u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1

dfork iBu

6 fVIi.kh

u;h dfork
(vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ)

fganh dfork ds bfrgkl esa ^u;h dfork* dk vkjaHk lu~ 1950 ds ckn gqvkA ;g
dfork izxfrokn vkSj iz;ksxokn dh fo'ks"krkvksa dks lkFk ysdj pyhA ysfdu vkxs
pydj blus viuh vyx igpku cukbZA ;g igpku ^u;h dfork* if=kdk ds izdk'ku
dky (1954 bZ-) ls vkSj Li"V gqbZA blus u, Hkkocks/ dh vfHkO;fDr ds lkFk u,
ewY;ksa vkSj u, f'kYi&fo/ku dk vUos"k.k fd;kA bl dfork us dfork ds ijaijkxr
ladh.kZrkvksa ls vius dks eqDr j[kus dh ckr dhA oLrqr% dF; dh O;kidrk vkSj n`f"V
dh mUeqDrrk u;h dfork dh lcls cM+h fo'ks"krk gSA bl dfork esa nks rÙo izeq[k gSa]
,d&vuqHkwfr dh lPpkbZ vkSj nwljk&ckSn~f/d ;FkkFkZoknh n`f"VA u;h dfork ds dfo
thou ds izR;sd {k.k dks thus dh ykylk j[krs gSaA muds fy, thou dk gj {k.k
lR; gSA blfy, ;g dfork vuqHkwfr dks ekfeZdrk ds lkFk idM+ ysuk pkgrh gSA u;h
dfork ds varxZr vkusokyh vusd dfork,¡ vkdkj esa NksVh gSa vkSj izHkko easa vR;ar
rhozA mldh ,d fo'ks"krk ;g Hkh gS fd bldh ;FkkFkZoknh n`f"V thou dk ewY;]
mldk lkSan;Z] thou esa gh [kkstrh gSA vkxs pydj u;h dfork nks /kjkvksa esa c¡V
xbZµ,d ftlesa oS;fÙkQdrk izeq[k Fkh vkSj ftlds izfrfuf/ vKs; Fks vkSj nwljh og
ftlesa lkekftd izfrc¼rk dh izeq[krk Fkh vkSj ftlds izfrfuf/ eqfDrcks/ FksA
vkb,] bl ikB esa ge bl /kjk ds nks izeq[k dfo;ksa lfPpnkuan ghjkuan okRL;k;u
^vKs;* vkSj Hkokuhizlkn feJ dh dfork,¡ i<+rs gSaA

mís';
bl ikB dks i<+us ds ckn vki
l ^unh ds }hi* dfork esa vfHkO;Dr O;fÙkQ dh Lora=krk vkSj vfLerk dk foospu dj
ldsaxs_

fganh 83
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
l O;fDr] laLÑfr vkSj lekt ds varl±ca/ksa ij fVIi.kh dj ldsaxs_
l ekuo thou esa izÑfr dh Hkwfedk dk mYys[k dj ldsaxs_
l i;kZoj.k&laj{k.k esa viuh Hkwfedk dks vfHkO;Dr dj ldsaxs_
fVIi.kh l izÑfr ds lkSan;Z vkSj vkfnoklh thou vkSj laLÑfr ds Lo:i ij miHkksDrkokn ds
izHkko dk fo'ys"k.k dj ldsaxsA
l ifBr dforkvksa dh Hkk"kk&'kSyh vkSj f'kYi&lkSan;Z dh ljkguk dj ldsaxsA

'kCnkFkZ
6-1 ewy ikB
}hi & LFky dk og Hkkx
ftlds pkjksa rjiQ
(d) lfpnkuUn ghjkuan okRL;au ^vKs;*
ikuh gks unh ds }hi
lzksrfLouh & unh vkb,] vKs; dh dfork dks ,d ckj y; ds lkFk i<+
varjhi & Hkwfe dk og
ysa&
uqdhyk Hkkx tks
leqnz esa nwj rd ge unh ds }hi gSaA
pyk tkrk gS
ge ugha dgrs fd gedks NksM+ dj lzksrfLouh cg tk;A
mHkkj & mBku
og gesa vkdkj nsrh gSA
lSdr dwy & jsrhyk fdukjk
/kjk & izokg] ikuh dk
gekjs dks.k] xfy;k¡] varjhi] mHkkj] lSdr dwy]
cguk lc xksykb;k¡ mldh x<+h gSaA
Iykou & ck<+] ikuh esa Mwc ek¡ gS og gS] blh ls ge cus gSaA fp=k 6-1% vKs;
tkuk
pw.kZ & eghu jsr fdUrq ge gSa }hiA
lfyy & ikuh ge /kjk ugha gSaA
x¡nyk & xank fLFkj leiZ.k gS gekjkA ge lnk ls }hi gSa lzksrfLouh ds
fu;fr & izÑfr dk fo/ku fdUrq ge cgrs ugha gSaA D;ksa fd cguk jsr gksuk gSA
tks fLFkj vkS j ge cgsaxs rks jgsaxs gh ughaA
fuf'pr gksrk gS]
HkkX; iSj m[kM+saxsA Iykou gksxkA <gsaxsA lgsaxsA cg tk;saxsA
ØksM+ & xksn] chp esa vkSj fiQj ge pw.kZ gksdj Hkh dHkh D;k /kj cu ldrs\
c`gn & fo'kky jsr cu dj ge lfyy dks rfud x¡nyk gh djsaxsA
Hkw[kaM & /jrh dk VqdM+k vuqi;ksxh gh cuk;saxsA
firj & firk
nk; & nku] iz k Ir fd;k }hi gSa geA
gqvk ;g ugha gS 'kkiA ;g viuh fu;fr gSA
vkg~ykn & vkuan ge unh ds iq=k gSaA cSBs unh ds ØksM+ esaA
LoSjkpkj & LosPNkpkj og c`gn~ Hkw[kaM ls gedks feykrh gSA
vfrpkj & vfrØe.k] e;kZnk vkSj og Hkw[kaM viuk firj gSA
rksM+uk
unh] rqe cgrh pyksA
Hkw[kaM ls tks nk; ge dks feyk gS] feyrk jgk gS] fganh
84
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
ek¡trh] laLdkj nsrh pyks%
;fn ,slk dHkh gks
rqEgkjs vkg~ykn ls ;k nwljksa ds fdlh LoSjkpkj ls&vfrpkj
ls&
fVIi.kh
rqe c<+ks] Iykou rqEgkjk ?kj?kjkrk mBs]
;g lzksrfLouh gh deZuk'kk dhfrZuk'kk ?kksj
dky&izokfguh cu tk;
rks gesa Lohdkj gS og HkhA mlh esa jsr gksdj
fiQj Nusaxs geA tesaxs geA dgha fiQj iSj VsdsaxsA
dgha fiQj Hkh [kM+k gksxk u;s O;fDRro dk vkdkjA
ekr%] mls fiQj laLdkj rqe nsukA
fp=k 6-2% unh ds }hi

cks/ iz'u 6-1

'kCnkFkZ
lokZf/d mi;qDr fodYi pqudj fuEufyf[kr iz'uksa ds mÙkj nhft,% ?kj?kjkrk & unh ds rst izokg
ls mRiUu Hkh"k.k
1- dfork esa fdlds fy, ^ek¡* 'kCn dk iz;ksx fd;k x;k gS \
èofu
(d) unh ([k) /kjk (x) ty (?k) }hi deZuk'kk & unh dk uke
dhfrZuk'kk & ;'k dk uk'k djus
2- unh ds fy, fdl vU; 'kCn dk iz;ksx fd;k x;k gS \ okyh
(d) lzksrfLouh ([k) varjhi (x) Iykou (?k) laLdkj ?kksj & izpaM] Hkh"k.k
dky&izokfguh & Hk;adj izokg
3- ^firj* fdls dgk x;k gS\ okyh
(d) fdukjs dks ([k) Hkw[kaM dks (x) leiZ.k dks (?k) Jki dks

6-2 vkb, le>sa

dfork i<+dj vki tku pqds gSa fd blesa izrhdksa ds ekè;e ls ,d fopkj laizsf"kr fd;k
x;k gSA dfork dh vkjafHkd iafDr;ksa esa unh ds eè; cus n~ohi dk fcac gSA blesa unh ls
n~ohi cuus dh lgt izfØ;k dk mYys[k gSA ysfdu vkxs tc bu izrhdksa dk vFkZ [kqyrk
gS rks ;g dfork cks/ ds Lrj ij ,d vyx vFkZ laizsf"kr djrh gSA bl dfork esa vk,
izrhdksa ds vFkZ dks vkjaHk esa gh tku ysuk vko';d gSA blls dfork dks le>us esa
vklkuh gksxhA dfork esa vk, ^unh*] ^}hi* vkSj ^Hkw[kaM* 'kCn dk iz;ksx izrhd ds vFkZ
esa gqvk gSA ^unh* dk iz;ksx ek¡ vkSj laLÑfr ds vFkZ esa] ^}hi* dk f'k'kq vkSj O;fDrRo ds
vFkZ esa vkSj ^Hkw[kaM* dk firk vkSj lekt ds vFkZ esa iz;ksx gqvk gSA dfork esa izrhdksa dk
,d Lrj izkÑfrd gS (}hi] unh] Hkw[kaM) nwljk Lrj ekuoh; gS (f'k'kq] ek¡] firk)A ;s nksuksa
Lrj feydj izÑfr vkSj euq"; ds laca/ dks Li"V djrs gSaA
fganh 85
 ekWM;wy - 1
dfork iBu
fVIi.kh
ge unh ds }hi gSaA
ge ugha dgrs fd ge dks NksM+
dj lzksrfLouh cg tk;A
og gesa vkdkj nsrh gSA
gekjs dks.k] xfy;k¡] varjhi] mHkkj]
lSdr dwy]
lc xksykb;k¡ mldh x<+h gSA
ek¡ gS ogA gS] blh ls ge cus gSaA
86
u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
vkb,] bl dfork dks le>rs gSaA
va'k&1
ge unh ds n~ohi --------------- ge cus gSaA
vkb,] dfork ds igys va'k dks i<+rs gSaA
izlax % bl va'k esa n~ohi unh dks viuh ek¡ ds :i esa ns[krk gS vkSj vius Lo:i xzg.k
djus dh izfØ;k dk mYys[k djrk gSA
O;k[;k % vki tkurs gSa fd n~ohi ml LFky dks dgrs gSa tks pkjksa rjiQ ls ikuh ls f?kjk
gksrk gSA ,sls n~ohi ufn;ksa esa Hkh cus gksrs gSaA bUgsa ufn;k¡ viuh /kjk ds lkFk yk;h feV~Vh
vkSj jsr ds d.kksa ls /hjs&/hjs :i vkSj vkdkj nsdj fufeZr djrh gSaA viuk :i vkSj
vkdkj xzg.k dj ysus ds ckn ;s n~ohi unh dh /kjk esa jgrs gq, Hkh mldh /kjk ls Lora=k
viuh vyx igpku cuk ysrs gSaA os ;g ugha pkgrs fd unh dh /kjk bUgsa NksM+dj cg
tk,A blfy, fd n~ohi tkurs gSa fd unh ds fcuk budk dksbZ vfLrRo ugha gSA n~ohi bl
lR; ls budkj ugha dj ldrs fd buds :i vkSj vkdkj esa dks.k] xfy;k¡] mHkkj] jsrhys
fdukjs vkSj xksykb;ksa dk tks lkSan;Z gS_ og lc izokgeku unh us gh x<+s gSaA unh ls viuk
vfLrRo izkIr djus okys n~ohi] unh dks viuh ek¡ ds :i esa ns[krs gSaA
dfork dh bu iafDr;ksa esa unh ek¡ dk izrhd gS vkSj n~ohi mlds f'k'kq dkA ftl izdkj
ek¡ vius xHkZ esa f'k'kq dks /kj.k djds mls :i&vkdkj nsdj tUe nsrh gS mlh izdkj unh
Hkh n~ohi dks :i vkSj vkdkj nsdj mls x<+rh gSA ftl izdkj /hjs&/hjs f'k'kq viuh ek¡
ls fHkUu viuh ,d vyx igpku izkIr djrk gS] mlh izdkj n~ohi Hkh unh ls fHkUu viuk
Lora=k vfLrRo izkIr djrk gSA
dfork dh bu vkjafHkd iafDr;ksa esa dfo dk mn~ns'; unh vkSj n~ohi ds lkekU; izkÑfrd
vFkZ dks vfHkO;Dr djuk ugha gSA cfYd ;gk¡ ^unh* vkSj ^n~ohi* dk iz;ksx izrhdkRed
vFkZ esa fd;k x;k gSA dfo crkuk pkgrk gS fd tSls unh n~ohi ds :i] vkdkj vkSj lkSan;Z
dks x<+rh gS vkSj mls ,d ^Lo:i* iznku djrh gS] ,d igpku nsrh gS] mlh izdkj ek¡
viuh eerk] izse vkSj ifjJe ls vius f'k'kq dk ikyu&iks"k.k dj mlds 'kjhj dks iq"V
vkdkj vkSj psruk dks mÙke laLdkj nsdj mls ^O;fDrRo* iznku djrh gSA ftlls og lekt
esa viuh Lora=k igpku izkIr djus esa l{ke gksrk gSA dfo cy nsrs gq, dgrk gS fd unh
n~ohi dks tUe nsus okyh mldh ek¡ gSA
ikBxr iz'u 6-1
mi;qDr fodYi pqudj fuEufyf[kr iz'uksa ds mÙkj nhft, %
1- n~ohi unh dks ek¡ ds :i esa ns[krs gSa] D;ksafdµ
fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
(d) n~ohi pkjksa rjiQ ls ikuh ls f?kjk gksrk gS
([k) unh ls gh n~ohi fufeZr gksrs gSa
(x) unh ek¡ dk izrhd gS
(?k) n~ohi ufn;ksa esa cus gksrs gSa fVIi.kh

2- laLÑfr dk ,d xq.k gS µ
(d) mRiUu ([k) fLFkjrk
(x) Lora=krk (?k) vkdkj nsuk

fØ;kdyki 6-1
vki vius cpiu dks ;kn dhft,A vkidk ikyu&iks"k.k vkSj ns[kHkky vkidh ek¡ ;k
ifjokj esa gh fdlh us ;k laj{kd us cgqr I;kj vkSj nqykj ls fd;k gksxkA lcls igys mUgha
ls vkius cksyuk] pyuk] mBuk&cSBuk] [kkuk&ihuk] diM+s iguuk vkfn lh[kk gksxkA yksxksa
ls dSlk O;ogkj djuk pkfg, vkSj dSlk O;ogkj ugha djuk pkfg, ;g lc Hkh lh[kk
gksxkA ;g Hkh tkuk gksxk fd fdu ckrksa dks Lohdkj djuk pkfg, vkSj fdu ckrksa dks ughaA
vius thou dh bu vuqHkoksa dks ;kn dhft, vkSj yxHkx 100 'kCnksa esa fyf[k,A

va'k&2
vkb,] dfork dh vxyk va'k i<+dj ns[ksa %
fdUrq ge ----vuqi;ksxh gh cuk;saxsA fdUrq ge gSa }hiA
izlax % viuh ^igpku* vFkok ^vfLerk* ds izfr ltxrk euq"; dh lkekU; izo`fRr gSA ge /kjk ugha gSaA
fLFkj leiZ.k gS gekjkA ge lnk
vk/qfud fganh dfork esa ;g izo`fRr iz;ksxokn ds lkFk fo'ks"k :i ls izdV gqbZA lkfgR; ls }hi gSa lzksrfLouh ds
esa bl /kjk ds izorZd ^vKs;* ekus tkrs gSaA vKs; us vius lkfgR; esa ^O;fDr&Lokra=;* fdUrq ge cgrs ugha gSaA D;ksafd
vkSj mldh ^vfLerk* dks ,d ewY; ds :i esa Lohdkj djrs gq, ^O;fDrRo* dks fo'ks"k cguk jsr gksuk gSA
egRo fn;k gSA bl va'k esa }hi ^O;fDrRo* dk izrhd gSA vKs; us dfork esa bl ge cgsaxs rks jgsaxs gh ughaA
^O;fDrRo* ds fufeZr gksus] mlds :i&vkdkj xzg.k djus vkSj mlds v{k; cus jgus dh iSj m[kM+saxsA Iykou gksxkA <gsaxsA
izfØ;k dks izrhdksa vkSj fcacksa ds ekè;e ls vfHkO;Dr fd;k gSA lgsaxsA cg tk;saxsA
vkSj fiQj ge pw.kZ gksdj Hkh dHkh
O;k[;k % vkius ns[kk fd dfork ds bl va'k dh vkjafHkd nks iafDr;ksa esa iw.kZ fojke ds D;k /kj cu ldrs \
lkFk nks okD; gSaA dfo us viuh ckr ij cy nsus ds fy, ,slk okD; fy[kk gSA ;g ckr jsr cu dj ge lfyy dks rfud
x¡nyk gh djsaxsA
n`<+rkiwoZd dgh x;h gS fd ^fdUrq ge gSa n~ohiA* ^ge /kjk ugha gSa*A bl dFku ds n~okjk
vuqi;ksxh gh cuk;saxsA
dfo n~ohi ds vfLrRo] mldh igpku dh izekf.kdrk dks Li"V :i ls LFkkfir djuk
pkgrk gSA dfo crkuk pkgrk gS fd n~ohi izokgeku unh ls gh cus gSa ysfdu os fLFkj gSa]

fganh 87
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
bl fLFkj :i esa gh mudh igpku gSA os unh ds izfr viuk leiZ.k Hkh bl fLFkj :i esa
gh djrs gSaA ysfdu ;s n~ohi unh ds lkFk dHkh cgrs ugha gSa] blfy, fd unh ds lkFk
cgrs gh budk viuk dksbZ vfLrRo] dksbZ igpku ugha jg tk,xkA unh ds lkFk cgrs gh
;s jsr esa cny tk,¡xs vkSj viuh igpku [kks nsaxsA
fVIi.kh
vkxs dh iafDr;ksa esa vfLrRo ;k igpku ds feVus dks cM+s ;FkkFkZoknh vkSj laosnu'khy <ax
ls js[kkafdr fd;k x;k gSA n~ohi dk vfLrRo rHkh rd fLFkj gS tc rd og tehu ls tqM+k
gS_ vU;Fkk n~ohi <+gus yxsaxs] ty esa Mwcus yxsaxs] unh ds izokg ds /Dds yxsaxs vkSj bl
rjg viuh igpku [kksdj unh esa jsr cudj cg tk,¡xsA dfo bu iafDr;ksa esa n~ohi dh
vfLerk vFkok mldh igpku dks ysdj ;gk¡ ,d ekfeZd iz'u djrk gS fd n~ohi viuh
igpku dks feVkdj unh ds lkFk jsr cudj cgrs gq, D;k dHkh /kjk dh igpku ik ldrk
gS \ oLrqr% n~ohi viuh igpku feVkdj] jsr cudj unh dh /kjk ds lkFk cgrs gq,
^/kjk* gksus dh igpku dHkh ugha ik ldrk cfYd bl rjg jsr cudj cgrs gq,] og unh
ds ty dh LoPNrk dks FkksM+k xank vkSj eVeSyk gh djsxk vkSj unh dk og ty fdlh dke
dk ugha jg tk,xkA
dfork esa unh dks ek¡ Lohdkj djrs gq, Hkh n~ohi /kjk ugha cuuk pkgrs] cfYd n~ohi ds
:i esa gh viuh igpku cuk, j[kuk pkgrs gSaA blfy, fd mudh igpku ges'kk ls gh
unh dh /kjk ugha] n~ohi ds :i esa gh jgh gSA O;fDrRo dks vftZr fd, fcuk leiZ.k
laHko gh ugha gks ldrkA dfo dh /kj.kk gS fd O;fDRoghu leiZ.k dk dksbZ ewY; ugha
gksrkA unh ds lkFk n~ohi viuk O;fDrRo dk;e j[krs gq, fLFkj leiZ.k djuk pkgrs gSa]
fdUrq unh ds lkFk cguk ugha pkgrsA O;fÙkQRo dh fLFkjrk ds cus jgus ls gh leiZ.k Hkh
laHko gS blfy, dfo us fLFkj leiZ.k dgk gSA
vki è;ku ls ns[ksaxs rks unh esa fujarjrk vkSj ifjorZu lkFk&lkFk fn[kkbZ nsrs gSa] vFkkZr unh
dk ty yxkrkj cgrs gq, cnyrk jgrk gS ysfdu unh dh /kjk dHkh VwVrh ugha gS] fujarj
cuh jgrh gSA blh izdkj laLÑfr esa Hkh fujarjrk vkSj ifjorZu'khyrk dks ,d lkFk ns[kk
tk ldrk gSA
fVIi.kh% dksbZ Hkh laLÑfr ges'kk ,d tSlh ugha jgrh] mlesa le; ds vuqdwy /hjs&
/hjs cnyko gksrs jgrs gSaA ;s cnyko brus lw{e vkSj /heh xfr ls gksrs gSa fd dbZ ckj bUgsa
Li"V :i ls ns[kuk laHko ugha gksrk gSA gj lekt ds vius dqN fof'k"V lkaLÑfrd ewY;
gksrs gSaA ;s ewY; gh O;fDr dh igpku fufeZr djds mls ,d O;fDrRo iznku djrs gSaA bUgha
ls O;fDr viuh igpku vkSj O;fDrRo dks izekf.kr djrk gSA
bl dfork ds ekè;e ls dfo ;g Hkh crkuk pkgrk gS fd laLÑfr O;fDrRo dk fuekZ.k
mlh izdkj djrh gS tSls unh] n~ohi dk fuekZ.k djrh gSA n~ohi ges'kk ls unh ds eè;
esa vius vfLrRo] viuh igpku ds lkFk fLFkj jgrs gSaA vki unh ds fdukjs x, gksaxsA
mlds chp esa n~ohi gksrs gSa oSls gh O;fDr Hkh lekt vkSj laLÑfr ls viuk O;fDrRo
fufeZr dj viuk Lora=k vfLrRo izkIr dj ysrk gSA oLrqr% pkgdj Hkh dksbZ O;fDr vius
O;fDrRo dks fdlh laLÑfr esa foyhu djuk ugha pkgrkA
88 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
dfo dh /kj.kk gS fd bl cgus ds Øe esa lcls igys n~ohi ds iSj m[kM+saxs vFkkZr mlds
vfLrRo dk vk/kj u"V gksxkA ^iSj m[kM+us* dk vFkZ gS ;gk¡ vk/kj u gksukA blds ckn
Iyou gksxk vFkkZr n~ohi ty dh ck<+ ls ikuh esa Mwc tk,xkA Mwcus ds Øe esa mlds dxkj
ty dh /kjk ds izgkj ls VwV&VwV dj ty esa fxjus yxsaxs vkSj cgus yxsaxsA dfo iz'u 'kSyh
esa laokn djrk gS fd bl izdkj jsr gksdj cgrs gq, D;k n~ohi /kjk dk :i izkIr dj fVIi.kh
ldrs gSa\ vki fcydqy Bhd le> jgs gSaA n~ohi] /kjk ugha cu ldrs gSa D;ksafd os jsr
gSaA budk LoHkko cguk ugha] teuk gS] fLFkj gksuk gSA blfy, cgus ds Øe esa ;s ty dks
FkksM+k eVeSyk gh djsaxsA vius vfLrRo dks u"V djus ds ckn dfo mudh dksbZ mi;ksfxrk
ugha ns[krkA

ikBxr iz'u 6-2

lokZf/d mi;qDr fodYi pqudj fuEufyf[kr iz'uksa ds mÙkj nhft,%
1- ^iSj m[kM+uk* ls rkRi;Z gS&
(d) u"V gks tkuk ([k) Mwc tkuk
(x) fVd u ikuk (?k) Åij mBuk
2- jsr gksus dk vk'k; gS&
(d) unh dk cguk ([k) leiZ.k djuk }hi gSa geA
;g ugha gS 'kkiA ;g viuh fu;fr
(x) igpku feVuk (?k) eVeSyk gksuk gSA
ge unh ds iq=k gSaA cSBs unh ds
ØksM+ esaA
va'k&3 og c`gn~ Hkw[kaM ls gedks feykrh
vkb,] dfork dh vxyh iafDr;k¡ i<+ ysaA gSA
vkSj og Hkw[kaM viuk firj gSA
n~ohi gSa --- Hkw[kaM viuk firj gSA
izlax % bl va'k esa dfo us Hkw[kaM dks firk ds :i esa ns[kus dh ckr dgh gSA
O;k[;k % dfork dh bu iafDr;ksa esa dfo fiQj ls ;kn fnykrk gS fd ^n~ohi gSa geA* vkSj
blds lkFk gh ;g ?kks"k.kk djrk gS fd n~ohi cuuk vfHk'kki ;k vkdfLed ?kVuk ugha gS]
cfYd ;g mldh fu;fr dk ifj.kke gSA vFkkZr n~ohi gksuk mlds HkkX; esa igys ls gh
fu/kZfjr gSA dfo us bu iafDr;ksa esa iqu% unh dks ek¡ vkSj n~ohi dks iq=k ds :i esa fpf=kr
fd;k gSA ;gk¡ n~ohi dks unh ds eè; esa ,sls fn[kk;k x;k gS tSls ek¡ vius f'k'kq dks xksn
esa fy, cSBh gksA dfo viuh igys dgh ckr dks fiQj ls nqgjkrs gq, dgrk gS fd n~ohi
unh ds iq=k gSaA ftl izdkj ek¡ vius f'k'kq dks xksn esa lesVs Hkh jgrh gS] mlh izdkj unh
ds eè; esa n~ohi fn[kkbZ nsrs gSaA

fganh 89
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
vkius ns[kk gksxk fd unh ds
chp esa jsr dk FkksM+k mHkjk
gqvk fgLlk] tks }hi ds :i
esa fn[kkbZ nsrk gS] og unh ds
fVIi.kh nksuksa fdukjksa ij nwj rd iQSyh
gqbZ Hkwfe ls Hkh tqM+k gksrk gSA
dfo ladsr djrk gS fd unh
:i&vkdkj nsdj }hi dks
fufeZr gh ugha djrh gS cfYd
mls ml foLr`r Hkw&[kaM ls Hkh
feykus dk Hkh dke djrh gS fp=k 6-3% o`{k vkSj unh
ftldk og vVwV va'k gSA bl
dfork esa tSls unh& ek¡ vkSj laLÑfr rFkk }hi& iq=k vkSj O;fÙkQRo ds izrhd gSa] oSls gh
Hkw[kaM&firk vkSj lekt ds izrhd gSaA dfork esa dfo us ek¡] firk vkSj iq=k dk ,d
ikfjokfjd :id fy;k gSA tSls ek¡
f'k'kq dks tUe ns d j mldk
ikyu&iks"k.k djrh gS vkSj mldk
ifjp; firk ls djkrh gS mlh izdkj
unh Hkh }hi dk fuekZ.k djrh gS
vkSj mls foLr`r Hkw[kaM ls feykrh
gSA tSls iq=k ls firk dk lac/a tSfod
gksrk gS mls ikyus dk izkFkfed
nkf;Ro ek¡ dk gh gksrk gSA oSls gh
}hi Hkys gh foLr`r Hkw&[kaM dk
va'k gksrk gS ysfdu mls }hi ds :i fp=k 6-4% ek¡&cPps
esa fufeZr djus dk Hkkj unh gh mBkrh gSA Hkw[kaM }hi dk fuekZ.k ugha dj ldrs gSaA bl
dfork esa unh] }hi vkSj Hkw&[kaM ds izrhd dk ,d vkSj Lrj gSA bls Hkh ;gk¡ le> ysuk
vko';d gSA ftl izdkj unh] }hi dk fuekZ.k djrh gS vkSj mls foLr`r Hkw&[kaM ls tksM+rh
gS] mlh izdkj laLÑfr] O;fDrRo dk fuekZ.k djrh gS vkSj mls lekt ls tksM+rh gSA

ikBxr iz'u 6-3

lokZf/d mi;qDr fodYi pqudj fuEufyf[kr iz'uksa ds mÙkj nhft, %
1- unh ds ØksM+ esa cSBs gksus dh ckr fdlds fy, dgh x;h gS&
(d) f'k'kq ds ([k) ek¡ ds
(x) n~ohi ds (?k) firk ds

90 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
2- n~ohi dks fufeZr djus dk Hkkj gksrk gS&
(d) unh ij ([k) Hkw&[kaM ij
(x) lekt ij (?k) laLÑfr ij
fVIi.kh
va'k& 4
vkb,] dfork ds bl va'k dks ,d ckj i<+ ysa&
unh rqe --- laLdkj rqe nsukA
izlax % bl va'k esa dfo us unh dk izrhdkRed iz;ksx djrs gq, mldh fujarjrk dh ckr
ds lkFk mlds Hkh"k.kre :i /kj.k djus ij Hkh uohu l`tu vkSj n~ohi ds vfLrRo ds
iqu% vkdkj ysus dh ckr dgh gSA
O;k[;k % vki tkurs gSa fd bl dfork esa izrhdksa ds dbZ Lrj gSaA vkb, dfork ds bl unh] rqe cgrh pyksA
va'k dks fofHkUu izrhdksa ds lkFk tksM+ dj le>saA bu iafDr;ksa esa dfo unh ls fujarj cgrs Hkw[kaM ls tks nk; ge dks feyk gS]
jgus ds fy, dg jgk gS] D;ksafd unh ds izokgeku gksus ls gh n~ohi dk l`tu gksrk gSA feyrk jgk gS]
;g n~ohi unh ds rVksa ij iQSys foLr`r Hkw[kaM dks firk ds :i esa Lohdkj djrs gq, dgrk ek¡trh] laLdkj nsrh pyks%
gS fd ftl izdkj fdlh iq=k dks fojklr esa vius firk ls cgqr lh oLrq,¡ Lor% gh izkIr ;fn ,slk dHkh gks
gksrh jgh gSa] oSls gh gesa Hkh foLr`r Hkw[kaM ls og lc dqN izkIr gksrk jgk gSA ysfdu gesa rqEgkjs vkg~ykn ls ;k nwljksa ds fdlh
LoSjkpkj ls&vfrpkj
laLdkj nsus vkSj gekjs O;fDrRo dks fu[kkjus dk dke rks ek¡ gh dj ldrh gS vFkkZr~ ls&
laLÑfr vkSj ijaijk gh gekjk O;fDrRo fu[kkjus dk dk;Z djrs gSaA blfy, rqe gesa fu[kkjrh
vkSj laLdkj nsrh pyksA rqe c<+ks] Iykou rqEgkjk ?kj?kjk mBs]
vki tkurs gSa fd ufn;ksa esa ikuh vf/d c<+ tkus ls ;k fdUgha vojks/ksa ls ufn;ksa esa ck<+ ;g lzkrs fLouh gh deZuk'kk dhfr±uk'kk
?kksj
vk tkrh gSA dfork dh bu iafDr;ksa esa dfo us n~ohi ds ekè;e ls bu laHkkoukvksa dh vksj
dky& izokfguh cu tk;
ladsr djrs gq, dgk gS fd rqEgkjk Hk;adj :i Hkh gesa Lohdk;Z gSA ck<+ dk Hk;adj miQku rks gesa Lohdkj gS og HkhA mlh esa
vk tk, vkSj rqe lzksrfLouh vFkkZr fuf'pr ekxZ ls izokfgr gksus okyh u jgksA dgus dk jsr gks dj
vk'k; ;g gS fd izy; dh fLFkfr esa ge viuh igpku dks fLFkj ugha j[k ldrs gSaA unh fiQj Nusaxs geA tesaxs geA dgha
ds lkFk izokg esa cg tkus ls ge vius dks jksd ugha ldrs gSaA ysfdu n~ohi dk fo'okl fiQj iSj VsdsaxsA
gS fd unh ds izokg esa viuh igpku feVkdj cgrs gq, dHkh u dHkh ml ty izokg ls dgha fiQj Hkh [kM+k gksxk u;s O;fDRo
dk vkdkjA
Nudj bdV~Bs gksaxs vkSj viuk :i vkSj vkdkj ik,¡xsA fiQj ls viuh igpku cuk,¡xsA unh
ekr%] mls fiQj laLdkj rqe nsukA
dks ^ek¡* dgdj lacksf/r djrs gq, dfo dgrk gS fd rqe ml :i&vkdkj dks] ml
igpku dks fiQj ls laLdkj nsuk vkSj mls fiQj ls fu[kkjukA

ikBxr iz'u 6-4

lokZf/d mi;qDr fodYi pqudj iwNs x, iz'uksa ds mÙkj nhft, %
1. n~ohi dks nk; feyrk gSµ
(d) vkg~ykn ls ([k) ek¡tus ls
(x) laLdkj ls (?k) Hkw[kaM ls
fganh 91
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
2. dfork esa izrhd ds :i esa ugha gSµ
(d) O;fDr ([k) Hkw[kaM
(x) unh (?k) n~ohi
fVIi.kh ([k) Hkokuhizlkn feJ
lriqM+k ds ?kus taxy
vkius nloha d{kk esa izÑfr&lkSan;Z vkSj izÑfr
ds nksgu dh leL;k vk/kfjr dfork,¡ i<+h gSA
blh izdkj vusd dfo;ksa us izÑfr ds fofHkUu
:iksa dks dfork dk fo"k; cuk;k_ tSls&
lqfe=kkuanu iar] t;'kadj izlkn vkfnA Hkokuhizlkn
feJ dk uke lqurs gh ijaijk esa feV~Vh dh
lksa/h [kq'kcw vkSj izÑfr dh gfj;kyh cjcl
vk¡[kksa esa cl tkrh gSA feJth dh dforkvksa
dks i<+dj yxrk gS fd mudk thou izÑfr ds
dkiQh djhc jgk gSA vkb,] i<+rs gSa mudh
dfork ^lriqM+k ds ?kus taxy* ftls i<+dj eu
esa gjs&Hkjs taxy dh Nfo vk¡[kksa ds lkeus fp=k 6-5% Hkokuh izlkn feJ
thoar gks tkrh gSA

fØ;kdyki 6-2
ouksa dks cpkus ds fy, fd, tk jgs iz;klksa ds fo"k; esa vkius i<+k vkSj lquk gksxkA vius
vkl&ikl ds isM+ksa dks è;ku ls nsf[k, vkSj vius 'kCnksa esa fyf[k, fd ;s vkids fy, D;ksa
mi;ksxh gSa\
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6-5 ewy ikB

vkb, ^lriqM+k ds ?kus taaxy* dfork dks ,d ckj è;ku ls i<+ ysrs gSaA
va'k&1
lriqM+k ds ?kus taxyA

92 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
uhan esa Mwcs gq,&ls]
Å¡?krs vueus taxyA
>kM+ Å¡ps vkSj uhps]
pqi [kM+s gSa vk¡[k ehaps_
fVIi.kh
?kkl pqi gS] dkl pqi gS
ewd 'kky] iyk'k pqi gSA
cu lds rks /¡lks buesa]
/¡l u ikrh gok ftuesa
lriqM+k ds ?kus taxy
Å¡?krs vueus taxyA
edfM+;ksa ds tky eq¡g ij]
vkSj lj ds cky eq¡g ij
ePNjksa ds na'k okys]
nkx dkys&yky eq¡g ij]
okr&>U>k ogu djrs]
pyks bruk lgu djrs]
d"V ls ;s lus taxy]
'kCnkFkZ
uhan esa Mwcs gq, ls vueuk ¾
mnkl
Å¡?krs vueus taxyA ewd pqi¾
okr ¾
gok] ok;q
va'k&2 >a>k ¾
vk¡/h
vxe ¾
u pyus okyk
vtxjksa ls Hkjs taxyA fuf'pUr ¾
fpark jfgr] csfiQØ
vxe] xfr ls ijs taxy fotu ¾
tughu] ,dkar
lkr&lkr igkM+ okys] fu>Zj ¾
>juk
iaNh ¾
i{kh] fpfM+;k
cM+s NksVs >kM+ okys]
nwokZ ¾
,d ?kkl tks gjh vkSj
'ksj okys ck?k okys] liQsn nksuksa izdkj dh
xjt vkSj ngkM+ okys] gksrh gSA
dEi ls dudus taxy fdly; ¾ ikS/ksa ls fudyus okys
uhan esa Mwcs gq, ls u, iÙks] dksaiy
Å¡?krs vueus taxyA
bu ouksa ds [kwc Hkhrj]
pkj eqxsZ] pkj rhrj
iky dj fuf'pUr cSBs]
fotu ou ds chp cSBs]
>ksaiM+h ij iQwl Mkys
xksaM rxM+s vkSj dkysA

fganh 93
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
tcfd gksyh ikl vkrh]
ljljkrh ?kkl xkrh]
vkSj egq, ls yidrh
eÙk djrh ckl vkrh]
fVIi.kh xwat mBrs <ksy buds]
xhr buds] cksy buds
lriqM+k ds ?kus taxy
uhan esa Mwcs gq, ls
Å¡?krs vueus taxyA

va'k&3
/¡lks buesa Mj ugha gS]
ekSr dk ;g ?kj ugha gS]
mrj dj cgrs vusdksa]
dy&dFkk dgrs vusdksa]
unh] fu>Zj vkSj ukys]
bu ouksa us xksn ikysA
yk[k iaNh lkS fgju&ny]
pk¡n ds fdrus fdju ny]
>wers cu&iQwy] iQfy;k¡]
f[ky jgha vKkr dfy;k¡]
gfjr nwokZ] jDr fdly;]
iwr] ikou] iw.kZ jle;
lriqM+k ds ?kus taxy]
yrkvksa ds cus taxyA

6-6 vkb, le>sa

^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork ikBd dks izÑfr dh ,slh vdYiuh; nqfu;k esa ys tkrh
gS tks euksje lkSan;Z vkSj vk'p;Z ls Hkjh gSA bl dfork esa lriqM+k ds taxy dk thoar
o.kZu gSA ;g dfork vius y;kRed izokg ds fy, fo'ks"k :i ls ljkgh tkrh gSA
Hkokuhizlkn feJ dh ^lriqM+k ds ?kus taxy* ,d ekfeZd dfork gSA eè; Hkkjr dk ;g
taxy viuh tSfod lEink ds fy, cgqr izfl¼ gSA dfo us tho&txr ds chp euq"; dh
mifLFkfr dks cgqr rVLFkrk ls mdsjk gSA mUgksaus cgqr [kkeks'kh ls gesa ;g le>k;k gS fd
i`Foh lHkh thoksa dk vkJ; gSA euq"; bu lHkh thoksa esa ls ,d izk.kh gSA iwjh dfork dh
cukoV okfpd 'kSyh esa gSA viuh Åijh cqukoV ls ;g dfork ,d f'k'kq xhr dk vkuan
nsrh gSA vkb,] bl dfork ds vFkZlalkj dh ,d ckj lSj djrs gSaA
94 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
va'k&1
lriqM+k ds ?kus taxy ----- Å¡?krs vueus taxyA
O;k[;k
vkb,] dfork ds bl va'k dks ,d ckj fiQj ls i<+ ysaA fVIi.kh

izlax % dfo us bl va'k esa taxy dh fofo/rk vkSj taxy ds ;FkkFkZ dk fp=k.k fd;k gSA
O;k[;k % dfo fcuk fdlh Hkwfedk ds gesa ?kus taxy esa izos'k djkrs gSaA lriqM+k ,d laKk
ds :i esa izdV gksrk gSA ysfdu T;ksa&T;ksa ge dfork esa mrjrs gSa] mldh uohu fo'ks"krk,¡
gesa eqX/ djrh pyrh gSaA ou dh l?ku gfj;kyh uhan esa Å¡?krh gqbZ yx jgh gSA ;g taxy
viuh fuf'pUrrk esa Mwck gqvk gSA ;kuh taxy dk uhjo okrkoj.k uhan esa rYyhu gSA dfo
us bu iafDr;ksa esa gesa ;g Hkh lans'k fn;k gS fd vki bl vj.; esa cxSj fdlh ck/k ds
izos'k djsaA gLr{ksi ls taxy dh uhan [kqy tk,xhA
vkxs dfo lriqM+k ds taxy dk vk¡[kksa ns[kk gky c;ku djrs gSaA taxyh >kfM+;k¡ dqN NksVh lriqM+k ds ?kus taxyA
gSa vkSj dqN Å¡phA taxy vkSj >kM+ ,d gh vj.; ds nks vfuok;Z fgLls gSaA ogk¡ ?kkl vkSj uhan esa Mwcs gq, ls]
dkl Hkh cgqrk;r esa gSaA blh ds chp 'kky vkSj iyk'k ds isM+ksa dk vUrghu flyflyk gSA Å¡?krs vueus taxyA
ysfdu 'kky ds isM+ Hkh bl lriqM+k ds taxy esa pqipki fcuk fdlh dksykgy ds [kM+s gSaA >kM+ Å¡ps vkSj uhps]
mlds lax&iM+ksl esa iyk'k dk tks isM+ gS] og Hkh ekSu /kj.k fd, gq, gSA o`{k ijaijk esa pqi [kM+s gSa vk¡[k ehaps_
iyk'k ,d ifo=k oSfnd isM+ gSA fofo/ laLdkjksa esa iyk'k ds iÙks vkSj mldh Vgfu;k¡ dke ?kkl pqi gS] dkl pqi gS
ewd 'kky] iyk'k pqi gSA
esa vkrs gSaA blhfy, dfo dh ;g vfHkyk"kk gS fd rfud Bgj dj blesa ^/¡lks*A bldh
cu lds rks /¡lks buesa]
euksjerk dks vk¡[kksa esa Hkj yksA taxy dh gok Hkh blesa lglk ugha izos'k dj ikrh gSA /¡l u ikrh gok ftuesa
bl lq[kn n`'; ds ckn dfo taxy ds dBksj vkSj Mjkous i{k dh vksj gekjk è;ku vkÑ"V lriqM+k ds ?kus taxy
Å¡?krs vueus taxyA
djrs gSaA fdlh Hkh flDds ds nks igyw gksrs gSaA gfj;kyh dh xksn esa Hkh dqN Mjkous iy
cSBs gq, gSaA bl euksgkjh taxy esa edfM+;ksa dh fofo/ iztkfr;k¡ Hkh gSaA taxy esa bu edfM+;ksa ds tky eq¡g ij]
edfM+;ksa ds jgL;e; tkys muds LokHkkfod ?kj gSaA ePNjksa dh fHkufHkukgV vkSj na'k bl vkSj lj ds cky eq¡g ij
ePNjksa ds na'k okys]
taxy dk ;FkkFkZ gSA bl taxy ds 'kkar okrkoj.k esa dfo rst gok] ikuh] vk¡/h ls Hkh
nkx dkys&yky eq¡g ij]
gekjk ifjp; djkrs gSaA dfork esa taxy dk :i vkSj jax fofo/ ekSle esa vius okr&>U>k ogu djrs]
vyx&vyx rsoj esa izdV gqvk gSA blfy, feJth dk ;g taxy ,d jl ugha gSA ;g pyks bruk lgu djrs]
cgq:fi;k gSA ;g taxy vtxjksa dh mifLFkfr ls Hkh le`¼ gSA d"V ls ;s lus taxy]
uhan esa Mwcs gq, ls
Å¡?krs vueus taxyA
ikBxr iz'u 6-5
1. taxy esa D;k pqi ugha gS&
(d) iyk'k ([k) dkl
(x) gok (?k) ?kkl
2. dfork ds bl va'k esa taxy esa fdldk fp=k ugha fn[kkbZ nsrkµ
fganh 95
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
(d) edfM+;ksa ds tky dk ([k) gksyh ds R;ksgkj dk
(x) ePNjksa ds na'k dk (?k) fgju&ny dk
va'k&2
fVIi.kh vtxjksa ls ----- vueus taxy
izlax % dfo us bl va'k esa taxy
dh Hk;adjrk vkSj mlesa euq"; dh
mifLFkfr dk fp=k.k fd;k gSA
vtxjksa ls Hkjs taxyA O;k[;k % taxy vkSj igkM+ ,d
vxe] xfr ls ijs taxy nwljs ds iwjd gksrs gSaA bu taxyksa dh
lkr&lkr igkM+ okys] vksV esa igkM+ksa dh lekukUrj dbZ
cM+s NksVs >kM+ okys]
iafDr;k¡ iQSyh gqbZ gSAa blhfy, lriqMk+
'ksj okys ck?k okys]
xjt vkSj ngkM+ okys] ds bl taxy dks ^^lkr&lkr igkM+
dEi ls dudus taxy okys** dgk x;k gSA ;kuh ouLifr
uhan esa Mwcs gq, ls ds lkFk igkM+ dk ;g laxe bls
Å¡?krs vueus taxyA nqyZHk cukrk gSA igkM+kas dh bu fp=k 6-6% ck?k vkfn tkuoj ,d lkFk
bu ouksa ds [kwc Hkhrj] J`a[kykvksa esa flag dh mifLFkfr gekjs
pkj eqxsZ] pkj rhrj eu esa dkSrwgy vkSj Hk; nksuksa iSnk djrh gSA 'ksj dh vkokt ouSys okrkoj.k dks vkSj
iky dj fuf'pUr cSBs] LokHkkfod cuk nsrh gSA tc dfo us Å¡?krs taxy esa izos'k fd;k rc mlus bl èofu dh
fotu ou ds chp cSBs] dYiuk ugha dh FkhA ysfdu ;g taxy fofo/ vkoktksa dk vtk;c?kj gSA bu fgald i'kqvksa
>ksaiM+h ij iQwl Mkys
ds chp etcwr dn&dkBh ds ,d xksaM ls eqykdkr gksrh gSA dfo ds vuqlkj taxy gh
xksaM rxM+s vkSj dkysA
tcfd gksyh ikl vkrh] mlds thou dk vk/kj gSA lriqM+k dk taxy ekuks mlesa ,dkdkj gks x;k gSA eqxsZ vkSj
ljljkrh ?kkl xkrh] rhrj mlds ?kj dh 'kksHkk c<+krs gSaA mldh >ksiM+h taxy dh gh phtksa ls fufeZr gSA egq,
vkSj egq, ls yidrh dh lqxa/ ls mldh >ksiM+h lqokflr gSA gksyh dk mYykl vkSj eLrh taxy ds dBksj
eÙk djrh ckl vkrh] okrkoj.k dks LofIuy cuk nsrs gSaA yssfdu ;gk¡ è;ku nsus ;ksX; ckr ;g gS fd euq"; dh
xwat mBrs <ksy buds] mifLFkfr ls lriqM+k dk taxy jkspd vkSj vkuane; gks x;k gSA
xhr buds] cksy buds
lriqM+k ds ?kus taxy
uhan esa Mwcs gq, ls ikBxr iz'u 6-6
Å¡?krs vueus taxy
1- ou esa dkSu fuf'par gSµ
(d) eqxsZ ([k) rhrj (x) xksaM (?k) >ksaiM+h
2- dfork esa fuEu esa ls dkSu&lh fo'ks"krk xksaM tutkfr;ksa dh ugha gSµ
(d) mUgksaus eqxsZ vkSj rhrj ikys gq, gSa
([k) >ksaiM+h ij iwQl Mky j[kk gSA
(x) os rxM+s vkSj dkys gSaA
(?k) os vueus jgrs gSa fganh
96
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
va'k&3
/¡lksa buesa --- cus taxyA
izlax % dfo bu va'kksa esa taxy dh mi;ksfxrk vkSj ekuo thou esa buds egRo dks
mn~?kkfVr djrk gSA fVIi.kh
O;k[;k % vUr esa] dfo us bl taxy dks gekjs fy, vR;Ur ekuoh; vkuane; Lo:i
esa izLrqr fd;k x;k gSA taxy gh gekjs izk.kok;q dk vk/kj gSA ;s o"kkZ ou gekjs thou ds
fy,] gekjs iks"k.k ds fy, cgqr mi;ksxh gSaA blhfy, dfo us bl taxy gekjs thou dk
vk/kj ekuk gSA ;s ekSr dk ?kj ugha gSA
izk.knkf;uh ufn;k¡ bUgha taxyksa vkSj igkM+ksa ls vkdkj xzg.k djrh gSaA ;s unh] fu>Zj vkSj
/¡lks buesa Mj ugha gS]
ukys taxy dks [kwclwjr cukrs gSaA lkjs i;ZVu dsanz bUgha ty /kjkvksa ds vklikl gksrs gSaA ekSr dk ;g ?kj ugha gS]
ifjanksa dh pgpgkgV vkSj ufn;ksa dh mnxe Hkwfe Hkh bUgha taxyksa esa gSA vj.;] vHk;kj.; mrj dj cgrs vusdksa]
vkSj i{kh fcgkjksa ds ,d&nwljs ds ljksdkj gksrs gSaA dfork ds var esa dfo dk eu Hkh dy&dFkk dgrs vusdksa]
fgju&ny ds lkFk dqyk¡ps Hkjus yxrk gS fofo/o.khZ ifjanksa ds lax fopj.k djus yxrk gSA unh] fu>Zj vkSj ukys]
ouSys iq"iksa ds lax >weus yxrk gSA jkr dh LoPN pk¡nuh dh dYiuk esa vB[ksfy;k¡ djus bu ouksa us xksn ikysA
yk[k iaNh lkS fgju&ny]
yxrk gSA u, iÙks vkSj gfjr nwokZ dfork ds var esa ,d lEeksgudkjh vkSj euksje okrkoj.k
pk¡n ds fdrus fdju ny]
dh l`f"V djrs gSaA ,sls yrk;qDr taxy ls ge fonk ysrs gq, ÑrKrk ls Hkj mBrs gSaA ;g >wers cu&iQwy] iQfy;k¡]
,d vkj.;d dfork gSA ouLifr ls iwjh l`f"V dk ,d ikou fj'rk gSA taxy dk nnZ f[ky jgha vKkr dfy;k¡]
feJth f'kn~nr ls le>rs gSaA blhfy, bl dfork esa os i;kZoj.k ds izoDrk ds :i esa gfjr nwokZ] jDr fdly;]
fn[kkbZ nsrs gSaA os dgha mins'kd ds :i esa izdV ugha gSaA blhfy, ;g ,d lkoZdkfyd iwr] ikou] iw.kZ jle;
lkSan;Z dh dkyt;h dfork gSA lriqM+k ds ?kus taxy]
yrkvksa ds cus taxyA

ikBxr iz'u 6-7

1- dfo lriqM+k ds taxy dks ekSr dk ?kj ugha ekurs] D;ksafdµ
(d) ;g cgqr ?kuk gS ([k) ;g futZu gS
(x) ;g 'kkar gS (?k) ;g lHkh dk ikyu djrk gS
2- taxy us fdls vius xksn esa ikyk gSµ
(d) unh ([k) >juk
(x) ukys (?k) unh] >jus vkSj ukys dks

6-7 Hkko&lkSan;Z ,oa f'kYi&lkSan;Z

(d) lriqM+k ds taxyksa esa ,d xgu fuLrC/rk vFkkZr~ 'kkafr gSA lc dqN vylk;k&lk]
vueuk&lk gSA dgha vkleku dks Nwrs gq, 'kky ds isM+ gSa] rks dgha os vkM+s&frjNs

fganh 97
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
csrjrhc <ax ls iQSy dj iaxMafM;ksa ds fcydqy djhc vk x, gSaA ;s taxy brus
l?ku gSa fd buesa gok Hkh izos'k ugha dj ikrh gSA dfo bu taxyksa esa /¡lus ds fy,
dgdj fuHkZ;rk dk lans'k nsrk gSA
([k) bu taxyksa esa vusd unh] fu>Zj vkSj ukys cgrs gSa vkSj iaNh] iQwy] dfy;k¡ vkSj gjh
fVIi.kh
?kkl budh 'kksHkk c<+krh gSA taxyksa dh 'kksHkk] lq"kek buesa izos'k djus dh vkdka{kk
Hkh txkrh gSA ;s taxy vtxjksa] ck?kksa vkSj nqxZe igkM+ksa ls Hkh Hkjs iM+s gSaA ysfdu
euq"; ogh gS tks bldk lkgliwoZd lkeuk djs vkSj blesa izos'k djs vFkkZr~ ,d vksj
taxy esa lkSan;Z fc[kjk iM+k gS vkSj nwljh vksj Hk; vkSj dfBukbZ Hkh gSA
(x) isM+] unh] igkM+ vkSj gok gekjs lkFkh gSaA ge bu ij fuHkZj gSaA buds fcuk ekuo
tkfr dk vfLrRo gh [krjs esa gSA bUgha ls gekjk i;kZoj.k curk gSA i;kZoj.k izÑfr
dk vewY; migkj gSA viuh larqfyr ftanxh ds fy, euq"; isM+&ikS/ksa] ty] ok;q]
ioZr] tho tarqvksa vkfn ij fuHkZj gS] fiQj Hkh T+;knk&ls&T+;knk lqfo/kvksa ds Hkksx ds
ykyp esa og ouksa dk va/k/qa/ nksgu djrk vk jgk gSA bldk nq"ifj.kke izkÑfrd
vkink,¡ tSls ck<+] Hkwdai] lw[kk vkfn gSaA
(?k) ^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork dks i<+rs gq, vkius vuqHko fd;k gksxk fd blesa
vke cksypky dh Hkk"kk dk iz;ksx fd;k x;k gSA dfo us ljy vkSj izokge;h Hkk"kk
dk iz;ksx fd;k gS ftlesa y;kRedrk Hkh gSA
(Ä) vkius ;g Hkh è;ku fn;k gksxk fd bl dfork esa n`';kRedrk gS vFkkZr~ bldh
iafDr;ksa esa vusd fp=k gSa tks dfork dks n`';kRed cukrs gSaA lkFk gh blesa fp=kksa
dk dke djrh gSaA
(p) ekuohdj.k vyadkj Hkh gSA tSls&>kM+ Å¡ps vkSj uhps pqi [kM+s gSa vk¡[k ehapsA
^lriqM+k ds ?kus taxy* ,d ,slh dfork gS ftlesa isM+] yrk] gok] iÙkksa] unh] fu>Zj
dks euq"; ds :i esa fpf=kr fd;k x;k gSA lkfgR; dh Hkk"kk esa bls ^ekuohdj.k
vyadkj* dgrs gSaA vFkkZr~ tks ekuo ugha gS] tM+ gSµdYiuk 'kfDr ls mls ekuo
tSlk O;ogkj djrs fn[kkukA feJth us lriqM+k ds taxy ds izkÑfrd lkSan;Z dks
n'kkZus ds fy, bu taxyksa dk ekuohdj.k fd;k gSA

lriqM+k jk"Vªh; vHk;kj.;

lriqM+k jk"Vªh; vHk;kj.; Hkkjr ds eè; izns'k jkT; ds varxZr gks'kaxkckn ftys esa fLFkr
gSA ;g 524 oxZ fd-eh- ds {ks=k esa iQSyk gqvk gSA ;g 1981 bZ- esa LFkkfir fd;k x;k
FkkA jk"Vªh; vH;kj.; dk bykdk nqxZe gSA blds varxZr cyqvk iRFkj pksfV;ksa] ladh.kZ
?kkfV;ksa] ukyksa vkSj ?kus taxyksa ds bykds gSaA bl m|ku esa 1350 ehVj Å¡ps /wix<+
f'k[kj Hkh gSa vkSj likV eSnku Hkh gSaA ;g tSo fofo/rk esa cgqr le`¼ gSA ;gk¡ oU;
i'kqvksa esa ck?k] rsanqvk] lkaHkj] phry] uhyxk;] dkyk fgj.k vkfn ik, tkrs gSaA ;gk¡
if{k;ksa dh vusd iztkfr;k¡ Hkh ikbZ tkrh gSaA ftuesa /us'k vkSj eksj izeq[k gSaA

98 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork f'kykys[k ij vej
dfo Hkokuh izlkn feJ dh dkyt;h jpuk ^lriqM+k ds ?kus taxy* vc fdrkcksa rd
gh lhfer ugha jg xbZ gSA ;g dfork cSrwy ftys esa ftl LFkku ij cSBdj fy[kh xbZ
Fkh] ogk¡ mls ,d f'kykys[k ij vafdr djokdj ges'kk ds fy, vej dj fn;k x;k fVIi.kh
gSA feJ us o"kZ 1939 bZ- esa cSrwy 'kgj ls lVs lksukgkjh igkM+ ij cSBdj ;g dfork
fy[kh FkhA ml le; cnuwj (vc cSrwy) 'kgj taxyksa ds chpksa&chp clk gqvk FkkA
vkt ;g taxy 20 fdyksehVj nwj ljd pqdk gSA vkt ds gkykr esa feJth dh ;g
dfork ^lriqM+k ds ?kus taxy* gfj;kyh vkSj isM+ cpkus ds fy, izsj.kk nsus dk
egÙoiw.kZ dk;Z dj ldrh gSA bl f'kykys[k ls vkus okyh ihf<+;ksa dks bl {ks=k ds
vrhr dh tkudkjh feysxh vkSj os blls izsj.kk ysdj isM+ cpkus o yxkus dk ladYi
ys ldsaxsA

6-8 vkius D;k lh[kk

1- ^unh ds }hi* dfork esa izrhdksa ds ekè;e ls ,d vksj unh ls n~ohi cuus dh lgt
izfØ;k dk fp=k.k gS nwljh vksj laLÑfr ds ekè;e ls O;fÙkQRo fuekZ.k dh izfØ;k dk
Hkh izLrqrhdj.k gSA
2- ^unh* dk iz;ksx ^ek¡* vkSj laLÑfr ds vFkZ esa] ^}hi* dk f'k'kq vkSj O;fÙkQRo ds vFkZ
esa vkSj ^Hkw[kaM* dk firk vkSj leku ds vFkZ esa iz;ksx gqvk gS vFkkZr~ dfork esa izrhdksa
dk ,d Lrj izkÑfrd vkSj nwljk ekuoh; gSA nksuksa feydj izÑfr vkSj euq"; ds laca/
dks Li"V djrs gSaA
3- ^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork esa taxy dh fofo/rk] Hk;adjrk vkSj mi;ksfxrk dk
vadu gSA
4- blesa vke cksypky dh Hkk"kk dk iz;ksx gqvk gS rFkk Hkk"kk ljy vkSj izokge;h gSA
n`';kRedrk loZ=k fo|eku gSA
5- izkÑfrd lkSan;Z esa ekuohdj.k vyadkj dk lqanj iz;ksx gqvk gSA

6-9 lh[kus ds izfriQy

l vius ifjos'kxr vuqHkoksa ij viuh Lora=k vkSj Li"V jk; O;Dr djrs gSaA
l ubZ jpuk,¡ i<+dj mu ij lkfFk;ksa ls ckrphr djrs gSaA
l jkst+ejkZ ds thou ls vyx fdlh ?kVuk@fLFkfr&fo'ks"k esa Hkk"kk dk dkYifud vkSj
l`tukRed iz;ksx djrs gq, fy[krs gSa_ tSls&cxSj isM+ksa dk 'kgj] ikuh ds fcuk ,d
fnuA

fganh 99
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
l fofHkUu lkfgfR;d fo/kvksa dks i<+rs gq, muds lkSan;Z i{k ,oa O;kdjf.kd
lajpukvksa ij ppkZ djrs gSaA
l izkÑfrd] lkekftd ,oa lkaLÑfrd eqn~nksa] ?kVukvksa ds izfr viuh izfrfØ;k dks
cksydj@fy[kdj O;Dr djrs gSaA
fVIi.kh
l fganh Hkk"kk ,oa lkfgR; dh ijaijk dh le> fy[kdj] cksydj ,oa fopkj&foe'kZ
ds ekè;e ls vfHkO;Dr djrs gSaA

6-10 ;ksX;rk foLrkj

(d) dfo&ifjp; % lfPpnkuan ghjkuan okRL;k;u ^vKs;*

fgUnh lkfgR; esa ^vKs;* uke ls izfln~/ gSaA mudk tUe dq'khuxj] mÙkj izns'k esa 07 ekpZ]
1911 dks gqvk FkkA muds cpiu ds dqN o"kZ y[kuÅ] Jhuxj vkSj tEew esa chrsA mudh
izkjfEHkd f'k{kk vaxzsth vkSj laLÑr esa gqbZA os vkjaHk esa foKku ds fo|kFkhZ FksA fo|kFkhZ esa
Lukrd djus ds ckn mUgksaus ,e-,- vaxzsth esa izos'k fy;kA ysfdu Økafrdkjh vkanksyu esa
Hkkx ysus ds dkj.k mUgsa viuk vè;;u chp esa gh NksM+uk iM+kA
vKs; us ns'k&fons'k dh vusd ;k=kk,¡ dhA os dq'ky laiknd FksA mUgksaus ^uoHkkjr VkbEl*
ds vykok ^lSfud*] ^fo'kky Hkkjr*] ^izrhd*] ^u;k izrhd* vkfn vusd lkfgfR;d
i=k&if=kdkvksa dk laiknu fd;kA fganh ds izfln~/ lekpkj lkIrkfgd ^fnueku* ds os
laLFkkid laiknd FksA ^lIrd* ijaijk dk lw=kikr djrs gq, mUgksaus rkj lIrd] nwljk
lIrd] rhljk lIrd dk lEiknu fd;kA izR;sd lIrd esa lkr dfo;ksa dh dfork,¡
lax`ghr gSa tks vius ;qx dh dkO;&psruk dks izdV djrh gSaA
vKs; us dfork ds lkFk dgkuh] miU;kl] ;k=kk&o`Ùkkar] fuca/] vkykspuk vkfn vusd
fo/kvksa esa ys[ku dk;Z fd;kA 'ks[kj % ,d thouh] unh ds }hi] vius&vius vtuch
(miU;kl)] vjs ;k;koj jgsxk ;kn] ,d cw¡n lglk mNyh (;k=kk&o`Ùkkar)] f=k'kadq]
vkReusin (fuca/)] foiFkxk] ijaijk] dksBjh dh ckr] 'kj.kkFkhZ] t;nksy vkSj ;s rsjs izfr:i
(dgkuh laxzg) izeq[k jpuk,a gSaA
vKs; izÑfr&izse vkSj ekuo&eu ds varjn~oan~o ds dfo gSaA mudh dfork esa O;fÙkQ dh
Lora=krk dk vkxzg vkSj ckSn~f/drk dk foLrkj gSA mUgksaus 'kCnksa dks u;k vFkZ nsdj fganh
dkO;&Hkk"kk dk fodkl fd;kA mUgsa lkfgR; vdkneh] Hkkjr Hkkjrh lEeku vkSj Hkkjrh;
KkuihB vkfn lkfgR; ds vusd iqjLdkj feysA

([k) Hkokuh izlkn feJ

Hkokuh izlkn feJ dk tUe 1914 bZ- esa gqvk FkkA mUgksaus ^dYiuk* uked if=kdk dk
laiknu fd;k vkSj vkdk'kok.kh esa lsokjr jgsA os xk¡/h th ds vfgalkoknh fopkjksa ls cgqr
100 fganh
 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ ekWM;wy - 1
dfork iBu
izHkkfor FksA ukSdjh ls vodk'k ikus ds ckn mUgksaus xka/h&lkfgR; ds laiknd eaMy ds
lnL; ds :i esa Hkh dke fd;kA lu~ 1985 bZ- esa mudk fu/u gks x;kA
Hkokuh izlkn feJ dk thou lknxhiw.kZ FkkA mUgksaus dfork esa Hkh lgt] ljy vkSj
cksypky dh Hkk"kk dk iz;ksx fd;k gSA vke cksypky dh Hkk"kk esa ckrphr ds vankt esa
fVIi.kh
dfork djus ds fy, os ubZ dfork ds dfo ds :i esa tkus tkrs gSaA y;kRedrk mudh
dfork dh izeq[k fo'ks"krk gSA mudh ^xhr&iQjks'k* 'kh"kZd dfork cgqr vf/d ljkgh xbZ
gSA ^vuke rqe vkrs gks*] ^f=kdky laè;k*] ^ifjorZu ft,*] ^eku ljksoj fnu*] ^dkyt;h*]
^xhriQjks'k* vkfn mudh izeq[k dkO;&Ñfr;k¡ gSaA

6-11 ikBkar iz'u

1- ^unh ds }hi* esa ^unh* fdldk izrhd gS\ Li"V dhft,A
2- n~ohi dks vkdkj nsus esa unh dh D;k Hkwfedk gS\ Li"V dhft,A
3- unh ds izy;adkjh :i dk o.kZu D;ksa fd;k x;k gS\ mYys[k dhft,A
4- ^unh ds n~ohi* dfork dk ewy lans'k D;k gS\ o.kZu dhft,A
5- n~ohi ds ekè;e ls vki O;fDrRo&fuekZ.k ds fy, dkSu&lh f'k{kk izkIr djrs gSa\
mnkgj.k }kjk izLrqr dhft,A
6- unh] }hi vkSj Hkw[kaM dh rqyuk fdu phtksa ls dh gS\ ikB ds vk/kj ij Li"V
dhft,A
7- fuEufyf[kr dks yxHkx 50 'kCnksa esa Li"V dhft,%
(d) unh vkSj ek¡
([k) Hkw[kaM vkSj firk
(x) n~ohi vkSj iq=k
8- vkids O;fDrRo dks fu[kkjus esa ftu yksxksa us egRoiw.kZ ;ksxnku fn;k mlds ckjs esa
fyf[k,A
9- ^unh ds }hi* dfork ds f'kYi&lkSan;Z dk o.kZu dhft,A
10- fuEufyf[kr iafDr;ksa ds vk'k; Li"V dhft, %
(d) lc xksykb;k¡ mldh x<+h gSaA
([k) D;ksafd cguk jsrk gksuk gSA
11. lriqM+k ds ?kus taxy eas gok D;ksa ugha izos'k dj ikrh\
12. dfo us bu taxyksa esa fdu&fdu d"Vksa dks lgu djus dh ckr dgh gS\

fganh 101
 ekWM;wy - 1 u;h dfork % vKs; vkSj Hkokuhizlkn feJ
dfork iBu
13. dfo us lriqM+k ds taxyksa esa ,slk D;k ns[kk fd os mls ekSr dk ?kj ugha ekurs\
14. ^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork dk ewy dF; Li"V dhft,A
15. ^lriqM+k ds ?kus taxy* dfork ds lkSan;Z ds rhu fcanqvksa dks vius 'kCnksa esa js[kkafdr
dhft,A
fVIi.kh
16. ^ou gSa rks ge gSaµ* bl fo"k; ij rdZ lfgr vius fopkj izLrqr dhft,A

6-12 mÙkjekyk
cks/ iz'uksa ds mÙkj 6.1
1. (d)
2. (d)
3. ([k)

ikBxr iz'u ds mÙkj

6.1 1. ([k) 2. (?k)
6.2 1. (x) 2. (x)
6.3 1. (x) 2. (d)
6.4 1. (?k) 2. (d)
6.5 1. (x) 2. ([k)
6.6 1. (x) 2. (?k)

6.7 1. (?k) 2. (?k)

102 fganh