Hồ Xuân Hương là nữ sĩ nổi tiếng của nước ta cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, với

phong cách thơ rắn rỏi, mạnh mẽ. Với tài năng của mình bà được người đời mệnh
danh là “Bà chúa thơ Nôm”. Bánh trôi nước là bài thơ thể hiện rõ nét phong cách thơ
của bà. Qua hình ảnh bánh trôi nước nhà thơ đã kín đáo phản ánh thân phận nhỏ
bé, bấp bênh, chìm nổi của người phụ nữ trong xã hội phong kiến nhưng đồng thời
cũng nói lên phẩm giá cao đẹp của họ.
Bánh trôi nước là một bài thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật. Đề tài và cảm hứng
sáng tác bài thơ bắt nguồn ngay trong chính những vấn đề đang tồn tại phổ biến
trong xã hội phong kiến: vẻ đẹp và số phận của người phụ nữ Việt Nam trong XHPK
đương thời. Tuy vỏn vẹn bốn dòng thơ, hai mươi tám chữ nhưng đã khái quát một
cách sâu sắc, ẩn ý sâu sa để mỗi độc giả khi tìm đọc đều hình dung một cách chân
thực, rõ nét vẻ đẹp, thân phận của người phụ nữ Việt Nam
Bài thơ khắc họa đặc điểm và quá trình làm bánh trôi: từ hình dáng, cấu tạo, đặc
điểm, tính chất, cách thức. Bánh trôi là thứ bánh được làm bằng bột nếp, đây là loại
bánh quen thuộc, dân giã ở đồng bằng Bắc Bộ. Bánh trôi hiện lên với vẻ ngoài đặc
trưng “trắng, tròn”, được nhào nước cho nhuyễn, rồi nặn thành hình tròn như quả
táo, bọc lấy nhân bằng đường đen. Để làm chín, bánh được bỏ vào nồi khi nước
sôi, trải qua “chìm nổi”, khi chín thì bánh nổi lên. Người nặn bột làm bánh phải khéo
tay thì bánh mới đẹp, nếu vụng thì bánh có thể bị rắn hay bị nhão. Nhưng dù thế nào
thì bánh vẫn phải có nhân. Thiếu nhân, bánh sẽ rất nhạt nhẽo. Đọc bài thơ, ta thấy
hiện lên đúng là bánh trôi nước, không sai một li. Khi để nguội, bánh ăn dẻo và rất
ngon. Theo quan niệm của ông cha ta, thì đây là thứ bánh tinh khiết, có thể dùng để
cúng tổ tiên vào ngày mùng 3 tháng 3 Âm lịch. Có thể thấy, hình tượng chiếc bánh
trôi “trắng, tròn”, dù trải qua “chìm nổi” hay phụ thuộc vào sự khéo léo của người
nặn nhưng vẫn mang vẻ đẹp tinh khiết, thuần túy là lớp nghĩa đầu tiên mà bài thơ
muốn truyền tải.
Hình ảnh trong bài thơ là bánh trôi nước. Nhưng bài thơ đâu phải là tác phẩm quảng
cáo cho một món ăn dân tộc. Thơ vịnh chỉ thực sự có ý nghĩa khi có sự gửi gắm tình
cảm, tư tưởng của nhà thơ. Bài thơ của Hồ Xuân Hương, vì thế, còn là lời tự bộc
bạch của một tấm lòng phụ nữ. Ta có thể nói nhà thơ mượn lời cái bánh trôi để nói
lên thân phận và tấm lòng người phụ nữ. Bánh trôi là một hình ảnh gợi hứng, một ẩn
dụ.
Bài thơ mở đầu với mô típ “thân em”- một mô tip quen thuộc mà ta thường gặp trong
ca dao than thân. Cũng giống như bao lời than trong ca dao, bài thơ mở đầu như
một lời tự bộc bạch, giới thiệu về thân phận của người phụ nữ trong xã hội xưa.
Trong hai câu thơ đầu tiên hình ảnh chiếc bánh trôi hiện lên vừa đẹp vừa chân thực:
“Thân em vừa trắng lại vừa tròn
Bảy nổi ba chìm với nước non”
Bánh trôi - một thứ bánh quen thuộc, bình dị trong đời sống con người nhưng qua
con mắt tinh tế, tài quan sát nhạy bén thì thi sĩ Hồ Xuân Hương đã phát hiện ra
những nét tương đồng giữa chiếc bánh trôi đó và cuộc đời của người phụ nữ Việt
Nam thời phong kiến. Cả chiếc bánh trôi và người phụ nữ đều có vẻ bề ngoài rất
đẹp, tâm hồn thanh cao nhưng cuộc đời lại không may mắn, lại phải sống cuộc sống
chìm nổi, bấp bênh, không làm chủ được cuộc đời của mình. Từ “vừa” được nhắc
lại hai lần trong một câu thơ đã nhấn mạnh hơn về phẩm chất cũng như vẻ đẹp hình
thể của người phụ nữ. Với cách dùng từ khéo léo thì vẻ đẹp của người phụ nữ
không chỉ được thể hiện một cách rõ nét mà ta còn nhận thấy ở đó niềm tự hào, họ
rất ý thức về vẻ đẹp của bản thân mình. Trong văn học trung đại, người phụ nữ rất ít
khi mạnh dạn để nói lên vẻ đẹp của mình vậy mà trong thơ bà chúa thơ Nôm những
điều đó được nói lên một cách rất tự tin và mạnh bạo, đây chính là nét mới mẻ, độc
đáo trong thơ bà. Với ngoại hình đẹp và nhân phẩm như vậy đáng lẽ người phụ nữ
lại có cuộc sống ấm êm và hạnh phúc thế nhưng những bất công của xã hội phong
kiến xưa đã làm cho cuộc sống của họ không được như vậy. Hồ Xuân Hương đã
khéo léo đưa thành ngữ dân gian “bảy nổi ba chìm” vào câu thơ khiến ta hình dung
được cuộc sống bấp bênh, vô định, không biết đi đâu về đâu của người phụ nữ.
Cuộc đời của những người phụ nữ mới đáng thương biết bao nhiêu!
Chính vì cuộc đời gặp nhiều bất công, nhiều éo le ngang trái cho nên nữ sĩ đã thẳng
thắn thay lời người phụ nữ cất lên lời than thân đồng thời khẳng định tấm lòng thuỷ
chung, son sắt của người phụ nữ:
“Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn
Mà em vẫn giữ tấm lòng son”.
Câu thơ đã nói hình dạng chiếc bánh trôi tròn hay là méo là phụ thuộc vào bàn tay
của người nặn. Và người phụ nữ cũng vậy, cuộc sống hạnh phúc, hay bất hạnh là
phụ thuộc vào những người có quyền trong xã hội. Cặp từ “rắn – nát” được lên đầu
câu nhằm nhấn mạnh vào sự éo le, phụ thuộc trong cuộc đời người phụ nữ. Những
quy định khắt khe của xã hội cũ với quan niệm trọng nam khinh nữ, tam tòng tứ đức
đã tước đi cuộc sống hạnh phúc, tự do của những người phụ nữ. Và Hồ Xuân
Hương cũng là một người chịu nhiều đắng cay, bất công như vậy: bà yêu Chiêu Hồ
nhưng tình cảm không được đền đáp, rồi lại làm vợ lẽ Tổng Cóc và làm lẽ Phủ Vĩnh
Tường. Bà đã có những câu thơ hay nói về thân phận của mình:
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung
Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lùng
Cuộc đời của bà không chỉ bấp bênh, bảy nổi ba chìm mà còn chịu nhiều cay đắng
hơn bội phần. Hồ Xuân Hương thương cho số phận của mình, thương cho những
người có cùng cảnh ngộ như mình. Bằng những lời bộc bạch chân thành, tự nhiên
nữ sĩ đã nói lên những đau đớn, những uất ức chung của người phụ nữ. Từng câu
chữ ở trong câu thơ chính là lời phản kháng mạnh mẽ, lên án xã hội đầy rẫy những
bất công.
Tuy cuộc sống nhiều đau khổ như vậy, nhưng họ vẫn luôn giữ cho mình phẩm chất
cao quý của người phụ nữ Việt Nam:
“Mà em vẫn giữ tấm lòng son.”
Nữ sĩ một lần nữa lồng ghép hình ảnh nhân của chiếc bánh trôi mang màu đỏ của
đường để làm tăng lên vẻ đẹp thanh cao của người phụ nữ luôn thủy chung. Đây là
câu thơ mang ý chính của toàn bài, mang ý nghĩa quan trọng nhất. Tấm lòng son sắt
như màu đỏ của dòng máu chảy trong người. Câu thơ vừa miêu tả được hình ảnh
chiếc bánh trôi nước vừa đề cao được vẻ đẹp cả bề ngoài lẫn phẩm giá bên trong
của người phụ nữ. Chỉ với những quan hệ từ “mặc dầu” ,”mà” Hồ Xuân Hương đã
diễn tả đầy đủ tinh thần của người phụ nữ vừa sẵn sàng đối mặt với những quan
niệm hà khắc của chế độ phong kiến vừa giữ gìn phẩm giá cao đẹp của mình trong
bất kì hoàn kì hoàn cảnh nào. Sự thuỷ chung, phẩm giá, tài năng của họ vẫn giữ
trọn vẹn, sáng ngời như những hạt ngọc long lanh.
Bài thơ vẻn vẹn chỉ có bốn câu thơ bảy chữ ngắn gọn (thể thơ thất ngôn tứ tuyệt
Đường luật) với đề tài là một sự vật bình dị trong cuộc sống nhưng dưới ngòi bút tài
hoa của Hồ Xuân Hương đã mang đến nhiều vẻ đẹp khác biệt. Các biện pháp nghệ
thuật được sử dụng linh hoạt: so sánh, đảo ngữ, ẩn dụ, sử dụng thành ngữ, nhiều
tính từ…đặc sắc, độc đáo diễn tả sâu sắc nội dung, để người đọc hình dung rõ hơn
về vẻ đẹp, số phận của những người phụ nữ. Chẳng hạn, việc Hồ Xuân Hương sử
dụng đảo ngữ trong thành ngữ: “Bảy nổi ba chìm”, tính từ, đảo ngữ “rắn - nát” đã
nhấn mạnh số phận bấp bênh, ngang trái, thân phận chìm nổi của người phụ nữ hay
việc nữ sĩ sử dụng hình ảnh ẩn dụ “tấm lòng son”, tính từ “trắng - tròn” giúp người
đọc hình dung rõ nét về vẻ đẹp của người phụ nữ: không chỉ đẹp đẽ, vẹn tròn về
hình thức mà còn sắt son, chung thủy trong phẩm chất. Bài thơ còn đặc sắc bởi
ngôn ngữ thơ bình dị, mang nhiều lớp nghĩa: lớp nghĩa tả thực và ẩn dụ càng cho
thấy tài năng điêu luyện của nữ sĩ Hồ Xuân Hương.
Bánh trôi nước là bài thơ thất ngôn tứ tuyệt nhưng được viết bằng chữ Nôm đặc sắc
đã thể hiện rõ sự trân trọng, ngợi ca vẻ đẹp phẩm chất của người phụ nữ VN, đồng
thời khẳng định: dù xã hội đầy rẫy những bất công, vùi dập người phụ nữ nhưng họ
vẫn luôn ý thức được giá trị của bản thân mình dù trong bất cứ hoàn cảnh nào. Ta
ngưỡng mộ biết bao nhiêu tài năng kiệt xuất của nữ sĩ, thế hệ phụ nữ ngày hôm nay
càng phải biết phát huy được những phẩm chất tốt đẹp mà nhà thơ gửi gắm trong
những câu thơ đầy xúc động.