Hukuk Sosyolojisi

Editör

Doç.Dr. Yaşar SALİHPAŞAOĞLU

Yazarlar

BÖLÜM 1, 2, 3, 4 Doç.Dr. Yaşar SALİHPAŞAOĞLU

BÖLÜM 5, 6, 7, 8
Arş.Gör. Dilara Buket TATAR
 Genel Koordinatör
Doç.Dr. Murat Akyıldız

Grafik Tasarım Koordinatörü

Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan

Kitap Basım ve Dağıtım Koordinatörü

Dr.Öğr.Üyesi Murat Doğan Şahin T.C.
ANADOLU
Grafikerler ÜNİVERSİTESİ
Ufuk Önce YAYINI NO: 3710
Özlem Çayırlı
Ayşegül Dibek AÇIKÖĞRETİM
Gülşah Karabulut FAKÜLTESİ
YAYINI NO: 2529
Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan HUKUK SOSYOLOJİSİ

Dizgi ve Yayıma Hazırlama E-ISBN: 978-975-06-2464-3

Mehmet Emin Yüksel
Kağan Küçük Bu
Saner Coşkun kitabın
Nihal Sürücü basım, yayım
Zülfiye Çevir
ve satış hakları
Dilek Özbek
Anadolu Üniversitesine
Dilek Kaleci
Gizem Dalmış aittir.
Diğdem Koca
Merve Kutlu “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak
hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka
şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2018 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system,
or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission
in writing from the University.

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018

2982-0-0-0-1809-V01
 İçindekiler

İnsan, Toplum, Hukukun Kaynakları

BÖLÜM 1 BÖLÜM 3
Sosyoloji ve Hukuk ve Hukuk Tipolojisi

Giriş . ............................................................... 3 Giriş . ............................................................... 39

Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan ......................
Toplum ...........................................................
Sosyal Olgu ....................................................
Sosyal Eylem ..................................................
Bir Sosyal Olgu Olarak Hukuk . ....................
3 Hukukun Kaynakları ..................................... 39
4 Hukukun Şekli Kaynakları .................... 39
5 Hukukun Maddi Kaynakları ................. 40
6 Hukuk Tipolojisi ve Grup Hukukunun
8 Oluşumu ......................................................... 44

Jenetik Hukuk
Sosyolojiden Hukuk
BÖLÜM 2 BÖLÜM 4 Sosyolojisi: Hukuk
Sosyolojisine
ve Değişim

Giriş . ............................................................... 21 Giriş . ............................................................... 53

Bilimlerin Sınıflandırılması ve Bu Coğrafi Konum, İklim ve Demografi ............ 53
Sınıflandırmada Hukuk Sosyolojisinin Yeri . 21 Ekonomi, Bilim ve Teknoloji ........................ 55
Doğa Bilimleri . ...................................... 21 Ekonomi . ............................................... 55
Sosyal Bilimler ....................................... 22 Bilim ve Teknoloji ................................. 56
Bir Pozitif Bilim Olarak Hukuk Din .................................................................. 57
Sosyolojisi .............................................. 22 Siyasi İdeolojiler . ........................................... 60
Dogmatik Hukuk Bilimi ve Hukukun Toplumsal Değişimler Üzerindeki
Hukuk Sosyolojisi .......................................... 23 Etkisi: Sosyal Mühendislik Aracı Olarak
Sosyolojik Açıdan Hukuk: Hukuk ............................................................. 61
Yaşayan Hukuk .............................................. 24
Yetkili Organlarca Yürürlüğe
Konmuş Olan Hukukun Etkin Kısmı ... 25
Mahkeme Kararları ............................... 25
Örf ve Adet Hukuku ............................. 25
Spontane Hukuk ................................... 26
Hukuk Sosyolojisinin Önemi,
Araştırma Süreci ve Konusu ......................... 26
Hukuk Sosyolojisinin Önemi . .............. 27
Hukuk Sosyolojisinde Araştırma
Süreci . .................................................... 27
Hukuk Sosyolojisinin Konusu .............. 27

iii

BÖLÜM 5 Uyma Davranışı
Giriş . ............................................................... 73
Toplumsal Norm ve Rol Ekseninde Uyma
Davranışı ........................................................ 73
Uyma Davranışının Psiko-Sosyal Açıdan
İncelenmesi .................................................... 74
Sherif’in Deneyi: Grup Standardının
Oluşumu ................................................ 75
Asch Deneyi: Grup Normu ................... 76
Milgram Deneyi: İtaat .......................... 76
Uyma Davranışını Etkileyen Faktörler ........ 78
Grubun Büyüklüğü ............................... 78
Grubun Söz Birliği ................................. 79
Mevkii ve Saygınlık (Prestij) ................ 79
Otoriteye Yakınlık ................................. 80
BÖLÜM 6 Uymama Davranışı
Giriş . ............................................................... 89
Uymama Davranışı: Sapma, Suç ve
Suçluluk Kavramları ...................................... 89
Suça Sosyolojik Yaklaşım .............................. 90
Chicago Okulu: İnsan Yaşadığı
Çevrenin Çocuğudur ............................. 91
Sosyal Kontrol Teorileri ........................ 92
Sosyal Öğrenme Teorileri ..................... 93
Anomi (Normsuzluk) ve Gerilim
Teorisi . ................................................... 94
Damgalama Teorisi ............................... 95
iv
Hukuki ve Sosyal
BÖLÜM 7 Bir Olgu Olarak
Mülkiyet
Giriş . ............................................................... 103
Mülkiyetin Psikolojisi .................................... 103
Tarihsel Süreçte Mülkiyetin Görünüş
Biçimleri ......................................................... 105
İlkel Toplumlarda Mülkiyet . ................ 105
Antik Yunan ve Roma’da Mülkiyet ..... 106
Orta Çağ’da Mülkiyet ........................... 107
Yeni Çağ’da Mülkiyet ............................ 108
Günümüzde Mülkiyet . ......................... 109
Mülkiyetin Sosyal Yönü ................................ 110
Sosyal ve Hukuki
BÖLÜM 8
Bir Olgu Olarak Aile
Giriş . ............................................................... 121
Evlilik .............................................................. 121
Evlilik Tipleri ve Çevre Ölçütüne
Göre Evlilik Ayrımında Ensest/Fücur
Yasağı ..................................................... 121
Türkiye Açısından Evlilik Olgusunun
Değerlendirilmesi .................................. 124
Boşanma . ....................................................... 128
Önsöz
Sevgili okurlar,
Sosyal bir kapasiteye sahip olan insan, toplum
olarak adlandırılan bir çevre içerisinde doğar,
yaşar ve ölür. İbn Tufeyl’in Hay bin Yakzan’ı ya
da Daniel Defoie’nin Robinson Crusoe’u yazar-
larının hayal dünyalarında ürettikleri kurgusal
bir istisnadır. Toplum içinde yaşamını sürdü-
ren insan, hayatı boyunca hemcinsleriyle sü-
rekli ilişki halindedir. Gelişi güzel olmayan bu
ilişkiler bir düzen içerisindedir. Bunu sağlayan
ise hem toplumsal gerçekliğin ürünü olan hem
de insan davranışlarına yön veren toplumsal
düzen kurallarıdır. Bunlardan biri de hukuk
kurallarıdır. İnsanın olduğu her yerde karşımı-
za çıkan bu kuralları anlamak insan, toplum ve
hukuk arasındaki ilişkiyi çözmekle mümkün-
dür. Nitekim toplumsal yaşamın ürünü olarak
ortaya çıkan hukuk kuralları, aynı zamanda
insan davranışlarına yön vererek, toplumsal
yaşamın aktif bir belirleyicisi olmaktadır. Bu
yönüyle sosyal olgu niteliği gösteren “hukuk”,
genel sosyolojinin bir uzmanlık dalı olan “hu-
kuk sosyolojisi” tarafından incelenmektedir.
Hukuk sosyolojisi; hukukun gerçek (maddi)
kaynakları, hukukun sosyal topluluk tiplerine
göre farklılaşması ve hukukun zaman içinde-
ki değişimi olmak üzere temelde üç konuyla
ilgilenmektedir. Hukuk sosyolojisi bu üç konu
ile ilgilenirken ve sosyal gerçekliği anlamaya
çalışırken aşağıdaki gibi sorulara cevap arar:
Hukukun gerçek kaynakları nelerdir? Huku-
ki müesseseleri oluşturan toplumsal ilişkiler
hangileridir? Belirli özelliklere sahip grup ya
da topluluklar ne tip bir hukuk oluşturmak-
tadır? Sosyal koşullar ile hukuk arasında nasıl
bir etkileşim vardır? Hukuk kurallarının değiş-
mesine neden olan etkenler nelerdir? Coğrafi
konum, iklim, nüfus yoğunluğu, cinsiyet, din,
mezhep, örf ve adet, bilim, teknoloji, dünya
görüşleri, felsefi inançlar, fikirler, ideolojiler,
ekonomik ve siyasal yapı ile hukuk arasında
nasıl bir etkileşim vardır? Hukuk kuralları top-
lumsal yaşamı nasıl etkiliyor? İnsan davranış-
larını nasıl yönlendiriyor?
Bu sorular, kitabın ilk dört bölümünde “İnsan,
Toplum, Sosyoloji ve Hukuk”, “Sosyolojiden
Hukuk Sosyolojisine”, “Jenetik Hukuk Sosyo-
lojisi: Hukuk ve Değişim” ve “Hukukun Kay-
nakları ve Hukuk Tipolojisi” başlıkları altında
teorik çerçevede ele alınmıştır. Son dört bö-
lümde ise ilk dört bölümde oluşturulan teorik
zeminde hukukun yakından ilgilendiği “uyma
davranışı”, “uymama davranışı”, “mülkiyet”
ve “aile” gibi sosyal olgular özel olarak irde-
lenmiştir. Ayrıca her bölüm sonunda çeşitli
okuma parçalarına yer verilerek, okuyucunun
öğrendiği bilgileri yaşamla ve araştırmalarla
ilişkilendirmesi amaçlanmıştır.
Kitabın siz değerli okurlar için yararlı olması
temennisiyle…
Editör
Doç. Dr. Yaşar SALİHPAŞAOĞLU
v
 Bölüm 1
İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

1 2
Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan Toplum
öğrenme çıktıları

1 İnsanın sosyal kapasitesi hakkında bilgi 2 İnsanın sosyal kapasitesiyle toplum

sahibi olabilme arasındaki ilişkiyi ortaya koyabilme

3 4
Sosyal Olgu Sosyal Eylem
3 Sosyal olgunun ayırt edici özelliklerini 4 Sosyal eylemleri diğer eylemlerden
sayabilme ayırabilme

5 Bir Sosyal Olgu Olarak Hukuk

5 Hukukun sosyolojik yönünü kavrayabilme

Anahtar Sözcükler: • İnsan • Toplum • Sosyoloji • Sosyal Eylem • Sosyal Olgu • Hukuk

2
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Hiç kuşku yok ki insan doğal gerçekliğin bir
parçasıdır ve bu yönüyle beslenme, giyinme, ko-
runma ve barınma gibi fizyolojik ihtiyaçları vardır.
Bu ihtiyaçlarını karşılamak için doğayla ve diğer
canlılarla sürekli bir mücadele halindedir. Ancak
bu mücadeleyi tek başına değil, toplum adı veri-
len bir çevreyle birlikte gerçekleştirir. O çevrede
hemcinsleriyle sürekli ilişki halindedir. Gelişi güzel
olmayan bu ilişkiler bir düzen içerisindedir. Bunu
sağlayan ise hem toplumsal gerçekliğin ürünü olan
hem de insan davranışlarına yön veren toplumsal
düzen kurallarıdır. Bu kurallardan biri de hukuk
sosyolojisinin konusunu oluşturan hukuk kuralla-
rıdır. İnsanın olduğu her yerde karşımıza çıkan bu
kuralları anlamak insan, toplum ve hukuk arasın-
daki ilişkiyi çözmekle mümkündür.
SOSYAL BİR VARLIK OLARAK
İNSAN
Aristoteles “Politika” isimli ünlü eserinin başında
insanın doğası gereği “siyasal hayvan (zoon politikon)”
olduğunu iddia eder. Bununla kastettiği şey onun
doğası gereği tek başına değil hemcinsleriyle birlikte
yaşayan, topluluklar, şehirler ve devletler kuran sos-
yal bir varlık olmasıdır (Aristoteles, 2014, s.12).
Yunan düşünürden çok fazla etkilenen Orta
Çağın önemli din adamlarından ve düşünürlerin-
den olan Thomas Aquinas da insanın sosyal bir var-
lık olması konusunda Aristoteles ile hemfikirdir. O
bu düşüncesini şöyle gerekçelendirir:
“…insan yaşamı için gerekli olan her şeyi düşü-
nünce, insanın başka bütün hayvanlardan daha çok
toplulukta yaşamak zorunda olan, doğadan toplum-
sal ve siyasal bir hayvan (animal sociale et politicum
) olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. … tek bir in-
san gerekli her şeyi kendisine sağlayamaz. Çünkü hiç
kimsenin yetenekleri insan yaşamının tamlığına yet-
mez. Bu nedenle, hemcinslerinin toplumunda bulun-
mak insan için doğal olarak zorunludur.” (Aquinas,
2012, s. 429-430).
Sosyolojinin kurucusu kabul edilen İbn Haldun’un
insana bakışı Aristoteles ve Thomas Aquinas’tan farklı
değildir. Ünlü eseri “Mukaddime”de insan için sos-
yal bir hayat yaşamanın doğal bir ihtiyaç olduğunu,
beslenme ve güvenlik gibi gereksinimlerini karşılaya-
bilmek için hemcinsleriyle yardımlaşması gerektiğini
ileri sürmüştür (İbn Haldun, 2015, s. 127).
Aynı şekilde, insanların devlet öncesi dönem-
de “doğa durumunda(state of nature)” yaşadıkları
varsayımından hareket eden sosyal sözleşmeciler-
den John Locke da insanın doğası gereği/doğuştan
sosyal olduğunu kabul eder. O’na göre insan, hiç
kimsenin diğerlerinden daha fazla iktidar ve yet-
kiye sahip olmadığı, herkesin aynı tür ve sınıftaki
yaratıklar olarak aynı doğal avantaj ve yeteneklere
sahip olduğu doğa durumunda, doğa yasalarının
çizdiği sınırlar içinde, tam bir eşitlik ve özgürlük
durumunun söz konusu olduğu sosyal bir hayat
yaşar (Locke, 2012, s. 9-10).
Genel kabul bu olmakla birlikte insanın her za-
man sosyal davranmadığını söyleyenler de vardır.
İbn Tufeyl ve Jean Jacques Rousseau buna örnek
olarak verilebilir. İbn Tufeyl’in “Hay bin Yakzan”ı ve
Rousseau’nun “yabanıl insan”ı doğada hemcinsleriy-
le değil tek başına yaşayan, temel ihtiyaçlarını karşı-
layabilen mutlu insanlardır. Bu bakış açısı ile her iki
düşünür, hayatta kalabilmesi ve temel ihtiyaçlarını
karşılayabilmesi için hemcinslerine ihtiyaç duyan
sosyal insan anlayışından uzaklaşır. Hatta Rousseau
“İnsanlar Arasında Eşitsizliğin Kökeni” isimli eserin-
de doğa durumuna gönderme yaparak “gerçekte bu
ilkel durumda niçin bir insanın bir başka insana bir
eşeğin ya da kurdun kendisi gibi bir yaratığa gereksin-
diğinden daha çok gereksindiğini imgelemek olanak-
sızdır” iddiasında bulunarak bu düşüncesini açıkça
ortaya koyar (Rousseau , 2011, s. 49-50). Ancak bu
iddiasına rağmen Rousseau aynı eserinde insanların
“Zayıfları zulümden kurtarmak, hırslıları durdurmak
ve herkese ona ait olanın iyiliğini sağlamak için birle-
şelim… güçlerimizi kendimize karşı çevirmek yerine,
onları bizi bilge yasalara göre yöneten, birliğin tüm
üyelerini koruyan, ortak düşmanları püskürten ve bizi
bir uyum içinde tutacak olan üstün bir iktidar için-
de toplayalım.” (Rousseau, 2011, s. 77) diyerek bir
araya geldiğini, toplum ve yasaları oluşturarak kötü
de olsa sosyal bir hayat yaşadığını kabul eder. Aynı
şekilde elli yıl bir adada tek başına yaşayan Hay bin
Yakzan da sonunda hemcinsi olan Absal ile tanışır ve
birlikte bir hayat sürerler.
İnsanın sosyal bir kapasitesinin olduğu ampi-
rik verilerle de desteklenebilecek bir durumdur.
Dünya üzerinde insan yaşamını gözlemlediğimiz-
de onun bu sosyal yönü çok net biçimde kendini
ortaya koymaktadır. Çünkü insan küçük istisnalar
dışında yaşadığı her yerde toplu olarak, birbirine
bağımlı, çeşitli grupların oluşturduğu büyük bir
ilişkiler ağıyla kuşatılmış durumdadır. İnsanın ol-
duğu her yerde karşımıza çıkan sosyal yaşam, sosyal
kurumlar, sosyal ilişkiler, davranış kalıpları, sosyal
süreçler ve kültür onun bu kapasitesinin dışavuru-
mundan başka bir şey değildir.
3
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

Öğrenme Çıktısı

1 İnsanın sosyal kapasitesi hakkında bilgi sahibi olabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aristoteles, Thomas Aqu-

inas ve İbn Haldun’un in- İnsanların bir arada yaşa- İnsana sosyallik atfetmeyen
sana yükledikleri sosyal ka- maları ile ihtiyaçları arasın- düşünürlerin görüşlerini ör-
pasite hakkında araştırma da bir ilişki var mıdır? nekler vererek anlatınız.
yapınız.

TOPLUM
Sosyal bir kapasiteye sahip olan insan, toplum olarak adlandırılan bir çevre içerisinde doğar, yaşar ve
ölür. İbn Tufeyl’in Hay bin Yakzan’ı ya da Daniel Defoie’nin Robinson Crusoe’u yazarlarının hayal dün-
yalarında ürettikleri kurgusal bir istisnadır. Toplum içinde yaşamını sürdüren insan, hayatı boyunca hem-
cinsleriyle ilişki içindedir. Her şeyden önce insanın dar ya da geniş bir ailesi vardır ve bu aile içerisinde yer
alan dedesi, ninesi, anası, babası, kardeşleri ve diğer akrabalarıyla sürekli ilişki halindedir. Bununla birlikte
komşuları, köylüleri, hemşerileri, dindaşları, akranları, arkadaşları, meslektaşları gibi insanlarla da sosyal,
kültürel, ekonomik, ahlaki, dini ve hukuki geçici ya da sürekli ilişkiler kurar. Gelişigüzel nitelikte olmayan
bu ilişkiler insanlara çeşitli ödevler yükler ve yetkiler verir. Toplum halinde yaşayan insanların yerine ge-
tirmek zorunda oldukları ödevleri ve kullanacakları yetkileri belirten kurallara sosyal düzen kuralları denir
(Bilge, 1972, s. 4).
Sosyal düzen kuralları;
1. din kuralları,
2. ahlak kuralları,
3. görgü kuralları,
4. örf ve adet kuralları ve
5. hukuk kuralları olmak üzere beş başlık altında incelenmektedir.
Sosyal düzen kuralları borcunu öde, komşunla iyi geçin, hırsızlık yapma, yalan söyleme, annene iyi
davran, yetimi koru, zayıflara yardım et, hayvanlara zulmetme, israf etme, öldürme, işini iyi yap gibi bir
emir veya yasağı ifade eder. Toplum halinde yaşama zorunluluğundan doğan, bireylerin hareket serbest-
liklerini, yani özgürlüklerini kısıtlayan bu kurallar yaptırım denilen, bazı tepkilerle donatılmıştır (Bilge,
1972s. 6). Bu yaptırım, toplumsal düzen kuralının niteliğine göre değişir. Dinin emirlerine uyulmamasın-
da cehennem korkusu, ahlak kuralına aykırı davranılmasında vicdan azabı, görgü kurallarının görmezden
gelinmesinde ayıplanma ve kınanma, örf ve adet kurallarının yok sayılmasında dışlanma hatta dövülme
şeklinde kendini gösteren bu yaptırım hukuk kurallarının ihlal edilmesinde hapis, el kesme, kırbaç, ölüm
cezası olarak karşımıza çıkmaktadır.
İnsanın sosyal kapasitesinin sonucu olan ve yaptırımla desteklenen çeşitli kurallarla düzenlenen top-
lumsal hayat, İbn Haldun tarafından “umran”, Saint Simon tarafından “sosyal fizyoloji” ve Auguste Comte
tarafından “sosyoloji” olarak isimlendirilen bilim tarafından incelenmektedir.
Sosyoloji, toplumu oluşturan insanlar ve gruplar arasındaki ilişkileri, davranış kalıplarını, sosyal sü-
reçleri ve kültürü ayrı ayrı inceler; bunların birbirleriyle ve toplumsal yaşamın tümüyle olan karşılıklı ba-
ğımlılık ve etkileşimini irdeler (Gürkan, 2005, s. 11). Kısaca sosyoloji “sosyal olguları ve eylemleri” inceler.

4
Hukuk Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı

2 İnsanın sosyal kapasitesiyle toplum arasındaki ilişkiyi ortaya koyabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İnsanın sosyal kapasitesi ile Toplumsal ilişkilerle insan- Toplumsal hayatı düzenle-
toplum arasındaki ilişkiyi ların ödev ve yetkileri ara- yen kuralların neler olduğu-
araştırınız. sında bir ilişki var mıdır? nu anlatınız.

SOSYAL OLGU
Yukarıda kısaca sosyolojinin sosyal olay ve olguları incelediğini
ifade etmiştik. Peki, sosyal olay ve olgu nedir? Sosyal olay ve olgu-
nun ne olduğunu araştırmadan önce hangi olguların “sosyal” olarak
nitelendirildiğini bilmemiz gerekir. Latince “dostluk, müttefik, yoldaş”
anlamına gelen “socialis” sözcüğünden Fransızcaya oradan Türkçe
de dâhil birçok dile giren “sosyal” sözcüğü “Organizmaların küme-
ler içinde etkileşimine ilişkin olan, toplumsal, toplumla ilgili, topluma
ilişkin” anlamlarına gelmektedir (Oxford Dictionary of English Ety-
mology, 1966, s. 842; Nişanyan, 2003, s. 414; http://www.tdk.gov.
tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.
GTS.5a5b92bf8953c1.32845267, 14.01.2018). Bu açıdan bakıldı-
ğında sosyal yaşamın içinde gerçekleşen olayların tümü sosyal yaşama
bağlanamaz. Örneğin, tüm insanlar yemek, içmek, uyumak ve düşün-
mek gibi organik bazı gereksinimlerini benzer biçimde sosyal yaşam
içinde yerine getirir. Ancak genelliklerine karşın, bunlar sosyal olay ya
da olgu olarak nitelendirilmezler; çünkü bu sayılanlar, içinde yaşanı-
lan toplumun özelliğine değil, bireyin biyolojik ve psikolojik doğasına
ilişkindir ve daha çok biyolojinin ya da psikolojinin alanına girer. Aksi
bir kabul sosyolojinin kendine özgü bir konusunun kalmamasına ve Resim 1.1 Emile Durkheim
sosyolojinin alanı ile biyoloji ve psikolojinin alanına karışmasına yol (1858-1917)
açacaktır (Durkheim, 1994, s 35).
Sosyolojinin ilk kuramcılarından olan Emile Durkheim’a göre, sosyoloji esas olarak sosyal olgularla il-
gilenmelidir. Bu nedenle “Sosyolojik Metodun Kuralları” adlı çalışmasında yönteme ilişkin olarak çözülmesi
gereken ilk sorunun sosyal olguların, sosyal olmayan olgulardan ayrılarak belirlenmesi olduğunu söyler
(Durkheim, 1994, s 35).
Durkheim diğer olgularla sosyal olguyu ayırmada şu iki ölçütü kullanır:
1. Sosyal olgu, sosyal yaşama bağlı olarak, bireysel bilincin dışında ortaya çıkar ve birey dünyaya gel-
diğinde onları hazır bulur. Durkheim bu durumu şöyle ifade eder:
“Kardeşlik, eşitlik ya da yurttaşlık görevlerini yaptığım ve taahhütlerimi yerine getirdiğim zaman, be-
nim ve fiillerimin dışında, hukukta ve gelenek ve göreneklerde belirlenmiş olan ödevleri yerine getirmek-
teyim. Bu ödevler kendi öz duygularımla uyum halinde bulunsa ve onların realitesini içimden hissetsem
bile, bu realite nesnel olmaktan geri kalmaz, çünkü onları ben meydana getirmedim, eğitimle benim-
sedim… Tıpkı bunun gibi, mümin kimseler de, dinsel yaşayışlarına ilişkin inanç ve pratikleri dünyaya
gelişlerinde hazır olarak bulurlar…” (Durkheim, 1994, s 35-36).
2. Toplumsal olgular kendilerini zorla kabul ettirirler:

5
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

Birey; eş, kardeş, mümin, yurttaş olarak bazı gö-
revleri yerine getirirken ya da yaptığı bir sözleşmenin
gereklerine uygun davranırken, kendisinin dışında
belirlenmiş bulunan ahlak, din, hukuk ve örf ve adet
kurallarının ya da diğer sosyal kontrol araçlarının ön-
gördüğü yükümlülüklere boyun eğmiş olmaktadır.
Tüm bu sayılanlar bireyin onları isteyip istememesin-
den bağımsız olarak varlıklarını dayatırlar. Başka bir
ifadeyle birey kendi bilinciyle kurmadığı bu çerçeve-
lerin içinde ve bu çerçeveler tarafından gösterildiği
biçimde davranmaya zorlanır (Işıktaç, 2008, s. 35).
Birey bunlara direndiğinde söz konusu çerçeve-
ler kendilerini teyit eder. Örneğin, hukuk kuralları
ihlal edilmeye kalkışıldığında, eğer henüz zaman
varsa eylemi engelleyecek tarzda, eğer eylem ger-
çekleştirilmiş fakat düzeltilebilir nitelikteyse onu
geçersiz sayarak, yok eğer eylem düzeltilemeyecek
şekilde gerçekleştirilmişse cezalandırıcı bir tepkiyle
karşılık verilir. Hukuk dışındaki durumlarda da bu
zorlayıcı güç daha az şiddetli olmakla birlikte, var
olmaktan geri kalmaz. Bu kurallara aykırı davranıl-
dığı anda ayıplama, alay, dışlanma gibi yaptırımlar
anında devreye girer (Durkheim, 1994, s 37).
Durkheim bu zorlayıcı koşulların çocukların ye-
tiştirilme tarzlarına bakıldığında kolaylıkla görülebi-
leceği söyler (Durkheim, 1994, s.40; Işıktaç, 2008, s.
35). Çocuğun eğitimi, ona sürekli kendiliğinden eri-
şemeyeceği belirli bakış, duyuş ve davranış biçimleri
aşılamaktan başka bir şey değildir. Çocuk yaşama göz-
lerini açtığı andan itibaren, belirli saatlerde yemeye,
içmeye, uyumaya, kendini temiz tutmaya, başkalarını
hesaba katmaya, çalışkan olmaya, toplumsal kurallara
uymaya zorlanır. Tüm bu süreç içerisinde “zorlama-
nın” giderek daha az hissedilmesi ya da hiç hissedilme-
mesi, çocuk için bunların bir alışkanlığa, bir iç benim-
senmeye dönüşmesi nedeniyledir. Bu benimsemenin
kaynağında ise bir önceki dönemin zorlayıcılığı yat-
maktadır (Durkheim, 1994, s 40, 41).
Şu halde; “topluluk yaşamına bağlı olarak ortaya
çıkan(toplumsal yaşam olmasaydı varlık kazanama-
yacakları öngörülebilen) ve bireye dış bir zorlayıcılık
uygulayabilen, katılaşmış olsun ya da olmasın her
yapma biçimi(inançlar, eğilimler ve uygulamalar) bir
sosyal olgudur.” (Can, 1996, s. 51-55; Durkheim,
1994, s. 49).
Dukheim’ın bu yaklaşımıyla sadece sosyal olan
ile olmayan arasında bir ayrım yapmamıştır, aynı
zamanda sosyolojinin esas ilgi alanını sosyal olgu-
lara indirgemiştir. O’na göre sosyolojik yöntemler
tek tek eylemlerin incelenmesinden ziyade, eylem-
leri şekillendiren sosyal olguların incelenmesinde
kullanılmalıdır (Giddens, 2013, s. 47). Oysa sos-
yoloji sosyal olguların yanında sosyal eylemleri de
inceleyen bir bilim dalıdır.

Öğrenme Çıktısı

3 Sosyal olgunun ayırt edici özelliklerini sayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplumsal kurallara uyma-

Bireyin bilinci ile sosyal
Sosyal olgunun unsurları da zorlamanın giderek daha
olgu arasında nasıl bir ilişki
nelerdir? az hissedilmesinin nedenini
vardır?
anlatınız.

SOSYAL EYLEM
Sosyolojinin esas ilgi sahasının sosyal eylemler olması gerektiğini ileri süren en önemli düşünürlerden
biri Max Weber’dir. O, Durkheim gibi olguların bireylerden bağımsız olduğuna inanmıyor, tam tersine bi-
reylerin ve onların eylemlerinin olguları ve geleceği, karmaşık bir etkileşim sonucu biçimlendirdiğini iddia
ediyordu. Başka bir ifadeyle Durkheim toplumu, toplumsal olandan hareketle incelerken, Weber bireyin
toplumsal eylemlerinin izlerini takip ederek toplumu açıklamaya çalışmaktadır. Bu nedenle Weber’e göre
sosyolojinin görevi, bireyin toplumsal eylemlerin gerisinde yer alan anlamları aramaktır (Giddens, 2013,
s. 52, 53). Bunun için insan eylemleri gözlemlenmelidir.

6
Hukuk Sosyolojisi

Weber’e göre eylem, insanların öznel bir anlam yük-

ledikleri davranışları ifade eder. Bununla birlikte insanın
açık ya da gizli öznel bir anlam yüklediği her davranışı
toplumsal eylem olarak değerlendirilemez. Bir davranışın
toplumsal eylem olarak nitelendirilebilmesi için eylemin
başkalarının davranışlarını dikkate alması ve başkalarının
davranışlarının akışına göre yönlendirilmesi gerekmekte-
dir (Weber, 2012, s. 112). Başka bir ifadeyle eylem an-
cak başkalarının davranışına yönelikse sosyaldir. Örneğin
dini davranış bir tefekkür ya da tek başına dua konusuysa
sosyal değildir. Aynı şekilde bisiklet kullanan iki kişinin
çarpışması doğal bir olaydır. Ancak birbirlerine çarpmak-
tan kaçınmaya çalışmaları, ya da çarpışma sonrası ortaya
çıkacak hakaretler, küfürler ya da dostça tartışma sosyal
eylem niteliğindedir (Weber, 2012, s. 130-131).
Weber, sosyolojinin çalışma nesnesi olarak gördüğü
“toplumsal eylemi”; (1) geleneksel, (2) duygusal, (3)değerle
ilişkili akılcı/değere yönelik rasyonel ve (4) amaçsal akılcı/
amaca yönelik rasyonel olmak üzere dört tipe ayırır.
“Geleneksel eylemde” kökleşmiş gelenek ve alışkanlık-
lar bireye yol gösterir. Uzun yıllar boyunca tekrarlanan
davranış kalıpları kendini bireye dayatır. Birey davranış-
larını kuşaktan kuşağa aktarılan bu davranış kalıplarına Resim 1.2 Max Weber (1864-1920)
göre düzenler (Weber, 2012, s. 139).
“Duygusal eylemde” belirli bir durumdaki insanların eylemleri duyguları tarafından belirlenir. Çocu-
ğunu döven baba ve hakeme küfreden taraftar, bir filme ağlayan kadın davranışları duygusal eylemdir
(Weber, 2012, s. 133).
“Değerle ilişkili akılcı/değere yönelik rasyonel eylem” bir mutlak değerin elde edilmesine yönelik ya da
mutlak bir değer için yapılan akılcı eylemdir. Bu eylemler estetik, dini ya da ahlaki içerikte olabilir; hatta
bir görev ya da dava tarafından da dayatılıyor olabilir. İşte bu değerleri, bedeli ne olursa olsun hayata ge-
çiren insan davranışı “değerle ilişkili akılcı/değere yönelik rasyonel eylem” olarak nitelendirilir (Weber, 2012,
s. 133). İnançları nedeniyle alkol kullanmayanlar, faiz almayanlar, emirleri yerine getiren askerlerin davra-
nışları buna örnek verilebilir.
“Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” çalışmasında Weber, Protestan inancı doğrultusunda bireylerin
gerçekleştirdiği rasyonel eylemleri anlatır. Zira bu inanç doğrultusunda çalışmaya verilen aşırı önem; keyfe ve
hazza yönelik olan harcamaların engellenmesi kapitalist bir sermaye birikimine yol açar. Bu da Weber’e göre
kapitalizmin Avrupa’da ortaya çıkışının temellerini oluşturur. Bu da önemli bir toplumsal değişim örneği oluş-
turur. Böylesi bir açıklama, belirli bir eylem tipinin nasıl bir değişime neden olduğunun gösterilmesine iyi bir
örnek oluşturmaktadır.
“Amaçsal akılcı/amaca yönelik rasyonel eylem”, amaç ile araçların akılcı olarak seçildiği eylemlerdir. Bu-
rada kişi amacı ve bu amaca ulaşmak için kullanacağı araçları akılcı bir biçimde seçer. Yüksek verimlilikte
üretim yapan fabrikatörün, bir final maçını kazanan antrenörün, müvekkiline beraat alan avukatın amaca
yönelik davranışları buna örnek olarak verilebilir (Weber, 2012, s. 130-134).
Aynı türdeki sosyal olay ve eylemlerin zaman ve mekândan bağımsız olarak soyut ve genel olarak ifade
edilmesi durumunda “sosyal olgu” kavramı ile karşı karşıya geliriz. Örneğin Ahmet ile Ayşe’nin evlenmesi
bir sosyal olayken, zamandan ve mekândan bağımsız olarak benzer türdeki tüm sosyal olayları soyut ve
genel olarak “evlilik” olgusuyla ifade edebiliriz. Aynı şekilde “savaş”, “dünya savaşı”, “ekonomik kriz” ve “göç”
bahsi geçen sosyal olayların olgusal ifadesidir.

7
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

Sosyolojinin çalışma alanını sosyal olgulara indirgeyen Durkheim bile sosyal olguların incelenmesinin
kolay olmadığını kabul eder. Çünkü görünmez ve elle tutulur olmayan sosyal olgular doğrudan gözlemle-
nemez. Bu nedenle söz konusu olguların özellikleri, dolaylı yoldan, etkilerinin çözümlenmesi ya da onların
hukuk kuralları, ahlak kuralları, atasözleri, toplumsal yapı olguları gibi belirli formlar altında ifade edilme
çabaları dikkate alarak ortaya konabilir (Durkheim, 1994, s. 87; Giddens, 2013, s.47).

Öğrenme Çıktısı

4 Sosyal eylemleri diğer eylemlerden ayırabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Weber’e göre soyolojinin Weber Protestanlıkla kapi- Duygusal eylemlerin neler

ilgi alanına giren eylemler talizm arasında nasıl bir iliş- olduğunu örnekler vererek
nelerdir? ki kurmuştur? anlatınız.

BİR SOSYAL OLGU OLARAK
HUKUK
“Realite(gerçek)” ile “ide(ebedî değerler)” arasın-
da yer alan “hukuk” değişik açılardan ele alınıp kav-
ranabilen bir fenomendir. Her şeyden önce hukuk
bir kültür ürünüdür. Kültür de bir yandan şekil,
ölçü ve düzen düşüncesinin diğer yandan ebedî
değerlerin yaşamla oluşturduğu bir ortamdır. Bu
nedenle hukuk gerçek, biçimsel ve ideal etmenlerin
kaynaşıp bir araya gelmesinden oluşan bir kültürel
değerdir. Gerçek etmenler doğal, psikolojik, sosyal,
tarihi, siyasi, ekonomik ve teknik hayatın ortaya
çıkardıklarıdır. Biçimsel ve ideal etmenler ise, dü-
zen, hukuki güvenlik ve adalet düşüncesidir (Çağıl,
1966, s.114).
Realite
İde
Şekil 1.1 Realite ile İde Arasında Bir Fenomen: Hukuk
Bu açıdan bakıldığında hukuk (1) felsefi, (2)
dogmatik ve (3) sosyolojik olmak üzere üç farklı
yaklaşımla ele alınabilir.
Hukuk, felsefi bir yaklaşımla ele alınarak, onun
koruduğu yüksek değerler ve nihai amacı araştırı-
labilir. Yukarıda ifade edildiği üzere hukukun oluş-
masına katkı sunan etmenlerden biri değer yargısı
içeren ideal etmenlerdir. Gerçekten de hukuk aynı
zamanda bir değerler ve inançlar sistemidir. En
önemli amaçlarından biri “daha iyi” ya da “daha
adil” bir düzen inşa etmektir. “Daha iyi” ve “daha
adil” bir düzenin ne olduğu ise “hukuk felsefesi”nin
konusudur. Olması gerekeni ifade eden böyle bir
yaklaşım metafizik iddialar taşır ve bilimsel yönte-
min kullanılabileceği bir alan olmaktan çıkar. Bu
açıdan felsefenin bir alt dalı olan “hukuk felsefesi”,
pozitif bir bilim olmaktan uzaktır ve pozitif sosyal
bilimler arasında yer almaz.
Hukuk aynı zamanda kurallardan oluşur. Ana-
yasa, Ceza Kanunu, İdari Yargılama Usulü Ka-
nunu, Ticaret Kanunu, Medeni Kanun, Kimlik
Bildirme Kanunu, Hayvan Rehni Tüzüğü, Gazi
Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav
Yönetmeliği, Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği
gibi binlerce kanun, tüzük, yönetmelik ve tebliğ-
de yer alan yüzbinlerce kural söz konusudur. Bu
normlar ya belirli bir şeyin yapılmasını emreder, ya
belirli bir şeyin yapılmasını yasaklar ya da belirli
bir şeyin yapılmasına izin veya yetki verir (Gözler,
1998, s.29). Bunlar doğuştan var olan ve içgüdüsel
olarak keşfedilen kurallar değildir. Bu kurallar top-
lumsal hayata bağlı olarak ortaya çıkar, değişir ve

8
Hukuk Sosyolojisi
ortadan kalkarlar. Hukuk kurallarının toplumdan
topluma ya da aynı toplum içinde zamanla değiş-
mesi ve toplumsal yaşamda ortaya çıkan gelişme-
lere bağlı olarak yeni kuralların kabul edilmesi bu
durumu açıkça ortaya koymaktadır.
Görüldüğü üzere hukuk kuralları da ahlak, gör-
gü, örf ve adet kuralları gibi içinde doğdukları top-
lumsal gerçekliğin ürünüdür. Çeşitli toplum tip-
lerinin hukuk kural ve kurumlarını karşılaştıracak
olursak, bu durumu kolayca anlayabiliriz. Nitekim
yazılı kurallar halinde düzenlenmeden önce, her
toplumda olgusal olarak gözlemlenen mülkiyet,
suç, evlenme, boşanma, sözleşme, borç ilişkileri
ve kanıtlama yolları gibi temel hukuk kurumları-
nın zaman ve gelişmişlik düzeyi farklı toplumlarda
farklı görünümlerde karşımıza çıktıkları bilinen
bir gerçektir (Gürkan, 2005, s. 14-15). Örneğin
ilkel toplumlarda “kolektif mülkiyet”, Eski Yunan ve
Roma’da “aile mülkiyeti”, Ortaçağ Avrupa’sında “fe-
odal mülkiyet”, kapitalizmin geliştiği toplumlarda
ise “ferdi mülkiyet” söz konusudur. Son yıllarda bi-
lişim alanında yaşanan gelişmelere bağlı olarak ceza
kanunlarında yer almaya başlayan “bilişim suçları”
ve 2000’li yıllarda artan kapkaç olayları üzerine
Türk Ceza Kanununda yapılan değişiklikle, hırsız-
lığın “çekip almak suretiyle” işlenmesi halinde daha
fazla ceza öngörülmesi suç ve cezanın zamana ve
topluma bağlı olarak değişiklik gösterdiğine ilişkin
olarak verilebilecek örneklerdendir.
Aynı durum aile için de söz konusudur. Ev-
lenme, boşanma, çok karılılık, çok kocalılık, karı-
kocanın yetkileri, velayet, mirasın paylaştırılması
usulleri zamana ve topluma bağlı olarak değişmeler
göstermektedir (Gürkan, 2005, s. 15).
Diğer taraftan birbirleriyle mekân ve zaman ba-
kımından hiçbir yakınlığı olmayan hatta birbirin-
den habersiz olduğunu bildiğimiz bazı toplumlarda
aynı tip ya da çok benzer hukuk kural ve kurum-
larına rastlanmaktadır. İrlanda ve eski Hindistan’da
gözlemlenen ve Hindistan’da verilen “dhârna” is-
miyle bilinen adet buna örnek olarak verilebilir.
Borçluyu sıkıştırmanın yasal yollarından biri olan
söz konusu âdete göre alacaklı, borcunu ödeme-
yen borçlusunun üzerinde kamuoyu baskısı oluş-
turmak ve böylece alacağını tahsil etmek amacıy-
la borçlusunun evinin kapısının önüne yerleşerek
ölüm orucuna başlar (Durkheim, 2015, s. 263).
Yine yönetim biçiminin mutlak ve baskıcı olduğu
toplumlarda devlet aleyhine işlenen suçların kaba-
rık bir liste şeklinde ortaya çıkması ve bunların çok
ağır yaptırımlara bağlanması bu duruma verilebile-
cek bir diğer örnektir (Gürkan, 2005, s. 16).
Tüm bu örnekler, topluma ve zamana bağlı
olarak karşımıza çıkan değişim ve benzerliklerin
tesadüf ya da kural koyucunun keyfi iradesi ile
açıklanamayacağını ortaya koymaktadır. Her top-
lumda insan öğesi aynı kaldığı halde evlenme, suç,
mülkiyet, sözleşme, miras gibi aynı insani ilişkile-
rin farklı biçimde düzenlenmesi doğal ve toplum-
sal koşulların değişimi ve farklılığı ile birbirleriyle
zaman ve yer bakımından hiçbir yakınlığı olmayan
toplumlarda ortaya çıkan hukuk kural ve kurum-
larındaki benzerlikler ise toplumların birbirlerine
benzer sosyal yapılara sahip olmaları ile açıklanabi-
lir (Gürkan, 2005, s. 16).
Görüldüğü üzere, hukuk içinde yer aldığı top-
lumun özelliklerine göre değişen bir düzen türü-
dür. Farklı iklim, farklı coğrafi konum gibi doğal
etkenler ile farklı uygarlık düzeyi, farklı sosyal ve
ekonomik yapılar, farklı inançlar ve farklı gelenek-
ler gibi toplumsal etkenler farklı hukuk sistemleri
yaratmaktadır. Böylece hukuk toplumsal yaşamın
ve yapının ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak
aynı zamanda insan davranışlarına yön vermede,
toplumsal kurumları biçimlendirmede aktif bir rol
oynayarak toplumsal yaşamın bir belirleyicisi de
olmaktadır. İşte bu nedenle hukuk bir sosyal olgu
olarak, sosyolojinin bir uzmanlık dalı olan “hukuk
sosyolojisi” tarafından ele alınıp incelenmektedir
(Gürkan, 2005, s. 17).
9
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

Öğrenme Çıktısı

5 Hukukun sosyolojik yönünü kavrayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Farklı toplumlarda karşımı- Birbirinden habersiz olan

za çıkan, çeşitli hukuk ku- Hukukun sosyal olgu olarak toplumlarda karşımıza çı-
ralları ve kurumları arasın- kabul edilmesi hangi özel- kan benzer hukuk kuralla-
daki farklılık ve benzerliğin likleriyle ilişkilidir? rını örnekler vererek anla-
nedenlerini araştırınız. tınız.

Yaşamla İlişkilendir

Bir Adada Tek Başına Elli Yıl: İbn Tufeyl’in Hay bin Yakzan’ı
Endülüs’ün yetiştirdiği en büyük düşünürlerden olan İbn Tufelyl’in Hay bin Yakzan isimli eseri,
Hay adındaki bir bebeğin, tek başına yaşamını sürdürdüğü adaya gelişiyle ilgili iki varsayımla başlar.
Birinci varsayıma göre, Hay bin Yakzan, iklimi ılıman ıssız bir adada, toprağın mayalanması sonucu
kendiliğinden türemiştir. İkinci varsayıma göre ise, Hay bin Yakzan, yakınlarda bulunan bir adadaki
sultanın kız kardeşi, sultandan habersiz evlendiği Yakzan isimli gençten olan çocuğunu bir sandık için-
de denize bırakmış, böylece içinde yaşadığı adaya sürüklenmiştir. Onu yavrusu zanneden bir ceylan
tarafından beslenip büyütülen akıllı, meraklı, duygulara ve yaratıcı kapasiteye sahip Hay bin Yakzan,
duyular dünyasının gerçeklerinden, aklını da kullanarak, adım adım, en yüce gerçekliğe, mutlak ve tek
olan Yaratıcı’ya ulaşır. Daha sonra duyular dünyasının gerçekliğini, boyutlarını, varoluş nedenlerini,
anlamlarını, Yaratıcı ile olan bağıntılarını kavrar ve yetkin insan seviyesine ulaşır. Yetkin insan seviyesine
ulaşan Hay, elli yaşına vardığında, insanlardan uzaklaşarak yalnız bir hayat yaşamak amacıyla adasına
gelen ve vahye dayalı inancı temsil eden Absal ile karşılaşır. Hay’ın konuşmayı öğrenmesinden sonra,
birbirleriyle sahip oldukları bilgileri paylaşırlar. Hay, Absal’ın anlattığı her şeyi onaylar, dinin emir ve
yasaklarıyla kendisini yükümlü kılar. Çünkü iki bilgi arasında hiçbir farklılık yoktur. Sıra ulaşılan bu
gerçekliğin başkalarıyla paylaşılmasına gelir. Birlikte Absal’ın eski yaşadığı yere giderler. Tüm çabalarına
rağmen insanlar onları anlamaz. Daha fazla emek harcamanın anlamsız olduğunu düşünen Hay ve Ab-
sal bu işten vazgeçer, birlikte adaya döner ve ölünceye kadar inançları doğrultusunda bir hayat sürerler.

Kaynak: İbn Sina/İbn Tufeyl: Hay bin Yakzan, Çevirenler: M. Şerafeddin Yaltkaya/Babanzâde Re-
şid, Yayına Hazırlayan: N.Ahmet Özalp, 20. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018.

10
Hukuk Sosyolojisi

Araştırmalarla
İlişkilendir
Sosyal Bir Olgu Olarak İntihar
Birey ile toplum arasındaki ilişkiyi inceleyen en ilginç çalışmalardan biri Emile Durkheim’ın İntihar
isimli kitabıdır. Elbette Durkheim’dan önce de intihar üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştı. Ancak bu
çalışmaların hiçbirinde intihar sosyal bir olgu olarak ele alınmamıştı.
İntiharı sosyal bir olgu olarak ele alan Durkheim önce, Fransa’daki resmî istatistikleri inceledi. Bu
incelemede belirli özelliklere sahip insanların intihara diğerlerine göre daha meyilli olduğunu fark etti.
Kadınlara oranla erkeklerde, evlilere oranla bekârlarda, çocuğu olanlara oranla çocuğu olmayanlarda,
Katoliklere oranla Protestanlarda intihar daha fazla görülmekteydi. Ayrıca istatistikler, intihar oranları-
nın ekonomik kriz dönemlerinde arttığını, iç karışıklık ve savaş dönemlerinde ise düştüğünü gösteriyor-
du. Bu veriler intihar oranlarını etkileyen toplumsal olgulara işaret etmekteydi. Durkheim’a göre bunun
nedeni toplumsal bütünleşmenin ya da düzenleyici kuralların aşırı ya da yetersiz olmasıydı. Buna göre
(1) bencil, (2) özgeci, (3) anomik, (4) kaderci şeklinde dört çeşit intihar tanımı yapmıştı.
Bencil intiharda bireyle toplum arasındaki bağlar zayıflamış ya da kopmuştur. Kadın olsun erkek
olsun, insan kendi başına terk edildiği, bir toplumsal grupla bütünleşmediği ve bundan dolayı o top-
lumsal gruptan kaynaklanan ortak güç ona yeterince canlılık vermediği zaman, intihara eğilim gösterir.
Katoliklere oranla Protestanlarda, evlilere oranla bekârlarda intiharın artması, toplumun kenetlenmesi
sonucunu doğuran savaş ve iç karışıklık dönemlerinde ise azalması bu sebepledir.
Özgeci intihar bireyin toplumla aşırı bütünleşmesi ile ilişkilidir. Bu intiharda birey kendinden daha
değerli gördüğü toplum için kendini feda etmektedir. Kocası ölen kadının, onurunu kaybeden kişinin
intihar etmesi ya da gemisi batan kaptanın gemisini terk etmeyerek hayatına son vermesi buna örnek
olarak verilebilir.
Anomik intihar toplumda yaşanan hızlı değişimlere bağlı olarak ortaya çıkan bunalım ve kuralsız-
lıkla ilgilidir. Kaderci intihar ise, anomik intiharın tam tersi koşulların olduğu, yani bireyin hayatını
düzenleyen gereğinden fazla kuralın bulunduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır. Toplumsal kurallar
nedeniyle tutkularına gem vurulmuş, geleceği elinden alınmış aşığın, kölenin intiharları buna örnek
olarak verilebilir.

Kaynak: Emile Durkheim, İntihar, Fransızca Aslından Çeviren: Zühre İlkgelen, Pozitif Yayınları,
İstanbul, 2013.

11
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

1 İnsanın sosyal kapasitesi hakkında

bilgi sahibi olabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Aristoteles “Politika” isimli ünlü eserinin başında insanın do-

Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan
ğası gereği “siyasal hayvan (zoon politikon)” olduğunu iddia
eder. Bununla kastettiği şey onun doğası gereği tek başına değil
hemcinsleriyle birlikte yaşayan, topluluklar, şehirler ve devletler
kuran sosyal bir varlık olmasıdır. Orta Çağın önemli din adam-
larından ve düşünürlerinden olan Thomas Aquinas ve sosyolo-
jinin kurucu babalarından kabul edilen İbn Haldun da insanın
sosyal bir varlık olması konusunda Aristoteles ile hemfikirdir.
Bu durumu ampirik verilerle de desteklemek mümkündür.
Dünya üzerinde insan yaşamını gözlemlediğimizde onun bu
sosyal yönü çok net biçimde kendini ortaya koymaktadır. Çün-
kü insan küçük istisnalar dışında yaşadığı her yerde toplu ola-
rak, birbirine bağımlı, çeşitli grupların oluşturduğu büyük bir
ilişkiler ağıyla kuşatılmış durumdadır.

İnsanın sosyal kapasitesiyle

2 toplum arasındaki ilişkiyi ortaya
koyabilme

Sosyal bir kapasiteye sahip olan insan, toplum olarak adlandı-

Toplum rılan bir çevre içerisinde doğar, yaşar ve ölür. Toplum içinde
yaşamını sürdüren insan, hayatı boyunca hemcinsleriyle ilişki
içindedir. Her şeyden önce insanın dar ya da geniş bir ailesi
vardır ve bu aile içerisinde yer alan dedesi, ninesi, anası, ba-
bası, kardeşleri ve diğer akrabalarıyla sürekli ilişki halindedir.
Bununla birlikte komşuları, köylüleri, hemşerileri, dindaşları,
akranları, arkadaşları, meslektaşları gibi insanlarla da sosyal,
kültürel, ekonomik, ahlaki, dini ve hukuki geçici ya da sürekli
ilişkiler kurar. Gelişigüzel nitelikte olmayan bu ilişkiler insanla-
ra çeşitli ödevler yükler ve yetkiler verir.

3 Sosyal olgunun ayırt edici

özelliklerini sayabilme

Sosyal olgunun iki temel ayırt edici özelliği vardır: (1) topluluk
Sosyal Olgu yaşamına bağlı olarak ortaya çıkarlar, (2) bireye dış bir zorlayı-
cılık uygularlar.

12
Hukuk Sosyolojisi
4 Sosyal eylemleri diğer
eylemlerden ayırabilme
Sosyal Eylem
5 Hukukun sosyolojik yönünü
kavrayabilme
Bir Sosyal Olgu Olarak Hukuk
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Weber’e bir davranışın sosyal eylem olarak nitelendirilebilmesi
için eylem başkalarının davranışlarını dikkate alması ve başka-
larının davranışlarının akışına göre yönlendirilmesi gerekmek-
tedir. Başka bir ifadeyle eylem ancak başkalarının davranışına
yönelikse sosyaldir. Örneğin dini davranış bir tefekkür ya da tek
başına dua konusuysa sosyal değildir. Aynı şekilde bisiklet kul-
lanan iki kişinin çarpışması doğal bir olaydır. Ancak birbirleri-
ne çarpmaktan kaçınmaya çalışmaları, ya da çarpışma sonrası
ortaya çıkacak hakaretler, küfürler ya da dostça tartışma sosyal
eylem niteliğindedir.
Hukuk içinde yer aldığı toplumun özelliklerine göre değişen
bir düzen türüdür. Farklı iklim, farklı coğrafi konum gibi doğal
etkenler ile farklı uygarlık düzeyi, farklı sosyal ve ekonomik ya-
pılar, farklı inançlar ve farklı gelenekler gibi toplumsal etkenler
farklı hukuk sistemleri oluşturmaktadır. Böylece hukuk top-
lumsal yaşamın ve yapının ürünü olarak ortaya çıkmaktadır.
Ancak aynı zamanda insan davranışlarına yön vermede, top-
lumsal kurumları biçimlendirmede aktif bir rol oynayarak top-
lumsal yaşamın bir belirleyicisi de olmaktadır.
13
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

1 Aşağıdakilerden hangisi insana sosyallik atfet- 5 Aşağıdakilerden hangisi hukukun oluşmasın-

meyen düşünürlerden birisidir? da etkili olan gerçek etmenlerden değildir?
neler öğrendik?

A. İbn Haldun A. Adalet düşüncesi

B. Aristoteles B. Teknik hayat
C. John Locke C. Coğrafya
D. Thomas Aquinas D. Psikoloji
E. İbn Tufeyl E. Tarih

2 Aşağıdakilerden hangisi insanın sosyal bir ha- 6 I. Kanun koyucunun keyfi iradesiyle
yat yaşamasının sonucu değildir?
II. Tesadüfle
A. Köyler ve şehirler kurmaları
B. Siyasal yönetimler oluşturmaları III. Sosyal yapıların birbirine benzemesiyle
C. Toplumsal kurallar oluşturmaları Birbirleriyle mekân ve zaman bakımından hiçbir
D. Başkalarının yardımına muhtaç olmaları yakınlığı olmayan hatta birbirinden habersiz oldu-
E. Toplu bir yaşam sürmeleri ğunu bildiğimiz bazı toplumlarda aynı tip ya da
çok benzer hukuk kural ve kurumlarına rastlanma-
3 sını bir sosyolog yukarıdakilerden hangisi/hangile-
I. Toplumsal yaşama bağlı olarak ortaya çı-
riyle açıklamaz?
karlar.
A. I
II. Birey dünyaya geldiğinde onları hazır
bulur. B. II
C. III
III. Kendilerini zorla kabul ettirirler D. I, II
Emile Durkheim’a göre yukarıdakilerden hangisi/ E. I, II, III
hangileri sosyal olguların özelliklerindendir?
A. I 7 Weber’e göre çalım yediği rakibini tekme
B. II atarak sakatlayan futbolcunun davranışı hangi tip
C. III eyleme örnek oluşturur?
D. I, II A. Geleneksel eyleme
E. I, II, III B. Duygusal eyleme
C. Değere yönelik rasyonel eyleme
4 Hukuk sosyolojik olarak ele alındığında aşa- D. Amaçsal akılcı eyleme
ğıdaki sorulardan hangisine cevap arar? E. Amaca yönelik rasyonel eyleme
A. Daha iyi bir hukuk düzeni nasıl kurulabilir?
B. Hukuk kuralları neden toplumdan topluma de- 8 I. Tek başına yapılan tefekkür
ğişir? II. İki bisikletlinin çarpışması
C. Adam öldürmenin Türk Ceza Kanunundaki ce-
III. Taraftarın maçta hakeme küfretmesi
zası nedir?
D. Meşru müdafaa halinde neden ceza verilmez? Weber’e göre yukarıda verilenlerden hangisi/han-
E. Cezanın amacı ne olmalıdır? gileri sosyal eylemdir?
A. I
B. II
C. III
D. I, II
E. I, II, III

14
Hukuk Sosyolojisi

9 I. Hukuk toplumsal yaşamın bir ürünüdür 10 Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu ça-
II. Hukuk toplumsal yaşamın bir belirleyi- lışmasında Weber, Protestanlıkta çalışmaya verilen
cisidir aşırı önem; keyfe ve hazza yönelik olan harcamala-

neler öğrendik?
rın engellenmesi kapitalist bir sermaye birikimine
III. İçinde yer aldığı toplumun özelliklerine yol açtığını ileri sürer.
göre değişir
Weber’e göre bu durum hangi tip eyleme örnek
Hukukla ilgili olarak yukarıda verilen bilgilerden olarak verilebilir?
hangisi/hangileri doğrudur?
A. Geleneksel eyleme
A. I B. Duygusal eyleme
B. II C. Değere yönelik rasyonel eyleme
C. III D. Amaçsal akılcı eyleme
D. I, II E. Amaca yönelik rasyonel eyleme
E. I, II, III

15
 İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk

1. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bir Varlık Olarak 6. D Yanıtınız yanlış ise “Bir Sosyal Olgu Olarak
İnsan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Hukuk” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Bir Varlık Olarak 7. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Eylemler” konu-
İnsan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. E Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Olgular” konusu- 8. C Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Eylemler” konu-
nu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. B Yanıtınız yanlış ise “Bir Sosyal Olgu Olarak 9. E Yanıtınız yanlış ise “Bir Sosyal Olgu Olarak
Hukuk” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Hukuk” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Bir Sosyal Olgu Olarak 10. C Yanıtınız yanlış ise “Sosyal Eylemler” konu-
Hukuk” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

16
Hukuk Sosyolojisi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Aristoteles “Politika” isimli ünlü eserinin başında insanın doğası gereği “siyasal
hayvan (zoon politikon)” olduğunu iddia eder. Bununla kastettiği şey onun
doğası gereği tek başına değil hemcinsleriyle birlikte yaşayan, topluluklar, şe-
hirler ve devletler kuran sosyal bir varlık olmasıdır. Orta Çağın önemli din
Araştır 1 adamlarından ve düşünürlerinden olan Thomas Aquinas ve sosyolojinin ku-
rucu babalarından kabul edilen İbn Haldun da insanın sosyal bir varlık olması
konusunda Aristoteles ile hemfikirdir. Her üç düşünüre göre de insanın sosyal
bir hayat yaşaması doğal bir ihtiyaçtır, beslenme ve güvenlik gibi gereksinim-
lerini karşılayabilmesi için hemcinsleriyle yardımlaşması gerekmektedir.

Sosyal bir kapasiteye sahip olan insan, toplum olarak adlandırılan bir çevre
içerisinde doğar, yaşar ve ölür. Toplum içinde yaşamını sürdüren insan, hayatı
Araştır 2 boyunca ailesi, akrabaları komşuları, köylüleri, dindaşları, akranları, arkadaş-
ları, meslektaşları gibi insanlarla geçici ya da sürekli çeşitli ilişkiler kurar.

Sosyal olgunun
1. topluluk yaşamına bağlı olarak ortaya çıkma ve
Araştır 3
2. bireye dış bir zorlayıcılık uygulayabilme
olmak üzere iki unsuru vardır.

Weber’e göre bir davranışın toplumsal eylem olarak nitelendirilebilmesi için

eylem başkalarının davranışlarını dikkate alması ve başkalarının davranışla-
rının akışına göre yönlendirilmesi gerekmektedir. Başka bir ifadeyle eylem
ancak başkalarının davranışına yönelikse sosyaldir. Örneğin dini davranış bir
tefekkür ya da tek başına dua konusuysa sosyal değildir. Aynı şekilde bisiklet
kullanan iki kişinin çarpışması doğal bir olaydır. Ancak birbirlerine çarpmak-
Araştır 4 tan kaçınmaya çalışmaları, ya da çarpışma sonrası ortaya çıkacak hakaretler,
küfürler ya da dostça tartışma sosyal eylem niteliğindedir.
Bu tanıma göre sosyolojinin çalışma nesnesi olarak gördüğü “toplumsal eylemi”;
(1) geleneksel, (2) duygusal, (3)değerle ilişkili akılcı/değere yönelik rasyonel ve (4)
amaçsal akılcı/amaca yönelik rasyonel olmak üzere dört tipe ayırır.

Her toplumda insan öğesi aynı kaldığı halde evlenme, suç, mülkiyet, sözleş-
me, miras gibi aynı insani ilişkilerin farklı biçimde düzenlenmesi doğal ve
toplumsal koşulların değişimi ve farklılığı ile birbirleriyle zaman ve yer ba-
Araştır 5 kımından hiçbir yakınlığı olmayan toplumlarda ortaya çıkan hukuk kural ve
kurumlarındaki benzerlikler ise toplumların birbirlerine benzer sosyal yapılara
sahip olmaları ile açıklanabilir.

17

Kaynakça
Anthony Giddens, Sosyoloji, Yayıma Hazırlayan:
Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2013.
Aristoteles, Politika, Çeviren: Mete Tunçay, 16. Basım,
Remzi Kitabevi, İstanbul, 2014.
Cahit Can, Hukuk Sosyolojisinin Gelişim Yönü,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları
No:500, Ankara, 1996.
Emile Durkheim, İntihar, Fransızca Aslından Çeviren:
Zühre İlkgelen, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2013.
Emile Durkheim, Sosyoloji Dersleri, Çeviren: Ali
Berktay, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul,
2015.
Emile Durkheim, Sosyolojik Metodun Kuralları,
Çeviren: Enver Aytekin, Sosyal Yayınları, İstanbul,
1994.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_
bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.
GTS.5a5b92bf8953c1.32845267, 14.01.2018.
İbn Haldun, Mukaddime I, Yayına Hazırlayan: Arslan
Tekin, İlgi Kültür Sanat, İstanbul, 2015.
İbn Sina/İbn Tufeyl: Hay bin Yakzan, 20. Baskı,
Çevirenler: M. Şerafeddin Yaltkaya/Babanzâde
Reşid, Yayına Hazırlayan: N.Ahmet Özalp, Yapı
Kredi Yayınları, İstanbul, 2018.
Jean Jacques Rousseau, İnsanlar Arasında Eşitsizliğin
Köken ve Temelleri Üzerine Söylem, Çeviren:
Aziz Yardımlı, İdea, İstanbul, 2011.
John Locke, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme,
2. Baskı, Çev. Fahri Bakırcı, Ebabil Yayınları,
Ankara, 2012.
18
İnsan, Toplum, Sosyoloji ve Hukuk
Kemal Gözler, Hukuka Giriş, Ekin Kitabevi Yayınları,
Bursa, 1998.
Max Weber, Ekonomi ve Toplum, Çeviren: Latif
Boyacı, Yarın Yayınları, İstanbul, 2012.
Necip Bilge, Hukuk Başlangıcı Dersleri, Gözden
Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, Sevinç
Matbaası, Ankara, 1972.
Orhan Münir Çağıl, Hukuka ve Hukuk İlmine
Giriş(Hukuk Başlangıcı Dersleri I-II), Yeniden
Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş Üçüncü
Tabı, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:1170,
Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1966.
Oxford Dictionary of English Etymology, Edited
by C. T. Onions with the assistance of G.W.S.
Friedrichsen and R.W. Burchfield, Oxford
University Press, 1966.
Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin
Etimolojik Sözlüğü, Gözden Geçirilmiş 2. Basım,
Adam Yayınları, İstanbul, 2003.
Thomas Aquinas, Prenslik Yönetimi Üstüne, Bölüm:
I, Siyasal Yönetimin Zorunluluğu, Çev. Mete
Tunçay [içinde (s.429-433), Batı’da Siyasal
Düşünceler Tarihi Seçilmiş Yazılar Eski ve Orta
Çağlar, 3. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 2012.]
Ülker Gürkan, Hukuk Sosyolojisine Giriş, 4. Baskı,
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
Yasemin Işıktaç, Hukuk Sosyolojisi, Filiz Kitabevi,
İstanbul, 2008.
 Bölüm 2
Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

Bilimlerin Sınıflandırılması ve Bu Dogmatik Hukuk Bilimi ve Hukuk

öğrenme çıktıları

1 2
Sınıflandırmada Hukuk Sosyolojisinin Yeri Sosyolojisi
1 Hukuk sosyolojisinin pozitif bilimler 2 Dogmatik hukuk bilimi ile hukuk sosyolojisi
içerisindeki yerini kavrayabilme arasındaki farkları belirtebilme

Hukuk Sosyolojisinin Önemi, Konusu ve

Araştırma Süreci

3 4
Sosyolojik Açıdan Hukuk: Yaşayan Hukuk 4 Hukuk sosyolojisinin önemi, konusu ve
3 Yaşayan hukukun kapsamına giren konuları araştırma süreci hakkında bilgi sahibi
listeleyebilme olabilme

Anahtar Sözcükler: • Pozitif Bilim • Dogmatik Hukuk • Yaşayan Hukuk • Spontane Hukuk • Ölü Kanunlar
• Örf ve Adet Hukuku

20
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Birinci Bölümde sosyal olguyu, “topluluk yaşamı-
na bağlı olarak ortaya çıkan(toplumsal yaşam olmasay-
dı varlık kazanamayacakları öngörülebilen) ve bireye
dış bir zorlayıcılık uygulayabilen, katılaşmış olsun ya
da olmasın her yapma biçimi(inançlar, eğilimler ve
uygulamalar)” olarak tanımlamıştık (Can, 1996,
s. 51-55). “Katılaşmış olsun ya da olmasın her yap-
ma biçimi” ifadesinden de anlaşılacağı üzere sosyal
olgu karmaşık bir nitelik arz etmektedir. Bu neden-
le farklı sosyal olguların gözlemlenmesi için farklı
yaklaşımlar sergilenmeli ve farklı teknikler kullanıl-
malıdır. Yaklaşım farkları ve kullanılan tekniklerin
çeşitliliği ister istemez sosyoloji alanında uzman-
laşmaya, özel sosyoloji dallarının ortaya çıkmasına
yol açmıştır. Her biri toplumsal yaşamın belirli bir
kısmını kendine konu alan ve sayıları her gün artan
özel sosyoloji dallarına; köy, kent, eğitim, edebiyat,
din, ahlak, siyaset, iktisat ve hukuk sosyolojisi örnek
olarak verilebilir (Gürkan, 2005, s. 51-55).
BİLİMLERİN SINIFLANDIRILMASI
VE BU SINIFLANDIRMADA HUKUK
SOSYOLOJİSİNİN YERİ
Günümüzde büyük oranda anlamını kaybetse
de bilimler farklı ölçütler esas alınarak çeşitli grup-
lara ayrılmıştır. Bunlardan biri ve en çok kabul
göreni “aksiyomatik” ve “pozitif ” bilimler ayrımı-
dır. Başta aksiyomlar olmak üzere önceden doğru
sayılan bilgilerden ya da önsayıltılardan yola çıka-
rak bilgi üreten aksiyomatik bilimler matematik ve
mantıktır (Sencer/Irmak, 1984, s.4.). Bu bilimler-
de içeriksel doğruluk değil, önermelerin birbirle-
riyle olan mantıksal doğruluk bağlantısı esas alınır
(Özlem, 1991, s.34). Pozitif bilimler ise adlarından
da anlaşılacağı üzere, ortaya yeni bilgiler koyan, ye-
nilik yaratıcı disiplinlerdir. Pozitif bilimler de kendi
içinde doğa bilimleri (natural sciences) ya da fizik
bilimler(physical science) ve sosyal bilimler(social
sciences) ya da davranış bilimleri (behavioral scien-
ces)olmak üzere iki alt kümeye ayrılmaktadır (Le-
vison, 1974, s. 1).
Doğa Bilimleri
Astronomi, fizik, kimya ve biyoloji gibi disip-
linlerden oluşan ve amacı doğaya hükmeden ya-
saları keşfetmek olan doğa bilimleri esas olarak
“doğa olayları ile ilgilenen ve bilimsel yöntemleri
kullanan disiplinler” olarak tanımlanmaktadır (Le-
doux, 2002, s. 34). Doğa bilimlerinin bu amacı ile
varlığı arasında zorunlu bir ilişki vardır. Başka bir
ifadeyle doğa bilimleri varlıklarını, evrensel ve de-
ğişmez doğa yasalarına borçludur. Bu yasalar, tek
tek olayların gözleminden hareket edilerek ve ne-
densellik ilişkisi kurularak keşfedilir. Ancak genel-
geçer bir yasaya ulaşılması için yapılan gözlemler
doğal olarak sonsuz sayıda değildir. Bu nedenle,
doğa bilimlerinde zorunlu olarak gözlemlenmiş
örneklerin sınırı aşılır ve tümevarımla tüm durum-
ları kapsayacak bir genelleme yapılır (Sencer/Ir-
mak, 1984, s. 19). Nitekim “Su 0 santigrat derecede
donar, 100 santigrat derecede kaynar” ya da “su iki
hidrojen ve bir oksijen atomundan oluşur” gibi doğa
yasaları geçmişi, bugünü ve geleceği kapsayan tüm
örneklerin gözlemlenmesiyle keşfedilmiş değildir.
Sadece sayısız örnekten hareketle –tümevarımla-
böyle bir doğa yasası olduğunu iddia eder. Doğa
bilimleri, doğa yasalarını keşfettiklerini iddia et-
mekle kalmaz, aynı zamanda tümdengelimle he-
nüz gözlemlenmemiş olaylarda da bu doğa yasala-
rının işleyeceği, dolayısıyla sonucun nasıl olacağı
konusunda çıkarımlar yapar. Örneğin, 100 metre
yükseklikten serbest bırakılan bir cismin, zemine
ne zaman varacağı konusunda “h= ½ g. t2” formü-
lüyle ifade edilen doğa kanunu aracılığıyla çıka-
rımda bulunulabilir.
Doğa yasası “olan” ve “olması gereken” ayrımını
da ortadan kaldırır. Başka bir ifadeyle “olan” ile “ol-
ması gerekeni” eşitler. “Su 0 santigrat derecede donar,
100 santigrat derecede kaynar” şeklindeki doğa yasa-
sı “olanı” ve “olması gerekeni” aynı anda ifade eder.
Biz bunu kabul eder, ona göre tavır takınırız. Doğa
kanununu işimize yaramadığı için ya da hoşumuza
gitmediği için yok saymaz, onu değiştirmeye çalış-
mayız. Örneğin, suyun 100 santigrat dereceye ka-
dar ısıtıldığında kaynayacağına dair doğa yasasını
enerji tasarrufunda bulunmak amacıyla değiştirip
düşüremeyiz. Ona tabi olur, “olanı” “olması gere-
ken” olarak kabul ederiz.
Peki, insanoğlu neden doğa yasalarını keşfetme-
ye çalışır? Bunun nedenlerinden biri doğa yasala-
rının evrensel ve değişmez olduğuna dair inançtır.
Aynı koşullarda aynı sonuçları doğuran, olayların
sonucu değil nedeni olan, kısaca evrensel ve değiş-
mez olduğuna inanılan doğa yasalarının keşfi, in-
sana doğa karşısında kendini koruma ve onu insan
yaşamının gereklerine uygun olarak dönüştürme
olanağı verir. Bir diğer neden ise insanın “merak”lı
bir varlık olmasıdır (Boutellier/Gassmann/Raeder,
s. 2, http://www.collier.sts.vt.edu/sciwrite/pdfs/bo-
21

utellier_2011.pdf, 05.06.2016). Thomas Hobbes
tarafından “neden ve nasılı bilme arzusu” olarak ta-
nımlanan meraklı olma özelliği nedeniyle (Hobbes,
2008, s.37), insanoğlu sorar, sorgular ve hakikate
ulaşmaya çalışır (Öktem/Karagöz, 2015, s. 20, 21).
Sosyal Bilimler
Ekonomi, sosyoloji, siyaset bilimi, antropoloji,
psikoloji ve hukuk gibi disiplinlerden oluşan sos-
yal bilimler “toplumu, sosyal grupları, sosyal ilişkiler
içindeki bireyleri, sosyal kurumları, insanlığın birlik-
teliğinin ifadesi olan kültürel ürünleri inceleyen disip-
linler” olarak tanımlanmaktadır (Boutellier/Gass-
mann/Raeder, s. 4, http://www.collier.sts.vt.edu/
sciwrite/pdfs/boutellier_2011.pdf, 05.06.2016).
Bu tanım sosyal bilimlerin tüm yönleriyle kav-
ranmasının doğa bilimleri kadar kolay olmadığını
göstermektedir. Gerçekten de sosyal ilişkiler için-
deki birey davranışlarını kavramak, kimyasal reak-
siyonları kavramaktan çok daha zordur. Bunun en
önemli nedeni sosyal bilimlerin, bilinçli varlıkların
ilişkilerinin ürünü olan sosyal ilişkileri, olayları ve
olguları incelemeye çalışmasıdır. Bununla birlikte
önkoşulların kolayca değişmesine neden olabilecek
bilinç öğesinin varlığı, sosyal olayların kararlı ol-
madığı ve bu alanda doğa yasalarına benzer sosyal
yasaların bulunmadığı şeklinde anlaşılmamıştır. Bu
durum daha çok doğa bilimleri ile sosyal bilimler
arasında bir nicelik ya da derece farkı olarak görül-
müştür (Sencer/Irmak, 1984, s.18, 19).
Buna rağmen sosyal bilimcilerin büyük çoğun-
luğu, doğa bilimlerinde başarısı kanıtlanmış olan
bilimsel yöntemlere başvurularak bu zorlukların
aşılabileceğine ve bu sayede insan davranışlarının ve
sosyal süreçlerin tahmininin mümkün olabileceğine
inandılar. İnsan davranışlarının ve sosyal süreçlerin
sistematik bilgisinin deneysel olarak sebep-sonuç
ilişkileri çerçevesinde sınanabileceği inancı, doğa
bilimleri disiplinleri tarafından kullanılan sistema-
tik gözlem, ölçme ve deneyden oluşan bilimsel yön-
temlerin sosyal bilimlerde de kullanılmasına neden
olmuştur (Levison, 1974, s. 1 vd). İnsan davranış-
larında ve sosyal süreçlerde sebep-sonuç ilişkisinin
geçerli olduğunun düşünülmesi, insanoğluna sa-
dece geleceği tahmin etme olanağına sahip olduğu
düşüncesine değil, aynı zamanda, onun, bugünü
kontrol ederek geleceği istediği gibi inşa edebileceği
inancına kapılmasına da yol açmıştır.
22
Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine
Bir Pozitif Bilim Olarak Hukuk
Sosyolojisi
Hukuk sosyolojisi terimini ilk kullanan İtalyan
Dionisio Anzilotti ve 1913 yılında daha sonra bir-
çok dile çevrilen “Hukuk Sosyolojisinin Temel Pren-
sipleri” isimli kitabı yazan Eugen Ehrlich bu bilim
dalının kurucuları olarak kabul edilir (Timasheff,
1941, s. 233).
Bir önceki bölümde belirtildiği gibi hukuk sos-
yolojisi, genel sosyolojinin bir uzmanlık dalıdır ve
ilgilendiği sosyal olgu “hukuk”tur. Hem toplumsal
yaşamın bir sonucu olan, hem de insan iradesine
etkide bulunarak davranışlarına yön veren huku-
kun bu yönünün, neden-sonuç, etki-tepki ilişkile-
ri bakımından incelenmesi, toplumsal gerçekliğin
diğer kısımlarıyla bağlantısının araştırılması ister
istemez sosyolojik yöntemlerin kullanılmasını ge-
rektirir (Topçuoğlu, 1960, s. 107; Gürkan, 2005, s.
12). Bu durum, hukuk dediğimiz birtakım davra-
nış kurallarının ve ilkelerinin, sosyoloji adı verilen
bir “olaylar ve olgular” bilimi tarafından incelen-
mesi anlamına gelmektedir (Topçuoğlu, 1960, s.
107). Peki, bu mümkün müdür?
Yukarıdaki soru bir şüpheyi ifade etmektedir. Bu
şüphenin nedeni hukukun ve sosyolojinin temsil et-
tiği iki farklı yüzdür. Hukuk net bir biçimde değer
yargısı içerirken, sosyoloji değerlerden bağımsız,
olayları ve olguları nedensellik ilişkisi içinde açık-
lamaya çalışır. Hukuk “olması gereken nedir?” soru-
suna cevap ararken sosyoloji “hangisidir?” sorusuna
cevap arar. Bu nedenle hukukun sosyolojik olarak
ele alınmasında mantıksal bir imkânsızlık olduğu
ileri sürülmüştür. Zira olandan olması gereken ya
da olması gerekenden olan çıkarılamaz (Timasheff,
1941, s. 233). Bu negatif bakışın temsilcilerinden
ünlü Alman hukukçu Kelsen, “hukukun sosyolojik
bir kavramı, biyolojik bir fenomenin matematiksel bir
kavramı kadar ya da serbest düşen bir cisim gibi fiziki
bir olayın ahlaki bir kavramı kadar imkansızdır” di-
yerek hukuk sosyolojisi oluşturma çabalarına açıkça
tavır almıştır (Topçuoğlu, 1960, s.2-3) Ancak bu
tavır bizlerin, insanların sergiledikleri davranışları
sürekli değerlendirmemize, onlar için iyi-kötü, hak-
lı-haksız, adilane-zalimane gibi sıfatlar kullanarak
değer biçmemize engel olmamaktadır. O zaman
akla şu soru gelmektedir. “İyiyi kötüden, haklıyı
haksızdan, adil olanı adil olmayandan ayırmak için
başvurduğumuz bu değer ölçülerinin kaynağı nedir?”
(Topçuoğlu, 1960, s. 108).
Hukuk Sosyolojisi

İlk bakışta mantıklı gibi görülen Kelsenci bakış açısı aslında şunu ileri sürmektedir: Söz konusu değer
ölçütlerinin içeriğinin öğrenilmesi yeterlidir; nasıl ortaya çıktıkları bilinemeyeceğinden bilimi, dolayısıyla
bizi ilgilendirmemektedir. Oysa insanın, ahlak ve hukuk gibi değer ölçütlerinin hangi nedenlerle ortaya
çıktığını izah etmeye çalışması, güneş tutulmasının nedenlerini izah etmeye çalışması kadar mantıki ve
bilimsel bir faaliyettir. Bu bakımdan söz konusu faaliyeti yerine getiren hukuk sosyolojisi, sosyal bilimler
arasında sayılan sosyolojinin bir alt dalı olarak pozitif bilimler içinde yer alır.

Pozitif
Bilimler

Doğa Sosyal
Bilimleri Bilimler

Sosyoloji Ve Diğerleri

Hukuk
Ve Diğerleri
Sosyolojisi

Şekil 2.1 Bilimler Sınıflandırmasında Hukuk Sosyolojisinin Yeri

Öğrenme Çıktısı

1 Hukuk sosyolojisinin pozitif bilimler içerisindeki yerini kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doğa bilimleri ile sosyal Hukuk sosyolojisi ile sosyo- Hukuk sosyolojisinin bir
bilimler arasındaki farkları loji arasında nasıl bir ilişki pozitif bilim olduğunu an-
araştırınız. vardır? latınız.

DOGMATİK HUKUK BİLİMİ VE HUKUK SOSYOLOJİSİ

Birinci Bölümde hukukun kurallardan oluştuğunu ifade etmiştik. Hukukun üç veçhesinden birini
oluşturan bu kurallar, “dogmatik hukuk bilimi(pozitif hukuk bilimi)” tarafından incelenir. Kendisine “hu-
kuk dogmatiği” de denen bu bilime göre hukuk, “toplum hayatında kişilerin birbirleriyle ve toplumla olan
ilişkilerini düzenleyen ve uyulması kamu kudreti ile desteklenmiş bulunan sosyal kurallar bütünü” olarak ta-
nımlanır (Bilge, 1972, s. 22). Bu nedenle dogmatik hukuk bilimi, belirli bir yer ve zamanda yürürlükte
bulunan kuralları birer “dogma (doğruluğu tartışma götürmeyen ilke)” olarak ele alarak; mantık ve muhake-
me aracılığıyla inceler, açıklar, yorumlar, birbirleriyle olan ilişkilerini, bağlantılarını ortaya koyar ve boş-
lukları belirleyip doldurur. Ayrıca, toplumsal gerçeklikteki benzer bir takım ilişkileri “kavramlar” aracılığı
ile(kişilik, ehliyet, yetki, butlan, sözleşme, vasiyet, kast, ihmal vb. gibi) tipleştirir, sınıflar ve böylece benzer
ilişkilerin aynı hükümlere tabi olmasını sağlar (Gürkan, 2005, s. 21).

23
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

Görüldüğü üzere dogmatik hukuk bilimi nite-
liği itibariyle hukuki kural, kavram ve içtihatların
toplumsal gerçekliğe ne denli uyduğunu, toplum-
sal gerçeklik üzerinde ne denli etkide bulunduğu-
nu araştırmaz. Dogmatik hukuk biliminin bakış
açısına göre, hukuken düzenlenmeye muhtaç her
konunun hukuk kurallarıyla düzenlendiği, yürür-
lükte bulunan tüm hukuk kurallarının fiilen uygu-
lanma şansına sahip olduğu, tüm insanların pozitif
hukuk kurallarının kendilerine tanıdığı yetki, hak
ve hürriyetlerden yararlandığı kabul edilir (Topçu-
oğlu, 1960, s. 126). Örneğin;
• “Herkes; dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi dü-
şünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benze-
ri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun
önünde eşittir.”(Anayasa, m.10),
• “Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine
sahiptir.”(Anayasa, m.23),
• “Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürri-
yetine sahiptir.”(Anayasa, m.24),
• “Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yok-
sun bırakılamaz”(Anayasa, m.42),
• “Her insanın hak ehliyeti vardır. Buna göre
bütün insanlar, hukuk düzeninin sınırla-
rı içinde, haklara ve borçlara ehil olmada
eşittirler.”(TMK m.8).
İşte dogmatik hukuk bilimi açısından esas ve
gerçek olan bu hükümlerdir. Herkes kanun önünde
eşittir, istediği yere yerleşebilir ve seyahat edebilir,
dilediği mesleği ve dini seçebilir, on yedi yaşını dol-
durmadan evlenemez. Bunlar dogmatik hukukun
gerçekleridir. Yoksa bazı kişilerin sosyal, ekonomik,
kültürel birtakım sebeplerle ya da ırk, cinsiyet, dini
inanç, siyasi görüş gibi çeşitli faktörlerin etkisiyle
bu hak ve yetkilerden yararlanamaması ile ilgilen-
mez (Topçuoğlu, 1960, s. 126).
Yine pozitif hukuk düzenince onaylanmadığı
halde, kişilerin sımsıkı bağlı olduğu örf ve adet
kuralları ile insanların kanun maddeleri ya da
mahkeme kararları olmaksızın, kendi kendilerine
icat ve kabul ettikleri bir takım kurallara uygun
olarak, hukuki nitelikteki bazı işleri görmeleriyle
ilgilenmez.
Hukukun, kendisinin doğmasına neden olan
sosyal gerçeklikten soyutlanarak mantık ve mu-
hakeme aracılığıyla incelenmesi, açıklanması, yo-
rumlanması ve tipleştirilmesi elbette, başlı başına
bir disiplin olmayı hak etmektedir. Bununla bir-
likte dogmatik hukuk bilimi, hukuka dair bilgiye
ulaşmak için yeterli ve tek yol değildir (Topçuoğlu,
1960, s. 117).

Öğrenme Çıktısı

2 Dogmatik hukuk bilimi ile hukuk sosyolojisi arasındaki farkları belirtebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dogmatik hukuk bilimi ile Yüzbinlerce hukuk kura-

Dogmatik hukuk biliminin
toplumsal gerçeklik arasın- lıyla nasıl kuşatıldığımızı
kapsamını araştırınız.
da nasıl bir ilişki var? anlatınız.

SOSYOLOJİK AÇIDAN HUKUK: YAŞAYAN HUKUK

Sosyolojik bakımdan hukuk şöyle tanımlanabilir:
“Hukuk, ihlali durumunda, sosyal yönden yetkili kabul edilen bir kişi ya da grubun tehdidi veya fiziki
zorlaması ile karşı karşıya kalınmasına neden olan kurallar” (Hoebel, 1958, s.471).
Bu tanımın dogmatik hukuk bilimi açısından kabul edilemez tarafı, yaptırım uygulamaya yetkili olana
ilişkindir. Her iki tanımda da söz konusu kuralların ihlali durumunda bir yaptırım dikkat çekmektedir. An-
cak bu yaptırım dogmatik hukukçulara göre mutlaka “devlet” eliyle olması gerekirken, hukuk sosyologlarına
göre bu zorunlu değildir. Bu zorlama, toplumdan da kaynaklanabilir. Bununla birlikte bu zorlamanın niteliği

24
Hukuk Sosyolojisi
din, görgü, ahlak kurallarından farklıdır. Sosyolojik
anlamda hukuk kuralını ihlal eden ayıplamakla, kı-
namakla kalmaz; ceza görmek, bir şey yapmaya zor-
lanmak, toplumdan atılmak, öldürülmek gibi fiili
bir karşılığa maruz kalır (Topçuoğlu, 1960, s. 150).
Eskimolar arasında yaygın olan bir pratiğe
göre, cinayet işleyen bir kişinin öldürülmesi,
toplumun yetkili kıldığı biri tarafından halka
açık bir biçimde gerçekleştirilir. Böylece kişisel
gerekçelerle değil, toplum adına hareket eden
infazcıdan, öldürülen kişinin akrabaları inti-
kam almaya çalışmaz. Görüldüğü üzere burada-
ki cezalandırma sistemi resmi yapılar olmadan
işlemektedir. Bunun nedeni norm üzerindeki
uzlaşmadır(consensus).
Kaynak: E. Adamson Hoebel, The Law
of Primitive Man, Harvard University Press,
Cambridge, 1967, s.89.
Hukukun tanımına ilişkin bu farkın nedeni hu-
kuk sosyolojisinin, hukuku bir sosyal olgu olarak
ele almasından kaynaklanmaktadır. Devlet tarafın-
dan bir kuralın yürürlüğe konulmuş olmasına de-
ğil, o kuralın “etkin” olmasına bakmasının nedeni
de budur.
Etkinlik ile kastedilen, kuralın gerçekten uygu-
lanıyor olmasıdır. İnsanlar hukuk olarak nitelendi-
rilen kurallara dayanarak hukuki ilişkilere giriyor,
işlemler yapıyor, bu kurallardan doğan anlaşmaz-
lıklar için hakeme ya da mahkemeye başvuruyor-
sa, ortada etkin bir hukuk vardır (Gürkan, 2005,
s. 36). Eugen Ehrlich buna “yaşayan hukuk” adı-
nı verir. O’na göre hukuk sosyoloğunun ilk göre-
vi hukuki önermeler haline gelmemiş olsalar bile
yaşama egemen olan bu hukuku ortaya çıkartmak
olmalıdır. Bu nedenle dikkatini bir anatomist ya da
fizyolog gibi soyut olana değil somut olana yönelt-
melidir (Ehrlich, 1936, s. 501). Bu hukuka ilişkin
bilgilerin birinci kaynağı modern hukuki belgeler,
ikinci kaynağı ise yaşama, ticarete, teamüllere, in-
sanların oluşturduğu örgütlere, örf ve âdete ilişkin
gözlemlerdir (Ehrlich, 1936, s. 493).
Görüldüğü üzere devlet tarafından ilan edilen
hukukun ötesinde bir anlam taşıyan yaşayan huku-
kun kapsamı, dogmatik hukukun sınırlarını çizdiği
pozitif hukuktan farklıdır ve kapsamı aşağıda ele
alınmıştır.
Yetkili Organlarca Yürürlüğe Konmuş
Olan Hukukun Etkin Kısmı
Günümüzde yaşayan hukukun en büyük par-
çası yetkili organlarca yürürlüğe konmuş hukukun
etkin olan, yani kendisine uyulan kısmıdır. Yaptı-
rımları ne kadar ağır olursa olsun, yetkili organlar-
ca yürürlüğe konmuş ama uygulanmayan kurallar
hukuk sosyolojisi bakımından “ölü kurallar” ya da
“kağıt üzerinde kalan kurallar(paper rule)” olarak
nitelendirilir ve yaşayan hukukun dışında bırakılır.
Ancak bu durum onların niçin uygulanmadıkları-
nın sosyolojik olarak araştırılamayacağı anlamına
gelmez (Gürkan, 2005, s. 37). Medeni Kanunu-
muzun 386 ve devamı maddelerde düzenlenen
“aile yurdu”, Medeni Kanunun 850. maddesinde
düzenlenen “ipotekli borç senedi ve irat senedi”,
5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 2014 yılında
kaldırılan 222. maddesinde yer alan “25.11.1925
tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisası Hakkında Kanun-
la, 1.11.1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin
Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanunun koyduğu ya-
saklara veya yükümlülüklere aykırı hareket edenlere
iki aydan altı aya kadar hapis cezası verilir.” hüküm-
leri ölü kanunlara örnek olarak verilebilir.
Mahkeme Kararları
Mahkeme kararları da yaşayan hukuk içinde yer
alır. Hukuk sosyolojisi onları birer “sosyal olgu” ola-
rak ele alır ve inceler. Yargıçlar olayları ve delilleri
nasıl değerlendiriyorlar? Bu konuda tamamen ob-
jektif olabiliyorlar mı? Yoksa hukuk dışı başka fak-
törlerden etkileniyorlar mı? Mahkeme kararlarının
doğurduğu fiili sonuçlar nelerdir? Bu sonuçlar hu-
kukun yöneldiği amaca uygun mudur? gibi birçok
soruyu sormak ve cevaplamak hukuk sosyolojisine
düşmektedir (Gürkan, 2005, s. 27).
Örf ve Adet Hukuku
Örf ve adet hukuku, kendiliğinden doğan hu-
kukun tipik örneği olarak yaşayan hukukun içinde
yer alır. Yetkili organlar tarafından konulmuş hu-
kuk kuralları için söz konusu olan etkin olmama
durumu, örf ve adet hukukunda karşımıza çıkmaz.
Bunun nedeni bir kuralın örf ve adet kuralı ola-
bilmesi için taşıması gereken unsurlardan birinin
sürekli uygulanıyor olmasıdır. Uygulanmayan ya
da bazen uygulanıp bazen uygulanmayan kurallar
yaşayan hukuk açısından örf ve adet niteliğinde
25
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

değildir. Dogmatik hukuk bilimi açısından örf ve
adet hukukunun kabulü devlet desteğine sahip
olmasına ve pozitif hukuk düzenine aykırı olma-
masına bağlıdır. Oysa hukuk sosyolojisi açısından
devlet desteğinden yoksun olanlar, hatta suç sayı-
lıp cezalandırılan birtakım örf ve adet kuralları bile
yaşayan hukuka dâhildir ve incelenmelidir. Elbette
bu incelemenin amacı söz konusu kuralları haklı
çıkarmak ya da onlara meşruiyet kazandırmak de-
ğildir. Amaç onların mahiyetini anlamaktır. Acaba
ceza tehdidine rağmen insanlar neden bu tür ku-
rallara uygun hareket etmektedir? Örneğin ülke-
mizde “kan gütme”, “başlık parası”, “imam nikâhı”,
“çok karılılık” alınan tüm tedbirlere rağmen niçin
belli bölgelerde halen hüküm sürmektedir? Medeni
Kanunun emredici hükmüne rağmen neden birçok
yörede kız çocuklar hiç miras alamamakta ya da
erkekten daha az miras almaktadır? Bu sorunların
gerçek nedenleri bilinmeden bu alanlarda alınacak
tedbirler yetersiz kalacaktır (Gürkan, 2005, s. 37).
Spontane Hukuk
Örf ve adet hukukunun dışında hemen veya
kendiliğinden doğan “spontane” hukuk kuralları da
yaşayan hukuk içinde yer alır. Hukuk kurallarının
oluşturulması olup bitmiş bir şey değildir. Hukuk
her gün her an oluşum halindedir. Yaşam koşulla-
rında ortaya çıkan değişiklikler, ekonomik, siyasi ve
bilimsel gelişmeler her gün her an acil çözüm bek-
leyen yeni sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Bu ne-
denle toplum içindeki çeşitli ilişkiler, aile, dernek,
sendika, siyasi parti ve şirket gibi çeşitli gruplar,
yetkili organlar tarafından konulmuş hukukun ya
da mahkeme kararlarının yetersiz kaldığı durum-
larda, ağır işleyen yasama faaliyetini beklemeksizin,
kendi hukuklarını oluştururlar. Bu yolla oluşturu-
lan hukuk önce ilgililer çevresine yerleşir; uygulana
uygulana örf ve adet kuralına dönüşür. Hatta bir
süre sonra kanun koyucu tarafından benimsenerek
yetkili organlarca konulan hukuk kuralları haline
de gelebilir. Başlangıçta küçük bir çevrenin benim-
sediği bu kurallar, örf ve adet kuralına ya da yetkili
organ tarafından konulan hukuk kuralına dönüş-
meden önce de uyulan etkin kurallardır. Bunların
etkinliğini menfaat ilişkilerinin kesilmesi, boykot,
gruptan atılma gibi çeşitli sosyal tepkiler sağlar.
Modern faiz hükümleri, sigorta hukuku, anonim
şirketler hukuku, grev hakkı ve sendika kurma
hakkı spontane hukukun sonradan yetkili organ
tarafında konulan hukuk haline gelmesine örnek
olarak verilebilir (Gürkan, 2005, s. 38-39).
Görüldüğü üzere hukuk sosyolojisinin ilgilen-
diği yaşayan hukuk, devletin oluşturduğu hukuk-
tan daha geniş ve etkin olduğu oranda onu da kap-
sayan hukuktur.

Öğrenme Çıktısı

3 Yaşayan hukukun kapsamına giren konuları listeleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yaşayan hukuk ile spon-

Yaşayan hukukun kapsamı- Ölü kanunlar hakkında
tane hukuk arasında ilişki
nı araştırınız. bildiklerini paylaşınız.
kurunuz.

HUKUK SOSYOLOJİSİNİN ÖNEMİ, ARAŞTIRMA SÜRECİ VE KONUSU

Bu başlık altında hukuk sosyolojisinin, toplumsal gerçeklikle hukuk arasındaki uyumsuzluğun ortadan
kaldırılmasında ve hukukun tüm veçhelerinin aydınlatılmasındaki önemi anlatılacaktır. Daha sonra hangi
sorulara nasıl bir yol izleyerek cevap aradığı ele alınacaktır.

26
Hukuk Sosyolojisi
Hukuk Sosyolojisinin Önemi
Realite ile ide arasında yer alan hukuka dair tam
bir bilgiye sahip olabilmek, onun tüm veçhelerinin
aydınlatılmasıyla mümkündür. Aksi bir tutum
onun bir ya da iki cephesinin karanlıkta kalmasına
neden olur. İşte hukuk sosyolojisi hukukun uzun
yıllar karanlıkta kalan bir cephesini aydınlatma ve
tam bir hukuk bilgisine ulaşmanın önündeki engel-
leri ortadan kaldırmaktadır. Bu engeller kaldırılma-
dan resmen yürürlükte olan bazı hukuk kurallarına
neden uyulmadığı, ceza kanunları tarafından suç
olarak kabul edilen bazı davranışların neden meşru
eylemlermiş gibi aleni olarak sürekli tekrarlandığı,
herhangi bir hukuki yaptırımla desteklenmediği
halde insanların neden bazı kurallara bağlı olarak
hareket ettiklerini anlamak olanaksızdır. Bunu an-
lamadan girişilecek yasama faaliyeti çoğu zaman
başarısızlığa mahkûmdur. Nitekim yasama faaliye-
tinde başarı, hukuk ile toplumsal yaşam arasındaki
uyumun sağlanmasına bağlıdır. Söz konusu uyum-
suzluğun nedenlerinden biri kanun koyucuların
toplumsal gerçeklik hakkındaki bilgisizlikleridir
(Topçuoğlu, 1960, s. 130; Gürkan, 2005, s. 28).
Bu bilgisizliğin giderilmesinin en etkili yollarından
biri hukuk sosyolojisinin yardımına başvurmaktır.
Hukuk Sosyolojisinde Araştırma
Süreci
Sosyoloji bir bilim midir? Bu soruya cevap ve-
rebilmek için öncelikle bilimin ne olduğunu
ortaya koymamız gerekmektedir. “Bilim” söz-
cüğü, Türk Dil Kurumu Sözlüğünde “evrenin
veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen,
deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararla-
narak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi” ola-
rak tanımlanmaktadır (http://tdk.gov.tr/index.
php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.
GTS.567ac52a1a4236.58129515, 23.12.2015).
Bu tanıma göre sosyoloji bilimsel bir çabadır. Çün-
kü o da evrenin veya olayların bir bölümünü konu
olarak seçmektedir ve ampirik yöntemlere başvu-
rarak elde ettiği verilerden hareketle kuramlar ge-
liştirmektedir. Elbette insanları incelemek, fiziksel,
kimyasal ya da biyolojik bir olayı incelemekten çok
daha zordur. Bunun sebebi insanların irade sahibi
olması yaptıklarına anlam ve amaç yüklemesidir.
Örneğin bir ölümün intihar olarak tanımlanabil-
mesi için, söz konusu kişinin ölümüne sebep olan
hareketi hangi niyetle yaptığının bilinmesi gerek-
mektedir. Bir kişi kendisini öldürmek niyetiyle bir
arabanın önüne atar ve ölürse intihar etmiş olur.
Kişi kazara bir arabanın önüne çıkar ve ölürse o
kişinin intihar ettiği söylenemez (Giddens, 2013,
s.113). Ancak bu zorluk sosyolojinin bilim olarak
nitelendirilmesine ve bilimsel yöntemi kullanması-
na engel değildir.
Genel olarak bilimsel yöntemi kullanan sosyo-
lojide araştırma süreci, bütün diğer araştırmalarda
olduğu gibi araştırma sorununun tanımlanması ile
başlar. Daha sonra sorun kesin ve açık bir biçimde
ifade edilir. Bundan sonra araştırmacı (1) nicel ya
da nitel yöntemlerden hangisinin tercih edileceği,
(2) araştırma evreninin ve örneklemin nasıl olacağı,
(3) anket, görüşme, gözlem, deney, belge tarama vs
gibi veri toplama tekniklerinden hangisi ya da han-
gilerinin kullanılacağına karar verdiği bir araştırma
tasarımı oluşturur. Bunu araştırmayı yapmak takip
eder. Araştırma yapıldıktan sonra elde edilen veriler
akıl yürütme ilkelerine uygun olarak yorumlanır ve
soruna bir cevap verilir. Nihayetinde bu araştırma
rapor haline getirir.
Araştırma sorunun tanımlanması
Sorunun kesin ve açık bir biçimde
ifade edilmesi
Araştırma tasarımının oluşturulması
Elde edilen verilerin yorumlanması
Raporlaştırma
Şekil 2.2 Hukuk sosyolojisinde araştırma süreci
Hukuk Sosyolojisinin Konusu
Bir önceki bölümde ifade edildiği üzere huku-
kun üç veçhesinden ikisini aydınlatmaya çalışan
hukuk felsefesi ve dogmatik hukuk bilimi değerler
ve normlar gibi soyut konularla ilgilenmektedir ve
hukukun sosyal yaşamla ilişkisini ihmal etmektedir.
Hukuku sadece uygulamak değil, aynı zamanda bil-
mek isteyen hukukçunun yapması gereken şey onun
karanlıkta kalan bu yönünü aydınlatmak olmalı-
dır. Bu yapılmadan, yani hukukun sosyal yaşamla
ilişkisi kurulmadan hukuka ilişkin tam bir bilgiye
27

ulaşmak olanaksızdır (Topçuoğlu, 1960, s. 5, 124;
Gürkan, 2005, s. 21, 24). Fenerini hukukun ihmal
edilen üçüncü veçhesine tutarak, onu aydınlatmaya
çalışan bilim dalı hukuk sosyolojisidir.
Hukuku hem toplumsal yaşamın ve yapının
bir ürünü olarak, hem de insan davranışlarına yön
vererek toplumsal yaşamın bir belirleyicisi olarak
ele alan (Topçuoğlu, 1960, s. 142; Gürkan, 2005,
s. 17) hukuk sosyolojisinin konu ve alanının belir-
lenmesinde Geroges Gurvitch’in önemli katkıları
olmuştur. Bu bilim dalına yaklaşımı, büyük oran-
da ülkemizdeki hukuk sosyologları tarafından da
benimsenen Gurvitch’e göre, hukuk sosyolojisi
üç konu ile ilgilenir: (1) Sistematik hukuk sos-
yolojisi tarafından incelenen hukuk olgusunun
gerçek(maddi) kaynakları, (2) Hukuk tipolojisi
ya da diferansiyel hukuk sosyolojisinin ele aldığı
grup ya da topluluklarda karşımıza çıkan hukuk
tipolojileri, başka bir ifadeyle hukukun sosyal
topluluk tiplerine göre farklılaşması, (3) Jenetik
hukuk sosyolojisinin inceleme alanına giren hu-
kukun zaman içindeki değişimi (Gurvitch, 1957,
s. 220-286).
Hukuk sosyolojisi bu üç konu ile ilgilenirken
ve sosyal gerçekliği anlamaya çalışırken aşağıdaki
gibi sorulara cevap arar: Hukukun gerçek kay-
nakları nelerdir? Hukuki müesseseleri oluşturan
toplumsal ilişkiler hangileridir? Belirli özelliklere
sahip grup ya da topluluklar ne tip bir hukuk ya-
ratmaktadır? Grup hukukunun belirleyicileri ne-
Teorik Hukuk
Sosyolojisi
Sistematik Hukuk Tipolojik Hukuk
Sosyolojisi Sosyolojisi
Şekil 2.3
28
Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine
lerdir? Sosyal koşullar ile hukuk arasında nasıl bir
etkileşim vardır? Hukuk kurallarının değişmesine
neden olan etkenler nelerdir? Coğrafi konum, ik-
lim, nüfus yoğunluğu, cinsiyet, din, mezhep, örf
ve adet, bilim, teknoloji, dünya görüşleri, felsefi
inançlar, fikirler, ideolojiler, ekonomik ve siyasal
yapı, yasa koyucu, yargıç, savcı, avukat, noter,
polis, infaz memuru ile hukuk arasında nasıl bir
etkileşim vardır? Hukuk kuralları toplumsal yaşa-
mı nasıl etkiliyor? İnsan davranışlarını nasıl yön-
lendiriyor? İşte bu ve benzeri soruların cevabını
araştıran hukuk sosyolojisi hukukun klasik yön-
temi olan ilkeden olguya, ya da kuraldan olaya
inen tümdengelimi terk eder ve gözleme, hatta
deneye dayanarak elde ettiği verilerden birtakım
genellemelere, yasalara ulaşmayı öngören tüme-
varım yöntemine başvurur. Bu tür bir çalışma,
herhangi bir çıkar gözetmeyen ve teorik bilgiye
ulaşmaya çalışan saf bir bilimsel çabayı ifade eder.
Söz konusu çabanın sadece teorik bilgiye ulaşma
amacına yönelik olması onun “teorik hukuk sosyo-
lojisi” olarak isimlendirilmesine neden olmuştur
(Topçuoğlu, 1960, s. 147-148). Bununla birlikte
teorik hukuk sosyolojisi tarafından yapılan çalış-
malardan elde edilen bilgilerden toplumsal sorun-
ların çözümünde nasıl faydalanılacağı başka bir
faaliyeti gerektirmektedir. Hukuk sosyolojisinin
bir başka bölümünü oluşturan bu faaliyet “Pratik
hukuk sosyolojisi” olarak adlandırılmaktadır (Top-
çuoğlu, 1960, s. 147; Gürkan, 2005, s. 40).
Hukuk Sosyolojisi
Pratik Hukuk
Sosyolojisi
Jenetik Hukuk
Sosyolojisi
Hukuk Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı

4 Hukuk sosyolojisinin önemi, konusu ve araştırma süreci hakkında bilgi sahibi olabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hukuk sosyolojisinde araş- Hukuk sosyolojisi ile yasa- Hukuk sosyolojisinin han-
tırma sürecinin nasıl işledi- ma faaliyeti arasındaki iliş- gi sorulara cevap aradığını
ğini araştırınız. kiyi açıklayınız. anlatınız.

Yaşamla İlişkilendir

Hukuk Sosyolojisinin Yasama Faaliyeti
Açısından Önemine Türkiye’den Bir Örnek:
Evlenme Yaşı
Bilindiği gibi Cumhuriyetin ilan edilmesiyle
birlikte, yaklaşık 600 yıl uygulanan bir hukuk sis-
temi terkedilmiş, Batıdan alınan kanunlara baş-
vurularak yeni bir toplumsal, siyasal ve ekonomik
yapı inşa edilmek istenmiştir. Bu kanunlardan biri
de 1926 yılında İsviçre’den “iktibas” yoluyla alınan
743 sayılı “Türk Kanunu Medenisi”dir. Bu Kanu-
nun evlenme yaşını düzenleyen 88.maddesinin ilk
halinde “erkek onsekiz ve kadın onyedi” yaşını
doldurmadıkça evlenemeyecekleri hükme bağlan-
mıştı. Bu düzenleme inşa edilmek istenen yeni top-
lumsal yapının amacına uygun; ancak toplumsal
gerçekliğe aykırıydı. Daha erken yaşlarda evlenme-
nin yadırganmadığı o dönemki toplumda, söz konu-
su hukuk kuralı büyük oranda görmezden gelinmiş
ve Kanuna aykırı olarak(imam nikahı ile) daha
küçük yaşlarda birleşmeler devam etmişti. Bunun
üzerine toplumsal gerçeklikle örtüşmeyen bu kural
1938 yılında değiştirilerek evlenme yaşı “erkek
için on yedi ve kadın için on beşe” indirilmiş-
ti. 2000’li yıllara gelindiğinde ise toplum büyük
oranda değişmişti. Evlenme yaşı toplumsal gerçekliğe
bağlı olarak biraz yükselmiş, kadın ve erkek eşitliği
her alanda hayata geçirilmesi gereken bir değer ola-
rak benimsenmişti. 2001 yılında kabul edilen 4721
sayılı Türk Medeni Kanunu ile bu gerçeklik dikkate
alınarak evlenme yaşı ile ilgili şöyle bir düzenleme
yapılmıştı: “Erkek veya kadın onyedi yaşını dol-
durmadıkça evlenemez.”

29
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

Araştırmalarla
İlişkilendir
25.11.1925 tarihinde kabul edilen
Şapka İktisası Hakkında Kanun yürürlük
maddeleri hariç bir maddeden oluşur.
Buna göre, “Türkiye Büyük Millet
Meclisi azaları ile idarei umumiye ve husu-
siye ve mahalliyeye ve bilümum müessesata
mensup memurin ve müstahdemin Türk
milletinin iktisa etmiş olduğu şapkayı giy-
mek mecburiyetindedir. Türkiye halkının da
umumi serbuşu şapka olup buna münafi bir
itiyadın devamını hükümet meneder.”
Güncel Türkçe’si “Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi üyeleri ile kamu sektörü, özel
sektör ve yerel yönetimler başta olmak üzere
tüm kurum ve kuruluşlarda çalışan tüm memur ve hizmetliler, Türk milletinin giymiş olduğu şapkayı giymek
zorundadırlar. Türkiye halkının da genel baş giysisi şapka olup, buna aykırı herhangi bir alışkanlığın devamını
hükümet yasaklar.”
Şapka İktisası Hakkında Kanun aynı zamanda Devrim Kanunları arasında yer aldığından 1961 Ana-
yasasının 153 ve 1982 Anayasasının 174.maddesi ile güvence altına alındı ve diğer Devrim Kanunları gibi
Anayasaya aykırılığı ileri sürülemeyeceği hükme bağlandı. Anayasaya aykırılığı ileri sürülemeyen bu Kanu-
nun son cümlesinde yer alan “…buna aykırı herhangi bir alışkanlığın devamını hükümet yasaklar” hükmü
gereği Ceza Kanunlarına bu Kanuna aykırı hareket edenlerin “iki aydan altı aya kadar hapis” ile cezalan-
dırılacağını belirten hükümler konuldu. 2014 yılına kadar ceza kanunlarında yer alan bu hükümler kâğıt
üzerinde kaldı ve Cumhuriyetin ilk yılları hariç hiç uygulanmadı. Nihayet Şapka İktisası Hakkında Kanu-
nuna aykırı fiilleri suç sayan, fakat uygulanmayan bu madde 2014 yılında yürürlükten kaldırıldı. Bununla
birlikte yürürlükten kaldırılan Şapka İktisası Hakkında Kanun değil, ona aykırı eylemleri suç sayan Türk
Ceza Kanununun ilgi hükmüdür. Şapka İktisası Hakkında Kanun halen yürürlüktedir ve diğer Devrim
Kanunları ile birlikte Anayasanın 174. maddesi tarafından korunmaktadır; ancak uygulanmamaktadır.

Kaynak: http://www.dunyabulteni.net/haberler/236283/tarihte-bugun-sapka-kanunu-kabul-edil-
di, 27.02.2018.

30
Hukuk Sosyolojisi

Hukuk sosyolojisinin pozitif

1 bilimler içerisindeki yerini
kavrayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Bilimlerin Sınıflandırılması ve
Bu Sınıflandırmada Hukuk
Sosyolojisinin Yeri
Bilimler aksiyomatik ve pozitif bilimler olmak üzere ikiye ay-
rılır. Pozitif bilimler de kendi içinde doğa bilimleri ve sosyal
bilimler olarak ikiye ayrılır. Sosyoloji, bir pozitif bilim olarak
sosyal bilimler içinde yer alır ve incelediği sosyal olgulara bağlı
olarak çeşitli alt dallardan oluşur. Sosyolojinin bu alt dalların-
dan biri, hukuku sosyal bir olgu olarak ele alıp inceleyen hukuk
sosyolojisidir. Hukuk sosyolojisi, hem toplumsal yaşamın bir
sonucu olan, hem de insan iradesine etkide bulunarak davra-
nışlarına yön veren hukuku neden-sonuç, etki-tepki ilişkileri
bakımından inceler.

Dogmatik hukuk bilimi ile hukuk

2 sosyolojisi arasındaki farkları
belirtebilme

Dogmatik hukuk bilimi, belirli bir yer ve zamanda yürürlükte

Dogmatik Hukuk Bilimi ve
Hukuk Sosyolojisi
bulunan kuralları birer “dogma (doğruluğu tartışma götürmeyen
ilke)” olarak ele alır. Onların toplumsal gerçekliğe ne denli uy-
duğunu, toplumsal gerçeklik üzerinde ne denli etkide bulundu-
ğunu araştırmaz. Hukuk tarafından her şeyin düzenlendiğini ve
yürürlükteki her kuralın uygulandığını varsayar. Hukuk sosyo-
lojisi ise, hukuku bir sosyal olgu olarak ele alır. Hukukun devlet
hukukuna indirgenmesini kabul etmez. Bu açıdan bir kuralın
devlet tarafından yürürlüğe konulmuş olmasına değil, o kuralın
“etkin” olmasına bakar.

31
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

3 Yaşayan hukukun kapsamına

giren konuları listeleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Hukuk sosyolojisinin ilgilendiği yaşayan hukuk, devletin oluş-

Sosyolojik Açıdan Hukuk:
Yaşayan Hukuk
turduğu hukuktan daha geniş ve etkin olduğu oranda onu da
kapsayan hukuktur.
1. Yetkili organlarca yürürlüğe konan hukuk,
2. Mahkeme kararları,
3. Örf ve adet hukuku,
4. Spontane hukuk onun kapsamına girer.

Hukuk sosyolojisinin önemi,

4 konusu ve araştırma süreci
hakkında bilgi sahibi olabilme

Toplumsal gerçeklikle hukuk arasındaki uyumsuzluğu ortadan

Hukuk sosyolojisinin önemi,
konusu ve araştırma süreci
kaldıran, tüm veçhelerinin aydınlatılmasını sağlayarak huku-
ka dair tam bilgi sahibi olunmasının yolunu açan ve böylece
birtakım sorunların çözülmesi için kanun koyucuya rehberlik
eden hukuk sosyolojisi genel olarak bilimsel yöntemi kullanır.
Hukuk sosyolojisi üç konu ile ilgilenir:
1. Hukuk olgusunun gerçek(maddi) kaynakları,
2. Grup ya da topluluklarda karşımıza çıkan hukuk tipolo-
jileri, başka bir ifadeyle hukukun sosyal topluluk tipleri-
ne göre farklılaşması,
3. Hukukun zaman içindeki değişimi.

32
Hukuk Sosyolojisi

1 I. Sosyolojinin bir alt dalıdır.
II. Pozitif bir bilimdir
III. Doğa bilimleri arasında yer alır
5 I. Kuralın yürürlükte olması ile değil, etkin
olması ile ilgilenir
II. Hukuk kurallarının ihlali durumunda or-
taya çıkan yaptırımın mutlaka devlet eliy-

neler öğrendik?
Hukuk sosyolojisinin bilimlerin sınıflandırmasın- le gerçekleştirilmesi gerektiğini savunur.
daki yeri konusunda yukarıda verilen bilgilerden III. Hukuk kuralının ihlali durumunda orta-
hangisi/hangileri doğrudur? ya çıkan zorlama, görgü kurallarının ih-
A. I lali durumunda ortaya çıkan zorlamayla
B. II aynı niteliktedir.
C. III Hukuk sosyolojisi ile ilgili olarak yukarıda verilen
D. I, II bilgilerden hangisi/hangileri doğrudur?
E. I, II, III A. I B. II
C. III D. I, II
2 Aşağıdakilerden hangisi doğa bilimleri arasın- E. I, II, III
da yer almaz?
A. Matematik B. Fizik
6 Aşağıdakilerden hangisi yaşayan hukukun
kapsamında yer almaz?
C. Kimya D. Biyoloji
E. Astronomi A. Spontane hukuk
B. Örf ve adet hukuku
3 I. Yeni bir bilim dalıdır. C. Ahlak kuralları
D. Mahkeme kararları
II. Toplumsal yaşam ve hukuk arasındaki E. Yetkili organlarca konulmuş kuralların etkin
ilişkiyi nedensellik içinde inceler. kısmı
III. Olması gereken nedir? Sorusuna cevap
arar. 7 Ölü kanunlara ilişkin olarak aşağıda verilen
Hukuk sosyolojisi ile ilgili olarak yukarıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
bilgilerden hangisi/hangileri doğrudur?
A. Kâğıt üzerinde kalan kurallar olarak da adlan-
A. I B. II dırılırlar.
C. III D. I, II B. Yürürlükte olmayan kanunları ifade ederler.
E. I, II, III C. Uygulanmayan kanunları ifade ederler.
D. Şapka İktisası Hakkında Kanuna aykırı davran-
4 Dogmatik hukuk bilimine ilişkin olarak aşa- ma suçu bunlara örnek olarak verilebilir.
ğıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? E. Yaşayan hukukun kapsamına girmezler.
A. Pozitif hukuk bilimi olarak da isimlendirilir. 8 I. Tam bir hukuk bilgisine ulaşılmasına
B. Hukuk kurallarını doğruluğu tartışılmayan bir yardımcı olur.
ilke gibi ele alır.
II. Etkin yasaların hazırlanmasına katkı sunar
C. Hukuk kurallarını yorumlar
D. Benzer bazı ilişkileri kavramlar aracılığı ile tip- III. Toplumsal yaşam ile hukuk arasındaki
leştirir. uyumun sağlanmasını kolaylaştırır.
E. Hukuk kurallarının toplumsal gerçekliğe uyup Hukuk sosyolojisinin önemine ilişkin olarak veri-
uymadığını araştırır. len bilgilerden hangisi/hangileri doğrudur?
A. I B. II
C. III D. I, II
E. I, II, III

33
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

9 I. Araştırma sorununun tanımlanması 10 Aşağıdaki sorulardan hangisi sosyal gerçekliği

anlamaya çalışan hukuk sosyolojisine ait olamaz?
II. Araştırma tasarımının oluşturulması
A. Hukuki müesseseleri oluşturan toplumsal iliş-
III. Elde edilen verilerin yorumlanması
neler öğrendik?

kiler hangileridir?
IV. Raporlaştırma B. Grup hukukunun belirleyicileri nelerdir?
V. Sorunun kesin ve açık bir biçimde ifade C. Adil bir toplumsal düzen nasıl kurulabilir?
edilmesi D. Hukuk kurallarının değişmesine neden olan
faktörler nelerdir?
Yukarıda sosyolojik araştırma sürecine ilişkin aşa-
malar sıra gözetilmeksizin verilmiştir. Aşağıdaki E. Hukuk kuralları insan davranışlarını nasıl yön-
seçeneklerden hangisinde bu aşamalar doğru sıra- lendiriyor?
lanmıştır?
A. I-II- IV-III-V
B. I-V-II-III-IV
C. V-I-II-III-IV
D. V-II-III-I-V
E. II-I-III-V-IV

34
Hukuk Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Bilimlerin Sınıflandırılma- Yanıtınız yanlış ise “Sosyolojik Açıdan Hu-
1. D 6. C
sı ve Bu Sınıflandırmada Hukuk Sosyolojisinin kuk: Yaşayan Hukuk” konusunu yeniden
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Bilimlerin Sınıflandırılma- Yanıtınız yanlış ise “Yetkili Organlarca Yü-
2. A 7. B
sı ve Bu Sınıflandırmada Hukuk Sosyolojisinin rürlüğe Konulmuş Olan Hukukun Etkin
Yeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kısmı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bir Pozitif Bilim Olarak

3. D 8. E Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Sosyolojisinin
Hukuk Sosyolojisi” konusunu yeniden göz-
Önemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dogmatik Hukuk Bili- Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Sosyolojisinde
4. E 9. B
mi ve Hukuk Sosyolojisi” konusunu yeniden Araştırma Süreci” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sosyolojik Açıdan Hu-

5. A 10. C Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Sosyolojisinin
kuk: Yaşayan Hukuk” konusunu yeniden
Konusu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Doğa olaylarını bilimsel yöntemlerle inceleyen doğa bilimlerinden farklı olarak

sosyal bilimler toplumu, sosyal grupları, sosyal ilişkiler içindeki bireyleri, sosyal
kurumları, insanlığın birlikteliğinin ifadesi olan kültürel ürünleri inceler. Bu-
nunla birlikte doğa bilimleri ile sosyal bilimler arasındaki fark ilgilendikleri
konuların ötesindedir. Çoğu zaman aynı yöntemleri kullanmaya çalışsalar da
sosyal ilişkiler içindeki birey davranışlarını kavramak, kimyasal reaksiyonları
Araştır 1 kavramaktan çok daha zordur. Bunun en önemli nedeni sosyal bilimlerin,
bilinçli varlıkların ilişkilerinin ürünü olan sosyal ilişkileri, olayları ve olguları
incelemeye çalışmasıdır. Ancak çoğu sosyal bilimciye göre bu durum, sosyal
olayların kararlı olmadığı ve bu alanda doğa yasalarına benzer sosyal yasaların
bulunmadığı anlamına gelmez. Onlara göre sorun bir nicelik ya da derece
farkıdır.

Dogmatik hukuk bilimi, belirli bir yer ve zamanda yürürlükte bulunan ku-
ralları birer “dogma (doğruluğu tartışma götürmeyen ilke)” olarak ele alarak;
mantık ve muhakeme aracılığıyla inceler, açıklar, yorumlar, birbirleriyle olan
Araştır 2 ilişkilerini, bağlantılarını ortaya koyar ve boşlukları belirleyip doldurur. Ay-
rıca, toplumsal gerçeklikteki benzer bir takım ilişkileri kişilik, ehliyet, yetki,
butlan, sözleşme, vasiyet, kast, ihmal vb. gibi kavramlar aracılığı ile tipleştirir,
sınıflar ve böylece benzer ilişkilerin aynı hükümlere tabi olmasını sağlar.

35
 Sosyolojiden Hukuk Sosyolojisine

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Hukuk sosyolojisinin ilgilendiği yaşayan hukuk, devletin oluşturduğu hukuk-

tan daha geniş ve etkin olduğu oranda onu da kapsayan hukuktur.
1. Yetkili organlarca yürürlüğe konan hukuk,
Araştır 3 2. Mahkeme kararları,
3. Örf ve adet hukuku,
4. Spontane hukuk onun kapsamına girer.

Genel olarak bilimsel yöntemi kullanan hukuk sosyolojisinde araştırma süre-

ci, bütün diğer araştırmalarda olduğu gibi araştırma sorununun tanımlanması
ile başlar. Daha sonra sorun kesin ve açık bir biçimde ifade edilir. Bundan
sonra araştırmacı;
1. Nicel ya da nitel yöntemlerden hangisinin tercih edileceği,
Araştır 4 2. Araştırma evreninin ve örneklemin nasıl olacağı,
3. Anket, görüşme, gözlem, deney, belge tarama vs gibi veri toplama tek-
niklerinden hangisi ya da hangilerinin kullanılacağına karar verdiği
bir araştırma tasarımı oluşturur. Bunu araştırmayı yapmak takip eder.
Araştırma yapıldıktan sonra elde edilen veriler akıl yürütme ilkelerine
uygun olarak yorumlanır ve soruna bir cevap verilir. Nihayetinde bu
araştırma rapor haline getirir.

36
Hukuk Sosyolojisi
Kaynakça
Anthony Giddens, Sosyoloji, Yayıma Hazırlayan:
Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2013.
Arnold Boyd Levison, Knowledge and Society: An
Introduction to the Philosophy of the Social
Sciences, Bobbs –Merrill Company, USA, 1974.
Georges Gurvitch, “Diferansiyel ve Jenetik Hukuk
Sosyolojisi” Çeviren: Hamide Topçuoğlu, C.13,
S. 1-2, s. 220-286.
h t t p : / / t d k . g o v. t r / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _
gts&arama=gts&guid=TDK.
GTS.567ac52a1a4236.58129515, 23.12.2015.
Cahit Can, Hukuk Sosyolojisinin Gelişim Yönü,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları
No:500, Ankara, 1996.
Doğan Özlem, Mantık, Ara Yayıncılık, İstanbul,
1991.
E. Adamson Hoebel, Man in the Primitive World,
Second Edition, New York, 1958.
Eugen Ehrlich, Fundamental Principles of the
Sociology of Law, Translated by Walter L. Moll,
Haeward University Press, Cambridge, 1936.
Hamide Topçuoğlu, Hukuk Sosyolojisi, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No:147,
Ankara, 1960.
Muzaffer Sencer/Yakup Irmak, Toplumbilimlerinde
Yöntem, Say Kitap Pazarlama, İstanbul, 1984.
Necip Bilge, Hukuk Başlangıcı Dersleri, Gözden
Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, Sevinç
Matbaası, Ankara, 1972.
Nicholas Sergeyevitch Timasheff, “Fundamental
Problems of the Sociology of Law”, The American
Catholic Sociological Review, Vol.2, No.4, Dec.
1941, s.233-248.
Niyazi Öktem/Emel Karagöz, Sosyal Bilimlerde
Yöntem, Astana Yayınları, Ankara, 2015.
Roman Boutellier/Oliver Gassmann/Sabine Raeder,
“What is the difference between social and natural
sciences?”, http://www.collier.sts.vt.edu/sciwrite/
pdfs/boutellier_2011.pdf, 05.06.2016.
Stephen F. Ledoux, Defination Natural Sciences,
Behaviorology Today, Volume 5, Number I,
Spring 2002, s. 34-36.
Thomas Hobbes, Leviathan, Edited with an
Introduction and Notes by J.C.A. GASKIN,
Oxford University Press, Oxford, 2008, s.37.
Ülker Gürkan, Hukuk Sosyolojisine Giriş, 4. Baskı,
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
37
 Bölüm 3
Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi
öğrenme çıktıları

1 2
Hukukun Kaynakları Hukuk Tipolojisi ve Grup Hukuku
1 Hukukun şekli ve maddi kaynakları 2 Grup hukukunun oluşum süreci ve şekli
konusunda bilgi sahibi olabilme hakkında açıklama yapabilme

Anahtar Sözcükler: • Şekli Kaynaklar • Maddi Kaynaklar • İbn Haldun • Marks • Durkheim
• Hukuk Tipolojisi • Diferansiyel Hukuk Sosyolojisi • Grup Hukuku

38
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Hukuku hem toplumsal yaşamın ve yapının bir
ürünü olarak hem de insan davranışlarına yön ve-
rerek toplumsal yaşamın bir belirleyicisi olarak ele
alan hukuk sosyolojisi genel olarak hukuka dair üç
konuyla ilgilenir: Hukukun geçek(maddi) kaynak-
ları, sosyal topluluk tiplerine göre farklılaşması ve
değişimi.
Biz bu bölümde hukuk sosyolojisinin ilgilendi-
ği bu üç temel konudan ilk ikisini ele alacağız ve
aşağıdaki sorulara cevap arayacağız: Hukukun ger-
çek kaynakları nelerdir? Hangi toplumsal ilişkiler
hukuki müesseseleri oluşturmaktadır? Grup ya da
topluluklarda karşımıza çıkan hukuk tiplerinin be-
lirleyicileri nelerdir?
HUKUKUN KAYNAKLARI
“Kaynak” sözcüğünün Türk Dil Kurumu Söz-
lüğündeki anlamlarından biri “bir şeyin çıktığı yer,
menşe”dir. Kaynak sözcüğün bu anlamından hare-
ketle hukukun kaynaklarının maddi ve şekli kay-
naklar olmak üzere ikiye ayrıldığı söylenebilir.
HUKUKUN
KAYNAKLARI
HUKUKUN HUKUKUN
ŞEKLİ MADDİ
KAYNAKLARI KAYNAKLARI
Şekil 3.1
Hukukun Şekli Kaynakları
Dogmatik hukuk anlayışının, hukukun kaynağı
olarak bize işaret ettiği hukukun şekli kaynakları,
hukuk kurallarının ortaya çıkarken büründükleri
şekilleri, hukuk kurallarının bulunacağı yerleri, kap-
samları hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder.
Hukukun şekli kaynakları asıl ve yardımcı kay-
naklar olarak ikiye ayrılır. Bu ayrım esas itibariyle
Medeni Hukuk kökenlidwir. “Hukukun uygulan-
ması ve kaynakları” başlığını taşıyan Türk Medeni
Kanununun 1. maddesine göre, “Kanun, sözüyle ve
özüyle değindiği bütün konularda uygulanır. Kanun-
da uygulanabilir bir hüküm yoksa, hâkim, örf ve âdet
hukukuna göre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu
olsaydı nasıl bir kural koyacak idiyse ona göre karar
verir. Hâkim, karar verirken bilimsel görüşlerden ve
yargı kararlarından yararlanır.”
Buna göre hukukun şekli kaynakları şöyledir:
Resim 3.1
Yazılı Olmayan Kaynakları Yazılı Kaynakları
• Anayasa
• Kanunlar
• Milletlerarası
Antlaşmalar
• Hukuki Örf ve Adet
• Kanun Hükmünde
Kuralları
Kararnameler
• Tüzükler
• Yönetmelikler
• Diğerleri
Hukukun Yardımcı Kaynakları
Bilimsel Görüşler Yargısal Kararları
Hukukun şekli kaynakları çeşitli sosyal koşul-
ların bir araya gelmesi halinde, bireyin nasıl hare-
ket etmesi gerektiğini belirten davranışları gösterir.
Ancak hukuk sosyolojisi açısından bu kuralların
önceden tespit edildiği ve bireyin bu kurallara göre
hareket ettiği iddia edilemez. Hukuk sosyolojisine
göre bu kurallar bir davranış ortaya çıktıktan sonra,
yani çeşitli sosyal ilişkiler çeşitli şekillerde gözlem-
lendikten sonra benimsenmektedir. Nitekim bir
kuralın, örf ve adet kuralı haline gelmesi için “sürek-
lilik (kadim olması)” ve “genel inanç” olmak üzere iki
unsuru birlikte taşıması gerekmektedir. Süreklilik,
yani kadim olma durumu Mecelle’nin 166. madde-
sinde “kadim odur ki, evelini bilür olmaya” şeklinde
39

ifade edilmektedir. Genel inanç ise o kurala uyma-
nın mecbur olması, yani belirli bir hareket tarzının
tekrarlanmasının başkalarından istenebileceği konu-
sunda topluluğu oluşturan bireyler arasında varlığını
sürdüren kanıyı ifade eder. Bununla birlikte bir örf
ve âdetin dogmatik hukuk açısından hukukun şek-
li kaynağına dönüşebilmesi için bu iki unsur yeterli
değildir. “Devlet desteği” denen üçüncü bir unsura
ihtiyaç vardır. Devlet desteği, söz konusu örf ve ade-
tin kanunlar tarafından yapılan atıflarla hukuki yap-
tırıma bağlanmasıdır (Bilge, 1972, s. 40).
Görüldüğü üzere örf ve adet kuralı ancak sosyal
ilişkiler bağlamında ortaya çıkan ve ona uyulma-
sı konusunda toplumu oluşturan bireyler arasın-
da varlığını sürdüren bir inancı gerektirmektedir.
Dogmatik hukuk açısından hukuk kuralına dönü-
şebilmesi ise ancak devlet desteği ile mümkündür.
Tüm bunlar örf ve adet kuralının sosyal hayatın bir
ürünü olarak ortaya çıktığını göstermektedir. Aynı
durum yazılı hukuk kuralları için de geçerlidir.
Yine soyut hukuk kurallarının somut olaya uygu-
lanması olan Mahkeme içtihatları ve hukuk hak-
kındaki görüşleri içeren doktrin de hukuku oluştu-
ran maddi kaynaklar arasında yer almaz. Bunların
tamamı sosyal hayatın bir ürünü olarak hukuku
oluşturan maddi kaynakların tespit şekillerini ifade
eder ve dogmatik hukuk bilimi tarafından incele-
nirler (Topçuoğlu, 1960, s.154-155).
Hukukun Maddi Kaynakları
Hukuk sosyolojisi açısından hukukun kaynak-
ları denince akla gelen onun büründüğü şekli gös-
teren şekli kaynaklar değil, onları meydana getiren
toplumsal gerçekliktir. Bunlar hukukun maddi,
yani gerçek kaynaklarını ifade eder ve sistematik
hukuk sosyolojisi tarafından incelenirler.
Hukukun gerçek kaynaklarına ulaşabilmemiz,
başka bir ifadeyle hukukun şekli kaynaklarının
kaynağını öğrenebilmemiz için şu soruyu cevap-
landırmamız gerekmektedir: “Sosyal hayat içinde
ortaya çıkan ilişkilerden hangileri hukuku oluştur-
maktadır?” İşte bu sorunun cevabı bizi hukukun
gerçek kaynaklarına ulaştıracaktır (Gürkan, 2005,
s. 42; Topçuoğlu, 1960, s.156-158).
İnsanları bir arada yaşamaya, toplumlar kurmaya
yönelten ve Grotius tarafından “toplumsallık iştahı”
adı verilen sosyallik özelliği, insanların birbirleriyle
sonsuz çeşitlilik gösteren ilişkiler kurmasının temel
nedenidir. İnsanlar karşı cinsle, arkadaşlarıyla, ak-
rabalarıyla, müşterileriyle, mensup olduğu dernek-
40
Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi
lerle, sendikalarla çeşitli ilişki ve bağlantı içindedir-
ler. Ancak sayılamayacak çeşitlilikteki bu ilişkilerin
tamamı değil, sadece bir kısmı hukuk kuralları ile
düzenlenmektedir (Gürkan, 2005, s.44). Örneğin
bir aile içinde anne, baba, kardeş, amca, hala, dayı,
teyze, gelin, damat gibi kan bağı ya da evlenmey-
le oluşan akrabalar arasında sayılamayacak kadar
farklı ilişki biçimleri söz konusudur. Ancak bu iliş-
kilerin bir kısmı din, bir kısmı ahlak, bir kısmı örf
ve adet, bir kısmı görgü kurallarıyla düzenlenirken,
bir kısmı da hukuk tarafından düzenlenmektedir.
O zaman akla şu soru gelmektedir. Bu ilişkilerden
hangileri hukuku oluşturma potansiyeline sahiptir?
Bu soru öteden beri düşünürlerin ve sosyologların
ilgisini çekmiş cevaplandırılmaya çalışılmıştır. Bu-
lunan cevaplar ise birbirinden farklı olmuştur.
İbn Haldun: Devlet ve Hukuk Güç ve Müca-
delenin Ürünüdür
Resim 3.2
Toplumun temelini insanın sosyal özelliğinin
oluşturduğunu belirten İbn Haldun’a göre her-
hangi bir yaratık olarak zayıf ve güçsüz olan insana
Allah kendisini koruması için akıl ve el vermiştir.
Ancak kendini koruması ve tüm ihtiyaçlarını kar-
şılaması için bu da yeterli değildir. Çünkü tek bir
insanın kendini korumak da dâhil tüm ihtiyaçla-
rını karşılayabilmesi için çok sayıda kişinin elbir-
liği gerekmektedir. Bu bir arada yaşama özelliği
ve yardımlaşma zorunluluğu toplumların her yö-
nüyle aynı özellikler göstermesini gerektirmez. İbn
Haldun’a göre bunun sebebi “toplumların geçinme
şekillerinin birbirinden farklı olmasıdır.” (İbn Hal-
dun, 2015, s. 273). O’na göre, toplulukların yerleş-
tikleri coğrafyanın ve o coğrafyada görülen iklimin
özellikleri ile üretim şekil ve ilişkileri onların farklı
Hukuk Sosyolojisi
hayat yaşamalarına neden olur (İbn Haldun, 2015,
s. 273). Geniş sahralarda ağaç dikerek, ekin eke-
rek ya da koyun, keçi, inek besleyerek geçimleri-
ni temin etmek zorunda olanlar göçebe bir hayat
yaşamak zorundadır. İhtiyaçlarını ancak yaşamla-
rını sürdürmeye yetecek miktarda karşılayabilen
göçebeler zamanla varlıklarını artırıp güçlenerek
ya da yerleşik bir uygarlığı yenerek yerleşik bir ha-
yata geçerler. Yerleşik hayat ise bolluğa neden olur
ve refahı arttırır (İbn Haldun, 2015, s. 273-373).
Devlet aşamasına ulaşan bu topluluklarda, iktidarı
ele geçirenler, bu durumu sürdürmek isterler. İşte
hukuk göçebelikten yerleşik yaşama, devletin ilk
aşamasından yıkılma aşamasına kadar sürekli ola-
rak varlığını sürdüren hakimiyet ve istismar ilişki-
lerinin ürünü olarak ortaya çıkar.
Durkheim: Hukuk Benzer ve Farklı İhtiyaçlar
Nedeniyle Ortaya Çıkan Dayanışmanın Ürünüdür
Resim 3.3
Fransız düşünür Durkheim’a göre, hukuku
oluşturan ve toplumu bir arada tutarak onun ka-
osa sürüklenmesini engelleyen şey benzer ve farklı
ihtiyaçlar nedeniyle ortaya çıkan “dayanışma”dır
(Giddens, 2013, s.48).
O’na göre nasıl hücreler birleşerek insanı mey-
dana getiriyorsa, insanlar da birleşip toplumu mey-
dana getirmektedir. Bu yapı kendini oluşturan
bireylerin kişisel karakterlerinden bağımsız bir ni-
teliğe sahiptir (Öktem/Türkbağ, 2003, s. 299-300).
Yani toplum tek tek üyelerinin eylem ve çıkarların-
dan daha fazla bir şeydir (Giddens, 2013, s.47).
Toplum içinde yaşadığı her olay ve olguyu merak
eden birey bunlara çeşitli açıklamalar getirir. Kültüre
bağlı olarak bu açıklamalar çeşitli kalıplara bürünür.
Aynı kültüre sahip insanlar bazı ortak kavramlarda
birleşir ve böylece “kolektif bilinç” denen birçok or-
tak kavram oluşturulur. Dil, din, sanat, hukuk, örf-
adet, moda, üretim, tüketim, rejim, savaş, barış gibi
olgular işte bu kolektif bilincin ürünüdür. Dili ele
alalım. Aynı dili konuşan toplum üyelerinin sözcük-
ler ve onların anlamları üzerinde tam bir uzlaşmaları
göze çarpar. Bir canlıya bir gün kedi başka bir gün
köpek denmez. O canlıya kedi ya da köpek denmesi
konusunda toplumun tüm bireyleri uzlaşmıştır. İşte
dilde olduğu gibi diğer alanlarda da, dil düzeyinde
olmasa bile kollektif bilincin etkisi görülür. Top-
lumda bu kolektif bilince bağlı olarak ortaya çıkan
“manevi çevreler” bireye “yapış tarzları” dayatır. Bi-
reyin sosyalleşme süreci içerisinde öğrendiği görgü,
giyinme, konuşma, terbiye, ahlak ve din gibi “yapış
tarzları” onu kuşatır ve baskı altına sokar. Birbirini
izleyen kuşaklar boyunca sürüp giden bu gibi ortak
inanç ve duygular “BİZ” kavramını ve “benzerlik-
ten doğan dayanışma”nın esasını oluşturur Öktem/
Türkbağ, 2003, s.300).
Benzerlikten doğan ve “BİZ”i oluşturan daya-
nışma, “mekanik dayanışma” olarak isimlendirilir
ve birleşme normlarını, örf-adet, din, ahlak ve hu-
kuk kurallarının temelini oluşturur. Bu kurallara
uymak zorunludur. İnsan toplumsal bir varlık ol-
duğundan ve bir arada yaşamayan insan söz konu-
su olamayacağından, hepsinin kendine özgü yaptı-
rımları olan kurallara uymaktan başka çare yoktur.
Aksi takdirde birleşme ortadan kalkar (Öktem/
Türkbağ, 2003, s. 301).
Ne var ki sanayileşme ve kentleşmeyle birlik-
te, mekanik dayanışma biçiminin çözülmesine
neden olan bir işbölümü artışı gözlemlenmiştir.
Artık insanlar eskisinden çok daha fazla “farklı
olana” bağımlı hale gelmiştir. Başka bir ifadeyle,
yeni dönemde, benzerlikten kaynaklanan “mekanik
dayanışma”nın etkisi azalırken, farklılıktan kaynak-
lanan “organik dayanışma”nın etkisi artmıştır (Gid-
dens, 2013, s.48).
İnsan sosyal dayanışmayla işbirliği kurmaya
mecburdur; çünkü insan ancak sosyal dayanışma
halinde yaşamını sürdürebilir. Bu nedenle “meka-
nik” ve “organik” her iki tür dayanışmayı bozan bi-
reyleri toplum cezalandırır. Hukukun temeli budur.
Benzeyiş dolayısıyla oluşan mekanik dayanışmanın
bozulması “cezalandırıcı” yaptırımları; işbölümü do-
layısıyla oluşan organik dayanışmanın bozulması ise
“düzeltici” yaptırımları gerektirir. Çünkü “BİZ” kav-
ramının belirleyici olduğu mekanik dayanışmanın
bozulması durumunda toplumun büyük bir kısmını
etkilenirken, işbölümünün ortaya çıkardığı organik
dayanışmanın bozulması toplumun sadece bir kıs-
mını etkiler. Örneğin bir marangozun verdiği söze
41

uygun hareket etmemesi toplumdan ziyade o işi ona
vereni zarara sokar. Bu nedenle mekanik değil orga-
nik dayanışmaya zarar verir. Marangoza cezalandırı-
cı yaptırımlar uygulanması, insanların marangozluk
mesleğinden uzaklaşmalarına yol açar. Bu da toplum
için zararlı bir durumdur. O halde bozulan duru-
mun düzeltilmesi, yani düzeltici yaptırımların uy-
gulanması en akılcı yoldur (Öktem/Türkbağ, 2003,
s. 302). Bir zamanlar, bazı toplumlarda, sözünde
durmamanın mekanik dayanışmaya zarar veren bir
davranış olarak algılanması, bu nedenle de kırbaç ve
hapis gibi yaptırımlarla cezalandırılması, günümüz-
de ise benzer bir davranışın mekanik dayanışmadan
ziyade organik dayanışmayı bozan bir durum olarak
görüldüğü için düzeltici yaptırımlarla cezalandırıl-
ması bu duruma verilebilecek ilginç bir örnektir.
(Durkheim, 2016, s.263).
İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Ko-
runmasına İlişkin Sözleşme
ile bu Sözleşme’ye ek birinci Protokol’de ta-
nınmış bulunan haklardan ve özgürlükler-
den başka haklar ve özgürlükler tanıyan
Protokol No. 4
Madde 1.
“Hiç kimse, yalnızca sözleşme ilişkisinden doğan
bir yükümlülüğü yerine getirememiş olmasından
dolayı özgürlüğünden yoksun bırakılamaz.”
Marks ve Engels: Bir Üst Yapı Kurumu Olan
Hukuk Sınıflar Arası Mücadelenin Ürünüdür
Resim 3.4
Marks ve Engels’e göre hukuki ilişkileri ve ku-
rumları oluşturan “sınıflar arası mücadeledir.” Bi-
reyciliği esas alan liberalizmden farklı olarak Mark-
42
Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi
sist bakış açısına göre alt yapı olarak isimlendirilen
insanların içinde bulundukları üretim araçları,
üretim güçleri, üretim ilişkileri ve doğal koşullar
devletin ve hukukun da içinde yer aldığı üst yapı
kurumlarını belirler (Işıktaç, 2008, s.46). Üst yapı
kurumlarının oluşmasında, başka bir ifadeyle top-
lumsal gelişimin şekillenmesinde bireysel fikirlerin
rolü pratik açıdan bir hiçtir. Çünkü fikirlerin biza-
tihi kendileri, toplumsal yaşamın maddî koşulları-
nın ürünüdür. Devlet, hukuk ve diğer yapılar gibi
toplumsal kurumlar da sıkı sıkıya maddi toplum-
sal koşullara bağlıdır. Alt yapı ile onun yansıması
olan hukuk, ahlak ve devlet gibi üst yapı kurumları
arasında zorunlu bir ilişki vardır. Özellikle alt yapı
kurumlarını kontrol eden kişiler, kendi amaçları
doğrultusunda hukuk, ahlak ve devleti düzenlerler.
Üretimin asıl aktörleri olan çalışanlar aleyhine işle-
yen bu durum bir çelişki oluştur ve çatışmaya ne-
den olur (Öktem/Türkbağ, 2003, s.329).Toplum-
sal gelişim sürecinde bir aşamadan diğerine geçişin
kaçınılmazlığının nedeni budur. Toplumun maddî
temelindeki bu çatışmanın daha farklı üretim tarz-
larını ortaya çıkarması Marksist toplum ve hukuk
teorisinin temelini oluşturur. Bu bakış açısı ilk ola-
rak Alman felsefeci Hegel tarafından ortaya konan
ve daha sonradan Marks tarafından benimsenen
“diyalektik” yöntemle yakından ilişkilidir.
Kökleri Antik Yunana dayanan “diyalektik” kav-
ramına ve yöntemine yeniden hayat veren Alman
filozof Hegel’dir. Hegel’e göre, pozitif-negatif, si-
yah-beyaz, proletarya (işçi sınıfı)-burjuva (üretim
araçlarını elinde tutanlar), sıcak-soğuk gibi tüm
varlıklar birbirine zıt, birbiriyle çelişen unsurlardan
oluşur. Her varlık kendi karşıtını içinde barındırır.
İşte her dönüşümü oluşturan şey, diyalektiğin en
önemli yasası olan bu karşıtların savaşımıdır (Uy-
gun, 2014, s.311). Karşıtlardan biri olmadan öte-
kinin olamayacağını, her hareketin ve değişimin
karşıtların savaşımı ile açıklanabileceğini ortaya
koyan diyalektik yönteme göre olaylar birbirine
bağlı olarak iler-
ler. Karşıtlıkları
“tez” ve “antitez”
olarak isimlendi- SENTEZ
ren Hegel, bun-
ların savaşımın-
dan yeni bir tez
olan ve antitezini AN
TEZ TİT
EZ
içinde barındıran
“senteze” ulaşıla-
cağını ileri sürer. Şekil 3.2
Hukuk Sosyolojisi

Bununla birlikte Hegel “İdealist”ti. Yani, ona
göre, doğa ve insanlık tarihi işte bu içinde zıtlıkları
barındıran “yaratılmamış idenin(bilincin)” kendini
göstermesinden, başka bir şey değildir.
Marks ise maddi evreni “idenin(bilincin)” ürü-
nü olarak gören idealist dünya anlayışını reddede-
rek, diyalektiğin yasalarının maddi evrenin yasaları
olduğunu ileri sürmüştür. Onun ifadesiyle Hegel’in
diyalektiği başının üzerinde ters bir şekilde du-
rurken yeniden ayakları üzerine kondu. Kısacası
Marks Hegel’in sistemini, onun idealist kabuğunu
atarak kabul etti. Bunu Kapital’in İkinci sayısının
Önsözünde şöyle ifade eder:
“Benim diyalektik yöntemim, Hegelci
yöntemden yalnızca farklı değil, aynı
zamanda onun tam karşıtıdır da. Hegel
için insan beyninin yaşam-süreci, yani
düşünme süreci —Hegel bunu “Fikir”
(“Idea”) adı altında bağımsız bir özneye
dönüştürür— gerçek dünyanın yaratıcısı
ve mimarı olup, gerçek dünya, yalnızca
onun dışsal ve görüngüsel (Phenomenal)
biçimidir. Benim için ise tersine,
fikir, maddi dünyanın insan aklında
yansımasından ve düşünce biçimlerine
dönüşmesinden başka bir şey değildir.”
Kaynak: Marx, Karl: Kapital: Kapitalist
Üretimin Eleştirel Bir Tahlili, C. I,
Üçüncü Baskı, Çev. Alaattin Bilgi, Eriş
Yayınları, 2003, s.26-27.
Toplumların (1) ilkel komünalizm, (2) köleci
üretim tarzı, (3) feodal üretim tarzı ve (4) kapitalist
üretim tarzı olmak üzere dört aşamadan geçtiğini,
gelecekte ise (1) sosyalist üretim tarzı ve (2) komü-
nist üretim tarzı olmak üzere iki aşamadan geçeceği-
ni ileri sürer. Sınıfların olmadığı ilkel komünalizmde
devlet ve hukukun ilkel ve organik düzeyde olduğu;
efendiler ve kölelerin bulunduğu köleci üretim tar-
zında devlet ve hukukun yönetici sınıf olan efendi-
lerin çıkarlarına hizmet ettiği; feodal beyler ve köy-
lülerin oluşturduğu feodal üretim tarzında devlet
ve hukukun feodal beyler lehine köylülerin sömü-
rülmesine hizmet ettiği; üretim araçlarını ellerinde
bulunduran burjuvalar ile işçi sınıfının(proletarya)
söz konusu olduğu kapitalist üretim tarzında devlet
ve hukukun işçi sınıfının sömürülmesine ve mevcut
durumun sürdürülmesine hizmet ettiği kabul edilir.
(Işıktaç, 2008, s.48). Burjuvanın kendi mezar kazı-
cılarını ürettiği kapitalist toplumda çatışmanın kaçı-
nılmaz olduğu, bir devrimle bu üretim tarzının sona
ereceği, kapitalist toplumun kurumlarını tasfiye
edecek olan “proletarya diktatörlüğü”nün kurulacağı
sosyalist üretim tarzından sonra toplumsal sınıfların,
dolayısıyla çatışmanın ortadan kalkacağı, devlet ve
hukukun anlamsız olacağı “komünist aşamaya” ulaşı-
lacağı öngörülür (Göze, 2000, s.288).
Hukuku oluşturan ilişkiler konusunda yukarıda
anlatılanlar dışında farklı cevap veren düşünürler
de vardır. Örneğin Jhering ve Heck “menfaat iliş-
kilerinin”, Gurvitch ise “sınırlandırıcı ve birleştiri-
ci ilişkilerin” hukuku yarattığını ileri sürmüşler ve
kısmen de bunu ispat edebilmişlerdir. (Topçuoğlu,
1960, s.160).

Öğrenme Çıktısı

1 Hukukun şekli ve maddi kaynakları konusunda bilgi sahibi olabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hukukun maddi kaynak-

larını öğrenebilmemiz için
hukuk sosyolojisinin hangi
soruya yanıt aradığını araş-
tırınız.
Farlı düşünürlerin hukukun
Hukukun maddi kaynakları
maddi kaynakları konusun-
ile şekli kaynakları arasında
daki görüşlerini örneklerle
nasıl bir ilişki vardır?
anlatınız.

43

HUKUK TİPOLOJİSİ VE GRUP
HUKUKUNUN OLUŞUMU
Resim 3.5
Diferansiyel hukuk sosyolojisi olarak da isim-
lendirilen hukuk tipolojisi, esas itibariyle sosyal
gruplar ile daha büyük bir sosyal yapıyı ifade eden
“kaplamsal toplulukları” ve bunların oluşturdukları
hukuk tipleri ile hukuk sistemlerini inceler. Hukuk
sosyolojisini inceleme alanlarını esas alarak tasnif
eden ve bu tasnifi ülkemizdeki çoğu hukuk sos-
yoloğu tarafından benimsenen Gurvitch hukuk
tipolojisini incelemeye başlarken “…artık hukuki
gerçekliğin mikrofizik cephesini bırakıp, makrofizik
cephesine geçiyoruz” der (Gurvitch, 1957, s. 220).
Bunun anlamı şudur:
Makro hukuk sosyolojisi olarak da adlandırılan
bu faaliyette, sistematik hukuk sosyolojisi tarafından
incelenen ve hukukun kaynağını oluşturan sosyal iliş-
kiler bir kenara bırakılacak ve söz konusu ilişkilerin
cereyan ettiği gruplar ele alınacaktır.
Bilindiği gibi sosyal ilişkiler, ancak bir grup için-
de ortaya çıkar. Bu nedenle gruplar sosyal ilişkiler
için zorunludurlar. Sosyal grup kan bağı, iş, inanç,
çıkar, ortak bir amaç vb. gibi nedenlerle bir araya
gelmiş insan topluluklarıdır. Böylece karşımıza ai-
leler, akrabalar, meslek kuruluşları, cemaatler, tari-
katlar, spor kulüpleri, dernekler, sendikalar, siyasi
partiler, devletler gibi çeşitli gruplar çıkar (Gürkan,
2005, s.46; Gurvitch, 1957, s. 220).
44
Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi
Yukarıda da ifade edildiği üzere insanların bir
araya gelerek bir grup oluşturmalarının kan bağı,
iş, inanç, çıkar ve ortak amaç gibi çok farklı neden-
leri vardır. Bu farklı nedenler belirli özellikleriyle
birbirinden ayrılan farklı grupların ortaya çıkması-
na neden olur. Aynı şekilde grup hukuku da farklı-
laşır. Çünkü grup hukuku içinde doğduğu yapının
özelliklerini taşır. Örneğin kazanç paylaşma amacı
güden ticari şirketlerin hukuku, bir hayır kurumu-
nun hukukundan farklıdır (Gürkan, 2005, s.46).
Biri için hukuka uygun olan kazanç paylaşma, di-
ğeri için kapatılma sebebidir.
5253 sayılı Dernekler Kanununun 2.
mad-desinde dernek, “Kazanç paylaşma
dışında, kanunlarla yasaklanmamış belirli
ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere,
en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi
ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek
suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip
kişi toplulukları” olarak tanımlanmıştır.
Bununla birlikte hangi grubu ele alırsak alalım,
grup üyeleri arasında ve üyelerle grup arasında re-
kabet, çatışma, dayanışma ya da uzlaşma şeklinde
ortaya çıkan çeşitli ilişki biçimleri söz konusudur.
Geçici nitelikteki bu ilişkilerin sonucunda ise grup
içinde geçici dengeler oluşur. Kurulan bu denge-
ler “grup hukuku”nu da belirler (Gürkan, 2005,
s.46). Örneğin bir siyasi partinin üyeleri arasında
gözlemlenen rekabet, çatışma, uzlaşma ve geçici
bir dengenin kurulması genellikle yeni hukuk ku-
rallarının oluşması ile sonuçlanır. Parti tüzüğünde
yapılan değişikliklerle genel başkanın seçimi, ola-
ğanüstü kongre toplantıları, disiplin suçları ve ce-
zaları gibi çeşitli hükümlerde yapılan değişiklikler
bu yeni dengeyi yansıtır.
Gruplar bir araya gelerek kaplamsal toplulukları
oluştururlar. Eski dönemlerde kabile, site ve impa-
ratorluk gibi yapılarla kendini gösteren kaplamsal
toplum günümüzde milli toplum, Avrupa Konse-
yi, Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler gibi yapılarla
Hukuk Sosyolojisi

karşımıza çıkmaktadır (Gürkan, 2005, s.46). Gö-
rüldüğü üzere sosyolojik açıdan devlet, kaplamsal
bir toplum değildir. Hukukun oluşturulması bakı-
mından kendisi gibi yetenekli diğer gruplarla kap-
lamsal bir toplumu ifade eden bir millet içinde yer
alan kısmi bir topluluk, yani bir grup sayılmaktadır
(Topçuoğlu, 1960, s.164).
Gruplarda üyeler arasında gözlemlenen rekabet,
çatışma ve uzlaşma; gruplardan oluşan kaplamsal
toplumlarda da söz konusudur. Kaplamsal toplum
içinde bulunan grupların birbirleriyle rekabeti, ça-
tışması, uzlaşması ve geçici dengeler kurması, grup
hukukunda olduğu gibi kaplamsal toplumun huku-
kunu belirler. Örneğin bir milli toplum içinde ba-
zen dinsel gruplar, bazen ekonomik gruplar, bazen
başka gruplar rekabet ederek, çatışarak, ittifaklar
oluşturarak diğerlerine galebe çalıp egemen duruma
geçebilir. Doğal olarak o toplumun hukuk sistemi
de bu yeni denge durumunu izler. Kaplamsal top-
lumların oluşturduğu bu hukuka “hukuk sistemi”
denir. Site hukuk sistemi, dini hukuk sistemleri,
çağdaş hukuk sistemleri, sosyalist hukuk sistemi,
kapitalist hukuk sistemi, Batı hukuk sistemi, Avru-
pa Birliği Hukuk sistemi buna örnek olarak verile-
bilir (Gürkan, 2005, s.46; Topçuoğlu, 1960, s.164).
II. Dünya Savaşı, dünya çapında yapılan iki
savaştan ikincisi olup birçok milletin yer aldığı,
1939’dan 1945’e kadar süren küresel bir askerî
çatışmadır. Savaşa dönemin tüm büyük güçleri
olan Birleşik Krallık, Sovyetler Birliği, ABD, Çin
Cumhuriyeti ve Fransa, savaşı kazanan Mütte-
fik Devletler olarak; Almanya, İtalya ve Japonya,
Mihver(eksen) Devletler olarak katılmıştır. Savaş
sonrası kurulan “Yeni Dünya Düzenin” temel hu-
kuki metinlerinden biri olan Birleşmiş Milletler
Şartı’nın birçok maddesi gibi 23 ve 27/3. maddele-
ri de “kaplamsal toplum” içinde bulunan grupların
çatışma, rekabet ve uzlaşması ile kurulan dengenin
çarpıcı bir örneğidir:
Son olarak şunu ifade etmekte yarar vardır. Na-
sıl ki gruplar kaplamsal toplulukların özelliklerini
ve hukukunu etkiliyorsa, aynı şekilde kaplamsal
toplumlar da grupların özelliklerini ve grup hu-
kukunu etkilemektedir. Örneğin ilkel toplumlar-
da, kapitalist toplumlarda ya da faşist toplumlarda
bulunan aynı özellikteki bir grup, mensup olduğu
kaplamsal topluluğun özelliklerine göre değişiklik
gösterir. İlkel toplumlarda klan ile aynı anlama ge-
len aile çağdaş toplumlarda bambaşka bir şeyi ifade
etmektedir. İlkel toplumlarda gözlemlenen evlilik
yasakları ile çağdaş toplumlarda gözlemlenen ev-
lilik yasaklarının farklılaşması da bu nedenledir
(Gurvitch, 1957, s. 222). Yine aynı şekilde faşist
bir toplumdaki meslek kuruluşu ile demokratik
bir toplumdaki meslek kuruluşu bambaşka şeyleri
ifade eder. Birinde belirli bir mesleğe mensup olan-
ların ortak ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faali-
yetleri kolaylaştırmak ve mesleğin gereğine uygun
bir biçimde icra edilmesini sağlamak gibi amaçlar
varken, diğerinde temel amaç devlete hizmettir.

Öğrenme Çıktısı

2 Grup hukukunun oluşum süreci ve şekli hakkında açıklama yapabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Grup içinde ya da gruplar

Kaplamsal toplumların, Grubun özellikleri ile grup arasında yaşanan çatışma,
grup ve grup hukuku üze- hukuku arasında nasıl bir rekabet ve uzlaşmanın grup
rindeki etkisini araştırınız. ilişki vardır? hukuku üzerindeki etkisini
anlatınız.

45
 Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi

Yaşamla İlişkilendir

Dünya Beşten Büyük Müdür?

II. Dünya Savaşı, 1939’dan 1945’e kadar süren, sayısı tartışmalı olmakla birlikte yetmiş milyondan
fazla insanın öldüğü, bir o kadar insanın yaralandığı, insanlığın ortak mirasının yok edildiği, şehirlerin
yerle bir olduğu tarihin en büyük çatışmasıdır. Birleşik Krallık, Sovyetler Birliği, ABD, Çin Cumhuri-
yeti ve Fransa’dan oluşan Müttefik Devletler ile Almanya, İtalya ve Japonya’dan oluşan Mihver(eksen)
Devletler arasında geçen bu küresel çatışma Müttefik Devletlerin zaferiyle sonuçlanmıştır. Ardından
benzer acıların tekrar yaşanmaması için galip devletler öncülüğünde yeni bir dünya düzeninin kurul-
ması için çeşitli girişimler başlatılmıştır. Nihayet Yalta’da yapılan bir dizi toplantının ardından Başkan
Roosevelt, Başbakan Churchill ve Başkan Stalin, 11
Şubat 1945 günü barış ve güvenliği korumak amacıy-
la bir uluslararası örgüt kurma kararlarını açıklamış-
lardır. Bu kararı izleyen ilk adım 25 Nisan 1945 tari-
hinde San Francisco’da toplanan “Uluslararası Örgüt
Hakkında Birleşmiş Milletler Konferansı” olmuştur. Bu
Konferansta 111 maddeden oluşan “Birleşmiş Millet-
ler Şartı”na son şekli verilmiştir. Bu Şartı’nın birçok
maddesi gibi 23 ve 27/3. maddeleri de grupların ça-
tışma, rekabet ve uzlaşması ile kurulan dengenin çar-
pıcı bir örneğidir:
m. 23. “Güvenlik Konseyi, Birleşmiş Milletler’in on beş üyesinden oluşur. Çin Cumhuriyeti, Fransa,
Rusya Federasyonu, Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Krallığı ve Amerika Birleşik Devletleri Güven-
lik Konseyi’nin sürekli üyeleridir.”
m. 27/3. “Güvenlik Meclisinin diğer bütün meselelerdeki kararları, Sürekli Üyelerin hepsinin oyları
dâhil olmak üzere, dokuz Üyenin müspet oyu İle alınır, şu kadar ki, VI ncı bölüm ile 52 ncı maddenin 3 üncü
fıkrası uyarınca alınan kararlarda, bir uyuşmazlıkta taraf olan, oy vermekten İmtina eder.”
Görüldüğü üzere II. Dünya Savaşının galipleri, oluşturdukları yeni düzende başköşeye oturmuş ve
Birleşmiş Milletler Hukukunu kendi lehlerine oluşan yeni dengeye göre inşa etmişlerdir. Buna itiraz eden
grupların sloganı haline gelen “Dünya Beşten Büyüktür” itirazı yeni çatışma, rekabet ve uzlaşmaların ha-
bercisidir. Bu çatışma, rekabet ve uzlaşmanın nasıl bir hukuk oluşturacağını ve dünyanın gerçekten beşten
büyük olup olmadığını zaman gösterecektir.

46
Hukuk Sosyolojisi

Araştırmalarla
İlişkilendir
Hukuk Kurallarına Sayısal Bir Bakış
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından yasa-
ma faaliyeti kapsamında kabul edilen kanunların
adı ve numarası vardır. 671 sayılı Şapka İktisası
Hakkında Kanun, 743 sayılı Türk Kanunu Mede-
nisi, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu gibi. Kanunla-
ra kabul ediliş sırasını esas alarak numara verilmesi
Bolu milletvekili Tunalı Hilmi Bey’in, 14 Aralık
1920 tarihinde verdiği önergenin kabul edilmesiyle
başlamıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafın-
dan kabul edilen ilk kanun, 1 sayılı Ağnam Resmi
Kanunu, ikinci kabul edilen kanun ise 2 sayılı Hıyaneti Vataniye Kanunudur. Kanunların numara-
landırılması kesintiye uğramış ve daha sonra iki kez yeniden 1’den başlayarak numaralandırma yo-
luna gidilmiştir. Bu nedenle kanunların numaralandırılması bakımından üç dönem söz konusudur:
1.DÖNEM (23 Nisan 1920- 27 Mayıs 1960): Bu dönemde kabul edilen ve Resmî Gazete’de
yayımlanan 7480 kanun vardır.
2.DÖNEM (27 Mayıs 1960-7 Eylül 1961). Bu dönemde kabul edilen kanun sayısı 375’tir.
3.DÖNEM (1 Kasım 1961- …). 1 Kasım 1961 tarihinden itibaren kanunlar yeniden 1’den
başlanarak numaralandırılmıştır. Bu dönemdeki 1 sayılı kanun 22.01.1962 tarihinde kabul edilen
Türkiye Büyük Millet Meclisi Üyelerinin Ödenek ve Yollukları Hakkında Kanundur. 15.02.2018
tarihinde kabul edilen “Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Amacıyla Bazı Kanunlarda Değişiklik Ya-
pılmasına Dair Kanun”un numarası 7099’dur. Birden fazla kanunun aynı numaraya sahip olmasının
nedeni işte bu üç dönemdir.
Görüldüğü üzere kanunlara numara verilmeye başlandığı günden 15.02.2018 tarihine kadar
14.954 kanun kabul edilmiştir. Bu kanunların bir kısmı kısa olup birkaç maddeden oluşurken, bir
diğer kısmı yüzlerce maddeden oluşmaktadır. Örneğin Şapka İktisası Hakkında Kanun yürürlük
maddeleri dahil sadece üç madde içerirken, Türk Ticaret Kanunu geçici maddelerle birlikte 1546
maddeden oluşmaktadır. Bu kanunların bir kısmı yürürlükten kalkmış olsa da binlercesi halen yü-
rürlüktedir. Binlerce kanunun yürürlükte olması on binlerce, hatta yüzbinlerce kanun maddesinin
yürürlükte olduğunu gösterir. Usulüne göre kabul edilmiş uluslararası antlaşmalar, kanun hükmünde
kararnameler, tüzükler, yönetmelikler, tebliğler, genelgeler vs. gibi hukuk kurallarıyla birlikte bu sayı
belki de milyonlara ulaşmaktadır.

47
 Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi

1 Hukukun şekli ve maddi kaynakları

konusunda bilgi sahibi olabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Hukukun şekli kaynakları, hukuk kurallarının ortaya çıkarken

Hukukun Kaynakları büründükleri şekilleri, hukuk kurallarının bulunacağı yerleri,
kapsamları hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder. Dog-
matik hukuk bilimi tarafından incelenen hukukun şekli kay-
naklarına anayasalar, uluslararası antlaşmalar, kanunlar, kanun
hükmünde kararnameler, tüzükler, yönetmelik vb. örnek ola-
rak verilebilir. Hukuk sosyolojisi açısından hukukun kaynak-
ları denince akla gelen onun büründüğü şekli gösteren şekli
kaynaklar değil, onları meydana getiren toplumsal gerçekliktir.
Bunlar hukukun maddi, yani gerçek kaynaklarını ifade eder ve
sistematik hukuk sosyolojisi tarafından incelenirler. Hukukun
gerçek kaynaklarına ulaşabilmemiz, başka bir ifadeyle hukukun
şekli kaynaklarının kaynağını öğrenebilmemiz için şu soruyu
cevaplandırmamız gerekmektedir: “Sosyal hayat içinde ortaya
çıkan ilişkilerden hangileri hukuku oluşturmaktadır?” Bu soru
öteden beri düşünürlerin ve sosyologların ilgisini çekmiş ce-
vaplandırılmaya çalışılmıştır. Bulunan cevaplar ise birbirinden
farklı olmuştur. İbn Haldun’a göre bunun cevabı güç ve mü-
cadeleyken, Marks’a göre sınıflar arası çatışmadır. Durkheim’a
göre ise benzerlikten ve farklılıktan kaynaklanan dayanışmadır.

2 Grup hukukunun oluşum süreci ve

şekli hakkında açıklama yapabilme

Hukuk Tipolojisi ve Grup İnsanların bir araya gelerek bir grup oluşturmalarının kan bağı,
Hukuku iş, inanç, çıkar ve ortak amaç gibi çok farklı nedenleri vardır.
Bu farklı nedenler belirli özellikleriyle birbirinden ayrılan farklı
grupları ortaya çıkarır. Aynı şekilde grup hukuku da farklılaşır.
Çünkü grup hukuku içinde doğduğu yapının özelliklerini taşır.
Örneğin kazanç paylaşma amacı güden ticari şirketlerin huku-
ku, bir hayır kurumunun hukukundan farklıdır. Biri için huku-
ka uygun olan kazanç paylaşma, diğeri için kapatılma sebebidir.
Bununla birlikte hangi grubu ele alırsak alalım, grup üyeleri
arasında ve üyelerle grup arasında rekabet, çatışma, dayanış-
ma ya da uzlaşma şeklinde ortaya çıkan çeşitli ilişki biçimleri
söz konusudur. Geçici nitelikteki bu ilişkilerin sonucunda ise
grup içinde geçici dengeler oluşur. Kurulan bu dengeler “grup
hukuku”nu da belirler.

48
Hukuk Sosyolojisi

1 Hukukun maddi kaynaklarını araştıran bir 6 Marksist bakış açısına göre kapitalist üretim
sosyoloğun aşağıdaki sorulardan hangisine cevap tarzında devlet ve hukuk hangi sınıfa hizmet eder?
araması daha doğrudur?
A. Efendilere

neler öğrendik?
A. Hangi ilişkiler hukuku oluşturmaktadır? B. Köylülere
B. Hukuki ilişkiler nelerdir? C. İşçi sınıfına
C. Hukuki ilişkiler nasıl gerçekleşmektedir? D. Burjuva sınıfına
D. Hukuki ilişkilere dair kurallara nereden ulaşa- E. Feodal beylere
bilirim?
E. Hukuki ilişkileri diğer ilişkilerden ayıran özel-
likler nelerdir?
7 Marksist bakış açısına göre hukuku oluşturan
ilişkiler hangileridir?
A. Dayanışma ilişkileri
2 İbn Haldun’a göre toplumların bir birinden
farklı olmasının sebebi nedir? B. Menfaat ilişkileri
C. Sınırlandırıcı ilişkiler
A. İnançlarının farklı olması D. Birleştirici ilişkiler
B. Geçinme şekillerinin farklı olması E. Üretim İlişkileri
C. Irklarının farklı olması
D. Hukuklarının farklı olması 8
E. Yönetim biçimlerinin farklı olması I. Birleşmiş Milletler
II. Türkiye Cumhuriyeti Devleti
3 Aşağıdakilerden hangisi hukukun şekli kay- III. Türk Milleti
nakları içinde yer almaz? Yukarıdakilerden hangisi/hangileri kaplamsal top-
A. Resmî Gazete lum değildir?
B. Kanunlar A. I B. II
C. Mahkeme kararları C. III D. I, II
D. Hukuk alanındaki bilimsel görüşler E. II, III
E. Uluslararası antlaşmalar

4 9 Grup hukukunun oluşmasında aşağıdakiler-

I. Benzerlikten kaynaklanmaktadır. den hangisi etkili değildir?
II. “Biz” kavramına hayat verir. A. Grubun özelliği
III. Bozulması düzeltici yaptırımlar gerektirir. B. Çatışma
C. Rekabet
Mekanik dayanışma ilişkin olarak yukarıda verilen
bilgilerden hangisi/hangileri yanlıştır? D. Dayanışma
E. İnsan doğası
A. I B. II
C. III D. I, III 10
E. II, III I. Kaplamsal toplum-Hukuksal sistemler
II. Devlet-Grup
5 Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? III. Grup içi denge- grup hukuku
A. Durkheim-Dayanışma Yukarıdaki eşleşmelerden hangisi/hangileri doğ-
B. Organik dayanışma-Cezalandırıcı yaptırımlar rudur?
C. “Biz” kavramı-Mekanik dayanışma A. I B. II
D. Benzerlik-Mekanik dayanışma C. III D. I, II
E. Farklılık-Organik dayanışma E. I, II, III

49
 Hukukun Kaynakları ve Hukuk Tipolojisi

1. A 6. D Yanıtınız yanlış ise “Marks ve Engels: Bir

Yanıtınız yanlış ise “Hukukun Maddi
Üst Yapı Kurumu Olan Hukuk Sınıflar
Kaynakları” konusunu yeniden gözden
Arası Mücadelenin Ürünüdür” konusunu
neler öğrendik yanıt anahtarı

geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

2. B 7. E Yanıtınız yanlış ise “Marks ve Engels: Bir

Yanıtınız yanlış ise “İbn Haldun: Devlet ve
Üst Yapı Kurumu Olan Hukuk Sınıflar
Hukuk Güç ve Mücadelenin Ürünüdür”
Arası Mücadelenin Ürünüdür” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Tipolojisi ve

3. A Yanıtınız yanlış ise “Hukukun Şekli Kaynak- 8. B
Grup Hukukunun Oluşumu” konusunu
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Durkheim Hukuk 9. E

4. C Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Tipolojisi ve
Benzer ve Farklı İhtiyaçlar Nedeniyle Orta-
Grup Hukukunun Oluşumu” konusunu
ya Çıkan Dayanışmanın Ürünüdür” konu-
yeniden gözden geçiriniz.
sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Durkheim Hukuk 10. E Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Tipolojisi ve
Benzer ve Farklı İhtiyaçlar Nedeniyle Orta-
Grup Hukukunun Oluşumu” konusunu
ya Çıkan Dayanışmanın Ürünüdür” konu-
yeniden gözden geçiriniz.
sunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Hukuk sosyolojisi açısından hukukun kaynakları denince akla gelen onun bü-
ründüğü şekli gösteren şekli kaynaklar değil, onları meydana getiren toplum-
sal gerçekliktir. Bunlar hukukun maddi, yani gerçek kaynaklarını ifade eder ve
sistematik hukuk sosyolojisi tarafından incelenir.
Araştır 1 Hukukun gerçek kaynaklarına ulaşabilmemiz, başka bir ifadeyle hukukun
şekli kaynaklarının kaynağını öğrenebilmemiz için şu soruyu cevaplandır-
mamız gerekmektedir: “Sosyal hayat içinde ortaya çıkan ilişkilerden hangileri
hukuku oluşturmaktadır?” İşte bu sorunun cevabı bizi hukukun gerçek kay-
naklarına ulaştıracaktır.

50
Hukuk Sosyolojisi

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Nasıl ki gruplar kaplamsal toplulukların özelliklerini ve hukukunu etkiliyorsa,

aynı şekilde kaplamsal toplumlar da grupların özelliklerini ve grup hukukunu
etkilemektedir. Örneğin ilkel toplumlarda, kapitalist toplumlarda ya da faşist
toplumlarda bulunan aynı özellikteki bir grup, mensup olduğu kaplamsal top-
luluğun özelliklerine göre değişiklik gösterir. İlkel toplumlarda klan ile aynı
anlama gelen aile çağdaş toplumlarda bambaşka bir şeyi ifade etmektedir. İlkel
Araştır 2 toplumlarda gözlemlenen evlilik yasakları ile çağdaş toplumlarda gözlemlenen
evlilik yasaklarının farklılaşması da bu nedenledir. Yine aynı şekilde faşist bir
toplumdaki meslek kuruluşu ile demokratik bir toplumdaki meslek kuruluşu
bambaşka şeyleri ifade eder. Birinde belirli bir mesleğe mensup olanların ortak
ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetleri kolaylaştırmak ve mesleğin gereği-
ne uygun bir biçimde icra edilmesini sağlamak gibi amaçlar varken, diğerinde
temel amaç devlete hizmettir.

Kaynakça
Anthony Giddens, Sosyoloji, Yayıma Hazırlayan: Necip Bilge, Hukuk Başlangıcı Dersleri, Gözden
Cemal Güzel, Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2013. Geçirilmiş ve Genişletilmiş 6. Baskı, Sevinç
Matbaası, Ankara, 1972.
Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 9.
Baskı, Beta, İstanbul, 2000. Niyazi Öktem/Ahmet Ulvi Türkbağ, Felsefe, Sosyoloji,
Hukuk ve Devlet, Üçüncü Basım, Der Yayınları,
Emile, Durkheim, Sosyoloji Dersleri, Çeviren: Ali
İstanbul, 2003.
Berktay, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul,
2016. Oktay Uygun, Devlet Teorisi, XII Levha Yayınları,
İstanbul, 2014.
Georges Gurvitch, “Diferansiyel ve Jenetik Hukuk
Sosyolojisi” Çeviren: Hamide Topçuoğlu, C.13, Ülker Gürkan, Hukuk Sosyolojisine Giriş, 4. Baskı,
S. 1-2, 1957, s. 220-286. Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
Hamide Topçuoğlu, Hukuk Sosyolojisi, Ankara Yasemin Işıktaç, Hukuk Sosyolojisi, Filiz Kitabevi,
Üniversitesi Hukuk Fakültesi yayınları No:147, İstanbul, 2008.
Ankara, 1960.
İbn Haldun, Mukaddime, I. Cilt, Yayına Hazırlayan:
Dr.Arslan Tekin, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık,
İstanbul, 2015.

51
 Bölüm 4
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim

1 2
Coğrafi Konum, İklim ve Demografi Ekonomi, Bilim ve Teknoloji
öğrenme çıktıları

1 Coğrafi konum, iklim ve demografik yapının 2 Ekonominin, bilimin ve teknolojinin hukuk

hukuk üzerindeki etkisini kavrayabilme üzerindeki etkisini değerlendirebilme

3 4
Din Siyasi İdeolojiler
3 Dinin ve dinde yaşanan değişimin hukuk 4 Siyasi İdeolojilerin hukuk üzerindeki
üzerindeki etkisini örneklendirebilme etkisini anlatabilme

Hukukun Toplumsal Değişimler

Üzerindeki Etkisi: Sosyal Mühendislik

5
Aracı Olarak Hukuk
5 Hukukun bir mühendislik aracı olarak
kullanılabileceğini kavrayabilme

Anahtar Sözcükler: • Coğrafi Konum • İklim • Demografi • Ekonomi • Bilim • Teknoloji • Din
• Siyasi İdeoloji • Sosyal Mühendislik

52
Hukuk Sosyolojisi

GİRİŞ COĞRAFİ KONUM, İKLİM VE

Jenetik Hukuk Sosyolojisi, hukukta yaşa- DEMOGRAFİ
nan değişimi, bu değişimde rol oynayan fak- Coğrafi konum, iklim ve demografik yapı ile
törleri ve bizatihi hukukun toplumsal değişim- hukuk arasındaki ilişkiyi ortaya koyan düşünür-
ler üzerindeki etkisini inceler. “Değişme”, Türk lerden birisi İbn Haldun’dur. Mukaddime isimli
Dil Kurumu Sözlüğünde “bir durumdan baş- eserinde coğrafyanın ve iklimin sadece insanların
ka bir duruma her türlü geçişi dile getiren en ge- fiziki görüntüleri üzerinde değil, aynı zamanda
nel varoluş biçimi” olarak tanımlanmaktadır davranış kalıpları, yaşam biçimleri, dinleri ve ah-
(http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ lakları üzerinde de etkili olduğunu ileri sürmüştür.
bts&arama=kelime&guid=TDK.
GTS.5a91361d4aa249.39307258, 16.01.2018).
“Yeryüzünün ortasındaki üç ılıman iklimde yaşa-
Tabiata hükmeden en temel yasalardan biri deği-
yan kişiler, ten, renk, çehre, ahlak ve din gibi yön-
şimdir. Zaman içinde eşya ve insan gibi toplum da lerden sahip oldukları yüksek özellikleriyle başka
değişir. Toplumun belirli kesimlerinde veya tama- iklimlerin halklarından ayrılmışlardır.”
mında gözlemlenen her türlü farklılaşma olarak ta-
nımlanabilecek olan toplumsal değişim ahlak, din, Kaynak: İbn Haldun, Mukaddime, I. Cilt, Ya-
kültür, ekonomi, siyasi yapı gibi toplumsal yaşamın yına Hazırlayan: Dr.Arslan Tekin, İlgi Kültür
bir ürünü olan hukuku da etkiler (Gürkan, 2005, Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2015, s.195.
s.51). Elbette hukukun şekli karakteri ile istikrarı
sağlama ve sürdürme fonksiyonu, onun diğer sos-
Bu konuda önemli görüşler ileri süren bir diğer
yal olgulara oranla değişime daha fazla direnmesi-
düşünür Montesquieu’dur. Montesquieu yapmış ol-
ne neden olabilir (Topçuoğlu, 1960, s.167). Ancak
duğu seyahatlerden hareketle İbn Haldun gibi bir
bu durum onun toplumsal değişimlerden etkilen-
“iklim teorisi” geliştirmiştir. Kanunların Ruhu kita-
meyeceğini anlamına gelmez. Nitekim zamana ve
bında “kanunların iklim niteliğiyle olan ilişkisi üzeri-
mekâna bağlı olarak hukuk kurallarının ve kurum-
ne” başlığını taşıyan bölümünde şöyle demektedir:
larının değiştiği ya da ortadan kalktığı uzman ol-
mayan gözlerin bile fark edebileceği, ispata gerek “Çeşitli iklimlerde ruh nitelikleriyle insan tut-
duymayan bir gerçektir. kularının aşırı derecede değişik olduğu doğru ise,
kanunların bu tutkularla bu nitelikler arasındaki
Bu değişimin daha iyiye doğru bir gelişme mi
ayrılıklara göre düzenlenmesi gerekir.” (Montesqu-
yoksa daha kötüye doğru bir geri gidiş mi olduğu
ieu, İstanbul, s. 228).
hukuk sosyolojisi açısından önem arz etmez. De-
ğer yargısı içeren bu tür yaklaşımlardan uzak duran O’na göre iklim insanların biyolojik, psikolo-
hukuk sosyolojisi bu farklılaşmayı tespit etmek ve jik yapılarına, karakterine ve davranışlarına etki
anlamakla yetinir (Topçuoğlu, 1960, s.167). Amaç eder. Nihayet bu durum toplumsal kurumlara, örf-
hukukun değişimi açısından söz konusu olan dü- adetlere ve kanunlara yansır.
zenlilikleri keşfetmektir. Elbette bu düzenlilikler
doğa kanunları gibi kesin değildir. Daha çok ihti-
mali niteliktedir (Gürkan, 2005, s.53).
Hukukun değişiminde rol oynayan faktörler
üzerine şimdiye kadar birçok araştırma yapılmıştır.
Bu araştırmalarda hukukun değişmesinde etkili olan
çeşitli faktörler sıralanmıştır. Biz burada bunlardan
sadece bazılarına kısaca değinmekle yetineceğiz.

53

Örneğin; soğuk iklimlerde yaşayanlar hareketli,
cesur, soğukkanlı, kendine güvenli ve intikam
duygusundan uzak olur. Sıcak iklim kuşağın-
da yaşayanlar ise hareketsiz, tembel, çekingen,
zevk ve şehvete düşkün ve korkak olur. Bu ne-
denle güney toplumlarında suç oranları yük-
sek, kölelik yaygın ve meşrudur; kadın ve erkek
arasındaki eşitsizlik kadın aleyhinedir.
Kaynak: Montesquieu, Kanunların Ruhu Üze-
rine, Çeviren: Fehmi Baldaş, Hiperlink Yayın-
ları, İstanbul, s. 228.
Montesquieu (1689-1755)
Eskimolar üzerinde araştırmalar yapan Marcel
Mauss da benzer bir yaklaşım sergilemiştir. Es-
kimoların aile ve dini yaşantıları ile hukuklarının
kışa ve yaza göre değiştiğini, kışın klan hayatını ha-
tırlatan, dini ve kollektif eğilimlerle dolu sıkı bir
toplu yaşam sürdüklerini, yazın ise daha bireysel ve
dinden uzak bir yaşamı tercih ettiklerini ispata ça-
lışmıştır (Mauss, 2004, s.76).
“Eskimolar yazın ve kışın birbirinden farklı iki
şekilde bir araya gelirler. Bu bir araya gelme bi-
çimlerine bağlı olarak iki hukuk sistemi, iki ahlak
kodu, iki ev ekonomisi ve iki dini yaşam söz konu-
su olmaktadır. Kışın sıkı bir toplu yaşam fikrine
uygun ahlaki, ruhsal ve dini bir birliktelik sergi-
lenirken, yazın ise bunun aksine ahlak ve dinden
uzak bireysel bir yaşam gözlemlenmektedir.”
Kaynak: Marcel Mauss, Seasonal Variations of
the Eskimo, Routledge, 2 Park Square, 2004,
s.76.
54
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
Coğrafya ve iklimin toplumsal yaşamı ve huku-
ku etkilediği iddiası sırtını sadece yukarıda birkaç
örneğini verdiğimiz düşünürlere dayamamaktadır.
İbn Haldun, Montesquieu ve Mauss dışında başka
düşünürlerce de savunulan ve birçok araştırmacı
tarafından ispatlanmaya çalışılan bu iddia herkesin
kolayca algılayabileceği başka ampirik verilerle de
desteklenmektedir. Denizlere kıyısı olan ülkelerde
deniz hukukunun gelişmesi, depremlerin sıklıkla
yaşandığı ülkelerde depreme ilişkin çeşitli düzen-
lemelerin kabul edilmesi, hatta imar mevzuatının
deprem olgusunun dikkate alınarak düzenlenmesi,
iklime ve gün ışığına göre mesai saatlerinin düzen-
lenmesi bu konuya verilebilecek onlarca örnekten
sadece birkaçıdır.
Deprem kuşağında yer alan ve birçok deprem
yaşayan Türkiye’de, bu konuya ilişkin hukuki
düzenlemeleri araştırmak üzere Başbakanlık
Mevzuat Bilgi Sisteminin arama motoruna
“deprem” sözcüğü yazıldığında karşımıza 61
kanun 205 yönetmelik ve 47 tebliğ çıkmakta-
dır. Bunların büyük bir kısmı, binlerce insanın
hayatını kaybettiği 17 Ağustos 1999 Gölcük
Depreminden sonra kabul edilmiştir.
Coğrafi konum ve iklim gibi demografik yapı
ile hukuk arasında da yakın bir ilişki vardır. Bir
ülkenin nüfusu, nüfus artış hızı, nüfusun yaş orta-
laması, nüfus yoğunluğu gibi demografik özellik-
leri, toplumsal yaşamı ve onun ürünü olan diğer
birçok olgu gibi hukuku da etkiler. Ortaya çıkan
demografik tabloya bağlı olarak yeni hukuksal dü-
zenlemelerin yapılması, bazılarının değiştirilmesi
ya da kaldırılması sıklıkla gözlemlenen bir durum-
dur. Nüfusu 1,5 milyara yaklaşan Çin ile 5 milyon
nüfusa sahip Finlandiya’nın aile hukukuna ilişkin
kuralları elbette aynı değildir. Yakın zamanlara ka-
dar Çin’de tek çocuk politikasına uygun hukuksal
düzenlemeler dikkat çekerken, Finlandiya’da çocuk
yapmayı teşvik eden hukuksal düzenlemeler söz
konusuydu. Ülkemizde ise doğurganlık oranının
yüksek olduğu dönemlerde devlet eliyle doğum
kontrol eğitimleri verilirken ve az çocuk teşvik edi-
lirken, doğurganlık oranının azaldığı günümüzde
tam tersi bir politika güdülmektedir.
Hukuk Sosyolojisi

1965 Tarih ve 557 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun

MADDE 2. Nüfus plânlaması zaruretinin halka duyurulması ve bu hususlarla ilgili eğitim, öğretim ve
uygulama, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelik esaslarına göre askerî, resmî
ve gönüllü teşekkülleriyle işbirliği yaparak yürütülür. Bu maksatla Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı özel
teşkilât kurmaya ve gebeliği önleyici ilâç ve araçları muhtaç olanlara parasız veya maliyetinden ucuz fiyatla
vermeye veya verdirmeye veya sattırmak için tedbir almaya yetkilidir. Nüfus plânlamasında kullanılacak ilâç
ve araçların niteliğiyle tatbikata ait yönetmelik Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı tarafından, aralarında tıp
fakülteleri öğretim üyelerinin de bulunduğu bir komisyonun yazılı mütalâası alınmak suretiyle tespit edilir.

2015 Tarihli Doğum Yardımı Yönetmeliği

MADDE 5. Bu Yönetmelik kapsamında bulunanlara, canlı doğan birinci çocuğu için 300 TL, ikinci çocuğu
için 400 TL, üçüncü ve sonraki çocukları için 600 TL tutarında bir defaya mahsus olmak üzere doğum yar-
dımı yapılır.

Elbette demografik yapı ile hukuk arasındaki ilişki sadece mevzuat değişikliklerinden ibaret değildir.
Nüfus sayısı ve nüfus yoğunluğunun adalet teşkilatı, mahkemelerin yapısı ve işleyişi, hâkimlerin davalı ve
davacılar ile ilişkileri ve hatta siyasi rejimler üzerinde dahi etkisi olduğu ileri sürülmüştür (Gurvitch, 1957,
s.274-275). Antik Yunanda karşımıza çıkan “doğrudan demokrasi” ile “halk mahkemeleri” ancak site devletleri
gibi coğrafyanın ve nüfusu küçük olduğu topluluklarda uygulanması bu duruma verilebilecek bir örnektir.

Öğrenme Çıktısı

1 Coğrafi konum, iklim ve demografik yapının hukuk üzerindeki etkisini kavrayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’nin deprem kuşa- Ülkelerin demografik yapı-

Montesquieu ve İbn
ğında yer alması ile hukuk larında yaşanan değişmele-
Haldun’un iklim teorilerini
sistemi arasında bir ilişki var rin hukuk kurallarına yansı-
karşılaştırınız.
mıdır? masını örneklerle anlatınız.

EKONOMİ, BİLİM VE TEKNOLOJİ

Ekonomi
Şimdiye kadar hukuk üzerinde etki doğuran faktörler arasında en fazla üzerinde durulan bir diğer
konu ekonomidir. Bunun en önemli nedeni ekonomi ile hukuk arasındaki ilişkinin çok açık bir biçimde
görülüyor olmasıdır. Herkes tarafından kabul edilen ve hiçbir araştırmaya gerek olmaksızın görülebilen bu
ilişki konusunda farklı yaklaşımlar vardır. Örneğin Marks, hukuku altyapıyı oluşturan üretim ilişkilerinin
izdüşümü, başka bir ifadeyle altyapının belirlediği bir üst yapı kurumu olarak görürken, Weber topluluk
tipine bağlı olarak ilişkinin karşılıklı olduğunu, bazen hukukun iktisat üzerinde bazen de iktisadın hukuk
üzerinde öncelik kazanarak karşılıklı bir etkileşim halinde bulunduğunu ileri sürmüştür. Weber’in bakış
açısı realiteye daha uygun gözükmektedir. Ekonominin büyük oranda toprağa bağlı olduğu feodal dönem-
de, ekonomiden daha hareketli olan hukukun belirleyici olduğu, günümüzde ise ekonominin, sürekli ve
hızlı bir değişim yaşaması nedeniyle hukuk üzerinde daha belirgin bir etki doğurduğu çok net bir biçimde
gözlemlenebilmektedir (Gurvitch, 1957, s.276).

55

Hollanda’nın denizlerde üstünlüğü ele geçir-
diği, sömürgecilik faaliyetlerine başladığı ve deniz
yoluyla uluslararası ticareti büyük oranda kontrol
ettiği dönemde dönemlerde, ünlü düşünür Hogo
Grotius’un uyruğu olduğu Hollanda’nın çıkarları-
na hizmet eden ve günümüzde de kabul edilen dev-
letler hukukunun temel ilkelerini belirlemesi bu
konuda verilebilecek bir diğer ilginç örnektir. Dev-
letlerin yaptığı antlaşmalara uyması gerektiği ifade
eden “pacta sunt servanda”, kusurlu olan devletin
verdiği zararı karşılaması, devletlerin mülkiyet hak-
kına saygı duyulması, devletler hukukunun milli
hukuka üstünlüğü, açık denizlerin serbestliği gibi
ilkeler dönemin ekonomisiyle yakından ilişkilidir.
Yine uluslararası ticarete ilişkin hükümler, ceza
kanunlarında yer alan ekonomiye karşı suçlar,
Sermaye Piyasası Kanunu, Rekabetin Korunma-
sı Hakkında Kanun, İthalatta Haksız Rekabetin
Önlenmesi Hakkında Kanun, Rekabet Kurumu,
Sermaye Piyasası Kurulu ekonomi ile hukuk ara-
sındaki ilişkiyi gözler önüne serecek sayısız hukuki
düzenleme ve kurumdan sadece bazılarıdır.
Aynı şekilde üretim ilişkileriyle hukuk arasın-
daki bağlantı açıktır. Devletin ve hukukun üretim
ilişkilerine paralel bir şekle bürünmesi ve büyük
oranda ekonomiyi kontrol eden sınıf lehine işleme-
si Marks tarafından ampirik verilerle büyük oranda
ispatlanmış durumdadır.
Bilim ve Teknoloji
Toplumsal yaşamın ve hukukun değişimine
neden olan en önemli faktörlerden biri bilim ve
teknoloji alanında yaşanan gelişmelerdir. Uygar-
lık tarihi bir yönüyle bilim tarihidir. İlkel yaşam
biçimlerinden günümüze kadar bilim ve teknolo-
ji alanında yaşanan gelişmeler insanlık tarihinin
yönünü belirleyen, insan davranışlarını etkileyen,
yeni müesseseler ve kuralların ortaya çıkmasına yol
açan dönüm noktalarını oluşturur. Toplayıcılık, av-
cılık, yontma taş devri, cilalı taş devri, demir çağı,
tarım çağı, endüstri çağı, bilgi çağı insanın bilgiye
ulaşması ve onu kullanmasına ilişkin süreci ifade
eder. İnsanın gündelik hayatını, üretim biçimini
ve insanların birbiriyle ilişkisini belirleyen bu geliş-
melerin diğer toplumsal olgularla birlikte hukuku
etkilememesi düşünülemez. Eğer sözü kalıcı hale
getiren yazı bulunmasaydı, nasıl ki bugün yazılı
hukuktan bahsedemeyecek idiysek; ulaşım için ge-
minin, arabanın ve uçağın kullanılmadığı dönem-
56
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
lerde bugün sürekli karşımıza çıkan birçok hukuk
kuralı ve kurumunun varlığından bahsedemezdik.
Deniz ticaret hukuku, taşıma hukuku, kara yol-
ları trafik hukuku, trafik kuralları, fikir ve sanat
eserleri hukuku, bilişim hukuku, genetik hukuku,
enerji hukuku, adli tıp hukuku ve bunun gibi çe-
şitli konularda birçok devlet tarafından imzalanan
uluslararası sözleşmeler bu duruma verilebilecek
binlerce örnekten sadece bir kısmıdır. Nükleer
Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması,
Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, İnsan Hakları ve
Biyotıp Sözleşmesi, İnsan Genomu ve İnsan Hak-
ları Evrensel Bildirgesi, Türkiye Adli Tıp Kurumu
bilim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelerin
bir sonucudur.
Son yıllarda hayatımıza giren ve toplumsal ha-
yatı neredeyse tamamen değiştiren bilgisayar tek-
nolojisi ve internetin hukuk üzerindeki etkisi en
dikkatsiz gözler tarafından bile fark edilebilecek
düzeydedir. İnsanların gündelik hayatlarının vazge-
çilmez bir parçası haline gelen bilgisayarlar ve akıllı
telefonlar diğer birçok sosyal ilişkiler gibi hukuki
ilişkileri de etkilemiştir. Artık internet üzerinden
kamu hizmeti verilmekte, alım-satım sözleşmeleri
yapılmakta, yargılama faaliyeti yürütülmekte, hatta
terör örgütü propagandası, özel hayatın gizliliğini
ihlal, kişisel verilerin kaydedilmesi, hakaret, tehdit
ve dolandırıcılık gibi çeşitli suçlar işlenmektedir.
Bunun doğal sonucu olarak “bilişim suçları” adı ve-
rilen yeni bir suç kategorisi ortaya çıkmıştır.
Eskiden hayal bile edilemeyen bilgisayar, cep
telefonu ve pos makinası gibi yeni iletişim araçla-
rı kullanılarak elektronik ortamda işlenen suçların
ortaya çıkması 2007 tarih ve 5651 sayılı “İnternet
Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu
yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilme-
si Hakkında Kanun”un kabul edilmesine ve Türk
Ceza Kanununa “Bilişim Alanında Suçlar” başlık-
lı yeni bir bölümün eklenmesine neden olmuştur.
Ayrıca Başbakanlık Mevzuat Bilgi Sisteminin ara-
ma motoruna “internet” sözcüğü girildiğinde me-
tinlerinde bu sözcüğe yer verilen 74 kanun, 1098
yönetmelik ve 882 tebliğ ile karşılaşmamız bilimsel
ve teknoloji alanında yaşanan gelişmelerin hukuk
üzerindeki etkisine verilebilecek çarpıcı bir başka
örnektir.
Hukuk Sosyolojisi

ONUNCU BÖLÜM
Bilişim Alanında Suçlar
Bilişim sistemine girme
Madde 243- (1) Bir bilişim sisteminin bütününe veya bir kısmına, hukuka aykırı olarak giren veya orada
kalmaya devam eden kimseye bir yıla kadar hapis veya adlî para cezası verilir.
Sistemi engelleme, bozma, verileri yok etme veya değiştirme
Madde 244- (1) Bir bilişim sisteminin işleyişini engelleyen veya bozan kişi, bir yıldan beş yıla kadar hapis
cezası ile cezalandırılır.
Banka veya kredi kartlarının kötüye kullanılması
Madde 245 – (Değişik: 29/6/2005 – 5377/27 md.)
(1) Başkasına ait bir banka veya kredi kartını, her ne suretle olursa olsun ele geçiren veya elinde bulunduran
kimse, kart sahibinin veya kartın kendisine verilmesi gereken kişinin rızası olmaksızın bunu kullanarak veya
kullandırtarak kendisine veya başkasına yarar sağlarsa, üç yıldan altı yıla kadar hapis ve beşbin güne kadar
adlî para cezası ile cezalandırılır.
Yasak cihaz veya programlar
Madde 245/A- (Ek: 24/3/2016-6698/30 md.)
(1) Bir cihazın, bilgisayar programının, şifrenin veya sair güvenlik kodunun; münhasıran bu Bölümde yer
alan suçlar ile bilişim sistemlerinin araç olarak kullanılması suretiyle işlenebilen diğer suçların işlenmesi için
yapılması veya oluşturulması durumunda, bunları imal eden, ithal eden, sevk eden, nakleden, depolayan,
kabul eden, satan, satışa arz eden, satın alan, başkalarına veren veya bulunduran kişi, bir yıldan üç yıla kadar
hapis ve beşbin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılır.

Öğrenme Çıktısı

2 Ekonominin, bilimin ve teknolojinin hukuk üzerindeki etkisini değerlendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Marks ve Weber’in ekono-
mi ve hukuk ilişkisine bakı-
şını karşılaştırınız.
Hollanda’nın sömürgecilik
Bilgisayar teknolojisinde
ve uluslararası ticari faali-
yaşanan gelişmelerin insan
yetleri ile bugünkü devletler
ilişkileri ve ceza kanunları
hukuku ilkeleri arasında bir
üzerindeki etkisini anlatınız.
ilişki var mıdır?

DİN
(Bu bölüm Yaşar Salihpaşaoğlu’nun Din ve Devlet Arasındaki İktidar Mücadelesi: Avrupa Örneği, 3.
Baskı, Adalet Yayınları, Ankara, 2017, s. 20 ve devamından alınmıştır.) Peter L. Berger, “Dinin Sosyal Ger-
çekliği” adlı eserinde dinin bir dünya kurmada ve kurulan bu dünyanın idame ettirilmesinde çok önemli
bir rol oynadığını ifade etmektedir (Berger, 1993, s.52). Çünkü her dinin, teolojik hususlar dışında, birçok
önemli dünyevi meseleye karşı takınılması gereken tavırları da içeren çok zengin bir fikri muhtevası vardır
(Freyer, 2013, s.106; Günay, 2014, s. 253; Keskin, 2004, s.11). Bu anlamda her din, inananlarına yeni bir
“zihniyet” getirir.
Zihniyet; toplum içindeki bireyin dünyaya, eşyaya, çalışmaya, kazanmaya, geleceğe, yabancıya, çevreye
vb. bakış açısını belirleyen, bireyleri belli bir yönde inanmaya, düşünmeye ve davranmaya iten kompleks
bir yapıdır (Ülgener, 2006, s.14-15). Dinin dünyaya ve olaylara karşı tavrı, insanların zihniyet yapıları-

57

nı etkilemekte ve özellikle inananlarına yaşadıkları
dünyayı anlamaya yarayan bir model sunmaktadır
(Yavuz, 2012, s. 592). Aynı zamanda bir zihniyet
olan bu model, o dine inananları, gündelik işlerini
görürken, hatta doğayı seyrederken dahi etkisi al-
tına alır (Freyer, 2013, s.107). Başka bir ifadeyle,
bireyin herhangi bir dine girmesi, “kutsal-dışı” me-
selelere karşı belli bir tutum takınması sonucunu
doğurmaktadır. Çünkü karakteristik bir dinî tecrü-
be tarafından belirlenen veya motive edilen “dün-
ya karşısındaki tutum”, beşeri mevcudiyeti değer-
lendirme tarzına etki eder (Günay, 2014, s. 253),
evrenin dinlerin ışığı altında görülmesine yol açar
(Freyer, 2013, s.107). İnananlar, dinin kendilerine
kazandırdığı zihniyet yapısıyla, doğaya, olaylara ve
genel olarak dünyaya karşı nasıl bir tutum ve eylem
içinde bulunacaklarını belirler. Dinin getirdiği zih-
niyet nedeniyle, bir dine inanan dünya karşısında
pasif bir tutum takınırken, bir başka dine inanan
yine aynı nedenle dünya karşısında aktif bir tu-
tum takınabilir (Okumuş, 2014, s.97). Örneğin,
Budizm’in evreni, tanrısal hakikati gizleyen aldatıcı
tülden ibaret bir hayal olarak görmesi, din dolayı-
sıyla doğaya karşı takınılmış bir tavırdır. Bu tavır,
bireyin, tanrısal hakikatlere ulaşabilmek için mad-
di âlemden uzaklaşmasını, el etek çekmesini ge-
rektirir. Benzer şekilde Musevilik, Hıristiyanlık ve
İslâm, Tanrı’nın eseri olan yeryüzünün iyilik üzeri-
ne kurulduğunu; ancak kötülüğü, günahı, yoksul-
luğu, gerilemeyi ve düşüşü de içinde barındırdığını
söyler. Bu dinlere mensup insanların dünyaya karşı
edilgen değil, etkin bir tutum takınmaları bu ne-
denledir (Freyer, 2013, s.107).
Gerçekten de her din, kendine özgü yeni ku-
rumlar, zihniyet ve dünya görüşüyle, içinde doğ-
duğu sosyal çevrede hazır bulduğu eski yapıyı
birtakım değişikliklere uğratmakta ve yeni bir top-
lumsal yapının oluşmasını temin etmektedir. Hıris-
tiyanlıkta, İslâmiyette ve diğer birçok dinde ya da
dinî oluşumda bu gerçekliği görmek mümkündür.
Özellikle Batı toplumlarında karşımıza çıkan köklü
değişimlerde Protestanlığın rolü dikkat çekicidir.
Daha çok ilk örgütlenme ve yayılma dönemin-
de ortaya çıkan dinin toplumsal değişimi sağlama
ya da destekleme işlevi, bir taraftan mevcut sosyal
yapıyı değiştirirken, diğer taraftan, bir kaos veya
düzensizliğe meydan vermemek için toplumu ye-
niden dini formatlarla kurarak farklı bir sosyal
yapı inşa etmektedir. Bu aşamadan sonra din, inşa
ettiği sosyal yapıyı koruyucu ve sürdürücü, yani
58
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
muhafazakâr kimliğiyle karşımıza çıkmaktadır
(Dursun, 1992, s.30-31). Max Weber dinin bu
kimliği ile “rahiplik” arasında bir ilişki kurar. Ona
göre, işleyen, yerleşik sistemin parçası olan “rahip”,
yaratıcı bir fonksiyon icra etmeksizin yalnızca ku-
rumsallaşmış geleneksel düzenin devamını sağlar
(Günay, 2014, s. 253). Dinin sosyal değişmeyi en-
gelleyici yönü burada kendini gösterir. Çünkü din-
ler, kurucularının veya tebliğ edenlerinin hatırasına
bağlılığı ifade eden tekrarlarla yeniden yaşanan bir
karakter arz eder ve böylece kendini tarihten so-
yutlayarak her çeşit değişimden uzak kalma eğili-
mi taşır. Dinin kendi yapısından kaynaklanan bu
muhafazakârlığının her türlü zihniyet, değer, norm
ve sosyo-kültürel yapı değişikliklerine karşı engel
teşkil ettiği söylenebilir(Günay, 2014, s. 369). Ni-
tekim Marksist yaklaşımda, temel sömürü araçla-
rından biri olarak kabul edilen din, insanoğlunun
acılarını dindiren bir afyon ve toplumsal değişime
karşı güçlü bir fren olarak değerlendirilmiştir (Ver-
gin, 1985, s.9-10).
Toplumsal değişimi sağlama ve engelleme fonk-
siyonları olan dinin, bu fonksiyonlarının doğal
sonucu olarak ortaya çıkan “düzenleyici”, “yapılan-
dırıcı” ve “muhafaza edici” yönlerinin izlerini, kül-
türün ilkel basamaklarından başlayarak ilişki içinde
bulunduğu ve hukukun da ilgi alanına giren aile ve
devlet gibi yapılarda çok net bir biçimde görmek
mümkündür. Öyle ki, anılan birlikler gerek zih-
niyet, gerekse örgütlenme bakımından dini etkiyi
hiçbir zaman gizleyemezler (Wach, 1987, s.17).
Dinin, ilk sosyal ünite olarak kabul edilen ve
farklı tiplerde her toplumda ve her kültürde kar-
şımıza çıkan aile üzerindeki etkisi çok belirgindir.
Ataerkil ve anaerkil kurallara göre düzenlenen er-
kek-kadın ilişkilerinde, evlilik yasaklarında, ev-
liliğin tasdik ve takdis(kutsama) edilmesinde ve
mirasçılık ilişkisinde dinin, aile dolayısıyla da aile
hukuku üzerindeki etkisi çok açık biçimde göze
çarpar (Wach, 1987, s.18).
Hukuk sosyolojisi açısından önem taşıyan bir
diğer husus, dinin toplumsal örgütlenmenin en ge-
lişmiş biçimi olan ve karakteristik özellikleriyle öte-
ki örgütlerden ayrılan devlet üzerindeki şekil, içerik,
pratik ve hukuk bakımından etkisidir. Gerçekten
de dinin, öteki toplumsal olgular ve kurumlarla
ilişkisinde gözlemlendiği gibi devlet ve hukukla
olan ilişkisinde de zamana, topluma, dinin ve dev-
letin yapısına göre dikkate değer bir çeşitlilik söz
konusudur (Günay, 2014, s. 455).
Hukuk Sosyolojisi
İzzet Er din-devlet ilişkileri konusundaki bu çe-
şitliliği, Avrupa pratiğini dikkate alarak üç başlık
altında toplamıştır: (1) Din ve devletin iç içe olma-
sı; (2) din ve devletin ayrı ayrı, fakat birlikte olması;
(3) din ve devletin birbirinden ayrılması (Er, 1995,
s.20-23). Batı tarihinin çok büyük bir bölümünü
oluşturan ilk iki pratikte dinin devlet üzerindeki
etkisi çok belirgindir. Ancak burada üzerinde dura-
cağımız husus din ve devletin birbirinden ayrıldığı
modern devletlerde dinin devlet üzerinde herhangi
bir etkisinin olup olmadığıdır.
Carl Schmitt, “Siyasi İlahiyat” adlı kitabında
“modern hukuk devleti düşüncesi, deizm (Yaradan-
cılık) ve mucizeyi dünyadan kovan ilahiyat ve me-
tafizikle beraber galebe çalmıştır” der. Bu ilahiyat
ve metafizik, hem doğa kanunlarının mucize ola-
rak nitelendirilen “doğrudan bir müdahale sonucu
meydana gelen bir istisna” tarafından ihlalini, hem
de egemenin yürürlükte olan hukuk düzenine
doğrudan müdahalesini reddeder. Ancak bu inkâr,
yeni egemenin egemenliğini desteklemek için tek
tanrıcı ilahiyatın kavramlarına başvurulmasına en-
gel olmamıştır. Her şeye kadir Tanrı’nın, her şeye
kadir kanun koyucuya dönüşmesi buna verilebi-
lecek en çarpıcı örneklerden biridir. Modern ka-
nun koyucunun her kamu hukuku ders kitabında
bahsi geçen “her şeye kadir oluşu”, ilahiyattan yal-
nızca dilbilimsel olarak devralınmamıştır. İlahiyat
kalıntılarına tartışmanın ayrıntılarında da rastlanır.
Rousseau’nun genel iradeye yüklediği doğruluk ve
yanılmazlık, Tanrı için uygun görülen sıfatlardan
başka bir şey değildir. Carl Schmitt, “modern devlet
kuramının bütün önemli kavramları, dünyevileştiril-
miş ilahiyat kavramlarıdır” derken aslında bu duru-
ma vurgu yapmıştır (Schmitt, 2002, s.41-43).
Dinin devlet üzerindeki etkisi sadece modern
devlet kuramının önemli kavramlarında kendini
göstermez. İlahiyat kalıntıları, modern devletlerin
anayasalarında, kanunlarında, sembollerinde, ku-
rum ve kuruluşlarda da karşımıza çıkar. Fransa’da
tüm dinî bayramların resmî tatil olması, kilise bi-
nalarının çoğunluğunun devletin malı olması ve
özel okulların yaklaşık %95’ine sahip olan Katolik
Kilisesinin okullarında öğretmenlik yapanların ma-
aşlarının devlet tarafından ödenmesi; İngiltere’de
Devletin başı kabul edilen Kraliçe’nin, “İmanın
Savunucusu (Defender of the Faith)” unvanını taşı-
ması, İskoçya ve İngiltere Kiliselerinde özel bir role
sahip olması; Danimarka Anayasasında “Evangeli-
cal Lutheran Church”ün Devlet tarafından destek-
leneceğinin belirtilmesi; Yunanistan Anayasasında,
“Eastern Orthodox Church of Christ”in resmî kilise
olduğunun, Kutsal Kitap metninin “Autocepha-
lous Church of Greece” ve “Great Church of Christ
in Constantinople”un onayı olmaksızın herhangi
bir dile resmî çevirisinin yapılamayacağının be-
lirtilmesi; Belçika Anayasasında “tanınmış dinler”
kavramına yer verilmesi ve devletin dinî liderlere
ücret ödeyeceğinin belirtilmesi; İsviçre Anayasa-
sında “minare yapımının yasak” olduğunun belir-
tilmesi; Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığının
Anayasal bir kurum olarak düzenlenmesi; Medeni
kanunlarda yer alan evlilik yasakları; Avustralya,
Birleşik Krallık, Danimarka, Finlandiya, Gürcis-
tan, İzlanda, İsveç, İsviçre, Norveç, Yeni Zelanda
ve Yunanistan gibi Hıristiyan nüfusun yoğun ol-
duğu devletlerin bayraklarında “haç (cross)” işareti-
ne, İsrail Devletinin bayrağında “Davut Yıldızı”na
yer verilmesi; Almanya Anayasasına göre Federal
Başkanın göreve başlarken yaptığı yemini “Tanrı
yardımcım olsun”( “so wahr mir Gott helfe”) ifade-
siyle bitirmesi; Amerika Birleşik Devletlerinde her
sabah devlet okullarında okunan andın günümüz-
deki hâlinde yer alan “…Tanrı’nın himayesinde bir
millete…” ifadesi; yine Amerika Birleşik Devletle-
ri ve İngiltere gibi ülkelerin para birimlerinde yer
alan bazı dinî ifade ve işaretler modern devletlerin
anayasalarında, yasalarında, sembollerinde, kurum
ve kuruluşlarında varlığını sürdüren ve devleti şekil,
içerik, pratik ve hukuk bakımından etkileyen sayısız
ilahiyat kalıntısından sadece bir kısmıdır.
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere dev-
letin din üzerindeki etkisi sadece din ve devletin
iç içe geçtiği ya da din ve devletin ayrı ayrı, fakat
birlikte olduğu dönemlere ve durumlara has değil-
dir. Din ve devletin birbirinden ayrıldığı modern
devletlerde bile bu etki az ya da çok kendini gös-
termektedir. Başka bir ifadeyle din; genelde siyaset,
özelde ise devlet ve hukukla çok sıkı ilişki içindedir.
Elbette bu durum dine, mezhebe, kültüre, toplu-
ma, siyasi düzene ve bizatihi devletin yapısına göre
içerik ve şekil bakımından birtakım farklılıklar arz
etmektedir; ancak günümüzde bile dinin devlet ve
hukuk üzerindeki etkisi inkâr edilemez bir gerçek-
lik olarak varlığını hissettirmektedir.
59
 Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim

Öğrenme Çıktısı

3 Dinin ve dinde yaşanan değişimin hukuk üzerindeki etkisini örneklendirebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dinin devlet ve hukuk üze-

Dinin zihniyet üzerindeki Protestanlıkla kapitalizm rindeki etkisini günümüz-
etkisini araştırınız. arasında bir ilişki var mıdır? den de örnekler vererek an-
latınız.

SİYASİ İDEOLOJİLER
Siyasi ideoloji Türk Dil Kurumu Sözlüğünde “Siyasal veya toplumsal bir öğreti oluşturan, bir hükûmetin,
bir partinin, bir grubun davranışlarına yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral, estetik düşünce-
ler bütünü” olarak tanımlanmaktadır http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=k
elime&guid=TDK.GTS.5a9295e62e3d08.00052382, 25.01.2018). Liberalizm, sosyalizm, faşizm, nasyo-
nal sosyalizm, sosyal demokrasi siyasi ideolojilere örnek olarak verilebilir. Bu ve benzeri herhangi bir ideo-
lojiyi benimseyen bir devlet, bu düşünceler bütünüyle uyumlu bir şekle bürünür. Devletin büründüğü bu
şekle bakarak hangi ideolojiyi benimsediğini anlayabiliriz. Örneğin kuvvetler ayrılığını (yasama, yürütme
ve yargı erkeklerinin ayrılığını) benimseyen, eşitliği hayata geçirilmesi gereken bir ilke olarak kabul eden,
insan haklarını tanıyan, etkin siyasi makamların belirli aralıklarla yapılan serbest seçimlerle belirlendiği,
birden çok siyasi partinin söz konusu olduğu ve muhalefetin iktidar olma şansının bulunduğu bir devletin
bunu açıkça ifade etmese de sosyal demokrasiyi benimsediği söylenebilir. Bir devletin hangi ideolojiyi
benimsediği, anayasalarında bazen açıkça ifade edilir. 1936 Sovyetler Birliği Anayasası, 1958 Fransız Ana-
yasası, 1979 İran Anayasası ve 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası buna örnek olarak verilebilir.

“Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği işçilerin ve köylülerin sosyalist devletidir.”

1936 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Anayasası
m.1
“Fransa, bölünmez, laik, demokratik sosyal bir cumhuriyettir.”
1958 Fransız Anayasası
m.1
“İran, Kur’an’ın hak ve adil yönetimine öteden beri olan inancına dayanarak İran ulusu tarafından, … kurulan
bir İslam Cumhuriyetidir.”
1979 İran Anayasası
m.1
“Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı,
Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk
Devletidir.”
1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
m.2

60
Hukuk Sosyolojisi

Devletlerin benimsediği ideolojiler sadece anayasada yazılmakla kalmaz. Tüm yasalar bu ideolojiye göre
yeniden şekillenir. Bunun tek sebebi devletin benimsenen yeni değerlere uygun bir şekle büründürülmesi
değildir. Bunun yanında, hukukun bir toplum mühendisliği aracı olarak kullanılarak, benimsenen ideo-
lojiyle uyumlu politik, bilimsel, felsefi, dinî, ahlaki, hukuki ve estetik değerlerin topluma benimsetilmesi
gayreti de önemli bir sebeptir. Ancak biz bu konuyu burada değil “Hukukun Toplumsal Değişmeler Üzerin-
deki Etkisi” başlığı altında ele alacağız.

Öğrenme Çıktısı

4 Siyasi ideolojilerin hukuk üzerindeki etkisini anlatabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Farklı siyasi ideolojileri be-

1980 öncesi yaşanan siyasi
Siyasi ideoloji kavramını
olaylar ile 1982 Anayasası
araştırınız.
arasında bir ilişki var mıdır?
nimseyen devletlerin bu
tercihlerinin anayasalarına
yansımasını örneklerle an-
latınız.

HUKUKUN TOPLUMSAL DEĞİŞİMLER ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: SOSYAL

MÜHENDİSLİK ARACI OLARAK HUKUK
Pozitif bir bilim olan sosyolojisi, tıpkı doğa bilimlerinde olduğu gibi bilimsel yöntemleri kullanarak bir
takım genellemelere ve yasalara ulaşmak için uğraşır(tümevarım aşaması). Daha sonra bu genellemelerden
ve yasalardan yararlanarak, sosyal problemlerin üstesinden gelmeye, onları çözmeye çalışır(tümdengelim
aşaması).
Bununla birlikte sosyolojik çalışmalarla ulaşılan genellemeler ve yasalardan yararlanarak sosyal prob-
lemlerin çözülmesi konusunda sosyologlar hem fikir değildir. Bu konuda üç farklı bakış açısı söz konu-
sudur: (1) Sosyal olaylar, doğa olaylarından farklı olarak tek ve tekrar edilemeyen olaylardır. Bu nedenle
bunların ancak tarihi ve yakın sebepleri belirtilerek tasvirleri yapılabilir; bunlardan hareketle sosyal prob-
lemlerin çözümünde yararlanılacak genellemelere ve yasalara ulaşılamaz. (2) Sosyolojinin amacı, diğer tüm
bilimlerde olduğu gibi yeni bilgiler keşfetmektir. Sosyal problemleri çözmek, toplumu yönetmek, yönlen-
dirmek ve ıslah etmek onun amaçları arasına yer almaz. Bu nedenle sosyolojinin, bilim kisvesi altında siyasi
ve endüstriyel amaçlarla kullanılması doğru değildir. (3) Sosyolojik araştırmalar ile diğer pozitif bilimler
arasındaki fark niteliğe ilişkin değildir. Sadece kesinlik dereceleri farklıdır. Bu sosyolojide genellemelere ve
yasalara ulaşılamayacağını değil, ulaşılan genelleme ve yasalardan hareketle geleceğin tahmin edilmesi ihti-
malinin daha düşük olduğunu anlamına gelir. Bu nedenle sosyolojiden yararlanılarak ulaşılan genelleme ve
yasaların sosyal problemlerin çözümünde kullanılması hem mümkündür, hem de gereklidir (Topçuoğlu,
1960, s.171-173).
Yukarıdaki görüş farklılıklarına rağmen şunu söyleyebiliriz. Bir bilim dalı olarak sosyoloji, toplum-
sal sorunlara karşı duyulan içten bir merakın giderilmesinden ziyade, Fransız Devrimini hazırlayan ve
yöneten kadroların çözemedikleri sosyal ve siyasi sorunları çözmek ve toplumu istikrara kavuşturmak
endişesine dayanır (Topçuoğlu, 1960, s.169-170). Bu durum 19. yüzyıl sosyologlarının hemen hepsinde
çok belirgindir.

61

“Bizim her şeyden önce realiteyi incelememiz, onu
geliştirmek ve ıslah etmekten vaz geçtiğimiz anla-
mına gelmez. Araştırmalarımızın sadece teorik
bir değeri olsaydı, bütün bu zahmete değmezdi.
Eğer biz teorik problemleri, pratik problemlerden
özenle ayırıyorsak, bunun nedeni onları ihmal
etmek değildir; tam tersine onları daha iyi bir
durumda çözebilmektir.”
Kaynak: Emile Durkheim, The Division of La-
bor in Society, Translated by George Simpson,
Noble Offset Printers, New York, 1960, s.33
Sosyologların büyük bir kısmını etkisi altına
alan bu bakış açısı, sosyolojinin, sosyal problemle-
rin çözülmesinde ve nihayetinde sosyolojinin top-
luma yön vermek için bir mühendislik aracı olarak
kullanılmasına neden olmuştur.
“Eski despotluklar, ‘Şunu yapmayacaksın, bunu
yapmayacaksın’ diye buyuruyordu. Totaliterler,
‘Şöyle yapacaksın, böyle yapacaksın’ diye dayatı-
yorlardı. Biz ise, insanlara ‘Sen aslında şusun, as-
lında şöyle düşünüyorsun, şuna inanıyorsun’ diye
bastırıyoruz.”
Kaynak: George Orwell, 1984, Çeviren Celâl
Üster, Can Yayınları, İstanbul, 2013.
Özellikle I. Dünya Savaşından sonra ortaya çıkan
Sosyalist, Faşist, Nasyonal Sosyalist rejimler, sosyolo-
jinin sağladığı verilerden hareketle, propaganda, eği-
tim ve hukuk gibi çeşitli araçlara başvurarak toplu-
ma yön vermek istemişlerdir. Bununla birlikte sosyal
mühendislik sadece totaliter rejimlere özgü bir şey
değildir. Çok farklı görünüm biçimleriyle demokra-
tik yönetimlerin de başvurduğu bir pratiktir.
Toplum mühendisliğinin en etkili araçlarından
biri eğitimdir. Aydınlanma Çağı filozoflarının üze-
rinde ısrarla durduğu eğitim günümüzde de sosyal
problemlerin üstesinden gelmek ve topluma yön
vermek için başvurulan en önemli araçlardan bi-
ridir. “Her şeyin başı eğitim” sözü bu bakış açısının
yansımasıdır.
62
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
Sosyal problemlerin çözümünde ve topluma yön
vermede eğitim kadar önemli kabul edilen bir diğer
araç hukuktur. Nitekim sosyal olgu olarak hukuk bir
yönüyle içinde doğduğu toplumsal gerçekliğin ürü-
nüyken, diğer yönüyle insan davranışlarına yön ve-
ren, toplumsal kurumları biçimlendirmede aktif rol
oynayan bir belirleyicidir. Yeni bir toplumsal, siyasi,
ekonomik, kültürel yapı oluşturmak ve suçla müca-
dele etmek amacıyla hukuka sıklıkla başvurulması
hukukun bu yönüne duyulan inancı göstermektedir.
Hukukun sosyal mühendislik aracı olarak kul-
lanılmasının en ilginç ve kapsamlı örneklerinden
biri tartışmasız Türk Hukuk Devrimidir. Cumhu-
riyetle birlikte, Atatürk’ün topluma yeni bir yön
vermek için başvurduğu araçlardan biri hukuktur.
Atatürk’ün 1925 yılında, Ankara Üniversite-
si Hukuk Fakültesinin açılış töreninde yaptığı
konuşmasında bu durumu şu sözlerle dile ge-
tirmiştir:
“Büsbütün yeni kanunlar yaparak, eski hukuk
esaslarını temelinden söküp atmak teşebbüsün-
deyiz.”
Kaynak: http://www.law.ankara.edu.tr/
wp-content/uploads/sites/238/2013/07/
Ataturkunkonusmasi.pdf, 03.02.2018.
Ancak “büsbütün yeni kanunlar” yapacak bi-
rikime ve zamana sahip olmayan genç Cumhuri-
yet çareyi Batı’dan “iktibas(alıntılamak)” yoluyla
kabul edilen kanunlarda bulmuştur. Bu amaçla
Medeni Kanun İsviçre’den(1926), Türk Ceza Ka-
nunu İtalya’dan(1926), Türk Ticaret Kanunu
Almanya’dan(1926), Hukuk Usulü Muhakemeleri
Kanunu Almanya ve İsviçre’den(1927), Deniz Ti-
caret Kanunu Almanya’dan(1929), Ceza Muhake-
meleri Usulü Kanunu Almanya’dan(1929), İcra-İf-
las Kanunu İsviçre’den(1932) iktibas edilmiştir.
Bununla birlikte hukukun bir sosyal mühendis-
lik aracı olarak kullanılmasının her zaman başarılı
sonuçlar verdiği söylenemez. Çünkü kanunlarla
yeni bir yön ve biçim verilmek istenen toplum pa-
sif bir varlık değildir. Toplumda derin ve köklü bi-
çimde yerleşmiş alışkanlıklar, gelenekler, inançlar,
değişikliğe karşı direnen gruplar, sınırlı kaynaklar,
Hukuk Sosyolojisi

uluslararası toplum, yaptırım yetersizliği gibi birçok etken arzu edilen değişimin hayata geçirilmesini ak-
satabilir (Gürkan, 2005, s.57-58). Tüm bunlara rağmen Cumhuriyet’in Hukuk Devrimi büyük oranda
başarıya ulaşmış; toplumun siyasi, idari, ekonomik, kültürel ve hukuki temelleri eskiyle bağı büyük oranda
kopmuştur. Ancak aile ve miras hukuku konusunda çok önemli gelişmeler yaşansa da istenen başarı tam
anlamıyla sağlanamamıştır.

Öğrenme Çıktısı

5 Hukukun bir mühendislik aracı olarak kullanılabileceğini kavrayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hukukun sosyal olgu olma- Totaliter sistemlerle huku- Türk Hukuk Devriminin
sı ile mühendislik aracı ola- kun mühendislik aracı ola- büyük oranda başarılı ol-
rak kullanılmasını arasında- rak kullanılmasında nasıl muş bir sosyal mühendislik
ki ilişkiyi araştırınız. bir ilişki vardır? örneği olduğunu anlatınız.

Yaşamla İlişkilendir

2000’li yılların başında başta büyük şehirler
olmak üzere Türkiye’de kapkaç olarak isimlendi-
rilen bir suç türü yaygın bir hal almıştı. Siyasi,
dinî ya da ekonomik amaçlara ulaşmak için gü-
venlik güçleri de dâhil birçok masum insanı kor-
kutan ve öldürenlerin hareketleri nasıl terör ola-
rak tanımlanıyorsa, ölümlere sebep olan, topluma
korku salan kapkaç da terör olarak tanımlanma-
ya başlanmıştı. Artan kapkaç vakaları nedeniyle
insanlar sokakta rahatça çıkıp dolaşamıyordu.
Emniyet Genel Müdürlüğünün verilerine göre,
2004 yılında Türkiye’de toplam 5101 kapkaç
olayı yaşanmıştı. Bu suçları organize edenler, ta-
rım işçileri gibi, Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden
yaşları 12 ile 16 arasında değişen çocukları kap-
kaç yaptırmak üzere büyük şehirlere getiriyor-
lardı. Bunun sebebi söz konusu suçun hırsızlık
kapsamında değerlendirilmesi ve çocuklar için
kanunlarda öngörülen indirimdi. Suçu işleyenler
yakalandıklarında hırsızlıktan yargılanıyor, çocuk
oldukları için de cezada indirime gidiliyor ve ne-
redeyse ceza almadan serbest kalıyorlardı. Bunun
üzerine kanun koyucu, 2004 yılının sonlarında
kabul edilen 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu-
na yeni bir hüküm ekledi. Hırsızlığın “elde veya
üstte taşınan eşyayı çekip almak suretiyle ya da özel
beceriyle” işlenmesi halinde cezanın “beş yıldan on
yıla” kadar olacağını belirten bu hüküm kapkaç
olaylarının ciddi oranda azalmasına neden oldu.

63

Araştırmalarla
İlişkilendir
Dinin toplumsal yaşam ve hukuk üzerinde-
ki etkisi konusunda en önemli çalışmaları ortaya
koyan Weber’e göre, modern anlamda kapitaliz-
min gelişmesinde, mutlak biçimde birbirinden
ayrılamayan “Kalvenist”, “Pietist”, “Metodist” ve
“Baptist” gibi çeşitli Protestan çevrelerin yaşayı-
şında boy gösteren, “püritanizm” şeklindeki yüzü
dünyaya dönük zahitlik (dünyevi asketizm) an-
layışının çok büyük etkisi olmuştur. Gerçekten
de İncil’de yer alan “Beni gönderenin işlerini vakit
daha gündüzken yapmalıyız. Gece geliyor, o zaman
kimse çalışamaz.” ayetinden hareketle Tanrı’nın
şanını yüceltmeye ancak çalışmayla hizmet edi-
lebileceğine inanan ve zaman kaybına neden ol-
64
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
duğu gerekçesiyle lüks tüketime, sağlık için ye-
terli olandan fazla uykuya, spor yapmaya, sanatla
uğraşmaya ve hatta boş konuşmaya karşı çıkan
“püritenler”in bu yaşam biçimi büyük sermaye
birikimine yol açarak, Weber’in ifadesiyle “çağdaş
ekonomik düzenin teknik ve ekonomik varsayımla-
rı üzerine kurulu mekanik-makine üretimine bağlı
büyük evrenin kurulmasına yardımcı olmuştur.”
Kaynak: Max Weber, Protestan Ahlakı ve
Kapitalizmin Ruhu, Türkçesi: Zeynep Aruoba,
İkinci Baskı, Hil Yayınları, İstanbul, 1997, s.83,
159.
Hukuk Sosyolojisi

1 Coğrafi konum, iklim ve demografik yapının

hukuk üzerindeki etkisini kavrayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Coğrafi Konum, İklim ve
Demografi
Coğrafi konum, iklim ve demografik yapının hukuk üzerindeki
etkisi herkesin kolayca algılayabileceği ampirik verilerle destek-
lenmektedir. Denizlere kıyısı olan ülkelerde deniz hukukunun
gelişmesi, depremlerin sıklıkla yaşandığı ülkelerde depreme iliş-
kin çeşitli düzenlemelerin kabul edilmesi, hatta imar mevzuatı-
nın deprem olgusunun dikkate alınarak düzenlenmesi, iklime
ve gün ışığına göre mesai saatlerinin düzenlenmesi, demografik
tabloya bağlı olarak hukuk aracılığıyla çocuk sayısının sınırlan-
dırılması ya da teşvik edilmesi gözlemlenen durumlardandır.

2 Ekonominin, bilimin ve teknolojinin hukuk

üzerindeki etkisini değerlendirebilme

Hukuk üzerinde etki doğuran faktörler arasında en fazla üze-

Ekonomi, Bilim ve Teknoloji
rinde durulan konulardan biri ekonomidir. Ekonomik geliş-
melere bağlı olarak yeni yasaların ve kurumların oluşturulduğu
bilinmektedir. Aynı şekilde bilim ve teknoloji alanında yaşa-
nan gelişmelerin insanın gündelik hayatını, üretim biçimini ve
insanların birbiriyle ilişkisini belirlediği, bunun doğal sonucu
olarak da hukuku etkilediği ortadadır.

3 Dinin ve dinde yaşanan değişimin hukuk

üzerindeki etkisini örneklendirebilme

Her din; toplum içindeki bireyin dünyaya, eşyaya, çalışma-

Din ya, kazanmaya, geleceğe, yabancıya, çevreye vb. bakış açısını
belirleyen, bireyleri belli bir yönde inanmaya, düşünmeye ve
davranmaya iten yeni bir zihniyet getirir. Bu yönüyle dinin
toplumsal değişimi sağlama ve engelleme fonksiyonları vardır.
Bu fonksiyonlarının doğal sonucu olarak ortaya çıkan “düzen-
leyici”, “yapılandırıcı” ve “muhafaza edici” yönlerinin izlerini,
kültürün ilkel basamaklarından başlayarak ilişki içinde bulun-
duğu ve hukukun da ilgi alanına giren aile ve devlet gibi yapı-
larda çok net bir biçimde görmek mümkündür. Öyle ki, anılan
birlikler gerek zihniyet, gerekse örgütlenme bakımından dinî
etkiyi hiçbir zaman gizleyemezler.

65

4 Siyasi İdeolojilerin hukuk üzerindeki etkisini
anlatabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Siyasi İdeolojiler
5 Hukukun mühendislik aracı olarak
kullanılabileceğini kavrayabilme
Hukukun Toplumsal Değişimler
Üzerindeki Etkisi: Sosyal
Mühendislik Aracı Olarak
Hukuk
66
Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim
Siyasi veya toplumsal bir öğreti oluşturan, bir grubun davranış-
larına yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral,
estetik düşünceler bütünü olarak tanımlanan herhangi bir si-
yasi ideolojiyi benimseyen bir devlet, bu düşünceler bütünüyle
uyumlu bir şekle bürünür. Tüm yasalar bu ideolojiye göre yeni-
den şekillenir. Bunun tek sebebi devletin benimsenen yeni de-
ğerlere uygun bir şekle büründürülmesi değildir. Bunun yanın-
da, hukukun bir sosyal mühendislik aracı olarak kullanılarak,
benimsenen ideolojiyle uyumlu politik, bilimsel, felsefi, dini,
ahlaki, hukuki ve estetik değerlerin topluma benimsetilmesi
gayreti de söz konusudur.
Sosyal problemlerin çözümünde ve topluma yön vermede hu-
kuk çoğu zaman bir araç olarak kullanılır. Nitekim sosyal olgu
olarak hukuk bir yönüyle içinde doğduğu toplumsal gerçekli-
ğin ürünüyken, diğer yönüyle insan davranışlarına yön veren,
toplumsal kurumları biçimlendirmede aktif rol oynayan bir be-
lirleyicidir. Yeni bir toplumsal, siyasi, ekonomik, kültürel yapı
oluşturmak ve suçla mücadele etmek amacıyla hukuka sıklıkla
başvurulması hukukun bu yönüne duyulan inancı göstermek-
tedir. Hukukun sosyal mühendislik aracı olarak kullanılması-
nın en ilginç ve kapsamlı örneklerinden biri tartışmasız Türk
Hukuk Devrimidir.
Hukuk Sosyolojisi

1 I İbn Haldun 5 Dine ilişkin olarak aşağıda verilen bilgilerden

hangisi yanlıştır?
II Montesquieu

neler öğrendik?
A. Her din yeni bir zihniyet getirir
III Max Weber
B. Dinin toplumsal değişimi sağlama fonksiyonu
Yukarıdaki düşünürlerden hangisi/hangileri ik- vardır
limin insanların biyolojik, psikolojik yapılarına, C. Dinin toplumsal değişimi engelleme fonksiyo-
karakterlerine, ahlaklarına, dinlerine ve davranışla- nu vardır
rına etkisi olduğunu savunmuştur? D. İlkel hukuk sistemlerinde dinin etkisi çok be-
A. I lirgindir
B. II E. Modern ve laik devletlerde dinin devlet ve hu-
C. III kuk üzerindeki etkisi tamamen kalkmıştır
D. I, II
E. I, II, III 6 Her şeye kadir Tanrı’nın, her şeye kadir ka-
nun koyucuya dönüştüğünü ileri süren düşünür
aşağıdakilerden hangisidir?
2 Gün ışığına göre mesai saatlerinin düzen-
lenmesi hangi faktörün hukuk üzerindeki etkisine A. İbn Haldun
daha iyi bir örnek olur? B. Marks
A. Dinin C. Weber
B. Siyasi ideolojinin D. Montesquie
C. Coğrafyanın E. Carl Schmitt
D. Bilim ve teknolojinin
E. Ekonominin 7 ………………………………… bir gru-
bun davranışlarına yön veren siyasi, hukuki, bi-
limsel, felsefi, dinî, ahlaki, ekonomik, estetik dü-
3 ………… topluluk tipine bağlı olarak iliş- şünceler bütünü olarak tanımlanmaktadır.
kinin karşılıklı olduğunu, bazen hukukun iktisat
üzerinde bazen de iktisadın hukuk üzerinde önce- Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere getirilebile-
lik kazanarak karşılıklı bir etkileşim halinde bulun- cek en uygun ifade aşağıdakilerden hangisidir?
duğunu ileri sürmüştür. A. Devlet
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri doldurunuz. B. Sosyalizm
C. Dünya görüşü
A. Weber
D. Siyasi ideoloji
B. Marks
E. Faşizm
C. İbn Haldun
D. Montesquie
E. Mauss

4 İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel Bil-

dirgesi hangi faktörün hukuk üzerindeki etkisine
örnek olarak verilebilir?
A. Dinin
B. Siyasi ideolojinin
C. Coğrafyanın
D. Bilim ve teknolojinin
E. Ekonominin

67
 Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim

8 I. Sosyolojinin tümden gelim aşamasıyla 10 George Orwell’in 1984 isimli romanında yer
ilgilidir. alan “Eski despotluklar, ‘Şunu yapmayacaksın, bunu
yapmayacaksın’ diye buyuruyordu. Totaliterler, ‘Şöy-
neler öğrendik?

II. Sosyologlar sosyolojik verilerin mühen-

le yapacaksın, böyle yapacaksın’ diye dayatıyorlardı.
dislik aracı olarak kullanılması konusun-
Biz ise, insanlara ‘Sen aslında şusun, aslında şöyle
da hemfikirdir.
düşünüyorsun, şuna inanıyorsun’ diye bastırıyoruz.”
III. Bilimsel bir faaliyet olduğu için her za- İfadesi aşağıdakilerden hangisine gönderme yap-
man başarılı sonuçlar vermiştir. maktadır?
Sosyal mühendislikle ilgili olarak yukarıda verilen A. Toplum mühendisliğine
bilgilerden hangisi/hangileri doğrudur. B. Adaleti önemli olduğuna
A. I C. Özgürlüğün önemine
B. II D. Eski yönetimlerin ne kadar baskıcı olduğuna
C. III E. En iyi yönetimin demokrasi olduğuna
D. I, II
E. I, II, III

9 Rekabetin korunmasına ilişkin düzenlemeler

hangi faktörün hukuk üzerindeki etkisine örnek
olarak verilebilir?
A. Dinin
B. Ekonominin
C. Siyasi ideolojinin
D. Coğrafyanın
E. Bilim ve teknolojinin

68
Hukuk Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Coğrafi Konum, İklim

1. D 6. E Yanıtınız yanlış ise “Din” konusunu yeniden
ve Demografi” konusunu yeniden gözden
gözden geçiriniz.
geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Coğrafi Konum, İklim
2. C 7. D Yanıtınız yanlış ise “Siyasi İdeolojiler” konu-
ve Demografi” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hukukun Toplumsal

3. A Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi” konusunu ye- 8. A
Değişimler Üzerindeki Etkisi” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz.
niden gözden geçiriniz.

4. D Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknoloji” ko- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Ekonomi” konusunu ye-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hukukun Toplumsal

5. E Yanıtınız yanlış ise “Din” konusunu yeniden 10. A
Değişimler Üzerindeki Etkisi” konusunu ye-
gözden geçiriniz.
niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

İbn Haldun ve Montesquieu, coğrafi konum, iklim ve demografik yapı ile

hukuk arasındaki ilişkiyi ortaya koyan düşünürlerdir. Her ikisi de iklimin
Araştır 1 coğrafyanın ve demografinin insan karakterini, üretim biçimlerini, yönetim
anlayışlarını, hukuku vs. etkilediği kanaatindedir. Çok farklı zamanlarda yaşa-
yan bu iki düşünürün benzer değerlendirmelerde bulunması dikkat çekicidir.

Marks, hukuku altyapıyı oluşturan üretim ilişkilerinin izdüşümü, başka bir

ifadeyle altyapının belirlediği bir üst yapı kurumu olarak görürken, Weber
Araştır 2 topluluk tipine bağlı olarak ilişkinin karşılıklı olduğunu, bazen hukukun ik-
tisat üzerinde bazen de iktisadın hukuk üzerinde öncelik kazanarak karşılıklı
bir etkileşim halinde bulunduğunu ileri sürmüştür.

Dinin dünyaya ve olaylara karşı tavrı insanların zihniyet yapılarını etkilemek-

te ve özellikle inananlarına yaşadıkları dünyayı anlamaya yarayan bir model
Araştır 3 sunmaktadır. Bu model, o dine inananları, gündelik işlerini görürken, hatta
doğayı seyrederken dahi etkisi altına alır. Başka bir ifadeyle, bireyin herhangi
bir dine girmesi, “kutsal-dışı” meselelere karşı belli bir tutum takınması sonu-
cunu doğurmaktadır.

Siyasi ideoloji, Türk Dil Kurumu Sözlüğünde “Siyasal veya toplumsal bir öğ-
reti oluşturan, bir hükûmetin, bir partinin, bir grubun davranışlarına yön veren
Araştır 4 politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî, moral, estetik düşünceler bütünü” olarak
tanımlanmaktadır. Liberalizm, sosyalizm, faşizm, nasyonal sosyalizm, sosyal
demokrasi siyasi ideolojilere örnek olarak verilebilir.

69
 Jenetik Hukuk Sosyolojisi: Hukuk ve Değişim

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Sosyal problemlerin çözümünde ve topluma yön vermede hukuk sıklıkla bir

sosyal mühendislik aracı olarak kullanılmaktadır. Nitekim sosyal olgu olarak
hukuk bir yönüyle içinde doğduğu toplumsal gerçekliğin ürünüyken, diğer
Araştır 5 yönüyle insan davranışlarına yön veren, toplumsal kurumları biçimlendirme-
de aktif rol oynayan bir belirleyicidir. Yeni bir toplumsal, siyasi, ekonomik,
kültürel yapı oluşturmak ve suçla mücadele etmek amacıyla hukuka sıklıkla
başvurulması hukukun bu yönüyle yakından ilişkilidir

Kaynakça
Carl Schmitt, Siyasi İlahiyat, Egemenlik Kuramı Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giriş, Çev. Battal
Üzerine Dört Bölüm, Çev. Emre Zeybekoğlu, İnaldı, AÜİFY, No.181, AÜB, Ankara, 1987.
Dost Kitabevi, Ankara, 2002.
Marcel Mauss, Seasonal Variations of the Eskimo,
Davut Dursun, Din Bürokrasisi, İşaret Yayınları, Routledge, 2 Park Square, 2004.
İstanbul, 1992.
Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu,
Ejder, Okumuş, “Sosyolojinin Din Sorunsalı”, [içinde İkinci Baskı, Türkçesi: Zeynep Aruoba, Hil
(s.75-104), Din Sosyolojisi, Ed. Mehmet Bayyiğit, Yayınları, İstanbul, 1997.
Palet Yayınları, Konya, 2014.]
Montesquieu, Kanunların Ruhu Üzerine, Çeviren:
Emile Durkheim, The Division of Labor in Society, Fehmi Baldaş, Hiperlink Yayınları, İstanbul.
Translated by George Simpson, Noble Offset
Mustafa Y. Keskin, “Din ve Toplum İlişkileri Üzerine
Printers, New York, 1960.
Bir Genelleme, Dinbilimleri Akademik Araştırma
George Orwell, 1984, Çeviren Celâl Üster, Can Dergisi, C. 4, S.2, 2004.
Yayınları, İstanbul, 2013.
Nur Vergin, “Toplumsal Değişme ve Dinsellikte Artış”,
Hamide Topçuoğlu, Hukuk Sosyolojisi, Ankara Toplum ve Bilim, S. 29-30, 1985.
Üniversitesi Hukuk Fakültesi yayınları No:147,
Peter L. Berger, Dinin Sosyal Gerçekliği, Çev. Ali
Ankara, 1960.
Coşkun, İnsan Yayınları, İstanbul, 1993.
Hans Freyer, Din Sosyolojisi, Çev. Turgut Kalpsüz,
Sabri F. Ülgener, Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler, Derin
Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2013.
Yayınları, İstanbul, 2006.
http://www.law.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/
Sefer Yavuz, “Zihniyet ve Din”, [içinde (s.589-
sites/238/2013/07/Ataturkunkonusmasi.pdf,
596), Din Sosyolojisi, Ed. Niyazi Akyüz/İhsan
03.02.2018.
Çapçıoğlu, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.]
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_
Ülker Gürkan, Hukuk Sosyolojisine Giriş, 4. Baskı,
bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.
Siyasal Kitabevi, Ankara, 2005.
GTS.5a9295e62e3d08.00052382, 25.01.2018.
Ünver Günay, Din Sosyolojisi, On İkinci Baskı, İnsan
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_
Yayınları, İstanbul, 2014.
bts&arama=kelime&guid=TDK.
GTS.5a91361d4aa249.39307258, 16.01.2018. Yaşar Salihpaşaoğlu, Din ve Devlet Arasındaki İktidar
Mücadelesi: Avrupa Örneği, 3. Baskı, Adalet
İbn Haldun, Mukaddime, I. Cilt, Yayına
Yayınları, Ankara, 2017.
Hazırlayan:Dr.Arslan Tekin, İlgi Kültür Sanat
Yayıncılık, İstanbul, 2015.
İzzet Er, “Bugünkü Avrupa’da Din-Devlet İlişkileri”,
Bilgi ve Hikmet, Yaz 1995, S. 11, s.20-23.

70
 Bölüm 5
Uyma Davranışı
öğrenme çıktıları

Toplumsal Norm ve Rol Ekseninde Uyma Uyma Davranışının Psiko-Sosyal Açıdan

1 2
Davranışı İncelenmesi
1 Toplumsal norm ve rol ekseninde uyma 2 Uyma davranışını psiko-sosyal açıdan
davranışı kavramlarını açıklayabilme inceleyebilme

3
Uyma Davranışını Etkileyen Faktörler
3 Uyma davranışı etkileyen faktörleri
değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Uyma • Toplumsal Rol • Toplumsal Statü • Muzafer Sherif Deneyi
• Stanley Milgram Deneyi

72
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Sosyal bir varlık olan insan, doğduğu andan iti-
baren bir “toplumsallaşma” sürecinden geçer. Bire-
yin çevresindekilerle etkileşimine dayanan bu süreç,
sosyal davranış örüntülerinin kabulü ile sonuçlanır.
Bu süreçte birey bir kuşaktan diğerine aktarılan
normları, değerleri, tutumları öğrenme ve içselleş-
tirme sürecinden geçer. Birey, çocukluktan başla-
yarak, doğduğu anda hazır bulduğu belli normla-
ra uymaya zorlanır, böylece adım adım “toplumca
kırılmış” bir hale gelir (Fichter, 2016, s. 27). Bu
noktada karşımıza “toplumsal norm” ve “toplumsal
rol” kavramları çıkar. Bireyden toplumsal norm ve
rollere “uyma” davranışı göstermesi beklenir.
TOPLUMSAL NORM VE ROL
EKSENİNDE UYMA DAVRANIŞI
Toplumsal norm, bir grubun üyelerinin etkile-
şime geçmesiyle oluşan grup üyelerince anlaşılan,
grup üyelerine rehberlik eden ve/veya grubun üye-
lerini belli bir toplumsal davranışa zorlayan kural-
lar ve standartlar olarak tanımlanabilir (Cialdini/
Trost, 1998, s. 151, 152). Basitçe ne yapılması veya
yapılmaması gerektiğini düzenleyen onaylama ve
onaylamamaya ilişkin toplumsal tutumdur. Çöp
atmaya, içki içmeye, ne zaman ayakta durulup
oturulacağına, ne zaman konuşulup susulacağına
ilişkin neredeyse insan davranışının tüm yönleriyle
ilgili toplumsal normlar vardır.
Toplumsal normlar, toplumsal yaptırımlar ara-
cılığıyla zorla kabul ettirilir. Bu yaptırımlar, kural-
ları ihlal eden insanları baskı altına alır (Sunstein,
1995, s. 10-14).
Birçok toplumsal norm, güçlü bir şekilde “top-
lumsal roller”i tanımlamaktadır. Yani rollerin her
biri karmaşık toplumsal normlarla çevrilidir (Suns-
tein, 1995, s. 10-14). Birey tarafından oynanan
tüm roller, toplumsaldır zira pek çok kişi tarafın-
dan paylaşılan tek tip hareketlerle temsil edilir. Bu,
pek çok kişinin aynı rolü hemen hemen aynı bi-
çimde oynadığı anlamına gelir. Örneğin bir erkek,
ailede baba, iş yerinde satıcı, takımda kaptan, siya-
sal partide aday rollerini oynar ve bu rollerin senar-
yosu bellidir. Bu erkek, her yerde aynı kişidir ama
o an içinde bulunduğu topluluğun kurumsallaşmış
rollerini oynamaktadır (Fichter, 2016, s. 111). Ki-
şiler oynadıkları roller aracılığıyla kim olduklarının
bilincinde olurken aynı anda bu rollerinin getirdiği
toplumsal normlara da uymaktadır. Bu, zor işleyen
bir süreç değildir, zira insanlar rollerinin gerektir-
diği toplumsal normları kolaylıkla içselleştirir. Bu
rollerin ihlali toplumda rahatsızlığa neden olur ve
birey, toplumsal yaptırımlara tabi tutulacağından
bu rollere uygun davranışlar sergiler (Sunstein,
1995, s. 15, 16).
Aynı topluluk içinde yaşayan insanların çoğu-
nun rollerine uygun davranması, davranışlarının
benzer olması, ortak değer yargılarını paylaşması
ve benzer tepkiler göstermesi sosyal psikologlar ta-
rafından “sosyal etki”yle açıklanmıştır. Sosyal etki,
toplumsal olarak uyarılmış davranış değişikliğidir.
Dolayısıyla sosyal etki, birey bir kişi ya da grubun
etkisiyle davranışını değiştirdiğinde söz konusu
olur. “Uyma” davranışı da bireylere var olan top-
lumsal normlara uyma yönünde baskı hissettiren
bir sosyal etki türüdür (Kayaoğlu, 2013, s. 186).
Uyma, “itaat”, “benimseme” ya da “özdeşleşme” şek-
linde görülebilir.
Toplumsal statü ve toplumsal rol birbirine karış-
tırılan kavramlardır. Toplumsal statü, toplumsal
yapıdaki kişi, sınıf veya kategorinin pozisyonunu
gösterir. Yani toplumda yer alan geçerli sosyal
değer ölçütlerinin kullanılmasıyla ulaşılan bir
değerlendirmedir. Statü, başkalarıyla karşılaştı-
rıldığında bireyin sosyal yerinin neresi olduğunu
anlatır. Oysa toplumsal rol, kişinin ne yaptığıy-
la ilgilidir. Rol, bireyin statüsünün ölçülmesin-
de kullanılan ölçütlerden sadece biridir. Rolün
yanında servet, soy, cinsiyet, yaş ve diğer ölçütler
statüyü belirler.
Kaynak: Fichter, s. 112.
İtaat (compliance), bireyin, diğer bir birey ya
da gruptan olumlu bir reaksiyon almayı umduğu
durumda uyma davranışı göstermesidir. Uyma
davranışı, belli bir ödül ya da onaylanmak veya
belli bir cezalandırmadan kurtulmak ya da kınan-
mamak için yerine getirilir. Örneğin bir gruba gir-
mek için birey, sadece o grup için “doğru” fikirleri
ifade etmeye çabalar. Özellikle bazı bireyler, bu-
lundukları her durumda, iletişime geçtiği herkesi
memnun etmek için hep istenilen şeyi söyler ve ya-
par. İtaat durumunda birey, kaynağın (etkilemek/
baskısından kurtulmak istediği kişi ya da grubun)
kendisinden istediği şekilde davranır. Birey, istenen
davranışı, o davranışın doğruluğuna inandığı için
değil, tatmin edici bir sosyal etki yaratmak için ger-
çekleştirir. Dolayısıyla, itaat sonrası birey, davranı-
73
 Uyma Davranışı

şı nedeniyle ortamdaki diğer kişilerce hoşnutlukla
karşılanması nedeniyle memnun olur (Kelman,
1961, s. 62).
Özdeşleşme (identification), bireyin bir baş-
ka kişi ya da grup ile kendini tanımlayan (self-
defining) bir ilişki kurmak ya da sürdürmek istedi-
ği durumda uyma davranışı göstermesidir. Kendini
tanımlayan ilişki ile kişinin benliğinin bir parçasını
şekillendiren ilişki kastedilmektedir. Özdeşleşme,
kendisini tanımladığı kişi ya da grup ile istenen
ilişkinin kurulması ya da devam ettirilmesinin bir
yoludur (Kelman, 1961, s. 63).
Bireyin kurmak ya da devam ettirmek istediği
bu ilişki, farklı şekillerde karşımıza çıkabilir. Klasik
özdeşleşme durumunda birey kaynağın rolünün
tamamı ya da bir parçasını yüklenir. Bu durumda
kendi rolünü, kaynağın rolüyle tanımlamaya başlar
yani onun gibi olmaya çalışır. Onun yaptığını ya-
par, söylediğini söyler, inandığına inanır. İlişkinin
karşı tarafı olan kaynak, genellikle birey tarafından
istenilen role sahiptir ve onun sahip olmadığı özel-
likleri taşır. Komünist Çin’deki beyni yıkanan ve
hapishane çalışanlarının tutum ve inançlarını be-
nimseyerek diğer mahkûmlara onlar gibi davranan
mahkûmun davranışı klasik özdeşleşmeye örnek
verilebilir (Kelman, 1961, s. 63).
Bireyin kurmaya ya da devam ettirmeye çalıştı-
ğı ilişki, karşılıklı rol ilişkisi de olabilir. Bu durum-
da iki taraf da rollerini birbirine göre tanımlayacak-
tır. Bu tip bir ilişki iki tarafın birbirinden karşılıklı
beklentileri varsa söz konusu olacaktır. Arkadaş
ilişkisi bu türdendir (Kelman, 1961, s. 64).
Özdeşleşmenin itaatten farkı, özdeşleşmede
kaynağın fikirlerine ve davranışlarına inanılması-
dır (Kelman, 1961, s. 64). İtaatte ise karşı tarafı
memnun etmek için hareket edilir. Ayrıca itaatten
farklı olarak özdeşleşme nedeniyle gösterilen uyma
davranışı sonrası, birey ilişki üzerindeki olumlu et-
kiden dolayı memnun olur (Kelman, 1958, s. 53).
Benimseme (internalization), birey uyarılan
davranışın içeriğini (içerdiği fikir ve davranışları)
ödüllendirici bulduğu zaman gerçekleşir. Yani bi-
reyin uyma davranışı sergilemesinin sebebi, dav-
ranışın içeriğinin kendi değer sistemi ile uyumlu
olmasıdır. Örneğin, davranış bir sorunun çözümü
için yararlı olabilir ya da bireyin ihtiyaçlarını karşı-
lamak için gerekli olabilir. Bu durumda, değerlen-
dirme sürecinden sonra beklenen davranış mantıki
gerekçelerle kabul edilir. Örneğin birey, bir uzma-
nın tavsiyelerini kendi sorunlarıyla alakalı bulup
benimseyebilir (Kelman, 1961, s. 65). Bu şekilde
benimsenen davranış bireyin mevcut değerleri ile
entegre olma eğilimindedir. Dolayısıyla, benim-
semeden kaynaklanan tatmin, davranışın bizatihi
kendisinden elde edilir (Kelman, 1958, s. 53).
İtaat, özdeşleşme ve benimsemede yaşanan sü-
reçler, karşılıklı birbirini dışlamaz. Teoride açık ve
net olarak birbirinden ayrılan bu uyma biçimleri,
gerçek hayatta aynı olayda bir arada da karşımıza
çıkabilir (Kelman, 1961, s. 65).

Öğrenme Çıktısı
1 Toplumsal norm ve rol ekseninde uyma davranışı kavramlarını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sosyal etkinin uyma dav-

Toplumsal norm ve rol kav- Toplumsal norm ve rol ara-
ranışı olarak hangi türlerde
ramlarını açıklayınız. sındaki ilişkiyi açıklayınız.
görülebileceğini anlatınız.

UYMA DAVRANIŞININ PSİKO-SOSYAL AÇIDAN İNCELENMESİ

Sosyal psikolojide sosyal etki araştırması, açık sosyal güçlere doğrudan yanıt olarak ortaya çıkan dra-
matik psikolojik fenomenlerin gösterilmesi ve açıklanmasıyla ünlüdür. Bu alanda yaptıkları etkileyici de-
neylerle öne çıkan isimler, Muzafer Sherif, Stanley Milgram ve Solomon Asch’tir (Kelman, 1974, s. 128).

74
Hukuk Sosyolojisi
Sherif’in Deneyi: Grup Standardının Oluşumu
Resim 5.1
Kaynak: https://study.com/
academy/lesson/muzafer-sherif-
robbers-cave-experiment-
autokinetic-effect.html, 23.02.2018.
Resim 5.2 Fotoğrafta, ışık kaynağı, pin, disk, kablo, kapak, zamanlayıcı sel standartların yerini, grup standartla-
gibi aletler gösterilmiş ve ışığın yansıtılma mekanizmasını anlatılmıştır. rı almıştır (Sherif, 1935, s. 28, 29).
Son aşamada bireyler, ilk deneyde olduğu gibi tek tek laboratuvara sokularak deney tekrarlanmıştır.
Sonuçta her deneğin kendi standartlarına göre değil, grup halinde oluşturulan standartlara göre davrandığı
görülmüştür (Sherif, 1935, s. 34).
Türk-Amerikan sosyolog Sherif ’e göre oto-kinetik hareket, sosyal
etkinin araştırılmasında önemli bir fenomendir. Zira deneysel olarak
oto-kinetik hareketler yaratmak kolaydır. Bu yüzden Sherif, üç evreden
oluşan bir deney gerçekleştirmiştir. Üç evreli bu deneyde cevaplamaya
çalıştığı sorular şunlardır: Birey karşılaştırma imkânı olmayan istikrarsız
bir durumda nasıl davranır? Dış referans noktaları ortadan kaldırıldı-
ğında ne yapacaktır? Karmaşık cevaplar mı verecek yoksa kendi referans
noktasını mı oluşturacaktır? Peki aynı istikrarsız durumda bir grup in-
san ne yapacaktır? Bir grup standardı ya da referans noktası oluşacak
mıdır? (Sherif, 1935, s. 17).
Bu sorulara yanıt vermek amacıyla oto-kinetikten yararlanan She-
rif, ses ve ışık geçirmeyen bir odada deneyine başlamıştır. Deneyin ya-
pıldığı odanın duvarına, yerden 85 cm yukarıya bir ışık yansıtılmıştır.
Denekler, bu ışığın 5 metre karşısına oturtulmuştur. Deneklerin ışığın
kaynağıyla ilgili hiçbir fikri olmaması için oda ayarlanmıştır. 19 denek,
Columbia, Teachers College ve New York Üniversiteleri’nin birbirlerine
tamamen yabancı çalışanlarından seçilmiştir (Sherif, 1935, s. 19, 22).
Deneyin ilk evresinde tek tek odaya
alınan deneklere, aşağıdaki talimatlar
okunmuştur:
“Oda tamamen karanlık olduğunda,
size ‘hazır ol’ sinyali vereceğim ve bir ışık
göstereceğim. Kısa bir süre sonra ışık hareket
etmeye başlayacak. Hareket ettiğini görür
görmez, butona basın. Birkaç saniye sonra
ışık kaybolacak. O zaman bana hareket et-
tiği mesafeyi söyleyin ve tahmininiz olabil-
diğince doğru olsun” (Sherif, 1935, s. 23).
Deneklerin her biri kendine göre bir
ölçü belirtmiştir. Bu ölçü, birbirinden
habersiz olan her denek için birkaç gös-
terimden sonra her bir deneğe özgü bir
ortalamaya dönüşmüştür (Sherif, 1935,
s. 24-27).
İkinci evrede Sherif, denekleri top-
luca odaya almış ve aynı talimatları
“lütfen diğer insanları beklemeden bu-
tona basın” ifadelerini ekleyerek yerine
getirmelerini söylemiştir. İlk deneğin
butona basmasıyla diğer denekler kendi
fikirlerinden caymış ve birbirlerinden
etkilenerek hareket etmiştir. Böylece bir
grup ortalaması gelişmiştir. Yani birey-
75

Bir sosyal normun nasıl oluştuğunu açıklayan
ve klasik kabul edilen bu deneyi Asch’ın var olan
sosyal normlara uyma davranışı konusundaki de-
neyleri takip etmiştir.
Asch Deneyi: Grup Normu
Solomon Asch, grubun, bireyin karar alma dav-
ranışı üzerine etkisine dair bugün hala adından söz
ettiren psiko-sosyal bir deney yapmıştır. Bu deney-
de bir kişi, grubun diğer tüm üyeleriyle radikal bir
çatışma ilişkisine konulmuş ve bu durumun, onun
üzerinde yarattığı etki niceliksel olarak ölçülmüştür.
Resim 5.3
Kaynak: https://www.haikudeck.com/social-psychology-
education-presentation-FCmC2aS676, 23.02.2018.
Asch’in deneyinde gruplar, sekiz kişiden oluş-
maktadır. Bu gruplardan, belirli bir çizginin (x)
uzunluğunu eşit olmayan (a, b ve c) üç çizgiden
biri ile eşleştirmesi istenmiştir. Grup üyeleri karar-
larını kamuya açıklamıştır. Bu monoton “test”in
ortasında gruptan sadece bir kişi kendisini aniden
tüm grup üyeleriyle çelişkili bir durumda bulmuş
ve bu çelişki deney süresince tekrarlanmıştır.
x a b c
Şekil 5.1
Kaynak: https://www.oercommons.org/courseware/
module/15364/student/?task=2, 23.02.2018.
76
Uyma Davranışı
Söz konusu gruplardaki tüm üyeler, gerçek de-
nek haricinde, deneyden haberdardır. Onlardan
çizginin uzunluğu, apaçık sadece üç çizgiden bi-
riyle örtüşmesine rağmen yanlış cevabı oybirliğiyle
vermeleri istenmiştir. Denekler ise, kendilerinden
önce oybirliğiyle verilen yanlış cevap karşısında
azınlık konumda kalmıştır. Deneyin sonunda du-
rumdan habersiz deneklerin %32si, yanlış oldu-
ğunu bildikleri halde çoğunluğun kararına uygun
cevabı vermiştir.
Denekler, gerçeği yakalamak için birbirlerinin
yardımına ihtiyaç duymamaktadır, zira gerçek
apaçık ortadadır. Fakat deneklerin üçte biri ço-
ğunluğun oluşturduğu grup normuna, çoğunluğa
katılmaya dair güçlü bir eğilim hissettikleri için
karşı çıkmamayı tercih etmiştir (Asch, 1951, s.
226-229).
Yukarıdaki her iki deney sosyal etkinin kişinin
uyma davranışları üzerinde büyük oranda belirle-
yici olduğunu ortaya koymuştur. Peki sosyal etkiye
rıza gösterme derecesi nereye kadar gitmektedir?
Bu sorunun cevabı Stanley Milgram tarafından ya-
pılan bir deneyle verilmiştir.
Milgram Deneyi: İtaat
Milgram’a göre itaat, toplumsal yaşamın te-
mel bir unsurudur. Otorite, komünel hayatın
bir gerekliliğidir ve başkalarının emirlerine karşı
meydan okuma ya da teslim yoluyla yanıt ver-
mek zorunda kalmayan yalnızca tecrit edilmiş bir
adamdır. O’na göre itaat davranışı, özel olarak bu-
günle ilgilidir. Zira 1933-45 yılları arasında mil-
yonlarca masum kişi, emir üzerine sistematik bir
şekilde katledilmiştir. Gaz odaları inşa edilmiş ve
ölüm kampları kurulmuştur. Bu insanlık dışı po-
litikalar, tek bir kişinin kafasında ortaya çıkmış,
ancak çok sayıda kişi emirleri yerine getirdiği için
büyük bir katliama sebep olmuştur (Milgram,
1963, s. 371).
Fakat Milgram’a göre kendi çalışmasında ele
alınan itaat şekli, itaatin sadece başkalarına karşı
saldırı eylemleri gerektirdiğini düşündürmemeli-
dir. Zira aynı zamanda itaat, çok sayıda üretken
işlev de görür. Nitekim toplumun kendisi, itaatin
varlığının kanıtıdır. İtaat, yardımseverlik ve şef-
kat eylemlerine dayanarak saygıdeğer ve eğitici
olabileceği gibi imha edici de olabilir (Milgram,
1963, s. 371).
Hukuk Sosyolojisi
Resim 5.4
Kaynak: http://www.famouspsychologists.org/stanley-
milgram/, 17.03.2018.
İtaatin imha edici olabileceğini gösteren deney,
Yale Üniversitesi’nde yapılmıştır. Denekler, New
Haven ve çevresinden 20 ila 50 yaşları arasında 40
erkekten seçilmiştir. Deneklere bir gazete ilanı ve
doğrudan posta talebi ile ulaşılmıştır ve başvuran-
lara, hafıza ve öğrenme üzerine bir çalışmaya ka-
tılacakları söylenmiştir. Denekler posta kâtibi, lise
öğretmeni, satıcı, mühendis, işçi gibi meslek grup-
larındandır ve eğitim seviyeleri ilkokulu bitirenden
doktora yapana kadar değişmektedir. Deneye katı-
lan deneklere $4.50 ödenmiştir. Bununla birlikte,
ödemenin tek koşulunun sadece laboratuvara gel-
mek olduğu ve deneyi tamamlamasalar bile para-
nın kendilerine ödeneceği söylenmiştir (Milgram,
1963, s. 372).
Deney gözlemcisi rolü, 31 yaşındaki bir lise bi-
yoloji öğretmeni tarafından oynanmıştır. Bu kişi,
deney boyunca ruhsuz ve sert bir görünüşe sahip-
tir. Gözlemci, gri bir teknisyen ceketi giymiştir.
Kurban rolü ise, rol için eğitilmiş 47 yaşındaki bir
muhasebeci tarafından oynanmıştır. Kurban, de-
neklerin çoğunun ılımlı ve sevimli bulduğu İrlanda
kökenli bir Amerikalıdır (Milgram, 1963, s. 372).
Deneklere okunan metin, denek tarafından
elektrik şoku verilmesini haklı çıkaracak şekilde
tasarlanmıştır. Konu, ceza ile öğrenme arasındaki
varsayımsal ilişkidir ve konuya genel bir giriş yapıl-
dıktan sonra şunlar söylenmiştir:
“Fakat cezanın öğrenme üzerindeki etkisine dair
çok az şey biliyoruz, çünkü bu konuda neredeyse hiç-
bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. Örneğin ne kadar
cezanın öğrenme için en etkili olduğunu bilmiyoruz.
Dolayısıyla bu çalışmada farklı meslek ve yaşlardaki
yetişkinleri bir araya getiriyoruz. Ve bazılarının öğret-
men ve bir kısmının ise öğrenci olmalarını istiyoruz.
Farklı insanların öğretmenler ve öğrenciler olarak
birbirlerine ne gibi etkileri olduğunu öğrenmek ve ce-
zanın bu durumda öğrenme üzerinde ne gibi bir etki-
si olacağını bulmak istiyoruz. Bu nedenle, birinizden
bu gece burada öğretmen olmanızı ve diğerlerinin de
öğrenci olmasını isteyeceğim. İçinizden herhangi biri-
nizin bir tercihi var mı? (Milgram, 1963, s. 373)”
Daha sonra denekler kimin öğretmen ve ki-
min öğrenci olacağını belirlemek için bir şapkadan
kâğıt çekmiştir. Denek her zaman öğretmen ve suç
ortağı kurban her zaman öğrenci olacak şekilde
kağıtlar ayarlanmıştır. Hemen sonra, öğretmen ve
öğrenci bitişik bir odaya götürülmüş ve öğrenci bir
“elektrikli sandalye” aparatına bağlanmıştır. Öğren-
cinin bileklerine bir elektrot takılmış ve “kabar-
cıklar ve yanıkları önlemek için” elektrot macunu
uygulanmıştır. Deneklere, elektrotun bitişik odada
şok jeneratörüne bağlandığı söylenmiştir. Deney
gözlemcisinin güvenilirliğini artırmak için, “şoklar
aşırı derecede ağrılı olabilse de, sürekli bir doku hasa-
rına neden olmaz” diye açıklama yapılmıştır. “Öğ-
retmen” ve “öğrenci” birbirini duyabilecek ancak
göremeyecek şekilde ayrı odalara alınmıştır (Milg-
ram, 1963, s. 373).
Deneyden önce öğretmene 45 voltluk bir elekt-
rik şoku uygulanarak öğrenciye uygulayacağını
sandığı şokun neye benzediği hakkında bir fikir
verilmiştir (Milgram, 1963, s. 373).
Daha sonra öğrenciye öğretmesi amacıyla öğret-
mene sözcük çiftlerinden oluşan bir liste verilmiş ve
öğretmen bu listeyi öğrenciye bir kere okumuştur.
Ardından öğretmen listeyi oluşturan sözcük çiftle-
rinin ilk sözcüklerini teker teker okumuş ve oku-
duğu her sözcük için öğrenciye dört adet seçenek
sunmuştur. Öğrenci de bu seçenekler arasından
doğru olduğunu düşündüğü cevabı bildirmek için
önünde yer alan dört düğmeden birine basmıştır.
Verdiği cevap yanlış ise, her yanlış cevap sonucu gi-
derek artan elektrik şoklarına maruz bırakılmıştır.
Cevap doğru ise öğretmen sonraki sözcük çiftine
geçmiştir (Milgram, 1963, s. 373).
Denekler, öğrencinin verdiği her yanlış yanıta
karşılık onun gerçek şoklara maruz kaldığını dü-
şünmekteydi. Gerçekte ise şok uygulanmamıştır.
Onun yerine deneğin, kurbanın acı çektiğini san-
ması için çığlıklardan oluşan bir ses kaydı dinle-
tilmiştir. Voltajın birkaç defa artırılmasından sonra
77
 Uyma Davranışı

kurban, kendisini yan odadaki denekten ayıran
duvarı yumruklamaya ve voltaj artırımıyla artık
sorulara cevap vermemeye başlamıştır (Milgram,
1963, s. 374).
Bu noktada denekler, deney gözlemcisine da-
nışmış ve ondan devam etmeleri gerektiğine dair
bir yanıt almıştır. Denek elektro şok uygulamakta
isteksizliğinin devam edeceğini gösterdiyse, deney
gözlemcisi, aşağıdaki ifadeler ile yanıt vermiştir. Bu
ifadeler, sırayla kullanılmıştır ve denek, 4. ifadeye
rağmen talimata uymadıysa deney sonlandırılmış-
tır (Milgram, 1963, s. 374):
“1. Lütfen devam edin.
2. Deney için devam etmeniz gerekiyor.
3. Devam etmeniz çok önemli.
4. Devam etmekten başka şansınız yok”.
Denek, öğrencinin kalıcı bir fiziki hasara uğra-
ması halinde kendisinin sorumlu olup olmadığını
sorduğunda deney gözlemcisi, “Şoklar ağrılı olabi-
lir, ancak kalıcı bir doku hasarı söz konusu değil, bu
Öğrenme Çıktısı
2 Uyma davranışını psiko-sosyal açıdan inceleyebilme
yüzden lütfen devam edin” diyerek cevap vermiştir.
Denek yine de devam etmek istemezse, deney göz-
lemcisi, “Öğrenci tüm sözcük çiftlerini doğru öğrene-
ne kadar devam etmelisiniz. Bu yüzden lütfen devam
edin” demiştir (Milgram, 1963, s. 374).
Deney gözlemcisinin komutlarıyla 40 denekten
her biri beklenen kopuş noktasının ötesine geçmiş-
tir. 20 voltluk şoktan önce hiçbir denek durmamış-
tır. 40 denekten sadece 5 tanesi, 300 voltluk seviye-
sinin üstüne çıkmayı reddetmiştir. Dört denek, 300
voltun üstüne çıkmış ve daha sonra devam etmeyi
reddetmiştir. İki denek, 330 voltluk seviyede, diğer
üçü de 345, 360 ve 375 voltta durmuştur. Sonuç
olarak sadece 14 denek deney gözlemcisine mey-
dan okumuştur. 40 deneğin 26sı emirlere uyarak,
en güçlü şoka ulaşana kadar (450 volt) kurbanını
cezalandırmaya devam etmiştir. Bu noktada, otu-
ruma ara verilmiştir (Milgram, 1963, s. 375, 376).
Deneyin çeşitlemeleri daha sonra Milgram ve
dünya genelinde farklı isimler tarafından yapılmış
ve birbirine yakın sonuçlara ulaşılmıştır.

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İstikrarsız bir durumda

Uyma davranışına dair ya-
grup standardının oluşu- Miligram deneyini ana hat-
pılan psiko-sosyal deneyleri
munu Sherif ’in deneyi kap- larıyla anlatınız.
sayınız.
samında irdeleyiniz.

UYMA DAVRANIŞINI ETKİLEYEN

FAKTÖRLER
Birbirinden oldukça farklı olan üç deneyin ortak
yanı, sosyal etkiyi ve onun meydana getirdiği uyma
davranışını incelemeleridir. Uyma davranışı, grup
büyüklüğü, grubun söz birliği, mevkii ve saygınlığı
ve yüz yüze olma faktörlerinden etkilenmektedir.

Grubun Büyüklüğü
Milgram ve meslektaşları Leonard Bickman, Law-
rence Berkowitz yaptığı deneyde kişi sayısı arttıkça, de-
Resim 5.5
neklerin uyma davranışlarının arttığını gözlemlemiştir.

78
Hukuk Sosyolojisi

Bu deneyde denekler, otuz dakikalık denemelerde New York’un çok kalabalık sokaklarından birinin 15
metrelik bir kaldırımdan geçen 1.424 yayadır. Deney, 1968 yılında kış aylarından iki günde öğleden sonra
gerçekleştirilmiştir. Seçilen bölgenin karşısındaki bir ofis binasının altıncı katındaki pencereden çıkan bir
sinyalle bir uyarıcı grup kalabalığın arasına girmiş ve durup, altıncı katın penceresine bakmıştır.
Bu bakış 60 saniye sürmüştür. Bu sürenin sonunda grup dağılmak üzere uyarılmıştır. Bu işlem, farklı
boyutta bir uyarıcı grup kullanılarak tekrar edilmiştir.
Altı farklı büyüklükte uyarıcı grubun her biri için rasgele düzenlenmiş beş deneme yapılmıştır. Uyarıcı
grup, 1, 2, 3, 5, 10 ve 15 kişiden oluşturulmuş ve bu grupların pencereye bakışının sürdüğü 60 saniye bo-
yunca gözlem alanından hareketli resimler çekilmiştir. Hareketli resimler, gözlem alanından geçen kişilerin
toplam sayısını ve davranışlarını belirlemek için analiz edilmiştir. Sahaya giren kişilerin sayısı, yukarı bakan
kişilerin sayısı ve duran kişilerin sayısı hesaplanmıştır.
Gelip geçenlerden durup yukarıya bakanların sayısı uyarıcı grup,
1 kişiyken %4
15 kişiyken asistan %40 olmuştur (Milgram, 1969, s. 81).

100
90
80
who look up
PERCENT OF PASSERSBY

70
60
50
40
30 who stop
20

10

1 2 3 5 10

SIZE OF STIMULUS CROWD

Şekil 5.2

Bu sonuçlardan, daha büyük grupların, bireyi uyma davranışına itici gücünün daha fazla olduğu
söylenebilir.

Grubun Söz Birliği

Yukarıda Asch’in grup normu oluşumuna dair yaptığı deney anlatılmıştır. Bu deney, yalnızca “söz bir-
liği halinde bir çoğunluk”un muhalefetine maruz kalma koşulunun, gözlenen etkilerin seyrini ve gücünü
belirlemede belirleyici bir rol oynayabileceğini ortaya koymuştur. Asch, bundan hareketle bir dizi ardışık
varyasyonda oybirliği olmayan çoğunluğun etkilerini araştırmıştır. Deneyi farklı koşullarda tekrarlayan
Asch’in vardığı sonuç ise şöyledir: Üç kişinin oybirliği çoğunluğu, bir muhalif içeren sekiz kişinin çoğun-
luğundan daha etkilidir (Asch, 1951, s. 231). Bu durum, azınlığın önemini göstermektedir.

Mevkii ve Saygınlık (Prestij)

Psikolojide bir çalışmanın, belli bir kurumda yapılması, ölçüm için teknik ekipman yeterliyse ve
süreç yetkin bir şekilde yürütülüyorsa çalışma verilerinin değerlendirilmesinde herhangi bir önem arz
etmez. Fakat bu durum Milgram’ın deneyi için geçerli değildir. Zira deney gözlemcisinin emirlerine

79

uyulmasında onun güçlü bir kurumsal arka pla-
nın olması önemlidir. Örneğin Milgram’ın deneyi
gerçekleştirdiği Yale Üniversitesi, neredeyse tüm
deneklerin saygı duyduğu bir kurumdur. Denek-
lerin birçoğu deneyin Yale Üniversitesi tarafından
yapılmasının kendilerini güvende hissettirdiğini
ve başka kurum tarafından yapılıyor olması du-
rumunda deneye katılmayacaklarını belirtmiştir
(Milgram, 1947, s. 69).
Resim 5.6
Resim 5.7
Bu nedenle otoritenin mevkii ve saygınlığı,
itaat açısından ciddi bir önem arz etmektedir. Bu
varsayımı doğrulamak için Milgram, deneyini Yale
Üniversitesi yerine Bridgeport’ta bulunan eski bir
binada bilinmeyen bir kurum adına tekrarlamıştır.
Deneyin diğer bütün koşulları ilk deneyle aynıdır
(Milgram, 1947, s. 70).
Deney, şehrin alışveriş merkezinde yer alan üç
odalı bir dairede yapılmıştır. Laboratuvar, özen-
siz döşenmiş, pis ve az çok saygı uyandıracak bir
durumdadır. Denekler, deneyin özel bir şirket ta-
80
Uyma Davranışı
rafından endüstriye katkı sağlamak amacıyla ya-
pıldığı konusunda bilgilendirilmiştir (Milgram,
1947, s. 71).
Deneyin sonunda ilk deneydeki %65’lik oran,
%48’e kadar düşmüştür (Milgram, 1947, s. 70,
71). Yani yüksek saygınlığa ve mevkie sahip bir
kaynaktan gelen sosyal etkide uyma davranışı daha
fazla olmaktadır.
Otoriteye Yakınlık
Milgram araştırmasının çeşitli kısımlarında
otoriteye yakınlığın uyma davranışı üzerine etki-
sini incelenmiştir. Milgram, deney gözlemcisinin
fiziksel yakınlık ve gözetimin derecesini farklılaş-
tırarak deneyi tekrarlamıştır. Bir durumda deney
gözlemcisi, denekten bir adım uzaktadır. İkinci
durumda deney gözlemcisi ilk talimatları verdikten
sonra, ortamı terk etmiş ve diğer talimatları tele-
fonla vermiştir. Üçüncü durumda denek, talimat-
ları gözlemcinin bıraktığı ses kaydından öğrenmiş
yani denek, gözlemciyi hiç görmemiştir (Milgram,
1947, s. 65).
Deney gözlemcisi, ortamdan ayrıldığında itaat
oranı oldukça düşmüştür. Birinci durumdaki oran,
ikinci durumdakinin neredeyse üç katıdır. Birinci
durumda 28 denek, talimatlara uymuşken, ikinci
durumda sadece 9 denek uymuştur. Denekler, göz-
lemcinin gözetiminde olmadığında ise, talimatları
yerine getirdiklerini söylemiş fakat söylenen daha
az voltaj vermiş ya da hiç vermemiştir. Sonuç ola-
rak bu göstermektedir ki, otoritenin fiziksel mev-
cudiyeti uyma davranışı için çok önemlidir (Milg-
ram, 1947, s. 66).
Resim 5.8
Hukuk Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı
3 Uyma davranışı etkileyen faktörleri değerlendirebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mevkii ve saygınlığın uyma

Uyma davranışını etkileyen Grubun söz birliği uyma davranışına etkisini Milg-
faktörleri sayınız. davranışını nasıl etkiler? ram deneyi kapsamında
anlatınız.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Stanley Milgram, 1957 yılında ulusun uyma
davranışı üzerine etkisini görmek için Norveç ve
Fransa’yı seçtiği deneysel bir çalışmaya başlamıştır.
Uyma davranışını bu yönden incelemeyi birkaç
nedenden dolayı seçmiştir. İlk olarak ulusal bir
kültürün var olduğu ancak erkekler ortak davranış
standartlarına uyarsa söylenebilecektir. Bu da, tüm
kültürel davranışın temelini oluşturan psikolojik
mekanizmaya işaret edecektir. İkinci olarak, uyma
günümüzdeki sosyal eleştirilerin çoğunda yer alan
bir konu haline gelmiştir; eleştirmenler insanların
başkalarının görüşlerine karşı çok hassaslaştığını ve
bunun modern toplumda sağlıksız bir gelişmeyi
temsil ettiğini savunmaktadır. Son olarak, uymayı
ölçmek için iyi deneysel yöntemler geliştirilmiştir.
Ulusun uyma davranışı üzerindeki etkisini
ölçmek istediği deneyde, Asch’in deneyinden il-
ham alan Milgram, çizgiler yerine akustik tonları
seçmiştir. Deneklerin beşi işbirlikçidir ve altıncı
sırada olan deneğe toplumsal baskı yapmak için
talimat almıştır. Deneklere iki ses dinletilmiş
ve hangisinin daha uzun olduğunu söylemeleri
istenmiştir. Beş işbirlikçi önce cevap vermiş ve
cevapları altıncı sırada olan denek tarafından du-
yulmuştur. İşbirlikçilerden 30 denemenin 16’sın-
da yanlış cevaplar vermeleri istenmiştir. Deney
sonucunda Fransız deneklerin yüzde 59’unun
çoğunluğa uyduğu; Norveçlilerde ise yüzdenin
75’e çıktığı görülmüştür.
Kaynak: Stanley Milgram, “Nationality and
Conformity”, Scientific American, Vol.: 205,
No.: 6, 1961.

81
 Uyma Davranışı

1 Toplumsal norm ve rol ekseninde uyma

davranışı kavramlarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplumsallaşma her insanın bebeklikten itibaren geçirdiği bir

Toplumsal Norm ve Rol
Ekseninde Uyma Davranışı
süreçtir. Bu süreç sonucunda birey, adeta toplumca kırılmak-
tadır. Bireyden bu süreç içerisinde toplumsal normlara uyması
beklenmektedir. Her toplumun kendine has olan bu normlar,
bireyin neyi yapıp neyi yapmayacağını düzenlemekte ve aksi
şekilde davranan birey, yaptırımlara tabi tutulmaktadır. Benzer
şekilde bireyden, toplumsal rollerine uygun davranması bek-
lenmektedir. Bu roller, oyuncu değişse de senaryosu değişme-
yen rollerdir.

2 Uyma davranışını psiko-sosyal açıdan

inceleyebilme

Uyma davranışını incelemek üzere, Sherif tarafından oto-kine-

Uyma Davranışının Psiko-
Sosyal Açıdan İncelenmesi
tikten yararlanılarak bir deney yapılmıştır. Asch ise uyma dav-
ranışını incelemek için cevabı fizik kurallarına göre çok açık
bir sorudan hareket etmiştir. Milgram ise itaat davranışını anla-
yabilmek için Yale Üniversitesi’nde deneklerin “öğretmen” rolü
oynarak, işbirlikçi “öğrenci”ye elektro şok verildiğine inanılma-
larına dayanan bir deney tasarlamıştır.

3 Uyma davranışı etkileyen faktörleri

değerlendirebilme

Uyma davranışının görülme oranı, grubun büyüklüğü arttı-

Uyma Davranışını Etkileyen
Faktörler ğında artmaktadır. Benzer şekilde grubun söz birliği etmesi ve
mevkii ve saygınlık da uyma davranışı gösterilmesi olasılığını
arttırmaktadır. Ayrıca otoriteyle kurulan fiziksel yakınlık yani
otoriteyle yüz yüze olma da uymayı arttıran bir etkendir.

82
Hukuk Sosyolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisi bireyin çevresin- 5 Aşağıdaki deneylerden hangisinde oto-kine-

dekilerle etkileşimine dayanan ve sosyal davranış tikten yararlanılarak uyma davranışı incelenmiştir?
örüntülerinin kabulü ile sonuçlanan sürece verilen

neler öğrendik?
A. Asch’in deneyi
isimdir? B. Sherif ’in deneyi
A. Toplumsallaşma B. Toplumsal norm C. Milgram’ın deneyi
C. Toplumsal rol D. Toplumsal statü D. Leonard Bickman’ın deneyi
E. Uyum E. Lawrence Berkowitz’in deneyi

2 I. Grubun büyüklüğü
II. Grubun söz birliği
III. Otoriteye yakınlık
Yukarıdakilerden hangisi/hangileri uyma davranı-
şını etkileyen faktörlerdendir?
A. I B. II
C. III D. I, II
E. I, II, III
3 Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A. Toplumsal statü, toplumsal yapıdaki kişi, sınıf
veya kategorinin pozisyonunu gösterir.
B. Pek çok kişi aynı toplumsal rolü hemen hemen
aynı biçimde oynar.
C. Toplumsal norm, ne yapılması veya yapılma-
ması gerektiğini düzenleyen onaylama ve onay-
lamamaya ilişkin toplumsal tutumdur.
D. Toplumsal rol, toplumda yer alan geçerli sosyal
değer ölçütlerinin kullanılmasıyla ulaşılan bir
değerlendirmedir.
E. Aynı topluluk içinde yaşayan insanların çoğu-
nun rollerine uygun davranması sosyal etkiyle
açıklanabilir.
4 Aşağıdakilerden hangisi itaatin tanımıdır?
A. Uyma davranışı, belli bir ödül ya da onaylan-
mak veya belli bir cezalandırmadan kurtulmak
ya da kınanmamak için yerine getirilir.
B. Birey uyarılan davranışın içeriğini ödüllendirici
bulduğu zaman gerçekleşir.
C. Bireyin bir başka kişi ya da grup ile tatmin edi-
ci kendini tanımlayan bir ilişki kurmak ya da
sürdürmek istediği durumda uyma davranışı
göstermesidir.
D. Bireyin çevresindekilerle etkileşime geçmesidir.
E. Bireyin kaynağın rolünün tamamı ya da bir
parçasını yüklenmesidir.
6 Belli sayıda denekten oluşan gruplara birer
çift kart dağıtılmıştır. Kartlardan birinde, arala-
rında belirgin uzunluk farkları bulunan üç çizgi
vardır. Diğer kartta ise tek bir çizgi görülmektedir.
Deney yürütücüsünün üniversitede çalışan asistan-
ları ile birlikte bir odaya aldığı deneğe X çizgisinin,
A, B ve C çizgilerinden hangisinin eşi olduğunu
sorulmuştur. X’in B’nin eşi olduğu açıkça görül-
mektedir. Fakat deney yürütücüsü özellikle asis-
tanlarına C demeleri konusunda önceden senaryo-
sunu hazırlamıştır. Bunu bilmeyen ve kendisine en
son söz verilen deneklerin %35’i çekinerek de olsa
asistanların cevaplarına uygun cevaplar vermiştir.
Bu deney uyma davranışını etkileyen aşağıdaki
faktörlerden hangisine örnek olarak verilebilir?
A. Grubun büyüklüğünün etkisi
B. Grubun söz birliği etkisi
C. Mevkii ve saygınlığın etkisi
D. Yüz yüze olmanın etkisi
E. Grubun kararlılığının etkisi
7 Milgram, deneyini Yale Üniversitesi yerine
Bridgeport’ta bulunan eski bir binada bilinmeyen
bir kurum adına tekrarlamıştır. Deneyin diğer bü-
tün koşulları ilk deneyle aynı olmasına rağmen,
deneklerin itaat oranı ciddi derecede azalmıştır.
Bunun sebebi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Otoriteye yakınlık
B. Grubun büyüklüğü
C. Grubun söz birliği
D. Mevkii ve saygınlık
E. Kurbana yakınlık

83
 Uyma Davranışı

8Aşağıdakilerden hangisi özdeşleşme için 10 Asch’in araştırmasında uyma davranışını en

söylenemez? çok etkileyen durumsal faktörün grubun söz bir-
neler öğrendik?

A. Özdeşleşme (identification), bireyin bir başka liği etmesi olduğu tespit edilmiştir. Buna karşın
kişi ya da grup ile tatmin edici kendini tanım- grubun fikirlerine karşı çıkan birisinin fikri, di-
layan (self-defining) bir ilişki kurmak ya da ğerlerini de cesaretlendirdiği yapılan deneylerde
sürdürmek istediği durumda uyma davranışı görülmüştür. Bu durum aynı zamanda bir top-
göstermesidir. lumda ………………….önemini göstermekte-
B. Özdeşleşme sosyal etkinin kabul edilmesi diğe- dir. Boş bırakılan yere konuyla ilişkin olarak
riyle istenen ilişkinin kurulması ya da devam getirilebilecek en uygun ifade hangisidir?
ettirilmesinin bir yoludur. A. Azınlığın
C. Komünist Çin’deki beyni yıkanan ve hapishane B. Çoğunluğun
çalışanlarının tutum ve inançlarını benimseyen C. Eşitliğin
mahkumun davranışı karşlıklı rol ilişkisine da- D. Hoşgörünün
yanan özdeşleşmeye örnek verilebilir.
E. Özgürlüğüm
D. Özdeşleşmede kaynağın fikirlerine ve davranış-
larına inanılır.
E. Özdeşleşme nedeniyle gösterilen uyma davranı-
şı sonrası, birey ilişki üzerindeki olumlu etki-
den dolayı memnun olur.

9 Bir kişinin davranış ve hatta bazı durumlar-

da düşünce ve duygularını gerçek ya da sosyal etki
aracılığı ile değiştirmesi ve baskı yönüne doğru
eğilim göstermesi dır/dir. Dini gruplara mensup
insanlar için uyma davranışı türlerinden geçerli-
dir. Trafik kurallarına uyan bir birey için uyma
davranışı türlerinden geçerlidir.
Yukarıdaki boşluklara gelecek en uygun ifade-
ler hangi şıkta doğru sırada verilmiştir?
A. Uyma-özdeşleşme-benimseme
B. İtaat-benimseme-uyma
C. Uyma-inanç-özdeşleşme
D. Benimseme-itaat-uyma
E. Özdeşleşme-itaat-uyma

84
Hukuk Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Norm ve Rol Yanıtınız yanlış ise “Uyma Davranışını Etki-
1. A 6. C
Ekseninde Uyma Davranışı” konusunu yeni- leyen Faktörler” konusunu yeniden gözden
den gözden geçiriniz. geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Uyma Davranışını Etki- Yanıtınız yanlış ise “Uyma Davranışını Etki-
2. E 7. D
leyen Faktörler” konusunu yeniden gözden leyen Faktörler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Norm ve Rol Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Norm ve Rol
3. D 8. C
Ekseninde Uyma Davranışı” konusunu yeni- Ekseninde Uyma Davranışı” yeniden gözden
den gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Norm ve Rol Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Norm ve Rol
4. A 9. A
Ekseninde Uyma Davranışı” konusunu yeni- Ekseninde Uyma Davranışı” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Uyma Davranışının Psi- Yanıtınız yanlış ise “Uyma Davranışını Etki-
5. B 10. A
ko-Sosyal Açıdan İncelenmesi” konusunu leyen Faktörler” konusunu yeniden gözden
yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Diğer canlılardan farklı olarak insan, sosyal bir varlıktır ve doğduğu andan
itibaren bir “toplumsallaşma” sürecinden geçer. Bireyin çevresindekilerle ara-
sındaki etkileşimine dayanan bu süreç, sosyal davranış örüntülerinin kabulü
ile sonuçlanır. Toplumsal norm, bir grubun üyelerinin etkileşime geçmesiyle
Araştır 1 oluşan grup üyelerince anlaşılan, grup üyelerine rehberlik eden ve/veya gru-
bun üyelerini hukukun gücü olmadan belli bir toplumsal davranışa zorlayan
kurallar ve standartlar tanımlanabilir. Birey tarafından oynanan tüm roller,
toplumsaldır zira pek çok kişi tarafından paylaşılan tek tip hareketlerle tem-
sil edilir.

Sherif tarafından yapılan grup standardının oluşmasına ilişkin deney, Asch

Araştır 2 tarafından yapılan grup normuna ilişkin deney ve Milgram’ın itaat deneyi.

Araştır 3 Grup büyüklüğü, grubun sözbirliği, mevkii ve saygınlık ve otoriteye yakınlıktır.

85

Kaynakça
Aysel Kayaoğlu, “Sosyal Psikoloji”, içinde Birey ve
Davranış, Editör: Sezen Ünlü, 3. Baskı, T.C.
Anadolu Üniversitesi Yayını No.: 2329, Açıköğretim
Fakültesi Yayını No.: 1326, Eskişehir, 2013.
Cass R. Sunstein, “Social Norms and Social Roles”,
John M. Olin Law&Economics Working Paper
No. 36, 2D Series, Chicago, 1995.
Herbert C. Kelman, “Compliance, Identification,
and Internalization Three Processes of Attitude
Change”, The Journal of Conflict Resolution,
Vol.: 2, No.: 1, 1958, 51-60.
Herbert C. Kelman, “Social Influence and Linkages
Between the Individual and the Social System:
Further Thoughts on the Compliance,
Identificaiton, and Internalization”, in Perspectives
on Social Power, Edited by James T. TeJescht,
Aldine, Chicago, 1974.
Herbest C. Kelman, “Processes of Opinion Change”,
Public Opinion Quarterly, Vol.: 25, 1961.
Joseph H. Fichter, Sosyoloji Nedir, 3. Baskı, Çev.:
Nilgün Çelebi, Anı Yayıncılık, Ankara, 2016.
Muzafer Sherif, A Study of Some Social Factors in
Perception, Archives of Psychology, New York,
1935.
Robert B. Cialdini, Melanie R. Trost, “Social
Influence: Social Norms, Conformity, and
Compliance”, içinde The Handbook of Social
Psychology, Vol.: 2, 4th Edition, Edited by
Gardner Lindzey, Daniel Gilbert, Susan T. Fiske,
McGraw-Hill, New York, 1998.
86
Uyma Davranışı
Solomon Asch, “Effects of Group Pressure upon the
Modification and Distortion of Judgments”, in
Groups, Leadership and Men, Edited by Harold
Guetzkow. Pittsburgh: Carnegie Press, 1951.
Stanley Milgram, “Behavioral Study of Obedience”,
Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol.:
67, No.: 4, 1963, 371-378.
Stanley Milgram, Leonard Bickman, Lawrence
Berkowitz, “The Drawing Power of Crowds
Different Size”, Journal of Personality and Social
Psychology, Vol.: 13, No.: 2, 1969, 79-82.
Stanley Milgram, Some Conditions of Obedience and
Disobedience to Authority, Human Relations,
Vol.: 18, No.: 1, New York, 1947.
Stanley Milgram, “Nationality and Conformity”,
Scientific American, Vol.: 205, No.: 6, 1961.
https://study.com/academy/lesson/muzafer-sherif-
robbers-cave-experiment-autokinetic-effect.html,
23.02.2018.
https://www.haikudeck.com/social-psychology-
education-presentation-FCmC2aS676,
23.02.2018.
h t t p s : / / w w w. o e r c o m m o n s . o r g / c o u r s e w a r e /
module/15364/student/?task=2, 23.02.2018.
http://www.famouspsychologists.org/stanley-
milgram/, 17.03.2018.
 Bölüm 6
Uymama Davranışı
öğrenme çıktıları

Uymama Davranışı: Sapma, Suç ve

1 2
Suçluluk Kavramları Suça Sosyolojik Yaklaşım
1 Uymama, sapma, suç ve suçluluk 2 Suça açıklamaya yönelik sosyolojik
kavramlarını ayırt edebilme teorileri değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Suç • Suçluluk • Sapma • Suç Mekanizması • Sosyolojik Kuramlar

88
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Sapma, suç ve suçluluk kavramları geçmişte sık-
ça tartışılmış ve hala tartışılmaktadır. Bu kavramlar,
felsefe, psikoloji, hukuk, siyaset bilimi ve sosyoloji
gibi sosyal bilimlerin yanı sıra, biyoloji gibi doğa
bilimleri çerçevesinde de ele alınmıştır. Felsefi açı-
dan bu kavramları irdeleyen Klasik Okulun etkile-
ri günümüzde de belirgindir. Klasik Okul, XVIII.
yüzyılın reformcu düşüncelerinin hâkim olduğu
bir dönemde şekillenmiştir. Aydınlanma felsefesin-
den kaynaklanan “insan onuru” kavramının önem
kazandığı bu dönemde ortaya atılan “özgür irade”
ve “hedonizm” kavramları çerçevesinde suç, rasyo-
nel bir tercih olarak görülmüştür (Sokullu-Akıncı,
2002, s. 114-116).
XIX. yüzyıl Avrupa’sında artan suç oranlarının
etkisiyle Klasik Okulun iddiaları eleştirilmeye baş-
lanmış ve bilimsel gelişmelerin sonucu olarak “bi-
limsel pozitivizm” her alanda kutsanır olmuştur.
Pozitivist Okul, söz konusu gelişmelerin etkisiyle
ortaya çıkmış ve Klasik Okulun “özgür irade” ve
“rasyonalite” iddialarını kabul etmeyerek; sapma ve
suçun birey tarafından bile isteye gerçekleştirilen bir
eylem olduğu fikrini reddetmiştir (Akgün, 2012,
s. 332). “Özgür iradenin” tahtına “determinizm”i
oturtan Pozitivist Okula göre suç, bireyin tama-
men özgür iradesi dışında kalan birtakım biyolojik,
psikolojik ve/veya sosyolojik faktörlerin bir neticesi
olarak ortaya çıkmaktadır (Tahir, 1953, s. 23).
Suçu açıklamada biyolojik faktörler denil-
diğinde ilk akla gelen isim, İtalyan bilim insanı
Lombroso’dur. O, suçu, suçluların biyolojik bazı
özelliklerine göre açıklamıştır. Örneğin suçluların
yüzleri, aynı hayvanlar gibi orantısızdır, gözleri sert
bakar ve iki gözün rengi farklıdır. Ayrıca kulakları
normal insanlara göre daha küçüktür. Dolandırıcı-
ların dudakları ise ince ve düzdür. O’nun teorisinin
çıkış noktası, “doğuştan suçluluktur” (Lombroso
Ferrero, 1911, s. vi, vii). Fakat cezaevi doktoru olan
İngiliz Goring, İngiliz cezaevlerinde yaptığı araştır-
mayla Lombroso’nun tezini çürütmüş ve iddiala-
rının kriminolojik batıl inançtan öte olmadığını
ifade etmiştir (Goring, 1913, s. 18).
Zekâ, öğrenme ve kişilikle suç ve suçluluk ara-
sında güçlü bir ilişki olduğunu savunan (Yüksel,
2017, s. 8) psikolojik yaklaşımda öne çıkan isim-
lerden biri Freud’dur. Freud’a göre insanlar, duy-
dukları suçluluğu gidermek için suç işler. Suçlu-
luk duygusunun temelinde ise “oedipus kompleksi”
vardır (Freud, http://freudians.org/wp-content/
uploads/2014/09/Some-Character-Types-Met-
With-in-Psycho-Analytic-Work.pdf, 09.02.2018,
s. 3118). Psikolojik yaklaşımlar, aynı şartlarda bazı
insanların neden suç işlemelerine rağmen, bazıları-
nın neden suç işlemediklerini açıklamada yetersiz
kalmaktadır.
Biz bu bölümde uymama davranışı ve uymama
davranışının görünümlerinden biri olan suça pozi-
tivist bir eksenden bakan sosyolojik yaklaşımı ele
alacağız.
UYMAMA DAVRANIŞI: SAPMA,
SUÇ VE SUÇLULUK KAVRAMLARI
Sosyolojik açıdan “normal” kabul edilen uy-
mama davranışı, en geniş anlamda ele alındığında
toplumsal normlara itaat etmemenin her türünü
kapsamaktadır (Işıktaç, 2013, s. 172). Fakat hiçbir
toplum basit bir şekilde kurallardan sapanlar ve ku-
rallara uyanlar şeklinde sınıflandırılamaz. Zira pek
çok kişi, sosyalleşmenin bir sonucu olarak böyle
yapmaya alışmış olduğu için çoğu zaman toplumsal
kurallara uyar. Buna rağmen insanların çoğu arada
sırada genel olarak kabul edilmiş davranış kurallarını
da çiğnemektedir (Giddens/Sutton, 2016, s. 945).
Uymama davranışı, “sapma (deviation)” ve “suç
(crime)” olarak gerçekleşmektedir. Sapma, “bir top-
lulukta ya da toplumda önemli sayıda insan tarafın-
dan kabul edilen bir dizi kurala uymama” olarak
tanımlanabilir (Giddens/Sutton, 2016, s. 944). Po-
zitivist eksende suç, yasalar tarafından yasaklanmış
ve bu yasağa uymanın bir ceza ile yaptırıma bağlan-
dığı ve kamu otoritesinin müdahalesini gerektiren
bir eylem veya eylemsizliktir (Atay, 2012, s. 282).
Sosyolojik olarak ise, kişisel alanı aşıp kamusal ala-
na giren ve yasak olan kural ya da yasaları çiğneyen,
buna bağlı olarak meşru cezaların ya da yaptırım-
ların uygulandığı ve kamusal bir otoritenin mü-
dahalesini gerektiren fiillerdir (Marshall, 2013).
Suçluluk (criminality), suçtan farklı bir kavramdır.
Suç, gerekli koşulların (hareket, fırsat, mahkûmlar
gibi) bir araya gelmesiyle oluşan olayları ifade eder-
ken; suçluluk, suç teşkil eden fiillerin (veya benzer
fiillerin) işlenmesi eğilimindeki kişisel farklılıklara
işaret etmektedir. Hirschi ve Gottfredson’a göre
suçluluk, suçun işlenmesi için gereklidir; fakat ye-
terli değildir. Zira bireylerin işlediği suçların sayısı
ile suçlulukları arasında zayıf bir ilişki vardır (Hirs-
chi/Gottfredson, 1986, s. 58).
89
 Uymama Davranışı

Durkheim’a göre sapma, suç ve suçluluk, kaçı-
nılmaz ve gerekli toplumsal olgulardır. Kaçınılmaz-
dır. Zira her toplumda “suç” ve “sapma” davranışla-
rına rastlanmaktadır. Gereklidir, çünkü toplumda
iki önemli işlevi yerine getirmektedir. İlk olarak
topluma yeni düşünceleri sunmakta ve toplumsal
ve kültürel değişimi tetiklemektedir. Bu yönüyle
ahlak ile hukukun gelişimini de sağlamaktadır. Ay-
rıca iyi ve kötü arasındaki sınırı koruma davranışını
desteklemekte böylece grup dayanışmasını güçlen-
diren ve toplumsal kuralları netleştiren ortak bir
tepki yaratmaktadır (Durkheim, s. 112-115; Gid-
dens/Sutton, 2016, s. 946).
Sosyolojik anlamda “norm ihlali” olarak tanım-
ladığımız sapma davranışlarıyla hukuki tanımlar
çerçevesinde suç teşkil eden davranışlar büyük
oranda birbirleriyle örtüşmektedir. Fakat bu kav-
ramlar eş anlamlı değildir (Giddens/Sutton, 2016,
s. 944). Ayrıca “suç, daha büyük bir küme olan sap-
manın içindeki bir alt küme” de değildir. Her ne
kadar çoğu sapma teşkil eden davranış, suç olarak
tanımlanmış olsa da her suç bir sapma olmadığı
gibi her sapma da bir suç değildir (Dolu, 2015,
s. 8). Örneğin, 765 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun
440-444 sayılı maddelerinde zina, suç olarak dü-
zenlenmiştir. Fakat söz konusu hükümler 1996,
1998 ve 1999 yıllarında Anayasa Mahkemesi tara-
fından alınan kararlarla iptal edilmiş ve daha sonra
yapılan kanun değişiklikleriyle zina, suç olmaktan
çıkarılmıştır. Zinanın suç olduğu dönemlerde bu
davranış toplum tarafından onaylanmayan, örf,
adet ve geleneklere aykırı bir davranış olduğu için
aynı zamanda sapma olarak değerlendirilmekteydi.
Ancak, değişen şartlar neticesinde bu eylem suç
olmaktan çıkarıldığı halde toplum nezdinde hala
tasvip edilmeyen, onaylanmayan ve kınanan bir ey-
lem olarak görülmeye devam etmiştir. Bundan do-
layı, Yargıtay evlilik kurumu içinde eşlerin birbirle-
rine sadakatsizlik etmesini boşanma için yeter şart
olarak görmüştür. Zinanın suç olmaktan çıkmış
oluşunun sosyal normlar ve değerler bağlamında
hala onaylanmayan bir davranış olarak görülmeye
devam edişinden farklı bir durum olduğunu ortaya
koymuştur.
Sapma ve suç arasındaki farklılıklara rağmen bu
iki kavram, büyük oranda birbiriyle örtüşmektedir.
Bu nedenle ister sapma kapsamında isterse dışın-
da yer alsın en yaygın uymama hallerinden olan ve
sosyal ve hukuki bir nitelik taşıyan suç sosyolojik
açıdan değerlendirilecektir.

Öğrenme Çıktısı

1 Uymama, sapma, suç ve suçluluk kavramlarını ayırt edebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ensest yasağını uymama

Sapma, suç ve suçluluk kav- Sapma ve suç kavramlarına
davranışı açısından değer-
ramlarını açıklayınız. Türkiye’den örnek veriniz.
lendiriniz.

SUÇA SOSYOLOJİK YAKLAŞIM

Suç ve suçluluk, önemli toplumsal sorunlardan biridir. Bu önemi nedeniyle sosyolojik açıdan incelen-
mesini gereken konuların belki de başında gelmektedir. Bunu doğrular şekilde suç ve suçluluğu açıklamaya
yönelik olarak geliştirilen sosyolojik teorilerin sayısı oldukça fazladır. Zira bizatihi “suç olgusu” karmaşık
olduğu gibi suç işleyenlerin nitelikleri de farklılık göstermektedir (Kızmaz, s. 149).
Suçu açıklamak için geliştirilen ilk teoriler olan geleneksel suç teorilerinin en belirgin özellikleri; suçu
sınırlı değişkenler ekseninde ele almış olmalarıdır. Günümüzde geliştirilen suç teorileri ise büyük ölçüde
bütünleşik niteliktedir. Yani bu konuda ileri sürülen çok sayıda varsayım aynı çatı altında ele alınmaktadır
(Kızmaz, s. 150). Dolayısıyla hem yakın geçmişi anlamak hem de günümüz suç yaklaşımlarını irdeleyebil-

90
Hukuk Sosyolojisi
mek için geleneksel suç teorilerini öğrenmek ciddi
bir önem arz etmektedir.
Bu noktada önemle ifade edilmesi gereken,
tüm teorilerin belirli bir bakış açısıyla şekillendiği
ve belirli toplumsal sorun ve yapılardan hareketle
ortaya konulmuş olduğudur. Bu nedenle her teori,
kendi içinde yetersizlik ve eksiklikler barındırmak-
tadır. Sonuç olarak denilebilir ki, suç teorilerinin
her biri, suç olgusunun farklı boyut ve problemle-
rine odaklandığı için teorilerden hiçbiri tek başına
suç olgusunu tamamen açıklamada yeterli değildir
(Güllü, 2014, s. 105, 106).
Chicago Okulu: İnsan Yaşadığı
Çevrenin Çocuğudur
Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth’in
de aralarında olduğu birçok sosyolog, 1920’lerden
1940’lara kadar Chicago Üniversitesi’nin deste-
ğiyle kent üzerine bugün halen önemini koruyan
düşünceler geliştirmiştir (Giddens/Sutton, 2016,
s. 215). Bu üçlünün 1925 yılında yayımladıkları
“Kent” adlı kitap, Chicago’da yaptıkları sosyolojik
araştırmalara dayanmaktadır.
Chicago’nun nüfusu 1840’ta yalnızca 44.770
iken, başta Avrupa olmak üzere dünyanın her ye-
rinden Amerika’ya göç eden insanlarla birlikte
1900’lerin başında 1 milyona ulaşmış, 1910’da ise
2 milyonu aşmıştır (http://physics.bu.edu/~redner/
p ro j e c t s / p o p u l a t i o n / c i t i e s / c h i c a g o. h t m l ,
11.02.2018). Ernest W. Burgess, Chicago’nun geli-
şimini incelemiş ve şehir gelişiminin kentsel işleyiş
ve ulaşımla bağlantılı olduğunu ortaya koymuştur
(Burgess, 1967, s. 58).
Burgess’ın Chicago üzerine yaptığı araştırma-
lar sonucu hazırladığı haritanın I. bölgesinde Orta
Avrupa’dan gelen evsiz göçmenler yaşamaktadır. Bu
bölgeyi çevreleyen II. bölge ise geçiş bölgesi (transi-
tion)dir. “Kenar mahalleler (slums)” ve “kötü yerler”
olarak anılan bu bölgede fakirlik, yozlaşma, hasta-
lık, suç ve ahlak bozukluğu vardır. Burada göçmen
kolonileri (Getto, Küçük Sicilya, Yunan Kasabası,
Çin Kasabası gibi) yaşamaktadır ve bölge, olduk-
ça kalabalıktır. III. bölgede, baskın olarak fabrika
ya da dükkanlarda çalışan vasıflı ve tutumlu işçiler
yaşamaktadır. Bunlar ikinci jenerasyondan göç-
menlerdir ve bölge nüfusu, kenar mahallerden ka-
çanlardan oluşmaktadır. IV. bölgede ise maddi du-
rumu daha iyi olan kesim ve V. bölgede banliyöde
oturup şehir merkezinde yaşayan en zengin kesim
yaşamaktadır. Burgess, bu yapının ortaya çıkış ne-
deni olarak ulaşım maliyetlerini göstermiş ve insan-
ların maddi durumu iyileştikçe bir sonraki halkaya/
bölgeye taşındığını ifade etmiştir (Burgess, 1967, s.
53-61). Burgess’ın yaptığı araştırma ile geliştirdiği
kent yapısını açıklayan modele “yoğunlaşma bölge-
leri modeli (concentric zone models)” denilmektedir
(https://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch6en/
conc6en/burgess.html, 11.02.2018).
Yoğunlaşma bölgeleri modeli daha sonra sos-
yologlar Shaw ve McKay tarafından kullanılmıştır.
Onlar, çevre ve suç arasında bir bağlantı olduğu-
nu varsaymış ve teorilerini test etmek amacıyla suç
oranı en yüksek olan bölgeleri bulmak için polis
ve mahkeme kayıtlarını incelemiştir. Daha son-
ra bu bölgelerin özelliklerini analiz eden Shaw ve
McKay, Burgess’in yoğunlaşma bölgeleri modeline
suç verilerini eklemeye başlamıştır (Shaw/McKay,
2014, s. 109). İkili, yaptıkları sosyolojik araştırma
sonucunda bölgelerdeki sosyal düzensizliğin en çok
fabrikaların yer aldığı ticari bölgede (I. bölge) gö-
rüldüğü ve şehrin dış tarafına doğru azaldığı sonu-
cuna varmıştır. Bozulma, nüfustaki artışın sonuçla-
rı olan yoksulluk, yetersiz barınma, yabancı nüfus
gibi nedenlerle paralellik göstermektedir. Onlara
göre temel faktör ise, bu bölgelerde ortaya çıkan
sosyal düzensizlik ve toplumun bu şartlarla başa
çıkma konusunda çaba sarf etmemesidir (Shaw/
McKay, 2014, s. Abstract). Bu bölgelerde nüfus o
derece harekettedir ki, ortak tutum ve menfaatlerin
gelişmesi için fırsat yoktur. Bu da bütün toplumsal
kurumların sürekli çözülmesine sebebiyet vermek-
tedir (Dönmezer, 1994, s. 186).
İkilinin yaptıkları araştırmalar sonunda, litera-
türde “sosyal düzensizlik teorisi” adı verilen meşhur
çalışma ortaya çıkmıştır. Sosyal düzensizlik teorisi,
heterojen yapı, sosyal yapının dağılması, çözülmesi
ve istikrarsızlığı, sosyal hareketlilik ve sanayileşme
gibi değişkenlerin, doğrudan veya dolaylı olarak suç-
luluk üzerinde etkisi olduğuna dikkat çekmektedir.
Zira bu etkenler, bireylerin toplumsal değerlere bağ-
lılığını zayıflatmaktadır (Dönmezer, 1994, s. 186).
Fiziksel yapının sosyal yapıyı, sosyal yapının da
bireyi etkileyeceğini öngören sosyal düzensizlik te-
orisi, suçun nedenlerinin insanların yaşadıkları sos-
yal ve fiziksel çevrede aranması gerektiğini ortaya
koymuştur. Bu yönüyle önem arz eden teori, aynı
zamanda bazı eleştirilere de uğramıştır. İlk olarak
teori, neden sadece görece küçük bir yüzdenin suç
işlediğini açıklayamamıştır. Sosyal olarak düzensiz
91

görülen bölgelerde bile suç işlemeyen bireyler var-
dır. Yani yüksek düzeyde suçun işlendiği bölgeler-
de, suç işlemeyenlerin durumu açıklanmamaktadır.
Ayrıca kent merkezinin sosyal olarak düzensiz ol-
duğu varsayımıyla hareket edilmesi de eleştirilebi-
lir. Bir bölgeye sosyal olarak düzensiz demek çerçe-
vesi araştırmacı tarafından çizilen bir sosyal düzen
algısıyla o bölgedeki farklı değerlerin oluşturduğu
sosyal düzeni inkâr etmektir. Teorinin eleştirilebi-
lecek bir diğer yönü, polis ve mahkeme kayıtlarının
kullanılmış olmasıdır. Birçok kişi, resmi herhangi
bir işleme maruz kalmadan suç işleyebilmektedir.
Bu yüzden resmi kayılar o bölgedeki gerçek suç
oranı yansıtmayabilir (Bohm/Vogel, 2011, s. 75).
Tüm bunların yanında Tierney’e göre teori, suç-
luların genelde çevresel faktörler tarafından belirle-
nen yaratıklar olarak resmedilmesi, teorinin sadece
fakir/yoksul bölgelerde test edilmesinin yoksulların
suç işlediği algısı yaratması fakat her yoksulun suç
işlemiyor olması, suç mağdurunun ihmal edilmesi
ve suçluların yaşadığı yer ile suçun meydana geldiği
alanlar arasındaki ayırımın açık bir biçimde ortaya
konulamaması nedenleriyle de eleştirilebilir (Tier-
ney, 2013, s. 101).
Sosyal Kontrol Teorileri
Sosyal kontrol teorisinin kökleri, XVII. yüzyıl
düşünürü Thomas Hobbes’a kadar götürülebilir.
Hobbes, Leviathan adlı kitabında insanın doğası
gereği agresif ve kavgacı olduğunu, diğerlerine ha-
kimiyet kurmak için ise şiddete başvurabileceğini
savunmuştur (Hobbes, 1985, s. 188). Bu özellikler
ise, sadece suçluların değil, insanların özellikleridir.
Zira Hobbes’a göre insanlar doğuştan kötüdür ve
devlet, suç işlediklerinde onları cezalandırmalıdır
(Regoli/Hewitt/DeLisi, 2017, s. 134). XX. yüzyıl
kriminologları Hobbes’un bu fikirlerinden ilham
alarak sosyal kontrol teorisini ortaya atmıştır. Zira
onlara göre suç davranışı beklenen davranış, uyma
ise olağan dışı davranıştır (Regoli/Hewitt/DeLisi,
2017, s. 134).
Kontrol teorisinin modern anlamdaki öncü-
leri, Hirschi ve Gottfredson’dur (Kızmaz, s. 165).
Hirschi’ye göre uyma açıklanmalı ve “insanlar
neden suç işlemez?” sorusu sorulmalıdır. Zira suç,
normatif davranıştan daha çabuk ve daha kolay
amaca ulaştırdığı için insanlar, fırsat bulduklarında
bu davranışlara yönelecektir. O halde açıklanması
gereken neden böyle yapmadıklarıdır (Regoli/He-
witt/DeLisi, 2017, s. 134).
92
Uymama Davranışı
Diğer teoriler, ahlaki bir insan varsayımıyla;
kontrol teorileri ise ahlaksız insan varsayımıyla ha-
reket eder. Kontrol teorileri, bazıları için ahlaki de-
ğerlendirmelerin önemli; bazıları için ise hiç önemli
olmadığını kabul eder ve bu kabul, ahlaki açıkla-
madan sıyrılma olanağı sağladığı için suçun neden
tercih edilmediği akli ve muhasebeci davranışlara
odaklanarak açıklanır (Hirschi, 2002, s. 10, 11).
Kontrol teorileri, genel olarak iç ve dış kontrol
üzerine yoğunlaşmıştır. Suçun öz kontrolle (self-
control) yani kişinin kendisinin suç işlemesini en-
gellenmesiyle önlenebileceğini savunan görüşler
suçu engelleyecek mekanizmayı bireyin kendisinde
arar. Dış kontrol üzerinde duran teoriler ise bireyi
suçtan alıkoyacak asıl faktörün toplumsal ortam
olduğunu ifade eder (Nettler, 1984, s. 290, 291).
Sosyal Bağ Teorisi (Dış Kontrol
Mekanizması)
Hirschi’nin “Suçluluğun Nedenleri” (“Causes of
Delinquency”) adlı kitabında ortaya koymuş olduğu
teori, “sosyal bağ teorisi” adıyla anılmaktadır (Rego-
li/Hewitt/DeLisi, 2017, s. 137). Sosyal bağ, bir ki-
şinin toplumla ilişkisini ifade eder ve suç davranışı,
bireyin toplumla bağı zayıfladığında ya da koptu-
ğunda gerçekleşir. Sosyal bağ dört element içermek-
tedir. Bunlar bağlılık, inanç, adanmışlık ve katılım-
dır. Bu unsurları içeren sosyal bağ güçlendikçe, suç
işleme olasılığı da azalacaktır (Hirschi, 2002, s. 16).
Bağlılık: Hirschi’ye göre psikopatlığa atfedilen
tüm özellikler, başkalarına bağlanma eksikliğin-
den kaynaklanmaktadır. Bir hayvan olarak insanı
dürtüsellik ve saldırganlıktan çekip çıkaran ahlaki
kısıtlamalardır. Oysa toplumdan izole olunması
halinde insanın hayvani ve ahlaki tarafı arasında çe-
lişki yaşanacak ve insan, kolayca suç işleyebilecektir
(Hirschi, 2002, s. 18). Suçlu davranışın en iyi gös-
tergesi, kişinin ailesine, okuluna ve arkadaşlarına
yani sosyalleşmenin ilk ajanlarına bağlılığıdır. Bu
kişilerden saygı görmek isteyen kişiler, saygılarını
kaybetmeye neden olacak faaliyetlerden kaçınacak-
tır (Regoli/Hewitt/DeLisi, 2017, s. 137).
İnanç: Bir kişi, toplumsal normların ahlaki ge-
çerliliğine inandığı sürece suç işleme ihtimali de
azalmaktadır (Hirschi, 2002, s. 10, 26). Örneğin
Sebahattin Ziyanak tarafından Kürt gençler üze-
rinde yapılan bir araştırmada geleneksel ahlaki
düzene olan inancın suç işleme olasılığını azalttığı
tespit edilmiştir (Ziyanak, 2015, s. 93).
Hukuk Sosyolojisi
Yani, eğer ki insanların toplumsal normları ve
değerleri çiğnememeleri, kanunları ihlal etmemele-
ri isteniyorsa, öncelikle insanlara bu kuralların her-
kesin yararına olduğu anlatılmalı ve kişiler inandı-
rılmalıdır (Regoli/Hewitt/ DeLisi, 2017, s. 137).
Adanmışlık: Bağlılık, süper ego ya da bilincin
sosyolojik sureti iken, adanmışlık, ego ya da sağ du-
yunun suretidir. Adanmışlıkta hırs ve odaklanılan
amaç önemli bir rol oynamaktadır. Hırslı ve moti-
ve olan bireyler başarılı olma şanslarını düşürecek
her türlü faaliyetten kaçınacaktır. Yani, “insanların
kaybetmekten korkacakları şeyler ne kadar çoksa, o
ölçüde sahip oldukları bu değerleri riske atmak iste-
ği azdır” (Hirschi, 2002, s. 20, 21). Adanmışlığın
önemini inceleyen bir sosyolojik araştırma da ken-
dilerini kariyerlerine, ailelerine ve belli bir hedefe
ulaşmaya adayan insanların daha az suç işleyeceğini
göstermiştir (Bao/Haas/Chen/Pi, 2014, s. 412).
Katılım: Kişilerin boş zamanlarında yapacak-
ları faaliyetlerin olmasıdır. Eğer kişiler, kendileri-
ni sürekli meşgul edecek faydalı uğraşlar bulursa o
takdirde suç işleme ihtimalleri düşecektir (Hirschi,
2002, s. 22). Bu konuya ilişkin belki de en çarpıcı
deyiş, İngiliz atasözü “boş eller, şeytanın atölyesidir
(idle hands are the devil’s workshop)”dir.
Hirschi’ye göre bireyi içinde yaşadığı topluma
daha sıkı bir şekilde bağlayan bu dört bileşenden olu-
şan toplumsal bağlar güçlendikçe birey suçtan uzak
duracak, zayıfladıkça suç işleme olasılığı artacaktır.
Öz Kontrol Teorisi (İç Kontrol
Mekanizması)
1990 yılında Michael Gottfredson ve Travis
Hirschi, Hirschi’nin önceki çalışmasından ciddi
farklılıklar gösteren bir suç teorisi kitabı yayımla-
mıştır. “Suçun Genel Bir Teorisi (A General Theory
of Crime)” isimli kitapta kişinin öz kontrolünün ya
da öz kontrolsüzlüğünün suçun merkezinde yer al-
dığı ortaya konulmuştur. Onlara göre öz kontrolü
düşük kişiler, suçla kolaylıkla elde edilecek ödüle
karşı koyamaz. Peki öz kontrolü olmayan kişiler
kimlerdir? Onlar, dürtüsel, duyarsız, fiziksel yanı
ağır basan ve öngörüsü olmayan insanlardır. Ayrı-
ca çabuk sinirlenir ve kolay risk alır. Bu yüzden de
suç işlemeye daha yatkındır (Gottfredson/Hirschi,
1990, s. 90).
Gottfredson ve Hirschi’ye göre gerilim, arkadaş
etkisi, sosyal bağlar, kültürel etmenler ve diğerleri,
suçu, öz kontrol kadar etkilememektedir. Hatta bu
etmenler öz kontrolün gölgesinde kalmakta veya
öz kontrolden türemektedir (Gottfredson/Hirschi,
1990, s. 87, 88).
Yazarlara göre, öz kontroldeki zayıflığın nede-
ni, kötü ebeveynliktir. Ebeveynler, çocuklarının öz
kontrol geliştirmesine onları severek, gözlemleyerek
ve kötü davranışlarını fark edip cezalandırarak katkı
sağlamalıdır (Regoli/Hewitt/DeLisi, 2017, s. 137).
Sosyal kontrol teorileri, üzerinde en çok çalış-
ma yapılan önemli teorilerdendir. Fakat teorilerin
bazı yönleri de eleştirilmiştir. Örneğin işlenen tüm
suç olayları, bireylerin toplumsal kurum ve unsur-
lara olan bağlılıklarının zayıflamasıyla açıklanamaz.
Kan davaları ve töre cinayetlerinde olduğu gibi
bazı suçlar, toplumsal kontrol mekanizmasının za-
yıflamasının sonucunda ortaya çıkmasının aksine
bireyin, toplumsal kurum ve değerlere olan güçlü
bağlarından kaynaklanmaktadır (Kızmaz, s. 167).
Bunun yanında Bohm’a göre en önemli sorun, sos-
yal kontrol teorilerinin insanların nasıl sosyalleşti-
ğine yanıt vermemesidir. Başka bir deyişle “insanlar
sosyalleşmediğinde onların suç işlemesi bekleniyorsa,
kim ilk insanları sosyalleştirmiştir?” sorusu yanıtla-
namamıştır (Bohm/Vogel, 2011, s. 109).
Töre, sosyolojik bir kavram olan toplumsal norm
içinde yer almaktadır. Toplumsal değerlerden ve
normlardan sapmalar, genellikle sert ve acımasız
bir şekilde cezalandırılır.
Kaynak: Mahmut Tezcan, Ülkemizde Aile İçi
Töre ya da Namus Cinayetleri, Töre Cinayetleri
Paneli, Ankara, 1999, s. 23.
Sosyal Öğrenme Teorileri
Kriminolojide önemli ve etkili teorilerden bir
diğeri, sosyal öğrenme teorisidir (Kızmaz, s. 161).
Suçluluğu “öğrenme” faaliyetinin sonucu olarak
gören bu teoriye göre suçun oluşumu, suça iliş-
kin eylemlerle ilgili norm, değer ve davranışların
öğrenilmesi ile ilintili bir süreçtir. Bu teori, hem
suçun tekniklerini (nasıl araba çalınır, uyuşturucu
satılır ya da kimlik hırsızlığı yapılır gibi) hem de
suçluluğunun psikolojik yanlarının (yasadışı faali-
yetler gerçekleştirme neticesi olan suçlulukla nasıl
baş edilir gibi) öğrenilmesini içermektedir (Siegel,
2017, s. 218).
93

Olumsuz davranış ve inançların öğrenilmesi,
erken yaşta başlayabilir. Bazı çocuklar ergenlik ça-
ğında önyargılı, kötümser, alaycı birine dönüşebi-
lir. Kimseye güvenmemeyi, geleceklerine olumsuz
bakmayı ve hayatta başarılı olmanın tek yolunun
toplumsal kuralları yıkmak olduğunu öğrenir. On-
ların hayat tecrübesi onlara kabul gören toplumsal
kuralları küçümsemeyi öğretir. Sonuçta geleneksel
toplumsal kuralları küçümsemeyi öğrenmek suç
işleme oranlarını arttırır. Sosyal öğrenme teorisi-
nin, en öne çıkan görünümleri ayırıcı birliktelikler,
ayırıcı pekiştirme ve nörtleştirme teorisidir (Siegel,
2017, s. 218).
En çok bilinen sosyal öğrenme teorilerinden
biri, Edwin H. Sutherland’ın ayırıcı birliktelikler
teorisidir (Siegel, 2017, s. 218). Sutherland, teori-
sini 1939 yılında teorisini Kriminolojinin İlkeleri
(Principles of Criminology) adlı kitabında ortaya
koymuştur. Sutherland’a göre suç, her kültürden
bireyleri etkileyen öğrenme sürecinin bir sonucu-
dur. O’na göre suça iten yetenekler ve motifler,
suça ilişkin normlar, davranışlar ve tanımlarla te-
mas sonrası öğrenilmektedir (Siegel, 2017, s. 218).
Bu teoriye göre birey, kanunlara aykırı davran-
maya sadece suça yatkın bir çevrede yaşadığı ya da
suçluluğa yatkın bir karakteri olduğu için başlama-
maktadır. Suç davranışı, diğerleriyle iletişime geç-
menin bir sonucu olarak öğrenilmektedir. Suç dav-
ranışının öğrenilmesi ile diğer öğrenmeler arasında
ise herhangi bir farklılık yoktur. İnsanlar, toplum-
sallaşırken aktif olarak öğrenmekte ve diğerleriyle
iletişime geçmektedir. Bazı çocuklar ise, suçlularla
tanışıp birliktelik kurmakta ve onların yardımıyla
başarılı suç eylemleri gerçekleştirmeyi öğrenmekte-
dir. Suç davranışını öğrenmek, aile, arkadaşlar gibi
en yakın ilişkide olduğumuz gruplarda gerçekleş-
mektedir (Sutherland/Cressey, 1978, s. 80-82).
Sutherland’a göre toplumsal kurallara gösteri-
len tepki, tüm toplumda aynı değildir. Bu yüzden,
insanlar kurallara uymanın yararı hakkında farklı
fikirleri olan insanlara devamlı karşılaşmaktadır.
Karşılaşılan insanların bazıları kurallara uymayı
savunurken, bazıları ise aksini savunur. Bu durum
Sutherland’in “kültürel çatışma” adını verdiği du-
rumu yaratır. İşte bu durumda kişi, yasaların ihlal
edilmesini olumsuz tanımlayan insanlardan ayrı
kalır ve olumlu tanımlayan insanlarla iletişim ha-
94
Uymama Davranışı
linde olursa suç davranışı öğrenilmiş olur (Suther-
land/Cressey, 1978, s. 81). Örneğin uyuşturucu
kullanmanın çok havalı olduğunu söyleyen arka-
daşlarını duyması olumlu, ailesinden suçun kötü
bir şey olduğunu duyması ise olumsuz tanımladır.
Yani sadece bireylerin suçlularla bir araya gelme-
si yeterli değildir, ayrıca yasaların ihlal edilmesi-
ni olumlu kabul eden tanımların, olumsuz kabul
eden tanımlardan baskın olması da gerekmektedir
(Siegel, 2017, s. 219).
Teorinin toplumsallaşma sürecinin suç davranı-
şının meydana gelmesindeki etkisine çektiği dikkat
önemlidir. Ancak aynı kültürel ve sosyal ortamda
yetişen bireylerin tümünün suç davranışı sergile-
memeleri teoriye getirilebilecek eleştirilerden biri-
dir. Ayrıca teori, suçun meydana gelmesinde suç
mağdurunun etkisini (tahrik etme, provoke etme
vb.) de ihmal etmektedir (Kızmaz, s. 164). En et-
kili eleştirilerden biri de teorinin ilk suçlunun suç
tekniklerini ve tanımlarını nasıl öğrendiğini açıkla-
mamasıdır (Siegel, 2017, s. 221).
Anomi (Normsuzluk) ve Gerilim
Teorisi
İlk olarak Durkheim’ın, “Toplumsal İş Bölümü”
adlı eserinde neyin toplum için normal neyin ise
patolojik olduğunu incelenirken ele aldığı anomi
kavramı (Durkheim, 2014, s. 11), bugünkü ano-
mi ve gerilim teorisinin temelini oluşturmaktadır.
Durkheim, anomi kavramını daha sonra yayımla-
dığı “İntihar” adlı eserinde daha detaylı incelemiş
ve anominin patolojik olduğunu ifade etmiştir.
Durkheim’a göre, insanların istekleri, gideril-
meyen bir susuzluk ve sürekli yinelenen bir işken-
cedir. Tutkulara aşmamaları gereken sınırı hatırlat-
ma yetkisi ve görevi ise toplumdadır. Fakat toplum,
bir kriz sonucu ya da beklenmeyen bir mutlulukla
gelen dönüşüm yüzünden sarsıldığında geçici ola-
rak bu görevi göremez. Bu durumda ise anomi
(kuralsızlık) ortaya çıkar. Bozulan toplumsal yapıyı
ifade eden anomi, ekonomik kriz, savaş, hızlı yaşa-
nan teknolojik gelişmeler gibi etkenlerin toplum-
sal hayatta çok hızlı değişimlere yol açması ve eski
kurallar, normlar ve değerlerin, ortaya çıkan yeni
durumları düzenlemekte yetersiz kalmasıyla oluşur
(Durkheim, 2013, s. 251, 255, 259).
Hukuk Sosyolojisi
Esaretin Bedeli adlı filmde hapishanede çok uzun
yıllar kalan ve yaşlı bir adam olarak çıkan Brooks,
o hapishanedeyken yaşanan teknolojik gelişmele-
re adapte olamayıp, ardında bir veda mektubu
bırakarak, intihar eder. O’nun yaşadığı, anomik
intihara örnek verilebilir.
Brooks’un intihar mektubu: Dışarıda her şeyin ne
kadar hızlı olduğunu anlatmam mümkün değil
millet. Küçükken bir otomobil görmüştüm ama
onlar artık her yerdeler. Dünya gerçekten çok ace-
leyle hareket ediyor. Şartlı tahliye memurları beni
bu eve soktu, bir de markette iş verdiler. Zor bir
iş değil ama çoğu zaman ellerim acıyor. Mağaza
müdürünün benden hoşlandığını sanmıyorum.
İşten sonra bazen parka gidip kuşlara yem veriyo-
rum. Belki Jack gelip beni bulabilir diye düşünü-
yorum ama gelmiyor. Nerde olursa olsun umarım
iyidir ve yeni arkadaşlar ediniyordur. Geceleri
uyumakta güçlük çekiyorum sanki düşüyormu-
şum gibi kötü rüyalar görüyorum korkuyla uya-
nıyorum. Bazen nerede olduğumu hatırlamam
bir süre alıyor. Belki de bir silah alıp birini vur-
malıyım o zaman beni eve gönderebilirler. Mü-
dürü vurabilirim, bir tür kazanç olur. Sanırım
bu saçmalıklar için biraz fazla yaşlıyım, burayı
sevmiyorum. Sürekli korkmaktan yoruldum. Kal-
mamaya karar verdim. Sanırım benim gibi yaşlı
bir hırsız için çok üzülmezler.
Kaynak: http://ademozbay.com/esaretin-bedeli-
ve-brooks-was-here/, 04.02.2018.
Durkheim’ın anomi kavramından yararlanan ve
kendi sosyolojik kavramlarını ekleyerek “gerilim te-
orisini” geliştiren isim, Amerikalı bir sosyolog olan
Robert K. Merton’dur. “Toplumsal Yapı ve Anomi (So-
cial Structure and Anomie)” adlı makalesinde kültürel
olarak tanımlanan hedefler ve toplumun onları elde
etmede onayladığı araçlar olmak üzere iki kavram-
dan söz eder. Amerikan toplumunu inceleyen Mer-
ton, Amerikan Rüyası fikrinin herkesi zengin, başa-
rılı ve güçlü olmaya ittiğini ifade etmektedir (Taylor/
Walton/Young, 1988, s. 94). Bu hedefleri gerçekleş-
tirmek için kullanılan araçlar ise, çalışma, eğitim ve
tasarruftur (Merton, 1938, s. 672, 673, 675).
ABD’de zenginliği elde etmenin araçları, sınıf ve
statüye göre farklılaşmaktadır. Eğitim seviyesi dü-
şük olan yoksul kesim, yasal yollardan bu hedeflere
ulaşmanın mümkün olmadığını söylemektedir. Bu
durum ise bu kesimde bir gerilim yaratmaktadır.
Sonuç olarak amaçlarını gerçekleştirmek isteyen bu
kesim, “amaç, aracı meşrulaştırır” diyerek suç dav-
ranışı sergilemektedir (Merton, 1938, s. 681).
Sosyolojik önemlerine rağmen gerilim ve ano-
mi teorileri ise, toplumsal engellemelerle veya eşit-
sizliklerle karşı karşıya gelen her bireyin, suç işle-
mediği nedeniyle eleştirilmiştir (Kızmaz, s. 157).
Ayrıca bir kişi hırsızlık yaparken diğerinin neden
uyuşturucu sattığını yani neden belli tipte suçların
işlendiğini açıklayamamıştır (Siegel, 2017, s. 187).
Damgalama Teorisi
Damgalama teorisi, bireylerin etiketlenmele-
rinin onların suç işlemeleri üzerinde etkili oldu-
ğu varsayımından hareket etmektedir (Kızmaz, s.
167). Önemle belirtilmelidir ki, bu teoriye göre ilk
suçtan sonra kişi damgalanır ve tekrar sapma dav-
ranışı gösterir (Becker, 1966, s. 179). İlk sapmanın
nedenleri ise belli değildir. Eğer toplum ve özellik-
le resmi organlar, ilk sapmayı gerçekleştiren kişiye
olumsuz davranırsa, suçlu negatif olarak damgala-
nacaktır. Suçlu negatif damgalamayı kabul etmez
ya da içselleştirmezse ilk sapma davranışı tekrarlan-
mayacaktır. Fakat damgalama içselleştirilirse suçlu-
nun karakteri bu damgayla tanımlanacak ve ikinci
sapma gerçekleşecektir. Bunun önleminin yolu ise,
suç işleyen bireylere damgalama yapılmamasıdır
(Bohm/Vogel, 2011, s. 118).
Toplumun suçlulara davranışa odaklanmasıy-
la öne çıkan damgalama teorisi, birincil sapmayı
açıklayamaması (Taylor/Walton/Young, 1988, s.
142) ve damgalama sürecini abartması nedenleriyle
eleştirilmiştir. Ayrıca damgalanma sonrası suça yö-
nelmeye yoğunlaşan söz konusu teori, damgalan-
ma korkusunun bireyi suç işlemekten alıkoymasını
görmezden gelmektedir.
95
 Uymama Davranışı

Öğrenme Çıktısı

2 Suça açıklamaya yönelik sosyolojik teorileri değerlendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ankara’nın Çinçin mahal-

Geleneksel suç teorilerini lesinde yaşanan yoğun suç Anomi ve gerilim teorilerini
sayınız. olaylarını suç teorileri açı- anlatınız.
sından değerlendiriniz.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Durkheim’ın İntihar Olgusuna Bakışı
Durkheim, İntihar adlı kitabında intihar olgusunu incelemiştir. Bencil, özgeci ve anomik olmak
üzere üç intihar tipi belirlemiştir. Bencil intihar, toplumun dini, ailevi veya siyasi bütünlüğünün bo-
zulmasıyla gerçekleşmektedir. Zira bu durumda bireyler, aşırı bireyselleşir ve toplumdan kopuş yaşar.
Örneğin dindarlar, intihara daha az meyletmektedir. Benzer durum evliler için de geçerlidir. Özgeci
intihar ise, yetersiz bireyselleşme sonucu insanın toplumun içine iyice yerleşmesi durumunda gerçek-
leşir. Toplumsal işleyişin düzenlenemediği ekonomik kriz, siyasal devrim gibi durumlarda ise anomik
(kuralsız) intihar görülmektedir.

Kaynak: Emile Durkheim, İntihar, Bir Toplumbilim İncelemesi, Çev.: Z. Zühre İlkgelen, Pozitif Ya-
yınları, İstanbul, 2013, s. 158-241.

96
Hukuk Sosyolojisi

1 Uymama, sapma, suç ve suçluluk

kavramlarını ayırt edebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Uymama Davranışı: Sapma, Suç
ve Suçluluk Kavramları
Sosyolojik açıdan “normal” kabul edilen uymama davranışı,
en geniş anlamda ele alındığında toplumsal normlara itaat et-
memenin her türünü kapsamaktadır. Uymama, sapma, suç ve
suçluluk kavramları çerçevesinde ele alınabilir.

2 Suça açıklamaya yönelik sosyolojik

teorileri değerlendirebilme

Suçu sosyolojik yaklaşım çerçevesinde geliştirilen ilk teoriler ge-

Suça Sosyolojik Yaklaşım leneksel suç teorileridir. Bunlar, sosyal düzensizlik, sosyal kont-
rol, sosyal öğrenme, anomi, gerilim ve damgalamadır.

97
 Uymama Davranışı

1 Aşağıdaki kavramlardan hangisi “bir topluluk- 6 Aşağıdakilerden hangisi ilk olarak Emile
ta ya da toplumda önemli sayıda insan tarafından Durkheim tarafından Toplumsal İş Bölümü adlı
kabul edilen bir dizi kurala uymama” olarak tanım- kitabında ileri sürülen kavramdır?
neler öğrendik?

lanmaktadır?
A. Gerilim
A. Suç B. Sosyal bağ
B. Sapma C. Öz kontrol
C. Suçluluk D. Anomi
D. Suçlu E. Ayırıcı birliktelik
E. Anomi
7 Aşağıdakilerden hangisi Edwin Sutherland
2 Aşağıdakilerden hangisi Robert K. Merton’un tarafından geliştirilen suç teorisidir?
geliştirdiği suç teorisidir?
A. Sosyal öğrenme
A. Anomi
B. Sosyal düzensizlik
B. Sosyal kontrol
C. Damgalama
C. Gerilim
D. Damgalama D. Anomi
E. Sosyal düzensizlik E. Gerilim

3 Aşağıdakilerden hangisi sosyal düzensizlik te- 8 Aşağıdakilerden hangisini gerilim teorisine

orisinin esin kaynağı olan şehirdir? getirilebilecek bir eleştiridir?
A. Chicago A. Sosyal olarak düzensiz görülen bölgelerde bile
B. Boston suç işlemeyen bireyler vardır.
C. Ankara B. Teori, ilk suçlunun suç tekniklerini ve tanımla-
D. New York rını nasıl öğrendiğini açıklamamaktadır.
E. Miami C. İnsanların nasıl sosyalleştiğine yanıt verme-
mektedir.
4 Aşağıdakilerden hangisi bireylerin etiketlen- D. Toplumsal engellemelerle veya eşitsizliklerle kar-
melerinin suç işlemeleri üzerinde etkili olduğunu şı karşıya gelen her birey, suç işlememektedir.
ileri süren teoridir? E. Kan davaları ve töre cinayetleri gibi suçları
A. Anomi açıklayamamaktadır.
B. Dış kontrol
C. Gerilim 9 Aşağıdakilerden hangisi sosyal kontrol teori-
D. Sosyal bağ lerine esin kaynağı olan düşünürdür?
E. Damgalama A. Durkheim
B. Freud
5 Aşağıdakilerden hangisi sosyal bağın element- C. Hobbes
lerinden birisi değildir?
D. Locke
A. Adanmışlık E. Merton
B. Katılım
C. Sevgi 10 Öz kontrol teorisine göre öz kontroldeki za-
D. Bağlılık yıflığın nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
E. İnanç
A. Genetik
B. Kötü ebeveynlik
C. Toplumsal baskı
D. Arkadaş etkisi
E. Damgalama

98
Hukuk Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Uymama Davranışı:

1. B 6. D Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla-
Sapma, Suç ve Suçluluk Kavramları” konu-
şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla- 7. A Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla-
şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla-
şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla-
şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. C Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Suça Sosyolojik Yakla-
şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. şım” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Sapma, “bir toplulukta ya da toplumsa önemli sayıda insan tarafından kabul edi-
len bir dizi kurala uymama” olarak tanımlanabilir. Suç ise, yasalar tarafından
yasaklanmış ve bu yasağa uymanın bir ceza ile yaptırıma bağlandığı ve kamu
Araştır 1 otoritesinin müdahalesini gerektiren bir eylem veya eylemsizliktir. Suçluluk,
suç teşkil eden fillerin (veya benzer fiillerin) işlenmesi eğilimindeki kişisel
farklılıkları ifade etmektedir.

Sosyal düzensizlik teorisi, sosyal kontrol teorisi, sosyal öğrenme teorisi, anomi
Araştır 2 ve gerilim teorisi ile damgalama teorisi geleneksel suç teorileridir.

99

Kaynakça
Anthony Giddens, Philip W. Sutton, Sosyoloji, 7.
Edisyon, Çev.: Mesut Şenol, Kırmızı Yayınları,
İstanbul, 2016.
Cesare Lombroso, Crime: Its Causes and Remedies,
Translated by Henry P. Horton, M. A., London:
William Heinemann, 1911.
Cevdet Atay, Hukuka Giriş, Sentez Yayınları, Bursa,
2012.
Charles Buckman Goring, The English Convict: A
Statistical Study, London, H.M.S., 1913.
Clifford Robe Shaw, Henry D. McKay, “Juvenile
Delinquency in Urban Areas”, içinde
Understanding Deviance: Connecting Classical
and Contemporary Perspectives, Edited by
Tammy L. Anderson, Routledge Publication,
New York and London, 2014.
Edwin H. Sutherland, Donald R. Cressey,
Criminology, Tenth Edition, J.B. Lippincott,
USA, 1978.
Emile Durkheim, İntihar, Bir Toplumbilim
İncelemesi, Çev.: Z. Zühre İlkgelen, Pozitif
Yayınları, İstanbul, 2013.
Emile Durkheim, İntihar, Çev.: Zühre İlkgelen,
Pozitif Yayınları, İstanbul, 2013.
Emile Durkheim, The Division of Labor in Society,
Edited and with a New Introduction by Steven
Lukes, Translated by W. D. Halls, Free Press, New
York, 2014.
Emile Durkheim, The Rules of Sociological Method
and Selected Texts on Sociology and Its Method,
Edited and A New Introduction by Steven Lukes,
Free Press.
Ernest W. Burgess, “The Growth of the City An
Introduction to a Research Project”, içinde
Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Roderick D.
McKenzie, The City Suggestions for Investigation
of Human Behavior in the Urban Environment,
The University of Chicago Press, Chicago and
London, 1967.
Fatmanur Akgün, “Suç Davranışı Konusunda Klasik
Okul ile Pozitivist Okulun Yaklaşımları”, Ceza
Hukuku Dergisi, Sayı: 19, 2012.
Füsun Sokullu-Akıncı, Kriminoloji, 3. Baskı, Beta
Yayınları, İstanbul, 2002.
100
Uymama Davranışı
Gina Lombroso Ferrero, Criminal Man According
to The Classification of Cesare Lombroso, G.P.
Putman’s Son New York, 1911.
Gordon Marshall, Dictionary of Sociology, New
Edition, Oxford University Press Oxford, 2003.
Gwynn Nettler, Explaining Crime, McGraw-Hill
Book Company, 1984.
Hirschi, T., Gottfredson, M., “The Distinction
Between Crime and Criminality” içinde Critique
and Explanation: Essays in Honor of Gwynne
Nettler, Edited by T. F. Hartnagel, R. A. Silverman,
New Brunswick: Transaction Books, 1986, 55-69.
Howard S. Becker, Outsiders Studies in the Sociology
of Deviance, The Free Press, New York, 1966.
http://ademozbay.com/esaretin-bedeli-ve-brooks-
was-here/, 04.02.2018.
http://physics.bu.edu/~redner/projects/population/
cities/chicago.html, 11.02.2018.
https://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch6en/
conc6en/burgess.html, 11.02.2018.
Ian Taylor, Paul Walton, Jock Young, The New
Criminology: For a Social Theory of Deviance,
Routledge, New York, 1988.
İlhan Üzülmez, “Ceza Sorumluluğunun Esası ve
Cezalandırmanın Amacına Dair Düşünce
Hareketleri”, AÜEHFD, Cilt: 5, Sayı: 1-4, 2001.
İsmail Güllü, Suç Olgusuna Teorik Ve Eleştirel Bir
Yaklaşım, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar
Dergisi, Cilt: 16, Özel Sayı I, 2014, 104-107.
John Tierney, Criminology Theory and Context, Third
Edition, Routledge Publication, USA, 2013.
Larry J. Siegel, Criminology: The Core, Seventh
Edition, Cengage Learning, USA, 2017.
Mahmut Tezcan, Ülkemizde Aile İçi Töre ya da
Namus Cinayetleri, Töre Cinayetleri Paneli,
Ankara, 1999.
Mezher Yüksel, “Klasik Suç Kuramları”, içinde
Mezher Yüksel, Fuat Güllüpınar, Çagdas Ümit
Yazgan, Evren Balta Paker, Emre Gökalp, Yaşar
Suveren, Sutay Yavuz, Coşkun Taştan, Suç
Sosyolojisi, Editör: Fuat Güllüpınar, T.C. Anadolu
Üniversitesi Yayını No.: 3629, Açıköğretim
Fakültesi Yayını No.: 2457, Eskişehir, 2017.
Hukuk Sosyolojisi
Michael R. Gottfredson, Travis Hirschi, A General
Theory of Crime, Stanford University Press,
Stanford, 1990.
Osman Dolu, Suç Teorileri Teori, Araştırma ve
Uygulamada Kriminoloji, Gözden Geçirilmiş ve
Geliştirilmiş 5. Baskı, Global Politika ve Strateji
Yayınları, Ankara, 2015.
Robert K. Merton, “Social Structure and Anomie”,
American Sociological Review, Vol.: 3, No.: 5,
1938, 672-682.
Robert M. Bohm, Brenda L. Vogel, A Primer on
Crime and Delinquency Theory, Third Edition,
Wadsworth, Cengage Learning, USA, 2011.
Robert M. Regoli, John D. Hewitt, Matt DeLisi,
Delinquency in Society, Tenth Edition, Jones and
Bartlett Learning, USA, 2017.
Sebahattin Ziyanak, Analyzing Delinquency among
Kurdish Adolescents: A Test of Hirschi’s Social
Bonding Theory, Lexington Books, USA, 2015.
Sigmund Freud, “Some Character-Types Met with
in Psycho-Analytic Work”, http://freudians.org/
wp-content/uploads/2014/09/Some-Character-
Types-Met-With-in-Psycho-Analytic-Work.pdf,
09.02.2018.
Sulhi Dönmezer, Kriminoloji, Gözden Geçirilmiş 8.
Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 1994.
Taner Tahir, Ceza Hukuku Umumi Hükümler, 3.
Baskı, İstanbul, 1953.
Thomas Hobbes, Leviathan, Edited With An
Introduction by C. B. Macpherson, Penguin
Books, England, 1985.
Travis Hirschi, Causes of Deliquency, With An
Introduction by the Author, Tranaction Publishers,
New Brunswick and London, 2002.
Wan-Ning Bao, Ain Haas, Xiaojin Chen, Yijun
Pi, “Repeated Strains, Social Control, Social
Learning, and Delinquency: Testing an Integrated
Model of General Strain Theory in China”, Youth
& Society, Vol.: 46, No.: 3, 2014, 402–424.
Yasemin Işıktaç, Hukuk Sosyolojisi, 2. (Tıpkı) Baskı,
Filiz Kitabevi, İstanbul, 2013.
Zahir Kızmaz, “Sosyolojik Suç Kuramlarının Suç
Olgusunu Açıklama Potansiyelleri Üzerine Bir
Değerlendirme”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi,
Cilt: 29, No: 2, 149-174.
101
 Bölüm 7
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet

Tarihsel Süreçte Mülkiyetin Varoluş

öğrenme çıktıları

Biçimleri

1 2
Mülkiyetin Psikolojisi 2 İlkel toplumdan günümüz toplumuna
1 Mülkiyetin doğuşunda insanın ruhi mülkiyetin varoluş biçimlerini ortaya
yapısının etkisini açıklayabilme koyabilme

3 Mülkiyetin Sosyal Yönü

3 Mülkiyetin sosyal yönünü açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Ferdi Mülkiyet • Kolektif Mülkiyet • Mülkiyetin Sosyal Yönü • Sahip Olma Duygusu
• Fikri Mülkiyet

102
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
Sadece insanla nesne arasındaki ilişkileri değil,
insanla insan arasındaki ilişkileri de kapsayan ge-
niş ve karmaşık bir kavramı ifade eden mülkiyet;
kişilik, güç ve kontroldür. Kişiliktir çünkü, bizler
bireysel veya toplumsal olarak kim olduğumuzu
sembolize etmek, tanımlamak ve ifade etmek için
mülkiyeti kullanırız. Örneğin, ne denli seçkin/
elit olduğumuzu göstermek için marka kıyafet ve
ayakkabılar giyer ya da toplumun geri kalanından
ne kadar farklı olduğumuzu göstermek için genel
giyim tarzının dışına çıkan kıyafetler tercih ederiz.
Mülkiyet güçtür zira sahip olduklarımız sayesinde
hayatlarımızı idame ettirir ve eğer şanslıysak refah
içinde yaşarız. Fakat öyle bazı nesneler vardır ki sa-
dece hayatımızı idame ettirmemizi sağlamaz ayrıca
bizi yani o nesnelerin sahiplerini normalden çok
daha güçlü hissettirir. Bunun belki de en güzel ör-
neği Türk toplumundaki Mercedes Benz marka bir
araba sahibi olma hayalidir. Her ne kadar günü-
müzde bu hayal çok yaygın olarak mevcudiyetini
sürdürmese de özellikle 1990’lerde bu markada bir
arabaya binmek çoğu insanın hayalidir. Tüm bun-
ların yanında mülkiyet, bize sahip olduklarımız
üzerinde tüketme, tasarruf etme ve daha da önem-
lisi, diğerlerini dışlama hakkı verdiği için kont-
roldür (Witte/Alexander, 2008, s. 207, 208). Bu
yanlarıyla mülkiyet bireysel bir olgu olduğu kadar
sosyal bir olgudur da.
Ayrıca mülkiyet, hukuki bir kavramdır zira birçok
ülke mevzuatında mülkiyetle ilgili normlar yer almak-
ta ve İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Korumaya
Dair Avrupa Sözleşmesi gibi birçok uluslararası söz-
leşme mülkiyeti koruma altına almaktadır. Tüm bu
yönleriyle hem hukuki hem de sosyal bir olgu olma-
sından ötürü mülkiyet, hukuk sosyolojisi kapsamında
incelenmesi gereken kavramlardan biridir.
MÜLKİYETİN PSİKOLOJİSİ
(Bu bölüm Dilara Buket Tatar’ın Mülkiyet ve
Fikri Mülkiyetin Felsefi Temelleri, Astana, Anka-
ra, 2014, s. 21-24’den alınmıştır). İnsan yaşamının
devamı su, ekmek ve barınmanın mevcudiyetine
bağlıdır. Bunlar, bütün insanlar tarafından yaşam-
larını devam ettirmek için talep edilmektedir. Eğer
herkes tarafından talep edilen bu nesne ve kaynak-
lar, kıtlığa düşerse ya da kıt olanlar, talep edilme-
ye başlanırsa; mülkiyet doğacaktır. Kısaca talep ve
kıtlık, mülkiyetin ortaya çıkışı için zaruridir (Col-
lins, 2009, s.9). Örneğin bugün Dünya’nın büyük
kısmında su, çatışma yaratacak bir kaynak olarak
görülmemektedir. Fakat küresel ısınma, yeraltı su
kaynakların yanlış zirai tekniklerle kullanımı gibi
nedenlerle BM’den yapılan açıklaya göre 2030 iti-
bariyla Dünya nüfusunun neredeyse yarısı su kıtlı-
ğı yaşamaya başlayacaktır (UNCCD Thematic Fact
Sheet Series No.: 2, http://www.unccd.int/Lists/
SiteDocumentLibrary/Publications/Desertificati-
onandwater.pdf, 29.12.2017). Bu durumda, tüm
canlılar tarafından talep edilen ve kıtlığa düşen
suya sahip olmak, çatışmaların doğmasına neden
olacak ve belki de yakın gelecekte su savaşları yaşa-
nacaktır. Bu örnekten de yola çıkılarak denilebilir
ki, mülkiyetin ortaya çıkması için; söz edilen ko-
şullardan sadece biri yeterli değildir. Ancak anılan
iki koşul (talep ve kıtlık) birlikte mevcut olduğun-
da mülkiyetten bahsedilebilecektir.
Resim 7.1
Kaynak: “The Next Weapon”, Al-Sharq al-Awsat,
2010, http://www.make-a-wave.org/tag/water-wars/,
29.12.2017.
Talep ve kıtlığın yanında insanın ruhi yapısı da
mülkiyetin doğuşunda etkili olmuştur. Mülkiyetin
temelinde sahip olma duygusu yer almaktadır. Bu
duygusunun sonradan mı kazanıldığı; yoksa do-
ğuştan mı olduğu; yaş ve cinsiyetin farklılık yaratıp
yaratmadığı; farklı milliyetler arasında farklılıkların
mevcut olup olmadığına dair birçok araştırma ya-
pılmıştır. Bu araştırmalardan biri mülkiyetin psiko-
lojisi konusunda birçok araştırma yapan Lita Furby
tarafından 1975 yılında yayımlanmıştır. Bu araş-
tırmada sahip olma duygusunun, doğuştan olup
olmadığı ve ebeveynlerin bu duygunun gelişme-
sindeki rolleri saptanmaya çalışılmıştır. Araştırma-
103
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet

nın sonuncunda; sahip olma duygusu ve sahip olmaya

Resim 7.2
Kaynak: http://www.bluenoemi-jewelry.com/
aboutkibbutz.html, 11.02.2018.
yönelik insan davranışlarının, insan faaliyetlerinin çok
büyük bir kısmının merkezinde yer aldığı ve sahip olma
duygusunun bebeklikte ortaya çıktığı tespit edilmiştir.
Ayrıca ailenin ve sosyal çevrenin, sahip olma duygusuyla
baş ediş yollarının, çocuğun fiziki ve zihinsel gelişiminde
önemli rol oynadığı da açığa çıkarılmıştır (Furby, 1975).
Milliyetin, kültürün ve yaşın, mülkiyet üzerinde-
ki etkisini gösteren başka bir araştırmada ise, üç farklı
gruba mülkiyetin anlamı ve mülkiyete iten nedenler
hakkında sorular sorulmuştur. Bu üç grup, Amerika’dan
yüz elli, İsrail’den altmışı Kibutz ve altmışı Kibutz ol-
mayan beş farklı yaş aralığındaki kişilerden oluşmuştur.
Yani araştırma grubunda farklı değerler, farklı çocuk
yetiştirme şekilleri ve mülkiyete ilişkin farklı hukuki dü-
zenlemeleri olan insanlar yer almaktadır (Furby, 1976,
s. 49-65).

Türkçe sözlükte kibutz, “topluluğu oluşturan yaşlı ve çocuklar dışında herkesin ücret almadan çalışmak zorunda
olduğu, gıda maddelerinin gereksinimlere göre dağıtıldığı, başlangıçta Filistin’e göç eden Yahudilerin işlenmemiş
toprakları ortaklaşa işleme gereksiniminden doğan, daha sonra yasal esaslara bağlanan İsrail’deki örgütlenmiş
tarım toplulukları” olarak tanımlanmıştır. Bu topluluğun bütün üyeleri, yine kendileri tarafından üretilen nes-
nelerle beslenme, sığınak, tekstil, eğitim, sağlık ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Gelirin eşit paylaşımından herkes
yararlanmaktadır. Bu toplumda ferdi mülkiyet yoktur. Çocuklar dahi herkesin gözetimi altındadır.

Kaynak: Bradley J. Ruffle, Richard Sosis, “Cooperation and the In-group-Out-group Bias: A Field Test on Israeli
Kibbutz Members and City Residents”, Journal of Economic Behavior and Organization, Vol.: 60, Issue: 2, 2006.

Anaokulu düzeyinde olan katılımcılar, mülkiyetin kendileri için malik oldukları nesneyi kullanabilme-
yi sağladığına değinmiştir. Yani onlar için önemli olan oynayacak oyuncakları olmasıdır. En yaşlı grubu
oluşturan yetişkinler, mülkiyetin sağladığı hukuki haklardan bahsetmiştir. İsrailli katılımcılar Amerikalı
katılımcılardan farklı olarak, nesnenin iktisap sürecinin yani hediye olması, emekle üretilmesi ya da top-
lanması gibi aşamaların, mülkiyeti tanımlamada önemli bir ölçü olduğunu belirtmiştir. Kibutz ve Kibutz
olmayan İsrailliler bakımından ise şaşırtıcı bir şekilde mülkiyetin boyutları benzerdir ve Amerikalılardan
farklılık göstermektedir. Benzer durum neden mülkiyete ihtiyaç duydukları sorusuna verdikleri cevaplarda
da gözlenmektedir. İsrailler, nesnenin kullanımını kontrol etmeyi mülkiyete iten neden olarak göstermiş-
ken, Amerikalılar mülkiyetin sağladığı sosyal güç, statü, kişiliğin oluşturulması, belirli faaliyetleri mümkün
kılmak gibi daha farklı nedenlere yönelmiştir (Furby, 1976, s. 49-65). Bu araştırma sonucundan ferdi
mülkiyet olmadan yetiştirilen çocuklarda dahi mülkiyete eğilim gözlenebildiği ortaya konmuştur.
Alman, Fransız, Amerikan, İngiliz ve Türk vatandaşları üzerinde yapılan başka bir çalışmada hangi
ülkenin vatandaşının daha maddiyatçı, yani daha sahiplenici, kıskanç, dokunsal ve cömert olduğu tespit
edilmiştir. Dört yüz beş katılımcıdan, çeşitli soruları yanıtlamaları istenmiştir. Çalışmanın sonunda Türk
vatandaşlarının daha maddiyatçı, kıskanç, sahiplenici ve dokunsal olduğu görülmüştür. Buna rağmen
Türkler, diğer ülke vatandaşlarına nazaran daha cömerttir. Bu sonuç, akrabalık ilişkileri ve kültürel faktör-
lerle açıklanmıştır (Ger/Belk, 1990, s. 186-192).
Sonuç olarak sahip olma duygusu, insan doğasında yer almakta, insanların kişiliklerini oluşturmada ve
diğer insanlarla ilişkilerini belirlemede etkili olmaktadır. Bu yönüyle mülkiyet, duygusal, fiziksel, iktisadi,
eylemsel, hukuki ve sosyal bir gerçeklik olma niteliği taşımaktadır.

104
Hukuk Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı
1 Sahip olma duygusunu ve mülkiyeti açıklamadaki rolünü değerlendirebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mülkiyetin ortaya çıkışın- Kibutz ve Kibutz olmayan-

Yaş ve mülkiyet arasındaki
da hangi faktörler etkili ol- ların mülkiyete bakışını an-
ilişkiyi açıklayınız.
muştur? latınız.

TARİHSEL SÜREÇTE MÜLKİYETİN İlkel Toplumlarda Mülkiyet

GÖRÜNÜŞ BİÇİMLERİ
(Bu bölüm Dilara Buket Tatar’ın Mülkiyet ve
Fikri Mülkiyetin Felsefi Temelleri, Astana, Ankara,
2014, s. 25-51’den alınmıştır). Mülkiyet, hakkın
konusuna (gayrimenkul-menkul), hak sahibinin
niteliğine (kamu mülkiyeti-özel mülkiyet) ve hak
sahibinin adedine (tek başına mülkiyet-birlik-
te mülkiyet) göre çeşitli şekillerde tasnif edilebilir
(Oğuzman/Seliçi/Oktay-Özdemir, 2006, s. 247,
248). Yapılan bu tasniflere, kolektif (ortak) ve ferdi
mülkiyet ayrımı da eklenmelidir. Kolektif mülkiyet
belirli bir insan topluluğunun geçmiş ve gelecek
nesillerinin birlikte mülkiyetini ifade eder. Kolektif
mülkiyette topluluktaki bireylerden birinin ölümü,
mülkiyeti sonlandırmaz. Aksine, ölenin mirasçıları
herhangi bir hukuki işleme gerek kalmadan kolektif
malik olur. Bir kabilenin ya da bir ulusun bayrak,
vatan, milli marş gibi nesneler üzerindeki mülkiyeti
kolektif mülkiyete örnek olarak verilebilir. Kolektif
mülkiyet olmayan ve söz konusu edilen diğer tüm
tasniflerde yer alan tüm mülkiyet türleri ise; ferdi
mülkiyettir. İlkel toplumdan günümüz toplumuna
dek kimi zaman kolektif kimi zamansa ferdi mülki-
yet ön planda olmuştur.
Fransız felsefeci, sosyolog ve antropolog Lucien
Levy-Bruhl’a göre ilkel topluluklarda toprağın mül-
kiyeti ve ferdi mülkiyet çok az meta üzerinde söz
konusu olmuştur. Yani birkaç ufak eşya dışındaki
her şey kolektif mülkiyetin konusudur. Örneğin
toprak, tüm topluma yani yaşayanlar ve ölülerin ta-
mamına ait kabul edilmiştir (Levy-Bruhl, 2006, s.
110’dan naklen Wing, s. 127, 128). Bu inanışın bir
sonucu olarak, yaşanılan bölge ya da onun herhangi
bir parçası bir başkasına satılamamış veya bırakıla-
mamıştır (Levy-Bruhl, 2006, s.110). Ayrıca ziraat,
toplama veya avcılık için kullanılan eşyalar da ortak
mal kabul edilmiştir (Challaye, 1994, s. 17).
Klan: Boy; ortak bir atadan türediklerine inanı-
lan toplumsal ve ekonomik ilişkilerinde anaerkil,
ataerkil anlayışı uygulayan geleneksel topluluk;
kabile.
Kaynak: Türkçe Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve
Tarih Yüksek Kurulu Yayınları, Ankara, 2010.
İlkel toplumlarda insanların vücutlarının saldığı,
salgıladığı veya dışarıya attığı her şey, vücudun her
parçası ve üzerinde kişisel mülkiyetin belirginleştiği
özel eşyalar bireylere aittir (Challaye, 1994, s. 18).

105

Resim 7.3
Kaynak: Ekim 1972’de şimdiye kadarki en eski altın
eşyaları içeren geniş bir Bakır Çağı nekropolü Varna,
Bulgaristan’da bulunmuştur. 300’den fazla mezarın
açıldığı nekropolde 3.000’den fazla kolye, çanak
çömlek gibi altın eşya gün yüzüne çıkmıştır. Görseldeki
mezarın yüksek statülü bir erkeğe ait olduğu tahmin
edilmektedir. Bkz.: http://www.ancient-origins.net/
ancient-places-europe/varna-man-and-wealthiest-grave-
5th-millennium-bc-002798, 30.12.2017.
Kişinin kendisine ait olan şeyler arasında karısı
da vardır ve evlendikten sonra ona yalnızca kocası
el sürebilmiştir. Kocasını aldatan bir kadına; hem
kocası tarafından satın alındığı, hem de aldatması
bir tür hırsızlık sayıldığı için tüm suç yüklenmiştir.
Ayrıca eğer koca, karısından daha önce ölürse karısı
da öldürülmüştür (Challaye, 1994, s. 20, 21).
Antik Yunan ve Roma’da Mülkiyet
Antik Yunan’da, din, aile ve mülkiyet üç önemli
sosyal olgudur. Bu üç sosyal olgu da karşılıklı bir
ilişki içindedir. Bu toplumlarda ölülere ait ruhla-
rın yaşamaya devam ettiğine ve ölülerin, tanrısal
(kutsal) varlıklara dönüştüğüne inanılmıştır. Bu
yüzden tanrılara yaşayacakları bir yer gerekmekte-
dir (Challaye, 1994, s. 23). Burası da her ailenin
kendi ocağıdır. Ocak, yerleşik yaşamın simgesidir
ve bir kere yerine konduktan sonra; ailenin sürekli
yaşadığı yer, onun olduğu alan olacaktır. Yaşanılan
bu yer artık bütün ailenin kolektif mülkiyetindedir
(Coulanges, 2011, s. 63). Kolektif mülkiyet, aile-
nin yalnız yaşayan üyelerini değil, ölülerini ve do-
ğacak olanları da kapsayan bir nitelik taşımaktadır
(Güriz, 1969, s.13).
Ayrıca bu toplumlarda mülkiyetin konusunun
yalnızca eşyalar değil, insanlar da olabilir. Mülkiyet
106
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet
konusu olan insan yani köle, babadan oğla; ölen-
den varisine geçebilmiş ve köleler, taşınır ve taşın-
maz olarak ikiye ayrılmıştır (Challaye, 1994, s. 26).
MÖ VI. yüzyıldan başlayarak, ticaretin geliş-
mesiyle, aile mülkiyeti hakkındaki inançlar zede-
lenmiş ve aile mülkiyeti dinsel güç olma özelliğini
kaybetmiştir. Bu vesileyle ferdi mülkiyet ortaya çık-
mıştır (Güriz, 1969, s.13).
Sonuç olarak; Antik Yunan’da kısa bir sürede
aile mülkiyetinden ferdi mülkiyete geçilmiştir. An-
cak ferdi mülkiyet, aile mülkiyeti ölçüsünde diren-
me gücüne sahip olmadığı için, hem kolektif mül-
kiyete dönüş eğilimine, hem de devletin mülkiyet
alanına karışmasına rastlanmıştır (Güriz, 1969,
s.14, 15).
Roma’da ilk mülkiyet, Antik Yunan’da olduğu
gibi her ailenin; kendi evi, hayvanları, tarlası ve
kutsal ocağının tüttüğü yeri üzerindeki aile mülki-
yetidir. Paterimin (aile atası) mülkiyet konusu şey-
ler üzerinde idare hakkı vardır fakat bunlar üzerin-
de herhangi bir tasarruf yetkisi yoktur (Coulanges,
2011, s. 63).
Ayrıca Antik Roma’da da, Antik Yunan’da ol-
duğu gibi dini bazı inanışlar mülkiyet anlayışında
etkili olmuştur. Örneğin iyi ruhlar olduğuna inanı-
lan ölüler, evin altına gömülmüş; böylece ruhun evi
koruyacağına inanılmıştır (Challaye, 1994, s. 40).
Yaşanılan toprak parçası üzerinde atalarının ruhları
için, ailenin ocağının daima tütmesi gerekmekte-
dir. Ocağın oradan oynaması, bir an olsa sönmesi
anlamına geleceğinden en büyük günah sayılmıştır
(Başgil, 1946, s.383).
Fakat hayli kalabalıklaşan ailelere üzerinde
yaşadıkları “heredium” yetmez olunca, kolektif
mülkiyet ortaya çıkmıştır. Roma sitesi sınırların-
daki arazi, “Agerpublicus” ve “agerprivatus” olarak
ikiye ayrılmıştır. Agerpublicus adını taşıyan arazi
üzerinde çıplak mülkiyet devlete ait olmuş, fakat
kişiler bu toprakları kullanmış ve yararlanmıştır
(Richardson, 1980, s. 6). Kabileler kalabalıklaştık-
ça, kolektif mülkiyetin sakıncaları ortaya çıkmış
ve her ailenin çalıştığı toprak üzerinde kullanım
hakkına sahip olduğu kabul edilmiştir. Dolayısıyla
ekilen arazi de aile mülkiyetine girmiştir. Agerpri-
vatus içinde yer alan ve ailenin kolektif mülkiyetine
konu olan topraklar ise heredium ve terresgentili-
ce (kabile toprakları) olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Terresgentilice de kabilenin kolektif mülkiyeti bu-
lunmaktadır (Laveleye, 1999, s. 96).
Hukuk Sosyolojisi
Patrici: Vatandaşlık ayrıcalığını ellerinde bu-
lunduran ve senatoya girme ve bütün öbür resmî
görevleri elde tutma hakkının yalnızca kendisine
ait olduğunu ileri süren soylu sınıftır. Halk da
zamanla gerçek bir hak halinde dönüşen bu sava
boyun eğmiştir.
Pleb: Fetihle büyüyen Roma topraklarının nüfu-
su, yaşanan iç göçlerle ve çoğunluğu Latin olmak
üzere boyun eğmiş bölge halklarıyla artmıştır.
Devletin bütün bu yeni uyrukları, aslı Roma hal-
kından olmadıkları için, kişisel bakımdan özgür
olmaları ve toprak sahibi olabilmelerine rağmen,
kamu haklarından yoksun olmuştur. İşte bu uy-
ruklar, plebi oluşturmaktadır.
Kaynak: Friedrich Engels, Komünist Manifesto
ve Komünizmin İlkeleri, Çev.: Muzaffer Erdost,
9’uncu Baskı, Sol Yayınları, Ankara, 2011.
Roma İmparatorluğu’na fethedilen toprakların
eklenmesiyle, mülkiyet konu bakımından genişle-
mekle kalmamış, mülkiyetten yararlanan kişilerde
de bir artış söz konusu olmuştur. Başlangıçta top-
rak mülkiyeti, “quiritaire” denilen arsa ve tarlalarla
sınırlı iken, İtalya topraklarının tamamen Roma
egemenliğine girmesi ile site sınırları dışındaki di-
ğer topraklar da mülkiyete konu olmuştur. Mülki-
yet kazanımı için Roma vatandaşı olmak şart iken,
devletin savaştan kazandıkları topraklar, ekonomik
ilişkilerin gelişmesi ve dolayısıyla zenginlik kay-
naklarının artması; patricilerin karşısına çoğunluk-
la azatlı (azat edilmiş) cariyeler, köleler, yabancılar
ve Roma’nın eski yerlilerinden oluşan pleblerin
çıkmasına sebep olmuştur. Pelblere de, ticaret ve
imalat işleri sayesinde zenginleşmelerini takiben
mülkiyet hakkı tanınmıştır. Mülkiyetin konusu-
nun ve mülkiyetten yararlananların genişlemesi,
aile mülkiyeti ile kolektif mülkiyetin yerini ferdi
mülkiyetin alması sonucunu doğurmuştur (Başgil,
1946, s. 381-387).
Fakat belirtilen bu gelişmeler mülkiyetin eşit
olarak dağıtıldığı izlenimi vermemelidir. Zira in-
sanlar arasındaki zenginlik farklılıkları, Roma’da
kölelerin de katıldığı iç ayaklanmaların nedeni ol-
muştur. Bu çatışmaların nedeni olan eşitsizlik, öyle
bir hal almıştır ki; önce Cumhuriyet, daha sonra
tüm Roma İmparatorluğu parçalanmıştır (Lavele-
ye, 1999, s. 95).
Orta Çağ’da Mülkiyet
Orta Çağı anlamak için kullanılan temel kav-
ramlardan biri, “feodalite (derebeylik)”dir. Feodalite
hem zaman, hem de coğrafya olarak tüm Orta Çağı
kapsamamakta (Ağaoğulları, 2011, s. 237) fakat
var olduğu zamanlarda; ülkelerdeki iktisadi, sosyal
ve hukuki açıdan etkili olması nedeniyle önem arz
etmektedir (Göze, 2000, s. 64, 65).
Heredium, evleri, avluları ve bahçeleri için yetecek
kadar bir topraktan oluşmaktadır ve bu topraklar
mirasla geçmektedir. Mirasla geçebiliyor olmasına
rağmen, ailenin bir eve ihtiyaç duyuyor olması ne-
deniyle el değiştirmemesi öngörülmüştür.
Kaynak: Laveleye, Emile De Primitive Property,
Translated by: R.L. Marriott, Batoche Books, Ka-
nada, 1999.
Feodal düzende, serfler, senyörler, vasallar, Ki-
lise ve kral olmak üzere beş toplumsal sınıftan söz
edilebilir. Kilise, Hristiyanların bağışları ve topla-
nan sadakalarla, Avrupa’nın farklı yerlerinden top-
rak satın almış ve hatta İtalya’nın neredeyse tümü-
nün maliki olmuştur (Ağaoğulları, 2011, s. 245).
Kilise, insanların bu dünyada geçici olduklarını ve
hedefin öbür dünyada mutluluk olduğunu iddia
ederek, yoksulluğa karşı isyanların önünü kesmeye
çalışmıştır. Zenginlik tutkusuna kapılmanın günah
olduğunu belirterek, herkesin kendi durumunu
kabullenmesini sağlamıştır. Ancak Kilise, varlıklı-
ların yoksullara yardım etmesini ve ödünç verilen
paradan da İncil’deki hükümlere uygun olarak faiz
alınmamasını öğütlemiştir (Göze, 2000, s. 70, 71).
XI. yüzyıldan başlayarak, ekonomik hayatın
canlanmaya başlanması ile birlikte kapalı tarım
ekonomisinden çıkılmış, ticaret ve el sanatları
önem kazanmaya başlamıştır. Paranın hakim oldu-
ğu hareketli bir pazar ekonomisine doğru bir geçiş
başlamıştır. Bunun sonucunda; girişim serbestliği,
kişi özgürlüğü ve ferdi mülkiyet önem kazanmış-
tır. Yetiştirdiği ürünü satma olanağı bulan ve para
kazanan serfler ise, özgürlüklerini satın alabilir du-
ruma gelmiştir. Böylece, kurulan yeni şehirlerde
yeni bir sosyal sınıf doğmuş ve bu sınıf burjuvazi
adını almıştır. Burjuvazi, girdiği sınıf mücadelele-
rinden galip çıkarak, iktisadi gücünü siyasi alanda
kazandığı güçle pekiştirmiş ve başta ferdi mülkiyet
olmak üzere birçok hakkını güvence altına almayı
başarmıştır. Burjuvazi, yeni gelişen ulus devletlerde
107

soyluların eski ayrıcalıklarını teker teker ellerinden
almıştır (Göze, 2000, s. 72- 77).
Serfler, toprağa bağlı olmalarına rağmen köle
değildir. Fakat bağlılığı gereği özgür de değildir.
Serfler, toprak mülkiyetine sahip olamamalarına
rağmen, küçük işletme sermayelerine, toprağın ta-
sarruf hakkına ve küçük üretim araçlarına sahip
olabilir.
Senyörler, serflerin bağlı kılındığı toprakların sa-
hibidir ve toprak mülkiyetleri karşılığı ödenme-
yen emek ya da zora dayalı çalıştırmayla işlenen,
senyöre ait öz topraklar (hassa toprağı) ve mül-
kiyeti senyöre ama kullanımı serfe terk edilmiş
toprakları olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Vasallar, aynı zamanda senyör olduklarından
toprak mülkiyeti açısından ifade edilenler onlar
için de geçerlidir. Buna ek olarak yetkiyi devralan
vasallar, hukuken malik senyör kalsa da; senyö-
rün üzerinde mülkiyet hakkına sahip olduğu
toprak parçasının tamamı ya da belirli bir kısmı
üstündeki kullanım hakkına sahip olmuştur.
Kaynak: Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yö-
netimler, 9’uncu Baskı, Beta Yayınları, İstanbul,
2000.
XIV ve XV. yüzyıllarda, ulusal ve uluslararası ti-
caret, süratli bir gelişme göstermiş ve sermayenin
endüstrideki önemi gittikçe artmıştır. Yeni ülkelerin
bulunması, bunların sömürge durumuna getirilme-
si, denizaşırı ticaretin ilerlemesi ve özellikle Amerika
Kıtası’ndan Avrupa’ya çok miktarda altın ve gümüş
madeninin getirilmesi, ticaret hayatının gelişmesi ve
değişmesinde etkili olmuştur (Challaye, 1994, s. 78).
Yeni Çağ’da Mülkiyet
XVI. yüzyılın başlarında ticaretin gelişmesi ve
tarıma ilginin azalmasıyla çiftçinin durumu hızla
kötüleşmiştir. Ekonomik hayattaki gelişmeler Orta
Çağın sınıf yapısını etkilemiş, yoksul sınıflar daha
da yoksullaşmış, orta sınıfın az gelirli zümresinin
ekonomik durumu sarsılmış, küçük aristokrasi
buhran içine girmiştir (Güriz, 1969, s.80). Bu yüz-
yılda sermayenin, piyasanın ve rekabetin rolü daha
önce hiç olmadığı kadar önemli hale gelmiştir.
Aynı zamanda, modern kapitalizmin gerekli bütün
unsurları ortaya çıkmıştır (Froom, 1989, s.51, 52).
Ayrıca XVI ila XVII. yüzyıla kadar olan süreçte,
Otuz Yıl Savaşları Westphalia Antlaşması’yla son-
108
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet
landırılmış ve modern devletin toplum sözleşmesi
kuramı ile temelleri atılmıştır (Akbay, 1968, s. 20,
21). Tüm bunların yanında Reform’la birlikte mül-
kiyet, teolog düşünürler tarafından gerekli bulun-
muş ve hatta dini açıdan temellendirilmeye başlan-
mıştır (Witte/Alexander, 2008, s. 18).
Toplumsal sözleşme kuramı, devletin kökenini
bir sözleşmeye dayandırmaktadır. Bu sözleşmeden
önce insanların hayatında müşterek bir otorite-
ye tabi olmadıkları dönem mevcuttur. Buna da
doğal durum denilmektedir. Doğal durumdaki
şartlar düşünürlerce farklı şekillerde tasavvur
edilmişse de hepsinin birleştikleri nokta, günün
birinde insanların toplu bir şekilde yaşamaya
karar vermiş olmalarıdır. Bu kararın sonucunda
insanlar doğal durumu bırakarak toplum duru-
muna geçmiştir. Toplum durumuna geçiş, insan-
ların aralarında karşılıklı olarak, birbirlerinin
haklarına riayet edeceklerine ve bir arada barış
içinde yaşayacaklarına dair bir sözleşme akdet-
meleri ile olmuştur.
Kaynak: Muvaffak Akbay, Umumi Amme Hu-
kuku Dersleri, 1’inci Cilt, 3’üncü Baskı, Güzel
Sanatlar Matbaası, Ankara, 1968.
XVIII. yüzyıl ise Aydınlanma Çağ’ı olarak ad-
landırılmaktadır. Zira bu yüzyılda bilim, felsefe,
ekonomi, sosyoloji ve hukuk gibi birçok alanda
bugün dahi önemini ve geçerliliğini sürdüren ge-
lişmeler yaşanmıştır. Aydınlanma düşünürleri mül-
kiyet dahil olmak üzere toplumsal sözleşme, doğal
hukuk, hak, özgürlük gibi birçok kavramı tartışmış
ve incelemiştir. Örneğin Hobbes’a göre doğa du-
rumunda; herkes eşit ve özgürdür. Ayrıca herkesin
her şey üzerinde kolektif mülkiyeti vardır. Böyle bir
doğa durumunda ise çatışma ve savaş kaçınılmaz-
dır. Bu yüzden insanlar, barışı sağlamak için bir an-
laşmaya varmış ve bu sayede ferdi mülkiyet ortaya
çıkmıştır (Hobbes, 2013, s. 104). İngiliz Locke ise,
mülkiyetin doğal bir hak olduğu varsayımından
hareket etmiş ve onu, emekle ile temellendirmiş-
tir (Güriz, 1969, s. 134). Bugün onun mülkiyetin
kaynağı olarak gördüğü emek birçok farklı ülke
mevzuatında karşımıza çıkmaktadır.
Aydınlanma düşünürleri, ortaya koydukları dü-
şüncelerle Fransız Devrimi’ni hazırlamıştır. 1789
yılında yayımlanan Fransız İnsan ve Yurttaş Hakla-
rı Bildirgesi’nde ise ferdi mülkiyet, insanın doğuş-
tan sahip olduğu bir hak olarak kutsanmıştır.
Hukuk Sosyolojisi

Günümüzde Mülkiyet XX. yüzyıl başlarında ise, kapitalizmin gelişme-

Günümüzde mülkiyet, kimi zaman çok fazla
değer atfedilen bir kavram olarak karşımıza çıkar-
ken, kimi zaman da bir lanet olarak addedilmek-
tedir. Örneğin Marksizm, ferdi mülkiyete geçme-
nin gülünç olduğunu ve tarihin kolektif mülkiyete
işaret ettiğini savunurken (Marks, 1993, s. 224);
liberalizmin dayandığı temel değerlerden biri mül-
kiyet olmuştur. Her ne kadar sert karşı çıkışlar olsa
da mülkiyet, yukarıda ortaya konulduğu gibi sosyal
bir olgu olarak varlığını sürdürmektedir.
Bugün mülkiyetin özel bir biçimi olarak fikri
mülkiyet karşımıza çıkmaktadır. XIX. yüzyılda,
teknolojik gelişmeler nedeniyle hızla artan icatların
korunmasına yönelik mucitler tarafından patent
uygulamaları kapsamında fikri mülkiyet hakları
dile getirilmeye başlamıştır.
si ve büyük şirketlerin ortaya çıkmasıyla birlikte,
fikri mülkiyet hakları eser sahipleri ya da mucit-
lerin olduğu kadar şirketlerin de takip ettikleri bir
konu halini almıştır. Fikri mülkiyet haklarının te-
mel bir ticari kaygı şeklini alması küresel kapita-
lizmin 1980’lerde başlayan dönüşümünde ortaya
çıkmıştır. Dönüşüm, mal ticaretinin yanı sıra hiz-
met ticaretinin de önem kazanması ve hatta mal
ticaretinin yerini almasıyla gerçekleşmiştir (Atabek,
2006, s. 4). Bugünün küresel dünyasında, fikri
mülkiyet, sadece bireysel haklar açısından önem
arz etmemekte, büyük şirketler açısından da sağla-
dığı yenilik ve yaratıcılıkla, sürdürülebilir gelişme
ve ekonomik kalkınmanın temelini oluşturmakta-
dır (Helvacıoğlu, 2004, s. 4).

Fikir ve sanat eserleri hakları ve sınai mülkiyet hakları olmak üzere iki ana kategoriye ayrılarak incelenebilen fik-
ri mülkiyet, insan zihninin ürünleri üzerinde (gayri maddi mallar) kurulabilen mutlak bir haktır. Fikir ve sanat
eserleri üzerinde sağlanan hak, telif hakkıdır ve ilim, edebiyat, musiki, güzel sanat ve sinema eserleri, bilgisayar
programları telif hakkı kapsamında koruma görmektedir. Zira bunlar insan fikrinin ifade edilmiş biçimleridir.
Sınai mülkiyet hakları ise; patentler, markalar, ticari sırlar, coğrafi işaretler, endüstriyel tasarım ve modeller ile
entegre devre topografyaları üzerindeki hakları ifade etmektedir. Yani sınai haklar; sanayi ve tarımdaki yenilik-
lerin, buluşların ve tasarımların ilk uygulayıcıları veya malların üzerindeki işaretlerin sahipleri adına belli bir
süre ile korunan haklardır.

Kaynak: Levent Yünlü, “Fikrî Mülkiyet Hakkı”, Milletlerarası Hukuk Bülteni, Yıl: 23, 2003, s. 891. Sami
Karahan, Cahit Suluk, Tahir Saraç, Temel Nal, Fikrî Mülkiyet Hukukunun Esasları, Genişletilmiş 2’nci Baskı,
Seçkin Yayınları, Ankara, 2009, s. 2.

Öğrenme Çıktısı
2 Tarihsel süreçte mülkiyeti ve mülkiyeti etkileyen faktörleri açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Küreselleşmenin mülkiyet Mülkiyet ve hukuk sırasın-

Fikri mülkiyet ne demektir?
üzerindeki etkisini anlatınız. daki ilişkiyi ortaya koyunuz.

109

MÜLKİYETİN SOSYAL YÖNÜ
Aydınlanma Çağı’ndan itibaren mülkiyet teori-
leri kökleri doğal haklar doktrinine odaklanmıştır.
Bu doktrin çerçevesinde insanların Tanrı tarafından
donatıldıkları dokunulamaz, mutlak, vazgeçilmez
ve devredilemez hakları olduğu kabul edilmiştir.
Bu dönemde düşünürler mülkiyeti bir doğal hak
olarak kabul etmiş ve devletin yegane amacının do-
ğal hakları dolayısıyla mülkiyeti korumak olduğu-
nu ileri sürülmüştür. Zira mülkiyet, tüm insanların
herhangi bir ayrım gözetilmeden sahip olduğu bir
haktır ve devlet ya da diğer bireyler tarafından sı-
nırlandırılamaz ya da ihlal edilemez.
1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi ve
Napolyon Kanunu gibi düzenlemelerde yer aldığı
şekliyle mülkiyet, sübjektif, kesin ve mutlak bir
haktır. Kullanma, yararlanma ve istendiği zaman
elden çıkarmayı kapsayan bu hak, insan iradesi-
nin özerkliği ile kişi bağımsızlığının mükemmel
bir tezahürüdür. Mülkiyetin sağladığı bu yetkilere
rağmen malik isterse sahip olduğu şeyi kullanmaz,
ondan yararlanmaz ve elden de çıkarmaz. Bunun
sonucunda toprağı işlenmemiş, evi kiralanmamış
veya tamir edilmemiş ya da sermayesi değerlendi-
rilmemiş olarak kalır. Bu durumda mülkiyet mut-
lak olduğu ve malik kendi iradesiyle elden çıkar-
madığı sürece devam ettiği için herhangi bir şey de
yapılamaz (Duguit, 1918, s. 131, 132).
Madde 2: “Her bir politik birleşmenin amacı; do-
ğal ve dokunulamaz insan haklarını korumaktır.
Bunlar; özgürlük hakkı, mülkiyet hakkı, güvenlik
hakkı ve baskıya karşı direnme hakkıdır”.
Madde 17: “Mülkiyet dokunulmaz ve kutsal bir
hak olduğu için, yasaların belirlediği kamusal
gereklilik açıkça doğmadıkça ve meşru bir taz-
minat ödenmedikçe kimse bu haktan yoksun bı-
rakılamaz”.
Her ne kadar doğal haklar doktrini baskın olsa
da mülkiyetin sadece bireye yani malike fayda sağla-
yan sübjektif bir haktan öte topluma fayda sağlaması
gereken sosyal bir olgu olduğu görüşü de ileri sürül-
müştür. Bu görüşün ilk sahibi olarak Antik Yunan
düşünürü Aristoteles gösterilebilir. Platon’un ko-
lektif mülkiyet tercihini eleştiren Aristoteles’e göre
insanların mutluluğunu sağlamak için gerekli olan
ferdi mülkiyet, bireyin toplumsal katkısına göre pay-
110
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet
laştırılmalıdır. Zira mülkiyet eşit olarak paylaştırılırsa
toplumsal katkısı daha fazla olan insanlar memnun
olmayacak ve eşitlikten daha fazlasını hak ettiklerini
ileri sürecektir. Ayrıca Aristoteles’e göre, toplumsal
katkıya göre dağıtılan mülkiyet yine toplum yararı
için kullanılmalıdır. Örneğin gayrimenkul mülkiye-
tine konu toprağın yarısından elde edilen kazançlar,
tanrılara hizmet; diğer yarısı ise toplumun beslenme
ihtiyaçları için harcanmalıdır (Aristotle, 1992, s. 69,
87, 420, 131).
Mülkiyetin sosyal bir fonksiyonu olması ge-
rektiğine vurgu yapan bir diğer düşünür, Auguste
Comte’dur. Comte’a göre mülkiyet, doğası gereği
sosyaldir ve kontrolü gerektirir. Birçok modern
hukukçu, iyi ya da kötü kullanımdan bağımsız
olarak mülkiyetin mutlak bir hak olduğunu iddia
etmektedir. Oysa her çağ ve her ülkede devlet, sos-
yal gereklilikleri karşılamak amacıyla az ya da çok
mülkiyete müdahale etmiştir. Her bireyin ferdi
servetinden toplumun yararlanmasını sağlamaya
yönelik olarak vergi alınması buna örnek gösterile-
bilir (Comte, 1851, s. 153).
Ayrıca mülkiyetin sadece malike fayda sağlayan
mutlak bir hak olduğuna ilişkin söz konusu bu
iddia, Comte’a göre, anti-sosyal niteliktedir. Zira
mülkiyet, toplumsal dayanışma için her zaman ge-
reklidir ve bu yüzden tamamen ferdi olarak nite-
lendirilemez (Comte, 1851, s. 123).
Duguit’ye göre mülkiyetin sübjektif bir hak ol-
duğu iddiası, tamamen metafiziktir ve pozitivizme
aykırıdır. Bunun yanında mülkiyetin ferdiliğinin
kabul edildiği hukuksal sistemler, terk edilmeye
başlanmıştır. Çünkü bu sistemler, sadece bireyleri
koruma eğilimindedir. Oysa bugün insan amaç de-
ğil, araçtır. İnsan, sadece bir mekanizmanın dişlisi-
dir ve bu mekanizma toplumun bizatihi kendisidir.
Ayrıca mülkiyete dair bu bakış, sadece ferdi men-
faatleri korumakta ve kolektif yani sosyal amaçlara
hizmet etmemektedir (Duguit, 1918, s. 132, 133).
Oysa sosyal bilincin baskın olduğu modern
dünyada sosyal dayanışma egemendir ve özgürlük
bireyin bu dayanışmayı arttırmaya yönelik bir gö-
revi haline dönüşmüştür. Aynı şekilde mülkiyet de
malik için sosyal dayanışmayı desteklemek ve art-
tırmak için kullanması gereken objektif bir görev
ya da yükümlülük olarak görülmelidir (Duguit,
1918, s. 133).
Hukuk Sosyolojisi
Toplumdaki her birey, belli bir işlev yerine ge-
tirme göreviyle donatılmıştır. Servet sahibi de sahip
olduklarından dolayı onunla aynı servete sahip ol-
mayanların yerine getiremeyeceği bir göreve sahip
olmalıdır. Servet sahibi kendi sermayesini koyarak
toplumun refahını arttırabilir. Sosyal nedenlerden
ötürü o, servetinden toplumu yararlandırma külfe-
ti altındadır; toplum da bunu başardığı ölçüde onu
koruyacaktır. Böylece mülkiyet, malikin sübjektif
ve mutlak bir hakkı olmaktan çıkacak ve sosyal bir
fonksiyon kazanacaktır. Duguit’ye göre böyle bir
sistemde ferdi mülkiyet asla yok olmayacak aksine
öncekine nazaran daha çok korunacaktır (Duguit,
1918, s. 131-135).
XXI. yüzyılda mülkiyetin, sosyal bir fonksiyonu
olması gerektiği düşüncesi daha sık dile getirilme-
ye başlanmıştır. Mülkiyet konusundaki eserleriyle
tanınan Hanoch Dagan’a, göre mülkiyet doğal hak
gibi tek yönlü bir formülle açıklanamaz. O’na göre
mülkiyet, birçok kurumun toplamından oluşan bir
şemsiyedir. Bu yüzden Dagan, “mülkiyetin çoğul-
culuğu” kavramını kullanmış ve mülkiyetin birçok
liberal değere hizmet edebileceği ve etmesi gerekti-
ğini ifade etmiştir (Dagan, 2011, s. xiii, 42).
O’na göre mülkiyete dair hukuki metinler,
malik ve diğerleri arasındaki ilişkileri düzenlediği
kadar çeşitli paydaşlar arasındaki ilişkileri de dü-
zenlemektedir. Bu denli çeşitli ilişkileri kapsayan
bir kavram için tek bir değeri öne çıkaran tek bir
açıklama aranmasına şüpheyle yaklaşılmalıdır (Da-
gan, 2011, s. 43).
O’na göre mülkiyetin anlamı kaynakların türü-
ne (arsa, telif, patent, su gibi) ve toplumsal yapıya
(aile, komşuluk, el birliği ile mülkiyet gibi) göre
değişiklik göstermektedir. Bu heterojenlik nede-
niyle yapılacak olan araştırmalar, kaynak ve insan
ilişkilerinin özelliklerine göre şekillen mülkiyet ku-
rumlarına odaklanmalıdır (Dagan, 2011, s. 42).
Her bir mülkiyet kurumu toplumsal yapıya en
uygun mülkiyet değeriyle (otonomi, fayda, emek,
kişilik, toplum ve dağıtıcı adalet), eşleştirilmek için
tasarlanmıştır. Her kurum malik ve malik olmayan
arasındaki ilişkide uzlaştırmacı role sahiptir. Fakat
her kurumda malikler diğerlerini dışlama yetkisi-
ni korur zira, birey otonomisi önemli bir değerdir.
Ama bu değerin yanında diğer değerler de önemli
bir yer tutar. Örneğin mülkiyet kişilik, ödül, refah,
sosyal sorumluluk ve dağıtıcı adalet değerlerine de
hizmet etmelidir. Farklı mülkiyet kurumları mül-
kiyet değerleri arasındaki dengeyi sağlamaktadır
(Dagan, 2011, s. 46).
Bir diğer önemli isim, Gregory S. Alexander’dır.
Alexander “insani gelişim temelli sosyal-yükümlü-
lük” teorisinde herkesin insan gelişimi için gerekli
olan imkanların arttırılmasına dair bir yükümlülü-
ğü olduğunu ifade eder. Bunun özellikle malikler
açısından önemli sonuçları vardır. Eğer böyle bir
yükümlülüğünün varlığı kabul edilirse ve böyle bir
yükümlülükten fazla kaynağın paylaşımı anlaşılırsa
bu durumda diğerlerinin gelişimi arttırılmış ola-
caktır. Fakat gönüllü transfer olmadığı durumda
devlet artan kısmın kendilerini geliştirmek için fa-
kirlere verilmesine yönelik servet paylaşımını zorla-
ma yükümlülüğü altındadır. Bu devletin yetkisinin
sınırsız olduğu anlamına gelmez. Devletin yetki-
sinin sınırları yaptığı eylemi meşrulaştıran ilkeyle
açıklanabilir: İnsan gelişimini arttırmaya yönelik
talepler-özgürlük, pratik rasyonalite, sosyallik ve
diğerleri (Alexander, 2009, s.746).
Sonuç olarak bugün mülkiyetin sosyal bir fonk-
siyonu olması gerektiğine dair birçok teori mevcut-
tur ve hepsi sosyal bir olgu olan mülkiyetin, sadece
ferdi açıdan değerlendirilemeyeceği konusunda
hemfikirdir.
111
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet

Öğrenme Çıktısı
3 Mülkiyetin sosyal yönünü açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mülkiyeti toplumdan ba-

ğımsız olarak ele aldığı ge- Toplum ve mülkiyet arasın- Malikin sosyal yükümlükle-
rekçesiyle eleştirilen doktrin daki ilişkiyi açıklayınız. rine örnek veriniz.
hangisidir?

Araştırmalarla
İlişkilendir
Mülkiyet hakkındaki görüşleriyle öne çıkan
Antik Yunan düşünürlerinden biri Platon’dur. O,
Devlet adlı eserinde mal ortaklığı rejimini ve ai-
lenin kaldırılmasını savunmuştur. Yani ona göre
sadece mallar değil, kadın ve çocuklar da ortak
olmalıdır. Fakat Platon, Yasalar adlı eserinde in-
sanların insani tarafları gereği mevcut olan ku-
surlarını göz önüne alarak, belirli sınırlarla ferdi
mülkiyeti kabul etmiş, evlenmeyi, hukuki bir ku-
rum olarak benimsenmiştir.
Antik Roma düşünürlerinden Cicero’nun
mülkiyete dair görüşleri daha çok De Officiis
adlı eserinde berraklaşmaktadır. Bu eserde Ci-
cero, kamu görevlileri tarafından mülkiyet hak-
larının kısıtlanmamasını dile getirmiştir. Çünkü
Cicero’ya göre devletin ve belediyelerin kurulma-
sındaki amaç; ferdi mülkiyet haklarının korun-
masıdır. İnsanların bir arada yaşaması doğanın
bir kanunu olsa da; bu birlikten umut edilen
malların ve şehirlerin korunması olmuştur. Dev-
let, mülkiyet üzerinden vergi almaktan kaçınma-
lıdır. Ama bir kriz doğar ve böyle bir yük altına
girilmek zorunda kalınırsa; devlet, vergi alımının
kaçınılmaz olduğuna dair bütün insanları ikna
etmeye çalışmalıdır.
Kaynak: Platon Devlet, Çev.: Cenk Saraçoğ-
lu-Veysel Atayman, Bordo Siyah Klasik Yayınla-
rı, İstanbul, 2005. Platon Yasalar, 3’üncü Basım,
Çev.: Candan Şentuna-Saffet Babür, Kabalcı Ya-
yınevi, İstanbul, 2007. Marcus Tullius Cicero,
De Officiis, Translated by: Walter Miller, Har-
vard University Press, Cambridge, 1913.

112
Hukuk Sosyolojisi
Sahip olma duygusunu ve
1 mülkiyeti açıklamadaki rolünü
değerlendirebilme
Mülkiyetin Psikolojisi
Tarihsel süreçte mülkiyeti ve
2 mülkiyeti etkileyen faktörleri
açıklayabilme
Tarihsel Süreçte Mülkiyetin
Görünüş Biçimleri
3 Mülkiyetin sosyal yönünü
açıklayabilme
Mülkiyetin Sosyal Yönü
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Mülkiyetin ortaya çıkışında talep ve kıtlık kadar insanın ruhi
yapısı da etkili olmuştur. Yapılan araştırmalarda mülkiyetin te-
melinde sahip olma duygusunun yer aldığı ve bu duygunun in-
sanların kişiliklerini oluşturmada ve diğer insanlarla ilişkilerini
belirlemede etkili olduğu ortaya konmuştur. Yani mülkiyet, sa-
dece hukuki ve sosyal bir olgu değil, aynı zamanda duygusal, fi-
ziksel, iktisadi, eylemsel bir gerçeklik olma özelliği taşımaktadır.
İlkel toplumlarda ziraat, toplama ve avcılık için kullanılan eş-
yalar da ortak mal kabul edilmiş iken, ilkel insanın vücudunun
saldığı, salgıladığı veya dışarıya attığı her ürün, vücudun her
parçası ve birkaç küçük eşya ferdi mülkiyete konu olmuştur.
Orta Çağ ve Yeni Çağ’da ise kolektif mülkiyet yerini ferdi mül-
kiyete bırakmıştır. Günümüzde ise mülkiyetin özel bir biçimi
olan fikri mülkiyetten söz edilmektedir.
Doğal haklar doktrininde mutlak, devrilemez ve dokunulamaz
sübjektif bir hak olarak tanımlanan mülkiyetin sosyal bir yönü
olduğu ve bu yüzden sadece ferdi olarak değerlendirilemeyece-
ği konusunda Aristoteles’ten günümüze kadar Comte, Duguit,
Dagan ve Alexander gibi düşünürler tarafından farklı fikirler
ortaya atılmıştır.
113
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet

Güliz Ger ve Russell W. Belk tarafından 1990 yı- 3 Aşağıdakilerden hangisi mülkiyet türlerden
lında mülkiyetin psikolojisine dair Alman, İngiliz, biri değildir?
neler öğrendik?

Fransız, Türk ve ABD vatandaşlarına çeşitli sorular

A. Gayrimenkul mülkiyeti
sorulmak suretiyle bir araştırma yapılmıştır. Araş-
tırma verileri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 1 ve B. Kamu mülkiyeti
2. soruları bu tablodaki verilere göre yanıtlayınız. C. Birlikte mülkiyet
D. Kolektif mülkiyet
Sahip
E. İlkel mülkiyet
Ülke Olma Cimrilik Kıskançlık Dokunsallık Materyalizm
İsteği
ABD 23.7 16.5 14.0 16.3 70.5 4 Mülkiyetin ortaya çıkışı ile ilgili olarak aşağı-
Almanya 24.3 13.9 12.1 14.8 65.0 dakilerden hangisi doğrudur?
Fransa 22.5 15.3 12.1 16.5 66.5 A. Mülkiyetin ortaya çıkması için sadece talep ye-
İngiltere 25.4 14.7 12.1 16.9 69.0 terlidir.
Türkiye 27.4 11.3 15.2 17.8 71.8 B. Mülkiyetin ortaya çıkması için sadece kıtlık ye-
terlidir.
1 Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? C. Mülkiyetin ortaya çıkması için sadece kıtlık ve
talep koşullarının ikisinin aynı anda bulunması
A. Türk vatandaşları, ABD vatandaşlarına göre
yeterlidir.
daha materyalisttir.
D. Mülkiyetin ortaya çıkışında insanın ruhi yapı-
B. Alman vatandaşları, İngiliz vatandaşlarına göre
sının hiçbir etkisi yoktur.
daha cimridir.
E. Mülkiyetin ortaya çıkışında kıtlık ve talep gibi
C. Fransız vatandaşları Türk vatandaşlarına göre
insanın ruhi yapısı da etkili olmuştur.
daha kıskançtır.
D. ABD vatandaşları, Fransız vatandaşlarına göre
daha cimridir.
5 İlkel toplumlarda mülkiyete ilişkin olarak
aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
E. İngiliz vatandaşları, Alman vatandaşlarına görre
daha sahiplenicidir. A. İlkel toplumlarda toprak üzerinde ferdi mülki-
yet vardır.
B. Ziraat, toplama ve avcılık için kullanılan eşya-
2 I. Akrabalık ilişkileri
lar da ortak mal kabul edilmiştir.
II. Kültürel faktörler C. İlkel toplumlarda toplumsal mülk değerlidir.
III. Ekonomi D. Kişinin karısı üzerinde ferdi mülkiyeti vardır.
E. İlkel toplumlarda ferdî mülkiyet çok az meta
Araştırma sonucunda Türk vatandaşlarına dair üzerinde söz konusudur.
ulaşılan sonucun nedeni yukarıdakilerden hangisi/
hangileri olamaz?
A. I
6 Aşağıdakilerden hangisi Antik Yunan ve
Roma toplumlarında mülkiyete bakışı anlamada
B. II önem arz eden bir olgu değildir?
C. III
D. I, II A. Ocak
E. I, III B. Aile
C. Din
D. Kilise
E. Kolektif mülkiyet

114
Hukuk Sosyolojisi

7 Aşağıdakilerden hangisi kolektif mülkiyeti sa- 9 9. Aşağıdakilerden hangisi “mülkiyet, birçok

vunduğu için Aristoteles tarafından eleştirilmiştir? kurumun toplamından oluşan bir şemsiyedir” de-
miştir?
A. Cicero
A. Platon
B. Platon

neler öğrendik?
B. Cicero
C. Seneca
C. Dagan
D. Marx
D. Alexander
E. Dagan
E. Duguit
8 “İnsani gelişim temelli sosyal-yükümlülük”
teorisi aşağıdakilerden hangisine aittir? 10 Aşağıdakilerden hangisi XIX. yüzyılda, tek-
nolojik gelişmeler nedeniyle hızla artan icatların
A. Duguit korunmasına yönelik mucitler tarafından dile ge-
B. Comte tirilmeye başlayan haklardır?
C. Dagan A. Fikri mülkiyet hakları
D. Alexander B. Ulaşım hakları
E. Aristoteles C. Kişilik hakları
D. Miras hakkı
E. Evlenme hakkı

115
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet

Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Süreçte Mülki-

1. C Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Psikolojisi” 6. D
yetin Görünümü” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Psikolojisi” 7. B Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Sosyal Yönü”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Süreçte Mülki-

3. E 8. D Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Sosyal Yönü”
yetin Görünümü” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Psikolojisi” 9. C Yanıtınız yanlış ise “Mülkiyetin Sosyal Yönü”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Süreçte Mülki- Yanıtınız yanlış ise “Tarihsel Süreçte Mülki-
5. A 10. A
yetin Görünümü” konusunu yeniden göz- yetin Görünümü” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Araştır 1 Mülkiyetin ortaya çıkışında kıtlık ve talep ile insanın ruhi yapısı etkili olmuştur.

Fikri mülkiyet, insan zihninin ürünleri üzerinde (gayri maddi mallar) kurula-
bilen mutlak bir haktır. Fikri mülkiyet, fikir ve sanat eserleri hakları ve sınai
mülkiyet hakları olmak üzere iki ana kategoriye ayrılarak incelenebilir. Fikir
ve sanat eserleri üzerinde sağlanan hak, telif hakkıdır ve ilim, edebiyat, musiki,
Araştır 2 güzel sanat ve sinema eserleri, bilgisayar programları telif hakkı kapsamında
koruma görmektedir.
Sınai mülkiyet hakları ise; patentler, markalar, ticari sırlar, coğrafi işaretler,
endüstriyel tasarım ve modeller ile entegre devre topografyaları üzerindeki
hakları ifade etmektedir.

Doğal haklar doktrin çerçevesinde insanların Tanrı tarafından donatıldıkla-

rı dokunulamaz, mutlak, vazgeçilmez ve devredilemez hakları olduğu kabul
Araştır 3 edilmiştir. Mülkiyet de bir doğal hak olarak kabul edilmiş ve devletin yegane
amacının doğal hakları dolayısıyla mülkiyeti korumak olduğunu ileri sürül-
müştür.

116
Hukuk Sosyolojisi
Kaynakça
Adnan Güriz, Teorik Açıdan Mülkiyet Sorunu, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Sayı: 253,
Ankara, 1969.
Ali Fuad Başgil, Hukukun Ana Mesele ve Müesseseleri:
Siyasi ve Sivil Hukuk Üzerine Etüdler, İsmail
Akgün Matbaası, İstanbul, 1946.
Aslı Deniz Helvacıoğlu v.d., “Dijitalleşen
Dünyada Fikrî Mülkiyet Haklarının (FMH)
Ülkeler Açısından Küresel Rekabet Avantajı
Oluşturmadaki Yeri”, 3. Ulusal Bilgi, Ekonomi ve
Yönetim Kongresi, Eskişehir, 2004.
Auguste Comte, System of Positive Polity, First
Volume, L. Mathias, Carilian Goeury, Von
Dalmont, Paris, 1851.
Aristotle, The Politics, 3rd Edition, Penguin Classics,
England, 1992.
Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, 9’uncu
Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 2000.
Bradley J. Ruffle, Richard Sosis, “Cooperation and the
In-group-Out-group Bias: A Field Test on Israeli
Kibbutz Members and City Residents”, Journal of
Economic Behavior and Organization, Vol.: 60,
Issue: 2, 2006.
Dilara Buket Tatar, Mülkiyet ve Fikri Mülkiyetin
Felsefi Temelleri, Astana, Ankara, 2014.
Emile De Laveleye, Primitive Property, Translated by:
R.L. Marriott, Batoche Books, Kanada, 1999.
Erich Froom, The Fear of Freedom, Reprinted,
Cox&Wyman Ltd, Great Britain, 1989.
Felicien Challaye, Mülkiyetin Tarihi, Çev.: Arif
Kızgıntuğ, Düşünen Adam Yayınları, İstanbul,
1994.
Friedrich Engels, Komünist Manifesto ve Komünizmin
İlkeleri, Çev.: Muzaffer Erdost, 9’uncu Baskı, Sol
Yayınları, Ankara, 2011.
Fustel De Coulanges, Antik Site: Yunan’dan Roma’ya
Kadar Tapınma, Hukuk ve Kurumlar Üzerine
İnceleme, Çev.: İsmail Kılınç, Epos Yayınları,
Ankara, 2011.
Gemma Collins, “The Uneasy Case For Intellectual
Property”, Yüksek Lisans Tezi (Tez Danışman:
Tom Flanagan), Calgary, Canada (Calgary
Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi), 2009.
Güliz Ger, Russell W. Belk, “Measuring and
Comparing Materialism Cross-Culturally”,
Advances in Consumer Research, Vol.: 17, 1990.
Gregory S. Alexander, “The Social Obligation Norm
in American Property Law”, Cornell Law Review,
Vol.: 94, 2009.
Hanoch Dagan, Property Values and Institutions,
Oxford University Press, 2011.
J.S. Richardson, “The Ownership of Roman Land:
Tiberius Gracchus and the Italians”, The Journal
of Roman Studies, Vol.: 70, 1980.
John Witte, Frank S. Alexander, Christianity and
Law: An Introduction, Cambridge University
Press, New York, 2008.
Karl Marx, Ekonomi Politiğinin Eleştirisine Katkı,
5’inci Baskı, Çev.: Sevim Belli, Sol Yayınları,
Ankara, 1993.
117

Kemal Oğuzman, Özer Seliçi, Saibe Oktay-Özdemir,
Eşya Hukuku, Gözden Geçirilmiş 11’inci Baskı,
Filiz Kitabevi, İstanbul, 2006.
Leon Duguit, “Changes of Principle in the Field of
Lİberty, Contract, Liability, and Property”, in The
Progress of Continental Law in the Nineteenth
Century, by Various Authors, Little, Brown, and
Company, USA, 1918.
Levent Yünlü, “Fikrî Mülkiyet Hakkı”, Milletlerarası
Hukuk Bülteni, Yıl: 23, 2003.
Lita Furby, “A Proposal For Behavior Observational
Studies of Possessiveness in Young Children”,
Oregon Research Institute Research Bulletin,
Vol.: 15, No.: 9, 1975.
Lita Furby, “Possession in Humans: An Explanatory
Study of Its Meaning and Motivation”, Social
Behavior and Personality, Vol.: 6, No.: 1, 1976.
Lucien Levy-Bruhl, İlkel İnsanda Ruh Anlayışı, Çev.:
Oğuz Adanır, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2006.
Marcus Tullius Cicero, De Officiis, Translated
by: Walter Miller, Harvard University Press,
Cambridge, 1913.
Mehmet Ali Ağaoğulları, Duygu Türk, Ayhan
Yalçınkaya, Zafer Yılmaz, Filiz Zabcı, Sokrates’ten
Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, 2’nci
Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
Muvaffak Akbay, Umumi Amme Hukuku Dersleri,
1’inci Cilt, 3’üncü Baskı, Güzel Sanatlar Matbaası,
Ankara, 1968.
Nestor M. Davidson, “Sketches for A Hamiltonian
Vernaculae As A Social Function of Property”,
Fordham Law Review, Vol.: 80, Issue: 3, 2011.
118
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Mülkiyet
Rene Gonnard, Muhtasar Para Ekonomisi Para Tarihi,
Para Teorileri, Para Sistemleri, Çev.: Refik Şükrü
Suvla, Üniversite Kitabevi, İstanbul, 1939.
Platon, Devlet, Çev.: Cenk Saraçoğlu-Veysel Atayman,
Bordo Siyah Klasik Yayınları, İstanbul, 2005.
Platon, Yasalar, 3’üncü Basım, Çev.: Candan Şentuna-
Saffet Babür, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007.
R.P. Van, Wing, Etudes Bakongo.
Sami Karahan, Cahit Suluk, Tahir Saraç, Temel Nal,
Fikrî Mülkiyet Hukukunun Esasları, Genişletilmiş
2’nci Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2009.
Türkçe Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek
Kurulu Yayınları, Ankara, 2010.
UNCCD Thematic Fact Sheet Series No.: 2 http://
www.unccd.int/Lists/SiteDocumentLibrary/
Publications/Desertificationandwater.pdf,
29.12.2017.
Ümit Atabek, “İnternette Etik Sorunların Ekonomi
Politik Bağlamı”, Küresel İletişim Dergisi, Sayı: 2,
2006.
“The Next Weapon”, Al-Sharq al-Awsat, 2010,
http://www.make-a-wave.org/tag/water-wars/,
29.12.2017.
http://www.ancient-origins.net/ancient-places-
europe/varna-man-and-wealthiest-grave-5th-
millennium-bc-002798, 30.12.2017.
http://www.bluenoemi-jewelry.com/aboutkibbutz.
html, 11.02.2018.
http://kot0.com/avm-projesine-karsi-tek-basina-
direnen-ev/, 26.12.2017.
 Bölüm 8
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile
öğrenme çıktıları

1 2
Evlilik Boşanma
1 Evlilik tiplerini sıralayabilme 3 Boşanma ve Türkiye’deki “boşanma”
2 Türkiye’deki evlilik olgusunu açıklayabilme olgusunu açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Evlilik • Ensest/Fücur Yasağı • Evlilik Yaşı • Boşanma • Boşanma Nedenleri

120
Hukuk Sosyolojisi
GİRİŞ
En ilkel topluluklardan en modern toplumlara
kadar her toplumda bazen otorite, çevre, akrabalık
ve mülkiyet ilişkilerine bazen de hane halkı kom-
pozisyonuna bağlı olarak şekillenen toplumsal bir
kurum olarak “aile” ile karşılaşılmaktadır (Gökçe,
1976, s. 57). Her ne kadar tüm toplumlarda mevcut
olsa da ailenin sınıflandırılması ve özellikleri top-
lumdan topluma, kültürden kültüre, çağdan çağa
değişiklik göstermektedir. Bu, herkes tarafından
kabul edilen ortak bir aile tanımının yapılmasını
zorlaştırmaktadır. En küçük toplum birimi (Rüs-
tow, 1961, s. 176); kan bağıyla başlayan ve evlilikle
kurulan asli bir birim (Eyce, 2000, s.225); anne,
baba, çocuklar ve kimi zaman da yakın akrabaların
yer aldığı ekonomik ve toplumsal bir kurum (Gök-
çe, 1976, s. 48); çiftlerin çocuk yapmak ve yetiş-
tirmek için karşılıklı olarak yaptıkları ve toplumsal
olarak onaylanan sözleşme ailenin tanımlarından
birkaçıdır (Işıktaç, 2013, s. 348).
O halde ailenin tanımını yapmaya çabalamaktan
ziyade belli özellikleri çerçevesinde aile tiplerini be-
lirlemek daha doğru olacaktır. Aile, ailedeki kişi sayı-
sına göre büyük/küçük aile; ailede otoritenin kimde
olduğuna göre ana ailesi/baba ailesi (Gökçe, 1976, s.
57) ve ailenin modernliğine göre kırsal aile/kent aile-
si/geçiş (gecekondu) ailesi olmak üzere sınıflandırıl-
maktadır. Aile tiplerinin tümünde, ailenin belli başlı
işlevleri vardır. Bunlar, türün sürdürülmesini, bakım
ve güvenliği, ruhsal toplumsal desteği, ekonomik iş
birliğini ve toplumsallaşmayı sağlamaktır.
Aile, tarihsel süreç içinde geçirdiği değişimle-
re rağmen, varlığını ve işlevlerini sürdürmektedir.
Tüm insanların hayatını derinden etkileyen bu
toplumsal kurumun sosyolojik olduğu kadar huku-
ki yönü de vardır. Evlilik ve boşanma, ailenin sosyal
ve hukuki yönünü en iyi yansıtan olgular olarak
karşımıza çıkmaktadır.
EVLİLİK
Evlilik, insanların yaşamları boyunca uygula-
dıkları ve geliştirdikleri sosyal bileşenlerle yüklü bir
kavramdır. Tarih boyunca toplumlar kimin kimle,
kaç yaşında ve hangi koşullar altında evlenebilece-
ğine dair birtakım kurallar yaratmıştır. Bu kurallar
toplumdan topluma ya da çağdan çağa değişiklik
arz etmektedir. Bu durum, evliliğin değişik kültür-
ler içinde oluşması ve farklı değer yargılarıyla yüklü
olmasıyla açıklanabilir (Gökçe, 1978, s. 7).
Evlilik, toplum tarafından onanan kadın ve er-
kek ya da kadınlar ve erkekler arasında yaratılan bir
ilişki türünü ifade etmektedir. Bu yönüyle evlilik,
belirli sosyal kalıplar içinde gerçekleşmekte ve aynı
zamanda aileyi oluşturan toplumsal ilişkileri belirli
kalıplar içine yerleştiren bir sözleşme işlevi görmek-
tedir. Tüm bu yönleriyle evlilik, sosyal bir kurum
olarak ele alınıp incelenebilir (Gökçe, 1978, s. 7).
Evlilik Tipleri ve Çevre Ölçütüne Göre
Evlilik Ayrımında Ensest/Fücur Yasağı
Evlilik tipleri, çevre, eş sayısı ve yerleşilen me-
kana göre sınıflandırılabilir. Eş sayısına göre ise tek
eşle evlilik (monogami) ve çok eşle evlilik (poliga-
mi) olmak üzere iki ayrı temel tip vardır. Yerleşilen
mekan, aile tipinin anaerkil ya da babaerkil oluşu
ile bağlantılıdır. Son olarak çevre ölçütünde evli-
likler, grup içi (endogami) ve grup dışı (egzoga-
mi) olmak üzere iki farklı tiptedir. Grup içi evlilik
“kadın ya da erkeğin, üyesi olduğu sosyal gruptan
bir kimse ile evlilik bağı kurmasının zorunlu olma-
sı durumu”dur. Tanımda kastedilen sosyal grup;
soy, kabile, mezhep, sosyal sınıf, köy gibi birçok
grup çeşidini kapsamaktadır. Örneğin Hindis-
tan’daki kast sisteminde, her kastın kendi içinde
evlenme kuralı, bir tür grup içi evliliktir (Wells,
1993, s. 100). Öte yandan, grup dışı evlilik, bi-
reyin evleneceği kişiyi üyesi bulunduğu grubun
dışından seçmesi kuralıdır. Toplumların kategorik
olarak gruplara ayrılması ve bireyin kendi grubu-
nun içinden veya dışından birisi ile evlenmesinin
zorunlu olması, bu iki kuralın ortak noktasıdır.
Burada “zorunluluk”, yaptırım gücü oldukça yük-
sek bir toplumsal norm olarak bireyin karşısında
durmaktadır (Needham, 1961, s. 114). Modern
toplumlarda her iki tipe de rastlanmakla beraber
uygulamalar, ilkel toplumlardaki kadar sistemli ve
kesin kurallara tabi değildir (Gökçe, 1978, s. 8).
121
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

Amca-yeğen
(Uncle-niece unions)
evlilikleri Güney Hindistan İkincil kuzenler (second cousins) Bir nesil farklı birincil kuzenler
sık görülen evlilikler, akraba evliliği sayılan en (first cousins once removed)
bir evlilik şeklidir. düşük akrabalık seviyesidir. Bundan arası evliliklere en
daha uzak akrabaların arasındaki bilinen örnek Hz. Ali (r.a.) ile
F=0.125 evliliklerin genetiksel olarak akraba Hz. Fatıma (r.a) annemizin
olmayan evliliklerden neredeyse arasındaki evliliktir.
farksız sayılmaktadır.
F=0.015625
F=0.015625
Şekil 8.1 Abdullah Mesut Erzurumluoğlu, Population and Family Based Studies of Consanguinity:
Genetic and Computational Approaches, Yayımlanmamış Doktora Tezi (University of Bristol, School
of Social and Community Medicine), 2015.

Çevre ölçütüne göre yapılan sınıflandırmada kar-
şımıza en temel toplumsal tabulardan olan ensest ya
da fücur yasağı çıkmaktadır. Ensest, Fransızca aile içi
yasak ilişki anlamına gelen “inceste”den dilimize geç-
miş (Türkçe Sözlük, 2010, s. 802); fücur ise Arap-
ça “ahlaksızlık, yırtıklık, fuhuş” anlamlarına gelen
“facara”dan türetilmiştir (Nişanyan, 2012, s. 198).
Ensest/fücur yasağı, akrabalık ilişkilerinin getir-
diği davranış zorunlulukları yanında, gerçek ya da
sanal akrabalar arasında cinsel ilişkileri yasaklayan
evrensel nitelikteki bir yasaktır (Wells, 1993, s.98).
Bu yasağın ortaya çıkışını, ateşin keşfine kadar gö-
türen görüşler vardır. Ateşin keşfiyle vahşi hayvan-
larla savaşılmış ve yeni oluşan küçük aile birimleri
ortakçı gruptan ayrılsalar bile varlıklarını sürdür-
me olanağı elde etmiştir. Bu yüzden çekirdek aile
içindeki cinsel rekabeti önleyecek ensest yasağına
gereksinim duyulmuştur (Wells, 1993, s. 18). Cla-
ude Levi-Strauss ise yakın akrabalarla evlenmenin
yasaklanmasını ve bunun fiili biçimi olan ensest/
fücur yasağının nedenlerini incelemiş ve bu yasa-
ğın nedeni olarak salt doğa kurallarını gösterme-
nin, eski dönemlerde yaşanan cinsel karmaşa ve
hayvanların yasak tanımaz tutumları göz önünde
bulundurulduğunda doğru olmadığını ifade et-
miştir (Strauss, 1969, s. 24). O, grup dışı evlilik
kurallarından başlayarak, bu yasakların temelinde,
“karşılılık” ilkesini bulmuştur. Yani vermenin kar-
şılığında alınır. Evlilik yasağı olan kişiler, başkaları
için yasak kılınmamıştır. Dolayısıyla diğerleri on-
larla evlenebilir. Onlara yasak kılınmış kişiler ise,
başkalarınca seçilebilir. Böylece kadınla erkeğin
birleşmesi bir toplumsal iletişim durumuna dönüş-
müş olur (Strauss, 1969, s. 51).
Ensest yasağının kapsamı kültürden kültüre fark-
lılaşmaktadır. Bazı toplumlar, ilk dereceden tüm
kuzenlerle cinsel ilişki ve evliliği yasaklarken; bazı
toplumlar belli kuzenler arasında evliliği tercih etmek-
tedir. Fakat bugün neredeyse her toplum çekirdek aile
üyeleri arasında cinsel ilişkiyi yasaklamaktadır (Peop-
les/Bailey, 2017, s. 192).
Buna rağmen eski dönemlerdeki bütün kültür-
leri kapsayacak genel bir yargıda bulunmak müm-
kün değildir. Zira etnografik araştırmalar, ensest
yasağının bulunmadığı toplumların varlığını ortaya
koymaktadır. Örneğin Antik Hawaiililer, İnkalar
ve Eski Mısırlılar kardeşler arasında cinsel ilişkiye
izin vermiştir. Hawaiililer ve İnkalar arasında ensest
sadece kraliyet ailesi için serbest olmuş ve ensest
ilişkide asil kanının saflığı ve seçkinliğini koruya-
cağına inanılmıştır (Peoples/Bailey, 2017, s. 192).
Tarihi bulgular, Eski Mısır’da firavun sülalelerinde
baba-kız, anne-oğul, kız kardeş-erkek kardeş evli-
likleri görüldüğünü göstermektedir. Bunu doğru-
lar nitelikte 2015 yılında yapılan bir araştırmada
Eski Mısır’daki halk tabakası ve firavunlara ait 259
mumyanın boy uzunluğu incelenmiş, iki grubun
boyları karşılaştırılmış ve firavunlar arasında akraba
evliliklerin olduğu sonucuna varılmıştır (Habicht/
Henneberg/Öhrström/Staub/Rühli, 2015).

122
Hukuk Sosyolojisi

Resim 8.1 Tutankhamun’un iskeleti. 2010’daki genetik testler, KV35’teki iskeletin,

KV55’te bulunan ve (tartışmalı olarak) firavun Akhenaton’a atfedilen iskeletin
kardeşi olduğunu ortaya koymuştur. Bu iki iskelet, Tutankhamun’un anne-babası
ve kardeşleriydi.
Kaynak: http://arkeofili.com/?p=4221, 21.01.2018.

Böyle bir ensest ilişkinin nedeni olarak, birçok
neden gösterilebilir. Öncelikle kraliyet mensupları
arasında ensest evlilik, hükümdarların çok güçlü
oldukları ve tanrılar dışında onlara denk kimsenin
olmadığı toplumlarda görülmektedir. Bu toplum-
larda tanrıların birbiriyle evlenebildiğine inanıl-
maktadır. O halde yarı tanrı durumundaki kraliyet
mensupları da sıradan insanlarla evlenerek kutsal
kişiliklerine gölge düşürmemelidir. Ayrıca ensest
ilişkiyle kraliyet varlıkları korunması hedeflen-
mektedir. Aile üyeleriyle evlenmek, hükümdarın
zenginliği, ayrıcalıkları ve gücünü garanti etmekte-
dir (Dobbs, http://ngm.nationalgeographic.com/
print/2010/09/tut-dna/dobbs-text, 18.01.2018).
Tarihsel süreçte semavi dinlerin ortaya çıkması
ve yaygınlaşmasıyla ensest/fücur evlilik yasaklan-
mıştır. Eski Ahit (Tevrat) Levililer 18/6-18’de en-
sest yasağı ile ilgili şu ayetler yer almaktadır:
“Hiçbiriniz cinsel ilişkide bulunmak için yakın ak-
rabasına yaklaşmayacak. RAB benim. Annenle cinsel
ilişkide bulunarak babanın namusuna dokunmaya-
caksın. O senin annendir. Onunla ilişki kurmayacak-
sın. Babanın karısıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Ba-
banın namusudur o. Annenden ya da babandan olan,
ister seninle aynı evde doğmuş olsun, ister olmasın üvey
kızkardeşlerinden biriyle cinsel ilişki kurmayacaksın.
Kızının ya da oğlunun kızıyla cinsel ilişki kurmaya-
caksın. Çünkü onların namusu senin namusundur.
Babanın evlendiği kadından doğan kızla cinsel ilişki
kurmayacaksın. Çünkü o babandan olmadır, senin
kızkardeşin sayılır. Halanla cinsel ilişki kurmayacak-
sın. Çünkü o babanın yakın akrabasıdır. Teyzenle
cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü o annenin yakın
akrabasıdır. Amcanın namusuna dokunmayacaksın.
Karısına yaklaşmayacaksın, çünkü o senin yengendir.
Gelininle cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü oğlunun
karısıdır. Onunla ilişki kurmayacaksın. Kardeşinin
karısıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü o karde-
şinin namusudur. Bir kadının hem kendisiyle, hem
kızıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Kadının kızının ya
da oğlunun kızıyla cinsel ilişki kurmayacaksın. Çünkü
onlar kadının yakın akrabasıdır. Onlara yaklaşmak
alçaklıktır. Karın yaşadığı sürece onun kızkardeşini
kuma olarak almayacak ve onunla cinsel ilişki kurma-
yacaksın” (Kutsal Kitap, 2008).
İslamiyet’te de ensest yasaklanmıştır. Nisa
Suresi’nin 23. ayeti bu konuda hüküm içermekte-
dir: “Size (nenelere de şamil olmak üzere) analarınız,
kızlarınız (evlat kızları da dahil), kız kardeşleriniz,
halalarınız, teyzeleriniz, erkek ve kız kardeşlerinizin
kızları, sizi emziren süt anneleriniz, süt kız kardeşle-
riniz, karılarınızın anneleri, kendileriyle zifafa girdi-
ğiniz karılarınızdan olup himayenizde bulunan üvey
kızlarınız haram kılındı. Eğer analarıyla zifafa girme-
dinizse o kızlarla evlenmenizde bir günah yoktur. Öz
oğullarınızın karılarıyla evlenmeniz ve iki kız kardeşi
birlikte nikahlamanız dahi haram kılındı. Ancak ca-
hiliyet devrinde geçen müstesna. Şüphesiz ki Allah, çok
bağışlayıcı ve esirgeyicidir” (Davudoğlu, 1981).
İnsanlık tarihi, ensest/fücuru önemli ölçüde
geride bırakmıştır. Halen bazı kabilelerde gelenek
olarak görülmekle beraber modern dünyada gerek
semavi dinler gerekse hukuk ensesti yasaklamıştır.
Örneğin Türk Medeni Kanunu’nun evlenme engel-
lerini düzenleyen 129. maddesinde “hısımlık” ev-
lenme engellerinden sayılmıştır. Bu maddeye göre
“üstsoy ile altsoy arasında; kardeşler arasında; amca,
dayı, hala ve teyze ile yeğenleri arasında, kayın hısım-
lığı meydana getirmiş olan evlilik sona ermiş olsa bile,
eşlerden biri ile diğerinin üstsoyu veya altsoyu arasın-
da, evlât edinen ile evlâtlığın veya bunlardan biri ile
diğerinin altsoyu ve eşi arasında evlilik yasaktır”.

123

İslamiyet’in öngördüğü evlilik yasakları ile Türk
Medeni Kanunu’nun öngördüğü evlilik yasakları
(kişinin, sanal akrabalar kategorisinde olan süt nine-
si, süt annesi, süt kız kardeşi ile evlenmesini yasak-
layan kural dışında) örtüşmektedir. İslam dinindeki
süt ninesi, süt annesi ve süt kız kardeşi ile evlenme
yasağına benzer bir yasak Anadolu’da yaygın olan
başka sanal akrabaların (kirve, musahip) eşleri ve
kızları ile evlenme yasağıdır. Süt anne biyolojik an-
nenin yerini alırken, kirve (sünnet sırasında çocuğu
tutan kişi) babanın yerini almaktadır. Dolayısıyla
sanal akrabaların çocukları birbirinin kardeşi olarak
değerlendirilmekte ve bu kişiler arasındaki evlilik tö-
resel olarak yasaklanmaktadır (Köksal, http://turko-
loji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_2/
koksal.pdf, 18.01.2018; Kolukırık/Saraç, 2010).
Bununla birlikte akraba evliliği gerek semavi din-
lerce gerekse çağdaş hukuk kurallarınca tamamen
yasaklanmış değildir. Örneğin hem Türk Medeni
Kanunu hem de Kur’an-ı Kerim, kuzenlerin evlen-
mesini yasaklamamıştır. Kur’an’a göre birçok kan
yakını için evlilik yasağı getirilmemiş ve ne içevlilik
ne de dışevlilik bir kural olarak ortaya konulmuştur.
Bu yüzden, Kur’an’ın evliliğin düzenlenmesine iliş-
kin yasak kategorisinin, içevlilik kuralını uygulayan
toplumlar ile dışevlilik kuralını uygulayan toplum-
larda farklı etkileri olduğu söylenebilir. Söz konusu
yasak kategorisi, Orta-Doğu Bölgesi’ndeki birçok
toplumda (Arap, Fars, vd.) uygulanagelen soy içi ev-
liliğin sürekliliğine olanak tanımış; bir anlamda grup
içi evlilik kuralının geçerliliğini perçinlemiştir. Hz.
Muhammed’in kızı Fatma, amca oğlu Ali ile evlen-
miştir. İslamiyet’in doğuşu sırasında amca kızı-amca
oğlu evliliğinin bir örneği Peygamberin ailesinde de
görülmektedir (Altuntek, 2001, s. 21).
Türkiye Açısından Evlilik Olgusunun
Değerlendirilmesi
Her toplum gibi, Türk toplumu da ailenin
oluşumunu çeşitli evlilik kurallarına bağlamıştır.
Türkiye açısından evlilik olgusu değerlendirilirken
karşımıza üç temel konu ve bu konuları kurala bağ-
layan hukuki düzenlemeler çıkmaktadır. Bunlar-
dan ilki grup içi ve dışı evlilik ayrımın çerçevesinde
Türkiye’nin nerede konumlanacağıdır. Bu başlıkta
özellikle akraba evlilikleri ve amca/dayı-kızı evlilik-
leri üzerinde durulması gereken konulardır. Bir di-
ğer önemli başlık evlenme yaşıdır. Bu başlıkta sade-
ce Türkiye’nin değil, tüm Dünya’nın sorunu olarak
124
Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile
nitelendirilebilecek erken yaşta evlilik değerlendi-
rilmelidir. Son başlık ise, Türkiye’de resmi nikah ve
imam nikahı uygulamalarının sosyolojik ve hukuki
açıdan inceleneceği evlenme törenidir.
Grup İçi ve Grup Dışı Evlilik Ayrımı
Ekseninde Değerlendirme
Grup içi/dışı evlilik ayrımı açısından Türk top-
lumuna ilişkin genelleştirilebilecek bir kuraldan söz
etmek pek mümkün değildir. Sınırlı sayıda olmak-
la birlikte köy üzerine yapılan çeşitli araştırmaların
sonuçlarına göre ne grup içi evlilik ne de grup dışı
evlilik normatiftir. Zira köy içi ve köy dışı evliliğin
yanı sıra ana tarafından veya baba tarafından biri
ile evlilik de yapılmaktadır (Altuntek, 2001, s. 20).
Seyfi Karabaş’ın 1981 yılında Dede Korkut Hi-
kayeleri üzerine yaptığı yapısal analize göre, Oğuz
Türklerinde “ideal” evlilik modeli “dayı kızı-hala
oğlu” evliliği olmuştur (Karabaş, 1999, s. 222). Her
ne kadar bu tip kuzen evliliği biyolojik açıdan kan
yakını evlilikse de kültürel açıdan grup dışı evlilik
kategorisi altında değerlendirilmektedir. Çünkü
baba soyu sistemine göre, dışarıya gelin verilen ha-
laların çocukları başka soydan kabul edilmektedir
(Güvenç, 1991, s. 258). Başka bir anlatımla, baba
soyu sisteminde halalar başka soya gelin gittiğinden
“dayı kızı” evliliği grup dışı evlilik kabul edilmek-
tedir. Oğuz Türklerinin İslamiyet’i kabul etmesi ve
Arap toplumunun etkisiyle “dayı kızı” evliliği yeri-
ni “amca kızı” evliliğine bırakmaya başlamıştır. Bu
tip evlilik, erkek kardeşler aynı soy içinde bulundu-
ğundan grup içi evlilik tanımlamasına girmektedir.
Böylece Anadolu Türk toplumunda grup dışı evlilik
kuralından grup içi evliliğe doğru yapısal bir deği-
şim gerçekleşmiştir (Altuntek, 2001, s. 20). Sonuç-
ta birçok araştırmacı, Arap toplumuna ait evlenme
düzeni olarak kabul ettikleri amca kızı evliliğinin,
Türk toplumu ile Arap toplumu arasında başlayan
sosyokültürel etkileşimin sonucunda uygulanmaya
başladığını belirtmektedir (Karabaş, 1999, s. 222).
TÜİK verileri, Türk toplumunun grup içi veya
grup dışı evlilik tercihlerindeki istatistiki oranları ve
uygulama biçimleri hakkında bizleri aydınlatmakta-
dır. 2016 yılında yapılan aile yapısı araştırmasının
sonuçlarına göre; 15 ve üzeri yaşta olup evlilik dene-
yimi yaşamış bireylerin eşleri ile nasıl tanıştıkları in-
celendiğinde, ülke genelinde bireylerin %49,8’inin
eşleri ile aile ve akraba çevresinden tanıştıkları görül-
müştür. Bireylerin eşleri ile nasıl tanıştıkları cinsiyete
Hukuk Sosyolojisi
göre incelendiğinde, erkeklerin %47,8’inin, kadınla-
rın ise %51,5’inin eşleri ile aile ve akraba çevresinde
tanıştıkları sonucuna ulaşılmıştır. 15 ve üzeri yaşta
olup evlilik deneyimi yaşamış bireylerin %23,2’sinin
eşi ile akraba olduğu ve İstatistiki Bölge Birimleri
Sınıflaması (İBBS) 1. düzeye göre; akraba evlilik-
lerinin en yaygın olduğu bölgenin %42,6 ile TRC
Güneydoğu Anadolu (Gaziantep, Adıyaman, Kilis,
Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Batman, Şırnak, Si-
irt) bölgesi olduğu tespit edilmiştir. Akraba evlilik-
lerinin en düşük oranda görüldüğü bölge ise %8,9
ile TR2 Batı Marmara (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli,
Balıkesir, Çanakkale) olmuştur (İstatistiklerle Aile,
2017, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do?id=24646, 09.03.2018).
Yapılan sosyolojik araştırmalar neticesinde hem
Güneydoğu Anadolu hem de Doğu Anadolu’da soy
sistemine dayalı bir grup içi evlilik türü olan aşiret içi
ve kabile içi evliliklerinin uygulandığı ve başka aşiret-
lerden evlenmenin neredeyse hiç olmadığı görülmek-
tedir. Beşikçi bunun sebebini aşiretlerin her birinin
kendisinin daha soylu, daha üstün olduğuna inanma-
sı olarak açıklamaktadır (Beşikçi, 1969, s. 159). Ay-
rıca, sadece günümüz Ortadoğu ülkelerinde (Suriye,
Irak, Lübnan, İran, Suudi Arabistan, Pakistan, vd) de-
ğil, İslam öncesi Arap toplumunda da soy içi evliliğin
uygulandığı göz önüne alındığında, bu evlilik tipinin
tarihi ve kültürel temelleri olduğu da ifade edilebilir.
Sonuç olarak bu bulgular konunun sadece İslamiyet
veya Arap toplumu ile sınırlandırılamayacağını gös-
termektedir (Altuntek, 2001, s. 22).
Belli bir coğrafi bölgede hala güçlü bir şekilde sü-
rekliliğini koruduğu gözlenen soy içi evlilik uygula-
masının başlıca nedenlerinden biri olarak soya dayalı
ayrışmış/gruplaşmış toplumsal yapı gösterilebilir. Bu
ayrışmış yapıyı oluşturup besleyen başlıca öğelerden
biri “asabe/asabiyet”tir (Altuntek, 2001, s. 21). Cahi-
liye döneminde, aralarında baba tarafından kan bağı
bulunan akrabanın oluşturduğu topluluğa “asabe”,
bu topluluğun bütün fertlerini birbirine bağlayan ve
herhangi bir dış tehlikeye karşı koymak veya saldı-
rıda bulunmak söz konusu olduğunda bütün top-
luluk üyelerinin harekete geçmesini sağlayan birlik
ve dayanışma ruhuna da “asabiyet” denilmekteydi
(Çağrıcı, 1991, s. 453). Dolayısıyla, tarihsel olarak
savaşçı özelliğe haiz aşiretlerin soy içi dayanışmayı
sağlamanın bir yolu olarak aşiret içi/kabile içi evlilik
yaptıkları söylenebilir (Altuntek, 1993, s. 86).
Amca kızı evliliği de bunun “ideal” bir formu
olarak belirmektedir. Başka bir deyişle, bireyler ve
gruplar var olmanın gücünü ve kaynağını kendi iç-
lerinde görmektedir. Bu durum, hem bireylere haya-
tın her alanında sosyal güvence sağlayıcı bir ortam
sunmakta hem de aşiret sisteminin sürekliliğine kat-
kıda bulunmaktadır (Bruninessen, 1992, s. 72).
Evlenme Yaşı Açısından
Değerlendirme
Evlenme yaşı, toplumdan topluma büyük de-
ğişiklik göstermektedir. Fakat genelde ekonomik
yaşam düzenine bağlı olarak şekillenmektedir. Ör-
neğin ilkel topluluklarda çoğunlukla çocuklarını
bir an önce evlendirmek eğilimi gözlemlenirken,
avcılıkla geçinen kabilelerde gerekli yaşam beceri-
lerinin kazanılması, tarımcılıkla geçinen toplum-
lara göre daha uzun zaman aldığından bu toplum-
larda erkekler daha geç evlenmektedir. Tarımla
geçinen toplumlarda ise, başta toprak mülkiyeti
olmak üzere, varlıkların birleştirilerek güvence al-
tına alınmak istendiği durumlarda “beşik kertmesi”
geleneği yaygındır (Wells, 1993, s. 107).
Türkiye açısından bir değerlendirme yapıldı-
ğında Eski Türk Medeni Kanunu’nda evlenme yaşı
erkekler için 17, kadınlar için 15 olduğu görüle-
cektir. Şüphesiz kadın ve erkek arasındaki bu fark
da geçmişte kadının ekonomik hayata erkekten
daha az katılmasıyla açıklanabilir. Yeni Medeni Ka-
nun, kadın ve erkek arasındaki bu ayrımı ortadan
kaldırarak her ikisi için ortak bir yaş belirlemiştir.
Türk Medeni Kanunu’nun 124. maddesine göre
“erkek veya kadın onyedi yaşını doldurmadıkça ev-
lenemezler. Ancak, hâkim olağanüstü durumlarda ve
pek önemli bir sebeple onaltı yaşını doldurmuş olan
erkek veya kadının evlenmesine izin verebilir…”
TÜİK 2016 verilerine göre, Türkiye’de orta-
lama ilk evlenme yaşı erkekler için 27,1; kadınlar
için 24’tür. Erkek ile kadın arasındaki ortalama ilk
evlenme yaş farkı ise 3,1 yaş olarak gerçekleşmiştir.
Ortalama ilk evlenme yaş farkının en yüksek oldu-
ğu il 4,7 yaş ile Kars iken; bu ili 4,3 yaş ile Ağrı, 4,2
yaş ile Bitlis, Ardahan ve Iğdır izlemiştir. Ortalama
ilk evlenme yaş farkının en düşük olduğu il ise 2,4
yaş ile Karabük olmuş ve bu ili 2,5 yaş ile Şırnak
ve Kastamonu izlemiştir. Türkiye’de erkek ile ka-
dın arasında ortalama ilk evlenme yaşı farkı 3,1
olmasının en önemli nedeni, erkeklerin belirli bir
düzeyde eğitim gördükten, askerliğini yaptıktan ve
bir iş sahibi olduktan sonra evlenmeleri yönündeki
125
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

genel toplumsal eğilimdir. Bu durum ise nispeten ileri yaşlarda gerçekleşmektedir (Evlenme ve Boşanma
İstatistikleri, 2016, TÜİK, Sayı: 24642, 2017, www.tuik.gov.tr/PdfGetir.do?id=24642, 18.01.2018).
Türk Medeni Kanunu’nun öngördüğü evlenme yaşından daha küçük yaşta olan kadın ve erkeğin yap-
tıkları evlilikler “erken yaş evliliği” olarak nitelendirilmektedir. Burada erken yaş evliliği ile kastedilen,
hukuki anlamda değil, sosyolojik anlamda bir evliliktir.
Bugün erken yaşta evlilik, hala tüm dünyada mevcudiyetini sürdürmektedir. UNICEF’in Kasım
2017’de güncellediği çocuk yaşta evlilik raporuna göre tüm dünyada 20-24 yaş grubunda olan kadınların
%25’i, 18 yaşın altında evlenen veya birlikte yaşayan kişilerden oluşmaktadır. Dünyada en fazla erken yaş
evliliklerine Batı ve Merkez Afrika’da rastlanmaktadır.

Ülkemizde ise TÜİK’in 2016 yılında hazırlamış olduğu İstatistiklerle Çocuk Raporuna bakıldığında
16-17 yaş grubunda olan kız çocuklarındaki resmi evlenmelerin toplam resmi evlenmeler içindeki oranı
%4,6’dır. Kız çocuk evlenmelerinin toplam evlenmeler içindeki oranının en yüksek olduğu il, %15,7 ile
Ağrı iken, %14,9 ile Muş ve %14,3 ile Kilis bu ili izlemiştir. Kız çocuk evlenmelerinin toplam evlenme-
ler içindeki oranının en düşük olduğu iller ise sırasıyla; %1,1 ile Tunceli, %1,3 ile Trabzon ve %1,5 ile
Karabük’tür (İstatistiklerle Çocuk, 2016, TÜİK, Sayı: 24645, 2017, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBul-
tenleri.do?id=24645, 09.03.2018).
Fakat bu istatistiksel sonuçlar belediyeler, nüfus müdürlükleri ve muhtarlıklar aracılığı ile derlenen ra-
kamlardan çıkartıldığından, resmi bir makam önünde yapılmayan ve kayıtlara geçmeyen erken yaş evlilik-
lerini kapsamamaktadır. Oysa ülkemizde erken yaş evliliklerinin yapıldığı bir vakadır. 2006 yılında Güney-
doğu Anadolu bölgesinin en kalabalık nüfusunu barındıran illerden Diyarbakır’ın Bismil ilçesinde yapılan
bir araştırma bu iddiayı destekler niteliktedir. Araştırmaya göre erken evlilik, özellikle eğitimsiz yoksul
bireylerde sürmektedir. Kişiler, erken evlilik riskinin bilincinde olsalar da bir değişiklik görülmemektedir.
Yani küçük yaşta evlenen kızlar hala çoğunluktadır. Bölge insanları için erken yaşta evliliğin nedenlerinden
biri özellikle kız ailesinin çok çocuğa sahip olması ve evlenecek her bir kız çocuğunun ailenin ekonomik
yükten kurtulacağının düşünülmesidir. Ayrıca başlık parası, kısmen de olsa bu tutumu etkilemeye devam
etmektedir. Ergenlik çağına gelmiş bir kız çocuğunun, okumuyorsa “namusuyla evlendirilmesi” de bir başka
neden olarak çıkmaktadır. Çevrede kendi yaşında olan kız çocuklarının evlenmesi de bu çocukları evliliğe
özendirmektedir (Orcan, 2008).
Sonuç olarak erken yaşta evlilik, başlık parası almak, ebeveynlerin çocuklarının mürüvvetini bir an
önce görme arzusu, kızın soylu ve saygın bir aileye mensup olması nedeniyle birçok ailenin böyle bir aile
ile akraba olmak istemesi, kız çocuğunun küçük yaşlarda anne ve babasından birini kaybetmesi sonucu
üvey anne ve babaya sahip olmasının evde huzursuzluğa ve kavgalara sebep olması, yaşanılan yerin coğrafi
özellikleri, halkın geleneksel yapısı gibi birçok faktörden kaynaklanmaktadır.

126
Hukuk Sosyolojisi

Evlenme Töreni Bakımından Değerlendirme

Türk Medeni Kanunu’nun 134 ve devamı maddelerinde evlenme başvurusu ve evlenme töreni ile
tescil ayrıntılı bir biçimde düzenlemiştir. Kanuna göre evlendirme memuru” …belediye bulunan yerlerde
belediye başkanı veya bu işle görevlendireceği memur, köylerde muhtardır”. Evlenme töreni ise “…evlendirme
dairesinde evlendirme memurunun ve ayırt etme gücüne sahip ergin iki tanığın önünde açık olarak yapılır.
Ancak, tören evleneceklerin istemi üzerine evlendirme memurunun uygun bulacağı diğer yerlerde de yapılabi-
lir”. Kanunu’nda düzenlenen bu evlenme halk arasında “resmi nikah” olarak isimlendirilmektedir. Bunun
dışında halk arasında “imam nikahı” ya da “dini nikah” olarak bilinen bir başka nikah da söz konusudur.
Daha çok dini gerekçe ve kaygılarla başvurulan bu nikah biçimi hukuk tarafından tanınmamakta, hatta
“resmi nikah” öncesi kıyılan böyle bir nikah yasaklanmakta ve hem nikahı kıydıran hem de nikahı kıyan
cezalandırılmaktadır.
Ülkemizde “dini nikah”, Kanuna aykırı evlilik yapmak amacıyla da kullanılmaktadır. Bu anlamda din,
bir meşruiyet aracı olarak suiistimal edilmekte ve Türk Medeni Kanunu’nun öngördüğü yaş, tek eşlilik
gibi kuralları delinmektedir. Ancak hukuk tarafından kabul edilmeyen bu nikah biçiminin toplumun bir
kesimi tarafından meşru görülmesi özellikle kadınların mağduriyetine yol açmakta, eşler ve onların aileleri
açısından birçok başka problemi de beraberinde getirmektedir. Bu anlamda en sık karşılaşılan problemler,
miras ve aile hukukuna ilişkindir. Ortaya çıkan en ilginç sonuçlardan biri de küçük yaşta çocuğunun imam
nikahı ile evlenmesine rıza gösteren kişilerin (bu çoğu zaman anne ya da babadır), Türk Ceza Kanunu’nda
düzenlenen “Cinsel Dokunulmazlığa Karşı Suçlar”dan bazılarını, çocuğuna karşı işlemeye iştirakten mah-
kum edilmesidir.

127
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

Öğrenme Çıktısı
1 Evlilik tiplerini sıralayabilme
2 Türkiye’deki evlilik olgusunu açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Evlilik tipleri hangi ölçüt- Türkiye’deki hukuki düzen-

Ensest yasağının ne olduğu-
lere göre sınıflandırılmak- lemeleri çevre ölçütüne göre
nu anlatınız.
tadır? değerlendiririz.

BOŞANMA boşanmadır. Boşanmanın yasaklanması daha çok

Evlilik kadar eski bir kurum olan boşanma, Bir-
leşmiş Milletler tarafından “evliliğin hukuki olarak
sonlandırılması, karı ve kocanın ayrılması ve her
ikisinin de ilgili ülkenin medeni, dini ve/veya diğer
hukuki düzenlemeleri açısından tekrar evlenebilme
hakkını kazanmaları” olarak tanımlanmıştır (Prin-
ciples and Recommendations for a Vital Statistics
System, 2014). Belirli bir kültür düzeyine ulaşmış
ve evliliği sosyal bir kurum olarak kabul eden top-
lumlarda boşanma hakkı, yasa ve geleneklerle kı-
sıtlansa da hiçbir zaman ortadan kaldırılmamıştır.
Çeşitli sosyolojik biçimlemelerden ve gelişmeler-
den sonra, devletin örgütlenmesi ve hukuk kuralla-
rı koymaya başlaması ailenin ve bunun doğal sonu-
cu olarak evlenme ve boşanmanın da hukuk düzeni
içine girmesine yol açmıştır (Işıktaç, 2013, s. 359).
Sosyal ve hukuki bir olay olarak boşanma, üç
evrede gerçekleşmektedir. Duygusal boşanma, bo-
şanmanın genellikle ilk evresi olarak sevgi, güven
ve saygının azaldığı dönem iken; yasal boşanma,
hukuki işlemin yapıldığı ve ekonomik sorunların
da yasal yollarla neticelendiği evredir. Toplumsal
boşanma ise, toplumun boşanmış kimseleri kabu-
lüdür. Çeşitli toplumlarda, toplumun kabulü ol-
dukça güç gerçekleşirken, bazı toplumlar boşanma-
ya kolaylıkla hoşgörü ile yaklaşmaktadır (Doğan,
dergipark.gov.tr/download/article-file/101056,
21.01.2018).
Tarihi gelişim içerisinde boşanma konusunda
üç temel sistem dikkat çekmektedir. Bunlar; bo-
şanmanın yasaklanması, özel ve serbest boşanma,
belirli sebeplere ve usule göre mahkeme kararı ile
inanç çerçevesinde şekillenmiştir. Evlilik ruhların
birleşmesi biçiminde kutsal bir bağlantı sayıldı-
ğından, bu bağlantının insanlar tarafından kopa-
rılması kabul edilmemiştir. Nitekim Katoliklerde,
boşanma değil; süreli ya da süresiz ayrılık söz konu-
sudur. Özel ve serbest boşanma sisteminin benim-
sendiği ülkelerde boşanma kolaylaştırılır. Bu sistem
içerisinde değerlendirilebilecek olan İslam hukuku
uygulaması bizim için ayrı bir önem taşımaktadır.
Çünkü Türk Medeni Kanunu’nun yürürlüğe girdi-
ği 1926 yılından önce ülkemizde bu sistem uygu-
lanmaktaydı ve boşanma teoride oldukça kolaydı.
Özellikle erkek eşe tanınmış olan irade beyanı ile
boşanma hakkı ne mahkeme kararına ne de diğer
eşin kabulüne bağlı olarak gerçekleşmekteydi. Ka-
dın sadece kocasından boşanma hakkını nikahla-
nırken saklı tutmuşsa ya da kocası boşanma hakkı-
nı temlik etmişse bu hakka sahipti. Ancak boşanan
eşle yeniden evlenebilmek için, onun bir başkası ile
evlenip boşanmasının zorunlu olması ve mehir gibi
müesseseler teoride kolay olan boşanmayı pratikte
zorlaştırmıştı (Işıktaç, 2013, 359- 360).
Bu iki sistem arasında orta yolu bulmaya çalışan
üçüncü bir sistem daha vardır. Bu sistemde boşan-
ma ancak belirli sebeplerden birine ya da birkaçına
dayanarak mahkeme kararı ile mümkün olmaktadır
(Işıktaç, 2013, s. 360). Türk Medeni Kanunu’nun
da benimsediği bu sistem birden fazla boşanma
sebebi kabul etmiştir. Örneğin Türk Medeni Ka-
nunu; evlilik birliğinin sarsılması, eşlerin karşılıklı
rızası, herhangi bir nedenle açılmış boşanma dava-
sının reddinden itibaren üç yıllık sürenin geçmiş

128
Hukuk Sosyolojisi

olması ve bu süre içinde yeniden ortak hayatın kurulaması, zina, cana kast, pek fena muamele, cürüm
ve haysiyetsizlik, terk ve akıl hastalığı gibi çeşitli durumları açıkça boşanma sebebi olarak görmüştür. Bu
sebeplerden birinin ya da birkaçının varlığı tek başına boşanmayı sağlamaz; bunun için görevli mahkeme
tarafından boşanma kararı verilmelidir.
Türkiye’de boşanma sayısı, Batılı ülkelere göre daha azdır. TÜİK verilerine göre 2016 yılında 126.164
çift boşanmıştır. Bunun; Türkiye’de dini ve ailevi bağların sağlam olması, geleneklere bağlılık, boşanmaya
ve boşananlara iyi gözle bakılmaması, kadınların ekonomik özgürlüğe sahip olmaması gibi birçok nedeni
vardır.

Tablo 8.1 Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2016, TÜİK, Sayı: 24642, 2017, http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=24642, 09.03.2018.

2015 2016

Evlilik Süresi (Yıl) Sayı (%) Sayı (%)

Toplam 131 830 100,0 126 164 100,0

1 yıldan az 4 814 3,6 4 550 3,6

1-5 47 075 35,7 44 816 35,5

6-10 28 384 21,5 26 531 21,0

11-15 18 276 13,9 17 833 14,2

16-20 14 252 10,8 13 994 11,1

21-25 8 850 6,7 8 779 7,0

26+ 9 957 7,6 9 495 7,5

Bilinmeyen 222 0,2 166 0,1

Boşanma ile evlilik süresi ve çocuk sayısı arasında yakın ilişki vardır. TÜİK 2016 verilerine göre; bo-
şanmaların yüzde 39,1’i evliliğin ilk 5 yılında, yüzde 21’i 6-10. yılları arasında, yüzde 14,2’i 11-15. yıllar
arasında ve yüzde 25,6’sı 16. yıl sonrasında gerçekleşmiştir.
Türkiye’deki boşanma davalarının en önemli nedeni 2016 yılı itibariyle hem kadın hem de erkek için
sorumsuz ve ilgisiz davranma olmuştur.

129
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

Updated World Divorce Rates, 2012

(70 countries reporting)

Russia 4.5
Aruba 4.4
Belarus 4.1
Latvia 3.6
Lithuania 3.5
Gibraltar 3
Rep of Moldova 3
Cuba 2.9
Denmark 2.8
Curacao 2.5
Costa Rica 2.5
Sweden 2.5
Czech Republic 2.5
Belgium 2.5
Portugal 2.4
Liechtenstein 2.4
Finland 2.4
Estonia 2.4
Rep of Korea 2.3
Bermuda 2.3
Australia 2.2
Spain 2.2
Germany 2.2
Switzerland 2.2
Hungary 2.2
Aland Islands 2.2
Netherlands 2.1
New Zealand 2
Lutembourg 2
France 2
Iran 2
Slovakia 2
Norway 2
Macao 2
Austria 2
Egypt 1.9
Kyrgyzstan 1.8
Japan 1.8
Dominican Rep 1.8
Seychelles 1.8
Sinapore 1.8
China 1.8
Poland 1.7
Mauritus 1.6
Turkey 1.6
Georgia 1.6
Bulgaria 1.6
State of Palestine 1.5
San Marino 1.5
Romania 1.5
Croatia 1.3
Albana 1.3
Slovenia 1.2
Azerbaijan 1.2
Malta 1.1
Ukraine 1.1
Serbia 1
Tajikistan 0.9
Mongolia 0.9
TFYR of Macedonia 0.9
Jamaica 0.9
Qatar 0.8
Mexico 0.8
Montenegro 0.8
Bahrain 0.7
Ireland 0.6
Uzbekistan 0.6
Bosnia-Herzegovine 0.6
Peru 0.4
Guatemala 0.3
0 1 2 3 4 5

Source: United Nations World Created by divorcescience.org

Demographic Report January 2015

Kaynak: https://divorcescience.org/for-students/world-divorce-statistics-comparisons-among-countries/, 21.01.2018.

130
Hukuk Sosyolojisi

(%)
70
61,5
60
50 42,6
40,2
40 36,4 Erkek
30 24,0 24,6 24,5 20,8 Kadın
20 17,8

10
2,5
0
Dayak / kötü Evin ekonomik Sorumsuz Eşlerin Eşin ailesinin
muamele olarak geçimini ve ilgisiz ailelerine aile içi
sağlayamama davranma karşı saygısız ilişkilere
davranması karışması

Boşanma Nedenleri

Şekil 8.2 Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2016, TÜİK, Sayı: 24642, 2017.

Öğrenme Çıktısı

3 Boşanma ve Türkiye’deki “boşanma” olgusunu açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de boşanma ve eko-

Boşanmaya dair benimse- Ensest yasağının ne olduğu-
nomik durum arasındaki
nen sistemler nelerdir? nu anlatınız.
ilişkiyi irdeleyeniz.

Araştırmalarla
İlişkilendir
İbn-i Haldun’a göre göçebe toplumlarda adını verdiği şeflerin otoritesi de yer alır. Riyaset,
spontane hukuk düzeni vardır ve bu düzen asa- henüz devlet olamamış toplumlarda şeflerle ka-
biye bağı ve riyaset ile sağlanmaktadır. Asabiyyet, bile üyeleri arasındaki spontane hiyerarşiyi ve bu
“aynı zümreye bağlı olmaktan doğan bir dayanış- hiyerarşide şefin bir nevi hukuk koyucu rolünü
mayı, özellikle erkek soyuna dayanan kabilelerdeki oynadığını ifade etmektedir.
akrabalık ilişkisini” ifade eder. Ancak kabilenin
nüfusu artınca asabiyye bağı, dar manada bir ak-
Kaynak: Hamide Topçuoğlu, Hukuk Sos-
rabalık bağı olmaktan uzaklaşıp daha çok geniş
yolojisi, Cilt I, Güzel Sanatlar Matbaası, Ankara,
anlamda bir kavim ve kabile bağına dönüşür.
1960, s. 273, 274.
Göçebe kabilelerde, düzeni sağlayan “asabiy-
yet” bağının yanında İbn-i Haldunun “riyaset”

131
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

1 Evlilik tiplerini sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

2 Türkiye’deki evlilik olgusunu

açıklayabilme

Evlilik Tipleri ve Çevre

Ölçütüne Göre Evlilik
Ayrımında Ensest/Fücur Yasağı

1 Evlilik tipleri, çevre, eş sayısı ve yerleşilen mekana göre incelenir. Eş sayısına göre ise tek eşle evlilik (mo-
nogami) ve çok eşle evlilik (poligami) vardır. Yerleşilen mekan aile tipinin anaerkil ya da babaerkil oluşu
ile bağlantılıdır. Son olarak çevre ölçütünde evlilikler, grup içi (endogami) ve grup dışı (egzogami) olmak
üzere iki farklı tiptedir.

2 Grup içi/dışı evlilik ayrımı açısından Türk toplumuna ilişkin genelleştirilebilecek bir kuraldan söz et-
mek mümkün değildir. Fakat akraba evlilikleri özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da görülmektedir.
Hukuki olarak evlilik yaşı 18 olmasına rağmen erken yaşta evlilikler mevcuttur. Ayrıca Türk Medeni Ka-
nunu, evlilik memuru tarafından kıyılan ve belli şekli şartların yerine getirilmesi gereken bir nikah usulü
öngörmüş ve bu nikahtan önce dini nikah kıyılması yasaklanmıştır.

3 Boşanma ve Türkiye’de boşanma

olgusunu açıklayabilme

Türk Medeni Kanunu’nun birden fazla boşanma sebebi kabul

Boşanma etmiştir. Bunlar, evlilik birliğinin sarsılması, eşlerin karşılıklı
rızası, herhangi bir nedenle açılmış boşanma davasının reddin-
den itibaren üç yıllık sürenin geçmiş olması ve bu süre içinde
yeniden ortak hayatın kurulaması, zina, cana kast, pek fena
muamele, cürüm ve haysiyetsizlik, terk ve akıl hastalığı gibi çe-
şitli durumlardır.

132
Hukuk Sosyolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisi çevre ölçütüne göre 6 Aşağıdakilerden hangisi TÜİK verilerine göre
kabul edilen aile tiplerinden biridir? akraba evliliklerinin en yaygın olduğu bölgedir?

neler öğrendik?
A. Anaerkil aile tipi A. Marmara Bölgesi
B. Babaerkil aile tipi B. Güneydoğu Anadolu Bölgesi
C. Endogami C. Akdeniz Bölgesi
D. Monogami D. Ege Bölgesi
E. Poligami E. İç Anadolu Bölgesi

2 Aşağıdakilerden hangisi yerleşilen mekana 7 Aşağıdakilerden hangisi erken yaşta evliliğin

göre kabul edilen aile tiplerinden biridir? nedenlerinden biri olarak düşünülemez?
A. Anaerkil aile tipi A. Ailenin ekonomik yükten kurtarılacağı düşün-
B. Endogami cesi
C. Monogami B. Başlık parası
D. Poligami C. Eğitim düzeyinin yüksek olması
E. Egzogami D. Çevrede erken yaşta evliliğin yaygın olması
E. Aile namusuna ilişkin kaygılar
3 Aşağıdakilerden hangisi arasındaki evlilik Türk
Medeni Kanunu tarafından yasaklamamıştır? 8 Aşağıdakilerden hangisini İslam Hukuku ve
Türk Medeni Kanunu aynı şekilde düzenlemiştir?
A. Üst soy ile altsoy arasında
B. Kardeşler arasında A. Kuzenler arası evlilik
C. Amca ile yeğenleri arasında B. Evlilik yaşı
D. Evlat edinen ile evlatlığın arasında C. Evlilik töreni
E. Süt kardeşler arasında D. Boşanma sebepleri
E. Boşanma usulü
4 Türk Medeni Kanunu’na göre olağan evlilik
yaşı aşağıdakilerden hangisidir? 9 Aşağıdakilerden hangisi babasoyu sistemine
göre farklı soydan kabul edilmektedir?
A. 18
B. 17 A. Baba
C. 15 B. Amca
D. 14 C. Dayı
E. 20 D. Amca oğlu
E. Erkek kardeş
5 Aşağıdakilerden hangisi Türk Medeni Kanu- 10 UNICEF verilerine göre Dünya’da erken yaş-
nu tarafından açıkça sayılan boşanma sebeplerin-
den biri değildir? ta evliliğin en fazla görüldüğü bölge aşağıdakiler-
den hangisidir?
A. Evlilik birliğinin sarsılması
A. Avrupa
B. Eşlerin karşılıklı rızası
B. Batı ve Merkez Afrika
C. Zina
C. Antartika
D. Pek fena muamele
D. Güney Amerika
E. Çocuk sahibi olamama
E. Orta Asya

133
 Sosyal ve Hukuki Bir Olgu Olarak Aile

Yanıtınız yanlış ise “Evlilik Tipleri ve Çevre
1. C
Ölçütüne Göre Ensest/Fücur Yasağı” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Grup İçi ve Grup Dışı
6. B
Evlilik Ayrımı Ekseninde Değerlendirme”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Evlilik Tipleri ve Çevre Yanıtınız yanlış ise “Evlenme Yaşı Açısından
2. A 7. C
Ölçütüne Göre Ensest/Fücur Yasağı” konu- Değerlendirme” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Evlilik Tipleri ve Çevre Yanıtınız yanlış ise “Türkiye Açısından Evli-
3. E 8. A
Ölçütüne Göre Ensest/Fücur Yasağı” konu- lik Olgusunu Değerlendirilmesi” ve “Boşan-
sunu yeniden gözden geçiriniz. ma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Evlenme Yaşı Açısından Yanıtınız yanlış ise “Grup İçi ve Grup Dışı
4. A 9. C
Değerlendirme” konusunu yeniden gözden Evlilik Ayrımı Ekseninde Değerlendirme”
geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Evlenme Yaşı Açısından

5. E Yanıtınız yanlış ise “Boşanma” konusunu ye- 10. B
Değerlendirme” konusunu yeniden gözden
niden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Evlilik tipleri, çevre, eş sayısı ve yerleşilen mekana göre sınıflandırılabilir. Eş

sayısına göre ise tek eşle evlilik (monogami) ve çok eşle evlilik (poligami) ol-
Araştır 1 mak üzere iki ayrı temel tip vardır. Yerleşilen mekan, aile tipinin anaerkil ya da
babaerkil oluşu ile bağlantılıdır. Son olarak çevre ölçütünde evlilikler, grup içi
(endogami) ve grup dışı (egzogami) olmak üzere iki farklı tiptedir.

Tarihi gelişim içerisinde boşanma konusunda üç temel sistem dikkat çekmek-

Araştır 2 tedir. Bunlar; boşanmanın yasaklanması, özel ve serbest boşanma, belirli se-
beplere ve usule göre mahkeme kararı ile boşanmadır.

134
Hukuk Sosyolojisi
Kaynakça
Abdullah Mesut Erzurumluoğlu, Population and Family
Based Studies of Consanguinity: Genetic and
Computational Approaches, Yayımlanmamış Doktora
Tezi (University of Bristol, School of Social and
Community Medicine), 2015.
Ahmet Davudoğlu. Kur’An-ı Kerim ve İzahlı Meali, Çile
Yayınevi, İstanbul, 1981.
Aile Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Birsen Gökçe, “Evlilik Kurumuna Sosyolojik Bir Yaklaşım”,
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1,
1978, 7-21.
Alexander Rüstow, “Organic Policy (Vitalpolitik) versus
Mass Regimentation”, Freedom and Serfdom, An
Anthology of Western Thougt, Edited by Albert
Hunold, D. Reidel Publishing Company, Dordrecth
Holland, 1961.
James Peoples, Garrick Bailey, Humanity: An Introduction
to Cultural Anthropology, 11th Edition, Cengage
Learning, USA, 2017.
Berrin Eyce, “Tarihten Günümüze Türk Aile Yapısı”, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu
Dergisi, Sayı: 4, 2000.
Birsen Gökçe “Aile ve Aile Tipleri Üzerine Bir İnceleme”,
Hacettepe Sosyal Bilim ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt:
8, Sayı: 1-2, 1976, 46-67.
Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür, 5. Basım, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 1991.
Calvin Wells, Sosyal Antropoloji Açısından İnsan ve
Dünyası, Çev.: Bozkurt Güvenç, İkinci Basım, Remzi
Kitabevi, İstanbul, 1993.
Cihangir Doğan, “Türkiye’de Boşanma Sorununun Sosyolojik
ve İstatistiki Açıdan Değerlendirilmesi”, dergipark.gov.
tr/download/article-file/101056, 21.01.2018.
Claude Levi Strauss, The Elementary Structures of Kinship,
Revisited Edition, Translated by James Harle Bell, John
Richard von Sturmer, Rodney Needham, Beacon Press,
Boston, 1969.
David Dobbs, “The Risks and Rewards of Royal Incest”,
http://ngm.nationalgeographic.com/print/2010/09/
tut-dna/dobbs-text, 18.01.2018.
Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2016 TÜİK, Sayı:
24642, 2017, www.tuik.gov.tr/PdfGetir.do?id=24642,
18.01.2018.
Hamide Topçuoğlu, Hukuk Sosyolojisi, Cilt I, Güzel
Sanatlar Matbaası, Ankara, 1960, s. 273, 274.
Hasan Köksal, “Güneydoğu İllerimizde Kirvelik Geleneği”,
http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/
semp_2/koksal.pdf, 18.01.2018.
Suat Kolukırık, İbrahim Halil Saraç, “Farklı Dini Gruplarda
Kirvelik Geleneği: Sanal Akrabalığın Dönüşümü
Üzerine Bir Araştırma”, Zeitschrift für die Welt der
Türken, Vol.: 2, No.: 1, 2010.
İsmail Beşikçi, Doğu’da Değişim ve Yapısal Sorunlar
(Göçebe Alikan Aşireti), Doğan Yayınevi, Ankara,
1969.
Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma, Yeni Yaşam Yayınları,
Kore, 2008.
Martin van Bruninessen, Agha, Shaikh and State, Zed
Books Ltd, USA, 1992.
Michael E. Habicht, Maciej Henneberg, Lena M.
Öhrström, Kaspar Staub, Frank J. Rühli, “Body
Height of Mummified Pharaohs Supports Historical
Suggestions of Sibling Marriages”, American Journal of
Physical Antropology, Vol.: 157, Issue 3, 2015.
Mustafa Çağrıcı, “Asabiyet”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 3,
1991.
Mustafa Orcan, Muhsin Kar, “Türkiye’de Erken Yaşta
Yapılan Evlilikler ve Risk Algısı: Bismil Örneği”, Aile
ve Toplum, Yıl: 10, Cilt: 4 Sayı: 14, 2008.
N. Serpil Altuntek, Van Yöresinde Akraba Evliliği, Kültür
Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme
Genel Müdürlüğü Yayınları: 190, Gelenek Görenek ve
İnançlar Dizisi: 14, Ankara, 1993.
Nişanyan, Sevan, Sözlerin Soyağacı, Genişletilmiş ve
Gözden Geçirilmiş 6’ncı Baskı, Everest Yayınları,
İstanbul, 2012.
Principles and Recommendations for a Vital Statistics
System Revision 3, United Nations, New York, 2014.
Rodney Needham, Notes on the Analysis of Asymmetric
Alliance”, Bijdragen tot de taal-, land-en volkenkunde,
Vol.: 117, No.: 1, Leiden, 1961, 93-117.
Serpil Altuntek, “Türkiye Üzerine Yapılmış Evlilik ve
Akrabalık Araştırmalarının Bir Değerlendirmesi”,
Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:
18, Sayı: 2, 2001, 17-28.
Seyfi Karabaş, Bütüncül Türk Budunbilimine Doğru,
Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 1. Baskı, İstanbul,
Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Türkçe Sözlük, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu
Yayınları, Ankara, 2010.
Yasemin Işıktaç, Hukuk Sosyolojisi, 2. (Tıpkı) Baskı, Filiz
Kitabevi, İstanbul, 2013.
http://arkeofili.com/?p=4221, 21.01.2018.
https://divorcescience.org/for-students/world-divorce-
statistics-comparisons-among-countries/, 21.01.2018.
İstatistiklerle Çocuk, 2016, TÜİK, Sayı: 24645,
2017, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do?id=24645, 09.03.2018.
İstatistiklerle Aile, 2016 (2017). TÜİK, Sayı: 24646, http://
www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24646,
09.03.2018.
135