DANG VAN LUNG - VUGNG ANH - HOANG ANH NHAN DE DAT DE NUGC si THI MUGNG x _l Ss wa var BAN CONGTY CSPHANSACH CONG LY COPHAN PHAT TREN THONG TAN A VIET Na, ‘VAN HOATONGHCP HOA BI “ure THONG VIET HAM-URO ~CAMPUCLLOITUA Nam 1976, ldn adu tién su thi than thoai Dé dét dé nuéc suu tam 6 Hod Binh dude dich ra tiéng Viet do NXB Van hoc dn hanh, dugc gidi thiéu réng rai tdi ban doc va gidi nghién cau trong nuéc. Céng trinh nay do ba tac gid: Qudch Giao, Thuong Diém, Bui Thién tién hanh véi dé dai gan 6.000 cdu. Gdn 20 nam sau, nam 1995, Nha xudt ban Van hod - Théng tin cho ra mat tiép tap sdch Von cé van hod Viét Nam cia Vién Béng Nam A, Trung tam Khoa hoc x@ héi va nhén van quéc gia, do hai tac gi Bui Thién va Truong Si Hig suu tdm, bién soan. Day Id cong trinh dé s6 bang tiéng Muéng, tiéng Viét ghi tron & Hod Binh day trén 2.000 trang, Ia cuén séch nghién citu vé mo Muéng, dugc cdc tdc gid bién sogn lai trén co sé ban mo Bé dat, dé nuéc dé xudt ban ndm 1976. Trudc khi b6 sirthi than thogi Dé dat, dé nuéc duac céng b6 6 Héa Binh, nam 1975, Ty Van héa Thanh Héa da xudt ban bé si thi than thoai cing tén song ngit Viét -Muéng, do Vuong Anh va Hoang Anh Nhédn suu tam, bién soan. Trén co'sévan ban nay, Van hoc thuéc Uy ban Khoa hoc xa héi Viet Nam da tién hanh nghién cttu b6 sit thi Bé dat, dé nuéc do éng Dang Van Lung lam chu bién. Céng trinh da duoc xudt ban nam 1988. Tit van ban géc, ca ban chép tay va ban in, da duge cdc tde gid chinh ly bién soan Iai, lugc bét tring lép nhung tén trong nhiing chi tiét ndi dung cn thiét, dam bdo tinh thuc tién xdc thc ctia mét céng trinh khoa hoc. Nhé nhiing uu viét trén, xudt phat tisnhu cdu ngay cang cao cia céng chting déc gid, Céng ty cé phdin Sach - Véin héa téng hop Héa Binh phéi hap voi Céng ty co phan phat trién truyén théng Viet Nam - Lao - Campuchia; Nha xudt ban Théng tan xa Viét Nam; Céng ty cé phdn Danh Nam va mét sé don vi, doanh nghiép dé quyét dinh tdi ban cu6n sdch “Dé ddt dé nuéc’ cing trinh cua cdc tac gid Bang Van Lung, Vuong Anh, Hoang Anh Nhan. Cac tac gid da gidi thiéu khd ti mi, céng phu que trinh thuc hién céng trink nghién citu nay. Nhung quan trong han, va cing 1a ngi dung chi yéu, tac gid dé cap van dé than thogi Mudng, phan dnh nhén thitc vé thé gidi tu nhién, vé cuéc chinh phuc ty nhién va nhiing nét Ién trong adi séng xa hdi cuia nguéi Viét - Muang ti 6 dai, Hé théng than thoat Mudng két hop thanh scr thi than thoai Dé dat dé nuéc, phan anh cudéc séng da dang, phong phi ca xa héi Muéng. "Dé dat, dé nudc” la mét tdc phdm van hoc gitt vai tré tiéu biéu. Dién xudng ctia dng st thi nay di lién voi teing chéing cia nghi thi t6 chic tang ma dan toc Muéng. Ddng chit y, trong suét chding dién xuéng 12 ngay dém, cudc mo duge chic lam hai hinh thd r6 rét, goi la: Mo Vai va mo Tléu. Mo Vai bao gdm nhiing khtic cr miéu té canh huyén do & mudng Ma, muéng Tréi. Qua trinh dién xuéng thé hién nhitng quan hé cuéc séng ctta cdc dang than cach ly vdi mung Nguéi. Nghe m:Vai, ta dugc tiép can véi nhiing phdc hea than thién, hoanh trang, thdu duoc vé tha thiét mdi lo toan ctla nguéi séng vdi linh hén ngudi chét. N6i dung phan nay ngoi lén vé dep pham gid, chat lang man cia con ngudi khi ho vuot qua chdng duang cua thoi ky nguyén thuy. Nhitng khuc ca bi trdng dé van Idp Idnh udc mo ly tuéng, quan niém dao duc, tam nhin théi dai, khdt khao cdi dep bang nhding hinh thitc phong phi, da dang. O nia déu phan mo Vai, dodn li khach trong coi do tuéng di thdm nhén mat dong ho té tién 6 muéng Ma, phan sau dugc mo dan I6 lén muding Troi vei canh thién duéng mila. Mo Tléu ciing la phan néi bét chd dé cia sit thi "Dé dat dé nude” Ciing giéng nhu phan trén, 6ng mo dan dat linh hén nguéi chét va dodn lit khdch trong do tudng di thm hét muéng Ma, muéng Tréi va bay gid tré lai tham céi dat mudng Nguoi. Ong mo ké nhiing céu chuyén hinh thanh va tru, khai thién, ldp dia, lich st sinh ra muén lodi, moi vat la thuy t6 géc gdc lodi nguéi. Két thc mo Tléu cing la lac cd muéng ban chudn bi dua quan tai ngudi chét ra nghia dia. Trong hic dua dam con dién ra cdc khuic ca bi ai cudi dit, cuéi Na, cui lai... Day Id Idi ca thiéng liéng dang nguéi qua cé, ran day nguéi doi é lai dn & tuong than, tuong di. Thuc ra, trong tang lé 12 ngdy dém, noi dién xuéng dng su thi than thoai "Dé dat, dé nuéc’; con cé mét hinh thc mo nita, dé la mo Tuéng. Mo Tuéng duoc ctr hanh sau khi dy kin ndp quan tai nguéi chét va dé cing da bay trén ban thé, tucla trudc khi dién ra mo Vai va Mo Tléu. Ong mo quay mdt vé phia ban thé dat noi dau thi hai ma doc nhiing dng mo thiéng liéng than thanh, van d6ng ky xdo cda truyén than thoai dé xay dung uéc lé vi thn cua tam thuic Fonklo Mung. Bd chinh la ddu Gn tin nguéng thé cting té tién noi ging cda ngudi nguyén thuy duoc uu truyén tdi tao trong dng su thi tuyét vai nay. N6i dung cda mo Tuéng 1a giuip linh hén nguéi chét vé chon mung Ma, noi cu tru cia thé gidi huyén bi. Thuc chat day Ia néo vé chén thuy té c6i nguén sinh ra lodi nguéi. Phan mo Tuéng két thiic sau hai, ba ngay dién xuéng. Tom lai, “Dé dat dé nudc” la su két hop nhudn nhuyén nhing lién khuic than thoai véi nhau. Hinh thie dién xudng gan lién vi doi séng van hod va tém link ngudixua, Nhitng gid tri nguyén thuy dé van con tén tai trong théi daixd héi Muéng buéc sang nguéng cite van minh. Nha tho Lo Cao Nhum (H6i vién H6i Nha van Vier Nam H6i vién H6i Van nghé dan gian Viet Nam ung ban bién tap bdo Van nghé Héa Binh)dE BAT BE NUE PHAN MOT GIGI THIEU TAC PHAM DANG VAN LUNGBE BAT DE NUGE I. MO TLEU “DE DAT DE NUGC” ANG SU THI MUONG Mudng"” la dan téc dung thif tu vé dan sé trong céng déng 54 dan t6c Viét Nam. Theo théng ké nam 2009 dan tac Mudng cé 1.268.963 ngudi s6ng tap trung 6 cdc tinh: Hoa Binh, céc huyén mién nui tinh Thanh Hoa, Yén Bai, Phd Tho, Ninh Binh... Dan téc Muéng cé vén van hoc dan gian phong phu va tuong déi théng nhat. Tiéng Mudng thudc nhém ng6én ngif Viet - Mudng. Nhiéu nha khoa hoc da chting minh rang ngudi Mudng va nguéi cé cling mét géc, Ho mdi tach thanh hai tif khoang cac thé ky EX - X sau céng nguyé! Van hoc dan gian dan téc Muéng da dugc suu tam, bién soan, gidi thiéu kha nhiéu. Dé dét dé nudc la mat trong nhiing tac pham dugc chu y s6m nhat. A. QUATRINH SUU TAM VAN BAN Theo tu liéu ghi chép lai thi ngudi dau tién ndi dén Dé dat dé nuéc la Quach Diéu (ngudi Mudng). Quach Diéu khéng néi dén Bé dat dé nuéc ma nhac dén mét nhan vat trong tac phdm nay - Dit Dang. Ong néi Dit Dang chinh la Hing Vuong @. ¥ kién nay dug ghi trong sach chi Han: “Hoa Binh quan lang st khdo” chép trong bé “Minh dé str’, chuong ndi vé nguén géc ngudi Muéng (da dang G6 Nam Phong 1925), Trong cuén; La province Mudng de Hoa Binh, Tap chi Déng Dudng xuat ban, Ha Néi, 1926, Pierre Grossin cé tom tat Dé dat dé nuéc thanh mét truyén cé tich. Jeanne Cuisinier trong cuén Les Mudng, géographie humaine et soc ologie, Paris, 1918, trang chuong “Lé thttc ma chay” da viét kha ky vé Dé dat dé nuéc. Tuy vay, khéng phai do cé nhitng ngudi mach nudc hodc <6 va trén day ma nay sinh qua trinh suu tam van ban Dé dat dé nudc ma la do chinh séch van hoa dan téc cla Chinh phi Vidt Nam da déng vién toan dan ra sifc suu tam va tran trong di san van hoa cua cac dan téc. Dé dat dé nuéc dugc cdc nha tri thife Mudng suu tam trén cd ba vung: (1) Khdi niém Muang = muéng van la mét khdi niém chung cho cé x6 héi Thai va Muéng. Cé hai iruéng hop né déu chi mét ving cu‘tr hodc lén hodc nhé. Musing véi tu cach tén dan téc, la mér céch goi khéng chinh xd. Dan t6c mé chuing ta quen goi 4 Mung, thyc ra ho t’xung la (MOL), Mo! cé nghia fa ngui. Tuy nhién, moi ngués dé quen goia “dan téc Mung’ va duc ding cd trang céng van gidy to chinh thuc nén ching t6i cting git?nguyén nhu thé cho tién. Duoc su déng y cia tac gia, chting téi cdp. 3u mdi dé ban doc tién theo doi (B.T). (2)Theo truyén thuyét, Hung Vuong id triéu dai ddu tién cba Vigt Nam. Hing Vuong thi nhat lap ta triéu dai Van Lang cé nién dai 4.000 nm.BE DAT DE Nitec Hoa Binh, Thanh Hoa, Yén Bai. Bi thu tinh uy Dang Céng san Viét Nam tinh Hoa Binh Bui Van Kin da hét suc dong vién mét s6 anh em ngudi Mudng suu tam nhu Bui Van Kin ndi “Céng tac suu tam, bién dich va chinh ly, chu thich khéng phai la chuyén don gian. Budc dau cdc soan gia da suu tam va chon loc dugc khoang nam, sau nghin cau dé xuat ban”. Va & muc “Cling ban doc’, nhom bién soan viét: “Trong qua trinh suu tam va bién soan, ching téi da dugc Huyén uy, Uy ban hanh chinh va Phong Van hoa Théng tin cac huyén: Lac Son, Tan Lac, Kim Béi, Ky Son tan tinh giuip dé vé nhiéu mat... Ban Bé dat dé nuéc nay dua trén tai liéu cla b6n musng; Bi, Vang, Thang, Dong lam can cf chinh va cé suf dung cdc nguén tai ligu & médt s6 ving khac dé nghién ctu phat hién va bé sung. Viéc sap xép cac tai ligu da cd gang két hop gitfa trinh tu str dung ty nhién ctia cdc nghé nhan véi su nghién cuu vi tri tuong d6i hgp li cua tai liéu” (sach trén tr.12). Nam 1972, tdi da vé Yén Bai suu tam, nghién cuu Dé dat dé nudc nhung ching téi chua ghi chép duoc may. Dén nam 1973, Nha xuat ban Van hoa da cho ra dai cuén “Bang Van Va" mot “Rang” trong hé théng Tang cava c6 lién quan quan dén Dé dat dé nuéc do Dinh An suu tam 6 Yén Bai. Nhu Dinh An néi trong “Loi ngudi situ tam va bién dich”: “Nguéi Muéng khéng cé chit vi ngay xua khi di lay chir vé qua sudi bd vao mém, né tréi xudng bung mat nén méi lan doc lai, néu quén thi phai hang giong dé chi hién ra’, “suu tam Van Va chung téi dugc su Ung hé cua nhiéu nguéi, vé phan minh thi chi lam nhiét tinh hon la su hiéu biét ma chi la dé dap ung su mong muén cla nguéi gia” Van Va dugc ding trong tang lé, thué¢ hé théng mo Vai. Nhung rat it cé dam tang té chic ké day dui ca Dé dat dé nuéc va Dudng vé véi t6 tian nén Van Va luén duc tach ra nhu mét tac pham riéng cé thé ké vao cac budi téi nhat [a dém 30 tét am lich. "6 dam ma, ngudi ta hat mét léo cht khéng ké, giong hat cham cham, thiét tha. Trong hoan canh nay Van Va dugc ggi la Mo Van Va’ (tr.9). Qua trinh suu tam Dé dat dé nuéc & Thanh Hoa dugc hai éng Vuong Anh va Hoang Anh Nhan ndi ré qua hai bai viét in trong tap: "Ky yéu héi nghi chuyén dé vé tac pham Dé dat dé nuéc tai Thanh Hoa’, ngay 28 thang 8 nam 19737. Mdi hoc [6p ba ma bé da bat Vuong Anh lam céng viée ghi mo. Ong (1) Bui Van Kin, Tua, Bé dat dé nui tha ca dan gian dén téc Muéing, Nxb. Van hoc, Ha Néi, 1976, tr.10. (2) Tit day chiing t6i goi td rap sdch nay la "Ky yéu..”BE DAT BE NUE méi cdc 6ng mo ™ néi tiéng bay com rugu 4n dé cdc 6ng doc cho Vuong Anh ghi. Cai khé khan nhat cla viéc ghi mo nay, nhat la déi vai cau hoc sinh 10 tuéi la ngudi Muéng chua cé chit viét. Caing may 1a tiéng Muang gan gil tiéng Viét nén Vuong Anh cui ty sang tac ra cach ghi tiéng Muéng. Ong bé lam viéc nay vi hai ly do, trudc hét la do chinh sach d6i véi van hoa dan téc cla Chinh phd Viét Nam, sau nifa la éng yéu thich mo. Ong ndi vai con: -Tao cam viét tat chit tat khé doc, lai khé nhin, va tao con coi lai, con hoc lai nhu may hoc bai thudéc ldng ay. Ciing c6 khi hai bé con dat nhau di hét muéng nay dén mudng khac dé ghi mo. May nam sau hai bé con da cé mét tap giay day nUa gang tay, khdi bép va bui bam bam vang. Tap gidy da di qua muéng Yén, mung Nang, mung Khé, mudng Ong, mudng Lut, musng Lé... Dén day bé cé tron mét bai mo trén hai van cau con Vuong Anh co tron mét ndi mdi mét, Nhung qua mdi mét lai cé Mét hung khdi. Vuong Anh dich ban mo tt ting Muang ra tiéng Viet. Nhung nhu Hoang Anh Nhan ndi, ban cha Vuong Anh khéng phai la ban suf dung, ban céng bé ctia Ty Van héa Thanh Hoa 1975, ma dé chi la ban co sé nha né, cac tac gia vach lai con dudng kéo chu, r6i doc theo con duéng do ma suu tam. Theo cach ay, cac tac gia tap trung chu y vao 7 vung musng: Ong, Ai, Lam, Yén, Rac, Dé, La Khon, O mdi mudng ho da tim thay nhiéu van ban khac nhau. Sau khi déi chiéu, can nhac ho rut thanh bay van ban va chon ban cla mudng Yén do éng mo Chia cung cap lam ca sé. Khi vé nghién cutu & Thanh Hod, téi dugc biét & day ngoai Vuong Anh va Hoang Anh Nhan cén co nhiéu ngudi da va dang say mé suu tam aghién cttu Bé dat dé nuéc nhu Bui Nhi Lé, Minh Hiéu... (1) Ong Mo: Chifc dich ding déu bé phén phy trdch vé 18 nghi mét Muéng. Mo thuéing do mét ho thé top. Mo hiéu biét cdc nghi thiic cting bdi, thud céc bai khén, nhd rat ky phong tuc tép quén, 6 lugt ban muéng. Ong ld nguéi ghi chép stt sdch gidi vé van hoc nghé thudt lai théng tao viée déi ddp trong khi giao dich vai cdc dia phuang khdc... nén éng duce xa héi ci rat coi trong. (2) N6i hai van céu 1a vi trong tép suu tém nay 6 Jn ed nhiing *rdng” thudc mo “Buting vé vér 16 tién® Mo Bung vé v6ité tién tiéng muting goi la mo Vai (Vai 1a t6 tién, con goi id mo len i (lén tdi, trai la noi curtrd cia hén). Toi cho réng phdi dich thodt nghia méi l6t td dutac "ban chat cita hién tugng' nén dich la mo Buéng vé véité tién. Nhém tisnay déng nghia vdi cdc nhém tic Duéng xudng sudi ving, dusong lén c6i nét ban, duéng vé véi Chda. Cach hiéu nay gan véi cach hiéu cia Té Hau trong céu tho: Bac dé lén duéng, theo 16 tién Mac - Lé-nin, thé giéi ngudi hién.BE DAT HE NOC Tuy nhién, ban cla muéng Yén la ban dugc ding lam co sé dé bién soan thanh ban in cla Ty Van hoa Thanh Hoa, 1975 va ban in cia S6 Van hoa Théng tin Thanh Hoa phéi hop véi Nha Xuat ban Khoa hoc xa héi, 1986, cling la ban chuing tdi ding lam co sé dé bién soan thanh ban i trong tap sdch nay. $6 di chung téi phai bién soan lai la - Dé dat dé nuéc va Dudng vé vai té tién la hai ang mo cé khéi ludng 6 s6 (trén ba van cau) khé mét ngudi nao thuéc hét va nam chac trinh ty chugng muc khi nguéi Mudng chua co van tu. Diéu nay cé thé thay ré néu dem so sanh hai ban Thanh Hoa - Hoa Binh. Cho nén, ban Hoa Binh tuy co su lan lén gidta Bé dat dé nudc va Dung vé vi té tién lai bi bién tap cat xén qua nhiéu nhung trong né lai cé nhiing “rang” tiéu biéu va cé nhting phién doan suc tich cé dong khién chung téi khéng thé bé qua. -Do yéu cau cla tap sach la dap Ung thudéng thie cla dong dao ban doc trong nudc va ngoai nuéc, nén phai tudc di nhing doan trung lap, ruém ra gay nham chan cho ngudi doc, nhung lai phai lam sao cho c6é néi dung trong sang ma khéng bo di nhifng nét quan trong cla mét van ban van hoc <6, nghia la phai gitr dugc chat liéu v6n cé va gia trilich str cda van ban. Ban Hoa Binh cé nhGng phién doan déc dado dap ting yéu cau nay. -Trong Itc bién soan,chuing téi cé gang tach hai ang mo rat dé lan lon nay ra khdéi nhau. Chung tdi chon loc cdc “rang” va sAp xép lai cho hap vdi nhan thic cla chung tdi (sé trinh bay sau). Tom lai, cho dén thai diém nay, chung ta cé trén 10 ban Dé dat dé nuéc, ban trung binh la 8.000 cau, ban dai nhat 1a 16.000 cau, ban ngan nhat la 3.500 cau. Day la tac pham van van dé sé trong kho tang van hoc dan gian Muéng, cing la mat trong sé tac pham cé khéi lung Ién nhat cua van hoc dan gian Viét Nam. Céng viéc suu tam van ban Bé dat dé nuéc van chua két thuc. Trai lai, do viéc nghién cttu tac phdm ngay cang sau sc thi céng viéc suu tam chinh xac va toan dién cang tré nén cap thiét. Va lai, ban canh Dé dat dé nuéc thi du khé khan phifc tap dén dau chung ta cing nén hoan thanh cho duge viéc sutu tam bién soan va céng bé van ban mo Vai. Chi cé nhu thé thi viéc phan biét hai ang mo mdi cé thé dung dan va dua gid tri cla cap sf thi nay xép hang véi cdc ang str thi “cap déi” trén thé gidi (vi nh lliat, Odixé). B. NOI DUNG Khi mét thanh vién xa rai céng déng, 6ng Mo ding Idi mo gitip hén di lén vdi té tién céng déng. Luc hudng dan hén di trén céi dat 6ng doc mo Tléu. Lic huéng dan hén di trén céi trai thi éng doc mo Vai.DE BAT BE NUE Mo Tléu cé nghia 1a mo ké truyén. Mo Vai cé nghia la mét hé théng truyén the su tich. Hai ang mo nay déi lap nhau vé ndi dung, vé két cau, vé phuong phap thé hién va do dé, cé thé néi, hai ang mo nay dude sang tac vao nhitng thdi gian cach xa nhau. Mo Vai la truéng ca than linh. Cac than linh trong mo Vai khong don thuan 1a nhan hoa cac Iyc lugng ty nhién ma cén 6 cdc than chéng lai stic manh ay. 6 la nhiing than ma vé sau sé fa dé tai dé nguai Muéng dung lam chat liéu cho truyén cé tich than ky, cho truyén tho, va ca cho dan ca tuc ng. Trén thé gidi cén rat it dan téc bao luu dugc loai truéng ca nay. 6 day, mi thén déu cé nhiém vu thi hanh mét quyén luc ¢é tinh chat tinh than. Biéu do khién ngudi sang tao phai biéu hién hoat déng ctia than theo hoat déng ctia con ngudi. Nhung dit sao do cing la hoat déng cua than chit khéng phai cua ngudi nén bén canh yéu cau ké lai su tich cla cdc than nguyén thuy ngudi ta can dua dén mét su hiéu biét truc tiép vé xa hdi, can dem dén mot tac dang cu thé can thiét cho xa héi. Vi vay ngudi ta phai ké thém mét vai su tich vé nhiing vat ding trong tang 18 nhu: Ben, Khot... Mo Tléu ké nhiing cau truyén 6 tran gian theo trinh tu théi gian, tugng tu nhu mét cuén tiéu thuyét chuong hdi. Muc dich ctia mo Tléu la gitip hén ngudi chét biéu hién lai lich cla bd toc. Con khi doc mo Vai la dé cho hén ngudi chét nghe. Hén khéng phai la mét nhan vat trong bai mo, hén cing khéng phai la mét nhan vat tham gia dién xuéng. Hén chi la mét ngudi nghe, mét thinh gia vé hinh, tiép thu Idi mo. SO nhiing dam tang nhé, nguai ta chi doc mo Vai huéng dan hén mot vai nét so qua dé khdi b& ngé véi thé gidi bén kia va biét trd vé phd hop cho Ip hau sinh, chi nhiing dam ma to, tang cht muén té chic that day du thi ngudi ta méi t6 chic dién xuéng mo Tléu dé dua hén ngudi chét di tham t6 tién céi trdi biét lai lich dat nudc gidng ndi. Ong mo la ngudi hu6éng dan giang giai hén di theo loi huéng dan dé xem. Hén khéng phai chi la “ngudi” nghe ma la “ngudi” hanh déng, la nhan vat tham gia dién xuéng. Dé tiép tuc ndi vé mo Tléu, chung téi xin gidi thiéu chut it vé mo Vai. Van ban ctia mo Vai udc tinh khdi ludng Ién hon mo Tléu (chung téi dang tim cach suu tam, bién soan va dich dé cé dip thi cé thé cong bé dugc). Tam tom tat nhu sau: Linh hén khi dug dan lén trdi sé phai di qua 3 chang. 1. Chang duéng chuyén tiép: Ter cdi tran muén di lén céi tréi phai qua con séng Béi. Ché hén qua s6ng Béi can mét con do diac biét, gai la dd ac.bE BAT DE Nude Con dé ac sé dua hén dén bén Bui. Dén bén Bi di vao céng trai. Gac céng trdi cé 6ng Tuan. Hén phai ké lé kéu xin mai 6ng Tuan mdi cho hén di qua céng dé vao Mudng Trai Thap. 2. Mung Trai Thap: Muén vao Mu&ng Trdi Thap hén phai theo Idi chi dan cua éng mo. Trugéc hét hén dén Hang Hao, réi sang Hang Ma, Hang Theo Dé nha Cun Thai... day [a nhting nai sinh ra dong gidng ngudi (mo Tléu da ké ré). Hang Ma la nai dé truing tiéng, qua tring da nd ra ngudi. Hang Theo Dé la ngi dung a6, hén sé nhin thay toan b6é Muéng Tran Gian. Riéng doan dung tai Hang Theo Dé nhin tran gian cé thé tach riéng thanh mét mo goi la mo Nhin Muéng, 3. Mudng Tréi Cao: én muéng nay hén sé dugc gap cdc Thién than: Chin Vin: Than San Ban Ta cam cot: Than Lua Ong mo tiép tuc dua hén di tham vuén “thugng uyén” cla nha trai va ké cho hén nghe mét méi tinh dam say cla mét déi trai gai. Riéng doan Van Va (vuén hoa) nay cé ngudi da suu tap thanh mot tap sach riéng, goi la Dang Van Va (da ndi trén). Sau dé hén dugce phép di qua séng Ly theo cdu Liém La dé lén cdi siéu tran. O day hén duge xo hét ng 6 tran gian bé hét moi kién tung, a6 sach moi t6i 16/. H6n thanh than séng cuéc déi thanh khiét di cac nhan vat huyén thoai nhu gap cac than sinh ra ngudi. Than coi gitt tran gian. Cuéi cung hén di vao xu bat tu, 6 vdi té tién. Qua két cau trén ta thdy mo Vai chua phai la mét st thi theo cai nghia théng thudng cua danh tu nay bdi vi 6 day chua co mét nhan vat quan xuyén, chua cé nhiing nhan vat voi tu cdch la nhiing cé nhan hanh déng trén mét thao truéng réng Idn thu hut toan bé su tudng tugng mong lung bay béng cla nguéi Mung thanh mot truyén cé dau cé dudi. Khac véi mo Vai, mo Tléu la mét str thi that sy. Tac pham nay dugc té chuic mét cach chat ché, tham chi la mét hé théng chat ché. Cha dé cua no khéng phai la mét hanh déng ca biét cia nhan vat ma 1a nhting hanh déng Ién tac dang dén ca dan téc va co két thc nghiém ngat. Dé dat dé nuéc la mo Tléu gém nhiéu rang (chudng, khuc, doan) Dé dat dé nuéc vén la tén goi ctia hai rang Dé dat dé nudc nhung trong y niém cua ngudi Viet - Muang thi dat nude con mang y nghia Té quéc, giéng ndi, dia vc cu tra nén tén clia hai chung lai dugc su dung lam tén chung cho toan bé bai (1) Nguéi Thai cing cé vi thén nay. Thdi goi la Then Cam Cot.DE BAT DE Nudie mo. Cét truyén mo Tléu co thé tom tat nhu sau: 1. Gidi thiéu canh vd try con hén mang mé mit “dudi dat chua cé dat, trén trdi chua cé trai”. 2. Thué ay cé mét tran mua to nudéc ngdp ménh mong. Nusc rit dé lai 6ng Thu Tha, ba Thu Thién tao ra cé cay, muén vat. Do 1a dé dat. 3. Sau tran lut, tréi lai nang han, nang chét hét cé cay, nang nut né dat da. Ong Péng Péu phai cau mua. Lai mét tran mua In, D6 la dé nude. 4. Mua tanh, tu nhién moc lén mét cay Si than, Ién rat nhhanh. Ngon Si chia Ién tan nha 6ng Trdi. Ong Trai nghi, néu chat cay Si dé thi sé chét hét muén vat nén chi sai hai con sau: sau Héc, sau Ha xuéng duc than cho cay dé. 5. Cay Sicd 1919 canh, céc canh dé dan, chét dan. Mdi canh Si dé tao ra mét mudng nén ngay ban dau da cé 1919 mudng. Be la dé Mudng, 6. Cay Si cén hoa ra my Da Dan. My Da Dan sinh dugc hai con la: Cun Buém Bé, Cun Buém Bac. Hai chang két duyén vdi hai nang tién, sinh duoc 10 con. Con ut la Tréng Chim Tung, Mai Chim Tét. Chim nay dé ra trding Tiéng. Tring Tiéng nd ra thanh ngudi, trong dé cé may anh em Dit Dang, Ta Cai, Ba Can, Va Hai Kit... va ca Chu chuong muéng nude. B6 la dé ngudi. 7. Luc dy trdi cé 12 mat trdi va 2 Mat trang nén néng qua. Ho nha Ngao ding tén ban rung ca. Phai nhd Tréng Ga Ai, Mai Vit Em di goi mot mat trdi va mét mat trang lén. Sau do 6ng Thu Tha ba Thu Thién mdi truyén lam ra nam thang. 8. Muang nudéc mdi Dit Dang ra cam binh cém muéng. Dit Dang nhan Idi, nhung bi ma dén dang chan ngé fam cho Dit Dang khéng thé ra dugc. 9. Muéng nud lai mdi Lang Ta Cai nhung Lang Ta Cai cling bi ma ém danh nén khéng dam ra. 10. Ngudi em thi ba la Lang Cun Can dugc méi. V6i tai ba ldilac. Lang Cun Cn di dén dau la ma quy chay hét nén da cam binh cam muéng, 11. a cé ngudi cam dau thi phai sam noi an chén & ctia 6ng cho tit (1) Cun hay Khun: bat nguén tistén goi cdo quy téc ngudi “ka” nhu Khun Am Poi, Khun Quang... Sau d6 né ld tén goi cé y tén kinh danh riéng cho cdc chic dich cia mét s6 dan toc Tay Bac Viét Nam. Nguai Muang goi Lang Cun fa chiia dat coi mét muéng !én, mét ving lén, mot viang jan, + Long: danh tir dé chi nhting déng ho lém chtia dat, néi chung: khac déng ho dan. Lang cling fa danh tit chi dang ho quy téc néi chung cing nghia véi chtr Bao thay dao: Cun Sam, dao Soc) vi vay 6 danh tirghép Lang 8g0. + Chu chuong toan b6 cdc 6 Ido chtic dich quén su trong céc muang, Vé sau bao gém cd cdc chic dich thude 66 phén hanh chinh; b6 phdn bdo vé, hdu cén nha fang cun va bé phan tn gido ludt phdp. + Chu chung mung nuéc: todn bé b6 phdn chtic dich va todn dén ban mudng.BE DAT DE NUE té, Rua da bay cach lam nha cho nguéi, nén mudng nude dung dude cho éng Lang ngdi nha to dep. 12. Bay gid ca bé téc lai lo sao cho lang dugc 4n ngon. Muén an ngon phai cé Ita dé nau an. Ho bao lang sai Viéng Cu Linh lén xt sé than Lia -Ta (Cam Cot - nhung Viéng Cu Linh khéng can than nén da lam hong viéc. Lang lai sai Tun Mun di, Tun Mun rudi trau) lau tinh da hoc duge cach lam lua chut khong phai chi xin lay Iva. Ter day nguéi Mudng co Ita. 13, Chuét bay meo cho nang Dat Cai Danh lén ché Than Tién. Tién Mai Lua xin duc giéng lua dem vé. 14. Thang Pap, thang Pom di chan trau, tim dén nha éng Lang Khan Dan hoc cach lam ruou. 15. Nang Dat Cai Danh lai mét lan ntfa duge phai lén trdi xin giéng Ign, giéng ga. 16, Trau than hanh dén xin 6 cay ruéng cho Cun Can. 17. Cuéc s6ng vat chat da day dU. Lang Cun Can lay vo, Lang Cun Can lay em gai dé ra ma ém. Lang Cun Can lay Vam Dau Dat dé ra Cun Téi. Lang Cun Can lay Vat Dau Nudc dé ra Cun Tang. Lang Cun Can lay A Sao, A Sang, A Rang nha tréi sinh ra lang Cun Khuong. Lay cé gai nudi trong lang dé ra chang To6ng In (Béng In). 18. Tu day, Lang Cun Can thuc hién quyén tri nude thé hién bang mot vat tugng trung cho uy quyén nha Lang: Dé Tréng Déng. 19. Lang Cun Cdn chia dat cho cdc con. Trong khi chia, Lang da nghi tang phai chia sao cho céng bang nhung cuéi cung Lang Cun Khuang lai phai linh phan xau nhat. Lang Cun Khuong byc minh chay vé trai (6ng ba ngoai), Trai giijp Lang Cun Khuong tré lai tran gian. 20. Sau khi da khang dinh vai tré cda minh, Lang Cun Khuong tién thém mét bude nia xay dung “triéu dinh”: Lam nha Lang. Lam Nha Lang la céng viéc gian khé nhung to Idn va hé trong nén phai chat cho dugc “cay chu ta, la chu té6ng, béng thau qua thiéc’. Day la cay than - cay thi téc - duge than linh bao vé nghiém ngat. Budi Udi da dé 16 noi cd cay ay cho Tam Tach. Tam tach da dé 16 cho Cun Khuong biét. 21, Lang Cun Khuang da xay dung duge“triéu dinh” nhung Tam Tach da phai chét, con cia Tam Tach oan trach Lang va chéng lai. Biéu hién cao nhat la thang Tam, con Tach (con ctia Tam Tach) da dét nha Lang. Chung bi Lang giét, xc bién thanh thu di. Trong d6, con th: ghé gém nhat Ia Moong Lé. Lang lai phai té chtic san bat vay rap dé diét cdc loai thu dit. 22. Chua hét tré luc, trong néi Nha lang 44 phat sinh mau thudn.DE BAT DE NIC Toéng in em ut cia Lang kién quyét chéng lai Lang. Cuéc chién dau nay dugc xem nhu la mét cudc tranh gianh quyén luc to Idn dau tién trong ndi bé dong Lang. Cun Khuong da thang. . Moi viéc yén 6n, Lang Cun Khuong va Muéng nuéc rude vua Dit Dang vé "Bang chi tam quan ké cho”. Trén co sé légic dé, toi sap xép cac rang cla Dé at dé nudc thanh hé théng nhu sau: A. Hinh thanh dat nuéc, con ngu@i: 1, M6 dau 2. Dé Dat 3. Dé Nude 4. Dé Cay Si 5. Bé Mudng 6. Dé Ngudi 7. Dé Nam thang 8. Dé Dit Dang 9. Dé Lang Ta Cai 10. Bé Lang Cun Can. B. Xdy dung co'sé vat chat, van hod: 11, Lam nhaé 12.Tim Iva 13. Tim lua, trau, bd, lon, ga... 14, Tim rugu. C. Loviécnha: 15, Lang Cun Can lay vo va Chu Chuong muéng nudc tim vg cho Cun. D. Lo viécnuée: 16. Dé Tréng déng 17. Chia ru6ng dat (ngdi thi) 18. Tim Chu 19. Chat Chu 20. Lam Nha Chu (xay dung “triéu dinh”). E. Cdc xung dét, cdc chién cong: 21. Dé6t Nha Chu 22, $8n Moong L6 23. Danh Ca dién, qua dién 24. Danh Ma ru6éng 25. Danh Ma may Ma lang. G. Hoan chinh anh thé va ché dé cai tri: 26.- Lo quan do (nghi tht’c)