwóch orga-
nów: skóry i gruczołu tarczycowego.
Promieniowanie beta
Cząstki beta mają ograniczony zasięg w tkankach. Zależnie
od ich energii, promienie beta są całkowicie pochłonięte
przez tkankę od 1 mm do 1 cm grubości. Z tego powodu
zewnętrzne napromieniowanie generowane przez opad
promieniotwórczy może dokonać obrażeń skóry, powodu-
jąc "oparzenia beta". Z powodu słabej zdolności penetra-
cyjnej, obrażenia te mogą powstać jeżeli cząstki opadu
mają bezpośredni kontakt ze skórą, lub jeżeli organizm
znajduje się na wolnym powietrzu na obszarze silnie ska-
żonym. Pozostawanie w zamkniętym pomieszczeniu, no-
szenie ubrań oraz odkażanie się przez mycie zapobiega
tego typu ekspozycji. Oparzenia beta zostały dostrzeżone u
mieszkańców Wysp Marshalla oraz załogi japońskiego
kutra rybackiego po teście Castle Bravo, który niespodzie-
wanie wygenerował silne skażenie promieniotwórcze na
dużym obszarze.
Początkowymi objawami poparzenia beta jest swędzenie i
uczucie parzenia podczas pierwszych 24-48 godzin.
Symptomy te pojawiają się tylko w przypadku intensyw-
 Efekty wybuchów jądrowych
nych ekspozycji i to nie zawsze. Po 1-2 dniach objawy
znikają, lecz po 2-3 tygodniach ponawiają się. Pierwszym
symptomem jest bardziej intensywny kolor skóry lub za-
czerwienienie. Potem następuje utrata włosów i uszkodze-
nia skóry.
Łatwiejsze do leczenia są przypadki ograniczone do znisz-
czenia naskórka. Po uformowaniu strupa powierzchowne
uszkodzenia są naprawiane bardzo szybko. Normalna pig-
mentacja następuje po około kilku tygodniach.
Bardziej poważne przypadki są spowodowane głębszymi
obrażeniami. Uszkodzenia te, zanim zostaną pokryte stru-
pem, są otwartą raną - dlatego zazwyczaj należy udzielić
pierwszej pomocy. Powrót do normalnej pigmentacji może
zająć miesiące.
Proces odrostu włosów zaczyna się 9 tygodni po ekspozycji
i jest ukończony w 6 tygodni.
Ekspozycja tarczycy
Krótko istniejący radioizotop jodu-131 (okres półrozpadu -
8 dni) stanowi szczególne ryzyko ze względu na tendencję
do koncentrowania jodu w gruczole tarczycy. Ryzyko te
jest złagodzone przez fakt, iż rzadko dochodzi do przypad-
ków przyjęcia z pokarmem opadu promieniotwórczego.
Jod-131 zazwyczaj dostaje się do organizmu poprzez kon-
sumpcję skażonego mleka, co z kolei jest efektem podania
krowie skażonej paszy.
Krótki okres życia oznacza, że początkowe promieniowa-
nie I-131 jest duże, jednak szybko zanika. Jeżeli pasza
może być magazynowana na miesiąc lub dwa do przodu,
lub jeżeli odpowiednio przechowywane mleko może być
wypite po tym samym okresie, istnieje bardzo małe ryzyko
ekspozycji.
Jeżeli przyjęty pokarm został skażony I-131, około jedna
trzecia jodyny zostanie zmagazynowana w gruczole tarczy-
cowym, który u dorosłych waży 20 g, a u niemowląt 2 g.
Może to spowodować bardzo silne napromieniowanie gru-
czołu oraz nieistotną ekspozycję reszty organizmu. Z po-
wodu małych rozmiarów gruczołu u dzieci oraz ich dużej
dziennej dawki żywności, są one szczególnie narażone na
uszkodzenie tarczycy. Gruczoły tarczycowe niektórych
dzieci z Wysp Marshalla zostały napromieniowane daw-
kami nawet 1150 rem. U większości dzieci, które przyjęły
radiację powyżej 500 rem w ciągu 10 lat wystąpi anor-
malny rozwój tarczycy, włączając w to nadczynność oraz
powstanie wole.
Ekspozycji na I-131 można zapobiec przez przyjęcie po-
tasu jodu. Duże dawki tego związku powodują zaspokoje-
nie zapotrzebowania organizmu na jod i zapobiegają maga-
zynowaniu radioaktywnego jodu znajdującego się w poży-
wieniu.
7.6.3.4.3 Obrażenia płodu
Silna radiacja może spowodować znaczące uszkodzenia
płodu. W Hiroszimie i Nagasaki efekty te można było do-
109
strzec u brzemiennych kobiet, które przyjęły dawkę 200
rad. Wśród dzieci, u których w pierwszym trymestrze życia
płodowego nastąpiła ekspozycja, odnotowano wzrost
liczby dzieci upośledzonych. Ekspozycja w trzecim tryme-
strze poskutkowała w zwiększonej liczbie porodów mar-
twych dzieci oraz w zwiększeniu śmiertelności w pierw-
szym roku życia.
7.6.3.5 Chroniczna ekspozycja
Ekspozycja długoterminowa jest efektem przybywania na
obszarze skażonym radioaktywnie przez długi czas (ekspo-
zycja zewnętrzna), przyjmowaniem żywności wyproduko-
wanej na skażonym obszarze (ekspozycja wewnętrzna) lub
oba tymi czynnikami naraz. Jeżeli stopień promieniowania
jest mały nie nastąpią żadne symptomy choroby popro-
miennej nawet jeżeli łącznie zaabsorbowano bardzo dużą
dawkę radiacji. Opóźnione efekty napromieniowania (tj.
nowotwory, uszkodzenia kodu genetycznego) zależą od
łącznej dawki, nie od jej intensywności. Ekspozycja rzędu
0.25 rem/dzień przez pięć lat da łącznie 450 rad i ma małą
szansę na wywołanie objawów choroby, lecz ta sama
dawka przyjęta natychmiast zaowocowałaby dużym
wskaźnikiem śmiertelności.
7.6.3.5.1 Ekspozycja zewnętrzna
Jeżeli obszar jest skażony izotopami emitującymi promie-
niowanie gamma, wytworzone zostaje pole radiacyjne
które napromieniowuje wszystkie organizmy, które nie są
przed nim chronione. Tylko promienie gamma mają wy-
starczający zasięg penetracji aby stworzyć znaczące nie-
bezpieczeństwo. Głównym źródłem długo terminowej,
zewnętrznej ekspozycji jest cez-137 (okres półrozpadu 30
lat, 0.6 MeV energia gamma).
Megatonowa bomba rozszczepialna produkuje wystarcza-
jąco Cs-137 do skażenia 100 km2 powierzchni do stopnia
200 rad/rocznie. Naziemna detonacja ładunku rzędu me-
gaton może skazić teren tysięcy kilometrów kwadratowych
do poziomu przekraczającego limity bezpieczeństwa dla
ekspozycji zawodowych. 3 Mt bomba, przy założeniu, że
nastąpiłoby rozpowszechnienie globalne przez promie-
niotwórczy opad stratosferyczny, spowodowałaby podwo-
jenie światowego promieniowania tła.
Możliwe jest znaczne zredukowanie zewnętrznego napro-
mieniowania na terenach skażonych poprzez przebywania
w pomieszczeniach zamkniętych maksymalnie długo. Eks-
pozycja może być zmniejszona 2-3 krotnie przez ściany
domu lub 10-100 krotnie przez wielowarstwowy budynek,
a przebywanie w dodatkowo osłoniętych pomieszczeniach
(jak np. w łazience) może znacząco zwiększyć te współ-
czynniki. Ponieważ okres półrozpadu Cs-137 jest długi
niezbędne jest odpowiednie dostosowanie stylu życia.
Takie zabiegi były niezbędne (szczególnie ze względu na
dzieci) na obszarach Białorusi które zostały silnie skażone
przez katastrofę w Czernobylu.
7.6.3.5.2 Ekspozycja wewnętrzna
Ekspozycja wewnętrzna jest najbardziej poważna spośród
długookresowych zagrożeń, jeżeli spożywana jest żywność
110 Efekty wybuchów jądrowych
pochodząca z obszaru skażonego. W przypadku powszech-
nego skażenia w wyniku wojny nuklearnej lub większych
wypadków, w wyniku których duże obszary zostały na-
promieniowane (jak np. po katastrofie Czernobylskiej),
konieczność spożywania pokarmu pochodzącego z takiego
obszaru jest nieunikniona. Zdarza się również, że ludność
zamieszkująca takie tereny lekceważy instrukcje bezpie-
czeństwa dotyczące lokalnej produkcji żywności (jak zda-
rzyło się np. na Wyspach Marshalla i Ukrainie).
Radioizotopy mogą dostać się do rośliny przez system
korzenny, lub może ona zostać skażona przez osiadający na
liściach opad promieniotwórczy.
Główne ryzyko dla napromieniowania wewnętrznego sta-
nowi cez-137 i stront-90. Stront-89, transuranowy emiter
promieniowanie alfa, i węgiel-14 są także znaczącymi
źródłami niebezpieczeństwa.
Tylko kilka kiurów radioizotopów na km2 wystarczy, aby
obszar był bezwartościowy rolniczo wmyśl obowiązują-
cych standardów bezpieczeństwa. Z tego powodu rozsz-
czepialna bomba klasy megatonowej może uniemożliwić
produkcję żywności na 200,000 km2 przez dekady. Zaob-
serwowano zmniejszenie poziomu leukocytów u osób za-
mieszkujących obszary Białorusi, gdzie skażenie wynosiło
jedynie 0.2 Ci/km2.
Cez-137
Pierwiastek ten jest chemicznie podobny do potasu. Re-
zultatem tego jest jego łatwe absorbowanie przez rośliny i
tkanki zwierzęce. Cez jest równo rozprzestrzeniany w or-
ganizmie co oznacza, że Cs-137 powoduje ekspozycje
całego ciała (jest to dodatkowo wzmocnione przez przeni-
kalną naturę promieniowania gamma). Jego półokres prze-
bywania w ludzkim organizmie waha się od 50 do 100 dni,
także po kilku miesiącach do kilku lat ciało ludzkie zostaje
z niego wyczyszczone.
Stront 90 i 89
Stront jest chemicznie podobny do wapna i jest razem z
nim magazynowany w kościach. Większość przyjętego
strontu nie dociera jednak do kości - półokres przebywania
tego pierwiastku w organizmie wynosi jedynie 40 dni.
Nieco mniej niż 10% Sr jest zachowane w kościach - jed-
nak wtedy biologiczny półokres strontu wynosi 50 lat.
Ponieważ zaś szpik kostny jest najbardziej czułą tkanką na
promieniowaniem, może to spowodować poważne zagro-
żenie.
Sr-90 (okres półrozpadu 28.1 lat) może spowodować znisz-
czenia długoterminowe podczas, gdy Sr-89 (52 dni) może
wywołać znaczące krótkoterminowe obrażenia. Limity
bezpieczeństwa określają granicę ekspozycji organizmu na
Sr-90 na 2 mikrokiure (14 nanogram) dla osób zawodowo
na nie narażonych, oraz maksymalnie 0.2 mikrokiurów na
jedna osobę w normalnych warunkach, przy czym średnia
populacji może wynosić co najwyżej 0.067 mikroCi. Oce-
nia się, że średnio 10 µCi na osobę spowodowałoby zna-
czący wzrost przypadków nowotworu kości. Atmosfe-
ryczny wybuch kilku tysięcy megaton ładunków rozszcze-
pialnych mogłoby spowodować zwiększenie średniej obec-
ności Sr-90 w całej rasie ludzkiej przez następne pokolenia
do poziomu przekraczającego limity ekspozycji zawodo-
wej. W Stanach Zjednoczonych limitem zawartości Sr-90
w glebie rolniczej są 2 Ci/km2.
Emisja promieniowania alfa przez ciężkie pierwiastki
wiąże się również z poważnym ryzykiem dla zdrowia.
Izotopy o zasadniczym znaczeniu to te występujące w
znaczących ilościach w broni jądrowej: krótko żyjące izo-
topy uranu (U-232 i U-233) oraz pierwiastki transuranowe
(głównie Pu-239, Pu-240 i ameryk-241). Jeżeli zostaną
przyjęte z pokarmem są niebezpieczne właśnie z uwagi na
silne, szkodliwe promieniowanie alfa. Ilość tych pierwiast-
ków obecnych po eksplozji nuklearnej jest znikomo mała w
porównaniu z ilością radioaktywnych produktów rozszcze-
pienia. Prezentują one zagrożenie jedynie w przypadku
tzw. "złamanej strzały", czyli przypadku kiedy materiał
rozszczepialny znajdujący się w broni jądrowej zostaje
uwolniony (np. w wyniku nieudanej detonacji, złej kon-
strukcji broni itp.). Obszar objęty napromieniowaniem jest
oczywiście mały jeżeli porównamy go do terenu skażonego
przez opad promieniotwórczy. Typowa broń nuklearna
zawiera około 300-600 kiurów emiterów alfa (jakieś 5 kg
plutonu). Izotopy te to w przybliżeniu: 300 kiurów Pu-239,
60 kiurów Pu-240 i do 250 kiurów Am-241.
Jeżeli małe cząstki alfa są wdychane, mogą one osiąść w
płucach i stworzyć poważne źródło radiacji. Mikrokiur
emitera alfa znajdująca się w płucach generuje ekspozycję
tkanki płucnej 3700 rem/rok, ekstremalnie zwiększając
ryzyko wystąpienia nowotworu.
Uran i wszystkie pierwiastki transuranowe są przechowy-
wane w kościach (jedynie za wyjątkiem neptunu). Jeżeli
zostaną przyjęte, są magazynowane w kościach i stanowią
poważne ryzyko ekspozycji tkanki kostnej i szpiku kost-
nego. Pluton ma biologiczny półokres równy 80-100 lat
jeżeli znajduje się w kości, jest jednak także koncentro-
wany w wątrobie - wtedy półokres biologiczny wynosi 40
lat. Maksymalna dopuszczalna zawartość Pu-239 w organi-
zmie wynosi 0.6 mikrograma (0.0375 mikrokiura), przy
czym w płucach może się znajdować 0.26 mikrograma
(0.016 µCi).
Węgiel-14 jest słabym emiterem beta z niskim stopniem
aktywności wynikającym z długiego okresu półrozpadu.
Jednak wiąże się z nim istotne ryzyko ponieważ, nie tak jak
inne izotopy, jest bezpośrednio przyłączany do materiału
genetycznego jako jego trwała część. Oznacza to, że niesie
ze sobą niebezpieczeństwo niewspółmierne do otrzymanej
dawki promieniowania.
7.6.3.5.3 Nowotwory
Bardzo poważną długoterminową konsekwencją ekspozycji
na promieniowanie jest zwiększenie ryzyka zachorowania
na nowotwory. Znaczenie promieniowania dla rozwoju
raka, szczególnie przy słabych ekspozycjach, rośnie wraz z
upływem czasu.
 Efekty wybuchów jądrowych
Zgodnie z raportem wydanym w 1990 przez Komitet Na-
rodowej Akademii Nauk ds. Biologicznych Efektów Pro-
mieniowania Jonizującego (National Academy of Sciences
Committee on Biological Effects of Ionizing Radiation -
BEIR) a zatytułowanym "Efekty Zdrowotne Słabej Ekspo-
zycji na Promieniowanie Jonizujące" (Health Effects of
Exposure to Low Levels of Ionizing Radiation; dokument
ten znany jest również jako BEIR V) obecne konstrukcje
głowic minimalizują te ryzyko.
Jako generalną zasadę można przyjąć, że ryzyko wystąpie-
nia nowotworu jest większe lub mniejsze proporcjonalnie
do całkowitej ekspozycji radiacyjnej, niezależnie od nasi-
lenia czy okresu napromieniowania. Z tego powodu 500
rem zaabsorbowanych w ciągu dekady stanowi takie samo
ryzyko co 500 rem odebranych natychmiast, natomiast 50
rem stanowi 1/10 zagrożenia 500. Nie istnieją dowody
mówiące o dawce granicznej czy ilości bezpiecznej. Stan-
dardy bezpieczeństwa zostały ustanowione głównie z po-
wodu utrzymania wzrostu liczby nowotworów poniżej
wykrywalnego poziomu.
Pojawiają się jednak znaczne odstępstwa od powyższej
zasady proporcjonalności. W szczególności mała dawka
(która stanowi małe ryzyko) otrzymywana przez długi
okres czasu stanowi o wiele mniejszy czynnik sprzyjający
rozwojowi nowotworów (około dwukrotnie) niż ta sama
ilość promieniowania zaabsorbowana od razu.
Zależność pomiędzy występowaniem nowotworów a dzia-
łaniem promieniowania jest wyrażana w stosunku prawdo-
podobieństwa powstania śmiertelnego nowotworu do ilości
radiacji. Obecne szacunki podają, że całkowite ryzyko raka
wynosi 0.8% dla 10 rem zarówno dla kobiet jak i męż-
czyzn. Wynika z tego, że przy ekspozycji całego ciała na
1000 rem, dodatkowo do normalnego poziomu występo-
wania raka (20%) ryzyko powstania śmiertelnego nowo-
tworu wynosi 80%. Stopień ryzyka u dzieci jest dwukrotnie
większy (częściowo ponieważ będą one żyły dłużej po
ekspozycji oraz są bardziej podatne na powstawanie no-
wotworów).
Istnieje także dodatkowy mnożnik niebezpieczeństwa przy
ekspozycji niektórych tkanek. Są to (w przybliżeniu):
Kobieca pierś 1.0%/100 rem
Szpik kostny 0.2%/100 rem (0.4% dla dzieci)
Tkanka łączna 0.05%/100 rem
Płuco 0.2%/100 rem
111
7.6.3.5.4 Efekty genetyczne
Uszkodzenia organów rozrodczych wynikające z promie-
niowania mogą spowodować powstanie mutacji, które będą
przekazywane następnym pokoleniom. Chociaż jest to
bardzo ważne następstwo, łatwo może zostać niezauwa-
żone. Może zaskakiwać, że nigdy w populacji ludzkiej,
nawet wśród ludzi silnie napromieniowanych (np. w mia-
stach japońskich) czy ich dzieci, nie odnotowano znaczą-
cego wzrostu mutacji popromiennych. Jedynym powodem
takiego stanu rzeczy jest fakt, iż ludzie, podobnie jak dzikie
zwierzęta, charakteryzują się wysokim wskaźnikiem natu-
ralnych niestabilności i zmienności kodu genetycznego.
Około 10% ludzkiej populacji ma wrodzone wady gene-
tyczne (w większości nieistotne). Znacznie utrudnia to
detekcję dodatkowych mutacji, chyba że ich poziom jest
również wysoki.
Dwa czynniki pełnią rolę redukującą efektywność mutacji
genetycznych wywołanych ekspozycją na promieniowanie;
jeden dla natychmiastowego napromieniowania; drugi dla
napromieniowania chronicznego. Wysoki stopień napro-
mieniowania organów rozrodczych może spowodować
trwałą bezpłodność, która zapobiega przekazywaniu de-
fektów genetycznych. W przypadkach długookresowego
napromieniowania ważny jest fakt, iż mutacje genetyczne
muszą powstać przed aktem rozrodu i dlatego istotne jest
tylko wcześniej zaabsorbowane promieniowanie. Ponieważ
większość ludzi decyduje się na posiadanie dzieci przed 30
rokiem życia, ekspozycja po tym wieku ma bardzo mały
efekt na populację.
Ocenia się, że dawka napromieniowania organów rozrod-
czych potrzebna do podwojenia naturalnych defektów
genetycznych to 100-200 rem. Początkowa wartość obser-
wowalnych nieprawidłowości (pierwsza generacja) stanowi
jedynie 1/3 wartości potrzebnej do utrwalenia genetycz-
nych zmian. Oczywiście wzrost wskaźnika genetycznych
defektów (szczególnie w dużej populacji) wiąże się z
trwałą zmianą w rodzaju ludzkim.
7.6.3.5.5 Katarakty
Ekspozycja oka na promieniowanie wiąże się ze zwiększe-
niem ilości występowania katarakt do aż poziomu powyżej
którego większość tkanek wykazuje zwiększony wskaźnik
rozwoju nowotworów. Powoduje to, że ryzyko powstania
katarakt jest najważniejszym kryterium przy ustalaniu
standardów bezpieczeństwa dla poszczególnych tkanek.
 8. KRYZYSY ATOMOWE XX WIEKU
Od chwili pierwszej detonacji jądrowej w lipcu 1945 roku,
broń nuklearna stała się ważną kartą przetargową na arenie
międzynarodowej polityki. Jeszcze nigdy w historii ludz-
kości nie zdarzyło się, aby potęga militarna, a co za tym
idzie układ sił na świecie, była niezależna od liczebności
wojsk, ich uzbrojenia i wyszkolenia. Każde państwo, które
posiadało bombę atomową stawało się automatycznie po-
ważnym graczem, z którym każdy musiał się liczyć. Nie
można było lekceważyć groźby użycia broni atomowej -
wytrawni politycy wiedzieli, że trudno poznać się na do-
brym blefie, w a przypadku takiego zagrożenia pomyłka
mogła oznaczać zagładę całych narodów.
Rozdział ten przedstawia kulisy kryzysów międzynarodo-
wych okresu Zimnej Wojny - kryzysów, które mogły do-
prowadzić ludzkość do wojny jądrowej. Dokument jest
oparty o pracę Davida Morgana "Szesnaście znanych kryzy-
sów Zimnej Wojny, 1946-85". Pierwowzór (poza przetłu-
maczeniem) został w kilku miejscach poprawiony i uzu-
pełniony.

8.1 Wstęp

Podczas 39 lat Zimnej Wojny, Stany Zjednoczone i Zwią-
zek Radziecki swoją polityką doprowadziły do nuklearnego
wyścigu zbrojeń, nieustannie grożąc sobie nawzajem uży-
ciem broni jądrowej i kilkanaście razy doprowadzając
ludzkość na krawędź zagłady.
To niekwestionowany rekord, nie ma jednak podstaw aby
sądzić, iż inne super mocarstwo dysponujące tym samym
potencjałem postąpiło by inaczej. Nie ulega wątpliwości,
że postęp cywilizacyjny jest nierozerwalnie związany z
technologiami jądrowymi. Koniec Zimnej Wojny oraz
koniec zagrożenia ze strony Związku Radzieckiego jest
niewątpliwie zasługą ostatniego sekretarza generalnego
KPZR, Michaiła Gorbaczowa. Współcześnie panuje jednak
pogląd, iż to Stany Zjednoczone niejako "zwyciężyły" w
tym bezkrwawym konflikcie. Zapomina się przy tym o
szeregu istotnych kryzysów zimnowojennych i wiążących
się z nimi poważnymi zagrożeniami, do których USA w
tym czasie doprowadziły. Z dzisiejszego punktu widzenia,
oczywiste wydają się "zasługi" dowództwa wojskowego w
wywoływaniu tych kryzysów - jednak i ten temat nie jest
szeroko dyskutowany.
W 1996 roku na świecie istniało około 36,000 sztuk
uzbrojenia nuklearnego. Pomimo faktu, iż Zimna Wojna to
już historia, ilość taka wielokrotnie przewyższa liczbę
potrzebną do zniszczenia naszej planety. Im więcej broni
nuklearnej posiada dane państwo tym bardziej zwiększa się
jego potęga militarna, oraz tym bardziej maleje jego bez-
pieczeństwo (rośnie ryzyko wybuchu konfliktu). Paradoks
ten jasno pokazuje, że bardzo ważne jest zachowanie od-
powiednich proporcji - a także systematyczne redukowanie
istniejącego arsenału jądrowego, a w dalszej perspektywie
być może całkowita jego likwidacja. Nie wolno zapominać,
że obecne uspokojenie ambicji wielkomocarstwowych
może nie potrwać długo.

Szesnaście kryzysów jądrowych okresu Zimnej Wojny: daty i zagrożenie

Długość Zagrożenie Strategiczna broń jądrowa

Kryzys Rok
trwania wywołane przez USA ZSRR
1 Iran 1946 Jeden dzień USA 40 0
2 Jugosławia 1946 Jeden dzień USA 40 0
3 Berlin I 1948 15 miesięcy USA 120 0
4 Korea 1950 36 miesięcy USA 400 ?
5 Wietnam I 1954 3 miesięcy USA 1200 ?
6 Chiny I 1954 8 miesięcy USA 1200 ?
7 Suez 1956 7 dni USA, ZSRR 2100 60
8 Chiny II 1958 2 miesiące USA 3000 110
9 Berlin II 1959 4 miesiące USA 3200 175
10 Berlin III 1961 4 miesiące USA 3600 240
11 Kuba 1962 2 tygodnie USA, ZSRR 3900 300
12 Wietnam II 1969 3 miesiące USA 4000 1400
13 Jordania 1970 2 tygodnie USA 4000 1800
14 Izrael 1973 19 dni USA 6800 2200
15 Iran II 1980 6 miesięcy USA 10312 6846
16 Pierwsze Uderzenie 1983 24 miesiące USA 10312 6846
Łącznie 107 miesięcy kryzysu jądrowego
 Kryzysy atomowe XX wieku
W przypadku wybuchu wojny nuklearnej w wyniku kon-
fliktów oznaczonych przez (*) istniało zagrożenie powsta-
nia efektu Zimy Jądrowej.
Powyższa tabela jasno pokazuje, że podczas 39 lat Zimnej
Wojny (a bardziej szczegółowo podczas 476 miesięcy, od
początku kryzysu pierwszego w marcu 1946 do końca
kryzysu szesnastego w listopadzie 1985) zaistniało:
1) poważne zagrożenie użycia broni jądrowej - przez 107
miesięcy (23% całego okresu Zimnej Wojny)
8.2 Najważniejsze wydarzenia okresu Zimnej Wojny, 1945-1991
Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy
¾ 1945 - zniszczenie Hiroszimy (6 sierpnia) i Nagasaki
(9 sierpnia) doprowadza do zakończenia wojny na Pa-
cyfiku (kapitulacja Japonii)
¾ 1946 - kryzys irański i jugosłowiański
¾ 1948-49 - pierwszy kryzys berliński
¾ 1949 - Rosjanie przeprowadzają udaną próbę jądrową
(wrzesień); powstają komunistyczne Chiny.
Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują
¾ 1950 - kryzys koreański - silne naciski na prezydenta
Trumana (a później Eisenhowera) aby użyć broni ją-
drowej
¾ 1953 - Stany Zjednoczone detonują pierwszą bombę
wodorową (31 października)
¾ 1954 - pierwszy kryzys wietnamski - Rosjanie
przeprowadzają test głowicy termojądrowej
¾ 1955 - pierwszy kryzys chiński
¾ 1956 - kryzys sueski
¾ 1957 - Związek Radziecki wystrzeliwuje Sputnika,
pierwszego satelitę okołoziemskiego (4 października)
¾ 1958 - drugi kryzys chiński
¾ 1959 - drugi kryzys berliński
¾ 1960 - Stany Zjednoczone wodują pierwszy okręt
podwodny klasy Polaris
¾ 1961 - trzeci kryzys berliński
¾ 1962 - kryzys kubański
Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój
¾ 1963 - podpisanie traktatu o ograniczonym zakazie
prób nuklearnych (4 sierpnia); zamach na prezydenta
Kennedy'ego (22 listopada)
¾ 1964 - Chruszczow odsunięty od władzy (15 paździer-
nika); Chiny przeprowadzają własny test jądrowy (16
listopada)
¾ 1967 - Chiny detonują bombę termojądrową
¾ 1968 - początek dużej ofensywy Wietnamu Północ-
nego - zwanej, od dnia, w którym się rozpoczęła (31
stycznia), ofensywą Tet (księżycowy nowy rok)
Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń
¾ 1969 - drugi kryzys wietnamski (sierpień-październik)
¾ 1970 - kryzys jordański; Amerykanie modyfikują
balistyczne pociski interkontynentalne (ICBM) do
113
2) poważne zagrożenie, że w wyniku wybuchu wojny
jądrowej zniszczona zostanie większość obszarów
Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Eu-
ropy - w szczególności mowa tu o kryzysach Wietnam
I, Chiny I, Suez, Chiny II, Berlin II, Berlin III, Kuba,
Wietnam II, Iran II i Pierwsze Uderzenie - łącznie 55
miesięcy (12% całego okresu Zimnej Wojny)
3) poważne zagrożenie zniszczenia większości życia na
Ziemi w następstwie Zimy Jądrowej, podczas wszyst-
kich konfliktów po drugim kryzysie berlińskim - łącz-
nie 38.5 miesięcy (8% całego okresu Zimnej Wojny)
konfiguracji MIRV (Multiple Independently targeted
Reentry Vehicle)
¾ 1971 - Stany Zjednoczone modernizują balistyczne
pociski morskie do konfiguracji MIRV
¾ 1973 - kryzys izraelski; pierwszy radziecki pocisk
MIRV
¾ 1974 - Indie przeprowadzają test atomowy
¾ 1975 - komuniści zdobywają Sajgon (29 kwietnia)
¾ 1976 - rozpoczyna się program Gwiezdnych Wojen
¾ 1979 - irański szejk ucieka z kraju (16 stycznia); wtar-
gnięcie do amerykańskiej ambasady (4 listopada)
¾ 1979 - Armia Czerwona wkracza do Afganistanu
(grudzień)
¾ 1980 - drugi kryzys irański; prezydent Carter akcep-
tuje program Pierwszego Uderzenia
¾ 1981 - prezydent Regan rozpoczyna największy pro-
gram zbrojeniowy w historii, wart 1.6 bln USD
¾ 1982 - szwedzki raport stwierdza, że wojna jądrowa na
pełną skalę może doprowadzić do powstania efektu
Zimy Jądrowej, a w efekcie do zagłady większość ży-
wych istot na Ziemi.
Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa
• 1986 - "Rok Pokoju"; testy jądrowe - USA: 15,
ZSRR:0
• 1987 - Gorbaczow i Regan podpisują Układ o
Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (8 grudnia)
• 1988 - Gorbaczow pozwala na przeprowadzenie
wolnych wyborów w Polsce (czerwiec)
• 1989 - Gorbaczow pozwala na zburzenie Muru
Berlińskiego (9 listopad)
• 1990-1991 - Stany Zjednoczone angażują się w
operację Pustynna Burza (17 stycznia); Gorba-
czow ustępuje ze stanowiska (19 sierpnia); Jelcyn
i przywódcy parlamentu, Ukrainy i Białorusi ogła-
szają rozpad Związku Radzieckiego (8 grudnia)
Okres 6. 1991-: Nowe szarady
Analogicznie do Okresu 3 (Niepewny spokój).
Brak kontroli nad redukcją arsenałów jądrowych
może zaowocować powtórką Okresu 4 (Wyścig
Zbrojeń).
114 Kryzysy atomowe XX wieku
8.3 Okres 1. 1945-49: Amerykański monopol atomowy
Rok 1945 okazuje się punktem zwrotnym w historii ludz-
kości:
¾maj - Niemcy kapitulują; kończy się wojna w Europie
¾16 lipca - pierwszy próbny wybuch atomowy
¾6 sierpnia - Hiroszima zniszczona przez wybuch ją-
drowy
¾9 sierpnia - Nagasaki podziela los Hiroszimy
Stany Zjednoczone pokazują, że są przygotowane do uży-
cia nowej broni wraz z jej opóźnionymi efektami (opad
promieniotwórczy itp.) w taki sam sposób jakby chodziło o
broń konwencjonalną. Prezydent Truman podziela pogląd,
iż Związek Radziecki nigdy nie będzie zdolny do stworze-
nia bomby atomowej. Z tego powodu nie widzi przeciw-
wskazań, aby użyć nowej broni jako straszaka przeciwko
ZSRR. Pierwszy raz polityka taka zostaje wyrażona zaled-
wie 10 miesięcy po zakończeniu II Wojny Światowej, w
sporze o obszary przy granicy ZSRR-Iranu oraz na Bałka-
nach (kryzys jugosłowiański). Pierwszy kryzys berliński,
trwający przez 15 miesięcy, miał bardziej poważny i
groźny charakter. Okres ten kończy się 3 września 1949
roku, kiedy to Związek Radziecki przeprowadza pierwszy
test własnej bomby atomowej. Amerykański monopol na
technologie nuklearne trwał zaledwie cztery lata.
8.3.1 Kryzys 1 - IRAN I (1946)
Oznaczenie konfliktu: IRAN I (Azerbejdżan)
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: ZSRR
Początek kryzysu: marzec 1946
Koniec kryzysu: 48 godzin po ultimatum Trumana
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone
Przyczyna kryzysu: powojenna zmiana układu sił w Iranie
przez Rosjan
TŁO: Podczas II Wojny Światowej obowiązywało amery-
kańsko-radzieckie porozumienie i wspólnej okupacji Iranu.
Na jego mocy konwoje z zaopatrzeniem dla ZSRR mogły
swobodnie przejeżdżać przez obszar Iranu. Po zakończeniu
wojny, ZSRR zaczęło domagać się limitu dostaw paliwa
równego brytyjskiemu, tak jak zostało to wcześniej usta-
lone. Aby wzmocnić swoje żądania radzieckie wojska
pozostały na obszarze północnego Iranu i wspierały ruchy
rewolucyjne w graniczącym z ZSRR Azerbejdżanem. Do-
datkowo, Armia Czerwona rozlokowała swoje jednostki
pancerne wzdłuż granicy. Do 2 marca 1946, czyli daty
ustalonej podczas londyńskiej konferencji ministrów spraw
zagranicznych, nie zaobserwowano, aby wojska już stacjo-
nujące w Iranie były z niego wycofywane.
PRZEBIEG KRYZYSU: Prezydent Truman osobiście spotyka
się z ambasadorem Związku Radzieckiego Andriejem
Gromyko i przedstawia mu ultimatum: wycofajcie radziec-
kie wojska w ciągu 48 godzin albo przeprowadzimy atak
jądrowy. Według istniejących dokumentów prezydent
powiedział ambasadorowi: "Zamierzamy ją na was zrzu-
cić".
SKUTKI: Rosjanie wycofali swoje jednostki w ciągu 24
godzin. Zagrożenie atakiem nuklearnym, jakie wystosował
Truman, miało miejsce zaledwie 10 miesięcy po zakończe-
niu II Wojny Światowej. Trzy miesiące po tych wydarze-
niach, 14 czerwca 1946 roku, Stany Zjednoczone przed-
stawiły Plan Braucha dotyczący międzynarodowej kontroli
nad materiałami służącymi produkcji energii jądrowej.
Odrzucenie tego planu przez Rosjan należy obecnie rozpa-
trywać w świetle ich doświadczeń z "atomową kontrolą"
wyrażona podczas kryzysu irańskiego.
8.3.2 Kryzys 2 - JUGOSŁAWIA (1946)
Oznaczenie konfliktu: JUGOSŁAWIA
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Jugosławia?
Początek kryzysu: listopad 1946
Koniec kryzysu: listopad 1946
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane
Przyczyna kryzysu: zestrzelenie amerykańskiego samo-
lotu nad Jugosławią - Amerykanie rościli sobie prawo do
swobodnego przelotu nad tym krajem; Grecja jako strate-
giczny punkt Bałkanów.
TŁO: Podczas II Wojny Światowej, komunistyczna party-
zantka w Jugosławii i Grecji była najbardziej aktywna ze
wszystkich krajów będących pod okupacją hitlerowską.
Jugosławia była jedynym krajem, który samodzielnie wy-
zwolił się z okupacji jako niepodległe, komunistyczne
państwo. Sąsiednie Węgry, Rumunia i Bułgaria zostały
wyzwolone przez Armię Czerwoną, by później stać się
państwami satelickimi ZSRR. Natomiast w leżącej na po-
łudniu Grecji wybuchła wojna domowa, tocząca się do
roku 1949. Po przeciwnych stronach stanęły komuni-
styczna Armia Demokratyczna Grecji (będącą następczynią
ELAS - Greckiej Armii Narodowo-Wyzwoleńczej) i woj-
ska nowo odrodzonej monarchii. Po wycofaniu się oddzia-
łów hitlerowskich, Brytyjczycy zaczęli zaopatrywać i, aż
do ich wycofania w 1947 roku, wspierać oddziały królew-
skie. Później zastąpili ich Amerykanie - wojna domowa
cały czas się zaostrzała. Natomiast Jugosławia, wspierająca
jednostki ELAS, była postrzegana jako zagrożenie dla
interesów Stanów Zjednoczonych.
PRZEBIEG KRYZYSU: W listopadzie 1946 roku nad Jugo-
sławią zestrzelony został amerykański samolot wojskowy.
W odpowiedzi jako demonstracja siły, sześć B-29 roz-
mieszczonych w Niemczech odbyło lot wzdłuż jugosło-
wiańskiej granicy.
SKUTKI: Nad Jugosławią nie zestrzelono więcej żadnego
samolotu amerykańskiego.
8.3.3 Kryzys 3 - BERLIN I (1948)
Oznaczenie konfliktu: BERLIN I
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: 24 radzieckich miast (Operacja Broiler)
Początek kryzysu: 24 czerwca 1948 - blokada Berlina
 Kryzysy atomowe XX wieku
Koniec kryzysu: 30 września 1949 - odstąpienie od blo-
kady
Czas trwania: 15 miesięcy
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone
Przyczyna kryzysu: kontrola nad Berlinem
TŁO: 2 maja 1945 roku Armia Czerwona po długich i
krwawych (100,000 poległych) walkach zdobywa Berlin.
Zgodnie z uzgodnieniami, alianckie armie spotykają się
100 mil na zachód od stolicy - na linii rzeki Elby. Berlin
zostaje podzielony na strefę brytyjską, amerykańską, fran-
cuską i, największą, rosyjską. Łączne straty ZSRR w woj-
nie wyniosły 26 mln zabitych, czyli 1/7 wszystkich oby-
wateli. Straty USA: 292,000 zabitych, tj. 1/513 wszystkich
obywateli. Zniszczenia w ZSRR: 17,000 miast, 70,000 wsi,
31,000 fabryk, 84,000 szkół, 40,000 mil torów kolejowych.
Zniszczenia w USA: żadnych. Radzieckie cele po zakoń-
czeniu wojny można przedstawić w trzech punktach:
1) zneutralizować Niemcy;
2) zbudować mur satelickich krajów na zachodniej gra-
nicy Związku Radzieckiego;
3) odbudować zniszczenia wojenne
Sowieci tworzyli swój "mur" poprzez wymuszanie komu-
nistycznego ustroju na państwach sąsiedzkich, takich jak
Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia czy Bułgaria. W
tym samym czasie nastąpiło załamanie stosunków pomię-
dzy niedawnymi sojusznikami - Związkiem Radzieckim i
mocarstwami zachodnimi.
¾marzec 1946 - pierwszy kryzys irański, kiedy to Tru-
man otwarcie grozi użyciem broni jądrowej
¾5 marca 1946 - Churchill pierwszy raz używa określe-
nia "Żelazna Kurtyna",
wrzesień 1946 - wybory w Berlinie nie pokazują po-
parcia dla Rosjan w sektorach zachodnich
¾12 marca 1945 - doktryna Trumana amerykańskiej
pomocy wojskowej dla Europy Zachodniej
¾5 czerwca 1947 - Plan Marshalla dotyczący
ekonomicznej pomocy państwom zachodnioeuropej-
skim
8.4 Okres 2. 1949-62: Zniszczmy ich zanim oni nas zaatakują
Detonacja pierwszej radzieckiej bomby atomowej 3 wrze-
śnia 1949 roku głęboko zszokowała przywódców amery-
kańskich, którzy wierzyli, że atomowy monopol USA po-
trwa przynajmniej 10 lat. Wkrótce po tym fakcie, Mao Tse-
Tung proklamował Chińską Republikę Ludową. Jasnym
stało się, że jeżeli sąsiedzi Chin - Indie i Indonezja - także
znają się pod wpływami komunistów, to większość ludzi
na Ziemi znajdzie się w obozie socjalistycznym.
Były to poważne strategiczne porażki Waszyngtonu - od-
powiedzią na nie była datowana na 14 kwietnia 1950 roku
dyrektywa NSC 68. Dokument wzywał do:
a) otoczenia państw bloku socjalistycznego (ZSRR i
Chin) bazami nuklearnymi na długości 6,000 mil, po-
cząwszy od Europy, przez Środkowy Wschód aż po
południowo-wschodnią Azję, Japonię i Alaskę.
115
¾luty 1948 - komunistyczny przewrót w Czechosłowa-
cji (tzn. przewrót praski), w Europie Środkowej jedy-
nie status Niemiec pozostaje nieokreślony.
PRZEBIEG KRYZYSU: 24 czerwca 1948 roku Rosjanie od-
cinają lądowe szlaki do Berlina. W lipcu rozpoczynają się
transporty w ramach mostu powietrznego stworzonego
przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone. Forestall (Se-
kretarz Marynarki Wojennej), George Marshall (Sekretarz
Stanu) i Mar Bradley (Szef Sztabu Armii) spotykają się,
aby zadecydować czy powinna zostać wdrożona Operacja
Broiler w odpowiedzi na działania ZSRR w Berlinie. 9
września Forestall prosi o ustosunkowanie się brytyjskiego
admirała sir Fredericka Dalrymple w kwestii ewentualnego
użycia broni atomowej. Następnego dnia, 10 września,
Forrestal prosi Marshalla o wydanie upoważnienia na uży-
cie broni jądrowej przez dowódców polowych. Efektem
tego spotkania jest dyrektywa NSC 30, na mocy której sam
prezydent może wydać decyzję o przeprowadzeniu uderze-
nia nuklearnego. 13 października Połączony Komitet Sze-
fów Sztabów (JCS - Joint Chiefs of Staff) wysyła do Rady
Bezpieczeństwa Narodowego (NSC - National Security
Council) pytanie o opinię w sprawie rozpoczęcia wojny
atomowej ze Związkiem Radzieckim. Następnego dnia, 14
października, po wspólnych obradach, NSC odmawia wy-
dania zgody. 30 września 1949 roku przywrócony zostaje
transport do Berlina - kończą się dostawy drogą lotniczą i
cały kryzys.
SKUTKI: We wrześniu 1949 roku ZSRR przeprowadził
pierwszą próbny wybuch bomby atomowej - tak więc był
to ostatni kryzys, w trakcie którego USA było jedynym
mocarstwem atomowym. W październiku wraz ze zwycię-
stwem Mao Tse-Tunga powstają komunistyczne Chiny.
Także w października ma miejsce "Przewrót Admirałów" -
admirałowie Ostie, Burke i Denfield opowiadają się prze-
ciwko wojnie atomowej, jako "moralnie złej". W efekcie
prezydent Truman dymisjonuje Denfielda, czym jednocze-
śnie ostrzega innych oficerów przed publiczną krytyką
prowadzonej polityki atomowej. Podział Berlina i całych
Niemiec utrwala się na okres całej Zimnej Wojny.
b) rozpoczęcia masowych zbrojeń, budowy bomby
wodorowej, tworzenia arsenału nuklearnego i zbudo-
wania floty bombowców dalekiego zasięgu.
"Dzień, w którym arsenał Sowietów osiągnie pułap 200
bomb będzie datą krytyczną dla Stanów Zjednoczonych"
(NCS 68). Tą datą był rok 1954. Od tego momentu ato-
mowy wyścig zbrojeń był faktem. Prezydenci Truman i
Eisenhower znaleźli się pod silnym naciskiem innych
członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego (NSC -
National Security Concuil), w szczególności Przewodni-
czącego Komitetu Połączonych Szefów Sztabu, aby rozpo-
cząć wojnę jądrową z Chinami i Rosją. Naciski te stały się
szczególnie silne w czasie kampanii koreańskiej oraz po
przeprowadzeniu przez ZSRR pierwszego wybuchu ter-
mojądrowego w sierpniu 1953 roku.
116 Kryzysy atomowe XX wieku
Osiem kryzysów atomowych tego okresu, począwszy od
konfliktu koreańskiego, na sprawie kubańskiej kończąc
sprawiło, że te trzynaście lat stanowiło drugi pod wzglę-
dem zagrożenia okres w historii ludzkości. Wyprzedzają je
jedynie lata ostatniego kryzysu, Pierwszego Uderzenia,
kiedy to arsenały jądrowe rozrosły się do olbrzymich arse-
nałów i ryzyko wybuchu wojny wzrosło niepomiernie.
8.4.1 Kryzys 4 - KOREA (1950)
Oznaczenie konfliktu: KOREA
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Korea Północna, Chiny, ZSRR
Początek kryzysu: czerwiec 1950 - atak KRL-D na Repu-
blikę Korei
Koniec kryzysu: lipiec 1953 - rozejm w Panmundzonie
Czas trwania: 3 lata
Zagrożenie atakiem jądrowym: Prezydent Truman
oświadczył: "Zawsze rozważaliśmy możliwość jego uży-
cia". Prezydent Eisenhower: "Było jasne, że musielibyśmy
użyć broni atomowej, aby uniknąć zbyt dużych strat". Plan
wojenny otrzymał kryptonim Operacja Wymuszenie (Sha-
kedown) i zakładał, że po 6 dniach od początku III Wojny
Światowej:
- bombowce z Maine zrzucą 20 bomb atomowych na
rejon Moskwa-Gorki
- bombowce z Labradoru zrzucą 12 bomb atomowych
na obszar Leningradu
- bombowce z Wielkiej Brytanii zrzucą 52 bomby ato-
mowe w rejon dorzecza Wołgi i Donu
- bombowce z Azorów zrzucą 15 bomb na obszar Kał-
kazu
- bombowce z bazy Guam zrzucą 15 bomb atomowych
w rejonie Władywostoku i Irkucka.
Przyczyna kryzysu: zagrożenie ze strony Korei Północnej
i Chin dla Korei Południowej.
TŁO: We wrześniu 1949 roku komuniści pod przewod-
nictwem Mao Tse-Tunga przejmują kontrolę w Chinach.
Miesiąc później, w październiku, Sowieci przeprowadzają
pierwszy test bomby wodorowej. Powstaje duża presja, aby
zaatakować Związek Radziecki zanim osiągnie podobne
atomowe możliwości wojskowe jak Stany Zjednoczone.
Fakt, czy Chiny, będące już państwem komunistycznym,
powinny być pierwszorzędnym celem uderzenia jądrowego
był często dyskutowany wewnątrz JCS oraz NSC i był
silnie związany z przebiegiem wojny koreańskiej.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾czerwiec 1950 - Korea Północna napada na Koreę
Południową. Rada Bezpieczeństwa ONZ, pod nie-
obecność przedstawicieli ZSRR, wysyła siły poko-
jowe do Korei Południowej. Wojska amerykańskie
stacjonujące w Korei Południowej wycofują się do
Pusan.
¾15 września - amerykańskie oddziały desantowe lą-
dują w rejonie miasta Inczon, odcinając wojskom pół-
nocnokoreańskim drogę ucieczki
¾7 października - amerykańskie jednostki przekraczają
38 równoleżnik i wkraczają do Korei Północnej
¾10 października - Chiny ostrzegają, że zbrojnie zarea-
gują, jeżeli wojska ONZ będą kontynuowały ofen-
sywę
¾24 października - Chiny rozpoczynają negocjacje z
ONZ. Tego samego dnia wojska USA rozpoczynają
poważną ofensywę
¾28 października - kontradmirał Lalor żąda od JCS
zgody na użycie broni jądrowej, aby opóźnić chińską
interwencję i dać siłom ONZ czas na wycofanie
¾6 grudnia - wojska chińskie atakują pozycje ONZ i
odrzucają siły ONZ od wywalczonych pozycji.
¾11 stycznia 1941 - Symington, członek Rady Bezpie-
czeństwa Narodowego (NSC), przedstawia projekt dy-
rektywy NSC-100, wzywającej do przeprowadzenia
uderzenia jądrowego na Chiny i zażądania od ZSRR,
aby powstrzymały się od jakichkolwiek "agresyw-
nych" działań.
¾1 lutego - NSC wzywa do rozpoczęcia przygotowań
do wojny atomowej
¾10 kwietnia - Truman dymisjonuje generała
McArthura, dowódcę amerykańskich wojsk w Korei,
za jego żądania dotyczące przeprowadzenia natych-
miastowego ataku jądrowego na chińskie bazy woj-
skowe.
¾20 kwietnia - McArthur witany w Nowym Jorku jak
bohater
¾14 sierpnia - JCS przygotowuje raport dotyczący uży-
cia nowych głowic taktycznych Mark IX i W-19 w
Korei. Ich zastosowanie nie wymagałoby konieczno-
ści użycia sił europejskiej części Operacji Wymusze-
nie.
¾31 październik 1952 - Rosjanie przeprowadzają po-
myślny test pierwszej bomby wodorowej
¾listopad - Eisenhower wygrywa wybory prezydenckie
¾11 lutego 1953 - Eisenhower na spotkaniu Rady Bez-
pieczeństwa Narodowego oświadcza: "Powinniśmy
rozważyć możliwość użycia taktycznej broni jądrowej
w rejonie Kaesong".
¾19 maja - JCS wzywa do przeprowadzenia silnej ofen-
sywy, także z wykorzystaniem broni nuklearnej, która
przeniesie front walk poza Koreę
¾20 maja - JCS przedstawia swój plan członkom Rady
Bezpieczeństwa Narodowego. Eisenhower jest prze-
konany o konieczności użycia broni jądrowej w przy-
padku niepowodzenia negocjacji.
¾lipiec - rozejm w Panmunjon kończy wojnę koreańską
¾27 listopada - na wspólnym spotkaniu prezydenta
Eisenhowera oraz premierów Francji Laniela i Wiel-
kiej Brytanii Churchilla, sojusznicy europejscy sta-
nowczo przeciwstawiają się planowi wykorzystania
broni jądrowej w przypadku wybuchu kolejnego kon-
fliktu w Korei.
SKUTKI: Korea Południowa została obroniona. Stany
Zjednoczone rozmieszczają znaczne siły, które pozostają
tam do dziś.
8.4.2 Kryzys 5 - WIETNAM I (1954)
Oznaczenie konfliktu: WIETNAM I (Dien Bien Phu)
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Wietnam; później Chiny i ZSRR
 Kryzysy atomowe XX wieku
Początek kryzysu: 8 marca 1954 - kontyngent wojsk fran-
cuskich otoczony w Dien Bien Phu
Koniec kryzysu: 19 czerwca 1954
Czas trwania: 3 miesiące
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane; amerykań-
ski lotniskowiec znajdujący się w pobliżu Wietnamu miał
za zadanie rozpocząć realizację Operacji Szakal (Vulture),
korzystając z bomb atomowych przeciwko siłom Viet
Minh (Ligii Niepodległości Wietnamu). Plan Podstawowy
(Plan Basic) Strategicznego Dowództwa Powietrznego
(Strategic Air Command) zakładał wykorzystanie 735
bombowców i 1,750 bomb atomowych do zaatakowania
ZSRR i Chin.
Przyczyna kryzysu: "Dzień A", czyli ostatni dzień, w
którym USA mogłyby rozpocząć wojnę nuklearną z ZSRR
bez groźby jądrowego kontruderzenia; jest to prawdopo-
dobnie prawdziwy powód - sama sytuacja w Wietnamie
posłużyła zaś jako dobry pretekst.
TŁO: Podczas II Wojny Światowej Japończycy łatwo zdo-
byli Wietnam, wtedy francuską kolonię. Jedyny opór sta-
wiały komunistyczne wojska Viet Minh dowodzone przez
Ho Chi Minh. W 1945 roku Japończycy poddali Wietnam
Brytyjczykom. Wkrótce Francuzi odzyskali kontrolę nad
swoją kolonią, jednak Viet Minh sprzeciwiał się ich po-
wrotowi. Rozpoczęła się długa i krwawa wojna o panowa-
nie nad Wietnamem. W styczniu 1954 roku Francuzi prze-
kształcili daleko wysunięty garnizon w Dien Bien Phu w
twierdzę. Wkrótce wojska Viet Minh, ku powszechnemu
zaskoczeniu, zaatakowały bazę ciężką artylerią.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾marzec 1954 - Dien Bien Phu w oblężeniu i pod sil-
nym ostrzałem wojsk komunistycznych
¾8 marca - francuski generał Ely prosi w Waszyngtonie
o amerykańską pomoc
¾25 marca - Sekcja G3 Armii Amerykańskiej propo-
nuje użycie broni atomowej w Wietnamie.
¾7 kwietnia - Eisenhower przedstawia "teorię domina"
- jeżeli Wietnam zdobędą komuniści, cała Azja zosta-
nie stracona
¾10 kwietnia - prezydent Eisenhower posyła do Europy
sekretarza stanu Dullesa i admirała Radforda z misją
poczynienia przygotowań do realizacji Operacji Sza-
kal; premier Churchill sprzeciwia się wdrożeniu planu
i nie zgadza się z "teorią domina".
¾23 kwietnia - Bidault, Minister Spraw Zagranicznych
Francji, odrzuca propozycję Dulla udostępnienia 2
bomb atomowych
¾27 kwietnia - Dulles okłamuje Francuzów mówiąc im,
że Anthony Eden, wicepremier Wielkiej Brytanii, po-
piera plan Operacji Szakal.
¾30 kwietnia - Eisenhower mówi do Cutlera, członka
NSC: "Możemy dać Francuzom bomby atomowe".
¾8 maja - oddziały Viet Minh zdobywają Dien Bien
Phu.
¾25 maja - NSC i admirał Radford radzą przeprowa-
dzić uderzenie nuklearne na Chiny, jeżeli udzielą one
pomocy w marszu Viet Minh na Hanoi.
¾19 czerwca - Eisenhower: "Atak jądrowy na Chiny
oznacza także atak na ZSRR. Co zrobią Stany Zjedno-
czone ze strefą zniszczeń ciągnącą się od Elby do
117
Władywostoku?". Chiny nie interweniują i kryzys do-
biega końca.
SKUTKI: Stany Zjednoczone angażują się w Wietnamie.
8.4.3 Kryzys 6 - CHINY I (1954)
Oznaczenie konfliktu: CHINY I (Quemoy i Matsu)
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Chiny, ZSRR
Początek kryzysu: wrzesień 1954
Koniec kryzysu: 1 maja 1955
Czas trwania: 8 miesięcy
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone
Przyczyna kryzysu: 1) poczucie zagrożenia ze strony
ZSRR - nowe radzieckie bombowce Bear i Bizon mają
wystarczający zasięg, aby zaatakować USA; 2) komuni-
styczna kontrola nad Chinami
TŁO:
¾1935 - Mao Tse-Tung i jego partyzantka komuni-
styczna dociera do północnej części Chin; rozpoczyna
się japońska agresja na Chiny.
¾1935-45 - wojska Mao wiążą walką znaczne siły
japońskie i jako jedyne stanowią istotny opór na-
jeźdźcy. Jednakże pomoc amerykańska trafia do wojsk
Chiang Kai-Sheka, którego jednostki uwięzione są w
Chungking i unikają otwartej walki.
¾sirpień 1945 - Japonia pokonana; w Chinach pozostaje
zaopatrywana przez USA armia Chianga, licząca 4.3
mln ludzi, dobrze uzbrojona i dysponująca wsparciem
lotniczym, oraz 1.2 mln partyzantka Mao, kontrolu-
jąca tylko północne tereny przygraniczne Chin. Mao
ma jednak coś, czego brakuje dobrze wyposażonym i
liczniejszym wojskom Chianga: poparcie chłopów.
¾październik 1949 - armia Chiang Kai-Sheka została
pokonana przez wojska Mao i zmuszona do wycofania
się na Tajwan. Chiang fortyfikuje dwie przybrzeżne
wyspy - Quemoy i Marsu - położone zaledwie 8 mil
od brzegu Chin, na potrzeby przyszłej ekspedycji mi-
litarnej. Chiang dwukrotnie prowokuje Chiny przez
przemieszczenie dużych oddziałów na te wyspy - za
każdym razem Stany Zjednoczone posuwają się do
nuklearnego szantażu, aby wesprzeć działania
Chianga.
¾2 lutego 1953 - prezydent Eisenhower wydaje Mary-
narce Wojennej polecenie nie powstrzymywania wię-
cej desantowych sił Chianga przed zaatakowaniem
kontynentalnych Chin.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾sierpień 1954 - Chiang przemieszcza 58,000 żołnierzy
na wyspę Quemoy i 15,000 na Matsu
¾wrzesień - Chiny rozpoczynają ostrzał artyleryjski
wysp
¾12 września - Połączony Komitet Szefów Sztabu
(JCS) rekomenduje atomowe uderzenie na Chiny
118 Kryzysy atomowe XX wieku
¾23 listopada - w Chinach kończy się proces 13 amery-
kańskich lotników z zestrzelonego w czasie kampanii
koreańskiej nad tym krajem samolotu; w odpowiedzi
JCS i NSC opowiadają się za przeprowadzeniem ude-
rzenia jądrowego na Chiny; szósty raz w trakcie 1954
roku praktycznie całe dowództwo USA (NSC i JCS)
wzywa do użycia broni jądrowej (trzykrotnie w czasie
kryzysu wietnamskiego, w maju - w odpowiedzi na
radziecki test bomby wodorowej; w trakcie rozloko-
wania wojsk na Quemoy i Matstu oraz w odpowiedzi
na proces lotników).
¾15 luty 1955 - Churchill sprzeciwia się amerykańskiej
polityce ochrony atomowej wysp Quemoy i Matsu.
¾10 marca - sekretarz stanu Dulles oświadcza na
spotkaniu Rady Bezpieczeństwa Narodowego (NSC),
że mieszkańcy USA i całego świata powinni być
przygotowani na prawdopodobny atak jądrowy na
Chiny.
¾15 marca - Dulles stwierdza, że Stany Zjednoczone
poważnie rozważają możliwość użycia broni nuklear-
nej w rejonie Quemoy i Matsu.
¾16 marca - prezydent Eisenhower: "Bomby atomowe
mogą zostać użyte... tak jak używa się innych poci-
sków". Stanowisko te wywołuje sprzeciw opinii mię-
dzynarodowej, ministrowie spraw zagranicznych
państw NATO sprzeciwiają się koncepcji wojny z
Chinami.
¾26 marca - admirał Carney mówi: "Prezydent planuje
zniszczyć potencjał wojskowy komunistycznych Chin.
Zamierza rozpocząć wojnę 15 kwietnia".
¾23 kwietnia - przedstawiciele Chin na Konferencji
Afro-Azjatyckiej jasno oświadczają, że są skłonni ne-
gocjować w sprawie Tajwanu.
¾1 maja - ustaje ostrzał baz na Quemoy i Matsu, kryzys
dobiega końca.
¾1 sierpnia - Chiny zwalniają 11 lotników amerykań-
skich.
SKUTKI:
1) Chiang, który niemal wywołał wojnę między USA a
Chinami, ponownie ucieknie się do prowokacji - także
tym razem bez prób powstrzymywania ze strony USA.
2) działania Chianga (i amerykańskich sprzymierzeń-
ców) spowodowały, że Chiny znalazły się na krawędzi
atomowej zagłady; przywódcy Chin nie zapomną tej
lekcji.
8.4.4 Kryzys 7 - SUEZ (1956)
Oznaczenie konfliktu: SUEZ
Zagrożenie ze strony: ZSRR, później USA
Cel: Londyn, Paryż, ZSRR
Początek kryzysu: 29 październik 1956 - atak Izraela na
Egipt
Koniec kryzysu: 6 listopad 1956 - Wielka Brytania i Fran-
cja przystają na proponowane przez ONZ zawieszenie
broni.
Czas trwania: 7 dni
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone
Przyczyna kryzysu: kontrola nad Kanałem Sueskim;
Wielka Brytania i Francja postrzegają egipską kontrolę nad
Kanałem Sueskim jako zagrożenie dla własnych dostaw
ropy.
TŁO:
¾1868 - Francja otrzymuje koncesję na budowę kanału
łączącego morza Śródziemne i Czerwone
¾1859-69 - budowa kanału, wkrótce okrzykniętego
najważniejszym szlakiem wodnym świata
¾1875 - Wielka Brytania kupuje udziały w spółce
zarządzającej Kanałem Sueskim
¾1882 - Wielka Brytania rozpoczyna okupację Egiptu.
¾1936 - Wielka Brytania podpisuje układ, nakazujący
jej wycofanie wojsk do roku 1956.
¾1954 - pułkownik Nasser zostaje prezydentem silnie
nacjonalistycznego Egiptu.
¾1956 - ostatnie jednostki brytyjskie opuszczają garni-
zony rozlokowane w strefie Kanału.
¾19 lipca 1956 - Stany Zjednoczone wycofują się z
planu finansowania Tamy Asuańskiej (olbrzymiego
projektu inżynieryjnego mającego nawodnić tysiące
hektarów ziemi i dostarczyć znaczne ilości energii
elektrycznej); decyzja Stanów Zjednoczonych, a ra-
czej sekretarza stanu Johna F. Dullesa (nie jest pewne,
czy Dulles kontaktował się w tej sprawie z prezyden-
tem Eisenhowerem) była związana ze zbliżeniem po-
między Egiptem a państwami socjalistycznymi (za-
warto liczne kontrakty na dostawy broni, a także bu-
dowę i modernizację dużych zakładów przemysło-
wych).
¾26 lipca 1956 - prezydent Nasser ogłasza plan
nacjonalizacji Kanału Sueskiego - dochody z żeglugi
po Kanale (100 mln USD rocznie) mogą w pełni sfi-
nansować budowę Tamy Asuańskiej.
¾10 wrzesień 1956 - Brytyjczycy i Francuzi planują
przeprowadzenie wspólnej akcji wojskowej przeciwko
Egiptowi. W operację włączony zostaje także Izrael,
który ma rozpocząć działania wojenne, tak aby wojska
brytyjskie i francuskie mogły wkroczyć na obszar
działań w roli rozjemcy.
¾2 września 1956 - prezydent Eisenhower do brytyj-
skiego premiera Anthonego Edena: "... amerykańska
opinia publiczna zdecydowanie odrzuca możliwość
użycia siły". W tym czasie Stany Zjednoczone im-
portowały jedynie 4% ropy ze Środkowego Wschodu,
natomiast Europa 75%. Dodatkowo na postawę
Eisenhowera wpływ miały zbliżające się wybory pre-
zydenckie.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾29 października 1956 - wojska izraelskie, realizując
plan Operacji Kadesh, najeżdżają Półwysep Synaj i
kierują się w stronę Kanału Sueskiego. Wielka Bryta-
nia i Francja żądają od Izraela i Egiptu zawieszenia
broni i jednocześnie oświadczają, że wyślą swoje
kontyngenty wojskowe dla ochrony Kanału.
¾30 października - Stany Zjednoczone, ku zaskoczeniu
Francji, Wielkiej Brytanii i Izraela, krytykują inwazję
podczas obrad Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wielka
Brytania domaga się od Egiptu zgody na wkroczenie
do strefy Kanału (zgodnie z porozumieniem zawartym
w 1954 roku wojska brytyjskie mają prawo wkroczyć
 Kryzysy atomowe XX wieku
w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa Kanału ze
strony trzeciego państwa).
¾5 listopada - egipska odmowa stanowi pretekst do
zajęcia Portu Said (gdzie rozpoczyna się Kanał od
strony Morza Śródziemnego) przez wojska brytyjsko-
francuskie. Chruszczow ostrzega o możliwości użycia
"siły do zmiażdżenia agresorów" i niedwuznacznie
daje do zrozumienia, że Wielka Brytania i Francja
mogą stać się celem ataku nuklearnego. Stany Zjedno-
czone oświadczają, że atak na sojuszników spotka się
z podobną reakcją USA.
¾6 listopada - prezydent Eisenhower w telefonicznej
rozmowie z premierem Edenem wymusza na nim
przystanie na zawieszenie broni. Francja i Wielka
Brytania wstrzymują działania wojenne.
SKUTKI: Strategiczna porażka mocarstw zachodnich na
Środkowym Wschodzie:
1) zablokowanie Kanału Sueskiego i odcięcie dostaw
ropy dla Europy
2) gwałtowny wzrost wpływów sowieckich w krajach
regionu
3) Stany Zjednoczone pokazały, że nie będą wspierały
samodzielnych działań Wielkiej Brytanii i Francji
4) wycofanie się Francji z oficjalnych struktur NATO.
8.4.5 Kryzys 8 - CHINY II (1958)
Oznaczenie konfliktu: CHINY II (Quemoy i Matsu)
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Chiny, ZSRR
Początek kryzysu: 24 sierpnia 1958 - Chiny rozpoczynają
ostrzał baz Quemoy i Matsu
Koniec kryzysu: październik 1958 - koniec ostrzału
Czas trwania: 2 miesiące
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone; amerykańska
7. Flota zbliża się do wybrzeża Chińskiego.
Przyczyna kryzysu: mobilizacja armii rozmieszczonych
na wyspach Quemoy i Matsu, znajdujących się 9 mil od
wybrzeża kontynentalnych Chin - prowokacja, na którą
pozwoliły Stany Zjednoczone
TŁO: Zapoznaj się z kulisami pierwszego kryzysu chiń-
skiego. W sierpniu 1958 roku Chiang Kai-Shek rozlokował
100,000 żołnierzy w bazach na Quemoy i Matsu. Siły te
stanowiły ponad jedną trzecią liczebności jego wojsk. Na
Quemoy rozlokowano także amerykańskie haubice, mo-
gące miotać ładunkami jądrowymi.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾24 sierpnia 1958 - Chiny rozpoczynają ostrzał
artyleryjski wysp Quemoy i Matsu
¾6 września - chiński premier Chou en Lai gotowy do
negocjacji z generałem Twiningiem z Połączonego
Komitetu Szefów Sztabu; Twining prosi prezydenta
Eisenhowera o wydanie pozwolenia dowódcy 7. Floty
na użycie broni jądrowej przeciwko Chinom -
Eisenhower odmawia.
119
¾7 września - Związek Radziecki oświadcza, że w
przypadku amerykańskiego ataku na Chiny, ZSRR nie
pozostanie bierne.
¾11 września - Eisenhower przedstawia na antenie tele-
wizyjnej teorię domina. Opinia publiczna sprzeciwia
się takiej polityce władz USA. Eisenhower w liście do
sekretarza Dullesa: "Kursowi, któremu podążamy jest
przeciwne dwie trzecie ludzi na świecie i 50% oby-
wateli USA".
¾19 września - Rosjanie powtarzają swoje oświadcze-
nie z 7 września. Wkrótce potem sekretarz obrony
Neil McElroy proponuje prezydentowi przeprowadze-
nie zamachu na Chiang Kai-Sheka, jednak Eisenhower
odrzuca takie rozwiązanie. Wypracowana zostaje nie-
pisana zasada, zgodnie z którą wojska chińskie
ostrzeliwują wyspy w nieparzyste dni miesiąca, nato-
miast w dni parzyste do oddziałów Chianga dostar-
czane jest zaopatrzenie. Stopniowo prowadzi to do
zawieszenia ognia.
SKUTKI:
1) Po raz pierwszy duża część społeczeństwa amerykań-
skiego otwarcie sprzeciwia się prowadzonej polityce
nuklearnej Waszyngtonu.
2) Bez poparcia Stanów Zjednoczonych, Chiang nie
realizuje więcej prowokacji.
8.4.6 Kryzys 9 - BERLIN II (1959)
Oznaczenie konfliktu: BERLIN II
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: ZSRR
Początek kryzysu: listopad 1958
Koniec kryzysu: 20 marca 1959
Czas trwania: 4 miesiące
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone.
Przyczyna kryzysu: status Berlina.
TŁO: 2 października 1954 roku podpisane zostaje porozu-
mienie pomiędzy Francją, Wielką Brytanią, USA i RFN,
które otwiera drogę do przyjęcia Niemiec Zachodnich do
Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO. Porozumienie, które
zezwala m.in. na stworzenie armii niemieckiej, niepokoi
Związek Radziecki, który uznaje je za prowokację. Rosja-
nie podnoszą argument, iż podpisana umowa jest nie-
zgodna z Traktatem Poczdamskim, który zakładał "całko-
wite i ostateczne" rozbrojenie struktur wojskowych Nie-
miec wszystkich typów. Amerykańskie inwestycje w Ber-
linie Zachodnim zmieniły obraz miasta ze zrujnowanej
stolicy III Rzeszy w prężny ośrodek miejski RFN. Każdego
roku do Berlina Zachodniego ucieka około 300,000 miesz-
kańców NRD. Zachodnie rozgłośnie propagandowe oraz
siatki szpiegowskie używają tego miasta jako doskonałej
bazy do działania. Berlin staje się niebezpiecznym zapalni-
kiem nowej wojny.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾10 listopada 1958 - Chruszczow proponuje, aby w
ciągu 6 miesięcy całkowita kontrola nad Berlinem zo-
stała przekazana NRD. Zachodnie mocarstwa odrzu-
120 Kryzysy atomowe XX wieku
cają tę propozycję, jako niekorzystną z ich punktu wi-
dzenia. Powojenne porozumienia dotyczące Berlina
zdają się kolejny raz ogniskować konflikt - nowa blo-
kada Berlina jest niewykluczona.
¾11 marca 1959 - ponieważ zbliża się termin wyzna-
czony przez Chruszczowa, Demokraci naciskają na
Eisenhowera aby ten zarządził mobilizację. Na zwoła-
nej konferencji prasowej prezydent odrzuca ten po-
mysł: "Z całą pewnością nie zamierzamy toczyć lą-
dowych walk w Europie".
¾15 marca - Thomas White, szef sztabu wojsk lotni-
czych, w upublicznionym zeznaniu przed Senatem
oświadcza, że kryzys berliński może doprowadzić do
wojny ze Związkiem Radzieckim i "może się okazać
koniecznym użycie broni jądrowej".
¾20 marca - Chruszczow nie reaguje na przekroczenie
terminu - kryzys dobiega końca.
SKUTKI: Chruszczow i Eisenhower spotkali się we wrze-
śniu 1959 roku w Camp David (Maryland). Każdy z nich
pragnął osiągnąć rozsądne porozumienie w sprawie Ber-
lina, jednak ich pozycja była skomplikowana przez stano-
wisko Demokratów w USA i "twardogłowych" w Mo-
skwie. Sytuację dodatkowo utrudniał Mao Tse-Tung, na-
wołujący do walki o niepodległość i oskarżający Chrusz-
czowa o "uległość". Ostatecznie status Berlina w dalszym
ciągu pozostał niepewny i niejasny.
8.4.7 Kryzys 10 - BERLIN III (1961)
Oznaczenie konfliktu: BERLIN III
Zagrożenie ze strony: USA i ZSRR
Cel: USA, ZSRR
Początek kryzysu: 13 lipiec 1961
Koniec kryzysu: 17 październik 1961
Czas trwania: 4 miesiące
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemany - założenia
planu SIOP-62 (Single Integrated Operational Plan - Poje-
dynczy Zintegrowany Plan Działań) określały 3,423 cele
ataku, na którego realizację przeznaczono arsenał 18,500
głowic (także taktycznych).
Przyczyna kryzysu: status Berlina.
TŁO: Na początku lat sześćdziesiątych Niemcy były po-
strzegane przez mocarstwa zachodnie jako sojusznik
NATO, przez ZSRR natomiast jako wróg, z którym wy-
grano olbrzymim kosztem, a który obecnie został ponownie
uzbrojony. Obecność zachodnich sił w Berlinie, głęboko
wewnątrz terenu bloku socjalistycznego, od początku sta-
nowiła zapalnik coraz to nowych konfliktów. John F. Ken-
nedy, nowo wybrany prezydent, pozbawiony doświadcze-
nia swojego poprzednika - Eisenhowera - przez swoje po-
chopne działanie przekształcił problem w poważny kryzys.
Jego stanowisko było wzmocnione przez nową broń - sate-
litarny wywiad fotograficzny. W roku 1961 amerykańskie
satelity szpiegowskie Samos przesłały pierwsze dokładne
zdjęcia obszaru Związku Radzieckiego. Okazało się, że
Rosjanie zamiast 200 (szacunki CIA) dysponowali zaled-
wie czterema pociskami interkontynentalnymi. Dzięki
uzyskanym zdjęciom poznano także ich dokładne lokacje,
jak również miejsca bazowania wszystkich 190 radzieckich
bombowców strategicznych. Dzięki tej wiedzy zniszczenie
sowieckich sił "pierwszego uderzenia" stało się możliwe.
Kennedy czuł się silny - wiedział, że ma przewagę, czemu
dał wyraz w trzecim kryzysie berlińskim oraz konflikcie
kubańskim.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾kwiecień i czerwiec 1961 - Kennedy i Chruszczow
spotykają się na szczycie w Wiedniu - głównym te-
matem rozmów jest przyszłość Berlina (zobacz po-
przednie kryzysy berlińskie) i możliwość powstania
nowej blokady tego miasta
¾13 lipca - podczas obrad Rady Bezpieczeństwa Naro-
dowego, Dean Acheson (doradca prezydenta ds. poli-
tyki zagranicznej) i Lyndon Johnson (wiceprezydent)
wzywają do "uznania sprawy Berlina za problem bez-
pieczeństwa narodowego".
¾25 lipca - Kennedy w wystąpieniu telewizyjnym
oświadcza: "Nie możemy pozwolić, aby komuniści
wyrzucili nas siłą z Berlina". Prezydent zwiększa bu-
dżet obronny, powołuje rezerwy i zwiększa środki
obrony cywilnej (schrony atomowe)
¾lipiec - do Berlina Zachodniego przedostaje się
30,000 uchodźców z NRD
¾7 sierpnia - Chruszczow w przemówieniu telewizyj-
nym krytykuje determinację Kennedy'ego
¾13 sierpnia - Sowieci blokują drogi ucieczki z Berlina
Wschodniego
¾17 sierpnia - rozpoczyna się budowa Muru Berliń-
skiego. Jego przeznaczenie jest niejasne dla
Kennedy'ego, który oświadcza "istnieje szansa jak je-
den do pięciu, że dojdzie do konfliktu atomowego".
Prezydent rozkazuje przemieścić 1,500 amerykańskich
żołnierzy z RFN do Berlina Zachodniego.
¾24 sierpnia - Rosjanie oskarżają Zachód o przerzuca-
nie do Berlina "wywrotowców, ekstremistów, sabota-
żystów i szpiegów".
¾30 sierpnia - Związek Radziecki wznawia program
testów jądrowych
¾wrzesień - prezydent Kennedy, sekretarz obrony
McNamara, przewodniczący Połączonego Komitetu
Szefów Sztabu (JCS) Taylor oraz McGeorge Bundy,
prezydencki doradca ds. bezpieczeństwa narodowego,
rozważają możliwość realizacji planu ataku jądro-
wego, który miałby zostać przeprowadzony przez
bombowce B-47 i B-52. Mountbatten, brytyjski szef
sztabu, zapytany przez McNamare o opinię mówi:
"Mój Boże, każdy kto myśli w taki sposób musi być
szalony!"
¾17 października - Chruszczow na 22 plenum KPZR
oświadcza, że Zachód rozumie problem Niemiec i
Berlina, oraz zapewnia o swojej chęci negocjacji; kry-
zys dobiega końca.
SKUTKI: Sprawa Berlina pozostała znowu nierozwiązana.
Lepsze stosunki Kennedy'ego i Chruszczowa mają klu-
czowe znaczenie w znacznie poważniejszym kryzysie ku-
bańskim.
8.4.8 Kryzys 11 - KUBA (1962)
Oznaczenie konfliktu: KUBA
Zagrożenie ze strony: USA i ZSRR
Cel: USA, ZSRR
 Kryzysy atomowe XX wieku
Początek kryzysu: 14 październik 1962 - Kennedy otrzy-
muje zdjęcia baz rakietowych na Kubie
Koniec kryzysu: 28 października 1962 - Czruszczow zga-
dza się usunąć pociski z Kuby
Czas trwania: 2 tygodnie
Zagrożenie atakiem jądrowym: wyrażone
Przyczyna kryzysu: bezpieczeństwo Kuby i USA; prawo
ZSRR do wyrównania zagrożenia stwarzanego przez ame-
rykańskie pociski średniego zasięgu rozmieszczone w Tur-
cji.
TŁO: 17 kwietnia 1961 roku na wybrzeżu Playa Giron
(Zatoka Świń) wylądowało 1,400 uciekinierów kubańskich.
Ich zadaniem było rozbicie reżimu Castro. Bez jawnego
wsparcia ze strony USA (Stany Zjednoczone chciały za-
chować pozory neutralności i nie angażowały bezpośrednio
swoich wojsk) operacja nie miała jednak szans powodze-
nia. Rozbicie oddziałów desantowych zajęło siłom kubań-
skim dwa dni. Była to niewątpliwa porażka Kennedy'ego i
jego administracji - nikt nie uwierzył w neutralność USA, a
brak wyobraźni przy planowaniu operacji i szybkość po-
rażki zachwiała wizerunkiem prezydenta Kennedy'ego. Po
gorzkiej lekcji w Zatoce Świń Kennedy zaakceptował inną
metodę zmiany układu sił na Kubie - pozwolił na wdroże-
nie Operacji Mangusta, której celem było zabicie Fidela
Castro. Terminem wybuchu inspirowanego przez USA
zamachu stanu miał być październik 1962 roku. Natomiast
Chruszczow, wykorzystując powstałe napięcia, zapropo-
nował dyktatorowi Kuby zamontowanie na jego wyspie
wyrzutni balistycznych pocisków krótkiego i średniego
zasięgu, które bez problemu mogłyby dosięgnąć USA. Co
zaś ważniejsze, baterie takich pocisków stanowiłyby
znacznie poważniejsze zagrożenie dla USA niż pociski
interkontynentalne, ponieważ czas jaki potrzebowałyby na
dotarcie do celu był znacznie mniejszy niż rakiet wystrze-
lonych z ZSRR.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾14 października 1962 (niedziela) - Kennedy otrzy-
muje zdjęcia uzyskane dzięki lotom rozpoznawczym
U-2 nad Kubą - prezentują one powstające bazy rakiet
balistycznych
¾17 października (środa) - analitycy oceniają, że zain-
stalowano 16 pocisków, które będą gotowe do odpale-
nia najszybciej 24 października. Wszyscy członkowie
JCS wzywają do natychmiastowego ataku. Generał Le
May, szef sztabu wojsk lotniczych, mówi
Kennedy'emu, że atak jest potrzeby oraz że Sowieci
nie przeprowadzą kontruderzenia. Natomiast sekretarz
obrony McNamara i Robert Kennedy są zwolennikami
blokady wyspy. Późnym popołudniem prezydent
spotyka się z ambasadorem ZSRR - Kennedy posta-
8.5 Okres 3. 1962-69: Niepewny spokój
Wydarzenia kryzysu kubańskiego doprowadziły świat na
krawędź nuklearnej zagłady. Był to najgroźniejszy kryzys
tamtych lat. Widmo wojny jądrowej było nad wyraz wy-
raźne nie tylko dla liderów obu supermocarstw, ale także
121
nawia nie ujawniać przed nim uzyskanych dowodów
dotyczących powstających baz rakietowych.
¾22 paźdzernika (poniedziałek) - prezydent Kennedy w
przemówieniu telewizyjnym informuje rodaków o
kryzysie kubańskim (ale nie ujawnia informacji o
wcześniejszych prowokacjach amerykańskich związa-
nych z Operacją Mangusta). W tym czasie na Kubie
znajdują się 42 pociski średniego zasięgu. W kierunku
wyspy zbliża się 25 radzieckich statków towarowych -
na ich drodze stoi 180 okrętów US Navy, 68 eskadr
lotniczych i 8 lotniskowców. Załogi silosów zostają
postawione w stan pełnej gotowości bojowej. Ma-
szyny B-52 zostają poderwane w powietrze z pełnym
ładunkiem jądrowym. Na Florydzie gromadzą się
największe siły inwazyjne od czasów II Wojny Świa-
towej.
¾23 października (wtorek) - Chruszczow oświadcza:
"Jeżeli okręty amerykańskie staną na drodze naszym
statkom, podjęte zostaną odpowiednie działania".
OAS (Organization of American States) wyraża pełne
poparcie dla działań USA.
¾24 października (środa) - rozpoczyna się blokada wy-
spy. Statki radzieckie znajdują się w obrębie 500 mi-
lowej strefy blokady. Zdjęcia wykonane poprzedniego
dnia przez U-2 pokazują, że kubańskie pociski będą
mogły zostać odpalone w przeciągu kilku dni. Za-
trzymuje się lub zawraca dwadzieścia statków ra-
dzieckich. Na Kubę dostaje się sześć sowieckich
okrętów podwodnych.
¾26 października (piątek) - zatrzymano pierwszy statek
(płynący pod panamską banderą). Kennedy rozkazuje
Departamentowi Stanu przygotowanie składu poinwa-
zyjnego rządu kubańskiego. O szóstej po południu
Chruszczow przedstawia Kennedy'emu propozycję -
pociski mogą zostać wycofane z Kuby, jeżeli Stany
Zjednoczone zgodzą się nie podbijać wyspy i odwo-
łają blokadę.
¾27 października (sobota) - Chruszczow przedstawia
bardziej niekorzystną dla USA propozycję: pociski
zostaną wycofane z Kuby, jeżeli amerykańskie rakiety
zostaną wycofane z Turcji. JCS proponuje przeprowa-
dzenie w poniedziałek uderzenia powietrznego i na-
stępującej po nim inwazji. Bateria pocisków SAM ze-
strzeliwuje nad Kubą samolot U-2. JCS nalega, aby
bazy SAM zostały zbombardowane w niedzielę.
Kennedy decyduje się jednak przystąpić na piątkową
ofertę Chruszczowa.
¾28 październik (niedziela) - o godz. 10 rano
Chruszczow odpowiada, że pociski zostaną wycofane.
SKUTKI: Kuba została zabezpieczona przed amerykańskim
desantem. Zarówno Kennedy jak i Chruszczow niemal
tracą kontrolę nad podlegającymi im siłami zbrojnymi. W
wyniku późniejszych negocjacji Amerykanie przystają na
wycofanie pocisków z Turcji.
dla opinii publicznej na całym świecie. Lekcja ta doprowa-
dziła do podpisania 4 sierpnia 1963 roku przez
Kennedy'ego i Chruszczowa Traktatu o Ograniczonym
Zakazie Prób Nuklearnych. Polepszające się stosunki po-
122 Kryzysy atomowe XX wieku
między przywódcami oby mocarstw zostały brutalnie prze-
rwane 3 miesiące później, 22 listopada 1963 zamachem na
prezydenta Kennedy'ego. Nikita Chruszczow pozostał na
swoim stanowisku zaledwie 11 miesięcy dłużej - 15 paź-
dziernika 1964, na dzień przed pierwszym chińskim testem
atomowym, został odsunięty od władzy. Stany Zjedno-
czone zaczęły się coraz bardziej angażować w konflikt
wietnamski, co z kolei znacznie utrudniło proces ocieplania
8.6 Okres 4. 1969-83: Wyścig zbrojeń
Podjęta w 1969 roku decyzja Nixona o modernizacji ame-
rykańskich pocisków interkontynentalnych do konfiguracji
MIRV (Multiple Independently targeted Reentry Vehicle)
oznacza znaczne przyspieszenie wyścigu zbrojeń. Teraz
każdy istniejący pocisk może przenosić do 14 niezależnie
naprowadzanych głowic (14 różnych celów). Jak łatwo
zauważyć, balistyczne okręty podwodne, które przenosiły
do 24 pocisków Trident, teraz mogły zaatakować 336 ce-
lów. Równie istotny jest fakt, że udało się znacznie zwięk-
szyć celność głowic. Wszystko to sprawia, że możliwość
przeprowadzenia pierwszego uderzenia - ataku, który
zniszczyłby wszystkie systemy strategiczne wroga - znacz-
nie wzrosła.
8.6.1 Kryzys 12 - WIETNAM II (1969)
Oznaczenie konfliktu: WIETNAM II
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Wietnam, ZSRR
Początek kryzysu: 4 sierpnia 1969 - Kissinger grozi De-
mokratycznej Republice Wietnamu użyciem broni jądrowej
Koniec kryzysu: 24 października 1969 - koniec stanu
DEFCON 1 (najwyższa gotowość bojowa)
Czas trwania: 87 dni
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane/wyrażone
Przyczyna kryzysu: porażka Stanów Zjednoczonych na
froncie wietnamskim.
TŁO: Nixon wygrywa wybory prezydenckie w 1968 roku,
po części dzięki obietnicy, że dysponuje "tajnym planem
zakończenia wojny wietnamskiej". Jego ściśle tajny plan
(kryptonim Duckhook) polegał na eskalacji konfliktu, i w
przypadku braku sukcesów, użyciu broni jądrowej.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾4 sierpnia 1969 - Kissinger spotyka się w Paryżu z
przedstawicielami DRW i oświadcza: "Jeżeli do 1 li-
stopada nie osiągniemy postępu, Stany Zjednoczone
podejmą działania o bardzo poważnych konsekwen-
cjach".
¾1 października - Strategiczne Dowódctwo Powietrzne
(SAC - Strategic Air Command) zostaje postawione w
stan DEFCON 1, najwyższej gotowości na wypadek
wybuchu wojny jądrowej. Strategiczne bombowce B-
52 rozpoczynają ciągłe loty patrolowe, pociski
Minuteman są nieustanne utrzymywane w gotowości
do odpalenia. Wysłany zostaje wyraźny sygnał do
stosunków między supermocarstwami oraz kontynuowanie
rozmów o ograniczeniu i redukcji zbrojeń strategicznych.
Okres ten charakteryzował się także istotnym i stały postę-
pem technicznym w systemach środków przenoszenia
broni jądrowej.
Siedem lat bez kryzysu nuklearnego zostało przerwanych
skutkami Operacji Duckhook - tajnym planem prezydenta
Nixona zakończenia wojny w Wietnamie przez szantaż
jądrowy.
Moskwy, aby wymusiła na DRW wstrzymanie działań
w Wietnamie Południowym.
¾12 października - William Watts, członek NSC, mówi
do Kissingera: "Użycie broni atomowej przeciwko
komunistycznemu Wietnamowi może mieć bardzo
poważne konsekwencji dla USA. Powinna zostać
ogłoszona powszechna mobilizacja Gwardii Narodo-
wej i US Army".
¾14 października - Nixon oświadcza: "Dzisiaj wiem na
pewno, że moje ultimatum nie przyniosło oczekiwa-
nych efektów". Do Waszyngtonu przybyło pół miliona
ludzi, aby zaprotestować przeciwko prowadzonej po-
lityce.
¾29 października - wojska Demokratycznej Republiki
Wietnamu kontynuują ofensywę. Stan DEFCON 1 zo-
staje zakończony po 29 dniach (pomijając inne przy-
czyny, bombowce B-52 potrzebowały pilnych na-
praw).
SKUTKI:
1) Wielka porażka teorii "wymuszonej dominacji" w
Wietnamie.
2) Poznanie mocy krytyki i nacisków opinii publicznej
8.6.2 Kryzys 13 - JORDANIA (1970)
Oznaczenie konfliktu: JORDANIA
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Wietnam, ZSRR
Początek kryzysu: 15 września 1970
Koniec kryzysu: 30 września 1970
Czas trwania: 2 tygodnie
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane
Przyczyna kryzysu: kontrola nad Jordanią
TŁO: Jordania, strategiczny sojusznik Zachodu wśród
krajów arabskich, została zagrożona przez Organizację
Wyzwolenia Palestyny (OWP).
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾15 września 1970 - król Jordanii, Hussein rozkazuje
50,000 armii zniszczenie silnych baz OWP rozloko-
wanych w północnej części kraju. Możliwe zwycię-
stwo OWP posuwa USA do wsparcia działań króla.
¾17 września - stolica Jordanii, Amman staje się areną
ciężkich walk. Aby nie pozwolić na interwencję
ZSRR, Nixon wysyła we wschodni rejon Morza Śród-
 Kryzysy atomowe XX wieku
ziemnego 2 lotniskowce i ich grupy uderzeniowe (14
niszczycieli, krążownik, 140 samolotów i 1,200 mari-
nes). Jednostki spadochronowe 3 Armii stacjonującej
w Europie zostają postawione w stan gotowości.
Także 82 Dywizja Powietrzna z Fortu Bragg (Karolina
Północna) jest postawiona w stan pełnej gotowości
bojowej. Kissinger poleca dowódcom wojskowym,
aby ci wysyłali nie zakodowane rozkazy i w ten spo-
sób jasno dali do zrozumienia istniejące ryzyko wyko-
rzystania sił jądrowych.
SKUTKI: OWP przegrywa walki w Jordanii; ZSRR nie
angażuje się militarnie w tym regionie.
8.6.3 Kryzys 14 - IZRAEL (1973)
Oznaczenie konfliktu: IZRAEL (Yom Kippur)
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Wietnam, ZSRR
Początek kryzysu: 6 października 1973 - Egipt i Syria
atakują Izrael
Koniec kryzysu: 25 października 1973
Czas trwania: 19 dni
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane
Przyczyna kryzysu: amerykański sojusz z Izraelem; uza-
leżnienie amerykańskiej gospodarki od dostaw ropy ze
Środkowego Wschodu.
TŁO: Od kryzysu sueskiego z 1956 roku siły ONZ roz-
dzielały tereny Izraela i Egiptu. W roku 1967 prezydent
Nasser zażądał ich wycofania, a także zablokował dostęp
Izraela do Zatoki Akaba oraz uniemożliwił dostęp do portu
Elat. Egipt, Syria i Irak zostały w ciągu poprzednich lat
silnie dozbrojone przez Związek Radziecki i zaczęły stwa-
rzać realne zagrożenie dla Izraela. Wojska Izraela zaatako-
wały i w trakcie tzw. "wojny sześciodniowej", trwającej w
dniach 5-11 czerwca 1967, pokonały Egipt, Jordanię i Irak.
Oddziały Izraela zajęły Półwysep Synaj, Wzgórza Golan,
zachodnie wybrzeże Jordanu oraz Jerozolimę. Obszar Izra-
ela uległ ponad podwojeniu kosztem krajów sąsiednich, w
szczególności Egiptu. Egipt i Syria ponownie zaczęły się
dozbrajać i przygotowywać do odbicia odebranych im
terenów oraz odzyskania dumy narodowej.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾6 października 1973 - w trakcie żydowskiego święta
Yom Kippur, Egipt i Syria atakują z zaskoczenia
Izrael. Po początkowych niepowodzeniach Izrael
szybko przystępuje do kontruderzenia. Po ogłoszeniu
zawieszenia broni z Syrią, wojska izraelskie otaczają
egipską 3 Armię. Rosjanie, chcąc uniknąć całkowitej
klęski Egipcjan, proponują USA, aby wspólne amery-
kańsko-rosyjskie wojska dopilnowały przestrzegania
zawieszenia broni.
¾20 października - Kissinger obiecuje sowietom
bezpieczeństwo 3 Armii w zamian za egipskie konce-
sje. Jednak Izrael łamie zawieszenie broni i zwiększa
nacisk na 3 Armię.
¾24 października - wywiad amerykański donosi, że
siedem radzieckich dywizji lotniczych postawionych
zostało w stan gotowości - istnieje możliwość, że mają
one iść z odsieczą 3 Armii. Breżniew podczas spotka-
123
nia z Kissingerem oskarża Izrael o łamanie zawiesze-
nia broni, ponawia ofertę wysłania wspólnych amery-
kańsko-radzieckich sił wojskowych w roli sił rozjem-
czych oraz ostrzega, że jeżeli USA w dalszym ciągu
będą działały z złej wierze, Związek Radziecki może
samodzielnie podjąć odpowiednie kroki. Efektem
spotkania jest ogłoszenie alarmu DEFCON 3.
¾25 października - amerykańskie wojska strategiczne
postawione zostają w stan gotowości - 50 bombow-
ców B-52 przemieszczonych zostaje z bazy na wyspie
Guam do kontynentalnych USA. Ogłoszona zostaje
mobilizacja 15,000 żołnierzy 82. Dywizji Powietrznej.
Lotniskowiec John F. Kennedy opuszcza Gibraltar i
udaje się na wschód. Działania te mają na celu danie
jasnego sygnału Rosjanom bez informowania o sytu-
acji opinii publicznej. Jednakże o 7 rano amerykańskie
media podają informacje o ogłoszonej mobilizacji i
spekulują, czy Nixon ucieka w ten sposób od narasta-
jących pytań wokół afery Watergate. Po południu kry-
zys wygasza - oddziały izraelskie wstrzymują natarcie
na wojska 3 Armii a Sowieci przestają nalegać na
stworzenie wspólnych sił rozjemczych.
SKUTKI: Rosjanie wkrótce po publikacjach na temat kry-
zysu określają działanie Amerykanów jako "absurd" a
spekulacje na temat intencji ZSRR jako "fantazje", wska-
zując jednocześnie, że stosowanie polityki "dominacji
przez eskalację" do wymuszania woli USA w każdej kon-
frontacji jest niebezpieczne.
8.6.4 Kryzys 15 - IRAN II (1980)
Oznaczenie konfliktu: IRAN II
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: Iran, ZSRR
Początek kryzysu: 23 stycznia 1980 - telewizyjne prze-
mówienie prezydenta Cartera
Koniec kryzysu: czerwiec - koniec lotów B-52 w rejonie
Morza Arabskiego
Czas trwania: 6 miesięcy
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane
Przyczyna kryzysu: 1) utrata przez USA kontroli nad
Iranem - ważnej bazy strategicznej i głównym producen-
tem ropy naftowej; 2) radziecka inwazja na Afganistan i
możliwe wkroczenie Armii Czerwonej do Iranu.
TŁO: Od 1919 roku amerykańskie interesy w Zatoce Per-
skiej były zabezpieczane przez siły brytyjskie. W latach
pięćdziesiątych sytuacja ta zaczęła stopniowo ulegać zmia-
nie wraz ze wzrostem znaczenia USA w regionie.
¾1951 - M. Mossadegh, premier Iranu, ogłasza plany
nacjonalizacji wysokodochodowych rafinerii irań-
skich.
¾1953 - w wyniku wojskowego zamachu stanu Mossa-
degh traci stanowisko; przewrotem kieruje generał
Schwarzkopf, wysłany tam przez Allana Dullesa,
szefa CIA. Władzę obejmuje, mający poparcie USA,
szejk Mohammed Reza Pahlawi, który rządzi przez
następne 26 lat. Stany Zjednoczone tworzą w Iranie
główną bazę wojskową swoich sił w Zatoce Perskiej.
Wszelka opozycja jest zwalczana przez tajną policję
SAWAK. Według raportu Martina Einnalsa, general-
124 Kryzysy atomowe XX wieku
nego sekretarza Amnesty International, "W Iranie wy-
konuje się największą liczbę wyroków śmierci na
świecie, nie istnieje tam system cywilnych sądów a
stosowanie tortur jest powszechne".
¾1973 - zamach stanu w Afganistanie - proklamowano
republikę; krajem zaczyna rządzić generał Mohammed
Daud Chan (łączy stanowiska premiera, prezydenta,
ministra obrony i ministra spraw zagranicznych).
Szejk Iranu, mający dobre stosunki z Draudem, zga-
dza się wysłać jednostki SAWAK do Afganistanu, aby
rozprawiły się z tamtejszą opozycją komunistyczną.
Sowietów alarmuje fakt, iż dotychczas stabilny i neu-
tralny Afganistan zbliża się do obozu amerykań-
skiego.
¾1978 - przewrót rządowy w Afganistanie - władzę
przejmuje przywódca radykalnego stronnictwa partii
komunistycznej - H. Amin. Wbrew radom Rosjan,
Amin próbuje szybko wprowadzić reformy. Dzięki
kontaktom z amerykańskim ambasadorem Adolphem
Dubbsem, zbliża się także do USA.
¾16 stycznia 1979 - szejk ucieka z Iranu przekazując
władzę Radzie Regencyjnej. Wkrótce powstaje Irań-
ska Rada Rewolucyjna, która przekazuje władzę
przywódcy opozycji muzułmańskiej ajatollahowi
Chomejni. Stany Zjednoczone tracą ważną bazę stra-
tegiczną i istotne źródło ropy naftowej. Po raz pierw-
szy od 65 lat w Zatoce Perskiej nie ma żadnej bazy
brytyjskiej ani amerykańskiej.
¾wrzesień - nieudany zamach na Amina
¾4 listopad - atak i zdobycie amerykańskiej ambasady
w Teheranie - 46 obywateli amerykańskich dostaje się
do niewoli. Irańczycy zaczynają mozolnie odtwarzać
zniszczone dokumenty dyplomatyczne.
¾grudzień - Związek Radziecki rozpoczyna interwencję
w Afganistanie - Amin zostaje zamordowany; kierow-
nictwo Rady Rowolucyjnej zostaje powierzone
Karmalowi (z Parczam, umiarkowanej frakcji partii
komunistycznej oraz wieloletniemu agentowi KGB).
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾1980 - rok wyborów prezydenckich.
¾23 stycznia - prezydent Carter w swoim dorocznym
przemówieniu o stanie państwa przestrzega, że jakie-
kolwiek działania ZSRR w Zatoce Perskiej "będą
odepchnięte siłą". Sekretarz obrony Brown niejasno
ostrzega przed groźbą wojny jądrowej.
¾styczeń - pierwszy patrol 12 B-52 nad Morzem Arab-
skim; loty te potrwają 6 miesięcy.
¾2 lutego - nagłówek New York Times: "Według
raportów, radzieckie ruchy w Iranie mogą wymagań
interwencji USA"; artykuł bazuje na tajnym doku-
mencie, który miał wyciec z Pentagonu.
¾26 lutego - dziennik Prawda informuje, że działania
Amerykanów wzbudzają płomienie niepokojów w re-
gionie oraz zaprzecza, jakoby Związek Radziecki był
zainteresowany wkroczeniem do Iranu.
SKUTKI: 22 września 1980 roku Irak atakuje Iran - jak się
później okazuje przy wsparciu USA, Wielkiej Brytanii i, co
ciekawe, Związku Radzieckiego. W czasie konfliktu stra-
ciło życie ponad milion ludzi. ONZ nie wprowadziło żad-
nych działań przeciwko irackiej agresji, co zadowalało
każde ze światowych mocarstw, choć z różnych przyczyn.
Iran nie został jednak pokonany a fundamentalizm islamski
zyskał potężny ośrodek. Saddam Hussein, pewny przy-
chylności Zachodu, zaatakował Kuwejt i doprowadził do
Wojny w Zatoce w 1991 roku.
8.6.5 Kryzys 16 - PIERWSZE UDERZENIE (1983)
Oznaczenie konfliktu: PIERWSZE UDERZENIE
Zagrożenie ze strony: USA
Cel: ZSRR
Początek kryzysu: 1 grudnia 1983 - przetransportowanie 9
pocisków Pershing II do Ramstein (Niemcy)
Koniec kryzysu: 19 listopada 1985 - spotkanie
Gorbaczowa i Regana w Genewie
Czas trwania: 2 lata
Zagrożenie atakiem jądrowym: domniemane (bardzo
duże ryzyko)
Przyczyna kryzysu: amerykańskie przygotowania do
przeprowadzenia "pierwszego uderzenia".
TŁO: Podczas całego wyścigu zbrojeń Stany Zjednoczone
zawsze dysponowały 5-10 letnią przewagą nad Związkiem
Radzieckim. W latach 80-tych Amerykanie dysponowali
niemal gotowym systemem pierwszego uderzenia, składa-
jącym się z trzech części:
1) uderzenie: płaska trajektoria i wysoka celność poci-
sków Pershing II umożliwiała realizację planu szyb-
kiej eliminacji dowództwa ZSRR; czas lotu pocisków
z bazy w Niemczech Zachodnich do Moskwy wynosił
zaledwie 6 minut.
2) kontruderzenie: w późnych latach osiemdziesiątych
stało się możliwe zniszczenie wszystkich radzieckich
pocisków balistycznych, których znano miejsce bazo-
wania, dzięki użyciu rakiet Peacekeeper (MX) i
Trident II, wyposażonych w nowy, wysoce precyzyjny
system nawigacji "NavStar". Nie można było jednak
wykluczyć, że część sił radzieckich przetrwa uderze-
nie - dlatego potrzebny był odpowiedni "parasol" an-
tyrakietowy.
3) parasol taki miała dostarczyć Strategiczna Inicjatywa
Obronna (SDI) zwana częściej programem Gwiezd-
nych Wojen; SDI było jednak niezmiernie zaawanso-
wanym technicznie i kosztownym przedsięwzięciem,
dlatego udało się zrealizować jedynie jego część.
Sześć minut to bardzo mało - zbyt mało, aby przejrzeć
intencje USA lub chociażby sprawdzić poprawność dzia-
łania sprzętu. Sowieci doskonale zdawali sobie z tego
sprawę, dlatego plan PIERWSZEGO UDERZENIA za-
miast zapewnić USA względny spokój i bezpieczeństwo
strategiczne, doprowadził świat na krawędź wojny ato-
mowej. Amerykanie zapomnieli bowiem, że w takiej sytu-
acji dla Rosjan wystarczającym i jedynym sygnałem do
odpalenia pocisków będzie odczyt z być może zepsutego
radaru.
PRZEBIEG KRYZYSU:
¾26 października 1983 - Andropow zapowiada, że je-
żeli dojdzie do rozmieszczenia rakiet Pershing II i po-
cisków manewrujących delegacja ZSRR opuści ge-
newską konferencję
 Kryzysy atomowe XX wieku
¾15 listopada - do Wielkiej Brytanii dociera pierwsza
dostawa pocisków manewrujących Tomahawk
¾30 listopada - zachodnioniemiecki parlament zgadza
się stosunkiem głosów 286:223 na rozmieszczenie na
terenie RFN pierwszej partii 9 pocisków Pershing II;
przeciwko decyzji władz protestuje 500,000 demon-
strantów.
¾1 grudnia - amerykański transportowiec C-5 Galaxy
dostarcza do bazy lotniczej w Ramstein 9 pocisków
Pershing II, które następne są przetransportowane do
56. Brygady Artylerii Polowej U.S. Army stacjonują-
cej w Mutlangen. W Genewie radziecki negocjator
Juri Kwitsiński opuszcza obrady rozbrojeniowe nie
podając żadnej daty wznowienia negocjacji.
¾8 grudnia - wspólne oceny amerykańskich i rosyjskich
naukowców dowodzą, że nawet połowa istniejącego
arsenału USA i ZSRR wystarczy, aby na Ziemi wy-
wołać efekt Zimy Jądrowej, który zabije większość z
ocalałych po wojnie jądrowej ludzi.
¾11 marca 1985 - Gorbaczow wybrany sekretarzem
generalnym KC KPZR; wygrywa zaledwie jednym
głosem z Griszinem, przedstawicielem tzw. "twardo-
8.7 Okres 5. 1985-91: Reformy Gorbaczowa
Szczytowy okres wyścigu zbrojeń przeminął wraz z koń-
cem kryzysu Pierwszego Uderzenia. Jakkolwiek broń ją-
drowa nadal pozostawała głównym elementem arsenałów
strategicznych, ryzyko jej użycia stopniowo malało. Druga
połowa lat osiemdziesiątych to okres światowych przemian
- z których najważniejszą była zmiana układu sił w Europie
Środkowo-Wschodniej.
¾11 marca 1985 - Michaił Gorbaczow wybrany
sekretarzem generalnym KC KPZR; jego zwycięstwo
zapowiada nastanie ery normalizacji w stosunkach z
USA oraz reform radzieckiej gospodarki.
¾lipiec - Gorbaczow zakazuje przeprowadzania testów
jądrowych
¾lipiec-grudzień - w Stanach Zjednoczonych miejsce
ma kolejne 9 próbnych wybuchów jądrowych
¾19-20 listopada - Szczyt w Genewie, podczas którego
Gorbaczow spotyka się z prezydentem Reganem, co
początkuje erę ocieplania wzajemnych stosunków.
¾1986 - "Rok Światowego Pokoju". Testy jądrowe -
USA: 15, ZSRR:0.
¾15 stycznia - Gorbaczow oświadcza: "Związek Ra-
dziecki proponuje stopniowo wdrażanie 15-letniego
programu całkowitej eliminacji broni jądrowej tak,
aby zakończył się on przed końcem wieku".
Gorbaczow proponuje następujące etapy programu:
1) Eliminację wszystkich amerykańskich i ra-
dzieckich pocisków balistycznych średniego
zasięgu rozmieszczonych w Europie; wstrzy-
manie przeprowadzania testów nuklearnych
przez oba supermocarstwa; redukcję arsena-
łów jądrowej broni strategicznej o 50% oraz
całkowitą likwidację broni antysatelitarnej.
2) (1990-95) Włączenie do procesu rozbrajania
innych potęg nuklearnych; eliminacja tak-
tycznej broni jądrowej; zakaz tworzenia
wszystkich rodzajów broni, które wykorzy-
125
głowych", który zapewne doprowadziłby do eskalacji
wyścigu zbrojeń. Data ta może być uznawana za punkt
zwrotny we współczesnej historii.
¾15 marca - Richard Perle, asystent Sekretarza Obrony
oświadcza, że ryzyko Zimy Jądrowej "która może
zniszczyć całe życie na Ziemi... jest kolejnym powo-
dem kontynuowania zbrojeń zainicjowanych przez
prezydenta Ronalda Regana".
¾lipiec - Rosjanie wstrzymują program testów jądro-
wych
¾19-20 listopada - spotkanie Gorbaczowa i Regana w
Genewie; zagrożenie wybuchu wojną jak i kryzys
Pierwszego Uderzenia maleją w ciągu dwóch następ-
nych lat.
¾8 grudnia 1987 - w Waszyngtonie Gorbaczow i Regan
podpisują Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Za-
sięgu, na którego mocy wszystkie pociski tego typu
mają zostać zdemontowane i zniszczone.
SKUTKI: Wraz z końcem najniebezpieczniejszego kryzysu
jądrowego, Zimna Wojna także dobiega końca.
stując nowo odkryte prawach fizyki mają po-
dobną siłę niszczenia do broni atomowej.
3) (1995-2000) Zniszczenie wszystkich pozosta-
łych arsenałów broni jądrowej pozostających
na uzbrojeniu.
¾11-12 grudnia - Szczyt w Rejkiawiku - Gorbaczow
proponuje 50% redukcje arsenałów jądrowych USA i
ZSRR oraz wycofanie wszystkich pocisków średniego
zasięgu z Europy. Zaskoczony Regan nie zgadza się.
¾3 listopada - wybucha skandal Iran-Contras. Na jaw
wychodzą fakty o nielegalnej sprzedaży broni do Iranu
w zamian za pomoc w uwolnieniu zakładników wię-
zionych w Libanie. Uzyskane środki były przezna-
czane na finansowanie partyzantki (contras) w Nika-
ragui. Za działaniami tymi stoi administracja Regana,
nie informująca Kongresu o swoich poczynaniach.
¾luty 1987 - po 19 miesiącach przerwy Związek Ra-
dziecki wznawia testy jądrowe
¾maj-sierpnień - Kongres bada kulisy afery Iran-
contras; prezydentura Regana znajduje się w poważ-
nym zagrożeniu.
¾8 grudnia - w Waszyngtonie Gorbaczow i Regan
podpisują Traktat o Broni Nuklearnej Średniego Za-
sięgu, na którego mocy wszystkie pociski tego typu
mają zostać zdemontowane i zniszczone; jest to punkt
zwrotny w ponad czterdziestoletniej historii Zimnej
Wojny.
¾luty 1989 - Armia Czerwona całkowicie wycofuje się
z Afganistanu.
¾marzec - w Związku Radzieckim w demokratycznych
wyborach wybrano część składu parlamentu.
¾czerwiec - Solidarność wygrywa wybory w Polsce
¾listopad - upadek Muru Berlińskiego
¾17 stycznia 1991 - rozpoczyna się operacja Pustynna
Burza wymierzona w Irak.
¾czerwiec - Jelcyn zostaje wybrany pierwszym prezy-
dentem Rosji
126 Kryzysy atomowe XX wieku
¾19-21 sierpnia - tzw. "pucz twardogłowych" - próba
zamach stanu w ZSRR pod przewodnictwem szefów
resortów siłowych. Zamach stanu nie udaje się na
skutek żywiołowej reakcji mieszkańców Moskwy
(obrona Białego Domu - rosyjskiego parlamentu) oraz
8.8 Okres 6. 1991-: Nowe szarady
Po rozpadzie Związku Radzieckiego, Stany Zjednoczone
pozostały praktycznie jedynym światowym supermocar-
stwem. Rozbrojenie mogło nabrać nowej jakości - w latach
dziewięćdziesiątych nie poczyniono jednak oszałamiają-
cych postępów w tym zakresie. Co prawda nie możemy już
mówić o wyścigu zbrojeń, jednak tempo demontażu arse-
nałów jest stosunkowo niskie. Podpisany w 1993 roku
układ START II stanowił przez siedem lat martwy doku-
ment - dopiero w marcu 2000 roku rosyjska Duma ratyfi-
kowała go otwierając drogę do znacznego ograniczenia
arsenałów jądrowych USA i Rosji. Postanowienia układu
wejdą w życie dopiero w 2007 roku, jednak już obecnie
mówi się o potrzebie prowadzenia rozmów nad START III.
Nie brakuje jednak opinii o konieczności zaniechania dal-
szych ograniczeń liczby uzbrojenia - w ostatnich latach w
Stanach Zjednoczonych coraz więcej sympatyków zyskuje
koncepcja Narodowego Systemu Obrony Rakietowej
(NMD), który - jako odpowiednich programu SDI
(Gwiezdne Wojny) czasów Regana - miałby stanowić od-
powiedni parasol antyrakietowy nad USA. Zwolennicy
NMD wskazują na ryzyko ze strony państw niestabilnych
(np. Korea Północna) oraz krajów jawnie wspierających
terroryzm (np. Libia). Nie bez znaczenia jest fakt sytuacji
na Bliskim Wschodzie (Izrael posiadający broń jądrową
wielokrotnie zapowiadał, że użyje jej w razie konieczności)
i w Azji (napięcia na linii Pakistan-Indie). W ostatnich
latach coraz więcej uwagi poświęca się także Chinom,
które wyłaniają się jako nowe supermocarstwo - w całym
przejścia części wojsk na stronę wierną
Gorbaczowowi.
¾8 grudnia - Jelcyn oraz przywódcy Białego Domu,
Ukrainy i Białorusi ogłaszają upadek ZSRR (nie ma-
jąc ku temu żadnych umocowań prawnych) i prokla-
mują powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw.
tego słowa znaczeniu. Analitycy wskazują, że nowe chiń-
skie środki przenoszenia broni jądrowej są bardzo nowo-
czesne i niczym już nie ustępują konstrukcją zachodnim.
Przeciwnicy NMD podkreślają natomiast olbrzymie koszty
systemu antyrakietowego, brak wystarczającego poziomu
pewności jego działania (NMD będzie w stanie przechwy-
cić tylko pewną ilość pocisków - ich liczba będzie zależna
od skali realizacji projektu) a także poważne napięcia po-
między USA a innymi mocarstwami, jakie niewątpliwie
powstaną po decyzji o realizacji programu. Zwraca się
także uwagę, na niebezpieczeństwa jakie NMD niesie dla
równowagi sił na świecie - oczywiste są tu analogie do
kryzysu Pierwszego Uderzenia, kiedy to nowoczesne sys-
temy strategiczne zamiast gwarantować bezpieczeństwo,
stały się przyczyną najgroźniejszego kryzysu w historii
świata.
Wszystko to sprawia, że atmosfera wokół redukcji syste-
mów strategicznych staje się coraz mniej przychylna. Na
świecie istnieje w dalszym ciągu ponad 36,000 głowic
jądrowych, co oznacza, że pomimo zakończenia Zimnej
Wojny jutro nie stało się bardziej pewne. Obecna sytuacja
międzynarodowa przypomina w miarę spokojny okres
trzeci - Niepewnego Spokoju. Oczywiste jest, że jeżeli nie
będziemy działać dalej na rzecz globalnego rozbrojenia,
pewnego dnia wybuchnie kryzys, który stanie się zapalni-
kiem dla nowego wyścigu zbrojeń.
 9. TERRORYZM
Możliwość uzyskania przez terrorystów broni jądrowej
niepokoiła opinię publiczną już od późnych lat sześćdzie-
siątych, kiedy to poziom międzynarodowego terroryzmu
osiągnął apogeum. Rozważano wiele różnych scenariuszy,
które tylko uprawdopodobniły te obawy. Sprawdzano,
sprzedaż jakich materiałów powinna być kontrolowana,
jakie umiejętności muszą posiąść ludzie, chcący zbudować
głowicę jądrową, czy wreszcie kto wypożycza z bibliotek
książki dotyczące tej problematyki. Z czasem jasne stało
się, że budowa bomby nuklearnej nie jest już żadną tajem-
nicą i jedynie brak dostępu do materiałów rozszczepialnych
oraz zaawansowanych technologii może uniemożliwić
9.1 Możliwości samodzielnej budowy bomby
Nie ulega wątpliwości, że broń atomowa budowana na
potrzeby terrorystów charakteryzowałaby się innymi ce-
chami niż typowe konstrukcje. Przede wszystkim ceniono
by możliwie małe rozmiary i łatwość budowy oraz wyko-
rzystanie bardziej dostępnych materiałów. Przyjąć można,
że pożądane cechy takiej broni to:
1. Dysponowanie ładunkiem rzędu kiloton.
2. Możliwość wykonania z plutonu niskiej jakości (stoso-
wanego w reaktorach), być może nawet z nieoczysz-
czonego paliwa reaktorowego.
3. Możliwość zmontowania przez pojedynczą osobę w
ciągu kilku tygodni z powszechnie dostępnych mate-
riałów (zakładając, że materiał rozszczepialny został
już zabezpieczony).
4. Wystarczająco małe rozmiary, aby można ją było
transportować samochodem.
Powyższe cechy są prawdziwe po spełnieniu odpowiednich
wymagań. Część z nich nie współgra z sobą (np. duża siła
wybuchu i mały rozmiar bomby), inne zupełnie się wyklu-
czają (np. duża siła wybuchu i nieoczyszczone paliwo
reaktorowe). Wydaje się mało prawdopodobne, aby w
danym przypadku udało się spełnić jednocześnie więcej niż
dwa warunki.
Przy ocenie zagrożenia ze strony terrorystów konieczne
jest udzielenie odpowiedzi na pytania: jakie technologie są
dla nich użyteczne? Jakie rodzaje broni są szczególnie
niebezpieczne?
Podstawowym czynnikiem w ocenie niebezpieczeństwa
jest rodzaj dostępnego materiału rozszczepialnego oraz
jego ilość. W przypadku grupy terrorystycznej problemem
jest uzyskanie w ogóle jakiegokolwiek materiału rozszcze-
pialnego - wydaje się mało prawdopodobne, aby organiza-
cja taka miała jakikolwiek wybór co do jego jakości. Pań-
stwa byłego Związku Radzieckiego stały się dobrym źró-
dłem substancji rozszczepialnych. Jakość tego materiału
nie była wystarczająca do budowy bomby, jednak jego
ilość stanowi już wystarczający powód do zmartwień.
Obecnie najbardziej palącym problemem jest paliwo ją-
drowe będące w posiadaniu rosyjskiej marynarki. Paliwo to
terrorystom uzyskanie dostępu do najgroźniejszej broni XX
wieku. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły jednak poważne
zagrożenie tej polityce - wraz z upadkiem Związku Ra-
dzieckiego nastał kryzys armii a wraz z nim kryzys wojsk
jądrowych. Otworzyła się niebywała szansa dla wszelkich
grup terrorystycznych - możliwość kradzieży lub kupna
gotowej głowicy nuklearnej. Dodatkowo oliwy do ognia
dolały doniesienia o zaginionych "walizkach jądrowych" -
niewielkich bombach nuklearnych o małej sile wybuchu,
które mogły być bez problemu przenoszone przez jedną
osobę.
jest bowiem bardzo wysoko wzbogaconym uranem (lepsza
jakość niż uran do celów militarnych), a jego zabezpiecze-
nie w wielu magazynach jest niewystarczające. Pozostaje
mieć nadzieje, że w najbliższej przyszłości poradzieckie
arsenały zaczną być właściwie chronione i w ten sposób
zminimalizowane zostanie ryzyko sprzedaży uranu dla
terrorystów.
W dalszej perspektywie poważne ryzyko stanowi dostęp-
ność plutonu poprzez komercyjne zakłady reprodukcji
paliwa MOX (Mixed Oxide - mieszanka dwutlenków uranu
i plutonu). Obecnie ponad sto ton tego pierwiastka zostało
w ten sposób odseparowanych - jest to ilość, która wkrótce
może przekroczyć poziom światowej produkcji plutonu
wojskowego. Materiał ten jest przechowywany w wielu
państwach, z czego nie wszystkie są tak samo zaintereso-
wane odpowiednim jego zabezpieczeniem.
Oczywiście najbardziej niebezpieczna jest możliwość uzy-
skania przez terrorystów dostępu do uranu o jakości woj-
skowej. Z uwagi na niski poziom emisji neutronów, nie
potrzeba wtedy stosowania zaawansowanej techniki, aby
zapewnić wysoką sprawność reakcji rozszczepienia i w ten
sposób zagwarantować dużą siłę wybuchu.
Urządzenie zbudowane z 40 kg uranu wzbogaconego do
93.5% U-235, wraz z 10 cm karbidowo-wolframowym
reflektorem może osiągnąć siłę wybuchu powyżej 10 kt.
Należy przy tym zauważyć, że czas gwarantujący 50%
szansę całkowitego połączenia ładunków przed detonacją
(zakładając, że bomba będzie skonstruowana w technice
"działa") wynosi aż 48 milisekund. Wynik taki można
uzyskać poprzez zrzucenie rdzenia z wysokości 4.4 metra,
dzięki czemu uzyska się wystarczającą prędkość 9 m/s.
Jeżeli zaś zamiast siły grawitacji do połączenia ładunków
użyje się np. moździerza bez problemu można osiągnąć
prędkość 100 m/s.
Broń typu działo w której jako materiał rozszczepialny
zastosuje się pluton nie jest jednak dużym zmartwieniem.
Taka bomba może wytworzyć wybuch rzędu kilku ton,
zatem zniszczenia nie będą znacząco większe niż te, jakie
można uzyskać poprzez detonacje materiałów konwencjo-
128 Terroryzm
nalnych. Aby uzyskać większe ładunki głowic jądrowych,
konieczne jest skorzystanie ze znacznie bardziej skompli-
kowanej technologii implozji. Podstawowym warunkiem
budowy broni implozyjnej jest posiadanie dużej ilości
wysokiej klasy materiałów wybuchowych - jeżeli projekt
głowicy nie jest bardzo zaawansowany, potrzebnych może
być nawet kilkaset kilogramów.
Wydaje się, że obecnie jak i w najbliższej przyszłości naj-
bardziej prawdopodobny wydaje się dostęp grup terrory-
stycznych do plutonu o niskiej jakości (paliwo reaktorowe).
Biorąc pod uwagę zmienny poziom samoczynnych rozsz-
czepień w tym materiale oraz ograniczone możliwości
techniczne szybkiego połączenia do masy nadkrytycznej,
powstaje bardzo wysokie ryzyko predetonacji. W takim
przypadku krytyczną rolę odgrywa czas wstawienia rdze-
nia. W przypadku techniki łączenia przez wstawianie
(działo) zawsze wartość s (gęstość wydrążonej kuli przed
połączeniem do gęstości masy krytycznej) jest bardzo mała
- innymi słowy różnica pomiędzy gęstościami jest nie-
wielka i co za tym idzie jeżeli połączenie nie zajdzie od-
powiednio szybko nastąpi predetonacja (masa krytyczna
zostanie osiągnięta przed pełnym wstawieniem rdzenia).
Jeżeli jednak zapewni się odpowiednio mały czas wstrze-
liwania rdzenia można uzyskać ładunek rzędów setek ton.
Wbrew niektórym publikacjom wydaje się nieprawdopo-
dobne, aby grupie terrorystycznej udało się skonstruować
prawdziwy system sferycznej implozji. Zaprojektowanie i
wykonanie odpowiedniego systemu soczewek jest zada-
niem zbyt skomplikowanym. Należy jednak pamiętać, że
aby uzyskać niski stopień kompresji rdzenia nie trzeba
sięgać po system sferyczny.
Rozważmy jednowymiarowy (implozja liniowa), dwuwy-
miarowy (implozja cylindryczna) oraz trójwymiarowy
(implozja sferyczna) system implozyjny. Jeżeli delta będzie
oznaczała zmianę rozmiarów rdzenia (tj. promienia lub
długości) wzdłuż n-wymiarowej (1,2 lub 3) osi kompresji,
to stopień kompresji C wyrazić można wzorem:
C = (r0/(r0 - delta))n
Przy niewielkim stopniu kompresji, równanie można także
zapisać w postaci:
C = n*(delta/r0) + 1
Jak więc widać w tym przypadku stopień kompresji jest
wprost proporcjonalny do zmiany (redukcji) rozmiarów
rdzenia delta oraz liczby osi kompresji n. Zakładając, że
delta jest dla danej bomby stałe, łatwo zauważyć, że szyb-
kość kompresji materiału w przypadku implozji sferycznej
(n=3) jest trzykrotnie szybsza niż w przypadku implozji
liniowej (n=1), jednak tylko 50% szybsza w przypadku
implozji cylindrycznej (n=2). Różnice te są znaczące, nie
wykluczają jednak możliwości wykorzystania kompresji
jedno- lub dwuwymiarowej. Wydaje się, że system taki,
odpowiednio szybki aby nie dopuścić do predetonacji,
może zostać wykonany przez terrorystów.
Uzyskany materiał znajdował się będzie prawdopodobnie
w postaci tlenku plutonu, być może jako MOX. Jeżeli sub-
stancja znajdowałaby się w postaci oczyszczonego tlenku,
mogłaby zostać bezpośrednio użyta do produkcji bomby.
Jeżeli byłoby to natomiast paliwo reaktorowe, przetwo-
rzone lub nie, konieczna byłaby dalsza separacja che-
miczna. Odpowiednio doświadczona grupa, potrafiąca
przeprowadzić chemiczne procesy oczyszczania, potrafi-
łaby prawdopodobnie sprowadzić materiał do postaci me-
talu, który byłby bardziej odpowiedni do konstrukcji
bomby.
Ponieważ zawartość plutonu w PuO2 jest dużo niższa niż w
postaci metalu, potrzebne byłoby znacznie więcej tlenku
aby uzyskać odpowiednią ilość materiału. Ilość ta jest za-
leżna od stopnia zagęszczenia tlenku plutonu. Chociaż
gęstość kryształu PuO2 wynosi 11.2 g/cm3, powszechnie
występujący dwutlenek w postaci proszku ma gęstość 3-4
g/cm3 (a czasami nawet mniej). Podniesienie tej wartości
do 5-6 g/cm3 wymaga zagęszczania pod wysokim ciśnie-
niem.
Dodatkową trudność stanowi fakt, iż fala implozyjna jest o
wiele mniej efektywna w kompresji niejednorodnych mate-
riałów. Zjawisko to związane jest z różną temperaturą
osiąganą podczas dużych zmian objętości. Jednakże ciśnie-
nie wywołane silną falą uderzeniową jest tak duże, że
możliwe staje się w przybliżeniu osiągnięcie gęstości
kryształu. Zakładając, że udało się zwiększyć gęstość mate-
riału do 5 g/cm3 za pomocą wysokiego ciśnienia oraz do 10
g/cm3 w trakcie implozji, wtedy bez zastosowania reflek-
tora wystarczy około 50 kg dwutlenku plutonu do budowy
bomby. Przy wykorzystaniu łatwo dostępnego reflektora
(kilka centymetrów żelaza lub grafitu), ilość tę można
zredukować do 25-30 kg. Biorąc dodatkowo pod uwagę
masę niezbędnych materiałów wybuchowych, tego typu
bomba (z reflektorem) ważyłaby około tony.
Użycie plutonu pod postacią metalu w wyraźny sposób
ogranicza ilość potrzebnego materiału rozszczepialnego i
prowadzi do zmniejszenia rozmiarów bomby. W takim
przypadku wystarczy około 10 kg plutonu, przy założeniu
że zastosowany zostanie odpowiednio dobry reflektor.
Tego typu broń może ważyć zaledwie 200 kg.
Biorąc pod uwagę, iż detonacja nastąpi przed całkowitym
zakończeniem kompresji, symetryczność systemu implo-
zyjnego nie jest czynnikiem warunkującym sukces. Szybka
implozja materiału rozszczepialnego, nawet jeżeli niedo-
skonała (tzn. nie uda uzyskać się idealnie płaskiej lub cy-
lindrycznej fali uderzeniowej), może wystarczyć do odpo-
wiedniej kompresji rdzenia. Należy przy tym pamiętać, że
w takim wypadku masa materiału rozszczepialnego po-
winna być zbliżona do masy krytycznej tak, aby zapobiec
poważnym zniekształceniom jakie mogą powstać przy
wysokim stopniu kompresji. To z kolei oznacza koniecz-
ność pracy nad bombą o masie bliskiej krytycznej, co jest
bardzo niebezpieczne.
 9.2 Bomby walizkowe - charakterystyka i zasady budowy
Najmniejszą możliwą bombę atomową stanowić będzie
masa krytyczna plutonu (lub uranu U-233) o maksymalnej
gęstości w normalnych warunkach. Bez reflektora, kula
plutonu Pu-239 w odmianie alotropowej alfa waży 10.5 kg
i ma średnicę 10.1 cm.
Jednak kula taka nie spowoduje wybuchu, ponieważ nie
dojdzie do niekontrolowanej reakcji rozszczepienia. Po-
trzebna jest masa większa od krytycznej - wystarczy już 1.1
masy krytycznej aby spowodować eksplozję o sile wybu-
chu 10-20 ton. Ładunek taki wydaje się niewielki w po-
równaniu z kilo- czy megatonami osiąganymi przez "nor-
malne" głowice jądrowe, jednak jest wyraźnie większy od
siły wybuchu jaki można uzyskać w wybuchach materia-
łów konwencjonalnych. Ponadto nawet niewielka eksplozja
atomowa emituje poważną dawkę promieniowania przeni-
kliwego. Dla przykładu, wybuch nuklearny o sile zaledwie
20 ton wytwarza niebezpieczne promieniowanie 500 rem
400 metrów od miejsca eksplozji, natomiast 300 m to pro-
mień 100% śmiertelności (ekspozycja na 1350 rem).
Kula o masie 1.2 masy krytycznej może wytworzyć 100
tonową eksplozję, a przy 1.35 masy krytycznej osiągnąć
można siłę wybuchu 250 ton. W tym momencie, jeżeli
dostępna jest odpowiednio zaawansowana technika, można
skonstruować urządzenie o wzmożonej sile wybuchu (ma-
teriał fuzyjny w centrum rozszczepialnej kuli), dzięki
czemu bez konieczności zwiększania ilości materiału roz-
szczepialnego wytworzyć można 1 kt eksplozję.
Nie należy zapominać, że ilość materiału wystarczająca do
osiągnięcia masy krytycznej zależy od jego gęstości oraz
typu użytego reflektora. System implozji może znacznie
zwiększyć gęstość materiału rozszczepialnego, w ten spo-
sób zmniejszając ilość materiału potrzebnego do osiągnię-
cia masy krytycznej (zmniejsza się długość tzn. średniej
swobodnej ścieżki). Także zastosowanie efektywnego
reflektora w znaczny sposób zmniejsza liczbę straconych
neutronów, równocześnie redukując masę konieczną do
wywołania niekontrolowanej reakcji rozszczepienia. Na-
leży przy tym pamiętać, że zastosowanie systemu implo-
zyjnego (składającego się m.in. z grubej sfery materiału
wybuchowego otaczającej rozszczepialny rdzeń) lub re-
flektora znacznie zwiększa masę i rozmiary głowicy.
Wyjątkiem jest możliwość zastosowania jako reflektora
cienkiej warstwy berylu (o grubości nie większej niż pro-
mień rdzenia). Rozwiązanie takie pozwala na zredukowa-
nie całkowitej masy bomby, chociaż nieuniknione staje się
zwiększenie średnicy urządzenia. Warstwa berylu o grubo-
ści kilku centymetrów pozwala na zmniejszenie niezbędnej
ilości plutonu o 40-60% grubości reflektora, a ponieważ
stosunek gęstości tych materiałów wynosi 10:1, stosując
reflektor berylowy można zmniejszyć masę bomby o kilka
kilogramów. W pewnym momencie dalsze zwiększanie
grubości reflektora zaczyna zwiększać masę całkowitą
(objętość, a co za tym idzie masa, zwiększa się z sześcia-
nem promienia) - jest to punkt minimalnej masy całkowitej
dla danego systemu rdzeń/reflektor.
Można więc przyjąć, że najlżejsze rozwiązanie o małej sile
wybuchu będzie się składało z dobrej klasy materiału roz-
szczepialnego (Pu-239 lub U-233), ograniczonego systemu
implozyjnego (wystarczającego jedynie do zainicjowania
reakcji) oraz cienkiej warstwy reflektora berylowego.
Spróbujmy teraz ocenić minimalną masę takiego urządze-
nia. Masa krytyczna plutonu w odmianie alotropowej alfa
wynosi 10.5 kg - potrzebne jest jednak dodatkowe 20-30%
aby wytworzyć eksplozję o znaczącej sile wybuchu, co
razem daje około 13 kg. Warstwa berylu może zredukować
masę plutonu o kilka kilogramów, jednak konieczny mate-
riał wybuchowy, system inicjujący (zapalnik), obudowa
itp. podniesie minimalną masę do około 10-15 kg (bliżej 15
kg).
Ponieważ nie ma możliwości zweryfikowania informacji
dotyczących radzieckich urządzeń tego typu, warto przyj-
rzeć się rozwiązaniom amerykańskim.
Opisane powyżej urządzenie zapewne w dużej mierze
odpowiada budowie głowicy W-54. Była to najlżejsza
głowica kiedykolwiek zbudowana w Stanach Zjednoczo-
nych - jej minimalna masa wynosiła 23 kg, a siła wybuchu
wahała się w zakresie od 10 ton do 1 kt (zależnie od wer-
sji). W-54 miała owalny kształt o krótszej osi 27.3 cm a osi
dłuższej 40 cm. Egzemplarze przetestowane 15 paździer-
nika (test Hamilton) i 29 października (Humboldt) 1958
roku ważyły zaledwie 16 kg - ich masa była zatem zbliżona
do minimalnej, jaką może osiągnąć bomba atomowa.
Przetestowane urządzenia miały osie o długościach 28 cm i
30 cm. Sprawia to, że W-54 była prawdopodobnie naj-
mniejszą głowicą na świecie wykorzystującą system im-
plozji sferycznej. W-54 wykorzystywano w przenośnych
wyrzutniach piechoty David Crockett.
W-54 była wystarczająco niewielka, aby została użyta w
roli bomby walizkowej. Jednak w Stanach Zjednoczonych
zaprojektowano głowicę specjalnie ku temu celowi - prze-
noszoną przez jednego człowieka Mk-54 SADM (Small
Atomic Demolition Munition). Bomba ta zawierała w sobie
wersję W-54, jednak całe urządzenie było znacznie cięższe
i większe. Zostało wykonane w postaci cylindra o wymia-
rach 40 x 60 cm oraz wadze 68 kg (waga samej głowicy
wynosiła zaledwie 27 kg). Chociaż Mk-54 nazywano
"bombą walizkową", nie było to urządzenie tego typu.
Wniosek taki nasuwa się zwłaszcza, gdy weźmie się pod
uwagę jej dużą masę.
Prawdopodobnie także w Rosji konstruowano tego typu
rozwiązania (patrz punkt 9.3). Według informacji byłych
wysokich urzędników państwowych, radzieckie odpowied-
niki W-54 charakteryzowały się stosunkowo niewielkimi
rozmiarami - mieściły się w walizce o wymiarach 60 x 40 x
20 cm. Zmieszczenie głowicy atomowej w tak niewielką
skrzynkę wymagałoby budowy urządzenia o mniejszych
wymiarach niż W-54. Jest to jednak możliwe - konieczne
byłoby zastosowanie mniej zaawansowanego systemu
implozji liniowej. Głowice tego typu zostały zaprojekto-
130 Terroryzm
wane i były wykorzystywane w nuklearnych pociskach
artyleryjskich.
Koncepcja implozji liniowej zakłada, że materiał rozszcze-
pialny ukształtowany jest w formie owalu, który jest na-
stępnie deformowany przez falę implozyjną do postaci kuli.
Materiały wybuchowe rozmieszczone są w końcach urzą-
dzenia (walizki) i są oczywiście inicjowane równocześnie.
Gdy materiał zostaje formowany do postaci kuli, zwiększa
się jego gęstość zmieniając tym samym masę podkrytyczną
w nadkrytyczną.
9.3 Proliferacja w krajach byłego ZSRR
9.3.1 Sprawa Lebieda
Kilka lat temu były rosyjski sekretarz Rady Bezpieczeń-
stwa generał Aleksandr Lebied zszokował opinię publiczną
oświadczeniem, że rząd Rosji nie może doliczyć się ponad
stu małych głowic jądrowych (ADM - Atomic Demoltion
Munitions; tzw. "walizki jądrowe"), które zostały stwo-
rzone jeszcze za czasów Zimnej Wojny. Lebied informację
tę przedstawił w maju 1997 roku na zamkniętym posiedze-
niu, na którym uczestniczyli także przedstawiciele amery-
kańskiego Kongresu. Trzy miesiące później sprawa ujrzała
światło dzienne, gdy Lebied potwierdził swoje rewelacje w
wywiadzie przeprowadzonym dla magazynu 60 minut
nadawanego na kanale CBS. Początkowo Rosjanie oświad-
czyli, że zarzuty Lebieda są bezpodstawne, ponieważ cała
rosyjska broń atomowa jest zabezpieczona i znajduje się
pod ścisłą kontrolą. Przedstawiciele dowództwa poszli
nawet dalej zaprzeczając, że broń taka w ogóle istniała -
twierdzono, że jej skonstruowanie byłoby zbyt kosztowne,
a waga całego urządzenia uniemożliwiałaby jego prak-
tyczne zastosowanie. Wkrótce jednak tezy Lebieda zostały
poparte przez oświadczenie Aleksieja Jabłokowa, byłego
doradcy prezydenta Jelcyna, który zeznał 2 października
1997 roku przez podkomisją Kongresu, że jest "absolutnie
pewny", że wykonanie ADM zostało zlecone przez KGB w
latach siedemdziesiątych.
Skoordynowana kampania władz rosyjskich mająca na celu
zdyskredytowanie Lebieda i Jabłokowa oraz przekonanie
opinii międzynarodowej, że Związek Radziecki nie posia-
dał "walizek jądrowych" nie przyniosła spodziewanych
efektów, ponieważ składane oświadczenia i wyjaśnienia
były często niespójne i nieścisłe. Nie był to także pierwszy
skandal związany z bezpieczeństwem postradzieckiego
arsenału walizek nuklearnych. W 1995 roku media rosyj-
skie informowały, że separatyści czeczeńscy mogą być w
posiadaniu tego typu broni. Natomiast w roku 1996, Cen-
trum Nieproliferacji Instytutu Monterey otrzymało po-
twierdzenie od doradcy rosyjskiego prezydenta, że nieokre-
ślona liczba małych bomb została skonstruowana w latach
siedemdziesiątych na potrzeby KGB. Oczywiście fakty te
nie potwierdzają doniesień Lebieda, jednak pozwalają
przypuszczać, że rosyjskie władze nie są całkowicie
szczere w tym temacie.
Taki model prawdopodobnie wymaga zastosowania więk-
szej ilości materiałów rozszczepialnych i wybuchowych,
jednak ostateczne wymiary są zredukowane w porównaniu
do rozwiązania ze sferycznym systemem implozji. W Sta-
nach Zjednoczonych wykorzystano takie podejście przy
konstrukcji atomowych pocisków artyleryjskich o średnich
203 mm (8 cali) i 155 mm (6.1 cala). Istnieją także doku-
menty wskazujące, że zmontowano również wersję zaled-
wie 105 mm (4.1 cala).
OSKARŻENIA LEBIEDA
W wywiadzie dla programu 60 minut Lebied potwierdził,
że podczas Zimnej Wojny wytworzono głowice jądrowe
niewielkich rozmiarów na potrzeby specnazu - oddziałów
specjalnych radzieckiego wywiadu wojskowego GRU
(Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije - Główny
Zarząd Wywiadowczy). Urządzenia miały zostać użyte w
akcjach dywersyjnych na dalekich tyłach wroga. Lebied
oświadczył, że został poinformowany o istnieniu tego typu
broni we wrześniu 1996 roku, kiedy pełnił funkcję sekreta-
rza Rady Bezpieczeństwa Rosji. Według jego wiedzy,
bomby takie mogły być przenoszone w walizkach o roz-
miarach 60x40x20 centymetrów. Według słów generała,
urządzenia dysponowały ładunkiem około 1 kt, były "łatwe
w transporcie" i mogły być "aktywowane przez jedną
osobę". Lebied dodał, że były "idealną bronią nuklearnego
terroru". Ponieważ istniały obawy, że niektóre blokady
elektroniczne, mające nie dopuścić do nieautoryzowanego
użycia, nie działały, Lebied zarządził kompleksową in-
wentaryzację. Wkrótce potem (18 października 1996) zo-
stał zdymisjonowany przez prezydenta Jelcyna.
Podczas wywiadu Lebied powiedział, że potrzebne jest
przeprowadzenie "bardzo szczegółowego śledztwa", po-
nieważ oddziały specnazu były rozlokowane wzdłuż całej
granicy ZSRR i część z walizek mogła po upadku Związku
Radzieckiego pozostać na terenie byłych republik. Lebied
stwierdził, że przede wszystkim trzeba znaleźć odpowiedź
na pytanie "ile takich walizek pozostało na obszarze Rosji i
innych krajów Wspólnoty Niepodległych Państw".
REAKCJA WŁADZ: KRYTYKA I ZAPRZECZENIE
Oficjalną reakcją władz rosyjskich na rewelacje Lebieda
było zaprzeczenie wszystkiemu. 5 sierpnia 1997 roku,
jeszcze przed emisją 60 minut premier Wiktor
Czernomyrdin określił twierdzenia generała jako "czysty
absurd". Czernomyrdin zapewnił, że cała rosyjska broń
jądrowa jest przeliczona i znajduje się pod kontrolą. Dodał
także, że jest "całkowicie niemożliwe", aby jakakolwiek
głowica została pozostawiona w którejś z byłych republik
radzieckich. Oficjalny dziennik rządowy, Rossijskaja Ga-
zeta, poszła nawet dalej, oświadczając, że "fantazje takie
mogą być wytworem jedynie chorej wyobraźni". 10 wrze-
śnia 1997 Minister Energii Atomowej zaprzeczył oświad-
 Terroryzm
czeniu Lebieda twierdząc, iż "rosyjski system broni jądro-
wej zapewnia bezpieczne przechowywanie głowic nuklear-
nych pod pełną kontrolą i sprawia, że jakikolwiek nieauto-
ryzowany transport ich jest niemożliwy". Rzecznik pra-
sowy prezydenta Jelcyna - Siergiej Jastrzembski, który
odpowiedzialny był także za politykę zagraniczną pałacu
prezydenckiego zasugerował, że poprzez swoje kontrower-
syjne wypowiedzi Lebied może po prostu próbować zwró-
cić na siebie uwagę. "Lebied próbuje przypomnieć siebie
opinii publicznej", konkluduje Jastrzembski.
Także szereg mniej wpływowych moskiewskich autoryte-
tów szybko zaprzeczyło rewelacją Lebieda. W wywiadzie
udzielonym agencji ITAR-TASS, dyrektor Instytutu Stu-
diów Strategicznych, Siergiej Oznobiszew określił zarzuty
generała jako "pozbawione logiki". Oznobiszew oświad-
czył, że Lebied jako dowódca wojsk spadochronowych,
"nigdy nie był zaznajomiony z sytuacją na polu broni ją-
drowej Związku Radzieckiego i Rosji". Dyrektor powtórzył
także często powtarzane wyjaśnienie działań Lebieda,
określając je jako "posunięcia wyłącznie polityczne", ma-
jące na celu zwrócenie na niego uwagi.
10 września 1997 roku, dziennik Niezawismaja Gazeta
zacytował anonimowe źródło w Dowództwie Operacji
Wywiadowczych GRU, które całkowicie zaprzeczyło ist-
nieniu "walizek zawierających urządzenie nuklearne".
Informator gazety stwierdził, że chociaż głównym zada-
niem specnazu jest przeprowadzanie akcji sabotażowych,
to oddziały te nigdy nie miały wykorzystywać do tego celu
broni jądrowej a wyłącznie konwencjonalne materiały
wybuchowe. "Nie jesteśmy oddziałem samobójców", pod-
sumował oficer. Informacje uzyskane od tajemniczego
informatora nie bardzo pasowały jednak do oficjalnego
stanowiska rządu, który chociaż dementował sensacje
Lebieda, nie twierdził, że walizki atomowe nigdy nie ist-
niały a jedynie, że cała rosyjska broń atomowa znajduje się
pod całkowitą kontrolą.
Podczas gdy oświadczenie gen. Lebieda przyjęto ze scep-
tycyzmem i niedowierzaniem w Rosji, w Waszyngtonie
spotkały się one z bardziej przychylnym przyjęciem. Kon-
gresman Curt Weldon, przewodniczący podkomisji ds.
badań i rozwoju technologii wojskowych, zauważył, że
Lebied przedstawił swoje spostrzeżenia w maju 1997 roku
na zamkniętym posiedzeniu z delegacją kongresmanów.
Weldon argumentował, że jeżeli Lebielowi zależało na
uwadze opinii publicznej mógł już wtedy upublicznić
swoje informacje. Na wspólnym posiedzeniu Lebied poin-
formował delegację, że udało mu się potwierdzić produkcję
132 urządzeń, jednak może doliczyć się tylko 48. Gdy
kongresmani spytali się co się podziało z pozostałymi 84
bombami, Lebied miał odpowiedzieć: "Nie mam pojęcia".
Weldon stwierdził na łamach The Washington Post, że nie
widzi "powodów dlaczego [Lebied] miałby zmyślić tą
historię".
Na przesłuchaniu podkomisji badającej informacje
Lebieda, Weldon potwierdził, że spotkanie z generałem
było inspirowane przez członków delegacji, a problem
walizek atomowych był tylko jednym z omawianych te-
matów. Zgodnie ze słowami kongresmana cała sprawa
131
ujrzała światło dzienne po publikacji sprawozdania ze
spotkania, które zostało przekazane także prasie.
Należy jednak pamiętać, że Lebied nie jest politycznym
nowicjuszem - mógł więc umyślnie upublicznić sprawę w
taki sposób, zamiast po prostu wydać oświadczenie dla
prasy. Dlatego też sam Weldon nie wykluczył całkowicie
możliwości politycznej inspiracji całej sprawy. Należy
pamiętać, że kongresman niejednokrotnie występował z
krytyką polityki administracji Clintona względem Rosji.
Weldon uważał, że prezydent wykorzystywał "autorytet
stanowiska do stworzenia mylnego złudzenia stabilizacji w
Rosji". Krytykował także władze rosyjskie za "całkowite
zaprzeczanie faktów, co do których wiemy, że są praw-
dziwe". Administracja Clintona, dla odmiany, przyjęła
wręcz przeciwne stanowisko co do całej sprawy. W ofi-
cjalnym oświadczeniu wydanym przez Departament Stanu,
rzecznik James Foley oświadczył: "Rząd Rosji zapewnił
nas, że poziom kontroli nad arsenałem nuklearnym jest
wystarczający oraz, że zaangażowano właściwe siły
ochrony do zabezpieczenia tego uzbrojenia. Władze Rosji
zagwarantowały nam, że nie ma powodu do niepokoju.
Wierzymy w gwarancje, jakie otrzymaliśmy".
Jak więc widać cała sprawa ogniskuje starcia polityczne
zarówno w Waszyngtonie jak i w Moskwie. To znacznie
utrudnia obiektywną ocenę informacji uzyskanych od gene-
rała Lebieda.
POMOC TOWARZYSZA BRONI?
Wkrótce udało się uzyskać częściowe potwierdzenie opo-
wieści Lebieda. Jeden z byłych członków Rady Bezpie-
czeństwa, Władymir Denisow, powiedział 13 września
agencji Interfax, że był szefem specjalnej komisji powoła-
nej przez Lebieda do sprawdzenia rozlokowania poradziec-
kich walizek jądrowych. Demisow oświadczył, że komisja
została utworzona 23 lipca 1996 w odpowiedzi na niepo-
kojące raporty mówiące, że separatyści czeczeńscy mogli
uzyskać dostęp do tego typu broni. Zadaniem komisji
Denisowa było sprawdzenie, czy walizki znajdowały się w
magazynach rosyjskich sił zbrojnych, przesłuchanie spe-
cjalistów wyszkolonych w ich obsłudze oraz zbadanie, czy
podobne urządzenia mogą być nielegalnie zmontowane.
Do września 1996 roku, Denisow ustalił, że żadna jed-
nostka wojsk rosyjskich nie posiadała na uzbrojeniu wali-
zek. Komisja doszła do wniosku, że jak większość nuklear-
nych pocisków taktycznych lądowego bazowania, tak i
bomby walizkowe były składowane w jakimś centralnym
magazynie. Denisow zastrzegł jednak "że nie udało się
ustalić, czy podobnie postąpiono z uzbrojeniem radzieckich
oddziałów rozmieszczonych na obszarze obecnych człon-
ków WNP". Nie ma jednak dowodów, które pozwalałyby
przypuszczać, że tak się nie stało.
Nie można traktować Denisowa jako całkowicie niezależ-
nego źródła informacji. Denisow był od samego początku
zastępcą Lebieda, a po jego dymisji także on odszedł ze
służby. Dlatego wypowiedzi Denisowa można rozpatrywać
w charakterze próby wsparcia swojego byłego szefa.
132 Terroryzm
NIEOCZEKIWANE POTWIERDZENIE
Wkrótce po oświadczeniu Lebieda, jeden z byłych dorad-
ców Jelcyna potwierdził prawdziwość informacji generała.
Aleksiej Jabłokow, były doradca ds. środowiska, ujawnił w
liście datowanym na 22 września 1997 do dziennika
Nowaja Gazeta, że spotkał naukowców, którzy zaprojek-
towali walizkową broń jądrową, potwierdzając w ten spo-
sób, że takie urządzenia istniały. W liście oraz w później-
szym wywiadzie telewizyjnym, Jabłokow oświadczył, że
uzbrojenie tego typu nie było przeznaczone dla specnazu,
tylko dla cywilnych służb specjalnych - KGB. Były do-
radca dodał, że ponieważ urządzenia takie były wyposaże-
niem KGB, nie zostały "zinwentaryzowane w Minister-
stwie Obrony" i "mogły nie zostać wliczone w całość na-
szego arsenału jądrowego". Jabłokow podkreślił, że Stany
Zjednoczone zbudowały podczas Zimnej Wojny podobną
broń - określaną tam mianem "bomby plecakowej".
Oświadczenie Jabłokowa w dużej mierze potwierdza wcze-
śniejsze zeznania Lebieda. Jednak zauważyć można kilka
nieścisłości - przede wszystkim brak zgodności co do prze-
znaczenia bomb walizkowych (według Lebieda miały sta-
nowić uzbrojenie GRU, według Jabłokowa - KGB). Po-
mimo tego wypowiedzi Jabłokowa nie mogą zostać po
prostu przemilczane - brak związków z Lebiedem oraz
jasnych motywów politycznych zwiększają jedynie praw-
dziwość jego oświadczenia.
KAMPANIE ZAPRZECZEŃ
Dzień po ukazaniu się oświadczenia Jabłokowa, rzecznik
prasowy rządu Igor Szabdurasulow powtórzył, że informa-
cje o niewystarczającej kontroli technologii nuklearnych są
"całkowicie bezpodstawne". Szabdurasulow powiedział, że
wszystkie materiały jądrowe znajdują się pod kontrolą
wojska lub Ministerstwa Energii Atomowej. Rzecznik
zasugerował także, że osobom podnoszącym takie tematy
zależy najwidoczniej na utrudnieniu pozycji negocjacyjnej
w dopiero co rozpoczętej dziewiątej sesji komisji Gore-
Czernomyrdin. Komisja ta często omawiała tematy bezpie-
czeństwa jądrowego.
Prokomunistyczny dziennik Prawda opublikował 24 wrze-
śnia artykuł podważający prawdziwość zarzutów Lebieda i
Jabłokowa. W tekście cytowano Gieorgija Kaurowa, rzecz-
nika Ministerstwa Energii Atomowej, który zaprzeczał
twierdzeniom obyu byłych urzędników. Kaurow przyznał,
że stworzenie bomby atomowej o małych rozmiarach jest
technicznie możliwe oraz potwierdził, że w Stanach Zjed-
noczonych tworzono takie urządzenia, jadnak zaprzeczył
oskarżeniom Lebieda i Jabłokowa określając je jako "obli-
czone na zwrócenie na nich uwagi". Kaurow określił
Jabłokowa jako "miernego specjalistę", który jest tylko
"ekspertem od ssaków morskich" i nie ma odpowiedniej
wiedzy, aby wypowiadać się w temacie broni jądrowej.
Kaurow podsumował, że Jabłokow powinien "zaintereso-
wać się tym na czy się zna - ekologią - która za jego cza-
sów mocno podupadła".
Spośród całej fali krytyki, na uwagę zasługuje oświadcze-
nie wydane przez Ministerstwo Obrony, a opublikowane 25
września. Generał porucznik Igor Walynkin, szef XII Za-
rządu Głównego, odpowiedzialnego za zabezpieczenie i
składowanie broni jądrowej, podjął się próby przekonania
dziennikarzy o odpowiednim poziomie ochrony rosyj-
skiego arsenału jądrowego. Walynkin podkreślił, że abso-
lutnie wszystkie głowice jądrowe wojsk rosyjskich znaj-
dują się w magazynach XII Zarządu. Generał oświadczył,
że w związku z przemianami w Rosji oraz niestabilną sytu-
acją, na początku lat dziewięćdziesiątych wszystkie tak-
tyczne głowice nuklearne, włączając w to miny i pociski
artyleryjskie, zostały przebazowane z magazynów po-
szczególnych jednostek do centralnych składów nadzoro-
wanych przez XII Zarząd. Krok ten został podjęty, aby
zwiększyć bezpieczeństwo składowanego arsenału i unie-
możliwić terrorystom dostęp do niego.
Walynkin wyjaśnił, że centralne magazyny są chronione i
nadzorowane przez specjalny personel jego Zarządu. Wy-
łącznie upoważnieni oficerowie mają bezpośredni dostęp
do broni, a obecne przepisy dopuszczają przebazowanie
głowic jedynie na rozkaz dowódcy XII Zarządu, którego
polecenie musi być potwierdzone przez Szefa Sztabu Ge-
neralnego. Magazyny mogą zostać otwarte wyłącznie w
obecności dowódcy danego ośrodka i dwóch innych ofice-
rów. Prace serwisowe przy uzbrojeniu są szczegółowo
regulowane przepisami. Według Walynkina biorąc to
wszystko pod uwagę, niemożliwe jest aby jakakolwiek
głowica zniknęła bez śladu w dokumentach a pomysł, że
broń została skradziona lub zgubiona określił jako "niere-
alny". Generał podkreślił, że od chwili utworzenia XII
Zarządu 50 lat temu nie wydarzył się żaden wypadek zwią-
zany z radziecką czy rosyjską bronią jądrową.
Odnosząc się do tematu "bomb walizkowych", Walynkin
przyznał, że jest techniczne możliwe zbudowanie takich
urządzeń. Jednocześnie zaprzeczył, aby Związek Radziecki
czy Rosja kiedykolwiek stworzyła takie uzbrojenie.
Walynkin zaznaczył, że utrzymanie takich bomb w goto-
wości bojowej byłoby zbyt drogim przedsięwzięciem,
ponieważ konieczna byłaby wymiana "rdzenia nuklear-
nego" co trzy miesiące. Nawet Stany Zjednoczone, powie-
dział Walynkin, nie stać byłoby na utrzymanie takich urzą-
dzeń. Generał podkreślił, że małe głowice jądrowe jakie
Rosja posiada - pociski artyleryjskie i miny - są przeliczone
i znajdują się pod ścisłą kontrolą, a ich "demontaż nastę-
puje zgodnie z harmonogramem". Ich rozmiary i waga
uniemożliwiają przenoszenie w "małych walizkach" co
powoduje, że ich kradzież jest mało prawdopodobna, dodał
Walynkin.
Odpowiadając na oświadczenie Jabłokowa, jakoby bomby
walizkowe zostały stworzone na zamówienie KGB,
Walynkin powiedział, że cała broń atomowa wytwarzana w
Związku Radzieckim a potem w Rosji była kierowana z
zakładów montażowych bezpośrednio do XII Zarządu.
Generał zaznaczył, że jest niemożliwe aby stworzono spe-
cjalne linie montażowe specjalnie na potrzeby KGB. We-
dług Walynkina inne agencje państwowe, jak Federalna
Służba Bezpieczeństwa (następca II,IV,V i VII Wydziału
KGB) czy jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
nie mają bezpośredniego dostępu do broni jądrowej i po-
magają jedynie w zabezpieczaniu ośrodków jej składowa-
nia.
 Terroryzm
Wkrótce po oświadczeniu Walynkina, Tatiana Samolis,
rzecznik prasowy Służby Wywiadu Zagranicznego (SVR -
kolejny następca KGB, tym razem I Wydziału) zadeklaro-
wała, że jej agencja "nie posiada informacji" o bombach
walizkowych. Władymir Kriuczkow, były szef KGB, okre-
ślił zarzuty jako "kompletny nonsens" twierdząc, że nigdy
nie było potrzeby aby KGB dysponowało bronią jądrową.
Generał porucznik Wiaczesław Romanow, szef Narodo-
wego Centrum Redukcji Zagrożenia Nuklearnego, powie-
dział, że małe bomby atomowe "to mit". Romanow, któ-
rego centrum podlega pod Sztab Generalny i jest odpowie-
dzialne za monitorowanie wdrażania postanowień układów
rozbrojeniowych, dodał, że minimalna waga głowicy ją-
drowej to około 200 kg. Według niego absurdem jest
twierdzenie, że jedna osoba mogłaby przenieść urządzenie
do celu i je zdetonować.
Tego samego dnia Iwan Rybkin, następca Lebieda na sta-
nowisku szefa Rady Bezpieczeństwa, ogłosił, że w archi-
wach nie istnieją "żadne dokumenty" związane z nuklear-
nymi walizkami. Rybkin podkreślił, iż jego biuro "nic nie
wie" o istnieniu małych głowic jądrowych, które mogłyby
zostać wykorzystane przez rosyjskie jednostki specjalne.
Podczas wywiadu dla telewizji publicznej ORT Wiktor
Michajłow, minister energii atomowej, stwierdził: "Mogę
jednoznacznie powiedzieć, że [takie głowice] nigdy nie
istniały". Borys Kostenko, rzecznik prasowy FSB, podsu-
mował przed kamerami: "Federalna Służba Bezpieczeń-
stwa nie dysponuje informacjami o tym, jakoby KGB dys-
ponowało uzbrojeniem jądrowym tego typu - to jest super
małymi ładunkami w postaci skrzynek atomowych".
SZCZEROŚĆ PO ROSYJSKU
Trzeba przyznać, że chociaż władze rosyjskie robiły co
mogły, aby uwiarygodnić swoje stanowisko, pozostało
wiele niewyjaśnionych kwestii. Swoista kampania propa-
gandowa, jaka miała miejsce, zamiast rozwiewać wątpli-
wości - tworzyła nowe. Dziwi fakt, że wysocy urzędnicy i
dowódcy wojskowi nie mówili jednym głosem - różnice
powstawały już przy zasadniczych kwestiach, jak np. czy w
ogóle możliwa jest budowa walizki jądrowej. Z kolei inne
twierdzenia pozostawały w sprzeczności ze stanem fak-
tycznym. Trudno ustalić, czy wszystkie te "pomyłki" i
niedopowiedzenia to jedynie efekt niedoinformowania i
niekompetencji czy zaś próba celowego wprowadzenia w
błąd. Faktem jest, że twierdzenia generała Walynkina o
olbrzymich kosztach związanych z utrzymaniem arsenału
walizek jądrowych, którym ponoć nie podołałyby nawet
Stany Zjednoczone nie zgadzają się z rzeczywistością. W
USA stworzono głowicę W-54 o małej sile wybuchu i
niewielkich wymiarach (więcej o W-54). Broń ta była
wykorzystywana w systemach piechoty Davy Crockett -
niewielkie rozmiary i nieduża waga (ok. 27 kg) sprawiały,
że mogła ona być bez problemu przenoszona przez jedną
osobę. Istniała także specjalna wersja tej broni dostoso-
wana do roli "bomby walizkowej" (czy jak ją nazywano za
oceanem - "bomby plecakowej) - Mk-54. Łącznie stwo-
rzono około 300 urządzeń tego typu - miały być one wyko-
rzystane przez specjalne komanda US Army i marines. Jak
więc widać twierdzenia generała nie odpowiadają prawdzie
- koszty utrzymania nie mogły być tak duże, skoro Amery-
kanie dysponowali kilkuset bombami tego typu.
133
Zresztą same twierdzenie o konieczności wymiany rdzenia
materiału rozszczepialnego co trzy miesiące wydaje się
niejasne. Jak przedstawiono w punkcie 9.2, broń tego typu
korzysta zapewne z plutonu lub uranu wysokiej jakości -
okres półrozpadu każdego z tych pierwiastków wynosi
wiele tysięcy lat. Nawet tryt, który mógłby zostać użyty
gdyby zrealizowano koncepcję bomby o wzmożonej sile
wybuchu, ma okres półrozpadu 12.3 lata. Nie więc widać
nie ma technicznych trudności, które wymagałyby częstych
(i drogich) prac serwisowych. Być może budowa urządzeń
radzieckich w jakiś znaczący sposób odbiega od schematu
przedstawionego w punkcie 9.2 - jest to mało prawdopo-
dobne, ale takiej możliwości nie można wykluczyć. Wy-
daje się jednak, że nawet bardzo droga technologia, która
zwiększała szanse na zwycięstwo w czasie wojny, zosta-
łaby zastosowana. Rosjanie przez czterdzieści lat wdrażali
bardzo kosztowne programy militarne nie bacząc na koszty
- nie wiadomo więc dlaczego w tym przypadku miałoby
stać się inaczej.
Biorąc pod uwagę reakcję mediów w Rosji, tamtejszym
środkom masowego przekazu zupełnie wystarczyły
oświadczenia władz - zdecydowana większość redakcji nie
zweryfikowała nawet uzyskanych informacji. Przykładem
może być Komsomolskaja prawda, która zamieściła wy-
wiad z generałem Romanowem mówiącym, że głowica
jądrowa musi ważyć minimum 200 kg (por. 9.2).
PODSUMOWANIE
Trudno jest ocenić prawdomówność Lebieda. Z jednej
strony jego oskarżenia znajdują potwierdzenie w wypowie-
dziach innych byłych wysokich urzędników rosyjskich. Zły
stan zabezpieczeń i kontroli nad bronią jądrową czy mate-
riałami rozszczepialnymi nie jest żadną tajemnicą, a w
przeciągu kilku ostatnich lat stawał się przyczyną kilku
skandali. Z drugiej strony pod uwagę należy wziąć moż-
liwe ambicje polityczne generała, który może wykorzysty-
wać te oskarżenia jako trampolinę mającą wybić go po-
nownie na postument władzy. Trudno także uwierzyć, że
broń będąca w gestii GRU, jednej z najlepiej zorganizowa-
nych formacji wojskowych na świecie, została wykra-
dziona w tak dużej ilości.
Nie zmienia to jednak faktu, że wszędzie tam gdzie istnieje
ryzyko dostępu przez nieuprawnione osoby do technologii
tak destrukcyjnej jak broń jądrowa, należy całą sprawę
traktować poważnie i uczynić wszystko co w ludzkiej
mocy, aby dogłębnie ją wyjaśnić. Nie zapominajmy, iż
terroryści już nie raz pokazywali, że łamanie kolejnych
barier okrucieństwa i brutalności nie sprawia im trudności.
9.3.2 Wątek czeczeński
W sprawie oskarżeń Lebieda kolejny raz wypłynął tzw.
"wątek czeczeński". Już od kilku lat co pewien czas prasa
publikuje alarmujące wiadomości, jakoby czeczeńskim
separatystom udało się zdobyć dostęp do rosyjskich tech-
nologii jądrowych. Zgodnie z informacjami Lebieda i
Denisowa, raporty o możliwym dostaniu się walizek ją-
drowych w ręce bojowników czeczeńskich były jedną z
przyczyn powołania podkomisji, której celem było m.in.
zinwentaryzowanie obecnego stanu tej broni.
134 Terroryzm
Według informacji zawartych w książce One Point Safe,
Dżochar Dudajew już latem 1994 roku poinformował rząd
USA, że Czeczeńcy dysponują dwoma taktycznymi głowi-
cami jądrowymi. Dudajew ostrzegł administrację Clintona,
że broń ta zostanie przekazana do Libii jeżeli USA nie
uznają niepodległości Czeczeni. Ponieważ Dudajew poparł
swoje groźby szczegółowymi danymi technicznymi urzą-
dzeń, Stany Zjednoczone (za wiedzą Rosji) wysłały spe-
cjalną misję do zbuntowanej republiki, która miała po-
twierdzić istnienie broni. Ponieważ jednak Czeczeńcy nie
przedstawili przekonujących dowodów, misja wróciła z
pustymi rękami. Jeżeli informacje te są prawdziwe oznacza
to, że już wtedy władze Stanów Zjednoczonych bardzo
poważnie traktowały możliwość przedostania się broni
nuklearnej do Czeczeni. Oznacza to także, że Rosjanie nie
potrafili przedstawić zadowalających dowodów, że możli-
wość taka nie istnieje.
Kolejny skandal związany z "czeczeńską bombą" wybuchł
w październiku 1995 roku, kiedy to ekstremistyczny dzien-
nik Zawtra (Jutro) opublikował wywiad z byłym agentem
wywiadu czeczeńskiego, który oświadczył, że w 1992 roku
kupił w Estonii dwie "przenośne" bomby jądrowe. Donie-
sienia takie nie wydają się być prawdopodobne, ponieważ
sami Czeczeńcy nie potwierdzili faktu posiadania broni
jądrowej. Biorąc zaś pod uwagę stopniowe zaostrzanie się
konfliktu w tamtym czasie, nie ma przekonywującego
powodu dlaczego separatyści mieliby trzymać takiego asa
w rękawie, tym bardziej że broń jądrowa mogłaby im na-
wet utorować drogę do niepodległości. Należy także pa-
miętać, że dowódca polowy Szamil Basajew wielokrotnie
groził, że użyje radioaktywnych izotopów jako broni ra-
diologicznej - jako pokaz możliwości bojownicy spalili w
listopadzie 1995 roku pojemnik z cezem-137 w moskiew-
skim parku. Basajew oraz inni dowódcy grozili także ata-
kiem na rosyjskie elektrownie nuklearne. Chociaż działania
te można odbierać jako akty "terroryzmu nuklearnego", nie
doszło w nich do zagrożenia użyciem broni jądrowej. Co
więcej, w lipcu 1995 roku w wywiadzie dla moskiewskiego
dziennika Segodnia (Dzisiaj), Basajew stanowczo zaprze-
czył, że posiada broń jądrową.
Październikowe publikacje w Zawtra opatrzone były w
komentarz dokładnie opisujący projekty dwóch "przeno-
śnych" bomb jądrowych. Ponieważ gazeta od dawna znana
jest z dobrych kontaktów w służbach bezpieczeństwa, ko-
mentarz ten wydawał się być bardziej wiarygodny niż
reszta artykułu. Jeden z dwóch przedstawionych projektów
przedstawiał broń uranową o konstrukcji działa - bombę tę
mogły przenosić co najmniej trzy osoby. Drugi opis doty-
czył implozyjnej głowicy uranowej o kształcie małej
beczki wysokiej na 60 cm o średnicy 40 cm. Urządzenie
miało ważyć 19 kg. Według opisu bomba korzystała z
inicjatora barowego i trotylu jako materiału wybuchowego
systemu implozyjnego. Komentarz stwierdzał, że głowica
ta była w "pełni zautomatyzowana" i mogła być bez pro-
blemu przenoszona przez jedną osobę, chociaż aby prze-
prowadzić detonację potrzebnych było dwoje ludzi. Biorąc
pod uwagę rozmiary i wagę bomby, urządzenie te mogłoby
zmieścić się w walizce o której informował Lebied.
Bliższe przyjrzenie się komentarzowi ujawnia jednak sze-
reg poważnych błędów merytorycznych. Przede wszyst-
kim: inicjator barowy. Inicjator taki nie istnieje - być może
autor pomylił bar z berylem, nie wyjaśnia jednak dlaczego
nie wspomniał o polonie (inicjator berylowo-polonowy).
Innym wyjaśnieniem może być błąd w tłumaczeniu z do-
stępnych na wolnym rynku publikacji anglojęzycznych.
Niejasna jest także rola trotylu - ten materiał wybuchowy
nie nadaje się na potrzeby systemu implozyjnego - od po-
czątków historii broni jądrowej w tej roli wykorzystuje się
materiały lepszej jakości. Wszystko to sprawia, że artykuł
ten należy rozpatrywać raczej jako próbę oszustwa niż
wiarygodne źródło informacji.
Po tej niewątpliwej wpadce dziennikarskiej, Zawtra opu-
blikowała dwa dalsze teksty dotyczące tematu czeczeń-
skich bomb. W pierwszym z nich ujawniono, że autor po-
przedniego artykułu został uprowadzony przez czterech
uzbrojonych ludzi którzy go "brutalnie pobili" i zagrozili,
że "jeżeli będzie drążył temat broni jądrowej" zabiją go.
Dwa numery później, Zawtra opublikowała tekst wyja-
śniający, że pierwotny artykuł był inspirowany przez bo-
jowników czeczeńskich, którzy napadli na dziennikarza
aby zwrócić na całą sprawę uwagę opinii publicznej. Ga-
zeta przekonywała, że Czeczeńcy chcieli wyrobić sobie w
ten sposób lepszą pozycję do negocjacji z władzami Rosji.
Po przyznaniu, że historia przedstawiona w oryginalnym
artykule była oszustwem, gazeta przedstawiła stanowisko
przedstawicieli Federalnej Służby Bezpieczeństwa, którzy
zaprzeczyli jakoby w Związku Radzieckim powstały
bomby walizkowe. Dziennik zacytował jednak anonimo-
wego informatora z agencji, który przyznał że takie urzą-
dzenia istnieją. Według tego źródła głowice zostały prze-
transportowane do specjalnego magazynu centralnego
jeszcze przed upadkiem ZSRR. Gazeta dodaje, że chociaż
informator jest spokojny co do właściwego zabezpieczenia
samych bomb, nie może wykluczyć, że "komponenty"
głowic lub "szczegóły montażowe" zostały skradzione.
Artykuł kończył się konkluzją, iż dowództwo wojskowe i
agencje wywiadowcze powinny poświęcić więcej uwagi
"temu poważnemu problemowi".
Odnosząc się do serii publikacji w Zawtra nie można nie
wspomnieć o wątpliwej sławie, jaką dziennik ten cieszy się
na rosyjskim rynku. Gazeta ta znana jest z publikacji sen-
sacyjnych i niesprawdzonych materiałów. Biorąc pod
uwagę wrażliwość rosyjskiego czytelnika na temat cze-
czeński, Zawtra zapewne chciała wywołać sensację publi-
kując nie zweryfikowane artykuły o posiadaniu przez sepa-
ratystów czeczeńskich broni jądrowej. Chociaż nie można
wykluczyć, iż faktycznie Czeczeńcy bronią taką dysponują,
nie ma w tej chwili żadnych merytorycznych dowodów na
potwierdzenie tych tez. Publikacje Zawtry dowodzą, że
temat wątpliwego bezpieczeństwa rosyjskich arsenałów nie
jest jedynie wymysłem generała Lebieda.
Obecnie wydaje się mało prawdopodobne, aby grupy terro-
rystyczne dysponowały gotową do zdetonowania głowicą
jądrową. Jednak słabe zabezpieczenie arsenałów radziec-
kich w połączeniu z możliwością wykradzenia technologii
jądrowych z innych źródeł (np. paliwo reaktorów mary-
narki) sprawiają, że sytuacja w Rosji może w przyszłości
stanowić poważne zagrożenie dla światowego pokoju.
 A. UŻYTECZNE TABELE

ŁĄCZNA ILOŚĆ ZBUDOWANYCH GŁOWIC (1945-1993):

Stany Zjednoczone 70,000

Związek Radziecki 55,000
Francja 1,100
Wielka Brytania 835
Chiny 600
Łącznie 127,545

OBECNE STANY MAGAZYNÓW (1995):

Aktywne Nieaktywne/demontaż
Stany Zjednoczone 8,750 6,000
Były Związek Radziecki 7,235 17,000
Francja 485 ?
Wielka Brytania 300 ?
Chiny 425 ?
17,195 23,000 (40,195)

PRZELICZNIK JEDNOSTEK

Jednostka Równowartość
1 kt 1012 kalorii
4.19x1012 J
2.62x1031 eV (2.62x1025 MeV)
rozszczepienia 0.241 moli materiału (1.45x1023 jąder
atomowych)
rozszczepienie około 57 g materiału
1.16x106 kilowatogodziny
1 eV 11606 stopni K
1 bar 105 paskali (N/m2)
106 dyn/cm2
0.98687 atmosfer
1 kaloria 4.1868 J

PRZYBLIŻONA ZAWARTOŚĆ ENERGII

Rozszczepienie U-233: 17.8 kt/kg

Rozszczepienie U-235: 17.6 kt/kg
Rozszczepienie Pu-239: 17.3 kt/kg
Synteza deuteru: 85.2 kt/kg
Synteza trytu i deuteru (50/50): 80.4 kt/kg
Synteza deuterku litu-6: 64.0 kt/kg
Maksymalna zamiana materii w energię: 21.47 Mt/kg
Rozszczepienie 1.11 g U-235: 1 MW/dzień (ciepła)
136 Użyteczne tabele

WAŻNE JEDNOSTKI POMIARU

Wielkość Jednostka Symbol Zależności

Przekrój czynny Barn barn 10-28 m2
Radioaktywność Bekerel Bq 1 rozpad/sek (1/s)
Curie Ci 3.7x1010 rozpadów/sek
Pochłonięta dawka Grej Gy 1 J/kg
Rad rd 100 erg/g (0.01 J/kg)
Równoważnik pochłoniętej dawki Sivert Sv 1 J/kg (1 Gy*Q)
Rem rem 0.01 Sv
Dawka promieniowania gamma/X Rentgen R 2,58x10-4 C/kg (94 erg/g)
Bezpośrednia energia eksplzji Kilotona kt 1012 kalorii
Współczynnik rodzaju promieniowania Brak Q
Ciśnienie Bar bar 105 Pa (N/m2)

STAŁE FIZYCZNE

Wielkość Symbol Wartość

Prędkość światła w próżni c 299.792458x1010 m/s
Stała Plancka h 6.62608x10-34 J*s
Stała Avogadra NA 6.0221367x1023 atomów/mol (mol-1)
Stała gazowa R 8.3145 J/K*mol
Stała Boltzmanna k 1.3806x10-23 J/K
Jednostka masy atomowej m0 1.66054x10-24 g
m0 9.31494x108 eV
 B. TABELA WERSJI

Opracowanie to zostało oparte na następujących edycjach poszczególnych sekcji:

Tytuł rozdziału Oznaczenie wersji / data publikacji

Pierwsze bomby jądrowe
Fizyka broni jądrowej
Typy wyposażenia
Mocarstwa atomowe i ich arsenały
Kalendarium rozwoju broni nuklearnej
Efekty wybuchów jądrowych
Kryzysy atomowe XX wieku
Terroryzm
Użyteczne tabele
Wersja 2.17 / 24.07.1997
Wersja 2.13r1 / 07.08.1997
Wersja 2.14 / 22.08.1997
Wersja 3.3 / 21.05.2001
Wersja 2.13r1 / 19.12.1997
Wersja 2.14r1 / 19.12.1997
Wersja 1.0 / 14.09.2001
Wersja 1.0 / 18.09.2001
Wersja 2.0 / 07.09.1997

Zawsze aktualną wersję pracy można znaleźć pod adresem:

http://www.atominfo.org