LEKTURY NA

EGZAMIN
ÓSMOKLASISTY!
 Liryka
CECHY LIRYKI:
- zastosowanie środków stylistycznych,
- zwykle podział na wersy i strofy,
- występowanie rymów,
-występowanie podmiotu lirycznego - opowieść w formie monologu o uczyciach i przeżyciach

ELEMENTY UTWORU LIRYCZNEGO

- PODMIOT LIRYCZNY (osoba mówiąca) - osoba fikcyjna, która wyraża w wierszu swoje emocje,
myśli i poglądy. Nie utożsamiamy podmiotu z autorem.
- ADRESAT UTWORU - do niego zwraca się podmiot liryczny. Adresatem może być przedmiot,
pojęcie, zjawisko. Nie musi być ujawniony.
- WERS - linijka wiersza
- STROFA - część utworu wyodrębniona graficznie, składa się z co najmniej dwóch wersów.
- REFREN - powtarzający się fragment wiersza, zazwyczaj po jednej strofie.
- RYM - powtórzenie podobnych lub jednakowych zakończeń wyrazów.
 Liryka
PODZIAŁ RYMÓW:
- DOKŁADNE, czyli zbudowane z tych samych głosek, np. twardy - hardy
- NIEDOKŁADNE, czyli zbudowane z głosek brzmiących podobnie, np. rozbili - kupili
- ŻEŃSKIE - obejmują półtorej sylaby (wyrazy wielosylabowe) - np. mowa - słowa
- MĘSKIE - obejmują jedną sylabę (wyrazy jednosylabowe) - np. płot - kot
- SĄSIADUJĄCE (parzyste) - rymują się wyrazy z wersów AABB
- KRZYŻOWE (PRZEPLATANE) - rymują się wyrazy z wersów ABAB
- OKALAJĄCE - rymują się wyrazy z wersów ABAB

RODZAJE WIERSZY:
- WIERSZ STROFICZNY - podzielony na strofy (zwrotki)
- WIERSZ SYLABICZNY - powtarzalna liczba sylab w wersach lub powtarzalna liczba wersów w strofach
- WOLNY - swobodna budowa - różna liczba sylab w wersach lub wersów w strofach
- BIAŁY - pozbawiony rymów
 Jan Kochanowski

Najwybitniejszy przedstawiciel RENESANSU. Żył w Złotym Wieku polskiej kultury. Wiek XVI był
okresem, kiedy Polska była wyjątkowo silnym i bezpiecznym państwem oraz zamożnym.
Nastąpił rozwój szkolnictwa, kultury, gospodarni. Rozwinęło się piśmiennictwo w języku
polskim.

Główne gatunki, które były wykorzystywane przez Kochanowskiego to fraszki, pieśni i treny.
Gatunki te były znane już w antyku.
- FRASZKA - jest krótkim wierszowanym utworem o tematyce bardzo różnorodnej, często żartobliwej. Kończy się
puentą, czyli zakończeniem, które jest wyraziste i często zaskakujące.
- PIEŚŃ - Jest utworem o charakterze muzycznym, który cechuje się rytmizacją. Dzieli się na strofy, ma stałą liczbę
sylab w poszczególnych wersach, rymy, wykorzystuje powtórzenia.
- TRENY - należą do gatunku literatury żałobnej. Jest to rodzaj pieśni wyrażającej żal z powodu czyjejś śmierci.
Wychwala osobę zmarłą.
 "FRASZKI"
Jan Kochanowski

"NA NABOŻNĄ"

JESLI NIE GRZESZYSZ, JAKO MI POWIADASZ,

CZEGO SIĘ, MIŁA, TAK CZĘSTO SPOWIADASZ?

Kobieta, która stała się bohaterką, opowiada podmiotowi lirycznemu, że nie ma grzechów - kreuje się na
osobę idealną, jednak przyznaje, że często się spowiada. Podmiot liryczny jest wyraźnie zdziwiony jej
podejściem jako do osoby niegrzeszącej, skoro od początków świata każdy człowiek posiada grzechy.
Jest napisana jednozgłoskowcem i zawiera rymy parzyste. Tytuł jest funkcjonalny, czyli informuje o
adresatce, którą jest kobieta traktująca siebie jako pobożną. Fraszka ta jest zbudowana z pytania
retorycznego, który wskazuje na obłudę i hipokryzję osoby mówiącej. Mamy również do czynienia z
apostrofą.
 "FRASZKI"
Jan Kochanowski
"O ŻYWOCIE LUDZKIM"

FRASZKI TO WSZYTKO, COKOLWIEK MYŚLEMY,

FRASZKI TO WSZYTKO, COKOLWIEK CZYNIEMY;
NIE MASZ NA ŚWIECIE ŻADNEJ PEWNEJ RZECZY,
PRÓŻNO TU CZŁOWIEK MA CO MIEĆ NA PIECZY.
ZACNOŚĆ, URODA, MOC, PIENIĄDZE, SŁAWA,
WSZYSTKO TO MINIE JAKO POLNA TRAWA;
NAŚMIAWSZY SIĘ NAM I NASZYM PORZĄDKOM,
WEMKNĄ NAS W MIESZEK, JAKO CZYNIĄ ŁĄTKOM

Nastrój fraszki jest pesymistyczny. Utwór jest jednozgłoskowcem z rymami parzystymi dokładnymi.
Pojawiają się wyliczenia i porównania. Podmiot mówiący wypowiada się w pierwszej osobie. Tytuł
sugeruje, że cały żywot kiedyś przeminie. Rzeczy doczesne, na których skupia się człowiek, nie są
trwałe. Błahostką jest nawet cnota, która była dla niego istotna. Podmiot liryczny stawia się w roli mędrca,
który doskonale zna życie, jednak identyfikuje się z czytelnikiem, twierdzi, że wszyscy przeminą. W utworze
pojawia się motyw VANITAS z Księgi Koheleta.
 "FRASZKI"
Jan Kochanowski
"NA SOKOLSKIE MOGIŁY"

TUŚMY SIĘ MĘŻNIE PRZE OJCZYZNĘ BILI

I NA OSTATEK GARDŁA POŁOŻYLI.
NIE MASZ PRZECZ, GOŚCIU, ZŁEZ NAD NAMI TRACIĆ,
TAKĄ ŚMIERĆ MÓGŁBYŚ SAM DROGO ZAPŁACIĆ.

Poświęcona jest bohaterom spod Sokoła, gdzie w 1519 roku Polacy przegrali z Tatarami. Osoba mówiąca
opisuje bohaterstwo żołnierzy biorących udział w bitwie, która potwierdziła ich męstwo i odwagę.
Wskazuje na istotę samego miejsca wydarzenia, które staje się jednocześnie miejscem świętym.
Informuje również o tym, że walka ta zakończyła się bohaterską śmiercią, która stała się dla uczestników
prawdziwym zaszczytem. Zwraca się do czytelnika z prośbą, by nie zastanawiał się nad tym
wydarzeniem i nie komentował negatywnie, ponieważ sam mógłby w ten sam sposób poświęcić się dla
ojczyzny.
 "FRASZKI"
Jan Kochanowski
"O MIŁOŚCI"

PRÓŻNO UCIEC, PRÓŻNO SIĘ PRZED MIŁOŚCIĄ SCHRONIĆ,

BO JAKO LOTNY NIE MA PIESZEGO DOGONIĆ?

Utwór jest aforyzmem na temat miłości. Należy do liryki pośredniej, czyli autor nie ujawnia swojej osoby w
utworze. Fraszka ma charakter intymny, zaś osoba mówiąca jest doświadczona, posiada życiową
wiedzę. Całość ma formę pytania retorycznego, które zmusza czytelnika do samodzielnej odpowiedzi.
Pojawia się również powtórzenie. Fraszka ta ma charakter uniwersalny, nie jest intymnym wyznaniem
autora. Słowa są ponadczasowym aforyzmem, nie zostaje przytoczony żaden bohater, ani żadna
konkretna sytuacja liryczna. Utwór jest krotką refleksją i miłości, której nie da się uniknąć. Osoba
mówiąca jest świadoma, że miłość nie zawsze jest łatwa, ale nie da się przed uchronić i uciec.
 "PIEŚNI"
Jan Kochanowski

"SERCE ROŚNIE PATRZĄC NA TE CZASY"

W tej pieśni podmiot liryczny dokonuje analizy warunków, które są potrzebne do osiągnięcia
prawdziwego szczęścia. Zaprasza on do swojego domu dobrą myśl, ponieważ ma świadomość, że
bogactwa materialne nie gwarantują szczęścia. Zdaniem osoby mówiącej w utworze to człowiek
uczciwy, który ma czyste sumienie, może przeżywać szczęśliwe chwile. Nie potrzebuje on wina, muzyki,
by odczuwać radość. Zadowolenie daje mu skromne, zwyczajne życie. Bohater utworu to typowy człowiek
renesansu, który wie, że na ludzkie życie składają się chwile poważne oraz te, które przeznaczone są na
zabawę. Ważne jest, aby zachować między nimi równowagę. Poeta posłużył się również motywem natury
oraz przemian, które zachodzą w przyrodzie, aby pokazać prawa rządzące światem. Zdaniem osoby
mówiącej prawa natury są logiczne. Równowaga, która w niej panuje, przejawia się tym, że po długiej zimie
następuje wiosna, czyli okres rozkwitu i radości. Może to jednak zauważyć jedynie człowiek cnotliwy, który
posiada dobre myśli.
 "PIEŚNI"
Jan Kochanowski

"WY, KTÓRZY POSPOLITĄ RZECZĄ WŁADACIE"

Pieśń ta podejmuje ważny i wciąż aktualny problem, czyli odpowiedzialność rządzących za sprawy
państwa oraz społeczeństwa. Podmiot liryczny zwraca się z apelem do wszystkich, którzy sprawują
władze, aby mądrze opiekowali się narodem. Zauważa, że rządzący są namiestnikami Boga na ziemi,
czyli są odpowiedzialni za naród i kraj. Tym samym są wyniesieni ponad tłum, co wiąże się bezpośrednio
z wieloma obowiązkami, a nie tylko korzyściami. Zastrzega, że sprawujący władzę nie mogą kierować się
prywatą. Powinni pamiętać, że mają do wykonania bardzo ważną pracę, z której zostaną rozliczeni. Ich
czyny będą pociągać za sobą znacznie poważniejsze konsekwencje niż działania zwykłego obywatela,
ponieważ brak odpowiedzialności może doprowadzić miasta i państwa do zguby. Przywołując symbolikę
biblijną poeta porównuje rządzących do pasterzy, którzy wypasają stado Boże.
 "TRENY"
Jan Kochanowski

POŚWIĘCONE SĄ ZMARŁEJ CÓRCE KOCHANOWSKIEGO -

URSZULCE, KTÓRA ZMARŁA
W 1578 ROKU LUB W 1579 ROKU, KIEDY MIAŁA 30 MIESIĘCY,
CZYLI NIECAŁE 3 LAT.

Bohaterem lirycznym "Trenów" jest zarówno Urszulka, jak i Kochanowski, który występuje w dwóch rolach -
ojca cierpiącego, a także humanisty przeżywającego kryzys światopoglądowy. Zrozpaczony ojciec
przeżywa różne emocje, począwszy od wielkiego bólu i żalu, aż do spokoju i pogodzenia się ze swym losem.

Cykl "Trenów" Kochanowskiego ma bardzo spójną kompozycję, ponieważ zawiera zarówno

żalu z powodu zmarłej, pochwałę Urszulki oraz pocieszenie i refleksję.
 "TREN V"
Jan Kochanowski

Podmiot liryczny opłakuje swoją zmarłą córkę. Możemy utożsamić podmiot mówiący z
autorem. Była ona droga jego sercu, ponieważ miała literacki potencjał. Kochanowski
wyraża swój żal do siły wyższej o przedwczesną śmierć dziecka. Podmiot liryczny neguje
Boski plan mówiąc o przypadkowości śmierci Urszulki. Dzięki zastosowaniu środków
artystycznych poeta uplastycznia świat oraz opisuje wątłość swojego dziecka w kontekście
niesprawiedliwego świata.

W utworze tym nie ma literackiej fikcji - całość opisuje rzeczywisty ból poety. W pierwszej
części utworu poeta odwołuje się do oliwki, która znajduje swoje odbicie również w Biblii.
Drzewo Życia Urszulki było wyrwane przypadkiem, a Pan Życia działa bez namysłu. Życie
dziewczynki było przerwane za szybko. Podmiot liryczny zwraca uwagę na cierpienie, jakie
przeżywają rodzice.
 "TREN VII"
Jan Kochanowski

Podmiot liryczny opowiada o tym, co zostało mu po stracie Urszulki. Wszystkie przedmioty,

które po niej zostały, sprawiają ogromny ból - uczucia te staja się głównym tematem
utworu. Osoba mówiąca wyraża się za pomocą liryki bezpośredniej. Emocjonalność
podkreśla nagromadzenie epitetów. Dziecięce ubranka przypominają ojcu o tym, czego nie
będzie już mógł doświadczyć, są też one jedyną pamiątką dla ojca, które symbolizują
bezpowrotną utratę radości. Przeżywa on, że sen jej córki będzie trwał wiecznie i nigdy się
nie skończy.

Dowiadujemy się również, jak wraz z matką Urszulki chcieli wyprawić ją do ślubu, a teraz
pozostał już jedynie ból. O cierpieniu ojca wiemy zdecydowanie więcej. Utwór kończy się
stwierdzeniem, że wszystkie plany, wszystkie marzenia i radości zamknęło wieko trumny.
Życie Urszulki się skończyło, pozostało cierpienie.
 "TREN VIII"
Jan Kochanowski

Jeden z najbardziej znanych utworów żałobnych. Należy on do liryki inwokacyjnej. Podmiot

mówiący zwraca się do Urszulki - swojej córki. Cykl trenów ukazuje różne postrzeganie
świata przez Kochanowskiego na wskutek tragicznego wydarzenia. Wypowiada się jako
artysta, filozof, ale również jako osoba, której światopogląd się załamał. W tym utworze
cierpiący ojciec wyraża jedynie ogromny żal po straci najukochańszego dziecka. Koncentruje
się na przedmiotach, które należały do Urszulki, a które dziś przynoszą tylko wiele bólu.

Tren rozpoczyna się i kończy opisem pustego domu. Podmiot liryczny wspomina, jak
Urszulka wypełniała dom swoim śmiechem i pełnią życia. Teraz wszędzie wokół jest pustka.
Ojciec cierpi, ponieważ wie, że już nigdy nie zobaczy córki, ale ma nadzieję, że ona go słyszy.
Urszulka zostaje przedstawiona jako dziecko idealne.
 "Śmierć pułkownika"
Adam Mickiewicz

Utwór ten powstał po klęsce powstania listopadowego. Wiersz poświęcony jest postaci
autentycznej - Emilii Plater - uczestniczki walk powstańczych.

Utwór ten jest zatem hołdem złożonym kobiecie, która udowodniła swój heroizm na polu
bitwy. Staje się wzorem żołnierza, który jest do końca wierny sprawie. Jej znaczenie dla losów
państwa zostaje podkreślony poprzez porównanie do wybitnych bohaterów, np. Stefana
Czarnieckiego.

W utworze opisane zostały ostatnie chwile żołnierza. Emilia Plater była dowódcą
powstańców. Teraz umiera w chacie leśnika. Prosi przed śmiercią, aby przyniesiono jej
mundur, szablę i pistolety oraz przyprowadzono osiodłanego konia. Żegna się z całym swoim
rynsztunkiem na wzór dawnych rycerzy. Przyjmuje ostatnie sakramenty. Jej śmierci
towarzyszą żołnierze i lud. O tym, ze bohaterką jest Emilia Plater, dowiadujemy się z
zakończenia utworu.