Anouba Manupuri MIL

’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—- Δ˙À¬ı˛—
¤˜ ’±˝◊ ¤˘ Ù¬±˝◊ÀÚ˘ ˝◊˚˛±¬ı˛ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ flv¡±˙
Œ‡±˜øÊ√ÚÊ√¬ı±
„√√±ø¬ı˛˚˛±Ú¬ı˜ ˝◊À¬ıÀÓ¬±•§œ
ŒÔe≈Ê√˜ fl¡±˘±‰¬±μ
’Sê˜ Î¬0 ‰¬f˜øÌ
›˝◊Ú±˜ Ú˚˛Ú˜øÌ
’±¸±˜ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú fl¡±Î◊¬øk˘

&ª±˝√√±È¬œ
ANOUBA MANIPURI WARENG-SHOIRENG : A textbook
of Manipuri MIL, for Class XII, prepared/approved by Assam
Higher Secondary Education Council and published by the
Assam State Textbook Production and Publication Corporation
Ltd., Guwahati on behalf of Govt. of Assam.
FREE TEXTBOOK
© Assam Higher Secondary Education Council
ALL RIGHTS
First Edition : 2011 RESERVED
Second Edition : 2018
 No part of this publication
may be reproduced, stored
in a retrieval system or
transmitted, in any form or
Printed on 70 GSM paper by any means, electronic,
mechanical, photocopying,
recording or otherwise
Cover paper : 165 GSM without the prior permis-
sion of the publisher.
Cover artist : Bhaskar Jyoti Dutta
Published by : The Assam State Textbook Production and

Publication Corporation Limited on behalf of
Govt. of Assam for free distribution.
Prepared by : Assam Higher Secondary Education Council,

Bamunimaidam, Guwahati
Printed at – Capital Offset Press

Dhirenpara, Guwahati-25
ª±À˝√√Ã√±fl¡
’±¸±˜ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú fl¡±Î◊¬øk˘Ú± ø˙ißø¬ı¬ı˛fl¡¬Û± ˜Ó≈¬—˝◊iß±

ë’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛— Δ˙À¬ı˛—í [¤˜. ’±˝◊. ¤˘. Ù¬±˝◊ÀÚ˘ ˝◊˚˛±¬ı˛ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛
Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ flv¡±˙] Œfl¡Ã¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸ ¬Û≈ÀÔ±fl¡‰¬ø¬ı˛º ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸ National
Curriculum Framework- 2005 ·œ ·±˝◊√ ˘±˝◊Ú¬ı≈ fl≈¡¬ÛÆ± ‡ißÊ√¬ı˛·± ˜ø¸·œ
˜Ó≈¬— ˝◊iß± ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± Œ˝√√±»ÚΔÊ√º ˝√√±ißÚ± Ó¬•ß¬ı˛•§± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—, fl¡±Î◊¬øk˘ ’¬ı ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛
Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛Ú± ŒÙ¬±—¬ı± ë’¬Û≈Ú¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛— Δ˙À¬ı˛—í [¤˜.
’±˝◊. ¤˘. flv¡±˙-XI ’˜¸≈— XII] ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙— ’˜¸≈— ’±¸±˜ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ
¤Î≈¬Àfl¡˙Ú fl¡±Î◊¬øk˘·œ ’ÕÓ¬ Ó¬•ß˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ˜¬ı˛+ ›˝◊Ú± ’¸˜œ˚˛± ’˜ø√ ø˝√ø√μ·œ
ø¸À˘¬ı¸Úø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±¸≈ ΔÚÚÊ√ø‡º ’ÀÚÃ¬ı± ø¸À˘¬ı¸fl¡± ‰¬±iß¬ı±, ˜Õ˝√√À¬ı˛±˝◊ø˙—Ú±
‡„√√¬ı√± fl¡±iß·√¬ı± ˝√√œ¬ı˛˜ fl¡˚˛±¬ı≈ ‡ißÊ√¬ı˛·± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸√± ˝√√±¬Û‰¬ø¬ı˛º ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡
’ø¸Ú± ˜Õ˝√√À¬ı˛±˝◊ø˙—√± ‡¬ı˛√— ›˝◊¬ı˛¬ı¸≈ fl¡±iß¬ı± ¬Ûœ¬ı± „√√˜˘¬ıø√ Œ˝√√±»ÚÊ√˜Ú·œ
˜Õ˝√√ ˚˛±À~ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘ÃÊ√·øÚº
ª±À¬ı˛—, Δ˙À¬ı˛—ø˙—√± ø˙øÊ√ißø¬ı˛¬ı± ¬ıÚ±Ú ’˚˛±•§± ’˝◊¬ı±, ’˝◊¬ıœ ˜˙± ˜˙±·œ
’≈√ ’≈√˜ Ô˜Ê√ø¬ı˛º ’≈√˜ ›˝◊Ú˜fl¡ ¬ıÚ±ÚÚø‰¬—¬ı± ’ÕÓ¬ ’À˙±˚˛ ’„√√±˜ ˚˛±›¬ı˛•§±
ŒÔ±flv¡¬ı¸≈ Ó¬±fl¡¬Ûœ·øÚº ˜≈√¬Û”•§± ˜Ô—·œ ‡”»Ú˜√± ‰≈¬˜ÀÔ±#¡¬ı± Œ˝√√±»ÚÊ√·øÚº
Œ‡±˜øÊ√ÚÊ√ø¬ı˛¬ıø˙—
˚˛±›Ù¬˜ Ó¬±fl¡¬Û±
[’˝√√±√Ú¬ı± ˙¬ı˛n∏fl¡]
ª±À¬ı˛—
˝√√œ¬ı˛˜ ’˝◊¬ı± ˘±˜±˚˛
1º fl¡˘± ø¡ZÊ√˜øÌ Œ¬ı˙˜«± 9
2º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬… ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√√ 17
3º Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛— ¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝√√ 23
4º Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ ¤¸. fl‘¡¯∏ûÀ˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ 31
5º ’±¸±˜ ’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ø¬ıø¬ı˛ø= fl≈¡˜±¬ı˛ ¬ı¬ı˛n∏ª± 38
6º ˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±› ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ fl≈¡?À˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ 51
7º Œ˝√Ã√ øÊ√!¡œ ¸˜±Ê√±√ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— ’±˝◊. ¤¸. ‡±˝◊À√˜ 59
[’øÚq¬ı± ˙¬ı˛n∏fl¡]
1º ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú ª±—Õ‡˜˚˛≈˜ ŒÓ¬±˜À‰¬Ã ø¸—˝√√ 69
2º Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± „√√±ø¬ı˛˚˛±Ú¬ı˜ ˝◊À¬ıÀÓ¬±•§œ ø¸—˝√√ 80
[’U˜q¬ı± ˙¬ı˛n∏fl¡]
Δ˙À¬ı˛—
1º ø¬Û-Ô±À√±˝◊ ‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı± ø¸—˝√√ 93
2º Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈ ˘±˜±¬ı˜ fl¡˜˘ ø¸—˝√√ 100
3º ¬Û≈øk ø˝√√À√±˜ ˝√√ª±˝◊¬ı˜ Ú¬ı¡Zœ¬Û‰¬f ø¸—˝√√ 106
4º fl¡˜˘√± ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√√ 109
5º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝√√ 115
6º Δ˘-˘±—¬ı± ˘±˝◊|˜ ¸˜À¬ı˛f ø¸—˝ 121
7º Δfl¡¬ı˛±fl¡ ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ |œ¬ıœÀ¬ı˛Ú ø¸—˝√√ 129
8º ˜„√√±˘ ˙À·±˘À˙˜ Ò¬ı˘ ø¸—˝√√ 133
9º ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø˙~¬ı± ˜Ú˜ Œ¸Ã·±˝◊Ê√˜ ¬ıËÀÊ√ù´¬ı˛ ø¸—˝√√ 136
10º Œ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ Δ‡¬ı˛n∏øVÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ 141
ª±À¬ı˛—·œ ˙¬ı˛n∏fl¡
fl¡˘±
|œ ø¡ZÊ√˜øÌ Œ√¬ı˙•ú«±
[|œ ø¡ZÊ√˜øÌ Œ√¬ı˙•ú«± 1902 √± Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡ Ú±·˜¬Û±˘ ˝◊•Ù¬±˘√±

Œ¬Û±fl¡˝◊º ˜Ó¬œfl¡ ˜&Ì Δ˘¬ı± ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ ’˜ø√ fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜øÚº ’˝√√±Ú¬ı√± Deputy
Inspector of Schools ›˝◊¬ı˛•§√·œ D.M. fl¡À˘Ê√·œ øõ∂øk¬Û±˘ ›˝◊ø‡º ˜˝√√±fl¡
˜ø˜— ‰¬»¬Û± ¬ÛøGÓ¬ ’˜¸≈øÚº ˜˝√√±#¡± ˝◊¬ı˛•§± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—√·œ ˜Ú≈—√± ‘Anglo
Manipuri Dictionary’, ‘Hindi to Manipuri and English
Dictionary’, ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¬ı…±fl¡¬ı˛Ìí ˙œ—Ô±¬ı± ˚˛±˝◊º
fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ı± ª±À¬ı˛— ’ø¸√± Œ˘‡#¡± ’¬Û±fl¡¬Û± ’˜¸≈— ø¬Ûfl¡˙œÚ¬ı± ’Ô«√±
fl¡˘± fl¡√±˚˛¬ı≈ Œfl¡Ã¬ıÀ·, Ó¬La-˙±¶a·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± fl¡˘±·œ ˜˙œ— fl¡˚˛± q¬ı± ’ø¸
˝◊¬ı·± Œ˘±˚˛ÚÚ± fl¡˘±·œ ‡≈√˜ø˙— ¬Ûœø¬ı˛º Œ˘‡#¡± ˜‡± ‰¬O¬ı˛fl¡˝◊ ˜≈√ø√- fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ıø¸
˜œ›˝◊¬ı·œ Ù¬Ê√¬ı± ¬Û±•§± ¬Û≈fl¡À‰¬˘√·œ ŒÔ±flv¡fl¡¬ÛøÚº Plato ’˜¸≈— Aristotle
·œ Œ˜±»Ó¬± fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜ÀÓ¬Ã Ó¬•§± [’Ú≈fl¡¬ı˛Ì] ’˜¸≈— ª±‡iß± ˙±¬ı± [fl¡äÚ±]
√·œ Œ¬Û±fl¡¬ÛøÚº ˜À˝√√Ã˙±·œ ˜ÀÓ¬Ã Ù¬Ú± Ó¬•°¬ı¸≈ fl¡˘±fl¡±¬ı˛Ú± Œ˙•§± Œ¬Û±M√√± ’ÀÚÃ¬ı±
‡¬ı˛± Î◊¬»¬Û± „√√•°¬ıø√ ˜˝√√±!¡œ ˜&Ì Œ‰¬±„√√ÀÔ±¬ı˛fl¡˝◊º ’ÀÚÃ¬ı± Î◊¬»¬Û± „√√•§·œ ˙øMê
’ø¸¬ı≈ õ∂øÓ¬ˆ¬± Œfl¡Ã˝◊º fl¡˘±·œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ˙¬ı˛n∏øMê ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬ÛøÚº ŒÙ¬±„√√À√±#¡¬ı±
¬Û±Õ•§ [‡≈√˜ ›˝◊Ú± ¸±ø˝√√Ó¬… fl¡˘±√± ª±Õ˝√√] ’≈√ ¬Û≈ø#¡—˝√√”¬ı± ›˝◊^¬ıø√ fl¡˘± ›˝◊¬ı±
˚˛±À√º fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ ˜ÀÔÃø√ ˜±·œ ¸˜±Ê√·± ˜¬ı˛œÕ˘Ú¬ı± ˜›√√—·œ Œ¬Û±» ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬ÛøÚº
˜≈√·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Œ˝√√iß± ª±—¬ı± fl¡˘±·œ ˜˝√√±Î◊¬ Ó¬—˝√√Ú¬ıøÚº fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜Ú± ¸±Ô«fl¡
›˝◊À· ˝√√±˚˛¬ı˛¬ıø√ ˜˝√√±!¡œ õ∂øÓ¬ˆ¬± Δ˘·øÚ, ˙±¶a·œ :±Ú Δ˘·øÚ ’˜¸≈— fl¡˘± ’≈√
’ˆ¬…±¸ ŒÓ¬Ã·øÚº ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±Ú¬ı± fl¡˘±ø˙— ‰¬±—√•ß≈√Ú± Œ˚˛—˘·± Œ˘‡#¡± ˝√√±˚˛ø¬ı˛
¸eœÓ¬ fl¡˘±Ú± ’ÕÓ¬ fl¡˘± ¬Û”•ß˜Mê·œ ª±—¬ı± Œ˝√√ø~º]
’¬Û±fl¡¬Û± ’Ô«√± fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ı˛·± õ∂fl‘¡øÓ¬·œ ˜À˝√√Ã˙±·œ Δ˘¬ı˛•§± Œ¬Û±» ÚM√√¬ı±
10 ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—-Δ˙À¬ı˛—
˜œ›˝◊¬ı·œ Δ˝√√ø˙—¬ı·œ ˜ÀÓ¬Ã√·œ ŒÔ±fl¡¬Û± ˜Õ˝√√¬ı≈ ‡„√√ÕÚº ‡¬ı˛± ¬Ûœfl¡˙Ú¬ı± ’Ô«√±
˘ø˘Ó¬fl¡˘± [Fine Art] ˝√√±˚˛¬ı˛·± ‡„√√Ú¬ı± ’˜¸≈— ¬Û≈#¡œ—·œ fl¡äÚ±√·œ ŒÔ±fl¡¬Û±
˜Õ˝√√ø˙—¬ı≈ ‡„√√ÕÚº Ó¬La ˙±¶a·œ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± fl¡˘±·œ ˜ø˙—ø√ 64 øÚº ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û±,
¬Û≈— Δ˚˛¬ı±, ˘±˝◊ Œ˚˛fl¡¬Û±, Ê√À·±˚˛ ˙±¬ı±, ˜”øM√√ « ˙±¬ı±, ˚˛”˜˙±¬ı±, fl¡ø¬ıÓ¬± Œ˘—¬ı±
’ø¸Úø‰¬—¬ı± ’ø¸ fl¡˘±øÚº ˜À‡±˚˛ø˙— ’ø¸√·œ ’˜˜˜¬ı≈ Œ˘Ã‡M√√≈Ú± ΔÚÚ¬ıø√ ˜Ù¬˜
’ø¸√± ›˝◊ÀÔ±Mêº ’≈√Ú± ¬Û”•ß˜!¡œ ›˝◊Ú± ‰¬±›¬ı˛±#¡± ΔÚÚ¬ı·œ õ∂ô¶±¬ı ŒÓ¬Ãø¬ı˛º
˜œ›˝◊¬ı·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ’ø¸ ˜œ›˝◊¬ı·œ ª±‡iß± Œ˙˜·»˘fl¡¬Û± Δ˝√√ø˙—¬ı·œ
˜ÀÓ¬Ã·œ Œ¬Û±»Ú± ø¬Ûfl¡Ôø~º ’ÕÓ¬ Ê√œ¬ı&•ß± ˜œ›˝◊¬ıø√ ¬Û≈fl¡Ôiß± ‰¬±ÚÚ¬ı± Œ¬Û±»
Δ˘¬ı˛·± Œ¬ÛÚ¬ı± „√√˜À√ , ŒÚ±—-Ú≈—ø˙» ’˜¸≈— Ú≈—˙±√·œ fl¡ißÚ¬ı± ˜Ôfl¡ fl≈¡m±
‡±—À¬Û±fl¡˙— ’˜± Δ˘¬ı˛·± Œ¬ÛÚ¬ı± „√√˜À√º ˜œ›˝◊¬ıÚ± ¬ıd Ê√·M√√√± „√√±›≈√Ú± Δ˘ÀÓ¬º
÷ù´¬ı˛Ú± ¬Ûœ¬ıœ¬ı˛•§± ˜À˝√√Ã˙±·œ Ù¬Ê√¬ı± Œ¬Û±» ˜˚˛±˜ ’≈√ Î◊¬¬ı˛·± ˜À‡±˚˛·œ ª±‡˘Ú±
Ù¬Ê√¬ı± Œ¬Û±» ’ÕÓ¬ ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛øflv¡º øÙ¬ Œ˙»¬Û± ˜Ó¬˜√± Ù¬Ê√Ú± Œ˙»ÚÚ¬ı±
’˜¸≈— Ù¬Ê√¬ı± øÙ¬ Œ˙»ÚÚ¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛øflv¡º ‰¬±ÚÚ¬ı± Œ¬Û±» ŒÔÃ¬ı˛±— ŒÓ¬Ã¬ı± ˜Ó¬˜√±
Ù¬Ê√¬ı± ’˜¸≈— ’Ù¬¬ı± Œ¬Û±» ‰¬±ÚÚ¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛øflv¡º ˚˛≈˜ ˙±¬ı± Ó¬±¬ı˛¬ı¸≈ ˜Ôfl¡ fl≈¡m±
Œ¬Û±» ’˜± Δ˘¬ı˛·± Œ¬Ûμ≈√Ú± Ù¬Ê√¬ı± ˚˛≈˜ ˙±ÚÚ¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛øflv¡º Ù¬Ê√¬ı± ˜”øM√√« ’˜±
Î◊¬¬ı˛n∏¬ı˛·± ÚS·± ‡~≈¬ı˛·± ˜≈√ Œ˚˛M≈êÚ± ’ÕÓ¬√± Î◊¬˝√√iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛øflv¡º ÷ù´¬ı˛Ú± Œ˙•°¬ı±
Ê√·M√√± Ó¬±¬ı√± Ú≈„√±˝◊¬ı± Œ‡±˘ ˜˚˛±˜ ’ø¸ Ó¬±¬ı√·œ ˜œ›˝◊¬ıÚ± ¸eœÓ¬ ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡¬ıøÚº
˜ÀÓ¬Ã ’¸≈•ß± fl¡˘± ’ÕÓ¬ ’ÕÓ¬ ŒÔ±fl¡ø‡¬ıøÚº ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ıø√ ë˜œ›˝◊¬ı·œ Ù¬Ê√¬ı±
¬Û±•§± ¬Û≈fl¡À‰¬˘ ’ø¸ Δ˘¬ı√·œ fl¡˘±ø˙— ’ø¸ ŒÔ±fl¡ø‡¬ıøÚíº ˜Õ˝√√ø˙— ’ø¸ Δ˝√√¬ı±
˜œ›˝◊¬ıÚ± Ê√œ¬ıø˙—·œ ˜¬ı˛Mê± ’ø¸&•§± Ù¬œˆ¬˜ Œ˚˛Ãø‡¬ıøÚ, ¬˜≈√ ÷ø˙—√± fl¡—Ù¬±μ±
ÚS·± ’øÓ¬˚˛±√± Δ˘¬ı± Ê√œ¬ı ¬Ûœ•ß˜#¡± fl¡À√ÃÕ„√√√¸≈ Œ˚˛Ã¬ı± „√√˜ø^¬ıøÚ ’˜¸≈—
˜œ›˝◊¬ı·œ ˜‡±Ó¬± Œ¬Û±μ≈Ú± Δ˘¬ı˛·√¬ıøÚº
Plato ’˜¸≈— Aristotle ·œ ˜Ó¬ ˜Ó≈¬—˝◊iß± fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ı± ’ø¸ ˜ÀÓ¬Ã
Ó¬•§± [’Ú≈fl¡¬ı˛Ì] ’˜¸≈— ¬Û≈#¡œ—Ú± ˙±¬ı± [fl¡äÚ±] ’˜¸≈— ’Úœ ’ø¸¬ı≈
ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û√·œ fl¡˘± ŒÔ±fl¡˝◊º ‹À‡±˚˛Ú± Î◊¬≈√Ú± Δ˘, fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ıø¸ õ∂fl‘¡øÓ¬·œ
‰¬¬Û‰¬±Ú± ˜ÀÓ¬Ã Ó¬•§ø√ ÚÀM√√º fl¡˘±fl¡±¬ı˛Ú± õ∂fl‘¡øÓ¬·œ Œ¬Û±»fl¡œ Ù¬Ê√¬ı·œ ˜ÀÓ¬Ã
’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—-Δ˙À¬ı˛— 11
’≈√ Î◊¬¬ı˛·± ˜˝√√±#¡± ’ÀÚÃ¬ı± Œ¬Û±» ’˜± ›˝◊Ú± ¬Û≈ÀÔ±¬ı˛fl¡¬ÛøÚº ˜˝√√±#¡± ¬Û≈ÀÔ±¬ı˛fl¡¬Û±
Œ¬Û±» ’≈√ õ∂fl‘¡øÓ¬·œ Œ¬Û±» ’˜·± ˜±iß¬ı˛¬ı¸≈ ˜˝√√±!¡œ Œ¬Û±» ’≈√√± ˜˝√√±!¡œÓ¬·œ
›˝◊¬ı± ˜ÀÓ¬Ã ’˜± Δ˘º ’≈√Ú± fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜Ú± fl¡ø¬ı˛&•§± ’‰≈¬•§± Œ¬Û±» ’˜±
Î◊¬»¬Û± ˜Ó¬˜√± ˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú± ŒÓ¬Ã¬ı&•ß± ˝◊Àfl¡±fl¡ Œfl¡±fl¡¬Û± ’‰≈¬•§± ’˜± ›˝◊Ú±
Î◊¬ÀM√√, ˜≈√·œ ˜¬ı˛˜√± Δ˘¬ı± ˜˝√√±!¡œ ¬Û≈#¡œ—·œ Ù¬œˆ¬˜ ’≈√ Î◊¬»ø˘º ’≈√Ú± Aristotle
Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛•úœ ‘Truth of poetry is greater than truth of history’º fl¡˘±fl¡±¬ı˛Ú±
Œ˙•§·œ Ô¬ıfl¡ ŒÓ¬Ã¬ı√± õ∂fl‘¡øÓ¬·œ ˜ÀÓ¬Ã Ó¬•°¬ı¸≈ ˜˝√√±#¡± Œ¸•§± Œ¬Û±M√√± ’ÀÚÃ¬ı·œ
˜ÀÓ¬Ã ‡¬ı˛ø√ Œ˙±˚˛√Ú± Î◊¬¬ı± Ù¬—˝◊º ˜≈√√øÚ fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ &Ìº
¬Û≈ø#¡—Ú± ˙±¬ı± [fl¡äÚ±] √·œ fl¡˘± ŒÔ±fl¡˝◊ ˝√√±˚˛À‡Ëº fl¡äÚ± ˝√√±˚˛¬ı± ’ø¸
fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ ¸±Ò±¬ı˛Ì ›˝◊Ú± ¸±ø˝√√Ó¬…√± fl¡äÚ±·œ ’Ô«ø√ ¬Û≈#¡œ—Ú± ˙±¬ıøÚº fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ
fl¡äÚ±·œ ˙øMê ’ø¸ø√ ’ÀÚÃ ’ÀÚÃ¬ı± Œ¬Û±» ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı·œ ¬ı≈øXøÚº fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ
’ÀÚÃ¬ı·œ ˜ÀÓ¬Ã ’˜¸≈— ˜˙±·œ ›˝◊¬ı·œ ŒÓ¬±¬Û-ŒÓ¬±m± ˜ÀÓ¬Ã Î◊¬»¬Ûø√ ˜˝√√±!¡œ
fl¡äÚ± ˙øMê·œ ˜‡± Œ¬Û±Ú¬ıøÚº
˜ÀÓ¬Ã Ó¬•§± ’˜¸≈— ¬Û≈#¡œ—Ú± ˙±¬ı± Œ¬Û±»fl¡œ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± ’ø¸ fl¡˘±·œ
˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ˙¬ı˛n∏ø#¡º Ù¬Ú± Ù¬Ê√¬ı± Œ¬Û±»fl¡œ ˜ÀÓ¬Ã Ó¬˜¸Ú≈, Ù¬Ú± Ù¬Ê√¬ı± fl¡äÚ±·œ
˜›√—√ ¸≈ ›˝◊¸Ú≈, ˜≈√ ŒÙ¬±—À√±#¡¬ı± ¬Û±Õ•§ ’≈√ ¬Û”#¡œ— U¬ı± ›˝◊^¬ıø√ ˜≈√Ú± fl¡˘±·œ
Œ¬Û±» ›˝◊¬ı± ˚˛±À√º ˝◊—¬ı˛±Ê√œ fl¡ø¬ı Shelley Ú± fl¡˘±¬ı≈ fl¡äÚ±·œ ŒÙ¬±—À√±fl¡¬ÛøÚ-
“Expression of imagination” ˝√√±˚˛¬ı˛˜˝◊º fl¡ø¬ı ’ø¸·œ ˜M√√± ˜ÀÓ¬ÃÓ¬•§± ’˜¸≈—
fl¡äÚ±√·œ ˜À‡±˚˛·œ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ Ô¬ıfl¡ ’≈√Ú± Œ˝√√iß± fl¡˘±·œ√˜øMê ˜¬ı˛+
›˝◊¬ıøÚ ˝√√±˚˛¬ıøÚº Words worth Ú¸≈ ª±Õ˝√√¬ı≈ ª±‡˘·œ øÙ¬ÀÊ√»øÚ ˝√√±˚˛¬ı√±
˚˛±¬ı˛˜À√º ˜˝√√±#¡± ª±Õ˝√√¬ı≈ ‘Incarnation of thoughts’ øÚ ˝√√±˚˛¬ı˛˜˝◊º
fl¡˘±√± fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ ˜˙±·œ ›˝◊¬ı± ŒÓ¬±¬Û ŒÓ¬±m± ˜ÀÓ¬Ã Δ˘¬ı˛¬ı¸≈ ˜≈√√±
¸˜±Ê√·œ ›˝◊¬ı± ˜ÀÓ¬Ã ’˜± Úœ—øÔÚ± Î◊¬¬ı± Ù¬—˝◊º fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ fl¡˘±√± ˜˝√√±!¡œ
¸˜±Ê√ ÚS·± ¸•x√˚˛·œ ˜›√√—-˜ÀÓ¬Ã ’˜¸≈— Ù¬œˆ¬˜ ’≈√·± ¸˜±Ê√ ’≈√·œ
¸—¶¥®øÓ¬ ’˜¸≈— ¬Û≈#¡œ—·œ Ù¬œˆ¬˜ ¬Û”•ß˜fl¡ ’ø¸·œ ˜ø˜ ˚˛±•ß± Úœ—øÔÚ± Ó¬±˝◊º
˜≈√Ó¬√± fl¡˘± ’≈√ ¸˜±Ê√·œ ˜Ú≈—√± ‰¬»Ú¬ı± ’˜¸≈— ¬Û±•ß¬ı± ›˝◊ø¬ı˛¬ıøÚº fl¡˘±fl¡±¬ı˛Ú±
˜¬ı˛˜ ’ø¸Ú± ¸˜±Ê√·± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı± Œ¬Û±M√√˜fl¡ Î◊¬»ÚÚ¬ı± Œ˝√√±»Úø¬ı˛¬ıøÚº ¸˜±Ê√·±
˜¬ı˛œ Δ˘Ú√¬ı± Œ¬Û±» ’˜M√√— Î◊¬»˘≈¬ı√± ’Ù¬¬ı± fl¡˘± ›˝◊¬ı± ˚˛±À√º fl¡˘±·œ√˜Mê±
fl¡˘± Δ˘Ú√¬ı± Œ¬Û±» ’˜M√√— Î◊¬»˘≈¬ı√± ’Ù¬¬ı± fl¡˘± ›˝◊¬ı± ˚˛±À√º fl¡˘±·œ√˜Mê±
fl¡˘± ‘art for arts sake’ ˝√√±˚˛¬ı± ˜Ó¬ ‰¬»Ú¬ı± ˚˛±ø^¬ıø¸ ˜¬ı˛˜ ’ø¸ÚøÚº
’˜À¬ı˛±˜√± ’˜≈fl¡, fl¡˘±fl¡±¬ı˛Ú± ˜˝√√±fl¡¬Û≈ Œ˚˛±fl¡¬Ûœø¬ı˛¬ıø˙—·œ ¬Û±•§Ó¬˜fl¡
Œ˚˛—≈√Ú± Œ˙˘·œ√˜Mê± fl¡˘±¬ı≈ ˘À˘±Ú Œ¬Û±» ’˜± ›˝◊¬Ú± ˙œøÊ√iß¬ı˛¬ıø√ fl¡˘±·œ
¬˝√√Lö¬ı± ›˝◊º fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜·œ ˜ÀÔÃø√ ˜˝√√±!¡œ ¸˜±Ê√·œ Œ¬Û±»fl¡± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı±
˜›√√—·œ Œ¬Û±» ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬ÛøÚº Œ˝√√iß± ª±—¬ı± Ô±!¡œ fl¡˘±·œ ˜˝√√±√Î◊¬ Ó¬—¬ı± „√√˜˝√√Ú¬ı±
’ø¸¸≈ ˜˝√√±!¡œ ˜ÀÔÃøÚº
fl¡˘±·œ Î◊¬ÀV…˙…ø√ Ù¬Ê√¬ı± Œ¬Û±» Œ˙˜·»˘·± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬ÛøÚº ÷Õ˙
˙fl¡¬Û± Δ˝√√¬ı± ˜œ ’˜Ú± ˜˝√√±#¡± ŒÙ¬±„√√À√±#¡œ—¬ı± ¬ı˛¸ ’≈√·œ ˜Ó¬œfl¡ ‰¬±¬ı± ¬ı˛±· ‡~·±
˜˝√√±!¡œ fl¡äÚ±√·œ ŒÔ±fl¡¬Û± ˜‡˘-˜‡±·œ ˜›—√± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ˜˝√√±!¡œ ÷Õ˙
’≈√ Ó¬±¬ı˛·± Ó¬±ø¬ı˛¬ı± ˜œ·œ Ú≈„√±˝◊¬ı± Œ¬Û±fl¡˝◊º ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û± ˜œÚ± Œ˚˛øflv¡¬ı± ˘±˝◊ ’≈√
Î◊¬¬ı˛·± ˘±˝◊ ’≈√Ú± ŒÙ¬±„√√À√±flv¡œ¬ı± ¬ı˛¸ ’≈√ ’Î◊¬¬ı± ˜œÚ± ‡„√√¬ı± „√√˜˝◊º ’¸≈•ß± fl¡˘±fl¡±¬ı˛
’˜Ú± ˜˝√√±!¡œ ¬Û≈#¡œ—·œ ÷Ôfl¡ ’≈√ ˆ¬±¬ıfl¡fl¡œ ¬Û≈#¡œ—√± ˝√√±¬Ûø‰¬~·± ‰¬¬Û ˜±iß¬ı±
¬Û≈#¡œ—·œ Ù¬œˆ¬˜ Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± „√√˜¬ı± ’≈√Ó¬√± ˜˝√√±fl¡ ¸±Ô«fl¡ fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜± ›˝◊·√¬ıøÚº
fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜Ú± ¸±Ô«fl¡ ›˝◊À· ˝√√±˚˛¬ı˛¬ıø√ ˜˝√√±!¡œ õ∂øÓ¬ˆ¬± Δ˘·√¬ıøÚ,
˙±¶a·œ :±Ú Úœ—øÔÚ± Δ˘·√¬ıøÚ ’≈√·œ ˜Ó≈¬—√± ’ˆ¬…±¸ ŒÓ¬Ã·√¬ıøÚº ‡≈√˜·œ
˜˙fl¡ ›˝◊Ú± ¸eœÓ¬fl¡œ õ∂øÓ¬ˆ¬± Δ˘¬ı± ˜œÚ± ’˝√√±Ú¬ı√± ¸eœÓ¬ ˙±¶a·œ ˜¬Û≈—Ù¬±¬ı±
:±Ú Ù¬—Ú¬ı± &¬ı˛n∏·œ Ú±Mê± Ù¬˜·√¬ıøÚ ’˜¸≈— ˜Ó¬œfl¡-‰¬±¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ˘±˝◊q
¬Û±·√¬ıøÚ,¬’≈√√·œ ’ˆ¬…±¸ ŒÓ¬Ã·√¬ıøÚº fl¡˘± ’ÕÓ¬·œ ˜¬ı˛˜√¸≈ ’ø¸˜„√√±˝◊º ’U˜
’ø¸·œ ˜¬ı˛Mê± ’˜± ª±»¬Û√± fl¡˘± ˜¬Û”— Ù¬±À√º ’U˜ ’ø¸ ’˜·± ˚˛±•ß± ÚÕ#¡,
’˜·± ’˜·± Ô±Ú¬ı± ˚˛±√¬ı± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº ‡≈√˜·œ ˜˙fl¡ ›˝◊Ú± ÷Õ˙·œ õ∂øÓ¬ˆ¬±
Δ˘Ó¬¬ı± ˜œÚ± ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± Δ˝√√ÚÀ√ ’≈√·± ÷Õ˙ Δ˝√√Ó¬¬ı± ˜œÚ± ÷Õ˙·œ ˙±¶a Úœ—øÔ¬ı±
‡„√√¬ı± „√√˜À√º ˜¬ı˛˜ ’ø¸ÚøÚ fl¡˘± ’˚˛±•§¬ı≈ Ô¬ı!¡œ ˜Õ˝√√ (Practical Art) Œfl¡Ãø¬ı˛¬ı±º
Ô¬ıfl¡ ˚˛±›√Ú± fl¡˘±ø˙— ’ø¸ ‡„√√¬ı± ª±˝◊º fl¡Ú±&•§± Ê√À·±˝◊˙±¬ı± Δ˝√√Ó¬¬ı± ˜œÚ±
Ê√À·±˝◊ Δ˝√√ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜≈√·œ ˜¬ı˛˜√± „√√±—˘¬ıø√ ˜˝√√±!¡œ ˜¬ı˛˜√± Œ‰¬fl¡ø˙Ú·√¬ıøÚº ÷Õ˙
˙fl¡¬Û± Δ˝√√Ó¬¬ı± ˜œÚ± ÷Õ˙·œ ˜¬ı˛˜√± „√√±„√√˘¬ı¸≈ ˜≈√˜„√√±˝◊º
fl¡˘±ø˙— ’ø¸·œ ˜¬ı˛Mê·œ ‡¬ı˛√— Œ˘Ã‡M√√≈Ú± ’˜·± ’˜·± ‰¬—√•ß≈√Ú±
Œ˚˛—¬ı± fl¡±iß¬ı± ›˝◊·øÚº ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± ’˜Ú± ¶§¬ı˛·œ ¬Û±Õ•§Ú± ¬ı˛±··œ ¸‘ø©Ü ŒÓ¬Ã˝◊,
¬ı˛±··œ ˜ÀÓ¬—Ú± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ø‰¬Sfl¡±¬ı˛ ’˜Ú± Œ¬ı˛‡± ’˜¸≈— ˜‰≈¬·œ ¬Û±Õ•§Ú±
ø‰¬S Œ˚˛M≈êÚ± ¬ı˛¸fl¡œ ¸‘ø©Ü ŒÓ¬Ã˝◊º ˜”øM√√« ˙±¬ı± Δ˝√√¬ı± ˜œÚ± ˜”øM√√«Ú± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º
fl¡ø¬ı ’˜Ú± Ù¬Ê√ Ù¬Ê√¬ı± ª±Õ˝√√ ª±Ó¬±Ú± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ’¸≈•ß± fl¡˘± ‡≈ø√—·œ
˜›√√— ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±iß± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ’ø¸&•§± ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±Ú¬ı± ˜›√√—ø¸
fl≈¡¬ÛÆ± Œ˚˛—˘¬ıø√ ¸eœÓ¬ fl¡˘fl¡±¬ı˛·œ ˜ÀÔÃÚ± fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’ÕÓ¬√·œ ˘≈¬ı± Œ˝√√ø~ ˝√√±˚˛¬ı±
Ó¬±˝◊º ’ÕÓ¬√·œ ˘≈¬ı± Œ˝√√ø~ ˝√√±˚˛¬ı± Ó¬±˝◊º ˜ø¸Ú± ’ÕÓ¬ fl¡˘±¬ı≈ ˝√√LöÚ± ‡Ú¬ıø√ ÚÀM√√º
¸eœÓ¬ ˝√√±˚˛¬ıÚ± ˝√√Lö¬ı± ˜‡˘·œ ¸eœÓ¬¬Û≈ ‡„√√ÚÀ¬ı˛±˝◊√¬ıøÚº ¸eœÓ¬fl¡œ ˙¬ı˛n∏øMê ˚˛±•ß±
ª±»Ú± Δ˘¬ı± ª±Õ˝√√·œ ¬Û±Õ•§Ú± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± ˝√√Lö¬ı± Ô±!¡œ ¸eœÓ¬¬Û≈ø√ ‡ißø¬ı˛¬ı±
¸eœÓ¬fl¡œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± ›˝◊Ú± Œ˘ÃÀ√º Ó¬±¬ı√± Ú≈„√±˝◊¬ı± ¶§¬ı˛·œ ø¬ıÚ…±¸Ó¬Ú± ˜øÓ¬fl¡‰¬±¬ı±
¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± ’≈√Ó¬¬ı≈ ¸eœÓ¬øÚ ˝√√±˚˛Úœ—˝◊º ’ø¸&•§± ¸eœÓ¬Ú± Ó¬±ø¬ı˛¬ı± ˜œ√±
¬ı˛¸ Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± ˚˛±•ß˜fl¡ ˘”¬ı± Œ¬Û±»øÚº ø˜»Ú± Î◊¬¬ı± ˘±˝◊ ’˜± ÚS·± ’˙±¬ı± ˜”øM√√«
’˜± ÚS·± Ê√À·±˝◊ ’˜± Î◊¬¬ı˛·± ’Î◊¬¬ı± ˜œ·œ ¬Û≈#¡œ—√± ¬ı˛¸ ˘±˚˛Ú± Œ¬Û±fl¡¬Û± ’≈√&•ß±
Ô±—Õ·À˙—¬ı± ¸eœÓ¬ Ó¬±¬ı± ˜œ·œ ¬Û≈#¡œ—√± ¬ı˛¸ ˘±˚˛Ú± Œ¬Û±fl¡¬Û± „√√˜À√º Î◊¬¬ı± ’˜¸≈—
Ó¬±¬ı·œ ˜¬ı˛Mê± ˝√√œ¬ı˛˜ ‡≈ø√—˜Mê± Î◊¬¬ıÚ± ‡„√√¬ı·œ ˜¬ı˛˜√± ‡≈À√±—‰¬±¬ı± Œ˝√√Ú¬ı± ˜¬ı˛•ß±
¸eœÓ¬·œ ‡≈À√±— ‰¬±√¬ı± fl¡˚˛±˜≈fl¡ Δ˘ø¬ı˛¬ıøÚº ’Î◊¬¬ı± Œ¬Û±øM√√ ˜Ó¬˜ ‡¬ı˛± Œ˘„√√√Ú±
Ô˜≈√Ú± ‡„√√Ú¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı√± ‡≈À√±—‰¬±˝◊º ’Ó¬±¬ı± Œ¬Û±øM√√ Œ˝√√Mê± Œ‰¬Úø‡, Œ˘„√√√Ú±
Ô•§± ˚˛±À√, ’≈√Ú± Ó¬±¬ı˜Mê√± ‡„√√À˝√√Ã^¬ıø√ ’≈√•úfl¡ Œ˘±˝◊À¬ı˛, ‡„√√Ú¬ı± Î◊¬¬Û±˚˛ Δ˘ÀSº
’≈√·± ’˜≈fl¡, ˘±˝◊ Œ˚˛fl¡¬Û±, ˜”øM√√« ˙±¬ıÚø‰¬—¬ı± fl¡˘± ‡¬ı˛ø√ Œ˙˜-˙±≈√Ú± ¬Û≈˜À˘±˝◊
Œ˘±˝◊¬ı˛·± ¬Û≈ÀÔ±M≈êÚ± Œ˚˛—˝√√Ú¬ı·œ ‡≈À√±—‰¬±¬ı± Δ˘, ÷Õ˙, Ê√À·±˝◊Úø‰¬—¬ı± fl¡˘± ‡¬ı˛ø√
Î◊¬»¬Û± ˜Ó¬˜√± Œ˙±˚˛‡Ë¬ıø√ ’≈√•úfl¡ Œ˙±˚˛À¬ı˛º
Ú≈„√±˝◊¬ı± Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± ’˜¸≈— ª±¬ı˛¬ı± ˜œ·œ ¬Û≈#¡œ— ŒÓ¬fl¡‡»˝√√Ú¬ı·œ Ô¬ıMê±
¸eœÓ¬Ú± fl¡˘± ¬Û≈•ß˜Mê·œ Œ˝√√ø~ ˝√√±˚˛√¬ı± ˚˛±À¬ı˛±˝◊º ˝√√œ¬ı˛˜ ’ø¸√ø√ fl¡˘± ’ÕÓ¬Ú±
¸eœÓ¬fl¡œ ˜Ú±fl¡ Úflv≈¡¬ı± Ù¬±›¬ı± „√√˜À√º fl¡Ú±&•§± ’˜Ú± ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± ˜Ó¬˜√±
’Ó¬±¬ı± ˜œÚ± „√√±˝◊˝√±Mê—·œ√˜fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı¸≈ ˜≈√√± ¬Û≈#¡œ— ¬Ûœ¬ı˛˜√¬ı± ˚˛±›À√, ˜œ ˚˛±•ß±
øÓ¬Ú¬ı± øÓ¬μ¬ıø√ ÷Õ˙·œ &Ì±‚≈Ì·œ ˜ÔMê± øÚˆ¬«¬ı˛ ŒÓ¬Ã˝◊º fl¡Ú±&•§± ’˜Ú± ¬Û≈#¡œ—·œ
’ª±¬ı± ŒÙ¬±„√√À√±M≈êÚ± ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± ˜Ó¬˜√± ’Ó¬±¬ı± ˜œ·œ ¬Û≈#¡œ—√± ’ª±¬ı± Œ¬Û±fl¡Ó¬¬ı±
„√√˜À√º ’À˚˛fl¡¬Û± ˘±˝◊ ’˜± ÚS·± ’˙±¬ı± ˜”øM√√« ’˜Ú± fl¡˘± ’≈√√± Ôª±˝◊ ˚˛±›¬ı±
˜œ ‡¬ı˛·œ ÚM√√Ú± ˜œ ¬Û”•ß˜!¡œ ¬Û≈#¡œ— ø‰¬—ø˙Ú¬ı± „√√˜À√º ¸eœÓ¬Ú± ˜œ ¬Û”•ß˜fl¡
¬Û±•ß¬ı± Œ¬Û±» ›˝◊ ˝√√±˚˛¬ıø¸·œ ’¬ı˛—¬ı± ‡≈√˜ø√ fl¡ø¬ı˛&•§± ˜˚˛±˜ øÓ¬iß¬ı± ’˜¸≈— ˜˚˛±˜·œ
Ú≈„√±˝◊Ú¬ı± ˙œÚ¬ı± ŒÔÃÀ√±fl¡ ’˜·œ fl¡±˚«-Sê˜√± ¸eœÓ¬·œ fl¡ø¬ı˛&•§± Œ¬Û±» ’˜±
˚˛±›√¬ı± Δ˘ÀÓ¬º ’≈√·± ’˜≈fl¡¸≈ Ê√À·±˝◊, Ú±È¬…Úø‰¬—¬ı± fl¡˘±Ú¸≈ ¸eœÓ¬fl¡œ ˜ÀÓ¬—
Œ˘Ã˝◊º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
õ∂ô¶±¬ı – ŒÔÃ¬ı˛±— ˙œÚ¬ı±, ‡iß-ΔÚÚ¬ı·œ√˜fl¡ Ô±—·»¬Û±

ø˝√√¬ı˛˜º
¸eœÓ¬ – ÷Õ˙
Plato (420-347 B.C.) – ¢∂œfl¡ √ ± ˙« ø Úfl¡ ’˜øÚº ˜˝√ √ ± fl¡ø¸
Œ¸±ÀSêøÈ¬¸fl¡œ ø˙¯∏…øÚ ’˜¸≈— ¤ø¬ı˛À©Ü±È¬˘·œ
&¬ı˛n∏øÚº
Aristotle (384-322 B.C.) – ¢∂œfl¡ √±˙«øÚfl¡ ’˜øÚº Plato ·œ ø˙¯∏…øÚ
’˜¸≈— Alexander the Great ·œ &¬ı˛nø∏ Úº
õ∂øÓ¬ˆ¬± – Œ¬Û±fl¡¬Û√ · œ Œfl¡±iß ¬ ı˛ fl ¡¬Û± &Ì , ’ÀÚÃ
’ÀÚÃ¬ı± ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û± „√√•§± &Ìº
¸—¶¥®øÓ¬ – Ú±»
Î◊¬ÀV˙… – ¬Û±μ˜
¸±Ô«fl¡ fl¡˘±fl¡±¬ı˛ – ˜Õ˝√√ ˚˛±~¬ı± fl¡˘±fl¡±¬ı˛º
ø‰¬Sfl¡±¬ı˛ – ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û± ˜œ
fl¡±˚«-Sê˜ – ŒÔÃ¬ı˛˜ ¬ÛÀ¬ı˛—
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
fl¡] Ó¬La ˙±¶a·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± fl¡˘±·œ ˜¸œ— fl¡˚˛±ÀÚ±∑
‡] Plato fl¡Ú±ÀÚ±∑
·] Aristotle fl¡Ú±ÀÚ±∑
‚] ‘Truth of poetry is greater than truth of history’ fl¡Ú±Ú±
˝√√±˚˛ø‡¬ıÀÚ±∑
„√√] ª±Õ˝√√¬ı≈ ‘Incarnation of thoughts’ øÚ ˝√√±˚˛Ú± fl¡Ú±Ú±
˝√√±˚˛¬ı˛•§À·∑
‰¬] Ú≈„√±˝◊¬ı± Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± ’˜¸≈— ª±¬ı˛¬ı± ˜œ·œ ¬Û≈#¡œ— ŒÓ¬fl¡‡»˝√√Ú¬ı√± fl¡¬ı˛•§±
fl¡˘±Ú± ¬Û”•ß˜Mê·œ Œ˝√√ø~∑
2º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
fl¡] ’¬Û±fl¡¬Û± ’Ô«√± fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√ÕÚ∑
‡] ¬Ûœfl¡˙œÚ¬ı± ’Ô«√± fl¡˘± ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√Ú¬ıÀ·∑
·] Plato ’˜¸≈— Aristotle ·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± fl¡˘± fl¡ø¬ı˛√·œ ŒÔ±fl¡˝◊∑
‚] ˝◊—¬ı˛±Ê√œ fl¡ø¬ı Shelley Ú± fl¡˘¬ı≈ fl¡ø¬ı˛øÚ ˝√√±˚˛¬ı˛•§À·∑
„√√] ‘Art for arts sake’ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ‰¬»Ú¬ı± ˚˛±√¬ı·œ ˜¬ı˛˜ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
‰¬] fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜·œ ˜ÀÔÃ fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ˜‡±·œ ’ø¸ ¬Û±¬ı˛·± ˝√√—ø˘¬ı± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–
ìfl¡˘±·œ Î◊¬ÀV˙…ø√ Ù¬Ê√¬ı± Œ¬Û±» Œ˙˜·»˘·± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬ÛøÚº ÷Õ˙
˙fl¡¬Û± Δ˝√√¬ı± ˜œ ’˜Ú± ˜˝√√±#¡± ŒÙ¬±„√√À√±#¡œ—¬ı± ¬ı˛¸ ’≈√·œ ˜Ó¬œfl¡‰¬±¬ı± ¬ı˛±· ‡~·±
˜˝√√±!¡œ fl¡äÚ±√·œ ŒÔ±fl¡¬Û± ˜‡˘-˜‡±·œ ˜›—√± ¬ı˛¸ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ˜˝√√±!¡œ ÷Õ˙
’≈√ Ó¬±¬ı˛·± Ó¬±ø¬ı˛¬ı± ˜œ·œ Ú≈„√±˝◊¬ı± Œ¬Û±fl¡˝◊º ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û± ˜œÚ± Œ˚˛øflv¡¬ı± ˘±˝◊ ’≈√
Î◊¬¬ı˛·± ˘±˝◊ ’≈√Ú± ŒÙ¬±„√√À√±flv¡œ¬ı± ¬ı˛¸ ’≈√ ’Î◊¬¬ı± ˜œÚ± ‡„√√¬ı± „√√˜˝◊ºî-
fl¡] fl¡˘±·œ Î◊¬ÀV˙… fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
‡] ÷Õ˙ Δ˝√√¬ı± ˜œÚ± fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã˝◊∑
·] ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± ˜œÚ± ¬ı˛¸ fl¡¬ı˛•ß± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬ÛÀ·∑
‚] ÷Õ˙ Ó¬±¬ı˛·± Ó¬±ø¬ı˛¬ı± ˜œ·œ fl¡ø¬ı˛ ›˝◊¬ıÀ·∑
„√√] ’À˚˛fl¡¬Û± ˘±˝◊ Î◊¬¬ı˛·± ’Î◊¬¬ı± ˜œÚ± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ı± „√√˜˝◊∑
4º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
fl¡] ’≈√Ú± fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜Ú± fl¡ø¬ı˛&•§± ’‰≈¬•§± Œ¬Û±» ’˜± Î◊¬»¬Û± ˜Ó¬˜√±
˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú± ŒÓ¬Ã¬ı&•ß± ˝◊Àfl¡±fl¡ Œfl¡±fl¡¬Û± ’‰≈¬•§± ’˜± ›˝◊Ú± Î◊¬»ÀÓ¬,
˜≈√·œ ˜¬ı˛˜√± Δ˘¬ı± ˜˝√√±!¡œ ¬Û≈ø#¡—·œ Ù¬œˆ¬˜ ’≈√ Î◊¬»ø˘º
‡] fl¡Ú±&•§± Ê√À·±˝◊˙±¬ı± Δ˝√√Ó¬¬ı± ˜œÚ± Ê√À·±˝◊ Δ˝√√ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜≈√·œ ˜¬ı˛˜√±
„√√±—˘¬ıø√ ˜˝√√±!¡œ ˜¬ı˛˜√± Œ‰¬fl¡ø˙Ú·√¬ıøÚº ÷Õ˙ ˙fl¡¬Û± Δ˝√√Ó¬¬ı± ˜œÚ±
÷Õ˙·œ ˜¬ı˛˜√± „√√±—˘¬ı¸≈ ’≈√˜„√√±˝◊º
5º ¬ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
fl¡] ë˜œ›˝◊¬ı·œ Ù¬Ê√¬ı± ¬Û±•§± ¬Û≈fl¡À‰¬˘ ’ø¸ Δ˘¬ı√·œ fl¡˘±ø˙— ’ø¸
ŒÔ±fl¡ø‡¬ıøÚºì-
ª±Ù¬˜ ’ø¸ ‰≈¬ø•ú ˝√√±˚˛¬ı± ‡≈√˜·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
‡] fl¡Ú±¬ı≈ ¸±Ô«fl¡ fl¡˘±fl¡±¬ı˛ Œfl¡Ã·øÚ∑ ¸±Ô«fl¡ fl¡˘±fl¡±¬ı˛ ’˜√± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛
&Ì Δ˘¬ı± Ó¬±¬ıÀ·∑ ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
·] ë¸eœÓ¬ fl¡˘±fl¡±¬ı˛·œ ˜ÀÔÃÚ± ’ÕÓ¬√·œ ˘≈¬ı± Œ˝√√ø~í ˝√√±˚˛¬ıø¸ ‡≈√˜·±
Œ˘±˚˛ÚÚ± ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
‚] ë¸eœÓ¬Ú± fl¡˘± ¬Û”•ß˜Mê·œ Œ˝√√ø~í ˝√√±˚˛¬ıø¸ ‡≈√˜·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˙Àμ±#¡±
Ó¬±fl¡Î◊¬º
****
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…
’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√√
[¬ÛΩ|œ ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√√ [1906-1995 ˝◊—] ’±Ò≈øÚfl¡

˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ’˝◊¬ıø˙—·œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± ’ÀÔ±˝◊¬ı± fl¡ø¬ı, ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ ’˜¸≈—
¬ÛøGÓ¬øÚº ˝◊•Ù¬±˘·œ ÒÚ˜?≈¬ı˛œ fl¡À˘Ê√√±, ˜Ô—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¸±ø˝√√Ó¬…·œ ›Á¬± ˜Àfl¡±fl¡ ›˝◊¬ı˛•úœº ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√±
˜¬ı˛n∏›˝◊¬ı± ‡¬ı˛ø√ ë¬ı¸ôL Δ˙À¬ı˛—í, ëΔ˜ÕÓ¬ Î◊¬¬ÛÚ…±¸í [¸˜±À˘±‰¬Ú±], Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±?Úí
[¬ı…±fl¡¬ı˛Ì], ëŒ˜‚Ú±√ ¬ıÒ fl¡±¬ı…í [’Ú≈¬ı±√], ë¬ı˛¬ıœfÚ±Ôfl¡œ ·œÓ¬±?ø˘í [’Ú≈¬ı±√],
ë’Õ˙¬ı·œ øÚÓ¬±˝◊¬Û√í [‡Gfl¡±¬ı…] ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√,
˝◊•Ù¬±˘·œ ë¸±ø˝√√Ó¬… ¬ı˛Pí Î◊¬¬Û±øÒ, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œ©ÜÈ¬fl¡˘± ¤fl¡±À√˜œ·œ ŒÙ¬À˘±ø˙¬Û,
¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ ø√~œ·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜Ú±, ¬ÛΩ|œ, ˚±ø˜Úœ ¸≈μ¬ı˛ Œ·±ã-Œ˜Î¬˘
Ù¬—ø‡º
ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ˜œÚÀfl¡Ó¬iß± ˜À˝√√Ã˙±·œ Ù¬Ê√¬ıø‡ø¬ı#¡± Δ˘ÀÓ¬—¬ı± ‡3±˚˛√·œ
ŒÓ¬±„√√±iß± Ó¬±¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ ª±—Ú± Ô±·»ø˘º ˜Ó¬˜ ’˜√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ
Œ˜±˝◊¬ı˛±—√± ›˝◊¬ı˛•§± Ú≈¬Ûœø˙—·œ ŒÓ¬±~¬ı± øÙ¬ˆ¬˜¬ı≈ Î◊¬»ø˘º ’≈√&•§± ŒÓ¬±~¬ı±
øÙ¬ˆ¬˜√·œ Ú≈¬Ûœø˙—¬ı≈ fl¡ißÚ¬ı± ’Õ˙¬ı± Δ˜ø√—À·±˘Ú± ˙fl¡ø‡¬ı± Ú≈—ø˙Ú≈—›˘·œ
Δ˙˙Mê·œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬… Œ¬Û±fl¡ø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±fl¡¸±˝√√Ó¬…√± Œ˜±˝◊¬ı˛±—·œ
ë’Àfl¡±— Ê√±•§±-ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœí √·œ ë‡•§-ŒÔ±˝◊¬ıœí Ù¬±Î◊¬¬ı·œ ˙±À˚˛±Ú Ó¬À¬ı˛»fl¡œ ª±¬ı˛œ√±
Ú≈—ø˙-Ú≈—›˘·œ ˜&Ì¬ı≈ ’Õ˙¬ı± Δ˜ø√—À·±˘Ú± Δ˙˙fl¡¬Û± ’≈√·± ¸—¶¥®Ó¬fl¡œ ˜˝√√±fl¡ø¬ı
fl¡±ø˘√±¸Ú± ’øˆ¬:±Ú ˙fl≈¡ôL˘˜í √± ˙fl¡ø‡¬ı± Ú≈—ø˙¬ı·œ Δ˙˙!¡± ‰¬±—√•ßø¬ı˛º]
˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ‰¬œ—·œ ¬ÛÀ~±iß≈—√±, Œ˝√√Õ? ˜À√±˜ Œ˝√√?¬ıœ, „√√±Õ? ˜À√±˜ „√√±?¬ıœ,
Úœ—øÔ¬ı˛¬ıœ Δ˘¬ı±ø#¡º ‰¬œ—√± Œ˚˛—„≈√˝◊ ˜Úœ—øÔ, Ó¬˜√± Œ˚˛—ø„√√ ˜Ù¬ÕÊ√, Œ˚˛—„≈√ Œ˚˛—„≈√¬ı±
˜±˚˛Õ·√± Ù¬Ê√¬ı·œ ÷À¬Û±˜, Úœ—øÔ¬ı·œÚ± ÷Ôfl¡ ø˜»Ù¬˜ fl¡Ú± q˜√¬ı± Δ˘∑
Úœ—ø˙„√√˘fl¡˝◊ ˘Î¬« ’±¬ı˛n∏˝◊Ú·œ ˜¬Û±Î◊¬À‡±˘ ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ˜±øÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ¸≈˝◊Ê√±¬ı˛˘…±Gíº
Œfl¡Ãø‡ ŒÚ±—˜± ¬ÛøGÓ¬Ê√œÚ¸≈ ëŒÚ±—À¬Û±fl¡ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ fl¡±ù¨œ¬ı˛íº ÚÀM√√ Δ˘¬ı±fl¡À¸
›˝◊Ê√¬ı√± ø˜»fl¡œ fl≈¡Õ•ú, &Ì·œ fl¡±√¸≈ ª±2‰¬√¬ıœ ’˜øÚº ˜˝√√±!¡œ ¸—¶¥®øÓ¬, ˜˝√√±!¡œ
¸ˆ¬…Ó¬± Œ˘±fl¡ ¸±ø˝√√Ó¬…Ú± Δ˙˙#¡ø¬ı˛¬ı± „√√#¡Ù¬ø•ßº ˜Ó¬˜·œ Œ‡Ã„√√À˝√√Ã, Œ‡±„√√À˝√√Ã√·œ
Œ¬Û±flv¡flv¡¬ıœ ¸—¶¥®øÓ¬, ˜˝√√±!¡œ ˚˛±›˘ ˚≈· ˚≈·Ù¬˜ ‡≈ø√—√± ˚˛±›˘ ‡≈ø√— Δ˙˙#¡ø¬ı˛¬ı±
Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬… fl¡Ú±Ú± ¬Û±Î◊¬√˜˘≈·øÚº
Ú·¬ı˛ ¬ı˛±Ê√… fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛Mê± ’˜±, ’˜≈√·œ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…, ¸±ø˝√√Ó¬…≈√·œ
¬˜¬Û±Î◊¬-˜¬Û±Î◊¬≈√·œ ˜À¬ÛÃ ›˝◊¬ı± ‡¬ı˛√— ˝◊Ê√À·, ˜±≈√·œ ˜„√√±μ± Œ˙±˚˛À¬ı˛±˝◊ Ó¬±Ê√·øÚ
˜˙±Ú± ’≈√˜ ’¬Û≈Ú¬ı± Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…·œ Ú±m± ˜ø˜º
‡±·œ ˘˜Õ‡√øÚ ˘˜√˜ ’ø¸·œº ¬Û±~ø•ú ŒÚ±—˜± Úœ—øÔ¬ı± Ú·¬ı˛ ¬ı˛±Ê√…
’˜±º ‡„√√Úø‡ ˘˜√˜À√± Œfl¡À· Δ˘˜À˚˛±˘, Δ˘Àfl¡±˚˛¬ı≈— ˝√√±˚˛¬ı± Úœ—øÔ¬ı± ø˜—Õ‡Ú±º
Δ˘¬ı±fl¡ ’À¸ Œ˚˛#¡¬ıÚ± ¬Û˘ ˙±¬ı±, fl¡~fl¡¬ÛÚ± Œ˙Ã Ô±¬ı± ˘˜√ø•ßº Œ‡±—À¢∂—Ú±
¬Û≈øk ŒÔÃ·±˝◊øÚº ˘±ÚÙ¬•ß± ¬Û≈øk ‰¬±Mê±Ù¬ø•ßº øÚ¬Û± ‡≈ø√— ˘±À˘±˚˛øÚ, ˘±À˘±˚˛
Œ‡±„√√Ù¬˜√Ú± ¬Û≈øk·œ Œ˘„√√√¬ı± ˘•§œøÚº øÚ¬Û± Δ˘¬ı±!¡œ Ôª±˚˛øÚ, Δ˘¬ı±!¡œ ˘øiß,
Δ˘¬ı±!¡œ Ú±¬Ûøißº øÚ¬Û± Δ˘¬ı±ø#¡, Δ˘¬ı±fl¡ øÚ¬Û±øÚº øÚ¬Û± ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜·œ ˜À˙fl¡
‰¬±Î◊¬Ú± ˜„√√±˘ Ó¬±Ú± ¬Û±Ú‡»˘Àflv¡, Ú≈¬Ûœ ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜·œ ˜„√√±˘ ø˙Ô¬ı˛Àflv¡º øÚ¬Û±·œ
Œ˙·±Ú≈— ˜¬ı˛n∏˜ Ô≈¬ÛÆ± ø˝√√—Ê√¬ı± Ôª±˚˛ ’˜± ›˝◊Ô¬ı˛Àflv¡º ’¸≈˜ ’q˜ øÚ¬Û±·œ ˜¬ı˛˜Ú≈—√±
‰¬?¬ı√± ˜„√√±˚˛¬ı˛Àflv¡¡º ¯∏—À·±˘ ¯∏iß± Δ˝√√Ú˜ Δ˘Ú˜ Œ‰¬~•§± ŒÔ±flv¡¬ı±, Ú≈¬Ûœ ›˝◊¬ıœ
˙±Õ·Ú± ˜±„√√À˙±fl¡ ‡≈√± ˚˛±Ê√¬ı± ª±Ú± ŒÔ±flv¡˜·øÚº
Ú≈¬Ûœ øÚ¬Û±·œ ˜¬ı˛øiß, ˜Ôª±˚˛√± ¬Û±?¬ıøÚº ˜¬Û≈ ›˝◊¬ı± øÚ¬Û±Ú± ˙œøÊ√iÚß œ—¬ı±
˜›√√—√± ˙œøÊ√i¬ß ı√± fl¡Ú±Ú± fl¡ø¬ı˛ ˝√√—„≈√·¬ı±Ø ˜¬Û± ›˝◊¬ı± ˙±Õ·Ú± ˜˙± ˜˙±·œ ˚˛±˝◊Ù¬-
Œ‡±„√√Ù¬˜ Ó¬±Ú¬ı√± ˜‰¬± øÚÀ„√√±˘ ›˝◊¬ıœø˙—¬ı≈ Δ˘À¬ı˛±— ˘±˝◊√± fl¡»¬Û&˜ Ô±Ê√Úœ—¬ı±
˜Ù¬˜√± ˝√√±Ê√√≈Ú± fl¡ÀÔ±Õ#¡º ˜¬ı≈—-Œ˜Ã¬Û3± ›˝◊¬ıø˙—Ú¸≈ ’√√≈˜„√√±˚˛º ¬Û≈øk·œ Œ‡±—À¢∂—√±,
˘±À˘±˚˛ ˚˛±˝◊Ù¬± Œ‡±„√√Ù¬˜ Ó¬±Ú¬ı√± ˜¬ı˛˘ ›˝◊¬ıœ Ú≈¬Ûœ¬ı≈ ˝√√±≈√Ú± ˚˛±˝◊Ù¬± Œfl¡±e±˚˛ Δ˘Úø‡º
‡ißÀ√, Ú≈¬Ûœ ›˝◊¬ıœø˙—√¸≈ ÔÀ•ú±˚˛ Œfl¡Ã¬ı± Œ¬Û±2Â√ÀMê± ˜¬Û±ÚÕÊ√, ‡„√√ÚÀ√ ÔÀ•ú±˚˛
¬Û±iß± Œ¬Û±fl¡‰¬¬ıÚ± ’¬Û±˜-Ú≈—ø˙ ˜‡„√√ÕÊ√, Úœ—ÚÀ√ fl¡À√ÃÚ≈—, ’ª±-’Ú± Œfl¡Ã¬ıÀ√±
˜À¬Û±fl¡Õ‰¬ ˜À‡±˚˛·œ ÔÀ•ú±˚˛Ú≈—√¸≈º øÚ¬Û± ›˝◊¬ıø˙—Ú± Ó¬¬ı˛±˝◊Ú± Ó¬±À˘±˚˛ Δ˘‰¬±
Œ˙»ÕÚ, Ú≈—ø˙¬ı± fl¡˚˛±·œ ˜fl¡±√± Δ˘‰¬± Ó¬˜ Ó¬±À˘±˚˛ Ó≈¬ø˚˛Ú Ó¬•§œøÚº ‡ißÀ√, Ú≈¬Ûœ
˜œøÚ, ˜œ›˝◊¬ı·œ ÔÀ•ú±˚˛øÚº øÚ¬Û± ›˝◊¬ı± ÔÀ•ú±˚˛√± ’¬Û±˜-Ú≈—ø˙ ¬Û±Ú¬ı&˜ Ú≈¬Ûœ
›˝◊¬ıœ ÔÀ•ú±˚˛√¸≈ ˜¬Û±Õ?, øÚ¬Û± ›˝◊¬ı± ÔÀ•ú±˚˛√± ’ª±-’Ú± Ù¬±›¬ı&˜ Ú≈Ê√±
›˝◊¬ıœ ÔÀ•ú±˚˛√¸≈ ’ª±-Ú≈„√±˝◊ ’≈√˜ Ó¬iß± ˜Ù¬±›ÕÊ√º
Ú≈¬Ûœ Δ˝√√øÚ, Δ˘øÚº Œ˝√√#¡œ—¬ıÚ± ¬Û„√√À˝√√fl¡ ˜À˝√√fl¡¬Û±, ø‰¬ißœ—¬ıÚ± ¬Û„√√ø‰¬Ú
˜ø‰¬Ú¬ı±, Ó¬¬ı˛± ‰¬±À¬ı˛ ˜‰¬±¬ı±, ˜„√√± ø‰¬À~ ˜ø‰¬Ú¬ı±-fl¡ø¬ı˛ Ú±‰≈¬—„≈√¬ı± fl¡Ú±Ú±Ø Ú≈¬ÛœÊ√±
›˝◊¬ıœ ÔÀ•ú±˚˛·œ ÔÀ•ú±˚˛Ú≈—√·œ Œ¬Û±flv¡fl¡¬Û± ˜œfl¡¬Û ˜œ¬ı˛±Î◊¬, „√√˜Ê√ø‡À√ Úp¡»¬Û±
˘±˘·œ ˘±˘±Î◊¬, ˘±Ú„√√˜ ¬Û”—À‡±˘, ˚˛±˝◊Ù¬ ˜œÀÚ±fl¡º ˚≈·fl¡œ ˚˛±›˘ fl¡˚˛± ˝◊À¬ı˛±iß≈—√±
Œ‰¬ÚÊ√ø¬ı˛ Ú≈Ê√± ›˝◊¬ıœø˙—·œ Œ‡±iß± ‰¬»¬Û± ÔÀ•ú±˚˛·œ fl¡±˚˛¬ı± ˜œfl¡¬Û ˜œ¬ı˛±Î◊¬º
¬Û±~≈¬ı˛À¬ı±˝◊ ŒÚ±—˜ø√ ’Õ˙¬ı·œ ˜ÔÀ•ú±˚˛Ø Œ‰¬±—ÀÔ±¬ı˛Àflv¡ Δ˜ø√—À·±˘
ÔÀ•ú±˚˛ ¬Û±Ú¬ı± ’Õ˙¬ı±º Œ˘Àõ≠ fl¡~À· Œ˜±˝◊¬ı˛±— ‰¬Ú≈¬ı˛±º Ó¬À•ú ˝√√±ø¬ı˛·œ Õ˙À˝√√fl¡,
Œ˘ÃÀ¬ı˛ ø¬ÛÔ±À√±˝◊·œ Δ˙˙fl¡, Ó¬±—À„√√ Ó¬±•ß±·œ Œ‡±Lö±—, ˝◊À~ „√√±Ú≈ ÔÀe±—·œ Œ‡±~±˝◊,
˙flv¡Àflv¡ ˜˝√√±!¡œ Δ˙À¬ı˛— Ú≈—ø˙-Ú≈À„√√±˘ ÔÀ•ú±˚˛·œ ˜¬Û±Î◊¬À‡±˘, Œ¬Û±fl¡‡À¬ı˛ Ú≈—ø˙
Ú≈—À„√√±iß± ˘—˘±Ú¬ı˛¬ı± øÚ—øÔ¬ı± Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…º ˙#¡¬ı˛Àflv¡ ‰¬œLö±— Δ˚˛Ú± Δ˘¬ı˛fl¡-Œfl¡±Ú˙±—
ø‡ø¬ı#¡± ˚≈·-˚≈·Ù¬˜ ‡≈ø√—√±- ’Àfl¡±—Ê√±•§±-ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ, Œ˝√√?Ú≈ ˝√√±-˘±˝◊¬Û≈À¬ı˛•œ§ , ‡≈À˚˛±˘
˝√√±›¬ı±-˚˛±˝◊øÔ—Àfl¡±Ú≈, fl¡À√— Ô±„√√Ê√˝√Ú¬ı±-ŒÓ¬±Ú≈˘±˝◊øÊ√—À˘•§œ, ‡≈À¬ı±•§±-ø¬ÛÀ√±—Ú≈,
ª±—Õ˘ ¬Û≈—ø√— Δ˝√√¬ı±-˙±»¬Û‰¬Ú≈ ø˙˘Õ˝√√¬ıœ, ‡•§±-ŒÔ±˝◊¬ıœ...º
Ú≈—ø˙¬ı±-õ∂fl‘¡øÓ¬, ’¬Û±•§Ú± ø¬ıfl‘¡øÓ¬, õ∂fl‘¡øÓ¬Ú± ¶§·«·œ, ø¬ıfl‘¡øÓ¬Ú± ˜M√√«…·œ,
’¬Û±˜-Ú≈—ø˙ ’øÚ·œ ˜˙fl¡ ˝√√±iß± Œ˘— Œ˜±˝◊¬ı˛±— ‰¬Ú≈¬ı˛±ø˙—·œ ‰¬±flv¡¬ı± ÔÀ•ú±˚˛·œ fl¡±¬ı˛¬ı±
˜¬Û±Î◊¬À‡±˘ Ó¬•úÀ· Úœ—„√√¬ı˛˜±À˘ ’Õ˙¬ı± Œ˘—˘Àflv¡ Δ˙À¬ı˛—, ÔÀ•ú±˚˛ Ú±˚˛fl¡-fl¡œ
fl¡±√± Œ˜±˝◊¬ı˛±— ’Àfl¡±—Ê√±•§± ’¬Û±˜¬ı·œ ˜˙Mê˜, Ú±ø˚˛fl¡±·œ fl¡±√Ú± øÚ—øÔ¬ıœ ˘±˝◊˘Î≈ ¬ˇ±,
&¬ı˛n∏·œ ˜À˜±˜ ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ ˘±˝◊À¬ı˛•ú±-Ú≈—ø˙¬ı·œ ˜˙Mê˜º
˙øÊ√¬ı≈ Ô±øÊ√μøÚ ˜Ó¬•ß±, ˜Ù¬•ß± ŒÓ¬±¬ıı«≈— ˘˜Ê√±Î◊¬√øÚØ ’¬Û±•ß± ˚˛±À¬ı˛Ã
˙±√±ø~Õ„√√ Ú≈—ø˙Ú± ¬Û±˚˛˜± Ú≈—√± ›˘ Ú≈—ø˙ fl¡±˝◊À˝√√Ã¬ı˛n∏À¬ı˛, ˜Ó¬±— ‰¬±Ú± ˝◊¬ı˛±˘
Œ‡±„√√√±ÀÊ√Ã, Ó¬±À˘±˚˛ Δ˘¬ı˛±—¬ÛÀ¬ı˛—˘fl¡ ˙œ—À„√√˘ Δ˘‰¬˘ ›˝◊ø¬ıøÚ, Œ˜±˜Ú≈ ˝◊Ó¬±À˘˚˛
Ú±À‰¬±˜√± ˘—˘± ˘—Ê√± Ô≈¬ÛÆ±øfl¡ Δ˘¬ı˛n∏¬Û Δ˘øÓ¬˘ Ó¬ø•§À·í ‰¬œÀe±˚˛ø¬ıÀ¬ı˛ ’¬Û±•ß±
Ú≈—ø˙ ˜±·œ ˜fl¡±√±º ˜Ó¬˜ Œ˚˛—Ú± ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ Œ‡±„√√√±Ê√À¬ı˛ ’Àfl¡±—Ê√•§± ˜¬ı˛±Ú˚˛±˝◊,
Ú≈Ê√± ›˝◊¬ıœ ÔÀ•ú±˚˛·œ ŒÔ—Ú√À¬ı˛ Œ˘±˚˛≈•§±º ˝◊fl¡±˝◊ Ú≈—ø˙ Δ˜¬ı± Ôfl¡ ’¬Û±˜ ˜±·œ
˜q—˘±— ˚˛±À¬ı˛fl¡‰¬... ... ŒÚ±—˜± Œfl¡Ã¬ı± ŒÚ±— , Ù¬—Ú√À¬ı˛ ˜Ô—À˘˘º ˚˛±—À√Ã
Œ‡±—√√˙±~À· Úœ— Ú≈Ê√± Œ‡±„√√À√±˝◊ U~Àflv¡, Ú≈—ø˙¬ıÚ± øÙ¬øÊ√ ˚˛±˘, ¬Û±˜≈ ˜˝√√±fl¡¬Û≈
fl≈¡ø¬ı¬ı˛˜À· Úœ—, ˙±‡À¬ı˛ Ê√À·±˚˛-Õ˘Ó¬±˝◊, ŒÚ±—√±˝◊, Δ˘ÀÚ»º ’Àfl¡±— ˜±·œ q•ú±„√√
˜ÀÔÃ¬ı≈— Δ¬ÛÀ¬ı˛ ŒÙ¬Ã¬ı˛±—Ú± ‰¬œ— Œ‰¬±À˘º Œ‡±„√√˙±~Àflv¡ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ˚˛±—À√Ã ’ª±— Ó¬iß±
¬Û±— ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ ˘±˝◊À¬ı˛•ú±º ’Àfl¡±—Ê√±•§± ˜¬ı˛±˘ Ó¬•úfl≈¡Õ„√√ Ù¬—„√√À¬ı˛ ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ
‡≈√˜, ø˘¬ı˛Àflv¡ Œ‡±e≈˘ ˘±—À·±˝◊ ˙˚˛±—ÔMê± ŒÚ»º ˘•£¬± Œ˘ÃÀfl¡±μ± ŒÔ—Ú¬ı˛n∏À¬ı˛º
ë’¬Û±•§Ú± Ú≈—ø˙ Ù¬±—À‡±„√√ ¬Û±˚˛Ù¬À¬ı˛±˝◊, ’¬Û±˜ ˜±Ú± ‡•°·± Ú≈—ø˙ ˝◊fl¡±˝◊ Œ˚˛Ã·øÚ,
˘±˝◊Úœ— ¬ÛÕ¬ı˛ Œ‰¬»Ú± Ú≈—ø˙ ˝◊À‡±„√√ ˘œ¬ı˛fl¡Î◊¬º ’¬Û±•§Ú± ‡•ú¬ı± fl¡±˘ ‡•§± Œfl¡ÃÚ±
‰¬—„√√fl¡Î◊¬, ŒÔ±˚˛Ú± ª±—Ú± Δ˘Ê√¬ıœ Ú≈—ø˙ Œfl¡ÃÊ√¬ıœ ‹˝√√±#¡± ŒÔ±˝◊¬ıœ Œfl¡ÃÚ± ›fl¡‰¬À·,
Ú≈—ø˙ ¬Û≈fl¡À˜Ú ¬Û±›À˜~˜ UÚ‡À¬ı˛ Œ‡±„√√À√±˝◊ ŒÙ¬±›˝◊¬ıœ ‡—À·±˘ ˜±˚˛Õ· Ó¬iß±
Ó¬˜º
[˝◊—¬ı˛±Ê√œ fl¡ø¬ı ª±Î¬«¸ª±Ô«Ú± õ∂fl‘¡øÓ¬·œ Œ¬ÛÃÀ¬ı˛±ø˝√√Ó¬… ŒÓ¬Ãø‡¬ı&˜ ¸—¶¥®Ó¬
fl¡ø¬ı, fl¡±ø˘√¸Ú± Œõ∂˜·œ Œ¬ÛÃÀ¬ı˛±ø˝√√Ó¬… ŒÓ¬Ãø‡¬ıøÚº] ˜˝√√±fl¡ø¬ı·œ ’øˆ¬:±Ú
˙fl≈¡ôL˘˜√± Œ˚˛—ø¸º
’¬Û±•§·œ ø¬ıˆ”¬øÓ¬- ≈√ÉôL, Ú≈—ø˙¬ı·œ ø¬ıˆ”¬øÓ¬- ˙fl≈¡ôL˘±º ’¬Û±˜ Ú≈—ø˙
’øÚ·œ Ú≈—À„√√±˘ Œ‡±„√√Ù¬˜- ’fl¡Ú¬ı± ÷À‰¬˘, ‰¬±—ÀÊ√ÃÚ± ’¬Û±˜Ú± Ú±•ú±, Ú≈—ø˙Ú±
Ú±•ú±º ŒÚ±Àm ‰¬±—ÀÊ√Ã Ú±•ú±º ≈√ÉôL Ó¬¬Û¸…± ŒÓ¬Ã¬ı± Ó¬±ø‡º ˜˝√√±!¡œ ’¬Û±˜ ’¬ı˛„√¬ıÚ±
Œ¬Û±fl¡ø‡¬ı± fl¡±˚˛Ú¬ı·œ Δ˜√± ˝◊fl¡, ˜‰≈¬ Œ˘±fl¡¬Û± Ó¬±À¬ı˛, ˝◊Àflv¡, Œ˘±Àflv¡ ¸Ú± ˜‰≈¬ Œ˙—À„√√º
’¬Û±˜ ›À~ Ú≈—ø˙¬ı±Ø ‰¬±—ÀÊ√Ã ŒÔ±— ˜±ißÀ¬ı˛, Úœ—Ú¬ı± ÷À‰¬˘ ˜¬Û≈— Ù¬±Ú± Ô±¬ı±
˚˛±À¬ı˛º Ú≈—ø˙¬ı± ¶§·«·œøÚ, Ú≈—ø˙¬ı·œ ø¬ıˆ”¬øÓ¬- ˙fl≈¡ôL˘±, ø˙ißÀ¬ı˛ ≈√ÉôL√±, Ó¬¬Û¸…±Ú±
Œ˙—˘¬ı±, fl¡√±˝◊√±º ¶§·«√±º
Œ˚˛—„√√ø¸ Œ˝√√ÃøÊ√øMê Œfl¡À· ’Õ˙¬ı·œ ’Àfl¡±—Ê√±•§±-ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœº Ú≈—ø˙¬ı±
˘±˝◊¬ı˛À•°˘·œ, Œ˘Àm ’≈√Ú± ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ ˘±˝◊À¬ı˛•ú± øÚ—øÔ¬ıœ ˘±˝◊Ú≈Î¬ˇ±, ’¬Û±•ß±
˜œ¬ı˛˜À˘Ú·œ, ÔÀ•ú ’≈√Ú± ’Àfl¡±—Ê√±•§± Œ˜±˝◊¬ı˛±— ˘±À˘±˚˛º ‰¬±—ÀÊ√Ã Ú±•ú± ŒÚ±Àm,
Úœ—Ú¬ı± ÷¬Û≈— Ù¬±„√√À•ú±˝◊À√ÃÀ¬ı˛º ’Àfl¡±— ‰¬—À„√√ fl¡±˚˛Ú± Δ˜Ù¬˜, ˜À¬Û±fl¡ fl¡˚˛± ‰≈¬¬ÛÆ±
Δ˜√± ˝◊#¡± ˜‰≈¬ Œ˙—À„√√ ’¬Û±˜ ›À~ Ú≈—ø˙, ‡À•ú ’¬Û±˜, ›À~ Ú≈—ø˙, Ù¬±›À¬ı˛
Ú≈—ø˙, ‡•§± Œfl¡±À˘±˚˛Ú±, ŒÔ±˚˛Ú± ª±—Ú± Δ˘Ê√¬ıœ Ú≈—ø˙ ŒÚ±—&•°Àflv¡ ŒÔ±˝◊¬ıœ
Œfl¡±À˘±˚˛ Œ˘Ã, Œ‰¬?À¬ı˛ Ú≈—ø˙ ÷À‰¬˘ ÷¬ı˛±Î◊¬À‡±À~±˚˛ ‰¬±—ÀÊ√Ã—Ú≈— Ú≈—ø˙Ú¬ı± ÔÀ•ú±˚˛
’øÚ·œº
’˜À¬ı˛±˜√±, fl¡±ø˘√±¸fl¡œ Œõ∂˜·œ Œ¬ÛÃÀ¬ı˛±ø˝√√Ó¬… ¸—¶¥®Ó¬ ¸±ø˝√√Ó¬… Ê√·M√√±
’˜À¬ı˛±˜√Ú± Œfl¡À· ’Õ˙¬ı±, Œ˜±˝◊¬ı˛±— Δ‰¬øÊ√—¬ı±, Δ˜ø√—À·±˘·œ Ú≈—ø˙¬ı·œ
Œ¬ÛÃÀ¬ı˛±ø˝√√Ó¬… Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬… Ê√·M√√±– fl¡ø¬ı˛ Œ‡Õißº Œ‡ißÀ√ ’˜M√√øÚº
fl¡˚˛±√± ª±—‡Ë¬ı± Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬…º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Œ˝√√Õ? – Ù¬Ê√ÕÊ√
˘Î¬« ’±¬ı˛n∏˝◊Ú – ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ·ˆ¬Ì«¬ı˛ ŒÊ√Ú±À¬ı˛˘ ›˝◊¬ı˛•§± ¸±À˝√√¬ı ’˜øÚº
¸—¶¥®øÓ¬ – Ú±»
Œ˘±fl¡¸±ø˝√√Ó¬… – ’˝◊¬ı± ÚM√√¬ı±, ‰¬œÚ¬ı≈—√± Δ˘¬ı± ¸±ø˝√√Ó¬…º
Œ‡±—À¢∂— – ˘±Ú
˘±À˘±˚˛ – ˘±Ú˜œ
Ó¬±À˘±˚˛ – ˜Ó≈¬
’Õ˙¬ı± – fl¡ø¬ı
¬õ∂fl‘¡øÓ¬ – ˜À˝√√Ã˙±
ø¬ıfl‘¡øÓ¬ – ˜À˝√√Ã˙·œ ˜›— fl¡±˚˛¬ı˛¬ı±
˘±˝◊À¬ı˛•ú± – ˘±˝◊À¬ı˛•§œ
‰¬œÀe±˚˛ø¬ıÀ˚˛ – ˝√√±˚˛ø¬ıÀ¬ı˛
˜Ô—À˘˘ – ˜¬Û≈À¬ı˛±˝◊¬ı±
Δ˘Ó¬±˝◊ – Ê√À·±˚˛ ˜‡˘ ’˜±
ŒÚ±—√±˝◊ – Ê√À·±˚˛ ˜‡˘ ’˜±
˜¬ı˛±˘ – ˜˚˛˜≈
˘±—À·±˝◊ – ˙±˜≈ [˜Ó¬±— ’ø¸√± ˙À·±˘øÚ]
‡—À·±˘ – Ú≈—ø˙»
Ó¬¬Û¸…± – ˘±˝◊Úœ—¬ı±
ø¬ıˆ”¬øÓ¬ – ˘±˝◊·œ ›˝◊¬ı± &Ìø˙—º
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
fl¡] ˘Î¬« ’±¬ı˛n∏˝◊Ú fl¡Ú±ÀÚ±∑
‡] ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ˜±øÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ¸≈˝◊Ê√±¬ı˛˘…±Gí- fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛ø‡∑
·] ¬ÛøGÓ¬Ê√œ fl¡Ú±ÀÚ±∑
‚] ëŒÚ±—À¬Û±fl¡ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ fl¡±ù¨œ¬ı˛í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡¬ı˛•§± ¬ı˛±Ê√…ÀÚ±∑
„√√] ≈√ÉôL fl¡Ú±ÀÚ±∑
‰¬] ˙fl≈¡ôL˘± fl¡Ú±ÀÚ±∑
Â√] ì’¬Û±•§Ú± Ú≈—ø˙ Ù¬±—À‡±„√√ ¬Û±˚˛Ù¬À¬ı˛±˝◊î- fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛¬ıÀÚ±∑
Ê√] ª±Î¬«¸ª±Ô« fl¡Ú±ÀÚ±∑
2º ˜‡±√± ¬Ûø~¬ıø˙— ’ø¸·œ ˜¬ı˛˜√± ª±Ù¬˜ ‡¬ı˛± ŒÓ¬iß± ˝◊˚˛≈–
fl¡] Œ˝√√?≈Ú˝√√±-˘±˝◊¬Û≈À¬ı˛•§œ
‡] ‡≈À˚˛±˘ ˝√√±›¬ı±-˚˛±˝◊øÔ—Àfl¡±Ú≈
·] fl¡À√— Ô±—Ê√˝√Ú¬ı±-ŒÓ¬±Ú≈˘±˝◊øÊ√— Œ˘•§œ
‚] ‡≈À¬ı±•§±-ø¬ÛÀ√±—Ú≈
„√√] ª±—Õ√ ¬Û”—ø√—Õ˝√√¬ı±-˙±»¬Û‰¬Ú≈ ø˙˘Õ˝√√¬ıœ
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
fl¡] Ú≈—ø˙¬ı±-õ∂fl‘¡øÓ¬, ’¬Û±•§Ú± ø¬ıfl‘¡øÓ¬, õ∂fl‘¡øÓ¬Ú± ¶§·«·œ, ø¬ıfl‘¡øÓ¬Ú± ˜M√√«…·œº
‡] ˝◊—¬ı˛±Ê√œ fl¡ø¬ı ª±Î¬«¸ª±Ô«Ú± õ∂fl‘¡øÓ¬·œ Œ¬ÛÃ¬ı˛ø˝√√Ó¬… ŒÓ¬Ãø‡¬ı&˜ ¸—¶¥®Ó¬
fl¡ø¬ı fl¡±ø˘√±¸Ú± Œõ∂˜·œ Œ¬ÛÃ¬ı˛ø˝√√Ó¬… ŒÓ¬Ãø‡¬ıøÚº
4º ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
fl¡] ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± Œ˜±˝◊¬ı˛±—√± ˜Ó¬˜ ’˜√± ›˝◊¬ı˛•§±
‰¬Ú≈¬ı˛±ø˙—·œ ŒÓ¬±~¬ı± øÙ¬ˆ¬˜ ’≈√ Ú˙±·œ ª±Õ˝√√Ú± Ô±≈√Ú± ˝◊˚˛≈º
‡] ’Àfl¡±—Ê√•§±-ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ·œ ª±¬ı˛œ Ú¸±·œ Œ˘±iß± ˝◊˚˛≈º
·] Δ˜ø√—À·±˘Ú± Δ˙˙fl¡ø‡¬ı± ’Àfl¡±—Ê√±•§±-ŒÙ¬Ã›˝◊¬ıœ·œ ª±¬ı˛œ·±
fl¡±ø˘√±¸fl¡œ ’øˆ¬:±Ú ˙fl≈¡ôL˘˜·œ ª±¬ı˛œ·± ‰¬±—√•ß≈√Ú± Î◊¬»˘≈º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—
¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝
√ [¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝√√ [1927-2000] Δfl¡˙±˜ÀÔ±— ¤˘±—¬ı˜
Δ˘fl¡±˝◊, ˝◊•Ù¬±˘√± Œ¬Û±fl¡ø‡º øÎ¬, ¤˜, fl¡À˘Ê√, ˝◊•Ù¬±˘√± √˙«Ú˙±¶a·œ ›Á¬±
˜Àfl¡±fl¡ ›˝◊¬ı˛•úœº øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬ ’¬ı Œ¸±ø¸À˚˛˘ Œª˘ÀÙ¬˚˛±¬ı˛, ’±È¬« ¤G fl¡˘‰¬¬ı˛·œ
øÎ¬À¬ı˛"√¬ı˛ ›˝◊Ú± Ô¬ıMê·œ Œ¬Û±O±ø‡º ’Úœq¬ı± ˘±?±Î◊¬ ˜Ó≈¬—·œ ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
Δ˙À¬ı˛—·œ ˜±„√√øÊ√Ú Ô±¬ı± fl¡ø¬ıøÚ, ¬ÛøGÓ¬øÚ, ¸±ø˝√√… ’˜¸≈— fl¡˘±·œ ¸˜±À˘±‰¬fl¡øÚº
ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ‡¬ı˛ø√ ’‰¬±˝◊¬ı± Δ˘ [ª±À¬ı˛—],
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ fl¡ø¬ıÓ¬±·œ Â√μ [Â√μ fl¡±„√√À˘±Ú] ΔÚÚ¬ı±], ‰¬»˘ø¸ÀÚ fl¡√±˚˛√ÀÚ± ˝◊¬ı±øÚ
[Δ˙À¬ı˛—], ’¸À¬Û"√¸ƒ ’¬ı ˝◊øG˚˛±Ú fl¡˘‰¬¬ı˛ [ª±À¬ı˛—], Ó¬œÔ« ˚±S± [Δ˙À¬ı˛—],
¸—¶¥®øÓ¬·œ ˙Àflv¡±Ú [ª±À¬ı˛—] ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ëÓ¬œÔ« ˚±S±í ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸·œ√˜fl¡
¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ ˜Ú± [1987] Ù¬—ø‡º
ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ’˝◊¬ı± ¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôLÚ± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—

¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜¬ı˛˜√± ΔÚÚø¬ı˛º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛— ¸±ø˝√√Ó¬… ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˚˛±•ß± ŒÚÃø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú±
¬Ûø~º ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—·œ ÷À‰¬μ± ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— ¬ı±—˘± Œ˘±Ú fl≈¡¬ÛÆ±
‡„√√˘¬ı± ˜±„√√øÊ√Ú Ô±¬ı± ’˝◊¬ıø˙— [‡≈√˜ ›˝◊Ú±, ‰¬±Î◊¬¬ı±, fl¡˜˘, ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú] √·œ
Œ˝√√Ã¬ı˛≈√Ú± Ú˝√√± ›˝◊ø¬ı˛¬ı± Œ˘‡fl¡ø˙— ˜ø˜— ¬Ûiß± ¤˜. Œfl¡. ø¬ıÀÚ±√Úœ, ˘±˝◊|˜
¸˜À¬ı˛fÚø‰¬—¬ı·œ ª±À¬ı˛—·œ ˜¬ı˛˜√± ΔÚÚø¬ı˛º Œ˘‡fl¡ø˙— ’ø¸·œ ˜˙± ˜˙±·œ
›˝◊¬ı± ˝◊¬ı·œ ©Ü±˝◊˘ ˙œ—Ô±≈√Ú± ’˜¸≈— ’˝◊¬ı± ’˜·± ’ÀÓ¬±m± ’˜·± ˜±iß¬ı±
Œ‡iß¬ıÚ± ø‰¬—¬ı± ‰¬±—√•ß≈√Ú± Î◊¬»ø˘º]
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ˝√√±˚˛¬ıø¸ Ó¬À˙—Ú˜fl¡ ŒÚÃø¬ı˛- ‰¬ø˝√√ 50 ˜≈Mê±
˜„√√±˚˛ø¬ı˛º ˚˛±•ß˜fl¡ ø˘¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…øÚº ’√≈¬ı≈ ‡‘©Ü·œ ˙Ó¬±sœ 18
q¬ı˛fl¡¬Û·œ ’≈√ª±˝◊√·œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± ˙±Ù≈¬ fl¡iß± Ù≈¬øÊ√~fl¡¬Û± Δ¬ı¯∏û¬ı Ò•ú«·œ ÷À˝√√Ã√±
˝√√±iß·œ Δ˘Ê√•§± Δ˜ÕÓ¬ ¬ÛøGÓ¬ø˙—·œ ¬Û≈¬ı˛±ÌÚø‰¬—¬ı± ¬Û≈•ß˜fl¡ ˜¬ı˛n∏ ˘≈fl¡˝√√Ú¬ı± Ó¬±ø‡º
Ú≈ø˜» ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û√± ˜˜˙œÚø‡¬ı± Ô±·œ ˜„√√±˘&•ß±º ’ÀÚÃ¬ı± Ò•ú«·œ ÷À˝√√Ã√± ’ÀÚÃ¬ı±
Œ˘±iß± ¬ı±˝√√Ú ›˝◊¬ı± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ¬Û‘øÔ¬ıœ·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸Ó¬± ŒÔ±!¡ø~º ’¸≈•ß± ˝√√±˚˛ÕÚ- ˜±øÈ¬«Ú
˘≈Ô±¬ı˛Ú± ¬ı±˝◊¬ı˘¬ı≈ Ê√˜«Ú Œ˘±μ± ˝√√Àμ±fl¡¬Û√√√·œ Ê√˜«Ú ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˚˛≈•Ù¬˜ ŒÔ±Úø‡º
Œ¬ıÃX Ò•ú« ˙Àμ±fl¡˝◊ ¬Û±ø˘ Œ˘±μ± ’˜¸≈— ΔÊ√ÚÒ•ú«¬ı≈Ú± ˜±·Òœ ’˜¸≈— õ∂±fl‘¡Ó¬
Œ˘±μ±º ˘”Ô±¬ı˛˜!¡œ¸” ˝√√±iß·œ ˘…±øÈ¬Ú Ô±À√±M≈êÚ± Ê√˜«Ú Œ˘±Ú¬ı≈ ˙œøÊ√iß¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û√±
‡‘©Ü±Ú Ò•ú«·œ ’ÀÚÃ¬ı± ˜˙fl¡ ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛Úø‡º ˜ÀÓ¬Ã ’¸≈•ß± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
Δ¬ı¯∏û¬ıø˙—¸≈ ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— —¬Û≈— ›˝◊Ú± ¬ı±—˘± Œ˘±Ú ˙œøÊ√iß¬ı± Ó¬±ø‡ ’˜¸≈—
ŒÚ±—‰≈¬¬Ûfl¡œ ø˙é¬±·œ ˜„√√±˘ Ù¬±›¬ı± ’À˝√√Ã¬ı√ø√ ¬ı±—˘± Œ˘±Ú·œ ˜ÀÓ¬—Ú± ¬Û≈ø˙~fl¡ø‡º
’¸≈•ß± ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— ¬ı±—˘± Œ˘±iß± ‰¬±˝√√»¬Ûœ¬ı˛•°¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú-
Δ˜ÕÓ¬À˘±Ú ’ø¸ ˜≈øMê Ù¬—Ê√¬ı± fl≈¡˝◊ø^º ˜ø¸·œ√˜fl¡ fl¡Ú±¬ı≈ øÚμ± ŒÓ¬ÃøÚ—„√√±˝◊ Δ˘ÀÓ¬º
Ò•ú«·œ ’˜¸≈— ¸—¶¥®øÓ¬·œ ø¬ıfl¡±˙øÚº ˜±„√√¬ı± ŒÓ¬±—¬ı± ¬Û”•ß˜fl¡ ˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú± ¸±é¬œøÚº
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ˝√√±˚˛¬ı± Œ˘±Ú ’ø¸¬ı≈ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ›˝◊¬ı± ˚˛±¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú ’˜¬ı˛± ˝√√±˚˛Ú± ˝√√—Ú¬ı±
˜Ó¬˜ ’≈√√øÚ- ¬ı±—˘± Œ˘±Ú ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ fl≈¡¬Ûø˙iß± ΔÚÚ¬ı˛¬ı± ’˜¸≈— ‡„√√˘¬ı±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ fl¡ø¬ı ’˜¸≈— ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ fl¡˚˛± Œ¬Û±fl¡ø‡Ë¬ı±º ‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı±, Î¬±Mê¬ı˛ fl¡˜˘,
Ú¬ı¡Zœ¬Û‰¬f, ˜˚˛≈¬ı˛ÒıÊ√, ˝◊¬ı˛±¬ıÓ¬, √À¬ı˛føÊ√», ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú , ’„√√±—˝√√˘, ˙œÓ¬˘øÊ√»
Úø‰¬—¬ı± ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˘˜Ê√œ— Δ˜¬ı˛± ¬Û±˚˛¬ıø˙— ˜À¬Û±fl¡ Ó¬˜ø‡º
˜Ó¬˜ ’ø¸√± ë˘ø˘Ó¬ ˜?≈¬ı˛œ ¬ÛøSfl¡±í ëÊ√±·¬ı˛Ìí ¬Û±˚˛¬ıø˙— ’˜¸≈— ë˚˛±fl¡±˝◊À¬ı˛±˘í
Úø‰¬—¬ı± ¬ÛøSfl¡±ø˙— ŒÔ±fl¡ø‡º Î¬±Mê¬ı˛ fl¡˜˘·œ fl¡±Î◊¬„√√˜√¬ı± ª±Õ˝√√- ë˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú·œ
Ó≈¬—√±˚ Œ˘—ø˙~Àflv¡ ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬‰¬Ú≈˚ Δ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬… ˜øμ¬ı˛ ˜Ú≈—√±í ˝√√±˚˛¬ı± ’ø¸Ú±
˜Ó¬˜ ’ø¸¬ı≈ ˜˙fl¡ Ó¬±fl¡ø˘º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Ê√±øÓ¬·œ ŒÚÃÚ± ˚˛±fl¡±˚˛¬ı·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Œ˘±Ú
’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬… ŒÚÃÀ˝√√ÃÚ± ˜œfl¡¬Û ŒÔ±fl¡ø‡º
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—¬ı≈ ˜›√— ’˜± Ó¬±˝√√~fl¡¬Ûø¸ ˜¬Û≈— ›˝◊Úø√ ‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜
‰¬±Î◊¬¬ıÚøÚ ˝√√±˚˛¬ı± Ó¬±˝◊º ¬ıøÇ˜‰¬f ’˜¸≈— fl¡±˘œ õ∂¸iß Œ‚±¯∏fl¡ ª±‡˘ ’˜¸≈—
ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ ˜ø˜ Ó¬±˝◊º ˝◊—¬ı˛±Ê√œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ õ∂ˆ¬±¬ı¸≈ Ó¬±√¬ı± ÚÀM√√º ˚˛±ø¬ı˛¬ı˜Õ‡
¬ı±—˘± ’˜¸≈— ¸—¶¥®Ó¬ ª±Õ˝√√ Œ˘ÃÀÔ±flv¡·± Œfl¡±˝◊Ú± Œfl¡±˝◊Ú± ˝√√±˚˛Ú± ‡≈»˝√√±˚˛ ’˜±
˙œøÊ√iß¬ı˛fl¡˝◊, ª±‡˘·œ ’¬ı˛+•§± ˆ¬±¬ı˛ ¬Û”¬ıøÚ,¬ õ∂˜±Ì ¬Û±ÕLö·œ Ó¬»Ú-Ô±Ú¬ı± ˚˛±^¬ı±
ÚÀ•§± ’˜¸≈ Ô±¬ı± „√√˜ø^º ’ø¸Ú± ’¬ı˛n∏¬ı± ª±‡˘ ‡¬ı˛≈√ Ú•§≈˘ Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ŒÔfl¡Ú±
Œ‡±˚˛Ú± Œ‰¬Ú¬ı ÷À‰¬˘&•ß± Œ‰¬Lö˝√ø~º fl¡äÚ±·œ ’˝◊—¬ı± ˙fl¡Ù¬˜ Î◊¬»ø˘º ˝√√±˚˛·√¬ı±
‡¬ı˛≈√˜fl¡ ‰¬œ—À˘•ß± ˝√√±˚˛À√±fl¡˝◊º ˚˛±•ß˜fl¡ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ ˜˙øMê ÚÀM√√,
˜¬ı˛˜ø√ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ˜Ó¬˜√± ª±À¬ı˛—ø˙—≈√ ’˜≈!¡± ˝√√iß± ¬Û±¬ı√± Œ‰¬±fl¡Ô¬ı± ‡¬ı˛¸≈ ˝◊Ù¬±›
Ù¬±›√¬ı± ÚÀM√√º ˘˜±¬ı˜ fl¡˜˘·œ ª±À¬ı˛—√Ú± fl¡±¬ı…·œ ˚±≈√ ‰¬„√√˝◊, fl¡ø¬ı ›˝◊¬ı˛¬ı± ˜˝√√±!¡œ
õ∂øÓ¬ˆ¬±Ú± Œ˙±flv≈¡ Œ˙±flv≈¡¬ı± ¬Û”•ß˜fl¡ ˜”øM√√« ›˝◊Ú± Œ‰¬±—ÀÔ±fl¡˝√√ø~, Â√μ·œ ÷À‰¬˘√±
Œ‰¬ÕLöº ª±Õ˝√√·œ Ó¬¬ÛÔ^¬ı± Â√μÚ± ÔÀ•ú±˝◊·œ fl¡±ø‰¬Ú-Œfl¡±˚˛± Œ˚˛Ã≈√Ú± „√√±ÀLö±fl¡˝√√~fl¡˝◊º
Δ˙À¬ı˛—·œ ˜˙fl¡ Œ˘Ã¬ı˛¬ı± ª±À¬ı˛—·œ Â√μ ŒÔ±fl¡˝√√ø~º ’≈√¬ı≈ Î◊¬¬ÛÚ…±¸ ˜‰¬± ’˜± ÚM√√Ú±
’ÕÓ¬ ˝◊Ô¬ı˛•§·œ ‡≈À√±—‰¬¬ı± Ù¬—ø‡À√º ‰¬±Î◊¬¬ı± ’˜¸≈— fl¡˜˘ ˜±˚˛Õfl¡ ’˜˜˜√øÚº
ª±‡˘·œ ’¬ı˛n∏¬ı± ˜˙fl¡ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û√± ‰¬±Î◊¬¬ı± ’˜¸≈— fl¡äÚ±·œ ˜”øM√√« Î◊¬»˘fl¡¬Û√±
fl¡˜˘- ’¸≈•ß± ’øÚ˜fl¡ ø˙¬ı”√·«±&•ß± „√√±ÀLö±˝◊˝√Ú¬ı± ˚˛±˝◊º ’ø¸&•§± Œ˘±Ú ’ø¸¬ı≈
’˜≈!¡¸≈ Œ˝√√iß± ‰¬•ß± ˝√√±˚˛Ú¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı√± ˝√√±˚˛Úœ—„√√±˝◊ ˝◊Õ¬ı˛ Δ˘S¬ı¬ı˛± Δfl¡ÀÚ± ˝√√±˚˛Ú±
’¬Û±¬ı¬ı≈ Œ˙¬ı˛±ißÚ± ‡˘˝√√Ú¬ı± ’˜Ú±- ¬ı˛±Ê√fl≈¡˜±¬ı˛ ˙œÓ¬˘øÊ√»øÚº ’≈√¬ı≈ ‰¬•ß±
ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ Ù¬Ê√¬ı± ’˜ø√ ˜˝√√±!¡œ ª±À¬ı˛—√± ˚˛±›˝◊º ˜±˚˛Õfl¡ ’À¸±˜√± ‰¬±Î◊¬¬ı·œ
˜ÀÓ¬Ã fl¡Ú±Ú¸≈ Ó¬•§± „√√˜ø‡À√Ø ’≈√¬ı≈ ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬…·œ õ∂ˆ¬±¬ı ’¸≈˜ ˜±„√√˝√~M≈êÚ±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œø˙—·œ ø˘¬ı˛¬ı± ¸—¶¥®øÓ¬·œ ŒÔ±— ˝√√±—À√±#¡¬ı± Œ˝√√±»Úø‡¬ı± ˜Ó¬˜√ø√ ˜˝√√±fl¡¸≈
˝◊ø‡-‡¬ı˛·± Œ˝√√iß± ˘±˚˛¬ı± ’‰¬•§± ª±À¬ı˛—·œ Œ‡±„√√‰¬M√√±º
ø˝√√Ê√˜ ’„√√±—˝√√˘·œ ª±‡˘·œ Ê√·»Ú± ’ÀÓ¬±m± ’˜øÚº ˜˙±Ú± ˝◊—¬ı˛±Ê√œ
ø˙é¬± ’˜¸≈— ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬…√± Œ˚˛Ãø˙iß± ‰¬„√√À˝√√Ã√¬ı·œ ‰¬±¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…Ú± Ù¬—Ê√ø‡º
˙±¬Û ÚÀM√√, ’˜±„√√¬ı± ÚÀM√√, ¬ı¬ı˛øÚº Œ¬ÛÚ±·œ ’Õ˙¬ıø˙—·œ ª±‡˘·œ Ê√·» ’˜¸≈—
ÔÀ•ú±˝◊·œ ¸≈¬ı˛√± ¬Û”˜˘≈¬Û ˘≈¬Û‡Ë¬ı± ’„√√±—˝√√˘Ú± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Ê√±øÓ¬·œ ø˘¬ı˛¬ı± ¸—¶¥®øÓ¬¬ı≈
˜Ó¬˜·œ Ú±Àfl¡±—√± Ó¬±¬ı± ˚˛±Ú± ¬Û≈ÀÔ±¬ı˛fl¡˝◊º ø˜»À˚˛— ’≈√·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√¬ı≈
Œ˚˛—ø‡ ’˜¸≈— ¬Û≈øk·œ Â√μ·œ fl¡±ø‰¬Ú Œfl¡±˚˛± Œ˚˛ÃÚ± Î◊¬¬ı± „√√•±§ ˙øMê Î◊¬»˘fl¡˝◊º õ∂˜±Ì-
¬Û±ÕLö·œ Œ˘±˝◊¬ı± Ú±˝◊^¬ı± ÷À‰¬˘√± ’¬Û±¬ı¬ı≈ Ó¬±Î◊¬Ô˝√√ø~º ’„√√±—·œ ’‰¬•§± ˜œ»À˚˛—·±
Œ˘±˚˛ÚÚ± ’˝√√˘·œ ‡≈»À˚˛Mê± Œ˘±˝◊¬ı± Ú±˝◊^¬ı± ª±À¬ı˛— Δ˙À¬ı˛— ÔÚ˜˝◊- ë’„√√±—˝√√˘í
ø˜—Ù¬˜·œ ‰¬±Ú¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı˛˜˝◊º ˜˝√√±!¡œ Œ˘±Ú·œ ‡≈»À˚˛Mê√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú ’ø¸ fl¡˚˛±˜≈fl¡
ŒÔ±»Ú± ŒÚÃÚ± Ù¬Ê√¬ı± ˚˛±¬ıÀ· ˝√√±˚˛¬ı≈√ ˝◊„√±Ú ˝√√±iß± ŒÔ—ÕÚº ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— ¬ı±—˘±·œ
˜Ú˜ ˚˛±›˝√√Àμº ˜¬Û±Ú·œ ª±Õ˝√√ ¬Û”•±§ Œ¬ı˙ ›Ú˝√√ø~º
’ø¸&•§± Ô±˚˛Ú·œ Ê√·»Ó¬·œ ‰¬±˝◊Ú¬ı˛fl¡¬Û± ˜øÌ ˜≈Mê± ˜˚˛±˜ø˙— ’ø¸√±
’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú¸≈ ˜¬Û”— ›˝◊¬ı± ŒÔÃ√± ’˜± ˚˛±Õ¬ı˛º ‰≈¬•ß·œ ’ø¬ı˛¬ı± Œ˘±μÚ±
Œ¬Ûμ≈√Ú± ø˘√± ø˘¬ı± Œ˘±Ú ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± ˘±Õ#¡º ¸—¶¥®Ó¬ ø¬ı√…±·œ ˜„√√±˘√± Œ˘±Ú·œ
˜˙fl¡ Ù¬Ê√˝√iß¬ı¸≈ Ó¬M√√Ú± Œ˝√√±»ÕÚº ¸øg ’˜¸≈— ¸˜±¸Ú± Δ˘ÀÓ¬—˘¬ı± ª±Õ˝√√ø¸— ’ø¸
˜¬Û±Ú·œ Œ˘±Ú ÚÀM√√, Ó¬À˙—¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œøÚ-Ô±˚˛Ú·œ ø˘¬ı˛¬ı± Œ˘±ÚøÚº ˜˙±·œ ¬Û±˜¬ı±
¬ı±Ú±Ú ’˜·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˘±˝◊ø¬ı˛Mê± ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û√ø√ ˜˙fl¡ ¬Û±fl¡ ‡„√√À√-Œ‰¬fl¡ø˙μ¬ı±
Ú±Àfl¡±—√± ¬Û±fl¡ Œ˝√√fl¡ ‰¬„√√Î◊¬ ˚˛±À√º ’≈√¬ı≈ ‡øÊ√Mê— fl”¡¬Ûø˙iß± Œ˚˛—˘¬ıø√ ’˜¸≈— ¬Û±¬ı˛¬ıø√
ŒÔ±flv¡fl¡˝◊- Â√μ·œ ø˜UÚ ’˜±, ª±‡˘·œ ‡≈»ÀÔfl¡ ’˜± ’˜¸≈— ¬Û”•ß˜!¡œ ˜ÔMê±
fl¡±Î◊¬„√√˜^¬ı ’ø¬ı˛¬ı± Ê√·» ’˜±º ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ‰¬»Ú¬ı± ’Ô«√± Œ¬Û±¬Û”˘±¬ı˛ ˝√√±˚˛¬ı≈√ ÚÀM√√,
’≈√¬ı≈ ˜˝√√±!¡œ Œ˘±Ú¬ı≈ fl”¡¬Ûø˙iß± Œ˚˛—ø˙Ú¬ı± ’˜¸≈— Ù¬Ê√¬ı± fl¡˚˛±¬ı≈ ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û± „√√•§·œ
˙øMêø√ ’‡„√√¬ıø˙—ø√ ˚˛±√¬ı± „√√˜À√º ˜˝√√±!¡œ ª±À¬ı˛— Δ˙À¬ı˛— ¬Û”•ß˜Mê± Ô±À√±#¡¬ı±
˚˛±^¬ı± fl¡±¬ı…·œ ˙øMê ˜¬Û”— Ù¬±Ú± ˚˛±›˝◊º ˜˝√√±!¡œ ˜ÀÓ¬Ã Ó¬•§ø√ ›˝◊ÀÔ±ÀMê, ’≈√·±
˜˝√√±fl¡¬Û≈ ¬Û±√¬ıø√ ˚˛±À√- ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú¬ı≈ ‰¬¬Û ‰¬±Ú± ˜˙fl¡ ‡„√√À· Úœ—˘¬ıø√º
’ø¸&•§± Œ˘±Ú ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ‰¬Lö¬ı˛fl¡˝◊¬ı± ÷À‰¬˘ø¸ Ú˝√√±À¬ı˛±Ú fl¡ø¬ı
’˜¸≈— ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ø˙—·œ ˜Ù¬˜√ø√ ÷À¬ı˛±— fl¡˚˛±·œ ˜˙fl¡ Œ˘Ã¬ı˛À¬ı˛º ˝◊—¬ı˛±Ê√œ ø˙é¬±·œ
’fl¡Ú¬ı± õ∂ˆ¬±¬ı Ó¬±¬ı˛Àflv¡º ø¬ıù´fl¡ø¬ı ¬ı˛¬ıœfÚ±Ôfl¡œ ª±‡˘·œ Ê√·M√√± ‰¬„√√Ú¬ı˛Àflv¡º ª±‡˘
¬Û±fl¡ÀÔ±flv¡Àflv¡, ˜œ»À˚˛— ˚˛±•°fl¡À˘ ’˜¸≈— ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ ˜˙± ˜À¬ı˛— Œ˘±„√√¬ı±
Œ˝√√Ã¬ı˛Àflv¡º ’ø¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú øÔ¬ı± fl¡±—¬ı≈ ˚˛±›Ú¬ı˛Àflv¡- ˜≈√·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’ø¬ı˛¬ı± Ê√·»¸≈
˜˙fl¡ ‡„√√Ú¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛Àflv¡º ’ÀÚÃ¬ı± Ê√·»Ó¬·œ Ù¬Ê√¬ı± fl¡˚˛±¸≈ ˝√√±¬Ûø‰¬iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı±
fl¡±—¬ı≈ ˚˛±›Ú¬ı˛Àflv¡º õ∂ˆ≈¬·œ ’±¸μ± Ù¬•°¬ı± ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— ¬ı±—˘± ¸±ø˝√√Ó¬…Ú± ˜¬ı˛+¬Ûfl¡œ
˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛Àflv¡º ‰¬±ißÚ± Ù¬˜Ù¬˜ ’˜M√√√± Ù¬˜ø˜iß¬ı± Œ˝√√Ãø¬ı˛Àflv¡- ¬ı±—˘±, ¸—¶¥®Ó¬, ø˝√√μœ
’˜¸≈— ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œº ˜Ú±˝◊·œ Œ˚˛±øØ√— Ô√»À‡Ëº Δ˜ÕÓ¬ ¬Û”˚˛±·œ ŒÚ±—À¬Û±fl¡ÀÔ±„ƒ√ ˝√√±˚˛¬ı≈√
˝√√±—ø^¬ıË± ‡„√√ø^º ’≈√·± ŒÚ±—‰≈¬¬ÛÀÔ±„ƒ√ø√ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡øÓ¬ Ó¬À˙—Ú˜fl¡ ˝√√±—À˘- ˘±›Ú±
’˜¸≈— Úœ—Ó¬•ß±º ‰¬¬Û‰¬±Ú± ˜¬Û±Ú·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ÷¬ı˛±— ¬Û”•§± ˜ø˜ Ó¬±¬ı˛¬ıø√ ÚøSº
‰¬œ—À˘±Ú ˜±¬Ûiß± Œfl¡±˚˛ø˙Ú¬ı± ˘˜√˜·œ ‡≈À√±—‰¬±√¬ı± ’≈√˜ ˜Õ¬ı˛ø¬ı˛º ’≈√¬ı≈ ŒÔ±„ƒ√ø√
Œ˙±˚˛√Ú± ˝√√±—À˘º
’ø¸&•§± ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ˜˚˛±˜√·œ ‡¬ı˛√— Ô±¬ÛÓ¬#¡ ŒÔÃÚ± Ù¬Ú± ŒÚ±M≈êÚ±
Œ˜±À˜±Ú ŒÚ±M≈êÚ± Œ˘øõ≠¬ı± Œ˘‡fl¡ ’˜ø√ ·œÓ¬‰¬f ŒÓ¬±—¬ıË±øÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸˜±Ê√¬ı≈
¤'À¬ı˛ Ô±≈√Ú± ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± ˘±#¡ø¬ı˛º ŒÚ±—‰≈¬¬Ûfl¡œ ‰¬±›‡»˘¬ı± ø˜»À˚˛—·œ ˚La Ô±≈√Ú±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ’˜¸≈— ¸˜±Ê√·œ ø˜UÚ Œ˚˛—ø˘º ’≈√·± ŒÔ—Úø¬ı˛-ΔÚ˝√√»˘¬ı±
›»¬Ûœ¬ı˛¬ı± ¸˜±Ê√ ’˜±º ˜±ø'©Ü ›˝◊¬ı˜fl¡¸≈ ÚÀM√√º ‰≈¬•ß·œ ŒÚ±#¡¬ı± fl¡À¬ı˛•ß¬ı± ˜›√√—√±
‡„√√√ Î◊¬√¬ı± ˜˚˛±˜√± Œ¬Û±»˙fl¡ Ó¬±fl¡¬ÛøÚº ŒÓ¬±—¬ıË±·œ ª±‡˘√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Ê√±øÓ¬·œ
¬Û±˜Ê√¬ı˛¬ı± q˜±—˘œ˘±·œ Ù¬±·œ·œ ˜ø˜ Ó¬±˝◊, ŒÚ±—‰≈¬¬Û·œ øÊ√.ø¬ı. ¤¸. ’˜¸≈—
˝◊¬ıÀ¸Ú·œ ˜œ»À˚˛— ŒÔ—ÕÚº ˜˝√√±!¡œ Œ˘±˝◊¬ı± Ú±˝◊^¬ı± ˘œ˘±ø˙—Ú± ˆ¬±¬ıfl¡¬Û” ‡Lö˝√ø~
’˜¸≈— ŒÚ±fl¡˝√√ø~- ŒÚ±#¡± ŒÚ±#¡± ‡˘˝√√ø~ ’˜¸≈— ‡iß± ‡iß± ŒÚ±fl¡˝√√ø~º ¸±ø˝√√Ó¬…·œ
’À‰¬±¬Û ’À¬ı˛˜ ’˜¸≈— Œ˘±μ± ¬Û≈√±√± ’˜±— ’À˙— ‡±˚˛Ú¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜ ’˜√± ˜˝√√±#¡±
¬Û≈ø˙~fl¡˝◊- ˝◊‰¬˜ ‰¬•ß± ’˜¸≈— ˝◊øÓ¬— øÓ¬—Ú± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ ˜”øM√√« ’˜±º ‡•§ÀÔ±˝◊¬ıœ
ª±¬ı˛œ·œ fl¡±— ˙±iß¬ı√± ˜?≈Ú¬ı± „À¬ı±— ’˜± ˝◊~≈√Ú± ˜ø‰¬ ’˜√± Ù¬•°¬ı± ‡•§·œ ˜˙ø#¡º
Ó¬À˙—Ú˜fl¡ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú·± ·œÓ¬‰¬f·± øÙ¬√± ’˜√± Ù¬˜˝√√~¬ıø√ ’øÚ·œ Œ‡iß¬ı± ’˜¸≈—
Ù¬Ê√¬ı± ‡„√√·øÚ, ’≈√˜ø√ Ù¬•úœÚƒÚ·øÚ, ˜±˚˛ø√ ›Úø˙ißÀ¬ı˛±˝◊º
˜Ô!¡œ ’˝√√˘À˘±Ú ›˝◊√ Ú± ŒÓ¬Ãø¬ı˛¬ı± fl¡±—¬ı≈ø¸√·œ ‡¬ı˛ø√ Ú˝√√± ›˝◊¬ı±
Œ˘‡fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√± Δ˘ø¬ı˛- ˜˝√√±¬ı˛±Ê√fl≈¡˜±¬ı˛œ ø¬ıÀÚ±ø√Úœ ’˜¸≈— ˘±˝◊|˜ ¸˜À¬ı˛fº
Δ˘¬ı¬ı≈ø√ Δ˘ø¬ı˛- ¸≈¬ı˛‰¬±μ ˙•ú«±, ø˝√√Ê√˜ &Ì, ˜øÌ¶ß± ˙±¶aœ, ¬ı˛Ê√Úœfl¡±ôL, ŒÔ±˝◊¬ıœ
Œ√¬ıœ ’˜¸≈— ‡≈˜ÀLö˜ ˝◊À¬ı±˝√√˘Úø‰¬—¬ıº ’≈√¬ı≈ ŒÓ¬±¬Û ŒÓ¬±¬ÛÆ± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û·œ à√√±˝◊˘
ª±À¬ı˛—·œ ª±Õ˝√√-ª±Ó¬±√± ¬ı˛±˙œ ˝√√±m± „√√•§± ˜›— ’À√±˜√ø√ ª±»ø˘º ª±‡˘·œ
Ê√·»¬Û≈ø√ ’ª±—¬ıøÚ, ˜œ»À˚˛—¸≈ ’¬Û±fl¡¬ÛøÚº ’≈√¬ı≈ ª±Õ˝√√·œ fl¡±Î◊¬„√√˜√¬ı± ¸≈¬ı˛
’˜¸≈— Â√μ ˜¬Û”— ›˝◊Ú± ˝√√±¬ÛÀ˘ ˝√√±˚˛¬ıø√ ˚˛±ø^º ˜øÌ¶ß± ˙•ú«±·œ ª±À¬ı˛—ø˙—
Œ‰¬fl¡ø˙~œ, ‰¬±Î◊¬¬ı·œ ˜Ó≈¬—√± ª±‡˘ ‰¬„√√¬ı± ª±À¬ı˛— ¬ı˛‰¬Ú± Úœ—øÔÊ√Ú± ˝◊Ú¬ı±
Œ˝√√±»Ú¬ı˛fl¡¬Ûø˙—·œ ˜Ú≈—√± ˙œ—Ô±Ú¬ı± ˚˛±˝◊º ’≈√¬ı≈ ŒÓ¬±¬Û ŒÓ¬±m± ¬Û±À¸«±ÀÚø˘øÈ¬
’˜± ›˝◊Ú± Œ‰¬±—ÀÔ±fl¡¬Ûø√ ÚøSº ¬ı˛Ê√Úœ fl¡±ôL ¤˘±—¬ı˜·œ ª±À¬ı˛— fl¡˚˛±¸≈, ª±¬ı˛œ˜‰¬±
fl¡˚˛±¸≈ ‰¬•ß± Ù¬ÕÊ√ , fl¡±¬ı…·œ ˙øMê Úœ—øÔÊ√Ú± ˝√√±m± „√√˜˝◊º ø˝√√Ê√˜ &Ì·œ
Î◊¬¬ÛÚ…±¸ø˙—√± Œ¬ı˛±˜±kfl¡œ Ê√·»fl¡œ ˜ø˜ Úœ—øÔÚ± Ó¬±˝◊º ’≈√¬ı≈ ª±À¬ı˛—·œ ’ÀÚÃ¬ı±
à√√±˝◊˘ ’˜± ¬Û≈ø˙~fl¡¬Ûø√ ÚøSº
¬ı˛¬ıœf ¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ ˜˙fl¡ ˜≈iß± ‡„√√˘¬ıœ ø¬ıÀÚ±ø√ÚœÚ± ø˙øÊ√iß¬ı˛fl¡¬Û± ª±Õ˝√√ø˙—
’˜¸≈— ¬Û≈øk¬ı≈ fl”¡¬Ûø˙iß± Î◊¬¬ı± „√√•§·œ ˙øMê-˜Ó¬˜·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ª±À¬ı˛—·œ Ù¬Ê√¬ı˛¬ı±
˜˙ø#¡Ø ¸˜±Ê√·œ ¬Û≈øk√± Œ˘±iß± Ô≈¬ÛÆ± Œ‰¬ø~¬ı± ø˘ø¬ı˛!¡œ ¸≈¬ı˛ ’˜± ˜˝√√±!¡œ ª±À¬ı˛—ø˙—√±
ŒÔ—ÕÚº ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û·œ Ó≈¬ø¬ı˛Ú± ˙» ˙» ø‰¬—¬ı√± ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˜”øM√√ « ¬ÛÀ¬ı˛—&˜Ú±
ø¬ıÀÚ±ø√Úœ·œ ª±Õ˝√√ Ú±À‰¬±˜ø˙—ø¸ ŒÔ±»Ú± ŒÚÃÚ± Úœ—øÔÕÊ√º ˙¬ı˛» ’˜¸≈— ¬ı˛¬ıœf
¸±ø˝√√Ó¬…·œ ª±‡˘·œ ˜„√√±˘øÚ ˝√√±˚˛¬ı± ˚˛±˝◊º ¸˜À¬ı˛fÚ± ’˜≈!¡± ª±Õ˝√√ ˘œ#¡± ’˚˛≈fl¡-
Ú≈ø˜√±— ø˙øÊ√ißø¬ı˛¬ı± ª±Õ˝√√·œ Â√μ√± ˝√√±˚˛Úœ—¬ı± ‡¬ı˛≈√ Œ‡±À?˘ Ó¬¬ÛÆ± ˝√√±˚˛º ’≈√·±
’À˚˛fl¡¬Û± ˘±˝◊ Î◊¬»¬Û·œ ŒÚ±fl¡ø˜ ŒÚ±fl¡ø˜ ŒÓ¬Ã¬ı± Ù¬Ê√¬ı± ’˜¸≈ ˜˝√√±!¡œ ˚˛±˜√Ú±
¬Û≈ÀÔ±flv¡øflv¡¬ı± ª±À¬ı˛—ø˙—√± ŒÔ—ÕÚº ˝√√±˚˛Úœ—¬ı≈√Ó¬± Ó¬±¬Û Œ˝√√Mê± ˝√√±˚˛À√±fl¡¬ÛøÚ,
Ù¬„√√˝√øiß—¬ı± fl¡˚˛±¸≈ øÙ¬øÊ√Ú± ˜˜±˚˛ ‡≈˜øÊ√Úø‡¬ıÀ√ÃÚ± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º ˜ø¸Ú± ’¬Û±¬ı√±
÷—Ú± Ú≈—„√√±˝◊¬ı± ’˜± Ù¬±›˝√√ø~º ’ø¸&•§± ª±À¬ı˛—ø˙ ˜Ó¬˜·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ¬ı˘À˘È¬¬ı˛
[¬ı˛˜… ¬ı˛‰¬Ú±] ˝√√±˚˛¬ı≈√·œ ˜˙ø#¡º ¬Û±¬ı√± ¬ı˛¸ ˝√√±˚˛¬ı≈√ Œ¬Û±Àflv¡º
¬Û≈•ß˜fl¡ ’ø¸Ú± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú¬ı≈ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡˜fl¡ ø¬ı:±Ú ’˜¸≈— √˙«Ú·œ
˘”¬ı˛¬ı± ª±‡˘ ’˜¸≈— ª±Õ˝√√ fl¡˚˛± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± „√√À•° ˝√√±˚˛¬ıø√ ˚˛±ø^º ¸—¶¥®Ó¬fl¡œ
˘œ¬Û≈Ú¸≈ Ú±ÀLö±¬ı˛fl¡, ˝◊—¬ı˛±Ê√œø‰¬—¬ı± ª±Õ˝√√¸≈ ¬Û„√√À˘Ã Œ˘Ã¬ı˛n∏¬ı± ˚˛±√- ˜Ó¬˜ ’˜± ›˝◊Ú±
ŒÓ¬Ãø¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú·œ øÙ¬¬ı˜øÚº ª±¬ı˛œ ˘œ¬ı·œ, ¬Û±Î◊¬Ó¬•§·œ ’˜¸≈— ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û·œ Œ˘±Ú
’˜± ›˝◊Úø√ Ù¬Ú± ˚˛±•ß± Ù¬√Ê√¬ı± Œ˚˛ÃÀ¬ı˛º ª±‡˘·œ ˘”¬ı˛¬ı± ˆ¬±¬ı fl¡˚˛±ø√ ˜ø¬ı˛fl¡ ‰”¬•ß±
ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± „√√˜√Ú± Δ˘ø¬ı˛º ’≈√¬ı≈ ˜˜±À¬ı˛±Ú¬ı≈ Ú≈—ø˙¬ı√¸≈ ÚM√√Ú± Œ˘±Ú·œ√˜fl¡
‰¬±Î◊¬ÀÔ±fl¡‰¬¬ı± Ê√±øÓ¬ ˜‰¬± ’˜± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œø˙—Ú± ›˝◊¬ı˛øflv¡¬ıøÚÚ± ’ª±»¬Û± ‡¬ı˛± ’ø¸˜¸≈
’¸≈˜ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û± „√√•°flv¡·øÚ ˝√√±˚˛Ú± ’±˙± ŒÓ¬±ø¬ı˛º
’≈√·± ˜Ô!¡œ ‰¬±Î◊¬¬ı˛±#¡± ΔÚÚø¬ı˛¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú·œ ª±À¬ı˛—·œ Œ‰¬Lö¬ı˛fl¡˝◊¬ı±
÷À‰¬Úø¸√± ¬ÛÚø‡Ë¬ı± ˜œ˙fl¡ ‡¬ı˛± ’ø¸ ÚM√√Ú± Ú˝√√±À¬ı˛±˘ Œ˘‡fl¡ fl¡˚˛±¸≈ Œ˘±Ú·œ
˚˛±›μ± ˜Ó¬˜·œ Δ˙˙fl¡ ’ø¸√± ‰¬„√√Ú¬ı± Œ˝√√±»Úø¬ı˛º Ù¬Ú± ˜›— Ó¬±¬ı˛¬ı± ª±‡˘·œ
’˜¸≈— Œ˘±Ú·œ ˜”øM√√«·œ√˜Mê± ˘±„√√Ó¬#¡ø¬ı˛¬ı± ‡¬ı˛ø√ ŒÔ—Ú√¬ı± ÚÀM√√º ˜À‡±˚˛ ¬Û≈•ß˜fl¡
’ø¸·œ ’¬Û≈Ú¬ı± √±ÚÚ± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—¬ı≈ ˜Ó¬˜·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ª±À¬ı˛— ›˝◊˝√~fl¡˘·øÚ
˝√√±˚˛¬ı√± ø‰¬—Ú¬ı± Δ˘ÀÓ¬º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
¬ı±˝√√Ú – ˙±À√±—
õ∂±fl‘¡Ó¬ – Œ˘±Ú ’˜·œ ø˜—º
˘…±øÈ¬Ú – Œ¬ı˛±˜±Ú Œ˘±Úº
˜≈øMê Ù¬—Ê√¬ı± – Úœ—Ó¬•§± Ù¬—Ê√¬ı±º
¸—¶¥®øÓ¬ – Ú±»
Œ¬ı˙ – øÙ¬ÀÊ√»º
Œ¬Û±¬Û≈˘±¬ı˛ – ‡3±˝◊ ˜˚˛±•ß± ¬Û±•ß¬ı±º
õ∂ˆ≈¬ – ˜¬Û≈º
˜±ø'«©Ü – fl¡±˘« ˜±'« ÚS·± ˜±·œ ¸˜±Ê√Ó¬La¬ı±√¬Û≈ ˚˛±¬ı± ˜œº
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–

[fl¡] ˜±øÈ¬«Ú ˘≈Ô±¬ı˛Ú± ¬ı±˝◊¬ı˘¬ı≈ fl¡¬ı˛•§± Œ˘±μ± ˝√√Àμ±fl¡ø‡∑
[‡] Œ¬ıÃXÒ˜« fl¡¬ı˛•§± Œ˘±Ú√± ˙Àμ±fl¡ø‡∑
[·] ΔÊ√ÚÒ˜« fl¡¬ı˛˜ fl¡¬ı˛•§± Œ˘±μ± ˙Àμ±fl¡ø‡∑
[‚] ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—¬ı≈ ˜›— ’˜± Ó¬±˝√√~fl¡¬Ûø¸ ˜¬Û”— ›˝◊Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
[„√√] fl¡Ú±·œ ª±À¬ı˛—√± fl¡±¬ı…·œ ˚±≈√ ‰¬„√√¬ıÀ·∑
[‰¬] ˘˜±¬ı˜ fl¡˜˘Ú± ˝◊¬ı˛•§± Î◊¬¬ÛÚ…±¸ ’≈·œ ø˜—ÀÔ±Ú fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Â√] ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸˜±Ê√¬ı≈ ¤'À¬ı˛ Ô±≈√Ú± ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± ˘±#¡ø¬ı˛ºí- ˘±#¡ø¬ı˛¬ıø¸
fl¡±Ú±ÀÚ±∑
[Ê√] ë‡•§-ŒÔ±˝◊¬ıœ·œ ª±¬ı˛œ·œ fl¡±— ˙iß¬ı√± ˜?≈Ú¬ı± Œ„√√ÃÀ¬ı±— ’˜± ˝◊~≈√Ú±
˜ø‰¬ ’˜√± Ù¬•°¬ı± ‡•§·œ ˜˙fl¡øÚºí- fl¡Ú±±·œ ˜¬ı˛˜√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[Á¬] ë‡„√√˝√øiß—¬ı± fl¡˚˛±¸≈ øÙ¬øÊ√Ú± ˜˜±˚˛ ‡≈˜øÊ√Úø‡¬ıÀ√ÃÚ± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊ºí-
fl¡Ú±·œ ‡≈»˝◊·œ ˜¬ı˛˜√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[¤û] ëŒ¬ı˘À˘È¬¬ı˛í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
2º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈¬–
[fl¡] ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˘˜Ê√œ— Δ˜¬ı˛± ¬Û±˚˛¬ı˛•§± ’˝◊¬ı± ’U˜√—·œ
˜ø˜— ˝◊˚˛≈º
[‡] ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… Œ¬Û±fl¡ø‡¬ı± ˜Ó¬˜√± ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡¬ı± ¬ÛøSfl¡±
’U˜√—·œ ˜ø˜— ˝◊˚˛≈º
[·] ë˙±¬Û ÚÀM√√, ’˜±„√√¬ı± ÚÀM√√, ¬ı¬ı˛øÚí ¬˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ ’˝◊¬ı± fl¡Ú±·œ ˜¬ı˛˜√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ˜ø¸ ˝√√±˚˛¬ı·œ ˜¬ı˛˜ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‚] ë˜˝√√±!¡œ ˜ÀÓ¬Ã Ó¬•§ø√ ›˝◊ÀÔ±ÀMê, ’≈√·± ˜˝√√±fl¡¬Û≈ ¬Û±√¬ıø√ ˚˛±À√ºí-
’˝◊¬ı± fl¡Ú±·œ ˜¬ı˛˜√± ˝√√±˚˛¬ıÀÚ±∑ ˜ø¸ ˝√√±˚˛¬ı·œ ˜¬ı˛˜ Ó¬±fl¡Î◊¬º
[„√√] øÊ√. ø¸. ŒÓ¬±—¬ıË±·œ ˘œ˘±·œ ŒÔ±˝◊À√±fl¡¬Û± ˜˙fl¡ Ó¬±fl¡Î◊¬º
[‰¬] ë’≈√˜ø√ Ù¬ø•úiß·øÚ, ˜±˚˛ø√ ›Úø˙ißÀ¬ı˛±˝◊ºí- ª±Ù¬˜ ’ø¸ fl¡Ú± fl¡Ú±·œ
˜¬ı˛˜√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ± ‡„√√˝√~≈º
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ’¸≈•ß± ¸—¶¥®Ó¬ ’˜¸≈— ¬ı±—˘± Œ˘±iß± ˝√√±»¬Ûœ¬ı˛•°¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú-
Δ˜ÕÓ¬À˘±Ú ’ø¸ ˜≈øMê Ù¬—Ê√¬ı± fl≈¡˝◊ø^º
[‡] ª±‡˘·œ ’¬ı˛n∏¬ı± ˜˙fl¡ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡¬Û√± ‰¬±Î◊¬¬ı± ’˜¸≈— fl¡äÚ±·œ ˜”øM√√«
Î◊¬»˘fl¡¬Û√± fl¡˜˘-’¸≈•ß± ’øÚ˜fl¡ ø˙¬ı”√·«± &•ß± „√√±ÀLö±˝◊˝√Ú¬ı± ˚˛±˝◊º
[·] ’„√√±—·œ ’‰¬•§± ø˜»À˚˛—·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’˝√√˘·œ ‡≈»À˚˛Mê± Œ˘±˝◊¬ı± Ú±˝◊^¬ı±
ª±À¬ı˛— Δ˙À¬ı˛— ÔÚ˜˝◊- ë’„√√±—˝√√˘í ø˜—Ù¬˜·œ ‰¬±Ú¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı˛˜˝◊º
[‚] ˜˝√√±!¡œ Œ˘±˝◊¬ı± Ú±˝◊^¬ı± ˘œ˘±ø˙—Ú± ˆ¬±¬ıfl¡¬Û≈ ‡Lö˝√ø~ ’˜¸≈— ŒÚ±fl¡˝√√ø~-
ŒÚ±#¡± ŒÚ±#¡± ‡˘˝√√ø~ ’˜¸≈— ‡iß± ‡iß± ŒÚ±fl¡˝√√ø~º
4º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL·œ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı± ’˜¸≈— ˘˜±¬ı˜
fl¡˜˘·œ ª±À¬ı˛—·œ ‡≈»˝◊ ‰¬±—√•ß≈√Ú± Î◊¬»˘≈º
[‡] ’˝◊¬ı± Úœ˘fl¡±ôL·œ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ø˝√√Ê√˜ ’„√√±—˝√√˘ ’˜¸≈— ’˙±—¬ı˜
˜œÚÀfl¡Ó¬Ú·œ ª±À¬ı˛—·œ ‡≈»˝◊·œ ˜˙fl¡ Ó¬±fl¡Î◊¬º
[·] ¤˜. Œfl¡. ø¬ıÀÚ±ø√Úœ·œ ‡≈»˝◊·œ ŒÔ±˝◊À√±fl¡¬Û± ˜˙fl¡ ˙œ—Ô±≈√Ú± ˝◊˚˛≈º
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ
¤¸. fl‘¡¯∏ûÀ˜±˝√√Ú ø¸—˝√
[ø¸Ú±˜ fl‘¡¯∏ûÀ˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ [1902-1986] Δfl¡˙±˜ÀÔ±— ˝◊•£¬±˘√±

Œ¬Û±fl¡˝◊º ¤˜. ¤., ø¬ı. ¤˘. øÚº ŒÓ¬±•§œ¸Ú± ˝√√±˚˛¶≥®˘√± ›Á¬± ›˝◊¬ı˛ø•úº ¤˜. ø¬Û.
›˝◊ø‡º Œ˜±Ú≈ Ô±e±˘, ˙fl¡‡„√√√¬ıœ, Ú≈—„√√±˝◊¬ı± øÔ¬ı±, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œ·±ø¬ıμ, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛
fl¡À√±˜√±, ‰¬œ—√± ˙±»¬Û± ˝√√±˚˛¬ı¬ı± E±˜±ø˙— ’ø¸ ˝◊ø‡º ª±À¬ı˛— Ú±À‰¬±˜, ·±gœ, ·±gœ
Ó¬N, ·œÓ¬±?ø˘ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ√± ˝√√Àμ±M≈êÚ± ŒÙ¬±„√√ø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ˝◊•£¬±˘Ú±
ëë¸ø˝√√Ó¬… ˆ”¬¯∏Ìíí Î◊¬¬Û±øÒ ¬Ûœ≈√Ú± ˜˝√√±fl¡¬Û≈ ˝◊fl¡±˚˛-‡≈•ßø‡º
ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ’˝◊¬ıÚ± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ŒÚ±•§± fl¡Ú¬ı± ‡±„√√Õ˝√√¬ı± ’˜ø√
Ú≈—ø˙ ‰¬±Î◊¬¬ı·œ ˜&Ì¬ı≈ ˙œ—Ô±ø¬ı˛º ˘±˝◊¬ı˛¬ı˛¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ ˘≈‡Ë±¬ıœ ’˜Ú± ˜‰¬±¬ı≈ ˜œ ›˝◊Ú¬ı±
Œ˝√√±»Ú¬ı√± Œ˙»¬Û± ˜À‰¬», ‰¬±¬ı± ˜À‰¬» ŒÓ¬Ã≈√Ú±, ˜‰¬±¬ı≈ ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ˘±˝◊q Ó¬˜˝√√μ≈Ú±
˜œÀÔ±˝◊ ˜œÀ˝√√Ú¬ı± ›˝◊˝√Ú¬ı± „√√•úœ, ŒÚ±•§± fl¡Ú¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœøÚº ¬Û±»Ó¬± „√√± Ó¬œflv≈¡¬ı˛·±
Δfl¡ÀÔμ± Œ˚˛±μ≈Ú± ‰¬¬ı˛± ŒÚ±—‡ißø¬ı˛¬ıœ, ‰¬¬ı˛± ŒÚ±—‡iß¬ı± ‰¬œ— Ó¬˜ ‡„√√√¬ı˜Õ‡ Œ‰¬μ≈Ú±
Œ˝√√±»Úø¬ı˛¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœøÚ, ˜±·œ ˜&Ìø√ Ô±¬ıÓ¬Ú± ª±»˘·øÚº ’¸≈•ß± ’˝◊¬ıÚ±
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˜&Ì¬ı≈ ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ˜¬ı˛œfl¡ ‰≈¬•ß± ΔÚÚø¬ı˛º]
ÛÀ˘˜ ˙fl¡¬Ûœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ, Ú˝√√±!¡œ ÚÙ¬˜√± Ú≈—ø˙Ú± ˆ¬øMê ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ ŒÓ¬ÃÙ¬˜
ŒÔ±fl¡¬Û≈√ ŒÓ¬ÃÚøÚ ‡„√√˘fl¡S¬ı±, ŒÓ¬Ãø¬ı˜˘ ‡„√√^¬ı± ŒÓ¬±~¬ı± ‹Ú± „√√ø¸ Ú„√√·œ ‡”˚±˛ ‡±√±
˝◊Àfl¡±fl¡ Δ˘Ó¬±Ú± ‡”¬ı˛n∏˜Ê√ø¬ı˛ ˝◊˜±º ’¸≈fl¡ fl≈¡˝◊¬ıø¸ ¬ÛÀ˘˜ Ú„√√·œ Ó¬±„√√˘¬ı± ÚÓ¬œfl¡-
Ú&Ì, ÚÀÔÃÚ±¬ı≈ ˜Ó¬˜·œ ÷À‰¬˘·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’fl¡±Î◊¬¬ı·œ ÿÚ≈—¬ı≈—√± ’¸≈˜ Œ‰¬Lö˝√Úø‡º
‹·œ ¬Û≈øk Œfl¡Ã¬ı± ˜˜˘ Δ˘S¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸·œ ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜± Œfl¡Ã¬ı± ˘±˜±˚˛ø˙—≈√
˝√√±˝◊·»Ó≈¬Ú± Œ˚˛—„√√¬ı√± ŒÚ±—˜·œ ˘±˜±˚˛ ’˜± Ù¬±›¬ı± ¬ÛÀ˘˜ Ú„√√·œ q˜˝√√»Ú¬ı±
˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı± ˜”øM√√«≈√·œ ˜ø˜ Ó¬±ø‡¬ı± ŒÔ—Ú¬ı˛fl¡øSº ’≈√¬ı≈ „√√ø¸ø√ ¬ÛÀ˘˜, ˝◊¬ı˛±˝◊¬ıfl¡
Ù¬¬ı± Ú≈ø˜» ’˜± ŒÔ—ÚÀ¬ı˛º ¬Û≈øk·œ Œ‡±„√√‰¬» Œ˘ø¬ÛÆ— Œ˘ø¬ÛÆ— ŒÓ¬Ã¬ı˛flv¡¬ı±, ˚˛±•ß± ª±Ú±
Œ˙±À¬ı˛± Œ˙±À¬ı˛± ø‰¬—≈√Ú± ‰¬»˘¬ı± ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ŒÚ±—˜± ¬ÛÀ˘˜ Ú„√√Ú± ’fl¡±Î◊¬¬ı·œ
÷Ú≈—¬ı≈—√·œ Ù¬±›·»˘M≈êÚ± Ú„√√·œ ‰¬±—√˜øÚ—„√√±˝◊ Δ˘Ó¬Ú± ‰¬„√√À‡±~¬ı± ˜”øM√√« √≈Ú± ˙Àflv¡±Ú
fl¡˚˛±·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ‹·œ ª±‡˘ ˜œ»˜±„√√√± „√√±ÀLö±˝◊ø¬ıÀ¬ı˛º ¬ÛÀ˘˜ Ú„√√·œ ÚÓ¬œfl¡-Ú&Ì
ÚÀÔÃÚ±¬ı≈ ˜Ó¬œfl¡ ‰¬±¬ı± ª±Õ˝√√Ú± Δ˘˙œ-Δ˘ÀÔ±μ≈Ú± ˙fl¡À˙±Ú¬ı± ‹·œ ˝◊Ó¬œfl¡ ˝◊√¬Û±
›˝◊À^º ˝◊Àfl¡±fl¡ Δ˘Ó¬±Ú± ‡≈è˜Ê√ø¬ı˛º ˜ø¸√Ú± ‹·œ ˘˜Ú ‡øÊ√Mê— ø˙—Ê√¬ıøÚ
Úœ—Ê√À·º ¬ÛÀ˘˜ Ú„√√·œ ˘˜øμ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ˜‰¬ø˙—Ú± ˜À¬Û±fl¡ ‰¬±˜¬ı˛fl¡ Ù¬±›¬ı√± ø˙—¬ı±
„√√•úÀ¬ı˛±˝◊√¬ıøÚº
‹À‡±˚˛Ú± Ú≈øÓ¬·œ ŒÓ¬±À¬ı˛±»-‡±√±ÚÚ± Œ˘±˚˛Ú¬ı±, Ú#¡˜Ú¬ı≈√√± fl¡±Î◊¬ÀÔ±fl¡˝◊-
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ Ô±˚˛Ú·œ ª± ø‰¬—ÀÔ±fl¡Î◊¬^¬ı¸≈ fl≈¡˝◊ø^¬ı± ˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú±, Œ˝√√ÃøÊ√fl¡
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ŒÔ±øflv¡¬ı± ŒÔÃÀ√±#¡± Δ˜ÕÓ¬ fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ˝√√±˚˛¬ı≈√ ˚˛±•ß± Œ˙—Ú± Ô±Ê√Ú± Ó¬±øflv¡º
’≈√Õ„√√ ¬ı‘øÈ¬˙Ú± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛¬ı≈ ˘±μ± ˜±˚˛øÔ¬ı± ¬Ûœ¬ı˛¬ı± ˜Ó≈¬—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ˜‰¬±ø˙—·œ
˜ÀÔÃÚ± ˜ø¬ı˛—ÀÊ√Ú¬ı≈ ΔÚ˝√√M√ ≈Ú± ˜±„√√˝√iß¬ı± ¬ı‘øÈ¬˙ ˙øMêÚ± ’Ù¬±-’¬Û≈Ú ŒÓ¬Ã≈√Ú±, Ù”¬-
Δ‰¬≈√Ú± ›»˘flv¡¬ı± ˜Ó¬˜√±, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± ’ÀÚÃ¬ı ˙±¸Ú·œ øÙ¬ˆ¬˜¸≈ ˜›— Ó¬±ø^Õ„√√
’≈√√± ¸±À˝√√¬ıfl¡œ ˜˚˛”˜ Δ˜ Ô±˚˛ ˝√√±˚˛¬ı·œ√˜fl¡ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ øÚ¬Û±ø˙—¬ı≈ ˚˛”˜ ø˙—˝√√Ú¬ı±
Ó¬˜øÔ¬ı˛¬ı± ’À‰¬±m± Δ‰¬¬ı˛±fl¡ ¬ı‘øÈ¬˙ ˙øMêÚ± ¬Ûœ¬ı˛flv¡¬ı± ˜Ó¬˜, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ øÚ¬Û±ø˙—Ú±
˜‰¬œÚ fl¡±„√√ÀÔ±fl¡¬Ûø√ „√√˜√, ˜˚˛± Sêfl¡-Sêfl¡ ‰¬œ#¡± ŒÓ¬ÃÙ¬˜ ‡„√√√Ú± ’Ú˜-’˝√√±
‰≈¬≈√Ú± ˜˜±˚˛ ˜#¡± Δ˘¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜ ’≈√√± fl¡Ú±Ú± øÚ¬Û±ø˙—·œ ˝◊7¡¡¡» fl¡Úø‡, ¬ı‘øÈ¬˙fl¡œ
¸Ê√±˝◊ Œ˘ÃÀÔ±fl¡˝√√Úø‡Ø ’ÕÓ¬ fl¡Ú±Ú± ÚÀM√√, Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚ±, øÚ¬Û±Ú± ΔÚ˝√√»ø¬Û¬ı±
Δ‰¬ø¬ı¬ı√± Ô—˘¬ı± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚøÚº ’ø¸·œ ˘˜Ú fl¡À√ÃÕ„√√ ø˙—¬ı± Œ˘±˝◊·øÚØ
‡‘©Ü fl≈¡˜ 1928-30 ·œ ‰¬±fl¡ Ó¬±„√√¬ı√± ‰¬±√-ÔMê¬ı·œ Œ‡±~±Î◊¬Ú± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ
˜±˝◊Õfl¡ ˜ø¬ı˛˜fl¡, ˜Ù¬˜ ‡”ø√—˜fl¡ ˝◊˜± ˘±Î◊¬¬ı·± ˜±ißÚ± ª±Ú‡Ë¬ı± ˜Ó¬˜√± ‰¬±√¬ıÚ± ˜ø˜
˙±•°¬ı± Ó≈¬À¬ı˛±˚˛-„√√±À•°±˚˛Ú¬ı˛¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ˜œ˚˛±˜·œ√˜fl¡ fl¡Ú±Ú± ø¸¬Û±˝◊·œ ˙øe Ú ˜¬ı˛Mê±
Œ‰¬±—ø˙μ≈Ú± Œ‰¬„√√·œ ø˜˘ øÔ—ø‡, ˜¬Û±μ± Œ‰¬„√√ øÔ—ø‡∑ ’ÕÓ¬ fl¡Ú±Ú± ÚÀM√√, Δ˜ÕÓ¬
Ú≈¬ÛœÚ±, ˚˛”˜-Œfl¡±˝◊¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚ±º ’ø¸¬ı≈ fl¡±Î◊¬Ê√Ú Ôœ¬ı± fl¡Ú±Ú± fl¡±Î◊¬¬ı± „√√˜·√À·∑
„√√ø¸ „√√¬ı˛±—·œ ª±øÚ- ˚˛≈·œ ŒÚ˙±Ú± ˘±fl¡˝√√»Ó≈¬Ú± ˜˙± ˜±„√√˝√Ú, ˜¬ı˛˜‰¬»
˜±„√√˝√Ú, ˜¬ı˛˘-˜Ô≈˜ ˜±„√√˝√Ú ŒÓ¬Ã≈√Ú± ˜˙±·œ¸≈ ¸˜±Ê√·œ¸≈ ˜±„√√ÚÚ¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı± ˜œø˙—
’ø¸ ŒÚ—˜± ŒÚ±—˜·œ Œ˝√√Ú·»˘M≈êÚ± ¸˜±Ê√√± ’øfl¡ ˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı± Ó¬˜øÔ¬ı˛¬ı± ˘±˚˛Ô≈—
’˜± ˙Àμ±flv¡¬ı± ˜Ó¬˜ø¸√± ¬Û≈ø˘˙fl¡œ ŒÔÃ¬ı˛±— „√√±˝◊√Ú± fl¡Ú±Ú± „√√ø¸ ˘±˚˛Ô≈—ø¸
˜≈O»Ú¬ı± Œ˝√√±»Úø¬ıø¬ı˛∑ fl¡Ú±Ú± ›˝◊·øÚ∑ øÚ¬Û±Ú± Ôfl¡-‰¬±øÚ√± ˝√√±˚˛≈√Ú± Ó¬±ÚÙ¬˜
›˝◊ø¬ı˛¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœøÚº ’ø¸¬ı≈ ‡øÊ√fl¡ ‡¬ı˛±!¡œ ˘˜Ú ÚÀM√√º
Ê√·» ’ø¸√± ‰¬±—√ø•ß—„√√±˝◊ Δ˘Ó¬¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú”¬ÛœøÚº ¬ı˛±˜±˚˛Ì, ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛M√ ±
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ&•§± Ôœ¬ı± Ù¬—À˘±˝◊, ¬ı˛¬ıœ ’˜¸≈— ˙¬ı˛»fl¡œ ª±¬ı˛œ, Î◊¬¬ÛÚ…±¸Ó¬± ˚˛±›¬ı±
Ú≈¬ÛœÚ± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˜Ú±fl¡ Úfl¡‰¬¬ı± „√√À•°±˝◊º Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœø√ Δ˘À˙˜-˜œÀ˙•°fl¡¬Û±
˘±˝◊≈√Ú± ŒÓ¬±¬Û ŒÓ¬±¬ÛÆ± Œ˙•°¬ı± ˜±ø~º
Ú≈øÓ¬·œ Œfl¡±ø~fl¡-ª±˝◊¬ı˛˜ Œ˙—≈√Ú± ‰¬±fl¡ÀÔ±—-ŒÙ¬Ãq ŒÓ¬Ã≈√Ú± ‰¬±·√¬ı± ‡¬ı˛±
‰¬±¬ı˛·± „√√ôL±Ú± ‡3±˝◊¬ı˛•§μ Δfl¡ÀÔÚ fl¡±≈√Ú± Ù¬ÀÚfl¡, ˝◊ÚøÙ¬, øÙ¬À¬ı˛±˘ Œ˚˛±?≈√Ú± ˜‰¬±¬ı≈
ø¬ı.¤., ¤˜. ¤. ¬Û±¸ ŒÓ¬Ã¬ı± „√√˜˝√√iß¬ı± Œ˝√√±»Úø¬ı˛¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ ˘≈‡Ë±¬ıœº ˜‰¬±·œ
Œ˝√√±»Ú¬ı√± ‰¬±¬ı± ˜À‰¬»,Œ˙»¬Û± ˜À‰¬»Ú± ˜±·œ ˜˙¬ı˛+fl¡ ›˝◊, ˜‰¬±√± ˘±˝◊Úœ— ›˝◊¬ı˛¬ıœ
ø¸&•§œ ˘≈‡Ë±¬ıœ ˜Ù¬˜ Δfl¡√± ŒÔ—ÚÀ¬ı˛±˝◊º ¬Û≈øk·œ ˘˜‡±—√± ˜Ú≈—-˜Ó¬˜ ‰¬±√Ú±
˘±˝◊Õ¬ı˛¬ı±fl¡ Ó¬±Ú‡Ë¬ı± ˜¬Û≈À¬ı˛±˝◊¬ı·œ ÷-ŒÓ¬±—·œ ˜U» ø˙~¬ı± ˜‰¬±¬ı≈ ˜œ ›˝◊Ú¬ı± Œ˙•§Ú±
˜¬Û≈À¬ı˛±˝◊¬ı·œ Œ¸¬ı± ˜ÀÓ¬±À~±•§øÚ ‡?¬ı˛¬ıœ ’ÀÚ±˜ fl¡Ú¬ıœ ˘≈‡Ë±¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœøÚº
’≈√Ú± ’ø˝√√—-Ó¬±—À˘Ã ’ÀÔ„√√¬ı±, ˜œÚ± Ó”¬˜‡≈Ú UÚ‡Ë¬ı± Ù¬±›¬ı√± Œ‰¬±fl¡Ô¬ı˛¬ı±
˜¸±≈√ ª±¬ı± ‡„√√√¬ı± ˙±¬ı˛≈√Ú± Œ˚˛±—‡˜ÔMê± Ù¬˜≈√Ú± ˜‰¬œμ± ÷Õ˙ „√√—≈√Ú± ˝√√À˚˛—·œ
Δfl¡ÀÔ˘ Ú—Ú¬ı± ‰¬Õ¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛±˝◊ Ó¬±ø~¬ıœ øÙ¬˙±¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœº ’˙œ»¬Û± ˜˜˘Ú±
ŒÚ±—˜·œ ‰¬¬ı˛± Δ˘√-˚˛±√¬ıÚ± ŒÓ¬±—À˘ ŒÓ¬±—Ú± ˜±„√√À˘ ˜±„√√Ú± Œ˚˛±Ú, ŒÚ±˜Ê√˜Ú
Ú±˜» ˜±„√√¬ıÚ± ˜¬ı˛±˝◊¬ıMê± ŒÓ¬±˚˛Ú± ŒÔ±flv¡¬ıœ ˙”·Ú¬ıœ ˘±˝◊¬ı˛¬ıœ øÙ¬˙±¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœº
’ÕÓ¬¸≈ Δ˘ø¬ı˛- ’˚˛fl≈ ¡ ‰¬±fl¡„√√Ú ‰¬±≈√Ú± øÍ¬fl¡±√±¬ı˛√± ˜ø˜— ¬Û±˘˝√√~¬≈ ı˛·± Œ√±˘±Ú
˙±¬ı±, Œ˙±À¬ı˛±fl¡ Œ˙•§± ˚˛±›ø¬ı˛¬ıœ, ˘±˝◊¬ı˛¬ı√·œ ˝◊fl¡±˚˛-˝◊øfl¡ ‡„√√ø˙iß^¬ıœ ˜¬Û≈˜ øÔ»Ú±
ŒÚ±ø•°¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ fl≈¡ø˘ ˙±¬ıœº
¬Û±M√√± „√√± Ó¬œflv≈¡¬ı˛·± ˘≈ÀÔ±—-Œfl¡±fl¡ÀÔ±— Ú±Ú±, ‡3±—À‰¬» fl¡iß± ˘±fl¡ø˙iß±
˝◊•£¬±˘ Δfl¡ÀÔ˘ Ú—Ú¬ı± ŒÚ±˜ÀÊ√Ú Œ‰¬μ≈Ú± ˜‰¬œ?±fl¡ Ó¬±ø~¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ „√√±À˚˛±Ú¬ıœº
˜±¬ı≈ ’„√√±—ø˙—Ú± ª±˝◊ÀÔÃ ˙À·±˘ Œfl¡Ãø¬ı¬ı√± ŒÚ±M≈êÚ± Ó¬±ø¬ı˛¬ıœ, ’˙±›¬ı± ’ª±¬ı±
‡„√√√Ú± ˜À¬Û±M√√≈√± Œ˚˛±˘À˝√√ÃÚ¬ı± Œ‰¬ø~¬ıœ „√√±À˚˛±Ú¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœº
‰¬±Ú-Ô#¡¬ı± Œ¬Û±»ø˙—·œ ˜˜ißø√ ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜·œ Œ˝√√Ú·»˘flv¡¬ı±
˜Ó¬˜ø¸√± qˆ¬˜-‰¬»Ù¬˜ ‡„√√^¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ fl¡˚˛± ’˜Ú± ’¬ı˛±m± ‰¬œ—Ú≈—-˜±Ú≈—
Ó¬±iß± ˝√√±˚˛øÊ√Úø‡≈√Ú± Î◊¬‡Ë˘≈ , ‰≈¬Î¬ˇ±‰¬±μ¬Û≈¬ı˛, fl¡±—À¬Û±fl¡¬Ûœ, Œ˜±À¬ı˛ Ù¬±›¬ı± ‰¬„√√ø¸μ≈Ú±
’Ù¬—¬ı± ·±Î¬ˇœ√± Œ‰¬ÀLö±fl¡-Œ‰¬Úø˙Ú ŒÓ¬Ã≈√Ú± ˘À˘±Ú Œ¬Û±» ‡¬ı˛± ¬Û≈¬ı˛·± ª±Ú± ø˝√√—Ú¬ı±
˘±#¡ø¬ı˛º fl¡ø¬ı˛&•§√¸≈ ŒÓ¬ÃÙ¬˜ ‡„√√˘fl¡S≈√Ú± ø˙¬ı˛-ø˙, ‰¬„√√˘-‰¬„√√ ˜Ôª±˚˛ ‡”¬ı±Mê± ˝√√±¬ÛÓ≈¬Ú±
˜œÕ¬ı˛¬ı±Mê± ˘±Úø˙μ≈Ú± ˜‰¬œ?±fl¡ øÔø¬ı˛¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœº Ú≈—ø˙Õ˝√√Ó¬¬ı± ˘±˝◊¬ı˛¬ıÚ±
‰¬¬Ûø˙~fl¡¬Û√± ¶§¬ı˛ Œ˝√√±ÚÙ¬˜ ‡„√√^¬ıœ ˜À„√√±μ± Ôª±˚˛·± ˝√√fl¡‰¬±—·± ¬Û”i±ß Δ˘ø˜iß¬ı± ¬Û≈øk
˝√√±˚˛¬ıø¸·œ ’Ô« Δ˘ÀS, Ôª±˚˛·œ ˜˜˘ ˚˛±›À^º ’¸≈•±ß ø˙¬ı± øfl¡^¬ıœ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœº
’„√√±›¬ıœ ÚS·± ’˝√√˘ ›˝◊≈√Ú± ¬˙”¬ı±-ŒÚ±•§± „√√˜^¬ıœ ÚM√√Ú± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚ±
˜‰¬œ?±!¡œ√˜fl¡ øˆ¬é¬± øÚÀ√º Δfl¡À√ÃÚ≈—√¸≈ øÚ¬ı˛Mê¬ı± ›˝◊¸Ú≈º
’≈√·± øÚ¬Û± ˜¬ı˛Mê± Ó≈¬Ê√≈—-˜±?≈—¬ı± ‡„√√√Ú± Œfl¡±•ß± ˝√√±˚˛ U˜≈√Ú± ‰¬»ø˘¬ıœ
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ, Ôfl¡ø˙-‡±ø˙ Ú±˝◊√Ú± ª±Õ˝√√ fl¡±¬ı˛˘ ‰¬~fl¡¬Û√± ›Úø˙μ≈Ú± ˜‡Ê√±˝◊√±
‡”¬Û±#¡± Ô±¬ı± „√√•§œ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ, ˜ø¸øÚ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˜‡˘-˜ÀÔ˘ ˚˛±•°¬ı± ˘œ˘±·œ
˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı± ¬Û≈økº
¬ı±e±˘œø˙—Ú± ¬ı˛¬ıœ Í¬±fl¡≈¬ı˛√·œ ˙¬ı˛Ó¬‰¬f¬ı≈ fl¡ø¬ı˛·œ Œ˝√iß± Ú≈—ø˙∑ ˜¬ı˛˜ Δ˘º
˙¬ı˛Ó¬‰¬fÚ± ¬ı±e±˘œ ¸˜±Ê√·œ ˜¬ı≈fl¡ ‡„√√Ú±-¬ı±e±˘œ ¸˜±Ê√·œ ˜øÔÀ¬ı±—-˜ø¬ı˛ÚÀ¬ı±—
Œ˘±˝◊Ú± Œfl¡±»ÀÔ±M≈êÚ± fl¡±ø‰¬Ú-Œfl¡±˚˛± Œ˚˛ÃÚ± ˝√√Ú-˝√√μ≈Ú± ˜±·œ Δ˝√√-ø˙—˘¬ı± fl¡˘•ß±
’ª±-Ú≈—ø˙ ‡„√√Ú± ˝◊¬ı˛fl¡¬Û± ª±¬ı˛œ, Î◊¬¬ÛÚ…±¸Ó¬± ¬ı±e±˘œø˙—Ú± ˜À‡±˚˛·œ ¸˜±Ê√·œ
˜ø˜ Ó¬¬ı˛n∏-Ó¬¬ı˛n∏Ú± Î◊¬¬ı± Ù¬—˝◊, ’≈√√± Œ¬Ûø~º ˜Ó¬±— ›˝◊Ú± ·±gœÊ√œÚ± ˝√√±˚˛¬ı˛•§± ª±
’˜± Úœ—ø˙—¬ı± ˚˛±˝◊º ˜±Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛•úœ,- ë‹Ú± ¬Û±•§± fl¡˘± ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…ø√ ˜œ ˘±‡-
˘±‡Ú± ˜À¬ı˛±˘ ‡„√√¬ı± „√√•§± fl¡˘± ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…≈√øÚí [’±˝◊ ª±∞È¬ ¸‰¬ ’±È¬« ¤G
ø˘È¬À¬ı˛‰¬¬ı˛ Œ√È¬ Œfl¡Ú ¶Ûœfl¡ È≈¬ ø˜ø˘˚˛k]º ˙¬ı˛Ó¬fl¡œ ª±¬ı˛œ ’˜¸≈— Î◊¬¬ÛÚ…±¸Ú± ¬ı±e±˘œ
˘±‡-˘±‡·œ ÔÀ•ú±˚˛√± ¬Û±ø~º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ˝◊¬ı± Δ˝√√¬ıø˙—Ú± ‹À‡±˚˛·œ Ù¬Ê√¬ı˛¬ı±,
Ó¬±„√√˘¬ı± ˜‰¬±fl¡ø˙—ø¸ ˙œøÊ√iß≈√Ú± ˝◊√¬ı˛¬ı√± fl¡ø¬ı˛¸≈ ø‰¬—ÚøÚ—„√√±˝◊√ ›˝◊√À√º ˝◊√¬ı± Δ˝√√¬ıø˙—Ú±
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˘œ˘±&•°¬ı± ¬Û≈øk¬ı≈ Δ‰¬‰¬„√ Ó¬±Ú± ‡Lö¬ı˛¬ıø√ ˜œ»˘≈·œ ø¬Û fl¡—¬ı±
Δ˘¬ı˛À¬ı˛±˝◊√√¬ı± ’ª±-Ú≈ø˙·œ ª±‡˘, ª±Õ˝√√Ú± ˜ÔÚ-˜Ôμ± Œ‰¬ÀLö±¬ı˛!¡øÚº
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

ˆ¬øMê – ˘±˝◊ ÚS·± ˜Ôfl¡ ŒÔ±—¬ıø˙—√±
ŒÚ±~≈fl¡¬Û±º
÷Ú≈—¬ı≈— – ÷ø˙— ˜Ú≈—, ÷À‰¬˘√·œ Ú±Àfl¡±˚˛ÚÚ±
Œ‰¬Lö√≈√Ú± Δ˘À˝√√Ã¬ı± ÷ø˙—º
˜”øM√√« – ˙Mê˜º
‰¬„√√À‡±~¬ı± – Ù¬Ê√¬ı˛¬ı± º
Δ˘˙œ-Δ˘ÀÔ±±Ú¬ı± – Ù¬Ê√¬ı± ª±Õ˝√√-ª±Ó¬± ˙œøÊ√iß¬ı±º
ŒÓ¬±À¬ı˛±»-‡±√±Ú¬ı± – ˚˛±•ß± Œ˝√√iß± Úfl¡ø˙iß± øÓ¬iß¬ı±º
¸±Ê√±˝◊ – ˜¬ı˛±˘·œ√˜fl¡ ¬Ûœ¬ı± √Gœ ˜‡˘ ’˜±º
[ø˝√√μœ ª±Õ˝√√ ë¸±Ê√±í ·œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ√± ˜˙fl¡
›~·± ˙œøÊ√iß¬ı±]
˝◊˜± ˘±Î¬◊¬ı± – Δ˘¬ı±!¡œ ›˝◊¬ı± ’À‰¬Ã¬ı± ’ª±-’Ú±
ŒÔ±fl¡¬Û±º
˜ø˜ ˙±•§± – ˜À˙±fl¡-˜„√√±Ú ˚˛±›ø˙~Mê¬ı±º
˚˛”˜À·±˝◊¬ıœ – ˚˛”˜·œ Ô¬ıfl¡-˝◊—‡±— ŒÚ±˜≈√Ú± Δ˘¬ıœ Ú”¬Ûœº
¬ı˛¬ıœ – ø¬ıù´ fl¡ø¬ı ¬ı˛¬ıœf Ú±Ô Í¬±fl≈¡¬ı˛º ’˝◊¬ıÚ±
˙˜øÊ√iß± ¬ı˛¬ıœ ˝√√±˚˛Ú± ˙œøÊ√ißÀ¬ı˛º
˙¬ı˛Ó¬ – Œ¬ıe˘·œ ’˝◊¬ı± ˙¬ı˛Ó¬‰¬f ‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛¬ı≈
‡„√√ÕÚº
‰¬±¬ı± ˜À‰¬» – ˜¬Û≈fl¡ Ôiß± ‰¬±√¬ı±º
Œ˙»¬Û± ˜À‰¬» – ˜¬Û”— Ù¬±Ú± Œ˙M√√¬ı±º
˜ÀÓ¬±À~±•§± – Ô¬ı!¡œ ¬Û±μ˜ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı±º
˘≈ÀÔ±— – Œfl¡±Mê± ¬Û≈¬ı± Œ¬Û±»˘≈˜, Ô≈À˜±fl¡ ˜‡˘
’˜±º
ŒÚ±˜ÀÊ√Ú – ŒÚ±•ß± ŒÚ±•ß± Œ‰¬Ú¬ı±º
ª±˝◊ÀÔÃ ˙À·±˘ – Œfl¡±fl¡ÔMê± „√√±·œ ˘≈¬ı±fl¡ ¬Û≈¬ı˛·± ˝◊•£¬±˘ Ó¬±iß±
Œ˚˛±Ú¬ı± Ú—Ú¬ı± Œ‰¬Ú‡»˘fl¡¬Ûœ Ú≈¬Ûœø˙—¬ı≈
’„√√±—ø˙—Ú± ˘#¡≈√Ú± ˝√√±˚˛¬ı± ª±Õ˝√√øÚº
˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ¬ÛÀ˘˘ Œ¬ı˛±Î¬Ó¬± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ª±˝◊ÀÔÃ
¬Û±» ˝√√±˚˛¬ı˛·± ‡„√√Úø¬ı˛¬ı± ¬Û±» ’ø¸√± „√√± ˚˛±•ß±
Ù¬±¬ı˛•úœº
˜˜±—Õ„√√√± ˝√√ª±-·±Î¬ˇœÚø‰¬—¬ı± Δ˘øSÕ„√√√±
„√√±À˚˛±Ú¬ıœø˙—Ú± ª±˝◊ÀÔÃ√·œ „√√± Œ˘Ã¬ı˛·±
˝◊•£¬±˘·œ Δfl¡ÀÔ˘ø¸—√± Œ˚˛±ißÚ¬ı± Œ‰¬iß±-
Œ‰¬iß± ˘±flv¡•úœº ˜≈√ Î◊¬¬ı˛·± ’„√√±—ø˙—Ú±
˜À‡±˚˛¬ı≈ ˘#¡¬ı± ›˝◊Ú± ëª±˝◊ÀÔÃí ˙À·±˘í
˝√√±˚˛¬ı˛•úœº
˜Ôª±˚˛ ‡”¬ı±Mê± ˝√√±m± – ŒÓ¬Ãø¬ı˛ ¬ ı± Ô¬ıMê± ø˙¬ı± øfl¡√ Ú ± fl¡iß ±
‰¬„√√ø˙Ú¬ı±º
øˆ¬é¬± – ˚˛ ” ˜ ÀÔ±— ˚˛ ” ˜ ÀÔ±—√ ± ‰¬„√ √  ≈ √ Ú ± ¸±Ò≈ √
¸iß…±¸œø˙—Ú± ÚS·± ˘±˝◊¬ı˛¬ıø˙—Ú± øÚ¬ı±º
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–
[fl¡] ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ’˝√√±Ú¬ı± Ú≈¬Ûœ˘±˘ fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√± ’˜¸≈— fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı√·œ
ŒÔ±fl¡ø‡¬ıÀ·∑
[‡] ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ’øÚq¬ı± Ú≈¬Ûœ˘±˘ fl¡ø¬ı˛ ˜¬ı˛˜√·œ ŒÔ±fl¡ø‡¬ıÀ· ’˜¸≈— ˜≈√√±
Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœø˙—Ú± fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ãø‡¬ıÀ·∑
[·] ˚˛≈Úø‰¬—¬ı± øÚ˙± fl¡±¬ı± Œ¬Û±»ø˙—Ú± ˘±fl¡˝√√»˘¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸˜±Ê√√± Δ˜ÕÓ¬
Ú≈¬Ûœø˙—Ú± ˜≈√ Œfl¡±#¡¬ı± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ãø‡¬ıÀ·∑
[‚] ëë¬ı˛¬ıœ ’˜¸≈— ˙¬ı˛Ó¬fl¡œ Î◊¬¬Û±Ú…±¸Ó¬± ˚˛±›¬ı± Ú≈¬ÛœÚ± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˜Ú±fl¡
Úfl¡‰¬¬ı± „√√À•°±˝◊ºíí ª±Ù¬˜ ’ø¸ ’˝◊¬ıÚ± fl¡ø¬ı˛·œ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ˜¬ı˛˜ ¬Ûœ≈√Ú±
q·±˝◊Ú± ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈º
[„√√] Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ ˘≈‡Ë±¬ıœÚ± ˜‰¬±ø˙—¬ı≈ fl¡¬ı˛•ß± ˜Õ˝√√-˜ø˙— Ó¬˜˝√√iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ıÀ·∑
[‰¬] qˆ¬˜-‰¬»Ù¬˜ ‡„√√˘fl¡S¬ı√± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœø˙—Ú± ø˝√√—Ú¬ı·œ√˜fl¡ fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛
ŒÓ¬Ã¬ıÀ·∑
[Â√] „√√±À˚˛±Ú¬ıœ ’˜± ›˝◊Ú± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚ± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ıÀ·∑
2º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ’˝◊¬ıÚ± fl¡Ú±¬ı≈ ˜Àfl¡±fl¡ ŒÚ±iß± ‡≈¬ı˛n∏•§À·∑
[‡] ’fl¡±›¬ı·œ ÷Ú≈—¬ı≈—√± fl¡ø¬ı˛ Œ‰¬Löø‡¬ıÀ·∑
[·] ’˝◊¬ıÚ± fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı˛·± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ·œ ˘•úÚ ø˙—¬ıøÚ ‡Ú¬ıÀ·∑
[‚] fl¡ø¬ı˛·œ√˜fl¡ ¬ı‘øÈ¬˙Ú± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Û±¬ı≈ ›»-ΔÚø‡¬ıÀ·∑
[„√√]fl¡¬ı˛•§± ‰¬˝√√œ√± Ú¬Ûœ˘±˘ ŒÔ±fl¡ø‡¬ıÀ·∑
[‰¬] Ú≈¬Ûœ˘±˘ ŒÔ±fl¡ø‡¬ı·œ ˜¬ı˛˜ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Â√] ¬ı˛±˜±˚˛Ì ’˜¸≈— ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛M√ ± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ&•§± Ù¬—À˘±˝◊ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı±
fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
[Ê√] ¬ı˛¬ıœ ’˜¸≈— ˙¬ı˛Ó¬ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
[Á¬] Δ˘À˙˜-˜œÀ˙•°fl¡¬Û± ˘±˝◊Ú± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ¬ı≈ ŒÓ¬±¬Û ŒÓ¬±¬ÛÆ± Œ˙•°¬ı± ˜±ø~
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
[¤û] Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ ˘≈‡Ë±¬ıœÚ± fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı± „√√•úœ∑
[È¬] ‡≈»q˜˘ Ú±˜» ˜±„√√Ú± fl¡Ú±Ú± fl¡ø¬ı˛·œ Œ¬Û±» Œ˚˛±Ú¬ıÀ·∑
[Í¬] ª±˝◊√ÀÔÃ ˙À·±˘ ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡Ú±¬ı≈ ‡„√√Ú¬ıÀ·∑
[Î¬] ª±˝◊ÀÔÃ Ê√±øÓ¬·œ Ú≈¬ÛœÚ± ˝◊fl¡±˚˛-˝◊øfl¡ ‡„√√ø˙iß√Ú± fl¡ø¬ı˛·œ√˜fl¡ ˜¬Û≈˜
Ôœ»Ú± ŒÚ±•§À·∑
[Ï¬] fl¡Ú±Ú± fl¡ø¬ı˛·œ√˜fl¡ ‰¬œ—Ú≈—- ˜±Ú≈—√± ˝√√±˝◊øÊ√μ≈Ú± ˘À˘±Ú¬ıÀ·∑
[Ì] fl¡¬ı˛•§± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬ÛœÚ± øˆ¬é¬± øÚ¬ıÀ·∑
[Ó¬] Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ¬Ú± ª±Õ˝√√ fl¡±¬ı˛˘ ‰¬~fl¡¬Û± ˜œ√± fl¡¬ı˛•ß± √Gœ ¬Ûœ¬ı± „√√•§À·∑
[Ô] ¬ı±e±˘œø˙—Ú± ˙¬ı˛Ó¬‰¬f¬ı≈ ˚˛±•ß± ¬Û±•ß¬ı± fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
[√] fl¡˘± ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜¬ı˛˜√± ·±gœÊ√œ·œ ˜Ó¬ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ˜‡±√± ˝◊ø¬ı˛¬ıø¸ ¬Û±¬ı˛·± ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈–
ë˜øÌ≈¬Û¬ı˛·œ ˝◊¬ı± Δ˝√√¬ıø˙—Ú± ‹À‡±˚˛·œ Ù¬Ê√¬ı˛¬ı±, Ó¬±„√√˘¬ı± ˜‰¬±fl¡ ø˙—ø¸
˙œøÊ√iß≈√Ú± ˝◊¬ı˛¬ıø√ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ˜‰¬± ˘±‡-˘±‡·œ ÔÀ•ú±˚˛√± ¬Û±Ú¬ı± ’ª±—¬ı±
¸±ø˝√√Ó¬… ŒÔ±!¡øÚ ˝√√±˚˛¬ı√± fl¡ø¬ı˛¸≈ ø‰¬—ÚøÚ—„√√±˝◊ Δ˘ÀÓ¬ºí
[fl¡] ‹À‡±˚˛·œ Ù¬Ê√¬ı˛¬ı±, Ó¬±„√√˘¬ı± ˜‰¬±fl¡ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ q·±˝◊Ú± ‡„√√˝√~≈º
[‡] ÔÀ•ú±˚˛  √ ± ¬Û±Ú¬ı± ’ª±—¬ı± ¸±ø˝√ √ Ó ¬… ˝√ √ ± ˚˛ ¬ ıø¸ fl¡¬ı˛ • § ± ˜‡˘·œ
¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ÀÚ±∑
[·] ‹À‡±˚˛·œ ’˝◊¬ıø˙—Ú± fl¡¬ı˛•§± ˜‡˘·œ Ù¬Ê√¬ı± ˜‰¬±fl¡ ˚˛±›¬ı± ¸±ø˝√√Ó¬…
¬Û≈ÀÔ±fl¡øS ˝√√±˚˛Ú± ’˝◊¬ıø¸Ú± ‡Ú¬ıÀ·∑
’±¸±˜ ’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú
ø¬ıø¬ı˛ø= fl≈¡˜±¬ı˛ ¬ı¬ı˛n∏ª±
[ø¬ıø¬ı˛ø= fl≈¡˜±¬ı˛ ¬ı¬ı˛n∏ª± [1910-1964]Ø 1910 √± Ú›·±“› øÊ√˘±√±

Œ¬Û±fl¡˝◊º ˝◊—fl≈¡˜Ê√± 1938 √·œ fl¡ø˘fl¡Ó¬± ˝◊˚˛≈øÚˆ¬«±ø¸øÈ¬√± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ›Á¬±
›˝◊¬ı˛•úœº ˜Ô—√±, 1953 √·œ ˜˝√√±#¡± ŒÚ±e±ø‡¬ı·œ ˜Ó¬˜ 1964 Ù¬±›¬ı± Œ·Ã˝√√±È¬œ
˝◊˚˛≈øÚˆ¬«±ø¸øÈ¬√± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ Œ˝√√√ ’¬ı øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬ ›˝◊≈√Ú± Ô¬ıfl¡ ŒÓ¬Ã¬ı˛•úœº
ë¬ıœÌ± ¬ı¬ı˛n∏ª±í ˝√√±˚˛¬ı± ’À¬ı˛±Ú¬ı± ˜œ—ÀÔ±Ú ø˙øÊ√iß≈√Ú± ë’±¬ı±˝√√Úí Œfl¡Ã¬ı± Œ‰¬ÀÙ¬—√±
ª±À¬ı˛— fl¡˚˛± ˝◊≈√Ú± ŒÙ¬±—˘•úœ ’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± ¸±ø˝√√Ó¬…√± ˜˝√√±fl¡¬Û≈ ˙fl¡ ‡„√√Úø‡º
˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±—‡Ë¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—ø√- ë’¸˜¬ı˛ Œ˘±fl¡ ¸—¶¥®øÓ¬í [1961], ë’¸˜œ˚˛±
ˆ¬±¯∏± ’±¬ı˛n∏ ¸—¶¥®øÓ¬í, ëÊ√œªÚ¬ı˛ ¬ı±È¬í [Î◊¬¬ÛÚ…±¸] 1945, ëŒ¸Î◊¬Ê√œ¬Û±Ó¬¬ı˛ fl¡±ø˝√√Úœí
[1958] ˙œ—Ô±¬ı± ˚˛±˝◊º ˜˝√√±!¡œ ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ë’¸˜¬ı˛ Œ˘±fl¡ ¸—¶¥®øÓ¬í ’ø¸√± ¸±ø˝√√Ó¬…
¤fl¡±ÀÎ¬˜œ ¤ª±Î¬« ¬Ûœø‡ [1964]º
’±¸±˜ ˝√√±˚˛±¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸ ˜˜±—Õ„√√√± [Œ¬ÛÃ¬ı˛±øÌ!¡œ ˜Ó¬˜√·œ]
õ∂±·ÀÊ√…±øÓ¬¯∏¬Û≈¬ı˛ Œfl¡ÃÚ¬ı˛•§·œ ˜Ô—√± fl¡±˜¬ı˛+¬Û ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ãø‡¬ı˛•úœº ˜Ó≈¬—√±
’±À˝√√±˜ø˙—Ú± ˜Ù¬˜ ’ø¸√± ˘±fl¡Ó≈¬Ú± ¬Û±Ú¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û√·œ ’±¸±˜ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ãø‡¬ı·œ
˜¬ı˛˜ ¬Ûœø¬ı˛º ˜Ù¬˜ ’ø¸√± ’˝√√±Ú¬ı± Ó¬±—fl¡fl¡Ó¬·œ fl¡¬ı˛˜ fl¡¬ı˛•§± ˙±Õ· ÚS·±
˜œfl¡±„√√˘≈¬ÛÚ± ‡≈μ± Δ˘Ó¬±≈√Ú± Δ˘¬ı˛•úœ ’˜¸≈— ˜À‡±˚˛ø˙— ’≈√Ú± fl¡¬ı˛˜ fl¡¬ı˛•§± Œ˘±Ú
„√√±—Ú¬ı˛•úœ ˜≈√·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ fl¡¬ı˛•ß± ›˝◊ø‡¬ıÀÚ± ¬˝√√±˚˛¬ıø¸ fl≈¡¬ÛÆ±
ΔÚÚø¬ı˛º ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ ’±˚«À˘±Ú·œ ˜˙±-’˜øÚ, ’ø©Ü™fl¡ ’˜ø√
øÓ¬À¬ıÀÓ¬± ¬ı˜«± Œ˘±ÕLö fl¡˚˛±·œ ˝◊øÔÚÓ¬± ÚM√√Ú± ’ÕÓ¬ Œ˘±Ú fl¡˚˛±·œ ˜ø˜ Ó¬±¬ı˛¬ı¸≈
˜±·ÒœÚ± Œ˘±Ú ’ø¸·œ ˜¬Û± ˜¬Û≈øÚ ˝√√±˚˛Ú± ¬Ûø~º Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜Ó¬˜·œ ’˜¸œ˚˛±
Œ˘±Ú ’ø¸ ¸—¶¥®Ó¬fl¡œ ˜ÀÓ¬—√·œ ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡ø‡º ¬ı±—˘±, ’±¬ı˛¬ıœ, ¬Û±ø¸«Úø‰¬—¬ı±
Œ˘¬Û‰¬¬ı± „√√•§±, Úœ—Ó¬•ß± Œ˘±Ú¬ı± ˚˛±¬ı± Œ˘±Ú ’˜± ›˝◊≈√Ú± ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ˙œ—Ô±¬ı±
˚˛±¬ı± ‰¬±Î◊¬‡»˘¬ı± Œ˘±Ú ’˜± ›˝◊Ú± Δ˘ø¬ı˛ ˝√√±˚˛≈√Ú± ’˝◊¬ı± ’ø¸Ú± ˜±·œ ª±À¬ı˛—
’ø¸√± ˚˛±•ß± ˜¬ı˛œfl¡‰≈¬•ß± ΔÚÚø¬ı˛º]
ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏«·œ ˜Ú≈—√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ’±¸±˜ ˝√√±˚˛Ú± ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Úø¬ı˛¬ı± ˘˜√˜
’ø¸ Œ¬ÛÃ¬ı˛±øÚfl¡ ˚≈·Ó¬± [˜˝√√±fl¡±¬ı…·œ ˜Ó¬˜√±] õ∂±·ÀÊ√…±øÓ¬¯∏ ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Ú¬ı˛•úœº
’ª±—¬ı± Ô±!¡œ ’ø¬ı˛¬ı± ¸—¶¥®Ó¬ ¸±ø˝√√Ó¬…√± ‡≈√˜ ›˝◊Ú± fl¡±ø˘√±¸fl¡œ ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—√±
õ∂±··ÀÊ√…±øÓ¬¯∏ ’ø¸¬ı≈ fl¡±˜¬ı˛+¬Û ˝√√±˚˛Ú¸≈ Œfl¡Ã¬ı˛•úœº fl¡±˜¬ı˛+¬Û ˝√√±˚˛Ú± ˜œ—À·Ãø‡¬ı·œ
˝◊˝√±Ú ˝√√±Ú¬ı± ’Ù¬—¬ı± Œfl¡±ø¬ı˛Àfl¡±•Û±!¡œ Œ‰¬Ê√Ú [Epigraphic record] ø√ ‡‘©Ü·œ
‰¬˝√√œ‰¬± ˜„√√± q¬ı√± ¬Û±~•§± ¸˜≈^&5·œ ¤˘±˝√√±¬ı±√Ó¬± Δ˘¬ı± Úœ—ø˙—‡≈√˜√± ˝√√fl¡Ó≈¬Ú±
˝◊¬ı˛•úœ¬ı± [Inscription] ’ø¸øÚº ˜˚˛±˝◊ ›˝◊¬ı± ˚≈·fl¡œ ’±¸±˜·œ Œˆ¬Ã·ø˘fl¡ Ò•ú«
˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˜¬ı˛˜√± ˝◊¬ı± fl¡±ø˘fl¡± ¬Û≈¬ı˛±Ì [Ó¬¬ı˛±q¬ı± ‰¬˝√√œ‰¬±] √± õ∂±·ÀÊ√…±øÓ¬¯∏ ÚS·±
fl¡±˜¬ı˛+¬Ûfl¡œ Œ˚˛M≈êÚ± Ó¬±fl¡¬Û± Œˆ¬Ã·ø˘fl¡ ˙Mê˜ Î◊¬¬ı± Ù¬—ø„√√º Œ˚±ø·Úœ Ó¬LaÚ±
fl¡±˜¬ı˛+¬Ûfl¡œ „√√˜Õ‡¬ı≈ ’¸≈•ß± Î◊¬»ø˘ ˜≈√ø√
ìŒÚ¬Û±˘¸… fl¡±=Úø^˜ ¬ıËp¡¬Û≈S¸…¸e·˜˜ƒ
fl¡À¬ı˛±ÀÓ¬±˚˛±˜ ¸±˜¬ı˛±ˆ¬…± ˚±¬ı» ø√Sêˆ¬±ø¸Úœ˜ƒ
Î◊¬M√√¬ı˛¸…±˜ fl¡±ÚÊ√±ø·ø¬ı˛ fl¡À¬ı˛±ÀÓ¬±˚˛± Ó≈¬ ¬Ûø(À˜º
Ó¬œÔ«À|á¬ ø√fl¡¸≈ Ú√œ ¬Û”¬ıı«˙…±˜ ø·ø¬ı˛fl¡±Ú…Àfl¡
√øé¬ÀÌ ¬ıËp¡¬Û≈S¸… ˘é¬…ˆ¬±– ¸e˜ˆ¬±ÀÒ
fl¡±˜¬ı˛+¬Û± ˝◊øÓ¬ ‡…±Ó¬– ¸¬ı¬ıı«˙±À¶a¯∏≈ øÚø(Ó¬–ºî
ìŒÚ¬Û±˘·œ fl¡±=Ú ‰¬œ—Ê√±›√·œ ¬ıËp¡¬Û≈S·œ ˝◊øÓ¬ÚÙ¬˜ Ù¬±›¬ı±, fl¡À¬ı˛±ÀÓ¬±˚˛±√·œ
ø√ S êˆ¬±ø¸Úœ Ù¬±›¬ı±, ’ª±—À˘±˜√ ± fl¡±ÚÊ√ ± ‰¬œ—Ê√ ± ›, ŒÚ±—‰≈ ¬ ¬Û Œ˘±˜√ ±
fl¡À¬ı˛±ÀÓ¬±˚˛±, ŒÚ±—À¬Û±fl¡ Œ˘±˜√± ø√fl¡¸≈, ‡±À¬ı˛±˜√± ˘±fl¡¸± ’˜¸≈— ¬ıËp¡¬Û≈S·œ
˝◊øÓ¬ÚÙ¬˜ Ù¬±›¬ı±º ˜ø¸·œ ˜Ú≈—√± Œfl¡±ø~¬ı± ‰¬œ—Ê√±› fl¡˚˛±·œ ˜‰¬±Ú≈¬Ûœ ’ø¸¬ı≈
˙±¶a¬Û”•§√± fl¡±˜¬ı˛+¬Û Δ˘¬ı±fl¡ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ãø¬ı˛ºî ˜¬ı˛˜ ’ø¸Ú± Ô±˚˛Ú·œ fl¡±˜¬ı˛+¬Û
’ø¸Ú± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Δ˘ø¬ı˛¬ı± ’±¸±˜√·œ Œ˝√√iß± ¬Û±fl¡-‰¬±›¬ı˛•úœº Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ Δ˘ø¬ı˛¬ı±
øÊ√˘±ø˙—Ó¬± ÚM√√ Ú± ’ª±— ¬ıe ¬Û≈•ß˜fl¡ ˝√√±˚˛¬ıø√ Œfl¡±‰¬ø¬ı˝√√±¬ı˛, ¬ı˛—¬Û≈¬ı˛, Ê√˘¬Û±˝◊&øÎ¬ˇ
’˜¸≈— ø√Ú±Ê√¬Û≈¬ı˛ ¬Û≈•ß˜fl¡¬Û≈ ˚˛±›Ú± Œfl¡±Úø˙~•úœº
Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸·œ Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ø˜— ’±¸±˜ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˝◊ÀÚÃ ŒÚÃÚ± ŒÔ±Úø‡¬ı± ø˜—øÚº
‡‘©Ü ‰¬˝√√œ‰¬± 13 q¬ı·œ ’˝√√±Ú¬ı± Ó¬±Çfl¡Ó¬± ¬ıËp¡¬Û≈S Ó¬˜¬Û±Mê± ˘±μ±¬ı˛M≈êÚ± ‰¬„√√˘fl¡¬Û±
’À˝√√±˜ ÚS·± ˙±Ú-ø˙—·± ˜¸œ·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº ’À˝√√±˜ø˙—·œ ˜¬ı˛fl¡Ó¬± ˝√√±˚˛Ú≈√Ú±
˘±fl¡¬Ûø√ Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ø˜— ’ø¸ ëë’¸˜±î ˝√√±˚˛¬ıø√ ‰¬±—√•ßøÚ—„√√±˝◊ ›˝◊√¬ı± ÚS·± ì˜¬Û±
Δ˘Ó¬¬ı±î ˝√√±˚˛¬ı±ø˙√·œ ˘±fl¡¬ÛøÚº ˜À‡±˚˛Ú± Ó¬•Û±fl¡ ’ø¸√± ˘±μ±¬ı˛fl¡¬Û± ˜Ó¬˜√±
Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± Δ˘¬ı˛•§± Î◊¬¬ÛÊ√±Ó¬œø˙—Ú± ˜À‡±˚˛√± ª±Õ˝√√ ’ø¸ ˙œøÊ√iß¬ı˛ø•úº ˜ø¸Ú±
Ó¬±fl¡¬Ûø√ ˘±Ú„√√•§± ’À˝√√±˜ fl¡±„ƒ√¬ı≈¬ı≈ ˜À‡±˚˛Ú± ˚˛±•ß± øfl¡¬ıÚ± Ô±·»˘•úœ ’˜¸≈—
˜À‡±˚˛·± ˚˛±Ú≈√Ú± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± øÓ¬ißÚ± Δ˘ø˜ißø‡º Î¬±– ¬ı±Ìœfl¡±ôL fl¡±fl¡øÓ¬Úø√
ë’¸˜±í ˝√√±˚˛¬ıø√ ë˜¬Û± Δ˘Ó¬¬ı±í ˝√√±˚˛¬ı± ª±Õ˝√√ ’ø¸ ’ø¬ı˛¬ı± ª±Õ˝√√ ë’¸˜í√·œ ˜¬ı˛n∏
[Root] ë¸˜·œí ’Ô«ø√ ë˜±˚˛øÔ˝√√Ú·√¬ı±í ˝√√±˚˛¬ıøÚº ˜ø¸√± ŒÓ¬‡±› [’¸˜œ˚˛±]
Œ˘±Ú·œ ˜„√√±Ó¬¬Û [Prefix] ë’±í ŒÓ¬±¬Ûø˙~¬ıø√ ë’±¸±˜í ÚS·± ë’¸˜í ›˝◊ ’Ô«ø√
˜±˚˛øÔø^¬ı±í ÚS·± ë˜±˚˛¬Û±flv¡¬ı±íº ˜±˚˛¬Û±flv¡¬ı± [Ê√˚˛ ›˝◊¬¬ı˛¬ı±] ø˙—·œ ˜ø˜— ’ø¸
˜Ó¬˜·œ ˜Ó≈¬— ˝◊ißÚ± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± Œfl¡Ãø‡¬ıøÚ ˝√√±˚˛¬ı± ª±Ù¬˜¸≈ ’˜øÚº Œ¬ıÀÎ¬Ú
¬Û±›À˚˛˘Úø√ ˝√√±˚˛ø¬ı˛- ë’±¸±˜ ˝√√±˚˛¬ı± ˜œ— ’ø¸ Œ¬ı±À√± ª±Õ˝√√í ë˝√√± Œfl¡±˜í ˝√√±˚˛¬ıø√
’ÀÚ•§± ÚS·± Δ˘ÀÓ¬˜ ˜±iß¬ı± ˘˜-˝√√±˚˛¬ıø¸√± ˘—øÊ√˘ Ù¬—¬ı± ˚˛±˝◊º
˜˝√√±fl¡±¬ı… ’˜¸≈— ¬Û¬ı˛±Ì·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ’±¸±˜√± Ô±˚˛Ú ’˝√√±Ú¬ı± ‡≈μ±¬ı˛•§±
˜œ›˝◊ø˙—ø√ øÚ¯∏±√, fl¡œ¬ı˛±È¬, ‰¬œÚ±, ’ÀÓ¬±m± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ø˙—øÚº ˜À‡±˚˛¬ı≈ ¬Û”iß± Œ•°2Â√
’˜¸≈— ’¸≈¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú± ‡„Ú√√¬ı˛˜˝◊º
ˆ¬±¯∏± ø¬ı:±Ú [Linguistics], ’˜¸≈— ˜œ Ê√±»fl¡œ ª±¬ı˛˜ ø¬ı:±Ú [Eth-
nographic] Ú± ¬Ûœ¬ı± õ∂˜±Ì ’˜ø√ Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸·œ ˘˜ ‡¬ı˛·œ Ô±˚˛Ú·œ ø˜—ø˙—Ú±
Ó¬±fl¡ø˘-˜≈√ø√ ’±¸±˜·œ Œ˚˛˘À˝√√ÃÕ„√√√·œ Δ˘¬ı˛fl¡¬Û± ˜œø˙—Ú± Œ˜±ÚÀÑ¬ı˛ ˙±Õ··œ
˝◊Àμ±‰¬œÚ Œ˘±Ú Œ˘±~•úœ ’˜¸≈— ˜ø¸ ø¶úÔfl¡œ Œ˜±Ó¬ ˜Ó≈¬— ˝◊ißø√ ’ø©Ü™fl¡ fl¡±„√√˘≈¬Ûfl¡œ
Œ˘±Ú ˜˙± ’˜øÚº ’ø©Ü™fl¡ Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± fl¡±„√√˘≈¬Û ’ø¸ ’±¸±˜√± fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√±
˘±fl¡ø‡ ˝√√±˚˛¬ı≈√·œ ‰¬¬Ûƒ‰¬±¬ı± ˜Ó¬˜ ‡„√√¬ı± „√√˜ƒÀ√√º ’≈√•ßø√ ›˝◊¬ı˛·± fl¡±„√√˘≈¬Û ’ø¸ ‡‘©Ü
Œ¬Û±flƒ¡øSÕ„√√ ‰¬˝√√œ ‰¬± fl¡˚˛±·œ ˜˜±„√√√± ‰¬„√√˘flv¡•§± Œ˙±˚˛√Ú± ›˝◊·øÚ ’˜¸≈— ˜≈√ Œ˙±˚˛√Ú±
ŒÚ±—‰≈¬¬Û Œ˘±±˜√ø· ’±˚«… ø˙—Ú± ‰¬„√√˘fl¡øSÕ„√√ ‰¬˝√√œ fl¡˚˛±·œ ˜˜±—√± ›˝◊·øÚº
’±¸±˜·œ Ê√±øÓ¬ø˙— ˙±·»¬Û√± ’ø©Ü™fl¡ Œ˘±Ú¬ı± ˜Àe±˘œ˚˛ fl¡±„√√˘≈¬Û ’ø¸Ú± fl¡˚˛±
˚˛±•ß± Œ˙Ã·»˘•§± ˝√√±˚˛¬ı≈√ø√ ‡Ú¬ı√± ˚˛±•ß± ª±Ú± ŒÔ±fl¡˝◊, ’≈√•ßø√ ›˝◊¬ı˛·± ’±¸±˜·œ
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Δ˘ø¬ı˛¬ı± ¸—¶¥®øÓ¬·œ ˘˜√±, ‰¬»Ú¬ıœ fl¡˚˛±√± ’˜¸≈— ˘˜‰¬» ˙±Ê√»Ó¬± ’À˙—¬ı±
fl¡˚˛±≈√ Î◊¬¬ı± Ù¬—ø„√√º
˝◊Àμ±‰¬œÚ-ø˙—Ú± ˜Ô—√± ˘±μ±¬ı˛fl¡¬Û√± ˜‡˘ ˜ÀÔ˘ øÓ¬¬ııÓ¬œ˚˛-¬ı•ú«±
Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± ˜œ fl¡±—¬ı≈ fl¡˚˛± ˚˛±›¬ı˛fl¡ø‡º ˘±μ±¬ı˛fl¡¬Û± ˜œ›˝◊ø˙— ’ø¸·œ
Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡Ù¬˜ƒø√ ˝◊˚˛±—ø¸øfl¡˚˛±— Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ˜Ú±Mê± Δ˘¬ı± ˘˜ ’˜¸≈— ŒÚ±— ‰≈¬¬Û
‰¬œÚ·œ Œ˝√√±˚˛±—À˝√√± Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ŒÓ¬±¬ıı«±Ú√øÚº ˜Ù¬˜ ’≈√√·œ ˜À‡±˚˛˚˛Ú± ¬ıËp¡¬Û≈S,
ø‰¬μ≈˝◊Ú ’˜¸≈— ˝◊¬ı˛±¬ıÓ¬œ Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ˝◊ø¬ı˛˘ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ˘±fl¡Ó≈¬Ú± ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ’˜¸≈—
¬ıËp¡À√˙Ó¬± ‰¬„√√ø‡º ’±¸±˜√± ‰¬„√√˘fl¡Ó≈¬Ú± ˘±μ±¬ı˛fl¡¬Ûø˙—Ú± Ò”¬ıÎ¬ˇœ·œ ˜Ú±Mê±
¬ıËp¡¬Û≈S Ó”¬À¬ı˛˘Ú± Ô± ˜À‰¬» ˙±Ú± Œfl¡±ø~¬ı± ˘˜√± ˘±fl¡ø‡º ‡≈À√±— ‰¬±¬ı˛¬ı±
˜Ù¬˜ø¸√·œ ‡¬ı˛Ú± ‡±-Œ¬ı˛±˜√± ‰¬Oø‡≈√Ú± ’˝√√±Ú¬ı√± ·±À¬ı˛± ‰¬œ— ’˜¸≈— øÈ¬¬Û¬ı˛±
‰¬œ— Δ˘¬ı±fl¡ Œ˘Ãø˙Úø‡º ’ÀÓ¬±m± fl¡±„√√˘≈¬Û ’˜Ú± fl¡ø¬Û˘œ Ó¬˜¬Û±fl¡ ’˜¸≈—
˚˛≈˜ Ô—Ú¬ı± ’ª±— fl¡±Â√±Î¬ˇ·œ ’ª±—¬ı± ˘˜√˜√± fl¡±‡»ø‡º ’≈√¬ı≈ ˜À‡±˚˛Ú±
·±À¬ı˛± ‰¬œ—·œ ˜¬ı˛Mê± Δ˘¬ı± Œ˝√√ÃøÊ√#¡± ‡±ø¸ ’˜¸≈— ΔÊ√˚˛øôL˚˛± ‰¬œ— ˝√√±˚˛Ú±
‡„√√Úø¬ı˛¬ı± ‰¬œ—Ê√±› ’ø¸ ‡≈≈√˜ ‰¬ÚÀ· ŒÓ¬Ã¬ı√± ˜±˚˛ ¬Û±fl¡ø‡À√º ˜¬ı˛˜ ’ø¸Ú±
˜Ù¬˜ ’ø¸ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Ù¬±›¬ı± Œ˚˛˘À˝√√ÃÕ„√√·œ ’À˙—¬ı± Œ˜±Ú-ŒÑ¬ı˛ ˙±Õ··œ
˜œ›˝◊ø˙—·œ ˚˛≈˜Ù¬˜ƒ ›˝◊≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛º ’ÀÓ¬±m± øÓ¬¬ııÓ¬œ˚˛ ¬ı•ú«± fl¡±„√√˘≈¬ÛøÓ¬
¬ıËp¡¬Û≈S Ó¬˜¬Û±!¡œ ˜Ôfl¡ Œ˘±˜√± Ó≈¬—”√Ú± Δ˘ø‡¬ı˛•úœ ’˜¸≈— ‡±À¬ı˛±˜√± ‰¬»Ôø‡º
˜À‡±˚˛Ú± Ú±·± ‰¬œ— Œ˘Ãø˙Úø‡º Ú±·± fl¡±„√√˘≈¬Û ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Ú¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı±
‰¬˜•ß¬ı˛¬ı± [˜˙œ— øÔ„√√˜√¬ı±] Î◊¬¬ÛÊ√±Ó¬œø˙— ’ø¸ ˜À‡±˚˛·œ ˜‰¬± ˜qø˙—øÚº
’ÀÓ¬±m± ˜±˚˛Õ·√± ˘μ±¬ı± fl¡±„√√¬ı≈ ‡¬ı˛ø√ ø‰¬μ≈˝◊Ú ’˜¸≈— ˝◊¬ı˛±¬ıÓ¬œ Ó≈¬À¬ı˛˘·œ
˜Ôfl¡ Ô—¬ı± ŒÓ¬±¬ıı«±μ± ‡≈μ±ø‡ ’≈√·± Ó¬¬ÛÆ± Ó¬¬ÛÆ± ŒÓ¬Ã≈√Ú± ’±¸±˜·œ ‡±
˜±˝◊Õ·À¬ı˛±˜√± ‰¬„√√ø˙Ú ˘fl¡ø‡≈√Ú± ˘≈¸±˝◊ [ø˜ÀÊ√±] ‰¬œ—, fl¡±Â√±Î¬ˇ, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ
˘˜√˜ ‡¬ı˛√± ’˜¸≈— Ú±·±‰¬œ—√± ‡≈μ±ø‡º ’±¸±˜√± ‡≈μ±ø‡¬ı± øÓ¬¬ııÓ¬œ˚˛-
¬ı•ú«± fl¡±„√√˘≈¬Ûfl¡œ ˜Ú≈—√± Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ø˙—Ú± ˜Ó¬˜ ’˜√± ‡3±˚˛√·œ ˜˙œ—
Œ˝√√Úƒ˘•úœ ’˜¸≈— ‡3±˚˛√·œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ’±˚«… ÚM√√¬ı± fl¡±„ƒ√˘≈¬Ûfl¡œ ˜œÀ¬ı˛±˘ ›˝◊¬ı˛•úœº
Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ± fl¡±„ƒ√˘≈¬Ûfl¡œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ø˙—ø√ Œfl¡±‰¬, fl¡±Â√±Î¬ˇœ, ˘±˘≈—, øÎ¬˜±Â√±,
·±ÀÎ¬ˇ±, ¬ı˛±„√√±, øS¬Û≈¬ı˛œ, ‰≈¬øÈ¬˚˛± ’˜¸≈— Œ˜±¬ı˛±ÚøÚº Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ fl¡±˜¬ı˛+¬Û øÊ√˘±·œ
ŒÚ±—‰≈¬¬Û ˜±˚˛Õ·√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—¬ı≈ ˚˛≈˜ Ô—Ú¬ı± ø˝√√μ≈ø˙—Ú± Œ˜fl¡ ˝√√±˚˛Ú±
Œfl¡Ã˝◊º ˜ø¸·œ ª±Õ˝√√ ’ø¸ ¸—¶¥®Ó¬ ª±Õ˝√√ Œ•°2Â√ ˝√√±˚˛¬ı√·œ Œ˚˛»Ú± ŒÓ¬±»Ú≈√Ú±
Œ˙˜À√±fl¡¬Û± ˜±ø~º fl¡±˜¬ı˛+¬Û øÊ√˘±·œ ˜Ú≈—√± ’˜¸≈— ŒÚ±—‰≈¬¬Û ˜±˚˛Õ·√± Δ˘ø¬ı˛¬ı±
Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—¬ı≈ fl¡±Â√±Î¬ˇœ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ã˝◊º fl¡±Â√±Î¬ˇœ ˝√√±˚˛¬ı± ª±Õ˝√√ ’ø¸·œ Δ˜Õ˝√√À¬ı˛±Ú·œ
˜¬ı˛˜√± ˚˛±•ß± fl≈¡¬ÛÆ± øÔ-U˜≈Ú± Œ˚˛—À‡Ëº ›˝◊¬ı± ˚˛±¬ı± ’˜Ú± ¸—¶¥®Ó¬ ª±Õ˝√√ ëøfl¡¬ı˛±È¬í
˝√√±˚˛¬ıø¸·± Œ˘—˜±iß±Ú± ‰¬»¬Û± ª±Õ˝√√, Œ˘±Ú‰¬» ëfl¡é¬Ó¬±í ·± ˜ø¬ı˛ Δ˘Ú¬ı˛˜·øÚ
˝√√±˚˛¬ıø¸øÚº
ˆ¬±¯∏± ø¬ı:±Ú [Œ˘±Ú-fl¡±„√√À˘±Ú] Ú± Î◊¬»¬Û± õ∂˜±Ì·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ˜Ó¬˜ ’˜√±
Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—Ú± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Δ˘ø¬ı˛¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸ ‡±ø¸ ’˜¸≈— Ê√˚˛øôL˚˛± ‰¬œ— ˚˛±›√Ú±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ’˜¸≈— Ú±·± ‰¬œ—·œ ŒÚ±—‰≈¬¬ÛÓ¬± Δ˘¬ı± ˘˜ ¬Û”•ß˜fl¡ ˚˛±›Ú± Œfl¡±Úø¸~•úœº
’›˝◊¬ı˜øMê ˜À‡±˚˛Ú± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸·œ ˜˙fl¡ Ú±˝◊¬ı± Œ¬Û±» ‡¬ı˛√± ø˜— ŒÔ±~•§±
’ø¸øÚº Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—Ú± ’±¸±˜√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ø˜—ÀÔ±˘ Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ± Œ˘±Ú
ŒÔ±Úø‡¬ıøÚº ˜À‡±˚˛Ú± Œ˚˛˘À˝√√ÃÕ„√√·œ ’ø©Ü™fl¡ Œ˘±Ú√± ŒÔ±~•§± Ó≈¬À¬ı˛˘ø˙—·œ ø˜—¬ı≈
˜±—Ú¬Û ëøÎ¬í ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜À‡±˚˛·œ Œ˘±μ± ÷ø˙—-˝√√±˚˛¬ıø¸ ˝√√±¬Ûø‰¬μ≈Ú± ’˜≈fl¡ ˝√√iß±
Œ˙˜À√±fl¡˘•úœº ‡≈√˜ ›˝◊Ú± ˝√√±˚˛¬ı√± Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ± ª±Õ˝√√ ëøÎ¬í ’ø©Üfl™ ¡ Œ˘±Ú Œ˝√√±— [˝◊ø˙—]·œ
˜±—Ú¬Û ›˝◊˝√μ≈Ú± øÎ¬À˝√√±— ˝√√±˚˛≈√Ú± Œ˙˜˘•úœ ˜ø˙˜fl¡ Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸·œ Œ˝√√iß± ø˘¬ı±
˜Ó¬˜·œ ø˜— ›˝◊¬ı˛•§± ˚˛±˝◊º
Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—Ú± ˜‡˘ ˜‡˘·œ Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ø˙—·œ ø˜—ÀÔ±μ± ‰≈¬øÈ¬˚˛±, fl¡±Â√±Î¬ˇœ,
Œfl¡±‰¬ ’˜¸≈— ’ÕÓ¬ ’ÕÓ¬ ø˜—Ô±˘ Œ˘Ã≈√Ú± ’¸±˜·œ ˙¬ı˛n∏fl¡ ’˜√± ÚS·± ’˜√±
˚˛±•ß± ‡≈»fl¡Ú ¬Û±e~¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ˜Ó¬˜ ˜Ó¬˜√± Œ˙˜ø‡º ‰¬ø˝√√‰¬± fl¡˚˛±·œ ˜Ó≈¬—√±
Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ±ø˙—¬ı≈ ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ˜±˚˛Õ·√·œ ’À‰¬Ã¬ı± ëÓ¬±˝◊í fl¡±„√√˘≈¬Ûfl¡œ ’À˝√√±˜ø˙—Ú±
’˜¸≈— ŒÚ±—‰≈¬¬Û ˜±˚˛Õ·√·œ ’±˚«…ø˙—Ú± ˜¬Û±À~±˜√·œ ˚˛±•ß± Œ˝√√iß± fl¡~¬ı± ¬Û±e˘Ú±
Ú˜Ôø‡ ’˜¸≈— ˜À‡±˚˛·œ ˜‡± Œ¬Û±Úø‡º
˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘˜±˚˛√± ëÓ¬±˝◊í ÚS·± ˙±Ú fl¡±„√√˘≈¬Û ’ø¸ ˚˛≈Ú±Ú√± ˝◊˝√±Ú ˝√√±iß±
Ù¬—ø„√√º ˜Ù¬˜ ’≈√√·œ ˜À‡±˚˛ ¬ı•ú«±·œ ˜Ôfl¡ Ô—¬ı± ˜±˚˛Õ·√± ˚˛≈˜ Œ˝√√±—ø‡º ‡‘©Ü
‰¬˝√√œ‰¬± 6 q¬ı√± ˜À‡±˚˛ ’ø¸ ‡«±˚˛≈Ú±Ú·œ ‰¬œ—Ê√±›ø˙—√·œ Œ˙Î◊¬˘œ [Sheweli]
Ó¬˜¬Û±fl¡ ’˜¸≈— Ô—Ú¬ı± ˘˜ø˙—√± ˚˛≈˜ Œ˝√√±—ø‡≈√Ú± ‡≈μ±ø‡º ‡‘©Ü ‰¬˝√√œ‰¬± 13 q¬ı±
˜À‡±˚˛·œ ˜¬ı˛Mê·œ ’±À˝√√±˜ Œfl¡Ã¬ı± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ fl¡±„√√˘≈¬Û ’˜Ú± ˘±μ±≈√Ú± ’±¸±˜
‡≈≈√˜ ‰¬Úø‡º ’≈√·± ’ÀÓ¬±m± ˙±Ú Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ fl¡±„√√˘≈¬Û¬Û≈ Œ‡±e≈˘ ø˘¬ı˛#¡¬ı± ˘•§œ
˚˛±»˘•úœº ˜À‡±˚˛ ’≈√ ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ’¸±˜·œ ˙¬ı˛n∏fl¡Ó¬± ‡≈μ±≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ‡±˜øÓ¬,
Ù¬±øfl¡˚˛±˘, Ú¬ı˛, ’˜¸≈— ’±˝◊Ó¬±øÚ˚˛±ø˙—ø¸øÚº
’±˚«…ø˙—Ú± ¬ıËp¡¬Û≈S Ó¬˜¬Û±Mê± fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√± ˘±fl¡ø‡¬ıÀ· ˝√√±˚˛¬ı≈√ ˜À˚˛fl¡
Œ˙—Ú± ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û± ‡¬ı˛± ª±Ú± ŒÔ±fl¡˝◊º ’≈√•ßø√ ›˝◊¬ı˛·± ’±˚«…ø˙—Ú± ’±¸±˜√±
˘±μ±¬ı˛M≈êÚ± ÚS·± ˚˛±•ß± Ó¬¬ÛÆ± ÷—Ú± ˚˛±•ß± „√√ø~Õ„√√√·œ Œ˝√√ÃÚ± ‡≈μ±¬ı± Œ˝√√Ãø‡¬ıøÚ
˝√√±˚˛¬ıø¸√± ‰¬œ—ÚøÚ„√√±˝◊ Δ˘ÀÓ¬º ’±¸±˜·œ ¸—¶¥®øÓ¬ ’˜¸≈— ˘±•úœ·± ’±˚«…¬ıÓ¬«·±
Δ˘Ú¬ı˛•§± ˜¬ı˛œ·œ ‡3±˝◊√·œ ’ø¬ı˛¬ı± ˘—øÊ√˘ø√ ¬ı˛±˜±˚˛Ì ’˜¸≈— ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛M√ ± Ù¬—ø„√√º
’±˚«…ø˙—Ú± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± ø˙Ú-Ô≈—Ú± ‡≈μ±¬ı·œ ˜Ó¬±—√± Ú¬ı˛!¡œ1 ª±¬ı˛œ ’ø¸
ŒÔ±˝◊À√±#¡± øÚø˙—¬ı± ˚˛±˝◊º ’ª±—¬ı± ˙±Õ··œ ’±˚«…ø˙— ˝√√±˚˛¬ıø√ ¬ıË±p¡Ì, fl¡±˚˛¶ö ’˜¸≈—
fl¡ø˘Ó¬±ø˙—Ú± ’±¸±˜√± ‡‘©Ü Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û√·œ ˘±fl¡ø‡ ’˜¸≈— ‡≈μ±≈√Ú± Δ˘ø‡ ˝√√±˚˛¬ıø¸
’ø¬ı˛¬ı± Ú≈—√± ˝√√M≈êÚ± ˝◊¬ı± Úœ—ø˙— ‡≈√˜ fl¡˚˛±Ú± Î◊¬»Ó≈¬Ú± Ó¬±fl¡ø˘º øÚÒÚ¬Û≈¬ı˛ Œfl¡±¬ı˛œ
Œfl¡±•Û±Mê± ˝◊¬ı˛•§± Œ¬ı˛Àfl¡±Î¬«Ó¬± øÚ—ÀÔÃ ˆ≈¬øÈ¬ ¬ı•ú«Ì [‡‘©Ü ‰¬˝√√œ‰¬± 6 q¬ı±] Ú± ˜‡˘
fl¡˚˛±·œ ëŒ·±Sí fl¡˚˛± ’˜¸≈— ëŒ¬ı√˙±‡±í fl¡˚˛±·œ ¬ıË±p¡Ì ‰¬Úœ√·œ Œ˝√√Ú¬ıÚ± ’¢∂˝√±¬ı˛±
ŒÓ¬Ã≈√Ú± Δ¬ıø√fl¡ Ò•ú« ‰¬±›‡»Ú¬ı± ’˜¸≈— ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ˘±˝◊q ‰¬±›‡»˝√√iß¬ı—·œ√˜fl¡ ˘˜
¬Û±≈√Ú± ‡≈μ±˝√√Úø‡¬ı·œ ª± ˚˛±›ø¬ı˛º ˜À‡±˚˛Ú± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± ‡≈μ±≈√Ú± Δ˘¬ıÓ¬± ÚM√√Ú±
˝√√±iß± Δ˘¬ı˛ø•°¬ı± Œ˚˛˘À˝√√Ã˜œø˙—¬ı≈ ˜À‡±˚˛·œ Δ˘„√√±fl¡ ˜‡±√± Ô˜≈√Ú± ’±˚«…Ò•ú«
‰¬»˝√√~•úœº ’±˚«…√± ›ÀLö±fl¡¬Û± ’˜¸≈— Œ‰¬fl¡ø˙iß± Δ˘„√√±#¡¬ı·œ ¬Û¬ı˛˜ ’ø¸√±
’±˚«…ø˙—Ú± Δ˘¬ı˛•§± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ø˙—·œ ø˜— Ù¬±›¬ı± ’±˚«… ˙±Õ··œ ø˜—√± ›ÀLö±fl¡˘•úœº
’¸≈•±ß Œfl¡±fl¡ [Kock] ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Ú¬ı± ˝√√±iß·œ Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ ’˜¬ı≈ ’±˚«… ˙±Õ· ›ÀLö±M≈êÚ±
˜≈√√± ’±˚«… ›~¬ı± fl¡±Â√±Î¬ˇœ, ø˜øfl¡¬ı˛, ˘±˘≈— ’˜¸≈— ’ÀÓ¬±m± Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬
Œ˚˛˘À˝√√Ã˜œø˙—¬ı≈ ˚˛±›˝√√Úø‡º
Δ˘¬ı±fl¡ ’˜·œ Œ˘±Úø˙— ΔÚÚ¬ı±, ’˜¸≈— ¸—¶¥®øÓ¬·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˙fl¡
˘±fl¡¬Û√± Δ˘¬ı±fl¡ ’≈√·œ Œˆ¬Ã·ø˘fl¡ ˙Mê˜ ˚˛±•ß± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊Ú± ‰¬—ø„√√º ˜À˝√√Ã˙±·œ
’±¸±˜·œ ˜…±¬Û Œ˚˛—˘≈¬ı˛·± ª±Ù¬˜ ’ø¸ ˜À˚˛fl¡ Œ˙—Ú± Ó¬±fl¡˝◊º ’±¸±˜·œ ˜±˚˛Õfl¡
’U˜√± ˜‡˘ ˜ÀÔ˘ fl¡˚˛±·œ ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±Ú¬ı± Ê√±» ’˜¸≈— Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± fl¡±„√√¬ı≈Ú±
Œfl¡±˚˛ø˙~œ ’≈√·± ‰¬»ÀÔ±fl¡ ‰¬»ø˙Ú ŒÓ¬Ã¬ı√± ˚˛±•ß± ˘±˚˛Ú± ŒÔ±fl¡¬Û± ˘À•§˘ Δ˘¬ı±
‰¬œ—Ê√±› fl¡˚˛±Ú± ’±¸±˜¬ı≈ ’ÕÓ¬ Δ˘¬ı±Mê·œ ŒÓ¬±„√√±iß± Ó¬±˝√√ø~º Ô±˚˛Ú√·œ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡
Ù¬±›¬ı± ‰¬œ—˘•§œø˙— ’ø¸Ú± ’±¸±˜, ¬ı•ú«±, øÓ¬¬ııÓ¬, ˆ”¬È¬±Ú, ‰¬œÚ±ø· ˘À˘±˘ ˝◊øÓ¬fl¡
ŒÓ¬Ã¬ı·œ ’˜¸≈— ¸—¶¥®øÓ¬fl¡ ˘˜·œ ‰¬»ÀÔ±fl¡ ‰¬»ø˙Ú·œ ˘•§œ ›˝◊≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛º
Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸·œ ˜˚˛±˚˛√± Œ‰¬ø~¬ı± ¬ıËp¡¬Û≈S Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸ ’±¸±˜·œ Œˆ¬Ã·ø˘fl¡
˙Mê˜·œ ˙—-˙— Î◊¬¬ı± ˜˙fl¡ ’˜øÚº Ô±˝◊Ú± ˜˜±—Õ„√√√·œ Œ˝√√ÃÚ± Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸Ú± Δ˘¬ı±fl¡
’ø¸·œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊√¬ı± ˘•§œ ›˝◊√≈Ú± ’±¸±˜·œ ¬ı±—˘± ’˜¸≈— ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ˙¬ı˛n∏fl¡ ’ÕÓ¬·±
˙˜øÊ√Ú˝√√ø~º ’±¸±˜·œ ¬Û±flv¡¬ı± Ó¬˜¬Û±fl¡¬Û≈ ˜±·œ ÷ø˙— ˝◊‰¬±›Ú± Δ˘˝√√±› Œ‰¬˘˝√√~•úœ
’˜¸≈— ŒÙ¬ÃÀÔ±fl¡ ˜¬ı˛±— fl¡±˝◊¬˝√√~•úœº ª±Ù¬˜ ’˜√± ˝√√±˚˛¬ı˛¬ı√± Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸ Úœ˘ Ó≈¬À¬ı˛˘Ú±
ø˜˙¬ı˛√± ŒÓ¬Ã¬ı&˜ ’±¸±˜√± ø˝√√—Ú¬ı± ÷ ¬Ûœø¬ı˛¬ıøÚº ’±¸±˜·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ’˜ø√ ¸—¶¥®øÓ¬
¬Û”•±§ ¬ıËp¡√√ Û≈ S Ó≈¬À¬ı˛˘·± Œ˚˛±•ß± Ù¬Ê√Ú± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº ˜À˝√√Ã˙±·œ ‡≈»À˙•ß¸≈ ˜ø¸√±
Δ˘ø¬ı˛¬ı± ˜œø˙—¬ı≈ ˚˛±•ß± ‰¬±Ú¬ıœº ’≈√Ú± ˜À‡±˚˛Ú± ŒÚ±—˜·œ ‰¬¬ı˛±·œ√˜fl¡ ˚˛±•ß± ª±øÚ„√√±˝◊
›˝◊À√º ˜˜±Õ„√√√± ¬ıËp¡¬Û≈S ’˜¸≈— Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸·œ ’ÀÓ¬±m± ’À‰¬Ã ’À‰¬Ã¬ı± Ó≈¬À¬ı˛˘ø˙—·œ
Δ˘À„√√±˚˛ Œ˙Mê±√± ¸Ú± Ù¬±›¬ı± Ù¬—˘•úœº
Œˆ¬Ã·ø˘fl¡ ˜‰¬˘ ˜˚˛±˜ ’ø¸Ú± ˜¬ı˛˜ fl¡˚˛±˜≈Mê± ’¸˜œ˚˛±ø¸—·œ ’ª±»-’¬Û±,
Œ˙˜·» ˙±·»¬Û√± ˜ÀÓ¬— ›˝◊ø‡º ¬ıËp¡¬Û≈S Ó¬˜¬Û±!¡œ ¬Û±flv¡¬ı± ˘˜√˜ ’ø¸·œ
˜œÀ˝√√Ã˝√√Ú¬ı·œ &Ì ’˜± Δ˘, ˜ø¸Ú± ˚˛≈˜ Ô—Ú¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ø˙—√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ˜œ›˝◊ø˙—¬ı≈
Œfl¡Ã¬ı˛fl¡Ó≈¬Ú± ˜Ù¬˜ ’ø¸√± ¬Û≈¬ı˛fl¡ø‡ ’˜¸≈— ‡≈μ±˝√√Úø‡º Œ‰¬Úø˙~fl¡¬Û± ˜œ›˝◊ø˙—
‡≈ø√—˜!¡± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˜À‡±˚˛·œ ¸—¶¥®øÓ¬ ’˜ø√ ‰¬»Ú¬ıœ fl¡˚˛± ¬Û≈ø˙~fl¡Ó≈¬Ú± Δ˘¬ı±fl¡
’ø¸·œ fl‘¡ø©Ü√± Ó¬œÚø˙Úø‡º ‰¬±ÚÔ#¡¬ı± ˜¬ı˛±— fl¡±˚˛Ú± Ù¬—¬ı± ’˜¸≈— ˝√√fl¡‰¬±— Ù¬¬ı±
˝√√ª±-Ú≈—ø˙» ’ø¸Ú± ‰¬œ—˜œ ’˜¸≈— Ó¬•úœø˙—¬ı≈ ˚˛±•ß± ‰¬˜Ê√¬ı±, ¬Û≈flƒ¡À‰¬˘ Ó¬¬Û‰¬¬ı±,
‡øÊ√Mê√± ˚˛±•ß± Œ¬ÛÚ·Ú¬ı± ’˜¸≈— Ó¬Ú·Ú¬ı± ›˝◊˝√~•úœº ˜¬ı˛˜ø˙— ’ø¸Ú± ˜À‡±˚˛
ë˜‡˘˜‡± ’˚˛±•§± fl¡˘±, ÷Õ˙ÀÚ±—˜±˚˛ ’˜¸≈— Ê√À·±˚˛·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Ú≈„√±˝◊Ú± Œ˘Ú¬ı±
¬Û≈øk ˜À¬ı˛Ú Œ¬ı˛±˜√± ÷Úø˙Úø‡º ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ ‡‘©Ü·œ ‰¬ø˝√√‰¬± 7 q¬ı√·œ
¸—¶¥®Ó¬ Œ˘±Ú·œ ˜ÀÓ¬—√·œ ‰¬±›‡»¬Û± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡ø‡ ˜À‡±˚˛·œ Œ˝√√fl¡ ’À¬Û±fl¡¬Û± ˜¬Û±-
˜¬Û≈ø√ ˜±·øÒ [’¬Ûw—˙øÚ] ¢∂œ˚˛±¬ı˛¸Ú·œ Œ˜±Ó¬ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ë˜·±øÒ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ŒÚ±—À¬Û±fl¡
õ∂±fl‘¡Ó¬·œ ˜Àfl¡±fl¡ ›˝◊¬ı± Œ˘±ÕLöøÚº õ∂±‰¬… ’¬Ûw—˙ ˜±·øÒ·œ ŒÚ±—À¬Û±Mê±
Œ˘±iß¬ı˛•úœº ˜ø¸ ‡±-˜±˚˛Õ·√± ’˜¸≈— fl¡±-Œ˘±—À¬Û±fl¡ Œ˘±˜√± ˙Àμ±fl¡ø‡, ’≈√·±
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Œ˘±ißø¬ı˛¬ı± ¬ı±—˘± Œ˘±Ú·œ ˜˜± ˜¬Û± ›˝◊ø‡º õ∂±‰¬… ’¬Ûw—˙ ‡±-
˜±˚˛Õ·À¬ı˛±˜√± ˙Àμ±fl¡ø‡¬ıÓ¬± ÚM√√ Ú± ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ˜±˚˛Õ·√¸≈ ·e± Ó≈¬À¬ı˛˘·œ
’ª±—À˘±˜√± ˜±˚˛ ›iß ˙Àμ±fl¡ø‡Ú≈√Ú± ’±¸±˜ Ó¬•Û±fl¡ Œ˚˛Ãø‡ ’≈√·± ˜À‡±˚˛
’≈√ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ŒÓ¬‡±› ÚS·± ’¸˜œ˚˛± ˝√√±˚˛≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛¬ıø¸øÚº ˜±·øÒ ’¬Ûw—˙·œ
˜‰¬± ’U•úfl¡ ˝√√±˚˛¬ıø√ Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¬ı±—˘± Î◊¬øÎ¬ˇ˚˛± ’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± ‰¬¬Û ˜±ißÚ± Œ˝√√fl¡
’À¬Û±fl¡¬Û± ’¬Û≈Ú¬ı± ˜¬Û± ˜˜±·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚºí [Linguistic Survey of India
Vol. 1, Part I PP 125-125]º Î¬±– ¤¸. Œfl¡. ‰¬…±È¬±7¡¡¡«œÚ± ˜±·øÒ ’¬Ûw—˙¬ı≈
Œ˘±ÕLö fl¡±„√√˘≈¬Û ˜¬ı˛œ ŒÔ±#¡± ‡±˚˛À√±fl¡˝◊º ˜ø¸·œ ˜Ú≈—√± ’U˜ƒø√ Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ŒÚ±—‰≈¬¬Û
˜˚˛±˚˛, ’˜¸≈—, ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ¬ıe ’˜¸≈— Î◊¬øÎ¬ˇ¯∏…±√± Œ˘±ißø¬ı˛¬ı± Œ˘±ÕLö·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚ
’≈√·± ˜¬ı˛œq¬ı± ’ø¸Ú± ’±¸±˜ ’˜¸≈— ˜ø¸·œ ˚˛≈˜Ô—Ú¬ı± ’ª±— ¬ıe·œ ˙¬ı˛n∏fl¡
‡¬ı˛√± Œ˘±ißø¬ı˛¬ı± Œ˘±Ú·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº Î¬±– ¬ı±˜œfl¡±ôL fl¡±fl¡øÓ¬Ú± ¬ı±—˘± ’¸˜≈—
’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ˜˜±—√ Œ˘±ÕLö fl¡±—˘≈¬Û ’˜± Œ˘±iß¬ı˛•úœ ˝√√±˚˛Ú± Ó¬±fl¡ø˘ ’˜¸≈—
˜≈√ ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ˜±·øÒ ’¬Ûw—˙ ˝√√±˚˛Ú± ˜œ— ŒÔ±Ú¬ı± ˚˛±˝◊º Œ˘±ÕLö [Dialect] fl¡±„√√˘¬≈ Û
‡≈ø√—˜fl¡ ˜Ó¬˜·œ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± Ó¬À˙— Ó¬À˙—Ú± „√√˜Õ‡ [¸œ˜±Ú±] Ú±˝◊ø‡ ’˜¸≈—
’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú¸≈ ˜Úœ—Ó¬•§± ’±¸±˜·œ øÚ—ÀÔÃø˙—·œ ˜‡±√± ’˜¸≈— ˜˙±·œ
ŒÓ¬±„√√±Ú¬ı± ˜ÔôL± Œ˘¬Û‰¬¬ı± ¸±˜±øÊ√fl¡ ¬Û≈økÚ± ˜Ó≈¬—√± Úœ—Ó¬•ß± Œ˘±Ú¬ı± ˚˛±¬ı± Œ˘±Ú
’˜± ›˝◊¬ı˛fl¡ø‡º ˜ÔMê± ¬Û?ø‡¬ı&•ß± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ ‡‘©Ü·œ Ó¬À¬ı˛»q¬ı± ‰¬˝√√œ‰¬±
Ù¬±›¬ı± ›˝◊·øÚº Ó¬À¬ı˛»q¬ı± ‰¬˝√√œ‰¬±·œ ’˝√√±Ú¬ı± Ó¬—‡±˝◊±√ ’¸˜œ˚˛± øÚ—ÀÔÃ-ˆ¬±¶®¬ı˛
¬ı•ú«ÚÚ± ¬ı±M√√«Ú ŒÓ¬Ã¬ı√·œ ‰¬œÚ·œ Δ˘¬ı±fl¡ Œfl¡±˚˛¬ı± ø˝√√Î◊¬À˚˛Ú ¸±—Ú± ’±¸±˜√± ˘±fl¡ø‡º
˜˝√√±#¡± fl¡±˜¬ı˛+¬Û Δ˘¬ı±!¡œ Œ˘±Ú·œ ˜¬ı˛˜√± ˝◊¬ı˛•§√±-˜Ù¬˜ ’ø¸·œ Œ˘±iß¬ı˛•§± Œ˘±Úø√
˜˚˛±˝◊ Ô—¬ı± ˆ¬±¬ı˛M√± Œ˘±iß¬ı˛•§± Œ˘±Ú·± ‡¬ı˛ Œ‡»ÕÚ ˝√√±˚˛¬ı˛˜˝◊º ø˝√√Î◊¬À˚˛Ú¸±—·œ
ª±À¬ı˛±˘√·œ ‡‘©Ü·œ Ó¬À¬ı˛»q¬ı± ‰¬˝√√œ‰¬±√± ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ’±˚«… Œ˘±Ú ’±¸±˜ ‰¬„√√˘fl¡À˘
˝√√±˚˛±¬ı± Î◊¬À¬ı˛ ’˜¸≈— Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸√± Œ˘±iß¬ı˛•§± Œ˘±Ú ’ø¸ ˜˚˛±˝◊Ô—¬ı± ˆ¬±¬ı˛M√ ±
„√√±—Úø¬ı˛¬ı± ˜±·øÒ Œ˘±ÕLö√·œ Ù¬Ú ˚˛±•ß± Œ‡ißÀ¬ı˛º ’ø¬ı˛¬ı± Ú≈—Î◊¬ Œfl¡±ø¬ı˛Àfl¡±•Û±Mê±
˝◊¬ı˛•§± ˘˜·œ ˜ø˜— ’˜¸≈— ˜œ·œ ˜ø˜—Úø‰¬—¬ı√·œ ’ø¬ı˛¬ı± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ
ŒÚ±•ß ± Ù¬—¬ı± „√ √ • úœº Œ˘±Ú Œ˙˜·» ˙±·»ø‡¬ı·œ ’ÀÓ¬±m± ˜›√ — ø˙—
Œ¬ıÃX±‰¬±˚«…ø˙—Ú±1 ‰¬ø˝√√‰¬± ‡‘©Ü 8 q¬ı√·œ 12 q¬ı± Ù¬±›¬ı·œ ˜Ú≈—√± Œ˘—˘•§±
÷Õ˙ ’˜¸≈— ¸≈S [‰¬»Ú ª±Õ˝√√] √·œ ’˜¸≈— ˜˝√√±˜À˝√√±¬Û±Ò…±˚˛ ˝√√¬ı˛õ∂¸±√ ˙±¶aœÚ±
’˝√√±Ú¬ı± ›˝◊Ú± Œ‡±˜øÊ√Ú≈√Ú± ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡¬ı± ë˝√√±Ê√±¬ı˛ ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ¬Û≈¬ı˛±ÀÌ± ¬ı±—˘± ˆ¬±¯∏±˚˛
¬ı≈X·±Ú › Œ√±˝√√±í ’˜¸≈— ëŒ√±˝√√±Àfl¡±¯∏í ˝√√±˚˛¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛Mê± Ù¬—¬ı± ëfl¡±˚«…í ëŒ√±˝√√±í
fl¡˚˛±√·œ Ú˜≈Ú± [˜›√√ —] Ù¬—¬ı± „√√•úœº ¬ı±—˘± ¬ÛøGÓ¬ø˙—Ú± ˜ø¸·œ fl¡±˚«… ’˜¸≈—
Œ√±˝√√±ø˙—¬ı≈ ’ø¬ı˛¬ı± ¬ı±—˘± Œ˘±Ú·œ ˘—øÊ√˘øÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘Ãø¬ı˛º ’≈√¬ı≈ Œ‰¬fl¡ø˙iß±
øÔ-U˜≈√Ú± Œ˚˛—˘¬ıø√ ˜À‡±˝◊·œ Œ˘±μ± ë¸±μ…±ˆ¬±¯∏±í [˚˛±‰¬—À˘±Ú] ˝√√±˚˛Ú± ‡3±˝◊Ú±
‡„√√Úø¬ı˛¬ı± Œ˘±Úø¸ ˝◊Àfl¡±ÚÀfl¡±Ú¬ı± ˜±·øÒ ’¬Ûw—˙øÚ ˝√√±˚˛¬ı± Ó¬À˙—Ú± ‡„√ƒ·øÚ
’≈√·± ˜ø¸√± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ŒÚ±—À¬Û±fl¡ Ô—¬ı± ˆ¬±¬ı˛Ôœ˚˛ ’±˚«…ˆ¬±¯∏± fl¡±„ƒ√ ˘≈¬Û ˝√√±˚˛¬ıø√
¬ı±e±˘œ, ’¸˜œ˚˛± ’˜¸≈— Î◊¬ø¬ı˛˚˛± Œ˘±Úø˙— ’ø¸·œ ‡3±˝◊√·œ „√√Ú¬ı± ˜Ó¬˜·œ
˜›√√ —ø˙— Ù¬Ú-˚˛±•ß± ˚˛±›À‡Ëº Î¬±– ¬ı±Ìœfl¡±ôL fl¡±fl¡øÓ¬Ú±- ÷Õ˙ø˙— ’ø¸√± ˚˛±›ø¬ı˛¬ı±
ª±Õ˝√√·œ ˜›√√ — ’˜¸≈— Œ‡±ÀLö±fl¡ Œ‡±˘˝√√±˚˛·œ ˜›√√ — ‡¬ı˛ ˜ÀÓ¬Ã fl¡¬ı˛•ß± fl¡ø¬ı˛˜M√√
ŒÓ¬MêÀfl¡±˚˛√Ú± [˜›√√ — Œ˝√√±—√Ú±] Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ fl¡±˘·œ ’¸˜œ˚˛± Œ˘±μ± ‰¬»Ô¬ı˛øflv¡
˝√√±˚˛¬ıø¸ Δ˝√√ø˙—Ú± Î◊¬»ø˘º ‹À‡±˚˛Ú± ˜ÔMê± ˝√√±˚˛Ê√À‡Ë ’±¸±˜·œ ˜œ›˝◊ø˙— ’ø¸
˜‡˘ ˜ÀÔ˘ Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± Ê√±øÓ¬ fl¡˚˛±˜¬ı˛n∏•ß± ˝√√±˚˛¬ıø√-’ø©Ü™fl¡ ÚS·± Œ˜±ÚÀÑ¬ı˛
[˜≈ √ · œ ˜Ú≈ — √ ± ’˜ø√ ‡±ø¸ø¸—] Œ¬ı±ÀÎ¬ˇ ± ÚS·± fl¡±Â√ ± ¬ı˛ œ Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı±
ø¸ÀÚ±øÈ¬À¬ıÈ¬±Úø˙— ’˜¸≈— Ó¬±˝◊ ÚS·± ’À˝√√±˜Ú± ˘”¬ÛøÓ¬iß≈√Ú± ›˝◊ø‡¬ıøÚº ˜¬ı˛˜
’≈√Ú± Œ˘±Úø˙— ’ø¸Ú± ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ’±˚«…ˆ¬±¯∏±·œ ˜˙± ›˝◊ø¬ı˛¬ı± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú
’ø¸·œ Œ‡±ÀLö±fl¡ Œ‡±˘˝√√±˝◊ fl¡˚˛± ’˜ø√ ª±Õ˝√√·œ ˜›— fl¡˚˛±√± ’fl¡Ú¬ı± ÷øÔÚ
¬Ûœø‡ ˝√√±˚˛¬ıø¸ø√ ˜˙±Ú± Ó¬±Ê√¬ıøÚº Î¬±– fl¡±fl¡øÓ¬Ú± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±μ± ’ø©Ü™fl¡fl¡œ
Œ¬Û±» ˜‰¬— ˚˛±›˝◊ [Element] ˝√√±˚˛Ú± ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø˘ ’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ
˜Ú≈—√± ˚˛±›ø¬ı˛¬ı± ˘˜ ˘˜·œ ˜˙±˜˙±·œøÚ [Indigenous] ˝√√±˚˛¬ı± ª±Õ˝√√ ’˚˛±•§±
’ø©Ü™fl¡ Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± fl¡±„√√˘≈5·œ Œ˘Ã¬ı˛fl¡¬ÛøÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘Ã˝◊º Œ¬ı±ÀÎ¬± ’˜¸≈—
’À˝√√±˜ øÚ—ÀÔÃø¸—Ú± ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±Ú¬ı± ˜Ó¬˜√± ’±¸±˜√± Úœ—Ó¬•ß± ¬Û±~•úœ
’˜¸≈— ˜À‡±˝◊Ú± ¬Û±~•§≈√Ú± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ˘ÚÕ· ‰¬±›‡»˘fl¡ø‡º Œ˝√√ÃøÊ√fl¡
fl¡±˘·œ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ’±˚«… ˆ¬±¯∏± Œ˘±Úø˙—·œ ˜¬ı˛Mê± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ ’ø©Ü™fl¡
’˜¸≈— øÈ¬À¬ıÀÈ¬±¬ı•ú«± Œ˘±ÕLö fl¡˚˛±˜¬ı˛n∏•ß± ’fl¡Ú¬ı± ÷øÔÚ ¬Ûœø‡¬ı± ˜¬ı˛•ß± ŒÓ¬±¬ÛÀÓ¬±m±
¬Û”iß± Δ˘¬ı± ’˜¸≈— ˘±˝◊√¬ı± Œ˘±øißº ˜¸œ— ˚˛±•°¬ı± Ê√±» fl¡˚˛±·± Ú#¡¬ı˛n∏¬ı± ’˜ø√
¬Û”Úø˙Úø‡¬ıÚ± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±μ± ’À˙—¬ı± ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛-’±˚«… Œ˘±Ú·œ Œ‡±ÀLö±fl¡ fl¡˚˛±·œ
˜¸fl¡ ›ÀLö±fl¡¬Ûø¸ø√ ˜À˚˛#¡± Ó¬±¬ıøÚº ’ø¬ı˛¬ı± ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ’±˚«… Œ˘±Ú·œ Œ„√√Ã ’˜¸≈—
˚˛±√·œ ŒÔ±fl¡¬Û± Œ‡±ÀLö±fl¡ [Cerebral and dental] ¬Û”•§± Δ˘ÀÓ¬±Ú ’˜¸≈— ˚˛±·œ
˜¬ı˛Mê± ŒÔ±fl¡¬Û± Œ‡±ÀLö±fl¡ [Alveolars] ›Úø‡ ’˜¸≈— ¸fl¡±¬ı˛ Œ‡±ÀLö±fl¡ ’U•úfl¡
˜À‡±˝◊·œ ˝√√±iß·œ ˜˙±·œ ˜˙fl¡ ˜±„√√ø‡≈√Ú± ‡3±˝◊·± ˜±iß√¬ı± ŒÓ¬±¬ÛÀÓ¬±m± Œ‡±ÀLö±fl¡
’˜± ›~fl¡˝◊º ’±˚«… ÚM√√¬ı·œ Œ˘±Úø˙—·œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊√¬ı± ˙Mê˜ ›˝◊ø¬ı˛¬ı± ÚÀÓ¬±μ± „√√±„√√¬ı·œ
Œ‡±ÀLö±fl¡ ˜ÔôL± ŒÔ±fl¡‰¬¬ı˛fl¡¬Û± ’ø¸ ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ Œ‡±ÀLö±Mê± ˚˛±•ß± ˙œøÊ√iß¬ı˛œº
Œ˘±Ú ’ø¸·œ ’ÕÓ¬ ŒÓ¬±¬ÛÀÓ¬±m± ‡3±˝◊·± ˜±iß√¬ı± Œ‡±ÀLö±fl¡ ˙œ—Ô±øÚ„√√±˝◊ ›˝◊¬ıø√
¸˜øÊ√iß¬ı± ¬ı…?fl¡ ˜À˚˛fl¡ [Conjunct consonants] ˘œ#¡± ø˙øÊ√iß¬ı±, ¶§¬ı˛ ˜À˚˛fl¡
Œ‡±ÀLö±fl¡ ˚˛±•ß± ˚˛±›¬ı± ’˜¸≈— Œ˘±˝◊ø˙Ú¬ı√± Ú≈—ø˙Ú± Œ˘±˝◊ø˙Ú¬ı± ’ø¸øÚº ¸—¶¥®Ó¬
Œ˘±μ± ¬ı…?Ú ˜À˚˛fl¡ ¸˜øÊ√iß¬ı± [Conjoint consonants] ˙œÊ√iß¬ı± ’≈√ ˜¬ı˛Mê±
¶§¬ı˛ ˜À˚˛fl¡ ˝√√±¬Ûø‰¬μ≈Ú± ˜À˝√√Ã˙±Ú± ˜Ó¬» ˜Ó¬» Ó¬±˝√√ø~º
˙œ—Ô±øÚ„√√±˚˛ ›˝◊¬ı± ª±Ù¬˜ø√ ’±˚«… ÚM√√¬ı± fl¡±„√√˘¬≈ ÛÚ± ˝◊øÔ˘ fl¡˚˛± ¬Ûœø‡”√Ú¸≈
Œ˘±Ú ’ø¸·œ ’±˚«… ˙fl¡Ó¬˜ ’ø¸ ˚˛±•ß± ˙±øÔÚ± ›ÀLö±fl¡¬Û± „√√˜ø‡À√º Î¬±– fl¡±fl¡øÓ¬Ú±
˝√√±˚˛¬ı&•ß± ˜ø¸ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ŒÔÃÀ√±fl¡ ‡≈√˜ fl¡˚˛±Ú± ›˝◊ø‡¬ıøÚº ’±¸±˜
˝√√±˚˛¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸ ˜¬ı˛˜-¬Û”•§√± ’Ô±m± ŒÚ±—À¬Û±fl¡˘˜√± ‡≈μ±¬ı± ‰¬»¬Û± ˆ¬±¬ı˛Ó¬
˜‰¬±ø˙—·œ ˘•§œ√± Δ˘ ’˜¸≈— ˜ø¸Ú± ’±¸±˜¬ı≈ ˜Ó¬˜ ¬Û”•§√± ’±˚«… ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡±
¸•ß≈√Ú± Ô•úœ ’˜¸≈— ’±˚«… ÚM√√¬ıø˙—Ú± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú√± ‡„ƒ√À˝√√±— Œ˝√√±—À√±fl¡¬Û·œ
ª±¬Û≈ø¸~fl¡¬Û± „√√˜˝√√ÚÀ√º ’≈√√·œ 13 q¬ı± ‰¬ø˝√√‰¬±√± ¸—¶¥®Ó¬ Œ˘±Ú·œ ˜ÀÓ¬—
Œ˘Ã≈√Ú± ‰¬»Ú¬ı± ˚˛±¬ı˛¬ı± ’Ù¬¬ı± ¸±ø˝√√Ó¬… Œ˙˜·»˘fl¡ø‡ ’˜¸≈— ˜ø¸Ú± „√√±—Úø¬ı˛¬ı±
Œ˘±μ± Œ˝√√±—˝√√μ¬ı± ÷øÔ˘ ¬Ûœø‡ ’˜¸≈— ’±˚«… ÚM√√¬ı± Œ˘±Úø˙—·œ ª±Õ˝√√ ¬˝√√±¬Û√√ø‰¬~fl¡¬Û±
Ù¬Ê√Ú± øÔ—ø‡º ’¸˜œ˚˛± ˜À˚˛fl¡¸≈ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ &5 ˜À˚˛Mê·œ Œ˙˜À√±¬ı˛fl¡ø‡º
’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ª±Õ˝√√ø˙— [Vocabulary] ’˚˛±•§± ¸—¶¥®Ó¬ Œ˘±μ·œ
˘±fl¡¬ÛøÚ ’˜¸≈— ª±Õ˝√√·œ ˙Mê˜¸≈ ¸—¶¥®Ó¬ ¬ı…±fl¡¬ı˛Ì·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± Œ˙•§øÚº ª±„√√±—
˙±„√√±—√± Ó¬À¸—¬ı± ¸—¶¥®Ó¬ ª±Õ˝√√ø√ ‡¬ı˛Ó¬˜± ø˙øÊ√Õiß ’≈√Ú± ˜≈√·œ ˜UM√√ ± ’˚˛±•§Ú±
Ó¬√ˆ¬¬ı ÚS·± ’X«Ó¬»¸˜ ¸—¶¥®Ó¬ ª±Õ˝√√ø¸—Ú± Œ˝√√iß± ø˙øÊ√Õiß ’≈√·± ’¸˜œ˚˛±
Œ˘±Ú ’ø¸ ø˝√√—ø˘¬ı± ’˜ø√ ‰¬±›‡»˘fl¡ø˘¬ı± ›˝◊√¬ı± ˜¬ı˛˜Ú± ’ÕÓ¬ ’ÀÓ¬±m± ’ÀÚÃ¬ı±
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ’±˚«… ˆ¬±¯∏±√·œ ª±Õ˝√√ ª±Ó¬± fl¡˚˛±˜¬ı˛n∏˜¸≈ ¬Û≈ø˙~fl¡ø˘º ˜¬ı˛n∏ ›˝◊Ú± Δ˘„√√±fl¡
¬ÛÔ±¬Ûfl¡œ ’˜¸≈— ’±˝◊Ú·œ ª±Õ˝√√ ª±Ó¬± fl¡˚˛±˜≈fl¡¸≈ ’±¬ı˛¬ıœ ¬Û±ø¸« Œ˘±μ·œ Œ˘Ãø˙ø~º
˝◊fl≈¡˝◊fl≈¡˝◊ø^¬ı± ˜Ó¬˜√·œ¸≈ ˝◊—À¬ı˛øÊ√ ªÕ˝√√-ª±Ó¬± ª±„√√±— ˙±„√√±— fl¡˚˛±¸≈ ’¸˜œ˚˛±
Œ˘±Ú√± ‰¬—˘fl¡ø˘º ˜¬ı˛˜ ¬Û≈•§˜fl¡ ’ø¸Ú± ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ’ø¸ ˜¬Û”— Ù¬±Ú±
‰¬±›‡»˘fl¡¬Û√± ˜ÀÓ¬— ¬Ûœ≈√Ú± Œ˘±Ú ’ø¸¬ı≈ ˜œ›˝◊¬ı·œ ¬Û≈#¡œ— ª±‡˘ ˜¬Û”— Ù¬±Ú±
ŒÙ¬±—À√±fl¡¬Û± „√√•§± ˜¬Û±e˘ fl¡~¬ı± ¬Û±Õ•§ ›˝◊˝√ ø~º
˜øÌ¬Û≈ø¬ı˛√± ˝√√Àμ±fl¡¬Û± ˝◊√è—¬ı˜ ‰¬fø¸—
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Œ¬ÛÃ¬ı˛±øÌfl¡ ˚≈· – Ô±˚˛Ú·œ ˜Ó¬˜, ¬Û”˚˛±·œ ˜Ó¬˜º
Œfl¡±ø¬ı˛Àfl¡±•Û±fl¡ – Œfl¡±ø¬ı˛Ú± ˙±¬ı± ¬Û≈‡˜ &•§± ’¬Û±fl¡¬Û± Œfl¡±Ú,
˜˜±—Õ„√√√± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ˝◊Ú¬ı˛•§± Œfl¡±•Û±fl¡º
Œˆ¬Ã·ø˘fl¡ – Δ˘Àfl¡±˚˛À¬ı˛±Ú·œ ›˝◊¬ı±º
Î◊¬¬ÛÊ√±øÓ¬ – ˙±Õ· ÚS·± ˜œfl¡±„√√˘≈¬Û ˜‰¬±, C±˝◊¬ıº
˜˝√√±fl¡±¬ı… – ˘±˝◊ ø Ó¬Ú·± ˜¬ı˛ œ Δ˘Ú¬ı± ’˙±—¬ı± ª±¬ı˛ œ ,
˜˝√√±fl¡ø¬ıÚ± ˝◊¬ı± ’˙±—¬ı± Δ˙À¬ı˛— [fl¡±¬ı…]º
¬Û≈¬ı˛±Ì – ¬Û≈˚˛±, ¤˘À˝√√ÃÕ„√√·œ ’˜¸≈— ˘±˝◊Ó¬œÚ·œ ª±¬ı˛œ
˘±˝◊ø¬ı˛fl¡º
ˆ¬±¯∏±ø¬ı:±Ú – Œ˘±Ú ΔÚÚ¬ı± ø¬ı:±Ú, [Linguistics]º
¸—¶¥®øÓ¬ – ‰¬»Ú¬ıœ Ú±», øÙ¬ÀÊ√ ± »‰¬±fl¡‰¬±, ˚˛ ≈ ˜ Õ˘
Δfl¡Õ¬ı˛Úø‰¬—¬ı±º
Œ·±S – ˙˘±˝◊º
Œ¬ı√˙±‡± – Œ¬ı√·œ ˜˙±º
’¢∂˝√±¬ı˛± – ¬ıËp¡Úø˙—√± Ò•ú«·œ ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ˘˜ fl¡»¬Û±º
˜…±¬Û – Δ˘¬ı±fl¡ [Œ©ÜÈ¬] Úø‰¬—¬ı·œ ˘±˝◊À˚˛fl¡º
fl‘¡ø©Ü – ˜˜±—Õ„√√√·œ ‰¬»Ú≈√Ú± ˘±fl¡¬Û± ˘œ‰¬»
fl¡˘± – Ù¬Ê√¬ı·œ ˜ÀÓ¬Ã, ’±˚«
õ∂±fl‘¡Ó¬ – Œ˘±Ú ’˜·œ ø˜—º
ø¸X±‰¬±˚«… – ˚˛±•ß± ˘≈Ú± ’˜¸≈— Œ˙—Ú± ŒÔÃ·?¬ı± ø¸øXÀfl¡Ã¬ı±
˘±˝◊ª± øÚ¬Û±iß± ˜˙fl¡ Ó¬±fl¡¬Û± &¬ı˛n∏º
¸±g…±ˆ¬±¯∏± – ˚˛±‰¬—À˘±Úº
Œ˘±ÕLö – ΔÔÔ¬ı˛fl¡¬Û± Œ˘±Ú, [Dialect]º
Ó¬»¸˜ – ¸—¶‘®Ó¬fl¡± ˜±iß¬ı± ª±Õ˝√√º
Ó¬»ˆ¬¬ı – ¸—¶¥®Ó¬Ó¬·œ ˘±fl¡¬Û± ª±Õ˝√√º
’±˝◊Ú – Δ˘¬ı±!¡œ ‰¬»Ú-¬ÛÔ±¬Û, Δ˘„√√±fl¡-¬ÛÔ±¬Ûº
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–
[fl¡] Œ¬ÛÃ¬ı˛±øÌfl¡ ˚≈·Ó¬± ’±¸±˜¬ı≈ fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡ÃÚ¬ı˛•úœ∑
[‡] Œ˚±ø·Úœ Ó¬LaÚ± fl¡±˜¬ı˛n∏¬Ûfl¡œ „√√˜Õ‡ fl¡¬ı˛•ß± Ó¬±fl¡ø‡∑
[·] ’±¸±˜ ˝√√±˚˛¬ı± ˜œ—ÀÔ±˘ ’ø¸ fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√·œ ‡„√√Ú¬ı˛fl¡ø‡∑
[‚] ˜˜±—Õ„√√√± ’±¸±˜√± fl¡¬ı˛˜ fl¡¬ı˛•§± ˙±Õ· ÚS·± ˜œ fl¡±„√√˘≈¬ÛÆ± ’˝√√±Ú¬ı±
›˝◊Ú± ‡≈μ± Δ˘Ó¬±≈√Ú± Δ˘¬ı˛•úœ ’˜¸≈— ˜À‡±˚˛ ’≈√¬ı≈ fl¡ø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú±
‡„√√Ú¬ı˛•úœ∑
[„√√] ’±¸±˜√± ‡≈μ± Δ˘Ó¬±≈√Ú± Δ˘¬ı˛•§± øÓ¬¬ııÓ¬œ˚˛ ¬ı˜«± Œ˘±Ú Œ˘±Ú¬ı± ˜œ
fl¡±—˘≈¬Ûø˙— ’≈√ fl¡Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‰¬] Œ˜fl¡ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Â√] Œ˝√√±—˚˛±—À˝√√± Ó≈¬À¬ı˛˘ fl¡√±˚˛√± Δ˘∑ Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸¬ı≈ fl¡ø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√ÕÚ∑
[Ê√] ˝◊˚˛±—ø¸øfl¡˚˛±— fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Á¬] ’±¸±˜√± ’±À˝√√±˜ø˙— fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√± ˘±fl¡ø‡∑
[¤û] ’±˚«…ø˙— ’±¸±˜√± fl¡¬ı˛•§± ˜Ó¬˜√·œ ‡≈μ± Δ˘Ó¬±≈√Ú± Δ˘ø‡∑
[È¬] ’±¸±˜·œ ¬ıËp¡¬Û≈S Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸ ø˜˙¬ı˛·œ Úœ˘ Ó≈¬À¬ı˛˘&•§øÚ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸
fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
[Í¬] fl¡¬ı˛•§± Œ˘±Ú·œ ˜ÀÓ¬—·œ ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡ø‡∑
[Î¬] fl¡¬ı˛•§± Œ˘±ÕLö¬ı≈ ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ˜±¬Û±˜¬Û≈øÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘ÃÕÚ∑
[Ï¬] ˜±·Òœ ’¬Ûw—˙·œ ˜‰¬± ’U˜øÚ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Ì] ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú·œ ª±Õ˝√√ø˙— [Vocabulary] fl¡¬ı˛•§± Œ˘±Ú√·œ ˜¬ı˛+
›˝◊Ú± ˘±fl¡ø‡∑
[Ó¬] Î¬±– ¤¸. Œfl¡. ‰¬…±È¬±ø7¡¡¡«Ú± ˜·±Òœ ’¬Ûw—˙¬ı≈ Œ˘±ÕLö fl¡±„√√˘≈¬Û fl¡˚˛±
ŒÔ±#¡± ‡±˚˛À√±flv¡•úœ ’˜¸≈— ˜À‡±˚˛ø˙— ’≈√ fl¡¬ı˛•§± Œ˘±ÕLö ÚS·±
Œ˘±Ú·± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı˛fl¡˝◊∑
2º ˜‡±·œ ª±Õ˝√√ ¬ÛÀ¬ı˛— ‡¬ı˛± ’ø¸ ¬Û±Î◊¬ ’≈√·± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈–
ª±Ù¬˜ ’˜√± ˝√√±˚˛¬ı˛¬ı√± Ó≈¬À¬ı˛˘ ’ø¸ øÚ˘ Ó≈¬À¬ı˛˘Ú± ø˜˙¬ı˛√± ŒÓ¬Ã¬ı&˜ ’±¸±˜√±
ø˝√√—Ú¬ı± ÷ ¬Ûœø¬ı˛¬ıøÚº ’±¸±˜·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ’˜ø√ ¸—¶¥®øÓ¬ ¬Û”•±§ ¬ıËp¡¬Û≈S Ó≈¬À¬ı˛˘·±
˚˛±•ß± Ù¬Ê√Ú± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº
[fl¡] ¬ıËp¡¬Û≈S Ó≈¬À¬ı˛˘Ú± ’±¸±˜·± fl¡¬ı˛˜ fl¡¬ı˛•§± Δ˘¬ı±!¡œ ˜¬ı˛œ Δ˘Ú˝√√ø~∑
[‡] Úœ˘ Ó≈¬À¬ı˛˘Ú± ø˜˙¬ı˛ Δ˘¬ı±Mê± fl¡¬ı˛•§± fl¡±iß¬ı± ¬Ûœ∑
[·] ¬ıËp¡¬Û≈SÚ± ’±¸±˜Ú± ø˝√√—Ú¬ı± ÷ ¬Ûœ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
‚] ’±¸±˜·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ’˜ø√ ¸—¶¥®øÓ¬¬Û”•§± ¬ıËp¡¬Û≈S Ó≈¬À¬ı˛˘·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚ
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ ˙•ß± ‡„√√˝√~≈º
3º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ’±¸±˜ ˝√√±˚˛¬ı± ˜œ—ÀÔ±˘ ’ø¸ fl¡¬ı˛•±ß ›˝◊¬ı˛fl¡ø‡¬ıÀÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊¬ı˛·± ‡„√√˝√~º≈
[‡] Œ¬ı±ÀÎ¬± ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡¬ı˛•§± ˜œ fl¡±„√√˘≈¬ÛÀÚ±∑ ˜À‡±˚˛Ú± ’±¸±˜√± ‡≈μ±
Δ˘Ó¬±≈√Ú± Δ˘ø‡¬ı± ’˜¸≈— ˘˜√˜ ’ø¸¬ı≈ ‰¬±Î◊¬‡»˝√√Ú¬ı√± fl¡¬ı˛•§± ˙¬ı˛n∏fl¡
˚˛±ø‡ ‡„√√˝√~≈º
[·] ’±À˝√√±˜ fl¡¬ı˛•§± ˜œfl¡±„√√˘≈¬ÛÀÚ±∑ ˜À‡±˚˛Ú± ’±¸±˜√± ˘±fl¡ø‡¬ı·œ ˜Ó¬±—
’˜¸≈— ’¸˜œ˚˛± ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ’˜ø√ ¸—¶¥®øÓ¬ ‰¬±Î◊¬‡»¬Û√± Œ˘Ãø‡¬ı± ŒÔÃ√±—
’≈√ ‡„√√˝√~≈º
[‚] ’¸˜œ˚˛± Œ˘±Ú fl¡¬ı˛•±ß ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡ø‡ ’˜¸≈— Œ˘±Ú ’ø¸ ë˜˙± ˜ÀÓ¬±˜Ó¬±
Œ˘¬Û‰¬¬ı±í „√√•°fl¡ø‡¬ı± ëÚœ—Ó¬•ß± Œ˘±Ú¬ı± ˚˛±¬ı±í Œ˘±Ú ’˜± ›˝◊¬ı˛fl¡ø‡¬ı≈√
Ú˙±·œ ª±Õ˝√√Ú± ŒÙ¬±—À√±fl¡Î◊¬º
˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±›
ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ fl≈¡?À˜±˝√√Ú ø¸—˝√
[ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ fl≈¡?À˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ [˝◊— 1935-] fl¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ¬Û±˘±¬ı˛¬ıμ

‡≈Ú√± Œ¬Û±fl¡ø‡º Œ·Ã˝√√±È¬œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛√·œ ’Ô«ÚœøÓ¬±√ ¤˜. ¤. ¬Û±˙ ŒÓ¬Ãø‡º
˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œfl¡±À˘Ê√, ˝◊•£¬±˘·œ ˝◊Àfl¡±ÀÚ±ø˜'fl¡œ ›Á¬± ›˝◊¬ı˛•úœº ˜Ó≈¬—√± Œ¬ı±Î¬« ’¬ı
Œ¸Àfl¡μ¬ı˛œ ˝◊Î≈¬Àfl¡˙Ú, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ Œ¸ÀSêÈ¬¬ı˛œ, fl¡±Î◊¬Úø¸˘ ’¬ı ˝√√±˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡μ±¬ı˛œ
˝◊Î≈¬Àfl¡˙Ú, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ Œ¸ÀSêÈ¬¬ı˛œ ’˜¸≈— ‡± ˝◊•£¬±˘ Œfl¡±À˘Ê√·œ øõ∂øk¬Û±˘¸≈
›˝◊¬ı˛•úœº ˝√√±˝◊¶≥®˘ Ó¬ø•°Õ„√√√·œ Œ˝√√ÃÚ± ¸±ø˝√√Ó¬… Œõ∂˜œ ›˝◊¬ıÚ± ‡≈»Ú± ˝◊≈√Ú± ë’±˙±í
Œfl¡Ã¬ı± Œ‰¬ÀÙ¬±„√√·œ ¸•Û±√fl¡ ’˜¸≈— Œfl¡±À˘Ê√ Ó¬˜ø˘Õ„√√√± ë¬ÛÀ?Úí Œfl¡Ã¬ı± Ô±·œ
˜…±·±øÊ√Ú·œ ¸•Û±√fl¡ ›˝◊ø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± Œfl¡±À˘Ê√·œ ›Á¬± ›˝◊¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜√¸≈
ëΔ˜ø¬ı˛fl¡í fl¡œ ¸•Û±√fl¡ ›˝◊ø‡º ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√‡¬Ë ı± ˜¬ı˛n›
∏ ˝◊¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—ø√ Œ‰¬Úø‡^¬ı±
÷À‰¬˘ [ª±¬ı˛œ˜‰¬±], ˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±› [ª±¬ı˛œ˜‰¬±], Œ¸±øˆ¬À˚˛»fl¡œ Δ˘¬ı±Mê±
[˘˜Àfl¡±˚˛ ª±¬ı˛œ], øÊ√ øÎ¬ ’±¬ı˛ Î¬±À˚˛¬ı˛œ [˘˜Àfl¡±˚˛ ª±¬ı˛œ], ¸g…±Ô±Î◊¬Õ˜·œ Δ˜¬ı˛œ
[’Ú≈¬ı±√], Œ·±ª± [’Ú≈¬ı±√] ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ë˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±›í ·œ√˜fl¡ ˝◊—
1974 √± ¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±ÀÎ¬˜œ ¤ª±Î¬« Ù¬—ø‡º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Í¬±fl¡≈¬ı˛·œ ëŒ·±¬ı˛±í ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ√±
˝√√Àμ±fl¡¬Û·œ√˜fl¡ ˝◊— 2004 √± ’˜≈!¡± ˝√√iß± ¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√ø˜ ¤ª±Î¬« Ù¬—ø‡º
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡¸≈ ’Ó¬»¬Û± Δ˘Ó¬Ú± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ¸¬ı± ŒÓ¬Ãø¬ı˛º
ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ fl≈¡?À˜±˝√√iß± ˜±·œ ë˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±›í ˝√√±˚˛¬ı± ª±¬ı˛œ˜‰¬± ’ø¸√±
‰¬±Î◊¬¬ı± ’˜¸≈— ˜øÌ ˜¬Û±-˜‰¬±Ú± ‡≈√˜ ›˝◊¬ı˛·± Δ˘Ó¬-˘±˝◊¬ı˛¬ı± ˜œ›˝◊ø˙—·œ Œ˙»¬Û±-
‰¬±¬ı± ˜Úœ—Ô≈—√¬ı± ’ª±¬ı± ¬Û≈øk·œ ˙Mê˜¬ı≈ Ô±≈√Ú± ˝◊ø¬ı˛º ˜¬Û±-˜‰¬±Ú± ˚˛±•ß± ª±Ú±
Œ¬ı±¬ı˛±fl¡ Ó≈¬À¬ı˛μ± ÷Ú U~·± ˝◊ø˘˙± ’˜± Ù¬±Ê√¬ı˛fl¡ø‡º ˜‰¬±Ú± ˚˛±•ß± ˝√√±›Ú± ‰¬±¬ı˛øÚ
‡?ø‡, ˜¬Û±Ú± ˜‰¬±Ú≈¬Ûœ Ô± ˚˛±•°flv¡¬ıœ¬ı≈ ‰¬±fl¡ ‰¬¬ı˛± ’˜Ó¬— ø¬ÛÊ√Úœ—ø‡º ’≈√¬ı≈ ˜˚˛≈˜√±
Ú≈ø˜M√√≈·œ ŒÔ±„√√Ú¬ı± Œ‰¬„√√ Δ˘¬ı˛˜À√º ˜≈√Ú± ˜¬ı˛˜ ›˝◊≈√Ú± ˝◊ø˘˙± ’≈√ ˜˝√√±› Ó¬—¬ı±
Ù¬—ø‡À√, Œ˚˛±Ú¬ı± Ó¬±ø‡º]
’øÓ¬˚˛± ÷¬Û±Mê± Ôª±Úø˜‰¬±fl¡ø˙—Ú± fl≈¡ÀÙ¬» fl¡±ÀÙ¬» ŒÓ¬Ãø¬ı˛º ˜¬ı˛fl¡ ˜¬ı˛Mê±
’˜-˜˜ ’Úœ-øÚ Œfl¡Úø‡¬ı¸≈ ˚˛±Î◊¬ø¬ı˛º Œ¬ı±¬ı˛±!¡œ ÷À‰¬˘-Œ‡±Lö±—Ú± Ú±Àfl¡±—√± Δ˚˛¬ı˛ø¬ı˛º
˜œ ’ÕÓ¬ fl¡Ú±˜Ó¬± fl≈¡˜ÔÚ¬ı˛fl¡øSº ˜¬Û± ˜‰¬±Ó¬øÚº ˜‰¬±Ú± ŒÚÃ ¬Û±˚˛ø¬ı˛, ˜¬Û±Ú±
÷Ú ’À√± Œ˙˜ø˘º ˜‰¬±À¬ı˛±˜√± Œ˚˛—ÀÔ±fl¡ø‡¬ı√± ŒÚÃ ¬Û±˚˛Ú± ¬Û±˚˛Ú± Î◊¬˝◊ø¬ı˛ Î◊¬˝◊ø¬ı˛
ŒÓ¬Ã≈√Ú± Δ˘¬ı˛•§À√± Î◊¬¬ı˛n∏À¬ı˛, ëë˝√√±˚˛˜± ˜øÌØ ˜ø¸ Î◊¬˝◊ø¬ı˛˜±À~, Ú≈ø˜» ŒÔ±!¡À√Ã¬ı˛±
Ù¬±Î◊¬¬ı√±Ø Úø˜» ’À√± Œ˜±¬ı˛fl¡ ’˙±¬ı± Œ˝√√fl¡ ŒÚ±˝◊ø˙Ú¬ı¬ı≈Ø ÷ø˙—√± Ú˜±˚˛ ’À√±
Œ˙—Ú± Ó¬±ÀÔ±fl¡Î◊¬ÀÚºíí
ŒÚÃ ’À√± ø˝√√Ú≈„√√± ÔÀ•° ˝√√±˚˛¬ı˛·± ˜øÌ ’À√± ˜¬Û±·œ ˚˛±Ô— ˜Ó≈¬— ˝◊iß± ˜˜±˚˛
’À√± Ó¬±ÀÔ±fl¡˝◊º ’≈√√·œ Œ˙»ø˘¬ı± ‡≈Õ√ ’≈√·œ fl≈¡ÚÊ√± ˜‰¬œ√± ˜˜±˚˛ ’À√±
ΔÓ¬ÀÔ±flv¡·± ŒÚÃ ’À√± ’˜≈fl¡ ¬¬Û±˚˛‡»ø˘º
˜‰¬±·œ ˜ÀÓ¬Ã ’À√ Î◊¬¬ı√± Ú≈—ø˙¬ı˛fl¡v ˜±À~, Œ˙·±˝◊¬ı˛¬ı± Œ˘Ã‡±— Ù≈¬ø¬ı˛» ’≈√√·œ
Œ˚˛» Ô—¬ı± ‡±Î◊¬√·œ ø¬ıøÎ¬ˇ ˜Õ‰¬ ’˜·± Δ˜À‡» ’˜·± Œ˘ÃÀÔ±M≈êÚ± ˝√√±˚˛¬ı˛fl¡˝◊,- ìŒ¸
Œ¸, ø¬ıøÎ¬ˇ ˜Õ‰¬íø¸˜± ˚˛±Î◊¬ø¬ı˛À¸ ‰¬•ú≈º ’˜≈fl¡ ’Úœ¬ı˛fl¡ ø‰¬—˘·± ‹À„√√±μ± ’˜≈fl¡ ¬Ûœ¬ı˛fl¡Î◊¬ºî
˜øÌÚ± ø¬ıøÎ¬ˇ ’À√± ˜‰¬œiß± ‰≈¬õ≠·± Δ˜À‡» ’À√± Œ‡»fl¡√¬ı·œ ˘±Õ#¡º ˜¬ı˛+
’Úœ-U˜ Œ‡»˘¬ı± Ù¬±Î◊¬¬ı√± Δ˜ Œ˝√√Ã^¬ı√± ˙±Î◊¬øÚ—˘˜±À~, ˜¬ı˛n∏˜ ˜¬ı˛n∏˜ Œ˙±~fl¡˝◊,
ì˜ø¸ø√Ø Ó≈¬À¬ı˛˘ ˜˚˛±˝◊√± Œ˝√√fl¡ Ú˜ø˙Ú¬ı¬ı≈Øî
˜¬Û±Ú±- ìfl¡√±˚˛ ‹ ŒÓ¬ÃÀ·º Œ˝√√ÃøÊ√!¡±˘·œ Δ˜À‡»î ø¸Ú¬ı≈ Ú±fl¡Ú Ú±•úÓ¬√±
ø˝√√√±fl¡ ΔÓ¬¬ı˛≈√Ú±, Δ¬Û˙± Œ˘Ã·√¬ı·œ øÙ¬øfl¡¬ı˛Ó¬±ºî ˝√√±˚˛≈√Ú± ‰¬„√√ø˙~flv¡·± Δ˜À‡»
’À√± Œ‡»˘À¬ı˛º
˜øÌÚ± ø¬ıøÎ¬ˇ ’À√± ’˜≈Mê— ˙±—Ú± Œ˝√√fl¡ ø‰¬—¬ı± Œ˘±˝◊¬ı·± ’±À¸±˜ ª±—˜·œ
‚±È¬Ó¬± Δ˘¬ı± ˜Àfl¡±fl¡ Ê√È¬± Ó¬±¬ı± ¸±Ò≈ ’≈√·œ Œ‡±~±Î◊¬ Ú±Àfl¡±—√± Δ˚˛Õ¬ı˛- ìŒ¬ı±˜
Œˆ¬±˘±Ú±ÔØ Ê√˚˛ ø˙¬ı˙y≈ºî
¸±Ò≈√ ’ø¸ Œ˝√√Ã·»˘¬ıø√ ŒÚ±— „√√±~øÚ fl≈¡˝◊¬ı˛À¬ı˛±˝◊º ˜œ ’ÕÓ¬¸≈ fl≈¡•ß¬ı˛flv¡øÚº
Œ˘±Àe±¬ı˛-¬ı±¬ı±·œ ÷À¬ı˛ÚÀ˘±˜√± ˜¬Û±-˜‰¬± ø˝√√ Œ˝√√±ø?ø~º ˜Ù¬˜ ’ø¸ ˜œ
’˚˛±•§Ú± ‰¬„√√¬ı√± ‡¬ı˛± ˝√√Àe±˝◊ÕÚº ’≈√¬ı≈ „√√±ø√ ˚˛±•ß± Δ˘·ø~º ÷ø˙— ‡¬ı˛¬ı≈ ‰¬±Î◊¬¬ı˛¬ıø√
Ú±q¬ıœÚ± Œ˙Ã ˙±˝◊º ˜¬ı˛fl¡ ˜¬ı˛Mê± Œ·±ø¬ı˛˚˛±Ú¸≈ Ù¬±Î◊¬·»ø˘º ˝√√±fl≈¡˜ ˜Ù¬˜ ’ø¸√±
Œ·±ø¬ı˛˚˛±Ú ’˜± ŒÚ±—Õ˜Ú± fl¡±5≈Ú± ˝√√±»ø‡º
÷Ú√± fl¡fl¡ ˘±Î◊¬Ú± ŒÔ—¬ı&˜ ŒÓ¬Ã˝◊ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜¬Û±Ú± ÷Ú ’À√± Œ˙±Ú·»ø˘º
’≈√¬ı≈ fl¡ø¬ı˛˜Ó¬± ˚˛±Î◊¬¬ı˛fl¡ÀSº ø˝√√Ú±fl¡ ’≈√√± ˜˝√√±fl¡¬Û≈ fl¡À¬ı˛•ß¬ı± ›˝◊Ú± Ú±¸≈¬ıœ ’˜± Ù≈¬»
˘±Î◊¬Ú± Ù¬±Î◊¬·»˘fl¡˝◊º
÷À¬ı˛Ú ’≈√√± ’˜≈fl¡ ’Úœ¬ı˛fl¡ Œ˙±μ≈Ú± Œ˚˛—˘•°·± fl¡±iß^¬ı≈√√± ˜¬Û±˜‰¬±
˜‡±À¬ı˛±˜√± Œ˝√√±Lö¬ı˛Àflv¡º
˙¬ı˛fl¡ ’ø¸√± ø˝√√ ˜¬ı˛œ Ó¬±¬ı˛Àflv¡º ŒÚ±—¸≈ Ù¬Ú± øÚ—øÔÚ± „√√±ÀLö±¬ı˛Àflv¡º
‡¬ı˛± ‰¬»Ô¬ı˛·± Ú±Î◊¬À¬ı˛˜·œ ø˝√√À√Ú˜¬Û± ’≈√√± ˘±˝◊¬ıfl¡ ‰≈¬•ú≈À¬ı˛º ÷Ú√± Œ„√√ÃÀ¬ı˛±fl¡
Œ„√√ÃÚ± Ù¬Ú± øÚ—ÔœÚ± ‰¬±Î◊¬¬ı˛¬ı± ˝◊ø˘˙± ’˜± ÙË¬— ÙË¬— Œ‰¬±—¬ı± Î◊¬À¬ı˛º ˜¬Û±-˜‰¬±·œ
˜±˚˛ÀÔ±— ’Úœ√± ‡—„√√±Ú „√√±ÀLö±¬ı˛fl¡¬Û&˜ ŒÓ¬Ã˝◊º
’„√√±— ›˝◊ø¬ı˛¬ı± ˜øÌ·œ ˜‰¬œμ·œ ‡„√√À˝√√Ã√Ú± ŒÔ±¬ı˛fl¡˝◊- ì˝◊¸ Ù¬Ê√À¬ı˛√±Ø
˝√√±Î◊¬¬ı˛øÚ√± ¬Û±À¬ı±ºî
ìÓ≈¬ø˜Ú Δ˘˚˛≈, ŒÓ¬ÃÕ˝√√À√ ˝√√±˚˛Õ˝√√À√-î ˜¬Û±Ú± Δ‰¬˝√√»ø˘º ø˝√√À√Ú√± ˜œ
fl≈¡•úfl¡¬Û&˜ ŒÓ¬Ãø¬ı˛ ˝√√±˚˛≈√Ú± Œ˚˛—ÀÔ±fl¡ø‡¬ı√± Ú±Î◊¬À¬ı˛˜·œ ˜À¬ı˛— ŒÔ±~¬ı± ’˝√√Ú ’À√±
˜À‡±˚˛¬ı≈ ˜≈iß± Œ˚˛—≈√Ú± Δ˘¬ı˛•úœº Œfl¡Ã¬ı˛fl¡˝◊- ì˜øÌ ˜¬Û±, › ˜øÌ ˜¬Û±ºî
Ó¬±Ú± Ó¬±Ú± Ó¬±ø˙ißÀ√ ˜øÌ ˜¬Û±Ú±º ˜˝√√±!¡± ¬ı˛±ø˙ ŒÔ±˝◊Ú± øÓ¬ißÀ√º „√√± ’ø¸
Δ˘À˝√√Ã¬ı˛À· ˝√√±˚˛·√¬ı·œ Œfl¡Ãø¬ı˛¬ıøÚ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜˝√√±fl¡ ‡„√√ø„√√º ’≈√¬ı≈ ˜˚˛±•ß± ¬ÛœÚ¬ı±
˜˜˘ø√ ‡fl¡ ¬ÛœÀ¬ı˛±˝◊º ˝◊Ú±fl¡ ‡≈ø~ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜˜˘ Ôfl¡ Ôfl¡ UÀ~±˝◊º ’±Ú±-ø˙øfl¡
ŒÓ¬Ã≈√Ú± ‰¬˝√√œ ‰¬±˜ø¬ı˛ ‰¬„√√·À√Ãø¬ı˛º
’≈√¬ı≈ Ó¬M√√Ú± Œfl¡Ãø˙~flv¡¬ı≈√√± ‡≈˜√¬ı± ˚˛±^≈√Ú± ‡≈•úfl¡˝◊- ìfl¡ø¬ı˛ ›˝◊¬ı˛¬ıÀÚ± ‡≈Î¬ˇ±¬ı≈∑î
Ú±Î◊¬À¬ı˛˜·œ ’˝√√iß± ˝√√±˚˛¬ı˛fl¡˝◊, ìfl¡˚˛±•ß± Ù¬±¬ı˛¬ıÀ·∑ ‹ ’˜M√√± Δ˘À˝√√ÃÀ·º
¬Û±øfl¡ô¶±Ú√·œ „√√± ˘±Mê¬ı√·œ Œ˘±˚˛À¬ı˛À˝√√º ˝◊Õ¬ı˛ ’ø¸ Î◊¬√± Œ˚˛»ø˙μ≈Ú± ‡±„√√À„√√º
˝√√fl¡‰¬±— ’ø¸ fl¡—ø˙~Àflv¡ºî
˜øÌ ˜¬Û±Ú± ˜ÀÓ¬±˜Ó¬± ˜¬ı˛+˜ ˜¬ı˛+˜ Œ˙±ø~, ìŒ¸±À¬ı˛±Mê·œ !¡±fl¡Ôœ Ù¬±Î◊¬¬ı±
‡≈Ú¬ı± Ú„√√Ú¬ı≈ø√ fl¡ø¬ı˛·œ ÚÕ¬ı˛ ’À√± Î◊¬√± Œ˚˛»ø˙À~±˝◊ºî ’≈√√·œø√ ‡≈•úfl¡˝◊, ìÙ¬±À√,
’ø¸Ó¬øÚ√±ºî
ì’≈√¬ı≈ ‹ Δ˘À˝√√Ã¬ı˛À·ºî
ì„√√ø¸ø√ ŒÓ¬±flv¡ø¸ ‡≈Î¬ˇ±¬ı≈º ’ø¸˜Ó¬— Ù¬±¬ıø¸√± ˜›√√— ‰¬±¬ı˛À¬ı˛±˝◊ºî ˚˛±¬ı˛À¬ı˛±˝◊À√Ã¬ı±
’≈√ Î◊¬¬ı√± Ú±Î◊¬À¬ı˛˜·œ ’˝√√˘ ’À√± ˜‡± Ó¬±¬ı˛fl¡ÀSº
ì˜ø¸·œ ’˝√√Ú ’ø¸ ŒÔ—Ú¬ı˛¬ıø√ √±˚˛ ˚˛±¬ı˛À¬ı˛±˝◊ºî ˜¬Û±Ú± ˜≈¬ı˛n˜∏ ˜≈¬ı˛n˜∏ Œ˙±ø~¬ıÀ√±
Ó¬±¬ı√± ˜‰¬± ’≈√¸≈ ˝√√±˚˛¬ı˛fl¡˝◊, ì‹¸≈ ›ÀLö±#¡± Ú≈—ø˙ø‡À^º Ú˝√√±Ú ˜À‡±˚˛·œ ŒÓ¬±˜±˘Ú±
‹À„√√±μ± Ù≈¬¬ı˛øflv¡¬ıøÚÀÚº ‹¸≈... ... ... ...ºî
’„√√±— ’≈√·œ ª± ’À√± Œ˘±˝◊ø˙ÚÀ˝√√ÃÀ^º ¬ı˛ø˝√√˜≈øVÚ ˜¬Û±-˜‰¬±·œ ÷Ú√± „√√±
’˜± ˘fl¡¬ÛÀ√± Î◊¬¬ı√± ˜¬Û±Ú± ˜≈¬ı˛n∏˜ ˜≈¬ı˛n∏˜ ’˜≈!¡± ŒÓ¬Ã¬ı˛fl¡˝◊, ì˜œ·œø√ Œ˚˛—„≈√À√±,
˘±fl¡¬Û·± Œ˝√√Mê± Ù¬±¬ıøÚºî
¬ı˛ø˝√√˜≈øViß± „√√± ’À√± ˝√√±¬Ûø‰¬~·± Œfl¡Ã¬ı˛fl¡˝◊, ì› Ó¬±-‰¬±Î◊¬¬ı±º fl¡˚˛±•ß± Ù¬±¬ı˛¬ıÀ·∑î
ìÙ¬±À√±, ’˜‡MêøÚºî
ì’≈√ ›˝◊¬ı˛¬ı¸≈ ˜UøM√√ ˝√√ø?À~√Ú±º „√√¬ı˛±—ø√ ‹ ’U˜‡fl¡ Ù¬±˚˛º ˜¬ı˛œ ˜¬ı˛œ√±
Œ˚˛±Úø‡ºî
ìŒ˚˛±~¬ı≈ø√ Œ˝√√±˚˛ Δ¬Û˙± ‡¬ı˛± ˜Ù¬—·øÚº ’≈√¬ı≈ Œ˚˛±~À¬ı˛±˝◊º ˝◊‰¬±Ú≈¬Ûœ ¸Ú±Õ¬ı˛
’À√± Ô± ˚˛±˜ø˙~Àflv¡º ‰¬±fl¡ ’˜Ó¬— ¬ÛœÊÀ·º ˝√√±˚˛À√±flv¡·ø√ ˝◊fl¡±˚˛¬ı± Ê√±»øÚ, Œ˚˛±iß¬ı±
˘±#¡¬ı√± ˝◊ø˘˙±·œ ˜˝√√±› fl¡±Î◊¬¬ı≈ fl¡±Î◊¬ø˙~Àflv¡º „√√ø¸ø√ ‰¬±¬ı˛n∏¬ı˛À·ºî
˜¬Û±-˜‰¬±Ú± ˜˚˛≈˜√± fl¡±‡»˘fl¡¬Û± ˜Ó¬˜±√ Ú≈ø˜» ˜±Àe±˘ ˜˚˛±˚˛ Œ˚˛Ã¬ı˛À•úº
˜‰¬±Ú≈¬Ûœ ‡¬ı˛± ‰¬±Î◊¬¬ıœ Ó¬•£¬±Ú± Œ˘±Ú¬ı± ˙Àe±˜ ˚˛±Î◊¬√¬ı± ø‰¬øÚ ’„√√±—¬ı·œ ‰¬±
’À√± ˜±Àe±˘√± Ù¬˜≈√Ú± Ôøflv¡Õ„√√√± Œfl¡±Ú˙˜·œ fl¡±˝√ê±˝◊Ú± Œfl¡±ÀLö±—√·œ Œfl¡Ã¬ı˛fl¡˝◊,
ë‰¬±Î◊¬¬ı±, › ‰¬±Î◊¬¬ı±Ø ˝◊ø˘˙± ’˜± Ù¬±¬ı˛fl¡˝◊ ˝√√±˚˛¬ı¬ı≈ ‰≈¬˜¬ıË±∑í
fl¡±˝√ê±˝◊·œ ˜À‡±˘ Œ˝√√fl¡ Ó¬±¬ı√± ‰¬±Î◊¬¬ı± ˜˙± ¬Û≈•§± ù´±˝◊ ˘±Î◊¬ø‡¬ı± ‡„√√À˝√√ÃÀ√º
˜À„√√±μ± fl¡±˝√ê±˝◊·œ ˘≈¬Û± ’Úœ-ø¸øfl¡ ŒÓ¬±ø~¬ıÀ√± Úœ—ø˙—˘fl¡˝◊º
˜¬Û±Ú± ‡≈˜ø^Õ„√√√± ˜‰¬œÚ Ôœ—·»˘fl¡¬Û√± „√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± ˜≈Mê±Ú± ‡≈•úfl¡˝◊, ì’—Ø
’À‰¬Ã¬ı± ’˜‡fl¡ Ù¬±¬ı˛fl¡˝◊ºî
’„√√±— ’≈√Ú± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀ√± fl¡±˝√ê±˝◊Ú± Ó¬±ø¬ı˛·^± Ó¬±ø¬ı˛À¬ı˛±˝◊^±Ø ‡„√√À√º ‰¬±Î◊¬¬ıÚ±
˜‰¬±≈√ Δ‰¬˝√√»ø˘, ìΔ˝√√ ˜‰¬œÚ øÔÀ¬ı˛√± ’„√√±—ø¸ø√Ø Ú„√√·œ ÚÀÔÃ fl¡ø¬ı˛ Δ˘∑î ’≈√√·œ
ŒÔ±e±À~±˜√± ‡≈ø•ú, ì’˜M√√¬ı≈ Ù¬±¬ı˛ÀMê√± Ó¬±√±º fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑î
ìŒ˝√√±˚˛ Œ˝√√±˚˛ Ù¬¬ı˛fl¡S¬ıø√ fl¡˜À√ÃøÚºî ˝√√±˚˛¬ı˛•°·± fl¡±˝√ê±˝◊ ˝√√Úø‡º
˜≈Mê±Ú± ˜˝√√±!¡± ˙±ißø˜ißø¬ı˛¬ı± ˜˜±iß¬ı± ŒÓ¬±˜À‰¬Ã√± ª±¬ı˛œ ˙±˝◊, ì‹À‡±˚˛·œø√
Œ˝√√±À¬ı˛Ú ˝◊ø˘˙± ŒÔ±—¬ı± ‰¬±·øÚ ˝√√±˚˛¬ı±º ì¸≈fl¡ ‰¬±Î◊¬˝◊À√± Ó≈¬À¬ı˛˘√·œ Ù¬±¬ı˛øflv¡¬ı±º
ÚÀ‡±˚˛·œø√ ‰¬±Ê√¬ıË±∑î ˜ø˜»ÀÚ ˜Ú±ÀÚ ˜‡≈»Ú± Ó¬ø•úº
˜À‰¬ Ó•£¬±Ú± ŒÔ±¬ı˛M≈êÚ± ˜¬Û±√± ø˝√√√±fl¡Ù≈¬ ¬Ûœ≈√Ú± ˝√√±˚˛Õ¬ı˛, ì¬Û±À¬ı± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡
ŒÔ±—Ú¬ı± Œ‰¬„√√ Δ˘ÀÓ¬º fl¡˜À√ÃøÚ∑î
¬Û±Î◊¬ Ó¬±¬ı√± ‰¬±Î◊¬¬ı± ˜‰¬±Ú≈¬ÛœÀ¬ı˛±˜√± ˜≈ÚÚ± Œ˚˛—ø„√√º ø˝√√√±fl¡ Ôø#¡—˘•§fl¡± ª±˝◊
‰¬±˝◊ø‡¬ı± ‡„√√À˝√√ÃÀ√º Ó¬±?± ’≈√˜Mê√± ˜˙±¬Û≈•§± ˜Ó≈¬ Œfl¡Ú‡Ë¬ı± ˙¬ı˛+-˙˚˛±— „√√±Mê±
„√√±˚˛¬ı˛¬ı± ’˝√√Ú ›˝◊¬ı˛¬ı± U˝◊ ˘±¬ı± ’À√± fl¡À√±˜√·œÀÚ± ŒÔ±¬ıM≈êÚ± q˜±— ˜˚˛±˚˛√±
Ó≈¬À¬ı˛±˝◊ „√√±À•°±˝◊ Œ˝√√fl¡ ‰¬»Õ˘º Œ‰¬„√√ Δ˘Ó¬¬ı·œ ˜¬ı˛˜ ¬Û”•ß˜fl¡ ˜À„√√±μ± Œ˘±˝◊Ú±
Ó¬±˝◊Úø¬ıÀ¬ı˛º U˝◊ ’≈√¬ı≈ Œ˝√√fl¡ Î◊¬¬ı√± ˙±Î◊¬˜Ú‡Ë≈√Ú± ‰¬±Î◊¬¬ı± Ù¬ø•°¬ı± Ù¬±Ú ’≈√ Ó¬±¬Û Œ˝√√fl¡
¬Û±˚˛≈√Ú± U˝◊ ’≈√ Ó¬•ß± ˘—ø‡¬ı± ‡„√√À˝√√ÃÀ√Ø ˜¬ı˛±˘ Δ˘Ê√√¬ıÚ¬ı˛± U˝◊ ’À√± ¬Û±Ú¬ıø√
¬Û±˘À˝√√ÃÀ^º Œ‡— Œ‡— ŒÓ¬Ã≈√Ú± ŒÔ±e±À~±˜√± ’≈√˜ Œ‰¬ÚÀ‡Ëº
‰¬±Î◊¬¬ı¸≈ ø˝√√√±fl¡Ù≈¬ ’≈√ ¬Û±˚˛¬ı˛·± ˙±Î◊¬Ú± ˙±Î◊¬Ú± ˝◊˜≈—√± ‰¬„√√˘Àflv¡º fl≈¡˜ ˘±˚˛Ú±Ú±
Ù¬˜≈≈—√√± Ó¬±≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Ó¬•£¬±-˜˜±Ú± ˚˛±›~fl¡¬Û± Œ˝√√fl¡ ŒÔ±flv≈¡À¬ı˛º Œ˝√√ÃøÊ√Mê± ˘±?±Î◊¬
’˜± ŒÔ±fl¡ø‡¬ıÀ√± Ó¬•£¬± ˜˜±ø√ ˆ¬±¬ı Ó¬±À˝√√Ã^˜±À~, ˝√√±˚˛¬ı˛fl¡˝◊, ì’„√√±— ’ø¸Ú±
Œ‰¬„√√ Δ˘ÀÓ¬ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸¬ı≈ Ó¬±¬ı˛¬ı¬ı˛±∑ fl¡˜À√ÃÀ√±ø¬ı˛∑î
˜≈»˘À· ŒÓ¬Ã¬ı˛•§± Δ˜ ’≈√ ’˜≈fl¡ ‡—‰¬±fl¡ Œ˝√√fl¡ ‰¬±fl¡‡»˘fl¡˝◊º ìÎ◊¬˜ „√√˜Ê√À^
˝◊ÀÓ¬±˜Ó¬± ˘±#¡¬ı±º ø˙À· ˝√√±˚˛¬ı˛·± ø˙Ê√À‡Ë± ˜œ ›»Ó≈¬Ú± Δ˘·√·œ ˙¬ı˛+fl¡¬Û≈ø√ºî
‡¬ı˛·± Œ‰¬±Lö¬ı˛˜·√¬ıøÚº ’≈√¬ı≈ ˜¬Û±μ·œ fl¡Ú±ÀÚ± ’˜Ú± Œfl¡Ã¬ı˛fl¡¬Û± ’≈√√±
˚˛±ø‡À^º
Œfl¡Ãø¬ı˛¬ı≈√ fl¡Ú±ÀÚ± ˝√√±˚˛≈√Ú± ‰¬±Î◊¬¬ı± ˜¬Û±Ú ŒÔ±¬ı˛fl¡˝◊º Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬ ›˝◊¬ı˛•§√±
‰¬±Î◊¬¬ı± ˙fl¡Ù¬˜ Œ˝√√fl¡ Œ˝√√±—øÊ√ø~º ˝√√—ø„√√, ìfl¡ø¬ı˛ Ô¬ı!¡œÀÚ±∑î
ì‹À‡±˚˛·œ Ô±¬ıÕ~ ’À√± ˘±fl¡˝◊À˚˛º „√√± ’˜M√√± øÔ¬ı± Ù¬—ø‡À^º Ó¬±-‰¬±Î◊¬¬ıÚ±
˝◊ø˘˙± ‡¬ı˛± Ù¬±¬ı˛fl¡˝◊ ˝√√±˚˛¬ı± Ó¬±≈√Ú± ˘±fl¡˝◊¬ıø¸øÚºî Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬Ú± ‡≈•úfl¡˝◊º
ì’˜‡MêøÚ√± ˝◊˜≈—√± ‰¬„√√˘fl¡Î◊¬, Œ˚˛—À„√√± ˘±Î◊¬À¸ºî ˝√√±˚˛≈√Ú± ‰¬±Î◊¬¬ıÚ±
Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬¬ı≈ ˝◊˜≈—√± ¬Û≈ø˙Ú√ƒ≈Ú± „√√± ’À√± Œ˚˛—˝√√ø~º
ìfl¡˚˛± Œ˘Ã·À√Ãø¬ı˛∑î Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬Ú± ˝√√—ø„√√º
ì˜¬ı˛œ ’À√± Œ˘ÃÀ·√Ú±º Œ¬ı±¬ı˛±!¡œ ˝◊ø˘˙±¸≈ ˜˝√√±Î◊¬¬ıøÚ√±ºî
ì¤-¬ı˛± ’U˜-˜‡±˚˛ ¬Ûœ¬ı˛!¡øÚºî ˝√√±˚˛¬ı˛·± Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬ „√√± ’À√± ¬Û±˚˛‡»ø˘º
ìΔ¬Û˙±ø√ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ¬Ûœ√¬ı± ˚˛±À√Àfl¡±º Œ‰¬„√√ ª±Ú·À√Ãø¬ı˛¬ıøÚºî
ìŒ˝√√±˚˛√± Œ˝√√±˚˛√±º Δ¬Û˙± ›˝◊Ú± Œ˘ÃÀ· ˝√√±˚˛¬ı˛¬ı¸≈ Œ˘ÃÀ¬ı˛±º Œ‰¬„√√ ›˝◊Ú± Œ˘ÃÀ·
˝√√±˚˛¬ı˛¬ı¸≈ Œ˘ÃÀ¬ı˛±ºî ˝√√±˚˛¬ı˛•°·± „√√± ’≈√ ¬Û≈≈√Ú± Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬ ˜¬Û±μ± ŒÔ±¬ı˛fl¡˝◊º
˜˝√√±#¡± q˜±— Œ˝√√fl¡ Œ˚˛Ã¬ı·± ˜≈Mê±Ú± Î◊¬˝◊, ˜¬Û±√± Œfl¡Ã≈√Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛fl¡˝◊, ì¬Û±À¬ı±
¬Û±À¬ı±Ø ‹À‡±˚˛·œ „√√± ¬Û≈À‡Ëºî
ìŒ˘•ß± ¬Û≈ø¬ı˛¬ı± ÚÀM√√ ˝√√±˝◊Ø Δ¬Û˙± ¬Ûœ¬ı˛!¡À√Ãø¬ı˛¬ıøÚºî Ô±øÚÚÊ√±Î◊¬Ú± Ù¬±·œ-
Ù¬±¬ı˛±— ›˝◊Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛•úœº
’„√√±— ’≈√ ª± ˜‡± Ó¬±¬ı˛ÀMêº ¬Û≈ø‡¬ı± „√√± ’≈√ ˜≈iß± Œ˚˛—≈√Ú± Δ˘À˝√√Ã˝◊º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Œ˘Ã‡±— Ù≈¬ø¬ı˛» – Œ˘Ã ‡±›¬ı√± ø˘»¬Û± Ù≈¬ø¬ı˛»º
øÙ¬øfl¡¬ı˛ – Œ˘ÃÚ˜, Ú˜Ô±fl¡º
’À¸±˜ ª±—˜ – Œ¬ı±¬ı˛±fl¡ Ó≈¬À¬ı˛˘·œ ª±—˜±º
Ú±Àfl¡±—√± Δ˚˛Õ¬ı˛ – Ú±Àfl¡±—Ú± Ó¬±À¬ı˛º
˜À¬ı˛— ŒÔ±~¬ı± – ˜˙±-˜Î◊¬ Ù¬¬ı±, ˜¸± ŒÚ±˚˛¬ı±º
¬ı˛±ø˙ øÓ¬ißÀ√ – ˚˛±ÚÀ√, Ú≈—ø˙ÚÀ√º
¬Û±øfl¡¶ö±Ú – ŒÚ±—À¬Û±fl¡ ¬Û±øfl¡¶ö±Ú, Œ˝√√ÃøÊ√#¡± ¬ı±—˘±À√˙
Œfl¡Ã¬ı˛¬ı±º
Œ¸±¬ı˛Mê·œ !¡±fl¡Ôœ ‡≈Ú¬ı± – ˚˛±•ß± fl≈¡m± ˜œ, ’ø¬ı˛fl¡¬Û± ˜œº
√±˚˛ ˚˛±À¬ı˛±˝◊ – ’Ù¬¬ı± ›˝◊¬ı˛À¬ı˛±˝◊º
˜U» ˝√√ø?Ú¬ı± – ŒÓ¬Ãø¬ı˛¬ı± Ô¬ıMê·œ fl¡±iß¬ı± Ù¬—¬ı±º
ù´±˝◊ ˘±Î◊¬¬ı± – øfl¡Ô≈¬Û øfl¡¬ı˛n∏˜ ŒÓ¬Ã¬ı±, ’øfl¡¬ı± Ù¬±›¬ı±º
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë˜ø¸ Î◊¬˝◊ø¬ı˛˜±À~, Ú≈ø˜» ŒÔ±!¡À√Ã¬ı˛± Ù¬±Î◊¬¬ı√±ºí- Î◊¬˝◊ø¬ı˛¬ıÀ¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‡] ë˜‰¬±·œ ˜ÀÓ¬Ã ’À√± Î◊¬¬ı√± Ú≈—ø˙¬ı˛flv¡˜±À~í- ˜‰¬± ’ø¸ fl¡Ú±ÀÚ± ’˜¸≈—
fl¡Ú±Ú± Ú≈—ø˙¬ı˛øflv¡¬ıÀÚ±∑
[·] ë˜Ù¬˜ ’ø¸ ˜œ ’˚˛±•§Ú± ‰¬„√√¬ı√± ‡¬ı˛± ˝√√Àe±˝◊ÕÚºí ¬Ûø~¬ıø¸ fl¡¬ı˛•§±
˜Ù¬˜ÀÚ±∑
[‚] ì˝◊¸ Ù¬Ê√À¬ı˛√±Ø ˝√√±Î◊¬¬ı˛øÚ√± ¬Û±À¬ı±ºî- fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛¬ıÀÚ±∑ Ù¬Ê√À¬ı˛√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ Œ¬Û±»ÀÚ±∑
[„√√] ì˜ø¸·œ ’˝√√Ú ’ø¸ ŒÔ—Ú¬ı˛¬ıø√ √±˚˛ ˚˛±¬ı˛À¬ı˛±˝◊ºî- ¬Ûø~¬ı± ’˝√√Ú ’ø¸
fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‰¬] ì¬Û±À¬ı±, Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ŒÔ±—Ú¬ı± Œ‰¬„√√ Δ˘ÀÓ¬ºî- fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[Â√] ì’˜‡MêøÚ√±, ˝◊˜≈—√± ‰¬„√√˘fl¡Î◊¬, Œ˚˛—À„√√± ˘±Î◊¬À¸ºî- ’˜‡MêøÚ√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀ¸ fl¡ø¬ı˛ Œ¬Û±»ÀÚ±∑
2º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ˜≈¬ı˛n∏˜ ˜≈¬ı˛n∏˜ Œ˙±~fl¡˝◊, ì˜ø¸ø√Ø Ó≈¬À¬ı˛˘ ˜˚˛±˝◊√± Œ˝√√fl¡ Ú˜ø˙Ú¬ı¬ı≈ºî-
˜≈¬ı˛n∏˜ ˜≈¬ı˛n∏˜ Œ¸±ø~¬ı± ˜œ˙fl¡ ’ø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑ ˜ø¸ø√ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛
Œ¬Û±»ÀÚ±∑ fl¡ø¬ı˛ ˜¬ı˛˜·œ Ó≈¬À¬ı˛˘ ˜˚˛±˝◊√± Ú˜ø˙ÚÀ· ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[‡] ë˜¬Û±-˜‰¬±·œ ˜±˚˛ÀÔ±— ’ÚœÀ√± ‡—„√√±Ú „√√±ÀLö±¬ı˛fl¡¬Û&˜ ŒÓ¬Ã˝◊ºí- ˜¬Û±-
˜‰¬± ’Úœ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú± fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑ ˜À‡±˚˛·œ ˜±˚˛ÀÔ±— ‡—„√√±Ú
„√√±ÀLö±¬ı˛fl¡¬Û·œ ˜¬ı˛˜ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[·] ì„√√¬ı˛±—ø√ ‹ ’U˜‡fl¡ Ù¬±˚˛º ˜¬ı˛œ ˜¬ı˛œ√± Œ˚˛±Úø‡ºî fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ’U˜‡fl¡ Ù¬±¬ı˛·± Œ˚˛±Úø‡ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ Œ¬Û±»ÀÚ±∑
[‚] ë’„√√±—’ø¸Ú± Œ‰¬„√√ Δ˘ÀÓ¬ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸¬ı≈ Ó¬±¬ı˛¬ı¬ı˛±∑í fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ¬Ûø~¬ı± ’„√√±— ’ø¸Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
[„√√] ìŒ˘•ß± ¬Û≈ø¬ı˛¬ı± ÚÀM√√ ˝√√±˝◊Ø Δ¬Û˙± ¬Ûœ¬ı˛!¡À√Ãø¬ı˛¬ıøÚºî- fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√±
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ¬Û≈ø¬ı˛¬ı± Œ¬Û±» ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ˝√√±˚˛À√±flv¡·ø√ ˝◊fl¡±˚˛¬ı± Ê√±»øÚ, Œ˚˛±iß¬ı± ˘±#¡¬ı√± ˝◊ø˘˙±·œ ˜˝√√±› fl¡±Î◊¬¬ı≈
fl¡±Î◊¬ø˙~Àflv¡º „√√ø¸ø√ ‰¬±¬ı˛n∏¬ı˛À·º
[‡] ¬Û±Î◊¬ Ó¬±¬ı√± ‰¬±Î◊¬¬ı± ˜‰¬± Ú≈¬ÛœÀ¬ı˛±˜√± ˜≈iß± Œ˚˛—ø„√√º ø˝√√√±fl¡ Ô±ø#¡—˘•§fl¡±
ª±˝◊ ‰¬±˝◊ø‡¬ı± ‡„√√À˝√√ÃÀ√º
[·] ˜≈»˘À· ŒÓ¬Ã¬ı˛•§± Δ˜ ’≈√ ’˜≈fl¡ ‡—‰¬±fl¡ Œ˝√√fl¡ ‰¬±fl¡‡»˘fl¡˝◊º
[‚] ’„√√±— ’≈√ ª±˜‡± Ó¬±¬ı˛ÀMêº ¬Û≈ø‡¬ı± „√√± ’≈√ ˜≈iß± Œ˚˛—≈√Ú± Δ˘À˝√√Ã˝◊º
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ëŒ˝√√ÃøÊ√Mê± ˘±?±Î◊¬ ’˜± ŒÔ±fl¡ø‡¬ı≈√ Ó¬•£¬± ˜˜±ø√ ˆ¬±¬ı Ó¬±À˝√√Ã^˜±À~í-
fl¡¬ı˛•§± ŒÔÃÀ√±fl¡¬Û≈ ˜Ó¬±— ’ø¸√± ˘±?±Î◊¬ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ˘±?±Î◊¬ ’≈√·œ
˜¬ı˛˜√± ˙Àμ±#¡±¡ ˝◊˚˛≈º
[‡] ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ fl≈¡?À˜±˝√√iß± ˝◊¬ı± ë˝◊ø˘˙± ’˜·œ ˜˝√√±›í ˝√√±˚˛¬ı± ª±¬ı˛œ˜‰¬±
’ø¸ ¬Û±¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ı± „√√•§À·∑ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±—
’±˝◊. ¤¸. ‡±˝◊À√˜
[’±˝◊. ¤¸. ‡±˝◊À√˜ 1938 √± Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡ ø¸Ú±˜ Δ˘fl¡±˝◊√± Œ¬Û±fl¡˝◊º 1955
√± ŒÊ√±ÚÀ©Ü±Ú ˝√√±˝◊¶≥®˘√·œ Œ˜øCfl¡ Ù¬±©Ü« øÎ¬øˆ¬¸μ± ¬Û±˙ ŒÓ¬Ã¬ı˛·± 1959 √± øÎ¬.
¤˜. fl¡À˘Ê√Ó¬·œ B.Sc. ˜Ô—√± 1961 √± M.Sc. ¬Û±˙ ŒÓ¬Ã¬ı˛·± D. M. Col-
lege Ó¬± Chemistry ·œ ›Ê√± ˜Àfl¡±fl¡ ›˝◊¬ı˛•§√·œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ˚˛≈øÚˆ¬±¬ı˛ø¸øÈ¬ √±
Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ [Chemistry] ’˜¸≈— Dean of School of Science ›˝◊¬ı˛•úœº
1994 √·œ ˚˛≈øÚˆ¬±¬ı˛ø¸øÈ¬ ’ø¸·œ V.C. ›˝◊≈√Ú± ‰¬˝√√œ 4 Δ˘¬ı˛•°·± Ô¬ıfl¡Ó¬·œ
Œ¬Û±Ô±ø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ¬Û±ø¬ıvfl¡ ¸±øˆ¬«¸ fl¡ø˜¸Ú·œ Œ‰¬˚˛±¬ı˛À˜Ú¸≈ ›˝◊¬ı˛•úœº ø¬ı:±Ú·±
˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ fl¡˚˛± ˝◊¬ı˛•úœº ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—≈√·œ ˜Ú≈—√± ëø¬ı:±Ú·œ ¬Û±Î◊¬√˜í
˙œ—Ô±¬ı± ˚˛±˝◊º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˚≈· ’ø¸ ø¬ı:±iß± ‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ ’ª±—¬ı± Ô±Mê± fl¡±¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜øÚº
˜Ó¬˜ ’ø¸√± ø¬ı:±Ú·œ :±Ú Δ˘¬ı˛¬ı± Δ¬ı:±øÚfl¡ ’˜¸≈— ø¬ı:±iß± ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û± ‡≈»q-
‡≈»˘±˝◊, Œ˜øÂ√Ú, ø˙~˜ ‡„√√˘¬ı± ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√©Üø˙—Ú± ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√√± fl¡ø¬ı˛ ŒÔÃ√±—
˚˛±Ù¬˜ ŒÔ±fl¡˝◊ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ’˝◊¬ı± ’±˝◊, ¤¸, ‡±˝◊À√˜Ú± ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ˜ø¬ı˛fl¡‰≈¬•ß± ˝◊ø¬ı˛º
˜œ›˝◊¬ı·œ ¸˜±Ê√√± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Δ˘ø¬ı˛¬ı± ¸˜¸…± fl¡˚˛±, ‡≈√˜ ›˝◊Ú± Ó¬˜Ôœ¬ı± ˘±˚˛Ú±-
˘±˚˛Ô≈—, ‰¬œ?±!¡œ ¸˜¸…±, ˜œø˙— Œ˝√√Ú·»¬Û·œ ¸˜¸…±, ˙øMê ª±»¬Û·œ ¸˜¸…±
’ø¸Úø‰¬—¬ı±, Œfl¡±fl¡˝√√μ≈Ú± Ú≈—„√√±˝◊-˚˛±˝◊Ù¬¬ı ¸˜±Ê√ ’˜± Œ˙˜·»¬Û√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ
ŒÔÃ√±— ˚˛±•ß± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊º Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± øÔøÊ√Ú¬ı√± ‡„√√˘fl¡¬Û± Ù¬—˘fl¡¬Û± fl¡˚˛±≈√
˜œ˚˛±˜¬ı≈ ¸˜±Ê√·œ fl¡±iß¬ı± ø˝√√¬ı˛˜√± ø˙øÊ√iß˝√Ú¬ı√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— Δ˘º
fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛&•§√± ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬Ú± ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ıÓ¬± Œ˚˛—¬ı± ø˜»À˚˛—Ú± ø¬ı:±Ú¬ı≈
Œ˙¬ı˛±ißÚ± ˘˜øÊ√—≈√Ú± ˜œ›˝◊¬ı·œ ’˜±—-’Ó¬± ›˝◊˝√ Ú¬ı± Ù¬M√√ ¬ı± Ô¬ıfl¡ fl¡˚˛±√±
ø˙øÊ√iß√¬ı± ÚÀM√√º ’≈√¬ı≈ Œ˘‡#¡± ˝√√±˚˛ø¬ı˛, ìø¬ı:±Úø√ ø¬ı:±ÚøÚ, Œ˘—√Ú± Δ˘¬ıøÚº
fl¡±Ú¬ı± ˜›√√—√± ÚS·± ˜±— Ó¬±fl¡˝√√Ú¬ı± ˜›√√—√± ’≈√˜ ø˙øÊ√iß¬ı± ˚˛±˝◊ºî ø˙øÊ√iß¬ı·œ
˜›√—ø√ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˜œ˚˛±˜ ’˜¸≈— Œ√˙ Œ√˙fl¡œ ˘≈ø‰¬—¬ıø˙—·œ ª±‡˘
ø˜»À˚˛—·œ ˜‡± Œ¬Û±ø~º ø¬ı:±Ú ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Δ¬ı:±øÚfl¡ Œ¬Û±ÀO±fl¡ø¸—
ø˙øÊ√iß¬ı√± ¸˜¸…± fl¡˚˛±¸≈ ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º ø˙øÊ√iß¬ı≈√√± ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√±
˜±—›˝◊ÚÚ± ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Ú¬ıø√ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ˜ÀÔÃøÚº]
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ø¬ı:±Ú·œ :±Ú·œ ˜¬Û≈øÚº ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± ø¬ı:±Ú·œ

:±Ú¬ı≈ Œ¬Û±ÀO±fl¡ ›˝◊Ú± ¬Û≈ÀÔ±fl¡˝◊º ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√¬ı≈ ‰¬±Î◊¬‡»¬Û± Ô±Mê± ¬Û≈‡»Ú¬ı±,
Ú≈—„√√±˝◊-˚˛±˝◊Ù¬Ú¬ı± ø¬ı:±Ú ’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± ’ÀÚÃ ’ÀÚÃ¬ı± Œ¬Û±ÀO±fl¡ fl¡˚˛±
¬Û≈ÀÔ±fl¡˝◊, fl¡˚˛±˜¸≈ ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± øÔøÊ√¬ø~º Δ˘¬ı±!¡œ ‰¬±›‡» ˘•§œ fl¡˚˛±√± ø¬ı:±Ú
’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ Ô±Ú¬ı± ˚˛±À√º ’≈√Ú± Ú≈—„√√±˝◊-˚˛±˚˛Ù¬¬ı± ¸˜±Ê√ ’˜± Œ˙˜·»¬Û√±
ø¬ı:±Ú·œ :±Ú·œ ˜¬Û≈ ›˝◊ø¬ı˛¬ı± ’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√¬ı≈ ˘˜øÊ√— ø¬Ûø¬ı˛¬ı±
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— ˚˛±•ß± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊º
˜œ›˝◊¬ı·œ ‰¬±Î◊¬‡»-Œ‡±—Ô±— Ú≈—„√√±˝◊-˚˛±˝◊Ù¬ fl¡˚˛±√± ‰¬—ø˘¬ı± Œ¬Û±ÀO±fl¡ fl¡˚˛±·±
ø¬ı:±Ú·± ˝√√fl¡ÀÔ—ÚÚ± ˜ø¬ı˛ Δ˘ÕÚº ˜¬ı˛˜≈√Ú± ¸˜±Ê√√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ŒÔ±˝◊Ú±
Œ˝√√iß± √±ø˚˛Ó¬… Œ˘Ã·√¬ıøÚ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜œ˚˛±•ß± Œ˜±È¬ ŒÙ¬±—À√±fl¡Ú¬ı˛fl¡˝◊º ˜œ˚˛±•ß±
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—√± ˝√√—˝◊- ø¬ı:±iß± Ô±√± ˜œ Œ˚˛Ã˝√√Ú¬ı± „√√˜À˘, ’≈√ ›˝◊¬ı˛¬ıø√ fl¡ø¬ı˛·œ
˜œ›˝◊¬ı¬ı≈ ˘±˚˛Ú±Ú± Ú±˝√√Ú¬ıÀ·∑ ˜œ›˝◊¬ı¬ı≈ Œfl¡k¬ı˛ ˘±˚˛Ú±√·œ fl¡ø¬ı˛·œ fl¡Ú¬ı±
„√√˜ø^¬ıÀÚ±∑ ˙øMê ª±»¬Û·œ ¸˜¸…± fl¡ø¬ı˛·œ Δ˘˝√√ø~¬ıÀÚ±∑ fl¡ø¬ı˛·œ ø‰¬?±!¡œ ¸˜¸…±
Δ˘ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ fl¡ø¬ı˛·œ√˜fl¡ ø¬ı:±iß± ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬·œ fl¡±Ú·√¬ı± ø˝√√¬ı˛˜√±
˜±˝◊›Úø^¬ıÀÚ±∑
¸˜±Ê√√± ˝√√fl¡ÀÔ—ÚÚ± fl¡±iß¬ı±, ¸˜±Ê√√± ŒÔ±fl¡¬Û± ¸˜¸…± fl¡˚˛± ŒÔ—Ú¬ı√± ˜ÀÓ¬—
ø¬Û¬ı± ø¬ı¯∏˚˛ fl¡˚˛±·œ ˜ø¬ı˛√± øÔøÊ√Ú¬ıÚ± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ Œ˝√√iß± ‰≈¬•§± ŒÔÃ√±— ›˝◊·øÚ
˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜œ˚˛±˜·œ Œ‡±~±›øÚº Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± øÔøÊ√Ú¬ı√± ‡„√√¬ı±, Ù¬—¬ı± fl¡˚˛±≈√
˜œ˚˛±˜Ú± ¸˜±Ê√·œ fl¡±Ú¬ı± ˜›—√± ø˙øÊ√iß˝√Ú¬ı√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ¸≈ ŒÔÃ√±—√ ‰¬±Î◊¬Ú±
Δ˘º ø¢∂Ú ø¬ı˛Àˆ¬±˘≈¸Úø¸ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ˜Ó¬˜ ‰¬—Ú± øÔøÊ√Ú¬ı√·œ Ù¬—¬ı± õ≠±∞È¬
ø¬ıËøÎ¬—·œ :±Ú [¬Û±•§œ·œ ’Ù¬¬ı± Ò±¬ı˛± ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û·œ :±Ú], ¬Û±•§œ·± Δ˘˝√√±›·±
Δ˘Ú¬ı± ˜ø¬ı˛, ¤À¢∂±ÀÚ±ø˜·œ :±Ú, ¬Û±•§œ·œ ˘±˚˛Ú± øÓ¬iß± „√√±fl¡ÀÔ±fl¡¬Û± Œ¬Û©Ü
fl¡ÀLa±˘·œ :±Ú ’ø¸Úø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±√·œ ˜¬Û≈—Ù¬±Ú± ˜±˝◊¬Û±fl¡¬Û± „√√ø•°¬ıøÚº
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± :±Úø¸ ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√μ≈Ú± ˜œ˚˛±•ß± ˜≈√ Œ˘Ã≈√Ú± ‰¬œ?±!¡œ ¸˜¸…±
Œfl¡±fl¡ø˘¬ıøÚ, ø‰¬?±!¡œ ¸˜¸…± ŒÔ—Ú¬ı√± ˜ÀÓ¬— ø¬Ûø¬ı˛¬ıøÚº
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ¸˜±Ê√·œ ¸˜¸…± fl¡˚˛± ŒÔ—ÚÚ¬ı±, ˜œø˙— Œ˝√√Ú·»¬Û± øÔ—Ú¬ı±,
’ÀÚÃ ’ÀÚÃ¬ı± ø˝√√√±fl¡ fl¡˚˛±, Î◊¬¬Û±˚˛ fl¡˚˛± ¬Û≈ÀÔ±fl¡˝◊º ’ø¸&•§± ø˝√√√±fl¡ ÚS·± Î◊¬¬Û±˚˛
fl¡˚˛±ø¸ ˜œ˚˛±˜√± ø˙øÊ√iß˝√ Ú¬ı√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ˜≈√ø√ ˜À‡±˚˛·œ ˜ÀÔÃ ÚÀM√√
˝√√±˚˛¬ı˛¬ıø√ ø˝√√√±fl¡ ÚS·± Î◊¬¬Û±˚˛ fl¡˚˛±≈√·œ fl¡±ißÙ¬˜ ‡„√√À˘±˚˛º ’≈√Ú± ¸˜±Ê√·œ ¸˜¸…±
fl¡˚˛± ŒÔ—ÚÚ¬ı± ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø˘¬ı± Œ¬Û±ÀO±fl¡ ÚS·± Î◊¬¬Û±˚˛ fl¡˚˛±≈√ ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√iß¬ı±,
ø˙øÊ√iß˝√iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı√¸≈ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ’À‰¬Ã¬ı± √±ø˚˛Ó¬… Δ˘º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±—·œ ˜Ó¬±—√± øÚÎ◊¬ ø√ø~√± ŒÓ¬Ãø‡¬ı±
Ù≈¬…‰¬¬ı˛¸ ø¬ı˛¸±‰«¡ Œ¸ø˜Ú±¬ı˛√± ˜ø˜— ‰¬»˘¬ı± ’±À˜ø¬ı˛fl¡±·œ Ù≈¬…‰¬À¬ı˛±À˘±øÊ√©Ü
Œ˜Ê√À¬ı˛±ˆ¬œ#¡± ˝√√±˚˛-Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ Œ˝√√ÃÙ¬˜·œ ˜¬ı˛˜ ’˜ø√ ª±À¬ı˛¬Û Œ˘Ã·√¬ı±
˘≈ø‰¬—¬ıø˙—Ú± ¸˜¸…±≈√·œ ˜¬ı˛˜√± øÚ—øÔÚ± ˜Ú≈— Uø?iß± ‡„√√¬ı± ˜œ›˝◊ ’˜¸≈—
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—√·œ Ó¬—Ó¬±¬ı± ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ Ù¬—√¬ı√·œ, ª±À¬ı˛¬Ûø˙—≈√ ¬ı˛±Ê√øÚøÓ¬ ’˜¸≈—
‰¬»Ú¬ıœ fl¡˚˛±√± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊≈√Ú± Œ˘¬Ûø‡¬ıÚøÚº
Œ˜Ê√À¬ı˛±ˆ¬œ#¡± ˜‡± Ó¬±ÔÚ± ˝√√±˚˛- Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√·œ ¸˜¸…±ø˙—ø¸ ˝◊‰¬˜
‰¬•§± ÚÀM√√º ˜ø¸·œ ˜¬ı˛˜√± Œ˘Ã¬ıø¸ ’¬ı˛±˝◊¬ı± Ô¬ıfl¡ ÚÀM√√º ¸˜¸…±≈√¬ı≈ ˜¬Û≈—Ù¬±Ú±
‡„√√¬ı± ˘≈ø‰¬—¬ıø˙—ø¸ Œ˙±˚˛√Ú± ˜ÀÓ¬— ‰¬—˝◊º ˘≈ø‰¬—¬ıø˙—ø¸Ú± Δ˘¬ı±!¡œ ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ
˜¬ı˛˜√± ª±À¬ı˛¬Û Œ˘Ã¬ı√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—ø¸Ú± ˜À‡±˚˛Ú± ‡„√√¬ı± ø¬ı:±μ± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊¬ı±
˜ÀÓ¬—≈√ ø¬Û^¬ıø√, Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—ø¸ Δ˘¬ı˛n∏¬ı·œ fl¡ø¬ı˛ fl¡±Úø¬ı˛¬ıÀ·∑ Œ˜Ê√À¬ı˛±ˆ¬œ#¡±
ŒÙ¬±—À√±øflv¡¬ı±, Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√√± ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛˜ ΔÚÚ¬ı√±, Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ
ª±‡˘ ’˜¸≈— ÷øÔ˘ ‰¬—˝◊, Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ‡„√√øÊ√iß√Ú± Δ˘ÀÔ±fl¡¬Û± ˚˛±À√ ˝√√±˚˛¬ıø¸
¬ÛÚ¬ı± ˚˛±¬ı± ª±Ù¬˜øÚº
˝◊—À˙±fl¡ 1940 ’≈√ª±˝◊√ø√ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—ø¸ ‰¬±—À˚˛—˙—√± ˜±Ú± ˜±Ú± ¬Û±˜Ê√¬ı±
ø˝√√¬ı˛˜ fl¡˚˛±√± Ôª±˝◊ ˚˛±›Ú± øÔøÊ√μ≈Ú± Δ˘Ú¬ı˛ø•úº ¸˜±Ê√√± ŒÔ±¬ı˛M≈êÚ± ø¬ı:±Ú·œ
›˝◊¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ø¬ÛÚ¬ı˛˜À√, ¸˜±Ê√·œ ¸˜¸…±√± ¬Û≈ø#¡ ‰¬—Ú¬ı˛˜À√º 1950
’≈√ª±˝◊√·œ Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± øÔøÊ√Ú-Œ‡±»ø‰¬Ú¬ı¬ı·œ ‰¬±— ˚˛±•ß± Œ˝√√Ú·»˘fl¡ø‡º
¸¬ı˛fl¡±¬ı˛·œ ˜±˝◊Õfl¡√·œ¸≈ ø¬ı:±Ú·œ ›˝◊¬ı± ¸˜¸…± fl¡˚˛± ˘±fl¡ø‡º Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—√±
Œ¸˘·œ ˜ÀÓ¬— ø¬Û¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡ø‡, ‰¬±—À˚˛—˙— fl¡˚˛± ø˘—‡»˘fl¡ø‡º
fl¡¬ı˛•§± ˜‡˘·œ øÔøÊ√Ú Œ‡±»ø‰¬Ú¬ı·œ ˘˜√± ’˜¸≈— fl¡¬ı˛•§± Δ¬ı:±øÚfl¡Ó¬± fl¡˚˛±
˚˛±•§± Œ˙ÚÙ¬˜ ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛Ú± ˜ÀÓ¬— ø¬Û·√À· ’˜¸≈— fl¡¬ı˛•§± ˘˜√± øÔøÊ√iß¬ı·œ√˜fl¡
fl¡¬ı˛•§± ‰¬±—À˚˛—˙— ø˘—·√À· ˝√√±˚˛¬ıÚø‰¬—¬ı± ª±Ù¬˜ fl¡˚˛± ŒÔ±¬ı˛fl¡ø‡º ˜¬ı˛˜ø¸√·œ
Δ¬ı:±øÚfl¡ ‡¬ı˛± ø¬ı:±Ú·œ ›˝◊¬ı± ŒÔÃ¬ı˛˜ fl¡˚˛± ‡iß¬ı√±, ª±À¬ı˛¬Û Œ˘Ã¬ı√± ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛√±
÷øÔ˘ ø¬Ûø‡, ˜ÀÓ¬— ¬Û±—ø‡º
˝◊—À˙±fl¡ 1960 ’≈√ª±˝◊√± ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ø¬Ûø¬ı˛¬ı± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—ø¸·œ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡
’˜¸≈— ˝◊øÔ˘√± Œ¬Ûμ¬ı± Δ¬ı:±øÚfl¡ fl¡±—˘≈¬Û fl¡˚˛± ŒÔ±fl¡ø‡º ˜À‡±˚˛Ú± ø¬ı:±Ú·±
˜ø¬ı˛ Δ˘Ú¬ı± ŒÔÃ¬ı˛˜ fl¡˚˛±√±, fl¡±À˝√√iß± ˜œø˙— Œ˝√√Ú·»˘fl¡¬Û±, ›ˆ¬¬ı˛ Œ¬Û±¬Û≈À˘¸Ú,
ø˝√√±fl¡, ^·, ˝√√fl¡À˙˘, ŒÊ√ÀÚøÓ¬fl¡ ¤ÚøÊ√ÚøÚ…ø¬ı˛—, ˝◊ø∞È¬ø˘ÀÊ√k Œfl¡±À¸∞È¬, ø‰¬?±Mê±
˚˛±ißø˙Ú¬ı±, ˙øMê ª±»¬Û·œ ¸˜¸…±, ˜À˝√√Ã˙±·œ ‡˘ ˝◊Àfl¡±À˘±øÊ√Úø‰¬—¬ı± ø˝√√¬ı˛˜ fl¡˚˛±√±
ø¬ı:±μ± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√± Œ˜±È¬ fl¡˚˛± ˜œ˚˛±˜√± ˝√√±fl¡ÀÔ—ÚÚ± ‡„√√˝√Ú¬ı±
Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡ø‡º
’ø¸&•§± Δ¬ı:±øÚfl¡ fl¡˚˛±·œ ˜Ú≈—√± ’±À˜ø¬ı˛fl¡±·œ ¤ÚÀÔË±À¬Û±À˘±øÊ√ô¶ ˜±À¢∂«È¬
˜œ√, ˘±˝◊Ú¸, Œ¬Û±ø˘—, Œô¶ÚÀÙ¬±Î¬« ˚˛≈øÚˆ¬¬ı˛ø¸øÈ¬·œ Œ¬Û±¬Û≈À˘¸Ú ¬ı±˝◊›À˘±øÊ√·œ
˜ø˜— Δ˘¬ı˛¬ı± Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ Œ¬Û±˘ ¤¬ı˛ø˘fl¡Úø‰¬—¬ı·œ ø˜— ¬ÛÚ¬ı± ˚˛±˝◊º Œ¬Û±˘ ¤¬ı˛ø˘fl¡Ú±
fl¡± Œ˝√√iß± ˜œø˙— Œ˝√√Ú·»˘fl¡¬Û·œ ¸˜¸…±√± ˜œ˚˛±˜√± ˝√√±˚˛- ‰¬±Î◊¬‡»˘¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ø˙—Ú±
˜œø˙— Œ˝√√Ú·»˘fl¡¬Û·œ ¸˜¸…±√± ‰¬±Î◊¬‡»˘¬ı± ’˜¸≈— ‰¬±Î◊¬‡»øS¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ø˙—·œÓ¬øÚ,
˜À‡±˚˛·œ ÚÀM√√ ˝√√±˚˛Ú± Δ˘ÀÔ±flv¡¬ıø√, ø˝√√ ’˜√± ¬Û≈iß± ŒÓ¬±—ø˜iß¬ı˛·± ø˝√√≈√·œ Ú±fl¡˘
’˜± ˘≈¬ÛÔÀ¬ı˛ ˝√√±˚˛¬ı·± ˜±iß·øÚº ’≈√Ú± ‰¬±Î◊¬‡»˘¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ø˙—Ú¸≈ ¸˜¸…±ø¸·œ
˜¬ı˛˜√± ŒÓ¬Ã¬ı± „√√•§± ˜ÀÔÃ ŒÓ¬Ã·√¬ıøÚº
˜œ˚˛±˜·œ Œ˜±È¬ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ª±À¬ı˛¬Û Ó¬±¬ı± ‹À‡±˚˛·œ ¸˜±Ê√√± Œ˜±È¬ ø¬Û·√¬ı±
˜œ˚˛±•ß± ø¬ı:±μ± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√± ˜˜≈» Ó¬±Ú± ‡„√√¬ı± √¬ı˛fl¡±¬ı˛øÚº ˜ø¸√±
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— ‰¬±Î◊¬Ú± Δ˘º Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± Δ˘¬ı±!¡œ ’À‰¬Ã-’À‰¬Ã¬ı±
ŒÔÃ¬ı˛±— fl¡˚˛±·œ Ó≈¬—√± ›˝◊·√¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√ø˙—≈√ ˜œ˚˛±˜√± ˜À˚˛fl¡À˙—Ú± ‡„√√˝√Ú¬ı±
Ó¬±˝◊º ’À‰¬Ã¬ı± ø˙ä·œ ŒÔÃ¬ı˛±— ’˜± ø˘—‡»øSÕ„√√√± ˜≈√√·œ ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı±
¬Û˘≈…¸ÚÚø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛˜√±, ˜≈√ fl¡¬ı˛˜Ú± ŒÔ±fl¡˝√√μ¬ı± ˚˛±·√À· ˝√√±˚˛¬ıÚø‰¬—¬ı±
fl¡˚˛± ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Ú·√¬ıøÚ, ˜œ˚˛±˜·± Ó¬±Ú·√¬ıøÚº
’À‰¬Ã¬ı± ¬Û˘ øÔ—≈√Ú± ‡≈»À˙˜·œ ¬Û±»Úø‰¬—¬ı± ›ÀLö±fl¡¬Û√± ˜À˝√√Ã˙±·œ ‡˘√±
˝◊Àfl¡±À˘±øÊ√·œ Œ¬ıÀ˘kÓ¬± ’fl¡Ú¬ı± Δ‰¬ÀÔ— ø¬Û¬ı± Ó¬±¬ı˛¬ıø√ ˜≈√ ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Ú·√¬ıøÚº
‡≈À√±—øÔ¬ı± ŒÔ±MêÚ¬ı± Œ˘Ã‡»¬Û± ˚˛±¬ı± ŒÔÃ¬ı˛±— fl¡˚˛± ˜œ˚˛±˜·œ ˜ÀÓ¬—·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
Œ˘Ã‡»fl¡√¬ıøÚº Ó¬„√√±˝◊Ù¬^¬ıø√ ŒÔÃ¬ı˛±—≈√ ŒÓ¬±#¡¬ı± Œ˝√√±»Ú·√¬ıøÚº ˚˛≈À¬ı˛±¬Ûfl¡œ Δ˘¬ı±fl¡
‡¬ı˛√± ¤ÀÓ¬±ø˜fl¡ ¬Ûª±¬ı˛ Œô¶¸Ú ø˘—‡»¬Û√± ˜œ˚˛±•ß± ˚˛˛±øÚ—√¬ı± ŒÙ¬±—À√±fl¡ø‡¬ı±,
ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ¸±˝◊À˘Ú Œˆ¬ø˘ Œõ∂±ÀÊ√"√fl¡œ ˜Ó¬±—√± ŒÙ¬±—À√±#¡ø‡¬ı± Œ˜±È¬ fl¡˚˛±
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ŒÔÃ¬ı˛±— fl¡˚˛±≈√·œ ˜¬ı˛˜√± ’Ù¬-Ù¬M√√ Œ˜±È¬ fl¡˚˛± ø¬ı:±Ú·œ ˚˛≈˜Ù¬˜√·œ
˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Úø‡¬ı√·œøÚº
˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬Ú± ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ı± ª±‡˘ ‡¬ı˛Ú± ˘˜øÊ√—≈√Ú± ø¬ı:±Ú¬ı≈
fl¡ø¬ı˛&•§√± Ù¬M√√¬ı± Ô¬ıfl¡ fl¡˚˛±√± ŒÙ¬±—Ú± ø˙øÊ√iß√¬ı± ÚÀM√√º ’±˘ÀÙË¬√ ŒÚ±À¬ı˘Ú±
Î¬±˝◊Ú±˜±˝◊Ó¬ ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡º Î¬±˝◊Ú±˜±˝◊Ó¬Ú± ˘±Ú·œ Œ¬ı±˜ ˙±≈√Ú± ˜≈√Ú± ˜œ ˝√√±»Ó≈¬Ú±
Δ˘¬ı±fl¡ fl¡˚˛± ‡≈≈√˜ ‰¬iß¬ı± ŒÚ±À¬ı˘Ú± Î¬±˝◊Ú±˜±˝◊Ó¬ ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡¬ı± ÚÀM√√º ’±À˜ø¬ı˛fl¡±·œ
˝√√±¬ı˛ˆ¬±Î¬« ˚˛≈øÚˆ¬±ø¸«øÈ¬·œ Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ ›˝◊¬ı˛•§± ˘≈˝◊ øÙ¬Ê√¬ı˛Ú± Î◊¬Ú± Œ˘˝√√Ú¬ı± Œ¬ı±˜ Ú±¬Û±{√j
Œfl¡ø˜Àfl¡˘ ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡º øˆ¬À˚˛È¬Ú±˜·œ ˘±μ± Œfl¡ø˜Àfl¡˘ø¸Ú± Œ¬ı±˜ ›˝◊Ú± ø˙øÊ√iß≈√Ú±
øˆ¬À˚˛±È¬Ú±˜·œ Ê√e˘ fl¡˚˛± Œfl¡±fl¡ÀÔ±#¡¬ı±, fl¡—˝√√iß¬ı±, øÙ¬Ê√¬ı˛Ú± Ú±¬Û±{√j ¬Û≈ÀÔ±fl¡ø‡¬ı±
ÚÀM√√º ’¸≈˜Ú± ¤ÀÈ¬±˜ Œ¬ı±˜, ˝√√±˚˛À^±ÀÊ√Ú Œ¬ı±˜, Ú≈…ÀS±Ú Œ¬ı±˜Úø‰¬—¬ı± ¬Û≈ÀÔ±M≈êÚ±
ø¬ı:±Ú¬ı≈ ˘±iß± ø˙øÊ√iß√¬ı± ÚÀM√√º
’≈√¬ı≈ ø¬ı:±Úø√ ø¬ı:±ÚøÚ, Œ˘—√Ú± Δ˘¬ıøÚº fl¡±iß¬ı± ˜›—√± ÚS·± ˜±—
Ó¬±fl¡˝√√Ú¬ı± ˜›—√± ’≈√˜ ø˙øÊ√iß¬ı± ˚˛±˝◊º ¤ÀÈ¬±˜ Œ¬ı±˜ Œ¬Û±fl¡‡±˝◊˝√ Ú¬ı·œ
ø¬ı:±μ≈˜#¡± ˙øMê ª±»¬Û·œ ¸˜¸…± ŒÔ—ÚÚ¬ı± ¤ÀÓ¬±ø˜fl¡ ¬Û±ª±¬ı˛ Œô¶¸Ú
˙±≈√Ú± ø¬ıÊ√ø˘ ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º Î¬±˝◊Ú±˜±˝◊Ó¬Ú± ‰¬œ— fl¡M≈êÚ± ˘•§œ Œ˙˜≈√Ú±
˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬·œ ‰¬±Î◊¬‡» ŒÔÃ¬ı˛˜√± ø˙øÊ√iß¬ı± ˚˛±˝◊º ˜¬ı˛˜≈√Ú± ø¬ı:±Ú fl¡¬ı˛•ß±
ø˙øÊ√iß·√À· ˝√√±˚˛¬ı± ª±Ù¬˜ø¸ ˚˛±•ß± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊º ø˙øÊ√iß¬ı·œ ˜›—ø¸
Δ¬ı:±øÚfl¡ø¸—Ó¬Ú± Œ˘¬ÛÀÓ¬º ˜œ˚˛±˜ ’˜¸≈— Δ˘¬ı±fl¡ Δ˘¬ı±M≈ê·œ ˘≈ø‰¬—¬ıø˙—·œ
ª±‡˘ ˜Ó≈¬—˝◊iß± Œ˘ømº
’±À˜ø¬ı˛fl¡±·œ Ù”¬…‰¬À¬ı˛±À˘±øÊ√©Ü ˝√√¬ı˛˜±Ú fl¡±ÚÚ± ø¬ı:±Ú ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
ø¬ı:±Ú ø˙øÊ√i¬ß ı√± ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı± ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛˜√± ª±˝√√— fl¡˚˛± ˝√√—˝◊º ˜˝√√±#¡±
˝√√—˝◊- ø¬ı:±Ú·œ ˜ÀÓ¬—Ú± ˜˜±-˜¬Û±Ú± ¬Û±˜Ê√¬ı± ˜Ó≈¬—˝◊i±ß ˜‰¬±Ú≈¬Û± ÚS·± Ú≈¬Ûœ Œ¬Û±fl¡¬Û±
˚˛±·øÚº ¸˜±Ê√√± Δ˘¬ı± ˜¬Û±-˜˜± ‡≈ø√—Ú± ˜‰¬±Ú≈¬Û±√˜fl¡ ÚS·± ˜‰¬±Ú≈¬Ûœ√˜fl¡ ¬Û±•°¬ıø√
¸˜±Ê√√≈√± Ú≈¬Û± „√√±Mê± ÚS·± Ú≈¬Ûœ „√√±Mê± Δ˘¬ı˛!¡øÚº Ú≈¬Ûœ„√√±Mê± ÚS·± Ú≈¬Û±„√√±Mê± Δ˘¬ı±
’≈√&•§± ¸˜±Ê√√± fl¡¬ı˛•±§ ¸˜¸…± ˘±!¡øÚ∑ ’≈√Ú± ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛Ú± ’±˝◊Ú Œ˙˜≈√Ú± ˜˜±-
˜¬Û±ø˙—√± ˜‰¬±Ú≈¬Û±Ú± ’¸≈fl¡, Ú≈¬ÛœÚ± ’¸≈fl¡ Œ¬Û±!¡√¬ıøÚ ˝√√±˚˛·^±∑
ŒÊ√ÀÚøÈ¬fl¡ ¤ÚøÊ√ÚøÚ…ø¬ı˛—·œ ø¬ı:±Ú ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˜˜±-˜¬Û±Ú±
’¬Û±•§± ˜Ó≈¬—˝◊iß± ˜À‡±˚˛·œ ˜‰¬±-˜q·œ ˜›—-˜ÀÓ¬Ã Δ˝√√ø˙—¬ı± fl¡˚˛± Œ˘m±
„√√˜˘fl¡˘·øÚº ’±˝◊ øfl¡Î◊¬ 200 √·œ Œ˝√√Ú¬ı± ˚˛±•ß± Δ˝√√ÀÔ±˚˛-ø˙—ÀÔ±˝◊¬ı± ˜œ›˝◊,
ÚS·Ú± Ù≈¬È¬ 10˚15 ª±—¬ı± ˜¬Û±e˘ fl¡Ú¬ı± ˘˜ÀÊ√˘ ˚˛±—¬ı± ˜œ›˝◊, ÚS·Ú± Ô¬ı!¡±
‰¬±ÚÚ¬ı± ˜‡≈» Ó¬¬ı˛± ¬Û±Ú¬ı± ˜œ›˝◊ fl¡˚˛± ¸˜±Ê√√± Δ˘¬ı˛flv¡¬ıø√, ˜”√Ú± ¸˜±Ê√√± fl¡¬ı˛•§±
Δ‰¬ÀÔ— ø¬Û¬ı˛·øÚ∑
õ≠±øô¶fl¡ ¸Ê√«ø¬ı˛ ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬Û·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± fl¡Ú±&•§Ú± ˜ø˜— ‰¬»˘¬ı± Ú”¬Û± ÚS·±
Ú≈¬Ûœ ’˜·œ ˜˙fl¡ ‰¬¬Û ˜±ÚÚ± õ≠±øô¶fl¡ ¸Ê√«ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã≈√Ú± ˜ø˜— ‰¬»˘¬ı± Ú≈¬Û± ÚS·±
Ú≈¬Ûœ√± ˙±≈√Ú± ¸˜±Ê√± ŒÔ±fl¡˘fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º ˜ø¸ ˚˛±˝√√Ú·^±∑ ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛Ú± ’±˝◊Ú Œ˙˜≈√Ú±
˜ø¸ øÔ—·^±∑- ’ø¸Úø‰¬—¬ı± ª±˝√√— fl¡˚˛± ˝√√¬ı˛˜±Ú fl¡±ÚÚ± ˝√√—˝◊º
˝√√¬ı˛˜±Ú fl¡±Ú·œ ª±˝√√— fl¡˚˛±ø¸ ‡¬ı˛± Œ˝√√ÚøÊ√iß± Î◊¬¬ı˛¬ı¸≈ ø¬ı:±Ú·œ :±Úø¸ øÚ—‡±
Ó¬•ß± ø˙øÊ√iß¬ı√± ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı± ¸˜¸…± fl¡˚˛±√·œ Œ‰¬fl¡ø˙ÚÀ˝√√ÃÚ¬ı± ª±Ù¬˜øÚº ø¬ı:±Ú
ø˙øÊ√iß¬ı·œ √±ø˚˛Ó¬…·œ ¬ı±Ù¬˜øÚº Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ó¬Ú± √±ø˚˛Ó¬…ø¸ Œ˘ÃÙ¬˜ ŒÔ±ÀMêº
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—ø√ ’ÀÚÃ¬ı± Œ¬Û±ÀO±fl¡ ’˜¸≈— ŒÔÃ›— fl¡˚˛± ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± øÔøÊ√Ú¬ı√·œ
¸˜±Ê√√± Δ˘ø˜ißø¬ı˛¬ı± ˜œ˚˛±˜ ’˜¸≈— ˘≈ø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±·œ ª±‡˘·œ ˜‡± Œ¬Û±ø~º
ø˙øÊ√iß¬ı·œ ˜›—≈√√± ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√ ˜±—ÀÊÃÚÚ± ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Ú¬ıø√
Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ¸≈ ˜ÀÔÃøÚº
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Δ¬ı:±øÚfl¡ – ø¬ı:±Ú·œ :±Ú Δ˘¬ı± ˜œ, ø¬ı:±Ú Δ˝√√¬ı± ˜œº
ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ – Ô¬ıfl¡ q¬ı± ˘±˚˛˝√iß¬ı± ‡≈»q-‡≈»˘±˝◊, Œ˜øÂ√Ú,
Œ¬Û±»-Δ‰¬, ø˙~˜ ’ø¸Úø‰¬—¬ı± ø˙øÊ√iß¬ı±º
ø¬ı:±iß± Ô¬ıfl¡ ’˜± fl¡¬ı˛•ß± ’˜¸≈— fl¡ø¬ı˛·œ
ŒÔ±fl¡¬ÛÀ· ΔÚÕÚ ’˜À¬ı˛±˜√± ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú±
Ô¬ıfl¡ ’≈√ ŒÔ±fl¡˝√√Ú¬ı¬ı≈ ΔÚÕÚº
Œfl¡k¬ı˛ – Ó¬˜Ôœ¬ı± ˘±˚˛Ú± ˜‡˘ ’˜±, ˘±˝◊À¬ı˛˘ ˙øÊ√fl¡,
’À˙Ã¬ı± ˘±˚˛Ú±º
ø¢∂Ú ø¬ı˛Àˆ¬±˘≈…˙Ú – ˝◊— fl≈¡˜ 1960 ’˜¸≈— 1970 √ ·œ ˜Ú≈—√±
‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡˝◊¬ı± Δ˘¬ı±fl¡ ‡¬ı˛√± ŒÙ¬Ã- Œ‰¬„√√,
˝√√ª±˝◊Úø‰¬—¬ı·œ Œ¬Û±ÀO±fl¡ Œ˝√√Ú·»¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
Œ˙ÚÀÔ±fl¡ Œ˝√√Ú·»¬Û¬ı≈ ‡„√√ÕÚº
õ≠±∞È¬ ø¬ıËøÎ¬— – ¬Û±•§œ·œ ’Ù¬¬ı± Ò±¬ı˛± ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û±º
¤À¢∂±ÀÚ±ø˜ – Œ˘Ã¬ı≈Mê± ˜Õ˝√√-˜À¬ı˛±— ¬Û≈ÀÔ±fl¡¬Û·œ ø¬ı√…±º
Œ¬Û©Ü fl¡ÀLa±˘ – ¬Û±•§œ·œ ˘±˚˛Ú±-øÓ¬iß± „√√±fl¡ÀÔ±fl¡¬Û±º
Ù≈¬…‰¬¬ı˛¸ ø¬ı˛¸±‰¬« – Ó≈¬—·œ ‰¬O·√¬ı± øÔøÊ√Ú-U˜øÊ√Ú¬ı·œ Ô¬ıfl¡º
Ù≈¬…‰¬À¬ı˛±À˘±øÊ√©Ü – Ó≈ — ·œ ‰¬±Î◊ ¬ ‡»˘fl¡¬Û·œ ˜›—·œ ˜¬ı˛ ˜ √ ±
˜±—ÀÊ√ÃÚÚ± ˝√√±˚˛Ú¬ı± ‰¬»ø˘¬ı± ’˜¸≈— Œ˝√√Ã‡Ë¬ı±
Œ‡±„√√‰¬» ΔÚÚ¬ı± ˜œº
E· – ’Ú±¬ı·œ ø˝√√√±fl¡ ÚS·± ø˝√√±!¡œ ˜‰¬˘, ˜˚˛±˝◊fl¡±¬ı±
ø˝√√√±fl¡º
ŒÊ√ÀÚøÈ¬fl¡ ¤ÚøÊ√ÚøÚ…ø¬ı˛— – ¬Û±Ô±—-¬Û≈Ô±— ›˝◊Ú± Ù¬—·√¬ı± øÊ√Ú·œ ˜‰¬±fl¡
‡≈»À˙˜·œ ›˝◊Ú± [˜À˝√√Ã˙±·œ ¬ÛÔ±¬Û ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı±
˚˛±›√Ú±] øÓ¬ißÚ¬ı± Œ˙•§±º
˝◊À∞È¬ø˘ÀÊ√k Œfl¡±À¸∞È¬ – ¬ı±˝◊›À˘±øÊ√ [Ê√œ¬ıø¬ı√…±] ·œ ˜˙± ’˜±º
¤ÚƒÀÔË±À¬Û±À˘±øÊ√©Ü – Ú‘Ó¬Nø¬ı», Ó¬±˝◊¬ı— ˜œ·œ ˜¬ı˛˜√± ΔÚÚ¬ı± ˜œº
Œ¬Û±¬Û≈À˘˙Ú ¬ı±˝◊›À˘±øÊ√ – ¬ı±˝◊›À˘±øÊ√ [Ê√œ¬ıø¬ı√…±] ·œ ˜˙± ’˜±º
Œ¬Û±˘≈…˙Ú – Œ˜±»ø˙Ú¬ı± , Œ˙—˝√ √ Ú √ ¬ ı±º ‡≈  ˜-÷ø˙—
Œ˜±»ø˙Ú¬ı±, Ú≈—ø˙» Œ˜±»ø˙Ú¬ı±, ’Àfl¡±˚˛¬ı·œ
øÙ¬ˆ¬˜ Œ˜±»ø˙Ú¬ı±º
¤ÀÓ¬±ø˜fl¡ ¬Û±ª±¬ı˛ Œô¶¸Ú – ¤ÀÓ¬±˜ Ô≈·±˝◊¬ı√·œ Ù¬—¬ı± Δ˜˙±·œ ˙øMê
ø˙øÊ√iß≈√¬ı± ø¬ıÊ√ø˘ ˙øMê ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± ŒÔÃ¬ı˛±—
ŒÓ¬Ã¬ı± ˜Ù¬˜º
Î¬±˝◊Ú±˜±˝◊È¬ – ’fl¡Ú¬ı± Œ¬Û±fl¡‡±˚˛·Ú¬ı± Œ¬Û±»º
Ú±¬Û±{√j Œfl¡ø˜fl¡˘ – Î◊¬Ú± Œfl¡˘˝√√Ú¬ı± „√√•§± Œfl¡ø˜fl¡˘ ’˜±º
¤ÀÈ¬±˜ Œ¬ı±˜ – ’±Ìø¬ıfl¡ Œ¬ı±˜, ¤ÀÈ¬±ø˜fl¡ Œ¬ı±˜º
˝√√±˝◊ÀE±ÀÊ√Ú Œ¬ı±˜ – ˝√√±˝◊ÀE±ÀÊ√Ú Œ¬ı±˜º
Ú≈…ÀS±Ú – ¤ÀÈ¬±˜·œ ˜ø¬ı˛fl¡ ’˜±º
õ≠±øô¶fl¡ ¸Ê√«ø¬ı˛ – ˝√√fl¡‰¬±—·œ ’ª±»¬Û± ˙¬ı˛n∏fl¡ ˝√√±m± ˘±˚˛À˚˛—º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] õ≠±∞È¬ ø¬ıËøÎ¬— ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] ¤À¢∂±ÀÚ±ø˜·œ :±Ú ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[·] Œ˜Ê√À¬ı˛±ˆ¬œfl¡ fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‚] ŒÊ√ÀÚøÈ¬fl¡ ¤ÚøÊ√ÚøÚ…ø¬ı˛— ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[„√√] ˝◊À∞È¬ø˘ÀÊ√k Œfl¡±¸∞È¬ ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ·∑
[‰¬] ˝◊Àfl¡±À˘±øÊ√ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Â√] õ≠±øô¶fl¡ ¸Ê√«ø¬ı˛ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
2º ª±˝√√— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëΔ˘¬ı±!¡œ ‰¬±Î◊¬‡» ˘•§œ fl¡˚˛±√± ø¬ı:±Ú ’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ Ô±Ú¬ı±
˚˛±À√ºí ª±Ù¬˜ ’ø¸ ˙±Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
[‡] ˜œ˚˛±•ß± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—√± fl¡ø¬ı˛ ª±˝√√— ˝√√—¬ıÀ·∑
[·] fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛√·œ ø¢∂Ú ø¬ı˛Àˆ¬±˘≈¸Ú ˜±˝◊¬Û±fl¡¬Û± „√√˜ø˘¬ıÀÚ±∑
[‚] Œ˜Ê√À¬ı˛±ˆ¬œ!¡œ Œ˜±M√√ ± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ Œ˝√√ÃÙ¬˜·œ ˜¬ı˛˜
fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[„√√] ˝◊—À˙±fl¡ 1940 ’≈√ª±˝◊√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı˛•úœ∑
[‰¬] Œ¬Û±˘ ¤¬ı˛ø˘fl¡Ú± fl¡±À˝√√iß± ˜œø˙— Œ˝√√Ú·»¬Û·œ ¸˜¸…±·œ ˜¬ı˛˜√± fl¡ø¬ı˛
˝√√±˚˛∑
3º ˜‡±·œ ’ø¸ ¬Û±¬ı˛·± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–

˜œ˚˛±˜·œ Œ˜±È¬ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ª±À¬ı˛¬Û Ó¬±¬ı± ‹À‡±±˚˛·œ ¸˜±Ê√√± Œ˜±È¬ ø¬Û·√¬ı±
˜œ˚˛±•ß± ø¬ı:±Ú√± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√± ˜˜≈» Ó¬±Ú± ‡„√√¬ı± √¬ı˛fl¡±¬ı˛øÚº
˜ø¸√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— ‰¬±Î◊¬Ú± Δ˘º Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± Δ˘¬ı±!¡œ ’À‰¬Ã
’À‰¬Ã¬ı± ŒÔÃ¬ı˛±— fl¡˚˛·œ Ó≈¬—√± ›˝◊·¬ı± ’Ù¬-Ù¬M√√ø˙—≈√ ˜œ˚˛±˜√± ˜À˚˛fl¡À˙—Ú±
‡„√√˝√ Ú¬ı± Ó¬±˝◊º ’À‰¬Ã¬ı± ø˙ä·œ ŒÔÃ¬ı˛±— ’˜± ø˘—‡»øSÕ„√√√± ˜≈√√·œ
ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±¬ı± ¬Û˘≈…¸ÚÚø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛˜√±, ˜≈√ fl¡¬ı˛•ß± ŒÔ±fl¡˝√√μ¬ı±
˚˛±·√À· ˝√√±˚˛¬ıÚø‰¬—¬ı± fl¡˚˛± ˜œ˚˛±˜√± ‡„√√˝√Ú·√¬ıøÚ, ˜œ˚˛±˜·± Ó¬±Ú·√¬ıøÚº-
[fl¡] ‹À‡±˚˛·œ ¸˜±Ê√ fl¡¬ı˛•§± ˜›—·œ ¸˜±Ê√ÀÚ±∑
[‡] ˜œ˚˛±•ß± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ˜˜≈»Ó¬±Ú± ‡„√√¬ı± √¬ı˛fl¡±¬ı˛ÀÚ±∑
[·] Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± Δ˘¬ı±!¡œ ’À‰¬Ã ’À‰¬Ã¬ı± ŒÔÃ¬ı˛±— fl¡˚˛±·œ ˜¬ı˛˜√±
˜œ˚˛±˜√± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√Ú¬ı± Ó¬±˝◊∑
[‚] ’À‰¬Ã¬ı± ø˙ä·œ ŒÔÃ¬ı˛±— ø˘—‡»øSÕ„√√√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—Ú± ˜œ˚˛±˜√± fl¡ø¬ı˛
fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√Ú·øÚ ’˜¸≈— fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã·øÚ∑
4º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±fl¡Ú± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] Δ˘¬ı±!¡œ ‰¬±Î◊¬‡» ˘•§œ fl¡˚˛±√± ø¬ı:±Ú ’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ Ô±Ú¬ı±
˚˛±À√º
[‡] Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√·œ ¸˜¸…±ø˙—ø¸ ˝◊‰¬˜ ‰¬•§± ÚÀM√√º ˜ø¸·œ ˜¬ı˛˜√± ª±À¬ı˛¬Û
Œ˘Ã¬ıø¸ ’¬ı˛±˝◊¬ı± ÚÀM√√º
[·] ’≈√¬ı≈ ø¬ı:±Úø√ ø¬ı:±ÚøÚ, Œ˘—√Ú± Δ˘¬ıøÚº fl¡±Ú¬ı± ˜›—√± ÚS·± ˜±—
Ó¬±fl¡˝√√Ú¬ı± ˜›—√± ’≈√˜ ø˙øÊ√iß¬ı± ˚˛±˝◊º
[‚] ÚS·Ú± Ô¬ı!¡± ‰¬±ÚÚ¬ı± ˜‡≈» Ó¬¬ı˛± ¬Û±Ú¬ı± ˜œ›˝◊ fl¡˚˛± ¸˜±Ê√√± Δ˘¬ı˛fl¡v ¬ıø√,
˜≈√Ú± ¸˜±Ê√√± fl¡¬ı˛•§± Δ‰¬ÀÔ— ø¬Û¬ı˛·øÚ∑
5º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ¬Ûœ˚˛≈ –
[fl¡] ì˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬Ú± ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ı± ª±‡˘ ‡¬ı˛Ú± ˘˜øÊ√—≈√Ú± ø¬ı:±Ú¬ı≈
fl¡ø¬ı˛&•§√± Ù¬M√√¬ı± Ô¬ıfl¡ fl¡˚˛±√± ø˙øÊ√iß√¬ı± ÚÀM√√ºî ª±Ù¬˜ ’ø¸ fl¡˚˛±˜≈fl¡
‰≈¬•§À· ˝√√±˚˛¬ı≈√ ‡≈√˜ ¬Ûœ≈√Ú± ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
[‡] ’±À˜ø¬ı˛fl¡±·œ Ù≈¬…‰¬À¬ı˛±À˘±øÊ√©Ü ˝√√¬ı˛˜±Ú fl¡±Ú-Ú± ø¬ı:±Ú ‰¬Î◊¬‡»˘fl¡¬Û·±
Œ˘±˚˛ÚÚ± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ª±˝√√— ˝√√—ø‡¬ıÀ·∑ ˙Àμ±#¡± ΔÚÀÚÃº
[·] Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¸˜±Ê√√± Δ¬ı:±øÚfl¡ø˙—·œ ŒÔÃ√±— fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ ’˝◊¬ı·œ ˜Ó≈¬—˝◊i±ß
Ú˙±·œ Œ˘±iß± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú
ª±—Õ‡˜˚˛≈˜ ŒÓ¬±˜À‰¬Ã ø¸—˝√
[ª±—Õ‡˜˚˛≈˜ ŒÓ¬±˜À‰¬Ã ø¸—˝√√ [1927- ] ø¬ı˛È¬±˚˛√« ¤øÎ¬¸ÀÚ˘ Î¬±˝◊À¬ı˛Mê¬ı˛ ›Ù¬

¤Î≈¬Àfl¡˙øißº flv¡±¸ ª±μ·œ ¤˝◊È¬ Ù¬±›¬ı·œ ¤˜. ’±˝◊. ¤˘. ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ·œ ›˝◊¬ı±
˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙— ’˜¸≈— Œ¸Àfl¡G Œ˘e≈˝◊À˚˛Ê√ ›˝◊Ú± Ó¬•ß¬ı± flv¡±¸ ÔËœ√·√œ ¤˝◊È¬ Ù¬±›¬ı·œ
˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—, flv¡±¸ Ú±˝◊μ·œ Ó≈¬Àª˘ˆ¬ Ù¬±›¬ı·œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¢∂±˜±¬ı˛ ˝◊¬ı√± ˚˛±›ø‡º
¬Û±¬ı˛± ’ø¸√± ¤ÀÎ¬±À˘¸∞È¬ø˙—Ú± [˜ÀÔ±fl¡ fl¡±¬ı˛øflv¡¬ı± øÚ¬Û± Ú≈¬Ûœø˙—Ú±]
˜˙± ˜Î◊¬ Ù¬Ú±, Ú±√-Œ˚˛MêÚ± Δ˘ÚÚ¬ı·œ ˜À‡±˚˛Ú± ŒÔ—Ú¬·√¬ı± ‡≈À√±—‰¬±√¬ıø˙—·œ
˜˙fl¡ ˜ø˜— Ó¬±flv¡·± ¬Û≈øk·œ ›˝◊Ú± ’Ú±¬ıø˙—¬ı≈ „√√±fl¡ÀÔ±#¡¬ı·œ ¬Û±Õ•§ Δ˝√√-ø˙—Ú±
˙œøÊ√iß¬ı± „√√•ß¬ı± ˘•§œ ¬Ûœø¬ı˛º]
¤ÀÎ¬±À˘¸k–
¸±˝◊Àfl¡±À˘±øÊ√©Ü ‡¬ı˛Ú± ‰¬˝√√œ 13 √·œ 18√√ Ù¬±›¬ı¬ı≈ ’≈√·± ’ÀÓ¬±m± ‡¬ı˛Ú±
‰¬˝√√œ 10 √·œ ‰¬˝√√œ 19 Ù¬±›¬ı·œ ˜Ó¬˜¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸kfl¡œ ˜Ó¬˜øÚ ˝√√±˚˛º ‡¬ı˛± Œ‡iß¬ı˛¬ı¸≈,
’„√√±— ›˝◊¬ı˛•§√·œ ‰¬±Î◊¬‡»˘M≈êÚ± ˝√√fl¡‰¬±—·œ ˙¬ı˛+fl¡ ‰¬±Î◊¬¬ı˛fl¡¬Û±, ª±‡˘ ‡~fl¡¬Û±
Œ˝√√~fl¡¬Û±, ¸˜±Ê√·œ ‰¬»Ú¬ıœ·œ ˜›—√± ˜œ›˝◊ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı± ’˜± ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û± Ù¬±›¬ı·œ
˜Ó¬˜¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸kfl¡œ ˜Ó¬˜øÚ ˝√√±˚˛¬ı± Ó¬±˝◊º Ú≈¬Ûœ·œ ‰¬˝√√œ 10-14 √± Ô±·œ
Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±fl¡¬Û± ˜Ó¬˜ ˝√√±˚˛¬ıø√ ˜‰¬± Œ¬Û±fl¡¬Û± ˚˛±¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜√·œ ˜œ›˝◊ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı±
˜Ó¬˜ ˝√√±˚˛¬ıø√ ‰¬˝√√œ 19 Œ˘±˜ q¬ı± Ù¬±›¬ı·œ ˜Ó¬˜ ’≈√¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸k·œ ˜Ó¬˜
Œfl¡Ã¬ı± ˚˛±˝◊º Ú≈¬Ûœ·œ Ô±·œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±fl¡¬Û± ˜Ó¬˜¬ı≈ ¬Û≈…¬ıøÈ¬« [Puberty] Œfl¡Ã˝◊º
¤ÀÎ¬±À˘¸k·œ ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ˝√√±˚˛¬ıø√ ’„√√±— Œ¬Û±fl¡¬Û± ˚˛±¬ı˛·√¬ı± ˜Ó¬˜
’ø¸√± øÚ¬Û± ’˜¸≈— Ú≈¬Ûœ·œ ˝√√fl¡‰¬±—√± ’À‰¬Ã¬ı± ’À˝√√±—¬ı± ˘±fl¡˝◊º ˜Ó¬±— ’ø¸√±
¬Û±‡—-Δ˘˙±¬ıœ·œ ‰¬¬Û‰¬±¬ı± ˜˙fl¡ ˜›— ˘±fl¡¬Û± Œ˝√√Ã˝◊º øÚ¬Û±¸≈ Ú≈¬Ûœ¸≈ ª±—¬ı±
Œ˝√√Ú·»˘fl¡˝◊, ‰¬±Î◊¬¬ı± Œ˝√√Ú·»˘fl¡˝◊º Œ˘— Ù¬~fl¡˝◊, Ô¬ı±fl¡ ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡˝◊º øÚ¬Û±ø˙—·œ
Œ‡±À?˘ Œ˝√√±—˘fl¡˝◊, Ú±ÀÓ¬±Ú·œ, ‡√±—·œ Œfl¡±˝◊Úø‰¬—¬ı± ˜Ô— ˜Ô— Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡˝◊º
¤ÀÎ¬±À˘¸kfl¡œ ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ˝√√fl¡‰¬±—·œ ’À˝√√±—¬ı± ˘±fl¡¬Û± ˜Ó¬˜√± ¬Û±‡—-
Δ˘˙±¬ıœø˙—·œ ¬Û”#¡—·œ ª±‡˘¸≈ Œ˝√√±—˘fl¡˝◊º ‰¬˝√√œ ˜Ó¬±— ’ø¸√± ˜¬Û”#¡œ—√± ’¬Û±˜
Ú≈—ø˙·œ ª± ‡„√√˘fl¡˝◊º ’≈√·œ¸≈ ˜ÔMê± ¬Û±-¬Ûœ·œ ª±‡˘√± ¬Û”#¡œ— Œ‡±˚˛√±¬ı˛fl¡˝◊,
’¸≈•ß± ŒÓ¬Ã¬ı˛fl¡¬Ûø¸ ˜À˝√√Ã˙±·œ Œ˝√√ÃÚ¬ıœøÚº ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ˜ÀÔ±fl¡ fl¡±¬ı˛fl¡ø˘¬ı± ¬Û±‡—-
Δ˘˙±¬ıœø˙—Ú± ˚˛±•ß± :±Ú Ó¬±Ú± ’˜¸≈— Œ‰¬fl¡ø˙iß± Δ˘¬ı± Ó¬±¬ıøÚº
˜¬Û”—¬ ›˝◊¬ı± ¬Û±μ˜ø˙—–

¤ÀÎ¬±À˘¸kfl¡œ ˜Ó¬˜ ’ø¸√± ’„√√±— ›˝◊¬ı˛•§ √·œ ˜œ›˝◊ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı˛¬ı± ¬Û±‡—-
Δ˘˙±¬ıœ ›˝◊Ú¬ı± ˝√fl√ ¡‰¬±— ˙±À¬ı˛¬Û Ó¬±Ú‡»˘fl¡¬Û± ˜Ó¬±—√± ˝√fl√ ¡‰¬±— Ù¬Ú± Δ˘ÚÚ¬ı±, ¸˜±Ê√·œ
‰¬»Ú¬ıœ ˝◊Ú¬ı·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ¬Û±‡—-Δ˘˙±¬ıœ ˜À˙˘ ’˜·± ’˜·± ¬ı…¬ı˝√√±¬ı˛ fl¡±˚˛Ú√Ú±
˝√√fl¡‰¬±— ÷Ú‡»˘fl¡¬Û·œ ’Ô« ‡„√√Ú± ‰¬±À¬ı±fl¡¬Û·± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı± øÙ¬Ú≈—·œ ˝√√fl¡‰¬±— Ù¬Ú±
Δ˘Ú¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı± ’ø¸ ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ ¬Û±μ˜ ’˜øÚº ¬Û±μ˜ ’ø¸·œ
˜Ú≈—√± ‰¬±À¬ı±fl¡¬Û·± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı± ˝√√fl¡‰¬±— Ù¬˝√√μ¬ı·œ ¬Û±μ˜ ’˜øÚº ¬Û±μ˜ ’ø¸·œ
˜Ú≈—√± ‰¬±À¬ı±fl¡¬Û·± ˜¬ı˛œ Δ˘Ú¬ı± ˝√√fl¡‰¬±— Ù¬˝√√μ¬ı·œ ˜¬ı˛˜ ‡„√√¬ı¸≈ ’˜ø√ ÷Ú‡»˘fl¡¬Û±
‰¬˝√√œ-˜Ó¬±—·œ ’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±Ú Δ˘Ó¬Ú¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı¸≈ ˜Ú≈— ‰¬ø~º
’ÀÓ¬±m± ¬Û±μ˜ ’˜Ú± ˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ø˝√√√±fl¡ [Drug] ’˜ø√ Œ¬Û±»˙fl¡
[Substance] ˘±iß± ˙œøÊ√iß≈√Ú± ˝√√fl¡‰¬±— Ù¬M√√Ú¬ı·œ ˘•§œ√± ‰¬„√√√¬ıøÚº
’ÀÓ¬±m± ¬Û±μ˜ ’˜Ú± ‹‰¬. ’±˝◊. øˆ¬. ’˜¸≈— ¤˝◊Î¬¸fl¡œ ˜¬ı˛˜√± Úœ—øÔÚ±
‡„√√≈√Ú± ˜À‡±˚˛ø˙— ’ø¸ ˝√√fl¡‰¬±—√± ‰¬„√√˝√Ú-¬Û¬ı˛fl¡˝√√μÚ¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ıøÚº
’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±Ú ‡¬ı˛±–
÷Ú‡»˘fl¡¬Û± ‰¬˝√√œ- ˜Ó¬±—·œ Ú˝√√±˜‰¬± Δ˘˙±¬ıœ˜‰¬±ø˙—√± ’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±Ú
‡¬ı˛± Δ˘º ‡”√˜ ›˝◊Ú±, Ú≈¬Ûœ ›˝◊¬ıœø˙—ø√ Ô±·œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±øflv¡Õ„√√√± ˜±—˝◊ ’˜ø√
˜¬ı˛˜ ’ø¸Ú± ‰¬±fl¡‡≈˜ ‰¬„√√¬ıÚø‰¬—¬ı± ’À˙—¬ı± Ô¬ıfl¡ ŒÓ¬Ã¬ı± ˚˛±À√º ˜±—¬ı±-Œ˙—¬ı·œ
ª±Ù¬˜ ’ø¸ ’¬ı˛±Ú¬ı± Ô±Ê√Ú¬ıœøÚ, ˜¬ı˛˜ø√ Ô±·œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±fl¡¬Û± ˝√√±˚˛¬ıø¸
÷Ú‡»˘fl¡¬Û± Ú≈¬Ûœ˜‰¬± ‡≈ø√˜!¡œ ˜À˝√√Ã˙± ›˝◊¬ı± ˙±Ê√»øÚº Ô±··œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û
˘±øflv¡Õ„√√√± Ú≈¬Ûœ ›˝◊¬ıœÚ± ÷¬ı˛n∏Õ˝√√À√ ’˜ø√ ’‰¬±¬ı˛, ’÷—¬ı± Œ¬Û±»˘•ßø‰¬—¬ı± ‰¬±Õ˝√√À√
˝√√±˚˛¬ıø¸¸≈ ’¬ı˛±Ú¬ı± Ô±Ê√Ú¬ıœø˙—øÚº Ó¬À˙—¬ıø√, Ô±·œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±øflv¡Õ„√√√± ‰¬±—
Ú±˝◊Ú± ÷¬ı˛n∏-˜±˚˛ÔÊ√≈√Ú± ˝√√fl¡‰¬±— ˘”-Œ˝√√iß± Ô•§√± ŒÔ±˝◊¬Ú± ¬Û”#¡œ— ‰¬„√√·√¬ıøÚº ’ø˝√√—√±
Ù¬•§œ ‰¬»¬ÛÚ± ˝√√fl¡‰¬±— Œ˙±fl¡˝√√ø~ ˝√√±˚˛¬ıø¸¸≈ ’¬ı˛±Ú¬ı± Ô±Ê√Ú¬ıœøÚº Ù¬•§œ [Semen]
˜ø¬ı˛fl¡ ’˜·± ÷ ˜ø¬ı˛fl¡ fl≈¡Ú·± ˜±Õiß ’˜¸≈— ˜¬ı˛˜ ’ø¸Ú± ˝√√fl¡‰¬±—√·œ Ù¬•§œ ‰¬»˝√√Úø‡¬ıÚ±
˝√√fl¡‰¬±— Œ˙±fl¡˝√√ø~ ˝√√±˚˛¬ıø¸¸≈ ’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±øißº Ù¬•§œ·± ÷·± ˜¬ı˛œ Δ˘ÚÀ√ ’˜ø√
Ù¬•§œ ‰¬»˝√√Úø‡¬ıÚ± ˝√√fl¡‰¬±— Œ˙±fl¡˝√√Ú¬ı± Δ˘ÀÓ¬º ’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±Úø˙— ’ø¸ ˜ÀÔ±fl¡
fl¡±¬ı˛øflv¡¬ı± Ú˝√√±À¬ı˛±˘ø˙—Ú± Ô±À√±!¡√¬ıøÚº
øÙ¬Ú≈— ˝√√fl¡À˙˘ ’˜ø√ Œ¬Û±»˙fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı±–

ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ŒÚ¸ÀÚ˘ fl¡±Î◊¬øk˘ ›Ù¬ ¤Î≈¬Àfl¡˙ÀÚ˘ ø¬ı˛¸‰¬« ¤μ ŒCøÚ—
[N.C.E.R.T.] Ú± ˙œμ≈Ú± ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ ˜¬ı˛˜√± Œ¸ø˜Ú±¬ı˛ ’˜±
‡‘©Ü±s 1993 ·œ ¤øõ∂˘√± ŒÓ¬Ãø‡º Œ¸ø˜Ú±¬ı˛ ’≈√ Ê√±øÓ¬·œ ›˝◊Ú± ŒÓ¬Ãø‡¬ıøÚº
˜≈√√± ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú¬ı≈ ¶≥®˘·œ fl¡ø¬ı˛fl≈¡…˘˜√± ˝√√±m± ˝√√±˚˛Ú± Œ˘¬ÛÆø‡º Œ¸ø˜Ú±¬ı˛
’≈√√± ¤ÀÎ¬±À˘¸k·œ ˜Ó¬˜ ’ø¸ ’„√√±— ›˝◊ø¬ı˛Õ„√√ √·œ ˜œ›˝◊ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı˛fl¡¬Û±
Ù¬±›¬ı·œøÚ ˝√√±˚˛≈√Ú± ’„√√±— ›˝◊ø¬ı˛Õ„√√√·œ ’˝√√˘ ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û·œ ˜›—fl¡˚˛± ‡iß¬ı·±
Œ˘±˚˛ÚÚ± ¤ÀÎ¬±À˘¸∞È¬ø˙—·œ ‰¬±À¬ı±fl¡¬Û·œ ˜Ó¬˜ Œ˚˛Ã¬ı˛fl¡¬Û√± ˜˙± Ù¬Ú± Δ˘ÚÚ¬ı·œ
˜¬ı˛˜√± ˜¬ı˛n∏›˝◊ Ú± ‡ißø‡º ˝◊—ø˘¸Ó¬± ˜≈√¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸∞È¬ ø¬ı˛õ∂√øMêˆ¬ ¤μ Œ¸'≈À˚˛˘
Œ˝√√˘Ô [ARSH] ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Úø‡º
ëø¬ı˛õ∂√øMêˆ¬ Œ˝√√˘Ôí Ú»S·± ëøÙ¬Ú≈— ˝√√fl¡À˙˘í ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˝◊∞È¬¬ı˛ÀÚ¸ÀÚ˘
fl¡ÚÙ¬À¬ı˛kÚ± Œ¬Û±¬Û≈À˘¸Ú·œ ˝√√œ¬ı˛˜ ‡iß¬ı√± ‡‘©Ü±s 1994 √± fl¡±˝◊À¬ı˛±√± ’Ô« ˙Àμ±#¡±
Ó¬±fl¡ø‡- ëø¬ı˛õ∂√øMêˆ¬ Œ˝√√˘Ôí ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˝√√fl¡‰¬±— ˜¬Û”— Ù¬±Ú± Ù¬¬ı±, ’Ù¬¬ı± ª±‡˘ ‡Ú¬ı±
[˜˙±·œ ’˜ø√ ¸˜±Ê√·œ], ’Ú±¬ı± Δ˘Ó¬¬ı±, ‰¬±À¬ı±fl¡¬Û·œ ˜¬ı˛œ√± fl¡ø¬ı˛ ’˜M√√± ’¬ÛÚ¬ı±
Δ˘Ó¬¬ı± ˝√√±˚˛¬ıøÚº
˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı√·œ ˙Àμ±fl¡¬Û± ˘±˚˛Ú± ‡¬ı˛±–
øÚ¬Û± Ú≈¬Ûœ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı√·œ Œ˘ÃÚ¬ı± ˘±˚˛Ú± ˜‡˘ fl¡˚˛±˜¬ı˛n∏˜ Δ˘º øÙ¬Ú≈—·œ
˝◊øfø˙—·œ ›˝◊¬ı± ˘±˚˛Ú±ø˙— ’ø¸·œ Œ˘ÃÚ¬ı± ˜›√√— ’˜¸≈— ’Ú±¬ı·œ ˘±˝◊›— ˝√√±˝◊¬ı˛¬Û
˜±iß¬ı± „√√±MêøÚº ˘±˚˛Ú±ø˙— ’ø¸ ˝◊—ø˘˙Ó¬± Sexually Transmitted Disease
(STD) Ú»S·± Sexually Transmitted Infections (STI) ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡ÃÕÚº
’ø¸&•§± ˘±˚˛Ú± ‡¬ı˛ø√- Œ·±Úø¬ı˛’± (Gonorrhoea), Œflv¡ø˜øÎ¬˚˛± [Chlamy-
dia], ø¸øÙ¬ø˘¸ [Syphilis], ˙œ—À·±À˘±ø¸¸ [Shingollosis], Œˆ¬ÀÚø¬ı˛¤˘
Œª±È¬«¸ [Venereal Warts], Œ˝√√¬Û±Ó¬±˝◊øÓ¬¸- ¤ [Hepatitis-A], Œ˝√√¬Û±Ó¬±˝◊øÓ¬¸-
ø¬ı [Hepatitis-B], Œ¶®˝◊ø¬ıÊ√ [Scabies], ˝√√±¬ı˛ø¬ÛÊ√ [Herpes], ‹‰¬. ’±˝◊. øˆ¬
[HIV], ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº
øÙ¬Ú≈—·œ Œ˘ÃÚ¬ı± ˘±˚˛Ú±–

Sexually Transmitted Diseases (STD) Ú»S·± Sexually Trans-
mitted Infections (STI) ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Ú¬ı± ˘±˚˛Ú±ø˙— ’ø¸ HIV &•ß± ˝√√fl¡øÓ¬ißø¬ı˛¬ı±
˜œ˙fl¡ ’Úœ·œ ˜Ú≈—√± ’˜Ú± Ú±¬ı˛¬ıø√ Ú±¬ı˛˜√¬ı± øÚ¬Û± Ú»S·± Ú≈¬Ûœ ’≈√√± ’Ú±¬ı·œ
˜˝√√œ√fl¡ ‰¬„√√ø‡¬ı√·œ ›˝◊¬ı˛fl¡˝◊º STD ÚS·± STI ›˝◊¬ı± ˘±˚˛Ú±ø˙— ’ø¸ ŒÚÃø¬ı˛Õ„√√√ø√
˚˛±•ß± ˘±˚˛Ú± ˘±À˚˛—¬ı± „√√•úœ ’≈√·± fl≈¡˝◊Ú± Ú±¬ı˛flv¡¬ıø√ ˘±À˚˛—¬ı√± ª±˚˛º
STD Ú± Ú±¬ı± ˜œ¬ı≈ ¸˜±Ê√ ’ø¸Ú± ˚˛±•ß± ˝√√LöÚ± Œ˚˛—ÕÚº ’≈√Ú±, STD
Ú± ı± ˜œÚ± ¸˜±Ê√¬ı≈ øfl¡Ú¬ı˛•úœ ’≈√·± ˘±À˚˛—¬ı·œ Î¬±Mê±¬ı˛ Î◊¬Ú¬ı± ‰¬»¬ÛÙ¬±›¬ı±
˝◊fl¡±˚˛Ú¬ı˛•úœº Œ˝√√ÃøÊ√øMê øfl¡¬ı± ’˜¸≈— ˝◊fl¡±˚˛¬ı·œ ˜›— ‡¬ı˛± ˙±Ù¬À¬ı˛º
‡¬ı˛± ŒÓ¬±˚˛Ú± Ú±·Ú¬ı± øÙ¬Ú≈—·œ ˘±˚˛Ú± ‡¬ı˛·œ ˘±˝◊›—·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
˘±À˚˛—¬ı·œ ˜›— ‡¬ı˛± ˜‡±√± ¬Ûœø¬ı˛–
STD ·œ Ú±¬ı·œ ˘±˝◊›— ’ø¸ ˚˛±•ß± Î◊¬»ÀÓ¬º fl¡Ú±&•§± ˜œ ‡¬ı˛ø√ ˜˙±-
˜˙±ÚÙ¬±›¬ı± ˘±˚˛Ú± ’ø¸Ú± Ú±¬ı˛¬ıøÚ ˝√√±˚˛¬ı± ‡„√√Ê√À√, ˜˝√√±#¡± ˜¬ı˛˜ ›˝◊≈√Ú± ˜˙±
Ù¬ø¬ı˛¬ı± ˜œ ’ÕÓ¬√± ˘±˚˛√± ’ø¸ ˙Àμ±fl¡ø‡¬ı·œ ˜›— ’≈√ ˜˙±˜#¡± ‡„√√√¬ı¸≈ ˚˛±›˝◊º
1º Œ·±Úø¬ı˛’± [Gonorrhoea] – ˜œ˙fl¡ ’˜√± Œ·±Úø¬ı˛’± ˘±˚˛Ú±·œ ˜˝√√œfl¡ ‰¬„√√ø‡¬ı±
Ú≈ø˜» Uø•ß√·œ ˜„√√±øÚ Ù¬±›¬ı·œ ˜Ú≈—√± ˘±˚˛Ú±·œ ˜›— Î◊¬»˘fl¡˝◊º STD ·œ
˘±˚˛Ú±ø˙— ’ø¸ øÙ¬Ú≈—·œ ˝√√fl¡‰¬±—·œ ˝◊øf√± ’˜¸≈— ˝◊øfø˙—·œ ˜˚˛±√± ˜˙fl¡ Î◊¬»˘fl¡˝◊º
Œ·±Úø¬ı˛’±Ú± Ú±¬ı˛¬ı± øÚ¬Û±·œÚ± ˝√√!¡œ ÷ø˙— ‰¬»¬Û√± ’Ú±¬ı± Ù¬±›˝◊ ’≈√·± ˝√√!¡œ ÷ø˙—
’≈√ Ú±¬Û≈ Ú»S·± ’˙—¬ı± ˜‰≈¬ ›˝◊Ú± ŒÔ±flv¡fl¡˝◊º Ú≈¬Ûœ·œÚ± ˝√√!¡œ ÷ø˙—·œ ˜U»Ó¬±
’À„√√Ã¬ı± ˜˝√√œ ›˝◊Ú± ŒÔ±flv¡fl¡˝◊º Œ·±Úø¬ı˛’±·œ ˜˝√√œfl¡ø˙— ’≈√ ¤ø∞È¬¬ı±˝◊›øÈ¬fl¡ ‡¬ı˛√ø√
‰¬„√√¬ı± „√√˜À√º ˜¬ı˛˜ ’≈√Ú± ˘±˚˛Ú± ’≈√ Œ·±Úø¬ı˛’±·œ ˘±˝◊›—øÚ ˝√√±˚˛¬ı± ‡„√√˘¬ıø√
Úœ—øÔÚ± Œ˙±˚˛√Ú± Ù¬ÚÚ¬ı·œ√˜fl¡ ˘±˚˛Ú± ’ø¸ Œ˚˛—¬ı± Δ˝√√¬ı± Î¬±Mê¬ı˛¬ı≈ Œ˚˛—˝√√Ú·√¬ıøÚº
’≈√·± ˘±À˚˛—ø^Ù¬±›¬ıø√ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± ŒÓ¬ÃÀ¬ı˛±˝◊√¬ıøÚº
2º Œflv¡ø˜øÎ¬˚˛± [Chlamyadia) – ˜ø¸ Œ¬ıMêø¬ı˛˚˛± ˜‡˘ ’˜Ú±
ŒÔ±fl¡˝√√Ú¬ıøÚº ˜Ó¬˜ ‡¬ı˛ø√ ’Ú±¬ı·œ ‡”√˜ ’˜M√√± Ù¬—À√, ˜Ó¬˜ ‡¬ı˛± Δ˘¬ı˛·± ˘±˚˛Ú±·œ
˘±˝◊›— ‡¬ı˛± Î◊¬»˘fl¡˝◊- ˝√√!¡œ ÷ø˙— ‰¬»¬Û√± ˜‰≈¬ ›~fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’˙±¬ı± ›˝◊Ú±
˘±fl¡¬Û·œ ’Ú±¬ı± Ù¬±›¬ı˛fl¡˝◊º ˘±˚˛Ú± ’ø¸ Œ·±Úø¬ı˛’±·± ¬Û”iß± ˘±˝◊›— Î◊¬»˘fl¡¬Û¸≈
˚˛±›¬ı˛fl¡˝◊º ˜ø¸·œ ˘±À˚˛—¬ıø√ ˝√√fl¡øÓ¬ißø¬ı˛¬ı± ’Úœ ’≈√ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± ŒÓ¬ÃÀ¬ı˛±˝◊√¬ıøÚ,
Ú»S¬ıø√ STD ’ø¸Ú± ’„√√±—‡±Î◊¬·œ ’Ú±¬ı± ›˝◊¬ı˛M≈êÚ± ‡≈À√±— Ôœ·øÚº
3º Ó¬±øfl¡˚ ø¸øÙ¬ø˘¸ [Syphilis]– ˘±˚˛Ú± ’ø¸ ’˝√√±Ú¬ı√± ø¬Û#¡± øÙ¬Ú≈—·œ
˝◊øf√± Ú»S·± ‰¬œÚ¬ı±μ± ‰¬±Ô»¬Û± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡˝◊º ˜Ó¬˜ ’ø¸√± Δ‰¬Ú± Ù¬±›√¬ıøÚÚ± ˘±˚˛Ú±
¬ÛÀflv¡ ˝√√±˚˛¬ı≈√ ’Ú±¬ı± ˜˙±Ú± ‡„√√Ê√À√º ’Ú±¬ı·œ ˜˝√√œ#¡± ‰¬„√√‡Ë¬ı± ˜Ó≈¬— Ú≈ø˜» 9
øÚ√·œ 90 øÚ øÚ Ù¬±›¬ı·œ ˜Ú≈—√± Δ‰¬Ú± Ù¬±›¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡˝◊ ’˜ø√ ˜˙± ¬Û”•ß˜Mê±
„√√±—˙„√√ „√√±„√√¬ı± ˜¬Û±fl¡ ˜‰¬± ˜‰¬± ›˝◊Ú± Œ‰¬±—ÀÔ±flv¡fl¡˝◊º ˘±˚˛Ú± ’ø¸ ˘±À˚˛—¬ı√±
˝√√fl¡øÓ¬Úø¬ı˛¬ı± ˜œ˙fl¡ ’Úœ ’≈√ ¬Û”iß± Œ˚˛—ø˜iß¬ı± Ó¬±˝◊, ’≈√·± ’Úœ ’≈√ ’Ú±¬ı±
Ù¬»øSÙ¬±›¬ıø√ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± ˚˛±À√º fl¡ø¬ı˛&•§√± ’ø¬Ûfl¡¬Û± „√√±—˙„√√-„√√±„√√¬ı± ˜¬Û±fl¡ø˙—
’≈√ ø¬Û#¡± Δ˘¬ıÚ± Î◊¬¬ı± Ù¬—√¬ı± ˚˛±˝◊, ’≈√Ú± ’Ú±¬ı·œ ÷ Œ˘Ã¬ı˛·± Œ˚˛—˘¬ı± ˜Ó¬˜√±
Ú±ø¬ı˛¬ı± ˘±˚˛Ú±·œ ˜˙fl¡ ‡„√√·øÚº Ó¬±øfl¡ Ô≈—¬ı·œ ˘±˚˛Ú± ’ø¸ ˜Ó¬˜ ‰¬±Ú± Œ˚˛—À˝√√Ã^¬ıø√
Ó≈¬—·œ ¬Û≈øk√± ˚˛±•ß± ‡≈À√±— ÔœøÚ—„√√±˝◊øÚº ˜ø¸Ú± ÔÀ•ú±˚˛·œ ˘±˚˛Ú± ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º
˘±˚˛Ú± ’ø¸Ú± Œfl¡±!¡œ ŒÔ±¬Û Œ˙±fl¡‡Ë¬ıø√ ˜≈√·œ Ù¬˘ ›˝◊Ú± fl¡±Î◊¬·Ú¬ı±, ª±‡˘ ‡Ú¬ı±
„√√˜√¬ı± ’˜ø√ ‡3±˚˛·± ˜œ˜±iß√¬ı± ˜œ˙fl¡ ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º Ú≈¬Ûœ·œ√Ú±, ˜±·œ Œ¬Û±fl¡øS¬ı±
’„√√±—√± ˘±˚˛Ú± ’ø¸ ‰¬„√√ø‡¬ı√·œ ’„√√±— Œ¬Û±fl¡¬Û√·œ Œ˝√√ÃÚ± ‡3±˚˛·± ˜±iß√¬ı± ›˝◊Ú±
Œ¬Û±flv¡fl¡¬Û± ˚˛±˝◊º Ó¬±øfl¡ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± ˘±˚˛Ú± ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÚÃø¬ı˛Õ„√√√± ˘±À˚˛—À˝√√Ã¬ı˛¬ıø√
˜¬Û”— Ù¬±Ú± Ù¬˝√√Ú¬ı± „√√•úœº
STD/STI øÔ—Ú¬ı·œ ¬Û±Õ•§ø˙—–
1º ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı·œ Ô¬ıfl¡ ’ø¸ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± ˚˛±¬ı± ˜œ ˜˙œ— ˚˛±•ß± ¬Û±„√√ÀÔ±Mê¬ı±– STD/
STI ·œ ˘±˚˛Ú± ˚˛±•ß± ˙Àμ±øflv¡¬ıø¸ ˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± ˜œ ˜˙œ— ˚˛±•§√·œ ŒÔ±fl¡¬ÛøÚº
2º øÔ—¬ı± ˚˛±¬ı± Œ¬Û±» ˙œøÊ√iß¬ı±– Œfl¡±Àμ±˜ ˙œøÊ√iß¬ı˛¬ıø√ STD/STI øÔ—¬ı√± ˜ÀÓ¬—
›˝◊·øÚº
3º ˜˙±·œ ª±‡˘ Œ˝√√±—À√±fl¡¬Û±– STD/STI ·œ ‡”√˜, ˘±˝◊›—Úø‰¬—¬ıø¸ ‡„√√≈√Ú±
˜˙±·œ ª±‡˘ Œ˝√√±—˘¬ıø√ ˜Ó¬˜ ÔœLö√Ú± Î¬±Mê¬ı˛¬ı≈ Œ˚˛—˝√√~·± ˘±˚˛Ú± ˜˙fl¡ ‡„√√¬ı·±
Œ˘±˚˛ÚÚ± ˜≈√ ˘±À˚˛—≈√Ú± Ù¬˝√√iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı√± ˜ÀÓ¬— ›˝◊·øÚº
˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ø˝√√√±fl¡ ‡¬ı˛±–
˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ø˝√√√±fl¡ [^·] ‡¬ı˛ø√ ø˝√√À¬ı˛±˝◊Ú [Heroin] , ›ø¬Û˚˛˜
[Opium], Œ˜±øÙ¬«Ú [Morphine], Œfl¡±Àfl¡˝◊Ú [Cocain], Œ˜ø¬ı˛Ê√≈ª±Ú± [Mari-
juana], ˝√√±˙œ¸ [Hashis] ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ˜À‡±˚˛ ’ø¸ ’Ú±¬ı± ‡±„√√¬ı± „√√˜˝√√Ú¬ı±
’˜ø√ ˝√√fl¡‰¬±— ¬Û„√√Ô˝√√Ú¬ı± ø˝√√√±fl¡ø˙—øÚº ˚˛≈ Ôfl¡¬Û±, ‰≈¬¬ı˛n∏¬Û- ø¬ıÎ¬ˇœ Ôfl¡¬Û±, ·?± Ôfl¡¬Û±,
fl¡±øÚ ‰¬±¬ı± ’ø¸Úø‰¬—¬ı¸≈ ˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ø˝√√√±fl¡ Ôfl¡¬Û±-‰¬±¬ı&•§øÚº Δ˝√√Ú¬ıœ Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı±
„√√•§± ˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ^·, ˚˛≈, ‰≈¬¬ı˛n∏¬ÛÆø‰¬—¬ı± Œ¬Û±»˙fl¡ø˙— ’ø¸¬ı≈ ë¸¬ıÀ©Ükí [Substance],
˝√√±˚˛Ú± ‡„√√ÕÚº Œ¬Û±»˙fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı¬ı≈ ˝◊—ø˘˙Ó¬± Substance Abuse ˝√√±˚˛Ú±
‡„√√ÕÚº
’Ú±¬ı± Ù¬Ú¬ı± ˙œøÊ√iß¬ı± ø˝√√√±fl¡ [Drug]–
˜œ ’˜·œ ˝√ √ fl ¡‰¬±—·œ ’˜¸≈ — ˝◊ ø f·œ Ô¬ıfl¡ Ú»S·± ª±‡˘·œ
˜›—Œ˝√√±—À√±fl¡˝√√Ú¬ı± „√√•§± Œ¬Û±» ’˜¬ı≈, ë^·í Ú»S·± ëø˝√√√±fl¡í Œfl¡Ã˝◊º
ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı± [Drug Abuse]–
’Ú±¬ı± Ù¬Ú¬ı± Î¬±Mê¬ı˛·œ ø˝√√√±fl¡¬Û≈ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı·œ ˜›— ‡¬ı˛± ˜‡±√±
¬Ûœø¬ı˛–
‰¬±— Œ˝√√iß± ‰¬±¬ı±– Î¬±Mê¬ı˛Ú± ¬Ûœ¬ı± ø˝√√√±fl¡ ’≈√ Î¬±Mê¬ı˛Ú± ˝√√±˚˛¬ı√·œ Œ˝√√iß± ‰¬±¬ı˛¬ı√œ ˜≈√
ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ‰¬±¬ı± ˝√√±˚˛¬ı≈√øÚº ‡”√˜ ›˝◊Ú±, ø˝√√√±fl¡ ’˜± ø˜ø˘¢∂±˜ 2 √— ‰¬±› ˝√√±˚˛¬ı˛·±
ø˜ø˘¢∂±˜ 10 ‰¬±¬ı˛¬ıø √˜≈√ ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı± [Drug Abuse] Œfl¡Ã˝◊º
Œ˝√√iß± ŒÓ¬±˚˛Ú± ‰¬±¬ı±– ‡”√˜ ›˝◊Ú±, Î¬±Mê¬ı˛Ú± Ó≈¬•°˜√±˝◊√± ’˜≈Mê— ‰¬±› ˝√√±˚˛Ú± ¬Ûœ¬ı±
ø˝√√√±fl¡ ’≈√ ’˜≈Mê·œ Œ˝√√iß± ŒÓ¬±˚˛Ú± ‰¬±¬ı˛¬ıø√ ˜≈√¸≈ ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı± [Drug
Abuse] Œfl¡Ã·øÚº
˜Ó¬˜ Œ˝√√iß± ‰¬±¬ı±– ‡”√˜ ›˝◊Ú±, Î¬±Mê¬ı˛Ú± Ô± ˜‡±˚˛ ’˜± ‰¬±› ˝√√±˚˛¬ı˛·± ˜≈√√·œ
˜Ó¬˜ Œ˝√√iß± ‰¬±¬ı˛¬ıø√ ˜≈√¸≈ ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı± ˝√√±˚˛·øÚº
›ißÕÓ¬ÚÚ± ˙œøÊ√iß¬ı±– ‡”√˜ ›˝◊Ú±, Î¬±Mê¬ı˛Ú± ’Ú±¬ı≈√ Ó”¬˜˝√√iß¬ı± Ú»S·± ÷—Ú±
Œ¬Û±O±≈√Ú± Δ˘˝√√iß¬ı± ¬ÛœÀÊ√Ã ˝√√±˚˛≈√Ú± ˝◊¬ı± ø˝√√√±fl¡ ’≈√·œ ˜UM√√± Gardenol Œfl¡Ã¬ı±
Œ˝√√fl¡ ‰¬±¡ı√± ¬Û„√√Ô≈√Ú± :±Ú ˜±„√√·√¬ı±, Ô≈Ú± ˜˙± ’≈√ fl¡iß± Úœflv¡!¡√¬ı± ø˝√√√±fl¡ ’≈√
¬ÛœÊ√¬ı˛¬ıø√ ˜≈√ ‡≈À√±—ÔœøÚ—„√√±˝◊ ›˝◊¬ı± ø˝√√√±fl¡¬Û≈ ›ißÕÓ¬ÚÚ± ˙œøÊ√iß¬ı± Œfl¡Ã·øÚº
›ißÕÓ¬ÚÚ± ø˝√√√±fl¡ ˚˛±Úø˙iß¬ı±– ’˜√·œ Œ˝√√iß± ˚˛±iß¬ı˛·± ‰¬±·√¬ı± ø˝√√√±fl¡
Œ˙•§√± Î¬±Mê¬ı˛·œ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ˚˛±›√Ú± ¬Û—À˙˜ Œ˙•°¬ıø√ ˜≈√ ›ißÕÓ¬ÚÚ± ø˝√√√±fl¡
˚˛±Úø˙iß¬ı± ˝√√±˚˛¬ı≈√ ›˝◊º ‡”√˜ ›˝◊ Ú±, ÷—Ú± Œ¬Û±O±≈√Ú± Ó”¬•ß¬ı± ø˝√√√±Mê± ‡¬ı˛± Œ˝√√iß±
fl¡±ißÚ¬ıøÚ ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± ˚˛≈ ˚˛±Úø˙μ≈Ú± ¬ÛœÔflv¡¬ıø√ ˜≈√ ø˝√√√±fl¡ ›ißÕÓ¬ÚÚ±
˙œøÊ√iß¬ı± Œfl¡Ã·øÚº
’±˝◊iß± ˚˛±√¬ı±-ø˝√√√±fl¡ ˙œøÊ√iß¬ı±– ’±˝◊iß± ˚˛±√¬ı± ø˝√√√±fl¡ø˙—, ‡”√˜ ›˝◊Ú±, ¬ıËªÚ ¸≈·¬ı˛
[Brown Sugar], Œ˜ø¬ı˛Ê√≈ª±Ú±, ·?± ’˜¸≈— ˚˛≈ Úø‰¬—¬ı± ˙œøÊ√iß¬ıø¸ ø˝√√√±fl¡ ˘±iß±
˙œøÊ√iß¬ı± [Drug Abuse] Ú»S·± Œ¬Û±»˙fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı± [Substance
Abuse] ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Ú·øÚº
ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ıÚ± ›˝◊˝√Ú¬ı± ˜›—ø˙—–
[1] ø˝√√√±fl¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ıÚ± fl¡ø¬ı˛&•§± Ô¬ıfl¡ ‡¬ı˛¬ı≈ Ô≈Ú± ŒÓ¬Ã¬ı± Œ˝√√Ã˝√√~¬ı¸≈ ˜Ó≈¬—
Ó¬±¬ı˛fl¡¬Û√± Ô¬ıfl¡ø˙— ’≈√ ’˜≈fl¡ Ó¬¬ÛÔ˝√√ø~ ’˜ø√ ø˝√√√±fl¡ø˙— ’≈√Ú± ’fl¡±˚˛¬ı±
ŒÔ±fl¡˝√√ø~º
[2] :±Ú ˜±„√√≈√Ú± Ó”¬•ßœ—¬ı± Œ¬Û±fl¡˝√√ø~º
[3] ›ø¬Û˚˛˜ ‰¬±¬ı√√√± ¬Û„√√Ô¬ı&•ß± ¬Û„√√Ô≈√Ú± Œ˙—Ú± Ó¬±¬ı±-Î◊¬¬ıÚø‰¬—¬ı± „√√˜˝√√Àμº
[4] ‹À‡±˚˛ ‡3±˚˛Ú± Ó¬±ø¬ı˛¬ı±, Î◊¬ø¬ı˛¬ı±, ¬Û≈#¡œ—√± Ù¬±›ø¬ı˛¬ı± ’ø¸·œ ›ißÕÓ¬Ú¬ı√± Δ˘˝√√ø~º
˘±iß± ˙œøÊ√iß·Ú¬ı± Δ˝√√Ú¬ıœ Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± Œ¬Û±»˙fl¡ø˙—–
÷Ú‡»˘fl¡¬Û± ‰¬˝√√œ-˜Ó¬±—·œ Ú˝√√±ø˙—Ú± ˜˙±Ú± ’ÀÚÃ¬ı± ˜˝√√±› ‡„√√Úœ—-Œ˚˛—Úœ—¬ı√·œ,
˜˜±iß¬ıÚø‰¬—¬ı± ’ÀÓ¬±m± ˜œ›˝◊Ú± ÷Úø˙Ú¬ı√·œ Ú»S·± ˜˙±·œ Úœ—¬ı± fl¡±˚˛¬ı√·œ
Δ˝√√Ú¬ıœ Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı± „√√•§± Œ¬Û±»˙fl¡ fl¡˚˛±˜¬ı˛n∏˜ ˘±iß± ˙œøÊ√Õißº Œ¬Û±»˙fl¡ø˙— ’ø¸
‡”√˜ ›˝◊Ú±, Δ˜‡≈ ›˝◊Ú± ˙œøÊ√iß¬ı·œ ‰¬¬ı˛n∏¬Û, ø¬ıÎ¬ˇœ, ‰¬¬ı˛¸, ·?±, ˜˝√√œ ›˝◊Ú± Ô#¡¬ı·œ
fl¡± Œ˝√√Ú¬ı± ‰¬± Ú»S·± Œfl¡±Ù¬œ, ˚˛≈ , ˆ¬±„√√ ˝√√±m± ˙¬ı«Ó¬, ˜¬Û— ›˝◊Ú± ‰¬±Ú¬ı·œ &È¬fl¡±,
¬Û±Ú ˜¸±˘±, Δ‡øÚ, ø˝√√À¬ı˛±˝◊Ú ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ˝√√fl¡‰¬±—√± Δ˝√√Ú¬ıœ Ó¬¬ÛÆ±-Ó¬¬ÛÆ± Œ¬Û±fl¡˝√√Ú¬ı±
Œ¬Û±»˙fl¡ø˙— ’ø¸ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ıÚ± ’À¬ı˛±˝◊¬ı√± ˝√√fl¡‰¬±— ˚˛±•ß± Œ˙±fl¡˝√√ø~º ˜¬ı˛˜
’ø¸Ú± ÷Ú‡»˘øflv ¡ ¬ı± Ú˝√ √ ± À¬ı˛ ± ˘ø˙—Ú± Δfl¡À√ Ã Ú≈ — √ ¸ ≈ Œ¬Û±»˙fl¡ ˘±iß ±
˙œøÊ√ißÀ¬ı˛±˝◊√¬ıøÚº
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
¤ÀÎ¬±À˘¸k [Adolescence] – ˜œ›˝◊¬ı·œ ‰¬˝√√œ 10 √·œ 19 q¬ı±
Ù¬±›¬ı·œ ˜Ó¬˜¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸k
Œfl¡Ã˝◊º
¬Û≈…¬ıøÈ¬« [Puberty] – Ú≈¬Ûœ·œ ‰¬˝√√œ 10-14 Ù¬±›¬ı·œ
˜Ú≈—√± Ô±·œ Œ‡±„√√fl¡±¬Û ˘±fl¡¬Û±
˜Ó¬˜¬ı≈ ¬Û≈ … ¬ıøÈ¬« ˝√ √ ± ˚˛ Ú ± ‡„√ √ Õ Úº
¬Û≈ … ¬ıøÈ¬« · œ ˜Ó¬˜ Œ˚˛ Ã ¬ı˛ ¬ ıø√ ˜‰¬±
Œ¬Û±fl¡¬Û± ˚˛±¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜ ›˝◊¬ı˛¬ıøÚº
˜œ›˝◊ ˜¬Û” — Ù¬±¬ı± ˜Ó¬˜ [‰¬˝√ √ œ
18˚19] qø^¬ı± Ù¬±›¬ıø√ ˜‰¬±
Œ¬Û±fl¡¬Û± Ù¬ÀM√√º
˝√√fl¡øÓ¬iß¬ı± – ˝√√fl¡‰¬±—·œ ‰¬±À¬ı±fl¡˝◊øfø˙— øÓ¬iß¬ı±º
E· [Drug] – ˜œ ‡¬ı˛Ú± ˜˙±√± Ú≈—„√√±˝◊¬ı±, ˜˚˛±˝◊
fl¡±¬ı± Ù¬—Ú¬ı± ›˝◊Ú± Δ˜‡≈ Ôfl¡¬Û±,
˝◊ÚÀÊ√'Ú ŒÓ¬Ã¬ı± ’ø¸Úø‰¬—¬ı·œ
ø˝√√√±fl¡ø˙—¬ı≈ E· Œfl¡Ã˝◊º
Substance Abuse – ø˝√ √ À ¬ı˛ ± ˝◊ Ú , ›ø¬Û˚˛ ˜ , Œ˜±øÙ¬« Ú ,
Œfl¡±Àfl¡˝◊Ú, ˚˛≈, ‰≈¬¬ı˛n∏¬Û ’ø¸Úø‰¬—¬ı±
˜˚˛±˝◊ fl¡±¬ı± Œ¬Û±» ‰¬±¬ı±-Ôfl¡¬Û± ’ø¸¬ı≈
Substance Abuse [Œ¬Û±»˙fl¡
˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı±] Œfl¡Ã˝◊º
‹‰¬. ’±˝◊. øˆ¬ [HIV] – ˜œ›˝◊¬ı·œ ˘±˚˛Ú± „√√±fl¡ÀÔ±fl¡¬Û±
„√√•§·œ ¬Û±e˘ ˝√√Lö˝√Ú¬ı± ˚˛±•ß± fl≈¡¬m±
˜˝√ √ œ fl¡º (Human Immuno
Deficiency Virus)º
¤˝◊Î¬¸ [AIDS] – ˘±˚˛Ú± „√√±fl¡ÀÔ±fl¡¬Û „√√•§·œ ¬Û±e˘
˝√√Lö˝√Ú¬ı·œ øÙ¬ˆ¬˜ ’”√ ’ÀÓ¬±m√·œ
Œ˘Ã¬ı˛·± Acquired immune De-
ficiency Syndrome ‰¬„√√˘fl¡¬Û±
˘±˚˛Ú±·œ ˘±À˚˛—¬ı± Ó¬±¬ı˛¬ı± øÙ¬ˆ¬˜º
¤ÀÎ¬±À˘¸∞È¬ [Adolescent] – ¤ÀÎ¬±À˘¸k·œ ˜Ó¬˜√± Δ˘ø¬ı˛¬ı±
Ú˝√√±ø˙—¬ı≈ ¤ÀÎ¬±À˘¸∞È¬ Œfl¡Ã˝◊º
Adolescent Reproductive
and Sexual Health (ARSH) – ˜ÀÔ±fl¡ fl¡±¬ı˛ ø flv ¡ ¬ı± [˜˙±
÷Ú‡»˘fl¡ø˘¬ı±] Ú˝√√± ›˝◊¬ıø˙—Ú±
˜œ›˝◊ ˜¬Û”— Ù¬±¬ı± ˜Ó¬˜ Ù¬±›¬ı√± ˜˙±
’˜¸≈— øÙ¬Ú≈—·œ ˝◊øfø˙— Œ˙—Ú±
’Ú±-’À˚˛fl¡ ˚˛±›√Ú± Δ˘¬ı±º
¤¸. øÈ¬. øÎ¬. [STD] Sexually
Transmitted Diseases – ˝√ √ fl ¡øÓ¬iß ¬ ı√ · œ Œ˘ÃÚ¬ı˛ fl ¡¬Û±
˘±˚˛Ú±ø˙—º
˘±˝◊›— – ’Ú±¬ı± Δ˘¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜√± ˝√√fl¡‰¬±—√±
Ú±¬ı±, ‰¬œfl¡¬Û±, Ù≈¬¬ı˛œ Ô≈—¬ı±, Œ¬Û±•§±,
˝√√fl¡‰¬±—·œ ÿÚ˙± ‰¬±Ô»¬ÛÚø‰¬—¬ı±
Δ˘¬ı¬ı≈ ’Ú±¬ı± ’≈√·œ ˘±˝◊›— Œfl¡Ã˝◊º
Î¬±Mê¬ı˛Ú± ˘±˝◊›— Œ˚˛—˘·± fl¡¬ı˛•§±
˘±˚˛Ú±ÀÚ± ˝√√±˚˛¬ı≈√ ‡„√√˝◊º
÷ø˙— ‰¬»¬Û± – ˚˛≈— ˝√√±Ú¬ı±º
¤ø∞È¬¬ı±˝◊›øÈ¬fl¡ – ’Ú±¬ı·œ ˜˝√√œfl¡ øÔ—¬ı±, ˝√√±»¬Û± „√√•§±
ø˝√√√±fl¡º
‡3±˚˛·± ˜œ˜±iß√¬ı± – ’‰≈ ¬ •§ ± , ’Ù¬¬ı±, ª±‡˘ ‡Ú¬ı±
„√√˜√¬ı√·œ „√√±Î◊¬ø¬ı˛-ΔÙ¬ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı±º
ª±˝√√— –
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ARSH ·œ ’˙±—¬ı± ˜ø˜— fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] Ú˝√√± ›˝◊ø¬ı˛¬ı± ‰¬˝√√œ 10 √·œ 19 Ù¬±›¬ı·œ ˜Ú≈—√± Δ˘¬ı√± øÚ¬Û± ’˜¸≈—
Ú≈¬Ûœ¬ı≈ ˝◊—ø˘˙Ó¬± fl¡ø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡ÃÚ¬ıÀ·∑
[·] Ú≈¬Ûœ˜‰¬±ø˙—¬ı≈ ˜‰¬± Œ¬Û±fl¡¬Û± „√√•°·øÚ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛√·œ ‡„√√¬ıÀ·∑
[‚] Substance Abuse ›˝◊¬ı± ˚˛±¬ı± Œ¬Û±»˙fl¡ ’˜·œ ˜ø˜— ˝◊˚˛≈º
[„√√] STD ·œ ’˙±—¬ı± ª±Õ˝√√ø˙— ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‰¬] STI ·œ ’˙±—¬ı± ª±Õ˝√√ø˙— ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Â√] STD Ú Ú±¬ı± ˜œÚ± ¸˜±Ê√¬ı≈ øfl¡Ú¬ı˛•§·œ ˜¬ı˛˜ ¬Ûœ˚˛≈∑
[Ê√] STD ›˝◊¬ı± ˘±˚˛Ú± ’Úœ·œ ˜ø˜— ¬Ûœ˚˛≈º
[Á¬] ˚˛±•ß± ŒÚÃø¬ı˛Õ„√√√± ˘±À˚˛—À˝√√Ã¬ı˛¬ıø√ Î¬±Mê¬ı˛Ú± Ù¬˝√√Ú¬ı± „√√•§±, ˜Ó¬˜ ‰¬±Ú±
Œ˚˛—À˝√√Ã^¬ıø√ Ó≈¬—·œ ¬Û≈øk√± ‡≈À√±— Ôœ¬ı± ˘±!¡øÚ ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡¬ı˛•§±
˘±˚˛Ú±ÀÚ±, Ó¬±fl¡Î◊¬º
[¤û] ’Ú±¬ı± Ù¬Ú¬ı± ø˝√√√±fl¡¬Û≈ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı˛¬ıø√ ˜≈√ ˝◊—ø˘˙Ó¬± fl¡ø¬ı˛
Œfl¡Ã¬ıÀ·∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] Puberty ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] ¤ÀÎ¬±À˘¸k·œ ˜Ó¬˜√± Ú˝√√± ›˝◊ø¬ı˛¬ı± øÚ¬Û±-Ú≈¬Ûœø˙—·œ ˝√√fl¡‰¬±—·œ,
¬Û≈ø#¡—·œ ˜›— fl¡¬ı˛˜ ŒÓ¬Ã¬ıÀ·∑
[·] ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ ¬Û±μ˜ ’˜M√√— ¬Ûœ˚˛≈º
[‚] STD ˜ø¬ı˛‡!¡œ ˜ø˜— ¬Ûœ˚˛≈º
[„√√] Substance Abuse ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ¤ÀÎ¬±À˘¸k ¤Î≈¬Àfl¡˙μ± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ˚˛±›¬ıÀ·∑
[‡] ÷Ú‡»˘fl¡¬Û± ‰¬˝√√œ-˜Ó¬±—·œ ’¬ı˛±Ú¬ı± ª±‡À~±Úø˙—·œ ˜¬ı˛˜√± ˝◊˚˛≈º
[·] Œ·±Úø¬ı˛’± [Gonorrhoea] ’˜¸≈— ø¸øÙ¬ø˘¸ [Syphilis] fl¡œ
˘±˝◊›— ’˜¸≈— ˘±À˚˛—·œ ˜¬ı˛˜√± ˝◊˚˛≈º
Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı±
„√√±ø¬ı˛˚±˛ Úƒ¬ı˜ ˝◊À¬ıÀÓ¬±•§œ ø¸—˝√√
[„√√±ø¬ı˛˚˛±Ú¬ı˜ ˝◊À¬ıÀÓ¬±•§œ ø¸—˝√√ [1943-] ’±¸±˜·œ fl¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ¬ı˛±Ìœ¬Û≈¬ı˛

‡≈Ú√± Œ¬Û±fl¡˝◊º Œ·Ã˝√√±È¬œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛·œ ¤˜. ¤. øÚº ø˙˘‰¬¬ı˛·œ øÊ√. ø¸. fl¡À˘Ê√√±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬fl¡œ Œ˝√√Î¬ ’¬ı øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬ ’˜¸≈— ˆ¬±˝◊˙-øõ∂øk¬Û±˘ ›˝◊¬ı˛•úœº
˜¬ı˛iß±˝◊ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ Δ˘S¬ı¸≈ Œ˜·±øÊ√Ú fl¡˚˛±√± ’±øÈ¬«fl¡˘ fl¡˚˛± ŒÙ¬±„√√À‡Ë
’˜¸≈— Ó¬•ß˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—√¸≈ ˜˝√√±!¡œ ‡≈À√±˘ ˚˛±Î◊¬À‡Ëº
ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ’˝◊¬ıœÚ± ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±, ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú ª±Õ˝√√·œ
Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡Ù¬˜, Ó¬˜·√¬ı± ø˝√√¬ı˛˜, Ó¬ø•§·√¬ı± ˜œ˙fl¡, ø˙é¬±·œ ¬Û±μ˜ ’ø¸Úø‰¬—¬ı±
ΔÚÚø¬ı˛º ø˙é¬±·œ ¬Û±μ˜ø˙—·œ ˜Ú≈—√± ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√Ú± ˚˛±Ú¬ı˛¬ı± ˜œ·œ ›˝◊¬ı±
&Ì [Human value] ¬ı≈ ˜œÀ¬ı˛±Ú ’˜√·œ ˜œÀ¬ı˛±Ú ’˜√± ‰¬O˝√Ú¬ı¸≈ ˜¬ı˛n∏
›˝◊¬ı± ’˜øÚº ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì¬ı≈ Â√±Sø˙—Ú± ¶≥®˘, fl¡À˘Ê√ø˙—√± Ó¬˜ø˙Ú¬ı±
’˜¸≈— Œ˚˛±fl¡‡»¬Û¬ı≈ Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙ÚøÚ ¬Ûø~º Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜Ó¬˜√±Œˆ¬˘≈
¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± Δ˘¬ı˛fl¡¬Û·œ ˜¬ı˛˜ fl¡˚˛±¸≈ ¬Û≈ÀÔ±M≈êÚ± ΔÚÚø¬ı˛º]
¤Î≈¬Àfl¡˙Ú [ø˙é¬±] ˝√√±˚˛¬ıø¸ ¬Ûœ¬ı± ’˜¸≈— Œ˘Ã¬ı·œ ˜›—√± Ó¬ø•§¬ı± ’˜¸≈—
Ó¬˜ø˙Ú¬ı·œ ¬ÛÔ±¬ÛÓ¬± :±Ú¬ı≈ ˜œ ’˜√·œ ’ÀÓ¬±m± ’˜√± ø˙iß¬ıøÚº ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú
[education] ˝√√±˚˛¬ı± ª±Õ˝√√ ’ø¸ ˘…±øÈ¬Ú·œ ª±Õ˝√√ 'educere' ˝√√±˚˛¬ı√·œ ˘±fl¡¬ÛøÚº
˜ø¸·œ ’Ô«Ú± 'lead forth' ˝√√±˚˛¬ıø√ ë˜±—√± ˘˜øÊ√—¬ı±í ˝√√±˚˛¬ıøÚº ø˙é¬±·œ ¬ÛÔ±¬ÛÓ¬±
‡¬ı˛± Œ˝√√iß± :±Ú Δ˘¬ıÚ± ‡¬ı˛± ª±»Ú± :±Ú Δ˘¬ı¬ı≈ ˘˜øÊ√—˝◊º
Ó¬˜≈√Ú± Δ˝√√·√¬ı± ø˝√√¬ı˛˜ø√ ˝√√±˚˛øÚ—„√√±˝◊ Δ˘Ó¬Ú± ¬Û±fl¡-‰¬Î◊¬˝◊º ˜≈√ Œ˝√√ÃÚ-Œ˘±Ú‰¬»
›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊, Ô±Ê√Ú¬ıœ ›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊, ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì [human value] ›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊
ÚS·± ˜≈√ ’‰≈¬•§± Ô¬ıfl¡, ª±Õ˝√√ ’˜¸≈ ’Ç ˜˙œ— ›˝◊¬ı¸≈ ˚˛±˝◊, ˜≈√ Œ˜øÂ√Ú ’˜±
‰¬±˘±˝◊¬ı·œ ŒÈ¬fl¡øÚfl¡¸≈ ›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊ ÚS·± Ú≈—ø˙¬ı± ˜À‡±Ú ŒÔ±fl¡¬Û± ˚La ’˜± ø˙øÊ√iß¬ı√±
Δ˝√√-ø˙—¬ı± ›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊º
Ó¬ø•§ø¬ı˛¬ı± ˜œ˙fl¡ ’≈√·œ¸≈ Œ‡iß¬ı± ˜˚˛±˜ Δ˘º ˜øÓ¬fl¡‰¬±Ú± ˜Õ˝√√-˜ø˙Ú Δ˝√√¬ı˛¬ı±
›Á¬±Ú ¶≥®˘√±, fl¡À˘Ê√√± ’˜¸≈— ˚˛≈øÚˆ¬±ø¸«øÈ¬√± Ó¬ø•§¬ı± ˚˛±˝◊º Ó¬ø•§ø¬ı˛¬ı± ›Á¬± ’≈√
˜˜±-˜¬Û±, ˜˚˛±•§±-˜À‰¬ ÚS·± ˜¬ı˛n∏¬Û-˜¬Û±—¸≈ ›˝◊¬ı± ˚˛±˝◊º ˜ø¸√¸≈ ˜M√√Ú± fl¡Ú±&•§Ú±
¬Û±Î◊¬-Œ‰¬, ŒÈ¬ø˘øˆ¬˙Ú, ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡, ø¸ÀÚ˜± ’˜¸≈— ø˜Î◊¬øÊ√˚˛˜√·œ¸≈ :±Ú Œ˘Ã¬ı± ˚˛±˝◊º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ø¬ı:±Ú ’˜¸≈— ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√·œ ˚≈· ’ø¸√± ¸˜±Ê√Ú± ‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ
˜Ó¬±—√± ‡≈»˙± Δ˝√√¬ı±, ‡≈»¸≈-‡≈»˘±˝◊ ø˙øÊ√iß¬ı± Δ˝√√¬ı√± ŒÓ¬±—˝◊º fl¡±¬ı˛‡±Ú±·œ ŒÔÃ˜œø˙—,
Œ˝√√±ÀÈ¬˘·œ Œª˝◊È¬¬ı˛-Œª˝◊ÀÇø˙—, Œ¬ÛÀC±˘ ¬Û±•Ûfl¡œ ¤ÀÈ¬ÚÀÎ¬∞È¬ Ù¬±Î◊¬¬ı± ˝◊¬ı±, ¬Û±¬ı±
Δ˝√√¬ı± Ó¬±˝◊ ’˜¸≈— ’¬ı˛±˝◊¬ı± ’Ç ŒÓ¬Ã¬ı± „√√•§± Ó¬˝◊º ˜ø¸·œ ˜ÔMê± ’Ó¬•ßÚ± ø˙Ú-
Ú±˝◊¬ı˛¬ı± ˜œø˙—, ‡≈√˜ ›˝◊ Ú± Î¬±Mê¬ı˛, ˝◊ø?øÚ˚˛±¬ı˛, Î¬±À˚˛øÈ¬ø˙˚˛±Ú, ¬ı±˝◊›À˘±øÊ√©Ü
’ø¸Úø‰¬—¬ı¸≈ ’ª±—¬ı± Ô±!¡œ øÎ¬ø¢∂Úø‰¬—¬ı± Ù¬—¬ı± Ó¬±˝◊º ’≈√·± ’˝◊¬ı±, ˘±˝◊À˚˛fl¡¬Û±,
Ê√À·±˝◊-÷Õ˙ ŒÓ¬Ã¬ı± ’ø¸Úø‰¬—¬ı¸≈ ˜À‡±˚˛Ú± ˜À‡±˚˛·œ ø˝√√¬ı˛˜ø˙—≈√√± ’Ó¬•ßÚ±
Δ˝√√øÊ√Ú-‡„√√øÊ√f¬ıø√ ¸˜±Ê√, ¸—¶¥®øÓ¬ ‰¬±Î◊¬‡»˝√√Ú¬ı√± ˜±—øÊ√Ú Ô±¬ı± ª±Ú± ŒÔ±fl¡˝◊º
’˚˛±•§± Δ˘¬ı±!¡œ ø˙é¬±·œ ¬ÛÔ±¬ÛÚ± Δ˘¬ı±!¡œ Ú±·ø¬ı˛fl¡ ‡≈ø√—¬ı≈ ˝◊¬ı± ’˜¸≈— ¬Û±¬ı±
„√√˜˝√√iß¬ı± ˙œ˘-˘±—˝◊ ’˜¸≈— ŒÈ¬ø#¡Àfl¡˘, ¸±˝◊ø∞È¬øÙ¬fl¡ ’˜¸≈— ’±øÈ¬«ø©Üfl¡ ª±fl¡«
ŒÓ¬Ã¬ıø˙—·œ¸≈ ŒCøÚ— Ù¬—˝√√iß¬ı± ŒÔÃ¬ı˛±— Ô˜˝◊º
ø˙é¬±·œ ¬ÛÔ±¬Ûfl¡œ ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ¬Û±μ˜ ’˜Ú± ¸˜±Ê√·œ ‡3±˝◊ ˜±˚˛±•ß± ˚˛±Ú¬ı˛¬ı±
ª±Ù¬˜, Ô±Ê√¬ı±, ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì¬ı≈ Ó≈¬—·œ ˜œÀ¬ı˛±Ú-√± ˜Ô— ˜Ô— ›˝◊Ú± ‰¬O˝√√Ú¬ıøÚº
˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì¬ı≈ ˜Ô— ˜Ô— ‰¬O˝√√Ú¬ı± Ó¬±¬ı˛¬ıø√ &Ì [Value] fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ‡„√√¬ı± Ó¬±˝◊
’˜¸≈— ˜≈√ fl¡¬ı˛•ß± Œ˚˛±fl¡‡»fl¡øÚ ˝√√±˚˛¬ı¸≈ Ó¬•§± Ó¬±˝◊º ˜≈√¬ı≈øÚ Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú
˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸º
˜Ó¬±— ’ø¸√± ‹À‡±˚˛Ú± øÚ—ø˙—·√¬ı± ª±Ù¬˜ ’˜ø√ Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú
˝√√±˚˛¬ıø¸ ˝◊‰¬˜ ‰¬•ß± ÚœøÓ¬:±Ú Ó¬±fl¡ø¬Û-Ó¬ø•§¬ı± ÚÀM√√ º ë˜≈√ ŒÓ¬Ãí ÚS·± ë˜≈√
ŒÓ¬Ã·Ú≈í ˝√√±˚˛Ú± ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ¬Ûœ¬ı·œ ˜Ó¬ø•§ ’≈√ ÚÀM√√ º Â√±Sø˙—√± Œˆ¬˘≈ ˝√√±˚˛¬ıø√
˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì ‡„√√˝√ Ú¬ı± ˝√√±˚˛¬ıø¸ Ó¬ø•§¬ı·œ ¬ÛÔ±¬Û [teaching process]
√·œ Ó¬˜ø˙Ú¬ı·œ ¬ÛÔ±¬Û [learning process] ·± Œ˝√√i±ß ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº ¸—¶¥®øÓ¬·œ
¬Û¬ı˛•Û¬ı˛±√·œ ‹À‡±˚˛Ú± ’Ù¬¬ı± ’˜¸≈— Ù¬M√√¬ı± &Ì fl¡˚˛± Ù¬—˝◊º ˜≈√·œ ˜Ú≈—√·œ
‹À‡±˚˛Ú± Ù¬M√√ ¬ı¬ı≈ Ô±À√±!¡øÚ ’≈√·± ’Ù¬¬ı¬ı≈ Œ˘Ãø˙Ú·øÚº Â√±Sø˙—Ú± Ê√±øÓ¬·œ
›˝◊¬ı± ¸—¶¥®øÓ¬·œ ¬Û¬ı˛•Û¬ı˛±√·œ fl¡ø¬ı˛Ú± ’Ù¬¬ıÀÚ± ’˜¸≈— fl¡ø¬ı˛Ú± Ù¬M√√ ¬ıÀÚ±
˝√√±˚˛¬ı≈√ ‡„√√Ú¬ı± Ó¬•§± Ó¬±˝◊º ’Ù¬-Ù¬M√√ ‡Ú¬ı± „√√•§·œ ˙øMê ’ø¸ø√ Œˆ¬˘≈
¤Î≈¬Àfl¡˙iß± ¬Ûœ¬ı˛!¡√¬ıøÚº Ó¬À˙—¬ıø√ ˜ø¸&•§± ø˙é¬±ø√ ’„√√±—ø˙—Ú± ¶≥®˘
fl¡±ø^Õ„√√√·œ ˚˛≈˜√·œ Ù¬—¬ı± Œ˝√√Ã˝◊º
’ø¸&•§± ˜œ›˝◊¬ı·œ &Ì¬ı≈ „√√±fl¡-Œ˙Ú¬ı± ’˜¸≈— ˘≈-Œ˝√√iß± Œ˚˛±fl¡‡»¬Û·œ
ø˙é¬±·œ ¬Ûø¬ı˛— ’ø¸ø√ ¤ø¬ı˛À©Ü±È¬˘·œ ˜Ó¬˜·œ fl¡ø•úÎ◊¬øÚøÈ¬ ¶≥®˘ø˙—√·œ Œ˝√√Ã¬ı˛≈√Ú±
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ŒÚÈ¬-ª±øfl¡«— ˚≈· ’ø¸·œ flv¡±˙¬ı˛n∏˜ Ù¬±Î◊¬¬ı± ‰¬O≈√Ú± ˘±fl¡ø˘º ’≈√ ›˝◊¬ı˛¬ıø√
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ’˜≈fl¡ Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú ˜ÀÔÃ Ó¬±ø¬ı˛¬ı± fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑
ø˙é¬± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜œ ’˜Ú± ˜œ ’˜√± :±Ú¬ı≈ ø˙iß¬ıøÚ ˝√√±˚˛Ú± ¬ÛÚ‡À¬ı˛ ˝◊—ø˘˙
øÙ¬À˘±À¸±Ù¬±¬ı˛ È¬˜±¸ Œ˝√√±¬ıƒ¸ Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛•úœ- 'Knowledge is power' :±Ú ˝√√±˚˛¬ıø¸
˙øMêøÚº ˙øMê ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± ˜›— ’˜± Ú»ÀS ’˜√± ˜œ ’˜¬ı≈ ’ÀÓ¬±m± ’˜Ú± ‡≈≈√˜
‰¬iß¬ı± Œ˝√√±»ÕÚº ’¸≈•ß± ˜œ fl¡±„√√˘≈¬Û ’˜Ú± ’ÀÓ¬±m± fl¡±„√√˘≈¬Û ’˜·œ ›˝◊Ê√¬ı±
˜»¬Û√± :±Ú¬ı≈ ø˙øÊ√i¬ß ı± ˜Ó¬˜√± ˜≈√ ’À˜±»¬Û± ›˝◊¬ı˛fl¡˝◊º ¬Û‘øÔ¬ıœ ˙œÚ-Ô≈—Ú± ø˙é¬±·œ
ÚœøÓ¬ fl¡˚˛±, ¬ÛÔ±¬Û fl¡˚˛± ¬Û≈ÀÔ±#¡À‡Ë ’˜¸≈— Ô¬ıfl¡ ›˝◊Ú± ¬Û±—ÀÔ±#¡À‡Ëº ˜≈√·œ
˜Õ˝√√Ú± Ú≈—„√√±˝◊-˚˛±˝◊Ù¬Ú± , ’ª±»-’¬Û± Δ˘Ó¬Ú± ¬ÛÚ¬ı± ˜œ fl¡±„√√˘≈¬Û ’˜·œ ˜˙œ—
Œ˝√√Ú·»˘Àflv¡- Δ˘¬ı±fl¡ ’˜·œ ˜Ú≈—√± ÚS·± Δ˘¬ı±fl¡ ˜˚˛±˜·œ ˜¬ı˛Mê±º ø˙é¬±·œ
:±Ú¬ı≈ ˚˛±•ß± ‡≈¬ı˛¬ı± ’Ô«√± ˜¬Û±ÚÀÔ±—·œ ›˝◊¬ı± Ú≈—„√√±˝◊ ˚˛±˝◊Ù¬¬ı·œ, Œ˙»¬Û±-‰¬±¬ı±
˜¬ı˛±— fl¡±˝◊¬ı·œ ˜±˚˛Õ·√± ø˙øÊ√iß¬ı˛Àflv¡º ŒÓ¬Ã˝◊&•§¸≈— ˜œÀ¬ı˛±Ú fl¡˚˛± fl¡˚˛± ‰≈¬˜≈√Ú±
˘±#¡¬ı± &Ìø˙— ’¬Û”Ú¬ı± ’˜¸≈— ø˝√√—ø˜iß¬ı·œ ª±‡À~±Ú, ’À˙—¬ı±-’‰≈¬•§± „√√±#¡±
‰¬»¬Û±, ¬Û≈fl¡À‰¬˘ øÓ¬—¬ı±, ¬Û≈fl¡À‰¬˘ Œ˙—¬ı±, ŒÓ¬±‡±˚˛Ó¬±¬ı·œ ¬Û≈fl¡À‰¬˘ Œ‰¬μ¬ı± ’˜¸≈—
’ÕÓ¬ ’ÕÓ¬ ’Ù¬¬ı± ˙±Ê√»¬-Œ˘±Ú‰¬»ø˙—¬ı≈ ø˙é¬± ¬ı…¬ı¶ö±Ú± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ˜„√√±˘ ¬Ûœ¬ı·œ
˜UM√√± ˜≈√ø˙—ø√ ˜˙±Ú± ’≈√˜ ›˝◊Ê√¬ı˛!¡øÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘ÃÚ¬ı&˜ ŒÓ¬Ãø¬ı˛º
¬Û‘øÔ¬ıœ·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘±˜±˚˛√·œ ‹À‡±˚˛Ú± Î◊¬¬ı± Ù¬—˝◊ ˜≈√ø√ ’‡iß¬ı± ŒÔÃÀ√±fl¡
‡¬ı˛Ú± ˜œ›˝◊¬ı·œ ¸ˆ¬…Ó¬± ’˜¸≈— ¸—¶¥®øÓ¬√± ’„√√fl¡¬Û± Ù¬—Ú± ’À˝√√±—¬ı± ¬Û≈¬ı˛fl¡˝◊º
˜≈√·œ ˜Õ˝√√Ú± ˜œ›˝◊¬ı·œ ¸ˆ¬…Ó¬± ’˜¸≈— ¸—¶¥®øÓ¬√± ’„√√fl¡¬Û± Ù¬—Ú± ’À˝√√±—¬ı± ¬Û≈¬ı˛fl¡˝◊º
˜≈√·œ ˜Õ˝√√Ú± ˜œ›˝◊¬ıÚ± ‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ ˘•§œ√± ‰¬»‡»ø˘ ÚS·± ‰¬±Î◊¬Ô¬ı·œ ˜±˚˛Õ·√±
fl≈¡˜ÕÔº ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± ŒÔÃÀ√±fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√± ’˝√√±Ú¬ı± ›˝◊Ú± ¬ÛÚ¬ı± ˚˛±¬ıø√ ˝◊μ±ø©Ü™À˚˛˘
ø¬ı˛À¬ı±˘≈˙ÚøÚº ø¬ı˛À¬ı±˘≈˙Ú ’ø¸Ú± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˚≈·fl¡œ Ú≈—„√√±˝◊ ˚˛±˝◊Ù¬Ú± ¬Û±Ú¬ı·œ Œ¬Û±»Ú±
˜¬ı˛±— fl¡±˚˛¬ı˛¬ı± ‰¬±Î◊¬‡»˘øflv¡¬ı± ¸˜±Ê√ ’˜·œ ŒÔ±„√√ ˘±Î◊¬Ú± ¬˝√√±—ø¬ıÀ¬ı˛º ’≈√·± ˜±˚˛Õ·
’˜À¬ı˛±˜√Ú± ˜±À˘˜·œ ˜œø˙—·œ ’À‰¬Ã¬ı± ˙¬ı˛n∏fl¡ ’˜¬ı≈ Δ˘Ó¬ ˘±˝◊¬ı˛¬ı±, ‰¬±¬ı± Ù¬—√¬ı±
’˜¸≈— ˙¬ı˛n∏fl¡ Ô≈—√¬ı·œ ‡±˚˛±M√√± Ô±√ø¬ıÀ¬ı˛º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± ‡≈˜±— ‰¬±Î◊¬ø˙~fl¡¬Û± ’ø¸ø√ ˜œ›˝◊¬ıÚ± Ú≈—„√√±˝◊
˚˛±˝◊Ù¬± ˜¬ı˛±— fl¡±˝◊Ú± ‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ ˘•§œ√± ‰¬„√√ø˙Ú¬ı·œ Ó¬±—fl¡fl¡ ’˜øÚº ŒÓ¬Ã˝◊&•§¸≈—
˜ø¸¸≈ ˜œ›˝◊¬ı·œ ›˝◊¬ı± &Ì¬ı≈ ŒÔ±˚˛Ú± Ú±fl¡μ± ΔÔÀ√±fl¡˘•úœº ŒÔ±»-Œ˜„√√¬ı±
¬Û≈fl¡À‰¬˘¬ı≈Ú± ˜˜˘ ˝√√Lö˝√~·± Úœ—√± ˝◊ÀLö±fl¡˘•úœ ’≈√·± ÷Ôfl¡-÷¬ı˛±—¬ı≈Ú± ˜±—√±
˝◊Ú‡»ø˘º
ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ ‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬ÛÚ± ’˜≈fl¡¸≈ ˜œ›˝◊¬ı± ¬Û≈øk·œ ¬Û±μ˜ ’˜¸≈— ’Ù¬¬ı±
¬Û≈øk-˜À¬ı˛˘·œ ¬Û±Õ•§ø˙— ’Úœ¬ı≈ ˜±À˚˛±#¡Ú± ŒÔ—·±˚˛Ú˝√√ø~º Œ‡±„√√Ô±— ‡≈ø√—·œ
˜œ›˝◊¬ıÚ± ‡ÚÀ√±fl¡-‡ÚøÊ√Ú ŒÓ¬ÃÚ„√√±˝◊ ø˝√√¬ı˛˜ø˙— ŒÔ—Úø¬ı˛, ‡≈√˜ ›˝◊Ú±, ˜œ›˝◊¬ıÚ±
Œ˝√√iß Ù¬¬ı± &Ì·œ ˜±˚˛Õ·√± ‰¬„√√ø˙Ú·^± ÚS·± Ú±ÕÔ≈√Ú± ‰¬»fl¡^± ˝√√±˚˛¬ıø¸√± øÚ—øÊ√—-
˜±—øÊ√—Ú˝√√ø~º ’ø¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜·œ ¢∂œfl¡ √±˙«øÚfl¡ø˙— ¸ÀSêøÈ¬¸, õ≠…±ÀÈ¬± ’˜¸≈—
¤ø¬ı˛À©Ü±È¬˘Ú± ˘±Î◊¬¬ı˛•úœ ˜≈√ø√ √±˙«øÚfl¡Ó¬Ú± øÚ—ÀÔÃ ›˝◊·√¬ıøÚº ‹À‡±˚˛·œ Δ˘¬ı±fl¡
ˆ¬±¬ı˛Ó¬-Ó¬¸≈ ’À˙±fl¡, ¬ı≈X, ø¬ıÀ¬ıfl¡±Úμ, ·±gœÚ± ¬Û≈øk·œ Œ‰¬„√√ÀÊ√˘ Ó¬±Ú¬ı·œ ¬Û±Õ•§·œ
˜˜±—√± ¬Û≈øk·œ &Ìø˙—·œ ˜Ù¬˜ ¬Ûœ¬ı˛•úœº
|œ¬ı˛±˜fl‘¡¯∏û ¬Û¬ı˛˜˝√√—¸À√¬ıÚ± ¬Û≈fl¡‰¬±fl¡ Ó¬±Ú¬ıÚ± ¬Û±μ˜ ›˝◊¬ı± ø˙é¬±¬ı≈ ˜˜˘
¬Ûœ¬ı˛˜À√º ¬Û≈fl¡‰¬±fl¡ Ó¬±Ú¬ı·œ ˜UM√√± Œ˘±˚˛Ú-øÓ¬ißÚ± ø˝√√—ø˜ißø¬ı˛¬ı± ˜œ›˝◊ø˙—¬ı≈ Ú≈—ø˙-
‰¬±iß¬ı± „√√•§± &Ì¬ı≈ Œ˚˛±fl¡‡»¬Û·œ Œ˜±» ˙Àμ±flv¡•úœº Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ¸¬ı˛fl¡±¬ı˛¸≈
Δ˘¬ı±!¡œ ‰¬±Î◊¬‡» ŒÔÃ¬ı˛±ø˙—·œ ˜Ú≈—√± Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú¬ı≈ ’˝√√±Ú¬ı± ˜Ù¬˜ ¬Ûœø¬ı˛º
’Ù¬¬ı± &ÌÀ‰¬Ú¬ı± ’˜¸≈ — Ô±fl¡ ª±—¬ı± ¸˜±Ê√ ¬Û≈ ¬ ı˛ # ¡¬ı± ¸¬ı˛ fl ¡±¬ı˛ Ú ± Œˆ¬˘≈
¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ√˜fl¡ Œõ∂±¢∂±˜ fl¡˚˛± ¬Û±˚˛‡»‡À¬ı˛º
¸˜±Ê√ ’˜·œ ‡3±˝◊√·œ ’Ù¬¬ıøÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘Ã¬ı˛¬ı± ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ú¬ı≈ ‡3±˝◊ ˜˚˛±˜·±
˙¬ı˛n∏fl¡ ˚˛±ø˜iß¬ı± ’ø¸ ø˙é¬±·œ ¬Û±μ˜øÚº fl¡ø¬ı˛&•§± ¸˜±Ê√ ’˜Ó¬Ú± ’‰≈¬•§± ‰¬»¬Û±,
Ú≈—ø˙Õ˝√√¬ı± ’˜¸≈— Œ¸¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı¬ı≈ ˚˛±√¬ı± ˙œ—Ô±√¬ı± ŒÓ¬ÃÀ√º ˜œ›˝◊¬ı·œ ›˝◊¬ı± &Ìø√
˘Ú±˝◊·œ ÚÀM√√, ˜±À˘˜ ¬Û”•§·œ ›˝◊¬ıøÚº ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± &Ìø˙— ’ø¸ ˜œ ‡≈ø√—˜Mê±
˙±À·±ißÚ± Δ˘¬ı˛¬ıøÚº ˜œ›˝◊¬ı·œ ›˝◊¬ı± &Ì ’˚˛±•§ø√ ’„√√±—ø˙—Ú± ˜À‡±˚˛Ú±
ŒÓ¬ÃÀÔ±¬ı˛fl¡¬Û± Ô¬ıMê± Î◊¬»ÀÔ±flv¡fl¡˝◊º ˜À‡±˚˛Ú± ’˜·± ’˜·± Ú≈—ø˙ÕÚ, ˙±ißø˜Õiß
’˜¸≈— ’˜·± ’˜·± ˙¬ı˛n∏fl¡ ˚˛±Úø˜Õißº ‰¬±fl¡˘±•§± ˝√√±˚˛¬ıø¸ Ê√œ¬ı ‡≈ø√—˜Mê± Ù¬±Î◊¬¬ı±
÷øÔ˘ ’˜øÚº ’≈√Ú± ‰¬±¬ı± ˜Ó¬˜√± Œ˚˛iß≈√Ú± ‰¬±ø˜iß¬ı± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜œ›˝◊¬ı·œ ›˝◊¬ı±
&ÌøÚº ŒÓ¬Ã˝◊&•§¸≈— ‰¬±fl¡˘≈fl¡ ˜≈μ≈Ú± ‰¬±¬ıø√ ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì ÚÀM√√º
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ¬Û‘øÔ¬ıœ ’ø¸√± ¬ı±Ê√±¬ı˛ ˙øMêÚ± ¬Û”•
ƒ ˜ß !¡œ ˜ÔMê± ‡≈√≈˜ ‰¬iß¬ı±
˘±#¡ø¬ı˛º ˜ø¸·œ ˙øMêø¸Ú± ˜œ¬Û”˜ ‡≈ø√—˜Mê± ø˝√√ø¬ı˛-ø˝√√√±√i¬ß ı·œ ÷øÔÚ ’˜± Œ¬Û±fl¡˝√√ø~º
ŒÓ¬ÃÀ· ˝√√±˚˛¬ı± ’˜·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ’ÀÓ¬±m·œ ’˜±—-’Ó¬± ŒÔ±fl¡˝√√~·± ¬ı±Ê√±¬ı˛¬ı≈ ˜˙±Ú±
‡≈√≈˜ ‰¬iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛fl¡˝◊º ˜ø¸&•§± øÙ¬ˆ¬˜√± ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ìø˙—·œ fl¡ø¬ı˛&•§± ‰¬ißÙ¬˜
Δ˘˝√√ÚÀ√º ˜ø¸ø√ ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√·œ ‰¬±Î◊¬‡» ˘•§œ√± ’À‰¬Ã¬ı± ’¬ÛÚ¬ı± ’˜øÚº ’¬ÛÚ¬ı±
’ø¸ Δ˘˝√√μÚ¬ı± ˙œÚ¬ı√± Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± Δ˘¬ı˛fl¡˝◊º
˜œ ‡≈ø√—√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ’±R:±Ú¬ı≈ ’‰≈¬•§± ˜±˚˛Õ·√± ˘˜Ó¬±fl¡ø¬Û¬ı± Ó¬±˝◊º
fl¡ø¬ı˛&•§± ’˜·œ ’¬Û±˜-¬Û±˜√± ‡Ú¬ı± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ø¬ı‰¬±¬ı˛˙øMê·œ ˜ÔMê± ŒÓ¬±—˝◊º
ø˙é¬±·œ ¬Û±μ˜ø√ ’Ù¬¬ı± &Ì¬ı≈ ˜˚˛±˜·± ˙¬ı˛n∏fl¡ ˚˛±ø˜iß¬ıøÚº ’≈√Ú± ’„√√±—
‡≈ø√—˜fl¡¬Û≈ ’˜¸— ˜œ ‡≈ø√—˜fl¡¬Û≈ ¬ÛÔ±¬Û ‰≈¬•ß± ˘˜Ó¬±fl¡¬Ûœ¬ı± Ó¬±˝◊, ˜˙±
˜˙±Ú± fl¡ø¬ı˛Ú± ’Ù¬¬ıÀÚ±, fl¡±iß¬ıÀÚ± ’˜¸≈— ‰≈¬˜˝◊¬ıÀÚ± ˝√√±˚˛¬ıø¸·± fl¡ø¬ı˛Ú±
Ù¬M√√¬ıÀÚ±, ˜±—øÚ—„√√±˝◊ÀÚ± ’˜¸≈— ‰≈¬˜√¬ıÀÚ± ˝√√±˚˛¬ıø¸·± Œ‡iß¬ı± ‡„√√¬ı± „√√˜Ê√Ú¬ı±º
Ó≈¬—·œ ‰¬±À¬ı˛±Ú-qÀ¬ı˛±Ú·œ√˜fl¡ ‹À‡±˚˛Ú± Ô¬ıfl¡ ˜˚˛±˜ ’˜± ŒÓ¬Ã¬ı˛•§± Ó¬±˝◊º
ø˝√√—¸± ’˜¸≈— ’¬ı˛±Ú¬ı± ’˜ø√ ’±˝◊Ú fl¡±˚˛¬ı± Ô¬ıfl¡ ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜·œ ˜˙œ—
Œ˝√√Ú·»˘fl¡ø˘º ’„√√±—ø˙—·œ ˜¬ı˛Mê± ø˝√√—¸±·œ ŒÔÃÀ√±fl¡ ’˜¸≈— ˜ÀÔ±fl¡ fl¡±¬ı± ˜Ó¬±—·œ
›˝◊¬ı± ’±˝◊Ú fl¡±˚˛¬ı± Ô¬ıfl¡¸≈ ŒÚ±—˜± ŒÚ±—˜·œ øÊ√ø¬ı˛ øÊ√ø¬ı˛ Œ˝√√Ú·»˘fl¡ø˘º ’ø¸&•§±
÷À‰¬˘ø¸Ú± ¸˜±Ê√√± Œ˝√√iß± ’˜±—-’Ó¬± ŒÔ±fl¡˝√√Ú¬ı√± ›˝◊ø¬ı˛º ’≈√Ú± ‹À‡±˚˛ ˝◊˙±Ú±
˝◊˙±·œ ª±‡˘ ¬Ûø¬ı˛—¬ı≈ ‰≈¬˜˝◊¬ı¬ı˛± ÚS·± ˘±ø~¬ı¬ı˛± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜Ú≈— UÚøÊ√iß± ‡Lö¬ı·œ
˜Ó¬˜øÚº ª±‡˘ Δ˘¬ı± ’˜¸≈— ø˜»À˚˛— ˙±Ú¬ı± fl¡±„√√¬ı≈Ú± ’˜≈fl¡˝√√iß± &Ì·œ ˜±˚˛Õfl¡√±
‰¬„√√ø˙Ú¬ı± ¬Û±•ß¬ı˛fl¡ø˘º ’„√√±—ø˙—¬ı≈ ˜À‡±˚˛·œ ˜˙± ˜˙±√± ˚˛±›Ê√ø¬ı˛¬ı± ˜¬ı˛˘ø˙—
˝√√±˚˛¬ıø√ &Ìø˙— ˙±»fl¡±˚˛˝√Ú¬ı± „√√•ß¬ı± Ó¬±fl¡ø¬Û-Ó¬ø•§≈√Ú± Œ˚˛±fl¡‡»¬Û± Ó¬±˝◊º
˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ìø˙— ’ø¸ ˙Àμ±fl¡¬Û·œ Ô¬ıfl¡øÓ¬ ›Á¬±ø˙—·œøÚº ›Á¬±ø˙—ø√
¸˜±Ê√ ‡≈ø√—˜Mê± øÙ¬√˜·œ ˙Mê˜ ›˝◊ø¬ı˛¬ıøÚº ¸˜±Ê√ Œ˙˜·»-˙±·»¬Û·œ fl¡±—À˘±μ±
&Ì·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± ‡„√√˝√ Úø¬ı¬ı˛•§± ’À‰¬Ã ’À‰¬Ã¬ı± ›Á¬±, ¬ÛøGÓ¬ø˙—·œ ¬Û¬ı˛•Û¬ı˛±
‹À‡±±˚˛·œ Δ˘Ê√ø¬ı˛¬ıøÚº &Ìø˙— ’≈√ „√√±fl¡À˙Ú¬ı± ’˜¸≈— Œ˚˛±fl¡‡»¬Û± ø˙é¬±·œ
¬Û±μ˜ ’˜± ›˝◊Ù¬˜ ŒÔ±fl¡˝◊º
Œˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± Δ˘¬ı˛fl¡¬Û·œ ’À˝√√Ú¬ı± ˜¬ı˛˜ ’ÕÓ¬¸≈
Δ˘ø¬ı˛º ˜¬ı˛˜ø˙— ’≈√ „√√ø¸·œ ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√·œ ›˝◊ø¬ı˛¬ı± øÙ¬ˆ¬˜ ’˜¸≈—
¸—¶¥®øÓ¬Ú± Œ‰¬√√Löø¬ı˛¬ı± ÷À‰¬˘ ˜›—Ú± ¬Û≈¬ı˛fl¡¬ÛøÚº
[fl¡] Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ª±‡˘ Δ˘¬ı± ’˜¸≈— Ó≈¬—·œ ø˜»À˚˛— ˙±Ú¬ı± ’˚˛±•§±
˜œø˙—Ú± ‡ißø¬ı˛ ˜≈√ø√ „√√ø¸ ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬ ’ø¸ ˙±øÔÚ± ‡≈À√±—øÔ¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜
’˜·œ ˜Ú≈—√± ø˝√√—ø˘ ’˜¸≈— ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬ ’ø¸ ˙±øÔ¬ı˛¬ı± ˘±˚˛Ú±Ú± ‡≈≈√˜
‰¬À~º ˘±˚˛Ú± ’ø¸ø√ ˜œ›˝◊¬ıÚ± ¬Û±˜Ê√Ú± Ó¬±ø~¬ı± øÙ¬√˜·± Ó¬±À˚˛±iß¬ı±
›˝◊ø¬ı˛¬ı± øÙ¬ˆ¬˜·± ’Úœ·œ ˜¬ı˛Mê± ‡˘·œ ‰¬±— ˜±iß√¬ı·œ ˜Õ˝√√øÚº
[‡] Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ˜œ›˝◊¬ı·œ ‰¬±Î◊¬‡»¬Û± ˚˛±˝◊Ù¬¬ı± ¬Û±˜ø˘¬ıø˙—Ú± Ó¬À˙—Ú±
˚˛±Úø¬ı˛¬ı± ª±Ù¬˜ ’˜ø√ ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬·œ√˜fl¡ ¬Û±˚˛‡»fl¡√¬ı± Ô¬ıøMê ˜œ›˝◊¬ı·œ
˜¬ı˛Mê± ’¬Û”Ú¬ı± ¬Û≈¬ı˛fl¡¬Û±, ¬Û‘øÔ¬ıœ√± ˙±øôL Δ˘˝√√Ú¬ı± ’˜¸≈— ‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ
’ÀÔ±˝◊¬ı± øÙ¬√˜ ’U˜, ˜ø˜— ¬Ûiß±, Úœ—Ó¬•§± [Liberty], ’˜·± ’˜·± ‰¬±—
˜±iß¬ı± [Equality] ’˜¸≈— ˝◊ø‰¬iß±Î◊¬ ›˝◊¬ı± [Fraternity] ¬ı≈ ¬Û≈¬ı˛#¡¬ı± ¬Û≈ø#¡—
‰¬„√√Ú± Œ˝√√±»Ú¬ıøÚº ¬˝√√ ±˚˛ø¬ı˛¬ı± ¬Û±μ˜ø˙— ’ø¸ ¬Û≈¬ı˛#¡¬ı·œ ¬Û±Õ•§ø√ &Ì√±
˜±˚˛›Úø˙Ú¬ı± ø˙é¬±øÚ ˝√√±˚˛Ú± Œ˝√√iß± Œ˝√√iß± Ô±Ê√Ú¬ı˛øflv¡º
[·] ˆ¬±¬ı˛M√ ± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡ ˚˛±•ß± fl¡iß± ‡ißø¬ı˛¬ı± ª±Ù¬˜ ’˜Ú±, ‹À‡±˚˛·œ
Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸ ˝√√fl¡ø‰¬~¬ı± ¸˜¸…± fl¡˚˛±·œ Œ¬Û±»˘≈•ß± ÚÚø˙μ≈Ú± ’¸≈˜ ’¸≈˜
˘≈¬ÛÔ¬ı˛fl¡ø˘ ˝√√±˚˛¬ıø¸øÚº ¸˜¸…± ‡¬ı˛√— ¬ÛÚ¬ı± Ó¬±¬ı˛¬ı√± ŒÈ¬¬ı˛ø¬ı˛Ê√˜, fl¡¬ı˛±¬Û˙Ú
’˜¸≈— Œ˙?±› ¬Û±˚˛¬ıÚ± Δ˘„√√±fl¡ ‰≈¬¬Ûø˘ ¬Û±˚˛¬ı± ’ø¸øÚº ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ı± ¸˜¸…±ø˙—
’ø¸ ¸˜±Ò±Ú ŒÓ¬ÃÚ¬ı·œ√˜fl¡ Œ˝√√ÃøÊfl¡√ ‹À‡±˚˛Ú± ‡ißø¬ı˛¬ı± ’˜¸≈— ¬Û±˚˛‡»ø˘¬ı±
Ô¬ıMê·œ Œ˝√√iß± ˘≈Ô¬ı± Ô±fl¡ ’˜√± ˜ø¸·œ ˘•§œ øÔ¬ı± Ó¬±˝◊ ˝√√±˚˛¬ıø¸ ‡„√√Ú¬ı˛¬ı±
ª±Ù¬˜ ’˜øÚº Δ˘¬ı±fl¡ ’ø¸¬ı≈ ’˜¸≈— ˜ø¸·œ ¸—¶¥®øÓ¬¬ı≈ fl¡±˚˛Ô˝√√ø~¬ı± ˙øMêø˙—√·œ
fl¡ißÚ¬ı± ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ìø˙— Œ˚˛±fl¡‡»Ú¬ı± ’Ó¬•ß¬Ú± ¬Û≈ø#¡— ‰¬„√√ø˙Ú¬ı± Ó¬±˝◊º
Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ¬Û‘øÔ¬ıœ·œ ’˜¸≈— ¬ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ›˝◊ø¬ı˛¬ı± øÙ¬ˆ¬˜ø˙— ’ø¸√±
˙±øôL, ’ø˝√√—¸±, ø˝√√—ø˜iß¬ı± ’ø¸Úø‰¬—¬ı± øÙ¬√˜ø˙— Œ˚˛±fl¡‡»¬Û± ’˜¸≈—
’ÀÔ±˝◊¬ı± &Ìø˙—øÚ ˝√√±˚˛Ú± ˚˛±Ú¬ı˛¬ı± ë¸Ó¬…˜, ø˙¬ı˜, ¸≈μ¬ı˛˜í·œ ˜±˚˛Õ·√±
˜±˚˛ ›Úø˙Ú¬ı± Ó¬±˝◊ ’˜¸≈— ˜≈√Ú± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬Ú± ˜±À˚˛±#¡ø¬ı˛¬ı±
¸˜¸…± fl¡˚˛±√·œ ˘±ÚÀÔ±fl¡¬Û± „√√˜·øÚ ’˜¸≈— Ó≈¬—·œ ˜œÀ¬ı˛±Ú·œ ˚˛±˝◊Ù¬¬ı±
’˜ø√ ‰¬±Î◊¬‡»¬Û± ›˝◊·øÚ ˝√√±˚˛Ú± ’±˙± ŒÓ¬Ã¬ı± ˚˛±˝◊º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

ŒÈ¬flƒ¡øÚfl¡ [Technique process] – ‡≈»q-‡≈»ÀÚ±˜, ¬ÛÔ±¬Û
ø˜Î◊¬øÊ√˚˛˜ – ˚±≈√‚¬ı˛,¬ ’Ó¬√±„√√¬ı± Œ¬Û±», „√√ø#¡„√√±˝◊
›˝◊¬ı± Œ¬Û±», Ô±˚˛Ú·œ ’ø¬ı˛¬ı± Œ¬Û±»
Î◊¬»Ú¬ı± Ô•§± ˚˛≈˜º
ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√ – Ô¬ıfl¡ q¬ı± ˘±˚˛ ˝ √ i ß ı ± ’˜¸≈ —
Œ¬Û±ÀO√±fl¡ Œ˝√√iß± ¬Û≈ÀÔ±#¡¬ı± ‡≈»¸≈-
‡≈»˘±˝◊, Œ˜øÂ√Ú, Œ¬Û±»-Δ‰¬, ø˙~˜
’ø¸Úø‰¬—¬ı± ø˙øÊ√iß¬ı±º ø¬ı:±iß± Ô¬ıfl¡
’˜± fl¡¬ı˛•ß± ’˜¸≈— fl¡ø¬ı˛·œ ŒÔ±fl¡¬ÛÀ·
ΔÚÕÚ, ’˜À¬ı˛±˜√± ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± Ô¬ıfl¡
’≈√ ŒÔ±fl¡˝√√Ú¬ı¬ı≈ ΔÚÕÚº
Î¬±À˚˛øÈ¬ø˙˚˛±Ú – ˜œ ’˜¬ı≈ ˜˙± Ù¬Ú¬ı± fl¡ø¬ı˛ ‰¬œ?±fl¡
‰¬±·√À· ˝√√±˚˛¬ı± ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ¬Ûœ¬ı± ˜œº
¬ı±˝◊›À˘±øÊ√©Ü – Ê√œ¬ı-ø¬ı√…± ‡„√√¬ı± ˜œº
¬Û¬ı˛•Û¬ı˛± – ˜œÀ¬ı˛±Ú ˜Ô— ˜Ô— ‰¬»Ú¬ı˛flv¡¬ı± ÚS·±
Œ˘ÃÚ-˚˛±Ú¬ı˛¬ı±º
¤ø¬ı˛À©Ü±È¬˘ – ’ø¬ı˛¬ı ¢∂œfl¡ √±˙«øÚfl¡øÚ, õ≠…±ÀÈ¬±·œ
Â√±SøÚº
fl¡ø•úÎ◊¬øÚøÈ¬ ¶≥®˘ – ¶≥®˘Ó¬•§± ‰¬ø˝√√ ˜Ó¬±—·œ ’„√√±—ø˙—√±
ÚM√√ Ú± ¸˜±Ê√·œ ’˝√√Úø˙—¸≈ Ó¬•§±
˚˛±¬ı± ¶≥®˘º ¶≥®˘ ’ø¸ ‰¬À˚˛±˘ ’˜·œ
˜Ú≈—√± ŒÚ±—˜± Ù¬±Î◊¬¬ı± Œ˘5Ú± ’˚˛≈fl¡-
Ú≈—øÔ˘ ’˜¸≈— Ú≈ø˜√±— ª±˝◊¬ı˛˜ ˝√√±—˝◊,
fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛&•§± ˜Ó¬˜√± ’„√√±—·±
’˝√√Ú·± ¬Û”iß± flv¡±˙ ’˜√± Ó¬•§¸≈ ˚˛±˝◊º
ŒÚÈ¬ª±øfl¡«— – ˜œ ’˜·œ Ô¬ıMê± fl¡±iß·√¬ı± ’ÀÓ¬±m±
˜œ ’˜± Î◊¬ÚÚ¬ı± ÚS·± ª±¬ı˛œ ˙±ÚÚ¬ı±
Œ˝√√±»Ú¬ı± ¬ÛÔ±¬Û ’˜±º
˝◊μ±ø©Ü™À˚˛˘ ø¬ı˛À¬ı±±˘≈˙Ú – ˝◊Î◊¬À¬ı˛±¬Û ’˜¸≈— ’±À˜ø¬ı˛fl¡±√± ‡‘©Ü·œ
18 q¬ı± 19 q¬ı± ‰¬ø˝√√‰¬±·œ ˜Ó¬˜√±
Œ˜øÂ√iß± Ô¬ıfl¡ q¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û± ’˜¸≈—
˘À˘±Ú Œ¬Û±» ˙±¬ı·œ Ô¬ıfl¡
˚˛±„√√ø˙~fl¡¬Û±º
¸SêøÈ¬¸ – ¢∂œfl¡ √±˙«øÚfl¡øÚ õ≠…±ÀÈ¬±·œ ›Á¬±øÚº
õ≠…±ÀÈ¬± – ¢∂œfl¡ √±˙«øÚfl¡ øÚº ¸ÀSêøÈ¬¸fl¡œ Â√±SøÚ
’˜¸≈— ¤ø¬ı˛À©Ü±È¬˘·œ ›Á¬±øÚº
’À˙±fl¡ [‡‘. ˜±— 264-238] – Œ˜Ã˚«¬ı—˙·œ ’À¬ı˛±˝◊¬ı± øÚ—ÀÔÃÀ¬ı˛ÚøÚº
fl¡ø˘e ˘±Ú√± ˜±˚˛¬Û±flv¡¬ı¸≈ ˘±μ±
’ø˙- ’Ú± ŒÔ±fl¡ø‡¬ı± ’≈√ Î◊¬¬ı√·œ
ø˝√√—¸± Ô±À√±fl¡ø‡ ’˜¸≈— Œ¬ıÃXÒ˜«√±
√œé¬± Œ˘Ãø‡º ˜˝√√±#¡± ‡±„√√¬ı± fl¡Ú¬ı±,
’‰≈¬•§± ‰¬»¬Û± ’˜¸≈— ’ø˝√√—¸± ÚœøÓ¬
˙Àμ±flv¡•úœº
¬ı≈X [‡‘, ˜±— 563- 483] – ˜˝√ √ ± fl¡ ˙±fl¡…¬ı—˙·œ øÚ—ÀÔÃ
qÀX±ÒÚ·œ ˜‰¬±øÚº ˜˝√√±!¡œ ˜ø˜—
ø¸V±Ô« Œfl¡Ã˝◊, Œ·ÃÓ¬˜ ˝√√±˚˛Ú¸≈ Œfl¡Ã˝◊º
˜˝√√±fl¡ ‰¬ø˝√√ 30 Œ¬ı˛±˜ q¬ı√± ˜˚˛≈˜,
Ú≈¬Ûœ, ’„√√±— Ô±À√±flv¡•°·± ˘±˝◊Úœ—ø‡º
˘±˝◊Úœ—¬ı√± ’À˙—¬ı± :±Ú·œ ˜„√√±˘
Ù¬—ø‡ ’˜¸≈— ë¬ı≈Xí ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√Úø‡º
˜˝√√±#¡± ª±Ù¬˜ ˜ø¬ı˛‡fl¡ ˝√√±˚˛¬ı˛•úœ, ˜≈√ø√-
Ó¬±˝◊¬ı—¬Û±Ú√± ’ª±-’Ú± Δ˘, ˜ø¸·œ
Œ˝√ √ Ã ¬ı˛ fl ¡Ù¬˜ ’˜± Δ˘, ˜ø¸√ · œ
˘±ÚÀÔ±fl¡¬Û± ˚˛±˝◊, ˘±ÚÀÔ±#¡¬ı·œ
˘•§ œ ’˜± Δ˘º ’ª±-’Ú±√ · œ
˘±ÚÀÔ±fl¡¬Û± ’≈√ ëøÚ¬ıı«±Ìí Œfl¡Ã˝◊º
ø¬ıÀ¬ıfl¡±Úμ [1862- 1902] – ˜˝√√±!¡œ ’À˙—¬ı± ˜ø˜— ÚÀ¬ı˛fÚ±Ô
√M√ øÚº ø˝√√μ≈ øÙ¬À˘±À¸±Ù¬¬ı˛øÚº ˜˝√√±fl¡
¬ı˛±˜fl‘¡¯∏û ¬Û¬ı˛˜˝√√—¸ Œ√¬ı·œ ø˙¯∏…øÚº
˜˝√√±#¡± Œ¬ı˘≈¬ı˛ ˜Í¬ ø˘—‡»˘•úœº
·±gœ – Œ˜±˝√√Ú√±¸ fl¡¬ı˛˜ ‰¬±“√ ·±gœº ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ
Úœ—Ó¬˜ ˘±˘À˝√√Ã·œ ˘≈ø‰¬—¬ı± ’˜¸≈—
’ø˝√ √ — ¸± ÚœøÓ¬ ‰¬»¬Û± ˜œÀÔ±˚˛
˜œÀ˝√√Ú¬ı± ’˜øÚº ˜˝√√±fl¡¬Û≈ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı±¸œ
¬Û”•§Ú± ë¬ı±¬Û≈Ê√œí ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡ÃÕÚº
¬Û‘øÔ¬ıœ ¬Û”•§Ú± ë˜˝√√±R± ·±gœí ˝√√±˚˛Ú±
‡„√√ÕÚº
|œ¬ı˛±˜fl‘¡¯∏û ¬Û¬ı˛˜˝√√—¸À√¬ı – ˜˝√√±!¡œ ’˙±—¬ı± ˜ø˜—ø√ ·√±Ò¬ı˛
‰¬±A±7¡¡¡π Œfl¡Ã¬ı˛•úœº fl¡ø˘fl¡±Ó¬±·œ
˜Ú±Mê± Δ˘¬ı± √ ø é¬ÀÌù´¬ı˛ fl¡±ø˘
˜øμ¬ı˛·œ ¬Û≈À¬ı˛±ø˝√√Ó¬ ›˝◊¬ı˛•úœº ˜˝√√±#¡±
˜¸±·œ Ò˜« ’˜± ˙Àμ±flv¡•úœº ˜˝√√±#¡±
˝√√±˚˛¬ı˛•úœ, ˜≈√ø√ Ò˜« ¬Û”•ß˜fl¡ ¬ÛLö”—
’˜√—·œ ˘•§œøÚº ˜˝√√±!¡œ ’ÀÔ±˝◊¬ı±
ø˙¯∏…ø√ ø¬ıÀ¬ıfl¡±ÚμøÚº
’±R:±Ú – ˝◊˙±Ú± ˝◊˙±¬ı≈ ‡„√√Ê√¬ı±º
øÙ¬√˜·œ ˙Mê˜ – ˜ÀÓ¬Ã Ó¬ø•ß—„√√±˝◊ ›˝◊¬ı± ˜œ˙fl¡º
ŒÈ¬¬ı˛ø¬ı˛Ê√˜ – Δ˘¬ı±fl¡ „√√±fl¡¬Û·œ ÚS·± ¬ı˛±Ê√ÕÚøÓ¬fl¡
›˝◊¬ı± Î◊¬ÀV˙… ’˜± Ù¬—Ú¬ı·œ√˜fl¡
¬ÛÔ±¬Û ’˜± ›˝◊Ú± ˜œ øfl¡˝√√Ú¬ı±º
fl¡¬ı˛±¬Û˙Ú – ˙±Ê√»-Œ˜±»Û±, Œ˙ÚÊ√±-Ô≈˜Ê± √º
¸Ó¬…˜, ø˙¬ı˜, ¸≈μ¬ı˛˜ – ’‰≈¬•§±, ’Ù¬¬ı±, Ù¬Ê√¬ı±º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡•ú≈–
[fl¡] ëEducereí ˝√√±˚˛¬ıø¸·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] ëø˜Î◊¬øÊ√˚˛˜í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[·] ëÎ¬±À˚˛øÈ¬ø˙˚˛±Úí ˝√√±˚˛˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ·∑
[‚] ì:±Ú ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˙øMêøÚî- ª±Ù¬˜ ’ø¸ fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛¬ı˛•§ÀÚ±∑
[„√√] ¸ÀSêøÈ¬¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‰¬] ë’±R:±Úí ˝√√±˚˛¬ı·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ø˙é¬± ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] Ó¬˜≈√Ú± Δ˝√√·√¬ı± ø˝√√¬ı˛˜ ‡¬ı˛·œ ˜ø˜— ¬Û~≈º
[·] fl¡¬ı˛•§± ˜œ˙#¡± ˜Õ˝√√-˜¸œ— Ó¬ø•§·øÚ∑
[‚] ø˙é¬± ¬ÛÔ±¬Ûfl¡œ ¬Û±μ˜ø˙—·œ ˜Ú≈—√± ˜¬ı˛n∏ ›˝◊¬ı± ’˜± fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[„√√] ëŒˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Úí ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ·∑
[‰¬] ëfl¡ø•úÎ◊¬øÚøÈ¬ ¶≥®˘í·œ ˜¬ı˛˜√± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ· Ó¬±fl¡Î◊¬∑
[Â√] ë˝◊μ±ø©Ü™À˚˛˘ ø¬ı˛Àˆ¬±˘≈˙…Úí·œ ˜Õ˝√√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Ê√] ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± ‡≈˜±— ‰¬±Î◊¬ø˙~fl¡¬Û·œ ˜Õ˝√√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[Á¬] |œ¬ı˛±˜fl‘¡¯∏û ¬Û¬ı˛˜˝√√—¸À√¬ıÚ± ø˙é¬±·œ ¬Û±μ˜·œ ˜Ó¬±—√± fl¡ø¬ı˛
˝√√±˚˛¬ı˛•§À·∑
[¤û] ìÓ≈¬—·œ ‰¬±À¬ı˛±Ú- qÀ¬ı˛±Ú·œ√˜fl¡ ‹À‡±˚˛Ú± Ô¬ıfl¡ ˜˚˛±˜ ’˜± ŒÓ¬Ã¬ı˛•§±
Ó¬±˝◊ºî- Ó≈¬—·œ ‰¬±À¬ı˛±Ú-qÀ¬ı˛±Ú·œ√˜fl¡ ‹À‡±˚˛Ú± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ Ô¬ıfl¡
ŒÓ¬Ã¬ı˛•§± Ó¬±¬ıÀ·∑
[È¬] ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ìø˙— ˙Àμ±fl¡¬Û·œ Ô¬ıfl¡ fl¡Ú±Ú± ŒÓ¬Ã·øÚ∑
3º ˜‡±·œ ’ø¸ ¬Û±Î◊¬ ’≈√·± ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ¬Ûœ˚˛≈–
ì‹À‡±˚˛·œ Δ˘¬ı±fl¡ ˆ¬±¬ı˛Ó¬-Ó¬¸≈ ’À˙±fl¡, ¬ı≈X, ø¬ıÀ¬ıfl¡±Úμ, ·±gœÚ± ¬Û≈øk·œ
Œ‰¬„√À√ Ê√˘ Ó¬±Ú¬ı·œ ¬Û±Õ•§·œ ˜˜±—√± ¬Û≈øk·œ &Ìø˙—·œ ˜Ù¬˜ ¬Ûœ¬ı˛•úœºî- ’À˙±fl¡,
¬ı≈X, ø¬ıÀ¬ıfl¡±Úμ, ·±gœ·œ ˜¬ı˛˜√±√fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ·∑ ŒÓ¬±„√√±Ú ŒÓ¬±„√√±iß ˝◊˚º≈˛
4º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ˙øMê ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± ˜›√√— ’˜± ÚÀS ’˜√± ˜œ ’˜¬ı≈ ’ÀÓ¬±m± ’˜Ú±
‡≈≈√˜ ‰¬iß¬ı± Œ˝√√±»ÕÚº
[‡] Œ‡±„√√Ô±— ‡≈ø—√·œ ˜œ›˝◊¬ıÚ± ‡ÚÀ√±fl¡-‡ÚøÊ√Ú ŒÓ¬ÃÚ„√√±˝◊ ø˝√√¬ı˛˜ø˙—
ŒÔ—Úø¬ı˛, ‡≈√˜ ›˝◊Ú± ˜œ›˝◊¬ıÚ± Œ˝√√i±ß Ù¬¬ı± &Ì·œ ˜±˚˛Õ·√± ‰¬„√√ø˙Ú·^±
ÚS·± Ú±ÕÔ≈√Ú± ‰¬»fl¡^± ˝√√±˚˛¬ıø¸√± øÚ—øÊ—√-˜±—øÊ√—Ú˝√√ø~º
[·] ‰¬±fl¡˘±•§± ˝√√±˚˛¬ıø¸ Ê√œ¬ı ‡≈ø√˜Mê± Ù¬±Î◊¬¬ı± ÷øÔ˘ ’˜øÚº ’≈√Ú± ‰¬±¬ı±
˜Ó¬˜√± Œ˚˛iß≈√Ú± ‰¬±ø˜iß¬ı± ˝√√±˚˛¬ıø¸ ˜œ›˝◊¬ı·œ ›˝◊¬ı± &ÌøÚº
ŒÓ¬Ã˝◊&•§¸≈— ’ÀÓ¬±m·œ ‰¬±fl¡˘≈fl¡ ˜≈μ≈Ú± ‰¬±¬ıø√ ˜œ·œ ›˝◊¬ı± &Ì ÚÀM√√º
[‚] ’≈√Ú± ‹À‡±˚˛ ˝◊˙±Ú± ˝◊˙±·œ ª±‡˘ ¬Ûø¬ı˛— ı≈ ‰≈¬˜˝◊¬ı¬ı˛± ÚS·± ˘±ø~¬ı¬ı˛±
˜Ú≈— UÚøÊ√iß± ‡Lö¬ı·œ ˜Ó¬˜øÚº
5º ª±˝√√—ø˙—·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ëŒˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Úí fl¡√±˚˛¬ı≈ Œfl¡Ã¬ıÀ·∑ ëŒˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Úí·± ëÚœøÓ¬:±Ú
Ó¬ø•§¬ı·± ˜±iß¬ıË±∑ ’Úœ ’ø¸·œ ˜¬ı˛Mê± fl¡ø¬ı˛ Œ‡iß¬ı± Δ˘¬ıÀ· Ó¬±fl¡Î◊¬∑
[‡] ëŒˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Úí ˜ÀÔÃ Ó¬±ø¬ı˛¬ı± fl¡ø¬ı˛·œÀÚ±∑ ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬∑
[·] ëŒˆ¬˘≈ ¤Î≈¬Àfl¡˙Úí·œ Ó¬„√√±˚˛Ù¬√¬ı± Δ˘¬ı˛fl¡¬Û·œ ’À˝√√Ú¬ı± ˜¬ı˛˜ø˙—≈√ fl¡ø¬ı˛
fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬∑
Δ˙À¬ı—˛ ·œ ˙¬ın˛ fl∏ ¡
ø¬Û-Ô±À√±˝◊
‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı± ø¸—˝
[‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı± ø¸—˝√√ [1895-1950] Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡ Œ˙±À¬ı«±Ú øÔÀ„√√˘,
˝◊•£¬±˘√± Œ¬Û±fl¡˝◊º ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ‡”»˜±¬ı± ’ÀÔ±˝◊¬ı± fl¡ø¬ı ’˜¸≈—
¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡øÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú·œ ’˝√√±Ú¬ı± ‹øÓ¬˝√√±ø¸fl¡ Î◊¬¬ÛÚ…±¸ ˝◊¬ıøÚº ëø˜—Ú±˝◊√¬ıœí
’˜¸≈— ëŒÊ√…±øÓ¬í Œ‰¬ÀÙ¬±„√√ø˙—·œ ¸•Û±√fl¡ ›˝◊ø‡º ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—-
Â√±S ˜‰¬± [ª±À¬ı˛—-Δ˙À¬ı˛—·œ ’¬Û≈Ú¬ı±í], fl¡±iß¬ı± ª±, øÙ¬√˜ ª±‡˘, ª±‡˘·œ ÷À‰¬˘,
Ô±˝◊Ú·œ Δ˘¬ı˛±— [Δ˙À¬ı˛—í, ˘¬ıe±-˘Ó¬± [‹øÓ¬˝√√±ø¸fl¡ Î◊¬¬ÛÚ…±¸] øÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√Ú± ë¸±ø˝√√Ó¬… ¬ı˛Pí [1948] Î◊¬¬Û±øÒ ¬Ûœø‡º
ëø¬Û-Ô±À√±˝◊í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± fl¡ø¬ıÚ± ø¬Û-Ô±À√±˝◊ Œfl¡Ã¬ı± Î◊¬À‰¬#¡±
Œ‡±—¬ı± Ó¬±¬ı˛·± Ô±˚˛Ú·œ ’Õ˙¬ıø˙—Ú± ˙#¡¬ı˛•§± Œ˜±˝◊¬ı˛±— Δ˘¬ı±Mê± ŒÚ±—¬ı±iß±
‰¬œ—‡≈¬ı·œ ˜À˜±˜ ŒÔ±˝◊¬ıœ¬ı≈ Ú≈—ø˙Ê√¬ı·œ ª±¬ı˛œ ’≈√ øÚ—ø˙—˘fl¡˝◊º ŒÔ±˝◊¬ıœ
˜q—˘±—·œ√˜fl¡ ¬Û±•§± Δfl¡·œ ‡±˚˛±M√√± ˚˛±˝◊¬ıœ Ôª±˚˛ ˜±„√‡Ë¬ı± ŒÚ±—¬ı±Ú·œ ’±R±Ú±
›Úø‡¬ı± Î◊¬À‰¬ø#¡ ˝√√±˚˛Ú± ‡ø~ ’˜¸≈— Î◊¬À‰¬fl¡ ’ø¸Ú± ˜±À˘˜ ø˙Ú¬ı± Ô≈—Ú± Œfl¡±˚˛¬Û±˝◊
¬Û±˝◊≈√Ú± fl¡±˚˛Ú¬ı·œ Ú≈—ø˙-÷Õ˙ ˙Àμ±fl¡ø˘ ˝√√±˚˛Ú± Œ˘Ãø¬ı˛º ˜¬ı˛˜ ’≈√Ú± Î◊¬À‰¬fl¡ ’ø¸¬ı≈
õ∂fl‘¡øÓ¬Ú± ˜±À˘˜±√ ø¬ıù´Àõ∂˜ Ó¬ø•§Ú¬ı± Ô±¬ı˛fl¡¬ÛøÚ ˝√√±˚˛Ú± fl¡ø¬ıÚ± Δ˙˙øflv¡º]
Œ‰¬flv¡± Ú„√√¬ı≈ fl¡Ú±ÀÚ±∑

˘˜√˜ Δfl¡√¬ı≈ Œ‡±—¬ıÀÚ±
Ú≈—ø˙¬ı± ÚÀ‡±μ± Ó¬±ø¬ı˛¬ı±∑
˜±„√√·œ Î◊¬ÕÙ¬√± Œ‡±—¬ı¬ı˛±∑
ŒÚ±—˜À√±Ú ÔMê± ˙fl¡¬Û¬ı˛±∑ 5
qp¡»À˘ Ú≈—ø˙¬ı± Œ‡±À?iß±º
¬ı¸ôL Ÿ¬Ó≈¬ Œ˚˛Ã¬ı˛Àflv¡,
˜±À˘˜ ŒÚÃÚ± ˜±˘À˝√√ÃÚÀ¬ı˛,
Œ‰¬flv¡± Ú˝√√±fl¡¸≈ ‡„√√¬ı¬ı˛±∑
’¬Û±˜ Ú≈—ø˙ fl¡±˚˛Ú¬ı˛¬ı± 10
˘±˝◊¬ıfl¡ Ôœ¬ı± fl¡Ú±&•ß±
¬ Û‘Tœ Ô≈—Ú± Œfl¡±˚˛≈√Ú±,
Úœ—„√√˜^¬ı± Œ‡±À?iß±
˝√√œ#¡± ŒÚÃ¬ı± Œ‡±Lö±„√√Ú±
Ô±À√±˝◊ fl¡Ú±¬ı≈ Œfl¡Ãø¬ı˛¬ı±∑ 15
ø¬Û-Ô±À√±˝◊ ø¬ÛÔ±À√±˝◊
Ô±À√±˝◊ Ô±À√±˝◊ ø¬ÛÔ±À√±˝◊
fl¡Ú± ˜q—˘±—·œ „√√±›ø¬ı˛¬ı±∑
fl¡±˚˛Ú± Δ˜‡≈ ˘±—¬ı± ˜œ·œ
˜À˝√√Ã˙±·œ Œ˝√√ÃÚ¬ıœøÚ, 20
Ú≈—„√√±˝◊¬ı± fl¡±˘√± ª±¬ı±º
˜˘˚˛± Ú≈—ø˙» Ú±ø˜¬ıÚ±
˜±À˘˜ Ô≈—Ú± U•°fl¡¬Û√±
‡±˝◊Ú± Δ˜ø¬ı˛ Œ˝√√ø~√±
Œ¬Û±•§œ ŒÓ¬flv¡± ‰¬œÀ~±#¡Ú± 25
ΔÙ¬¬ı˛±ÔMê± Œ‡±—˘fl¡¬Û±
ª±¬ı˛¬ı± ÔÀ•ú±˚˛ ‰¬±#¡¬ıøÚº
‡„√√À˘ Œ‰¬flv¡± ‡„√√Ê√À¬ı˛
Œfl¡ÃÀ‡± Ú¬Û”#¡œ— Œ¬Ûiß±
Ô±À√±˝◊ Ô±À√±˝◊ ø¬Û Ô±À√±˝◊º 30
Ú„√√·œ Ô±À√±˝◊ ¬Û±•ú≈¬ıœ
Ú˙±¬ıœ ¬Û”#¡œ— ‡„√√^¬ıœ
˘˜√˜ Ó¬±•ß± Œ‰¬Ú‡À¬ı˛º
˘±˝◊¬ıfl¡ Ôœ¬ıœ Œ‰¬flv¡±›Ø
¬Û‘Tœ Ô≈—Ú± Œfl¡±˚˛≈√ÚÀ¬ı±, 35
ŒÔ—Ú¬ı¬ı˛ÀÚ Ô±À√±˝◊≈√À¬ı±∑
fl≈¡•§œ·œ ŒÓ¬¬ı˛± ‡±≈√√±
˝◊ÕÓ¬ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ã¬ı≈√Ú±
Ó¬±›øÊ√— ˘˜Ú ‡≈•°¬ıøÚº
˚˛±Àe±˝◊ ŒÔÃ≈√Ú± Œ‰¬Ú‡Ë¬ıœ 40
’˜M√√± Œ¬Û±fl¡¬Ûœ Ô±À√±˝◊
’˜≈fl¡ ˜œM√√≈Ú± Î◊¬¬ı˛À¬ı˛±˝◊º
‡≈˜Ú ˜˚˛”˜ Œ˚˛Ã‡Ë¬ıøÚ
˜˙±¬ıœ ˜Ú±fl¡ Ó¬˜‡Ë¬ıøÚ
Ô±À√±Àflv¡± Î◊¬Úœ—¬ı± ’˙±Ø 45
¬ı¸ôL ¬ı¸ôL√± øÔ≈√Ú±
’„√√±—¬ı± Δ˘¬ı˛±—Ó¬± ‡μ≈Ú±
’¸≈¬Û fl≈¡˝◊Ú± Œfl¡Ã¬ı˛fl¡¬Û±º
Œfl¡ÃÀ‡± Œ˝√√ÃøÊ√fl¡¸≈ Œfl¡ÃÀ‡±º
Œ‡±À?˘ ª±—Ú± ˙fl¡À‡± 50
Ô±À√±˝◊ Ô±À√±˝◊ ˝√√±˚˛Ú±º
‹À‡±˚˛¸≈ Ú„√√·œ ÚÀÓ¬Ã&•ß±
Ô±À√±˝◊·œ ˜ø¬ı˛fl¡í˜Ó¬— Ú≈—ø˙¬ı±,
Ù¬±›¬ı˛•°¬ıø√Àfl¡± Œ‰¬flv¡±Ø
˜±À˘˜ Ô≈—Ú± Œfl¡±˚˛≈√Ú± 55
Úœ—„√√˜^¬ı± Œ‡±À?iß±
Ú≈—ø˙¬ıœ Ô±À√±˝◊ fl¡Ú±¬ı≈
Œfl¡Ã¬ı˛˜·øÚ Œ¬Ûiß± Œ¬Ûiß±
˙flv¡˜·øÚ ˘±Î◊¬Ú± ˘±Î◊¬Ú±
Ô±À√±˝◊ Ô±À√±˝◊ ˝√√±˚˛Ú±º 60
¬ı¸ôL Ÿ¬Ó≈¬Ú± ˘±fl¡¬Û√±
Δ˘¬ı˛±— øÙ¬ÀÊ√»ÚÀ¬ı˛ ¬Û‘TœÚ±
øÚÀ~ Œ‰¬flv¡±·œ Œfl¡±À˘±˚˛Ú±º
‹À‡±˚˛¸≈ Œ‡±˚˛¬ı˛±„√√ Œ‡±˚˛˙±›ÚÀ¬ı˛
¬Û”ø#¡—ø¸ Ó¬˚˛±— Ó¬À˙±˝◊ÚÀ¬ı˛ 65
Œfl¡ÃÚœ—ø„√√ [‡„√√√Ú±] Ô±À√±˝◊ ˝√√±˚˛Ú±º
Ô±À√±˝◊ ˝√√±˚˛¬ıÚ± fl¡Ú±ÀÚ±∑
’˜Ó¬ Œ¬Û±fl¡¬ÛœÚ± fl¡√±˝◊ÀÚ±∑
‹À‡±˚˛ø√ ‡„√√À√ Ú≈—ø˙¬ı±º
Œ‡±˝◊À¬ı˛ôL±!¡œ√ ˘˜˚˛±˚˛√± 70
¬Û±•§± Δfl¡À¬ı˛iß± Œ˙±flv¡¬ı±
’±R± ’≈√·œ ˜ÀÓ¬Ã&•ß±º
’≈√˜Mê√± õ∂fl‘¡øÓ¬Ú±
Œfl¡ÃÀ˝√√Ã Œfl¡ÃÀ˝√√Ã ˝√√±˚˛Ú±
Ó¬±øflv¡í Œ‡±˚˛√± ŒÓ¬±˚˛Ú±º 75
˜„√√˘±#¡¬ı± fl¡Ú±&•§Ú±
„√√±„√√¬ı± „√√˜√¬ı&˜ „√√±„√√Úœ—¬ı±
˘±#¡ø¬ı˛ ŒÙ¬±„√√À√±#¡¬ı± qμ±º
‡~ ‡~ ª±‡˘Ú± Œ˝√√À~
¬Û”ø#¡— ª±‡˘Ú± Δ˘À¬ı˛ 80
’Ô≈•§± ¬ı˛¸øÓ¬ ŒÙ¬±„√√À√±MêÀ¬ı˛º
Ú„√√·œ Œfl¡±À˘±˚˛Ú± „√√±›¬ı˛¬ı±
˜¬ı˛±˝◊¬ıfl¡ Ù¬¬ı˛¬ı± fl¡Ú±Ú±
Œ˝√√±»Úø¬ı˛ Ú„√√·œ Œ‡±e≈˘ ˘œ¬ı±º
‡„√√À˘ Œ‰¬flv¡± ‡„√√Ê√À¬ı˛ 85
õ∂fl‘¡øÓ¬Ú± Ô±¬ı˛fl¡¬ÛøÚ Ú„√√À¸
Ó¬ø•§Ú¬ı± ø¬ıù´-Œõ∂˜º
ŒÙ¬±„√√À√±Mê¬ı± Ú≈—ø˙¬ı±
ÔÀ•ú±˚˛√ø√ Ó¬ø•°¬ı±
Ú≈—„√√±˝◊¬ı·œ ÷¬ı˛±Ó¬˜ 90
‡œfl¡Ôø¬ıÀ¬ı˛ ˜±À˘˜ Ô≈—Ú±
÷—˝√√Úø¬ıÀ¬ı˛ ˜œ¬Û”˜ øÓ¬—Ú±
Ù¬—˝√√À~ Ô±À√±˝◊·œ Ú≈—ø˙¬ı±º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
˜±˘ƒÀ˝√√ÃÚÀ¬ı˛ – ’ÀÚÃ¬ı± ˜Ú± Œ‰¬±—‡»À˘º

ΔÙ¬¬ı˛±ÔMê± – Î◊¬˙±√±º
ŒÚ±—˜À√±Ú – ’øÓ¬˚˛±º
˜˘˚˛± Ú≈—ø˙» – ø˘ø¬ı˛ ø˘ø¬ı˛ ø˙»¬Û± Ú≈—ø˙», ˜˘˚˛
‰¬œ„√√√·œ Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û± Ú≈—ø˙»º
‡±˝◊Ú± Δ˜ø¬ı˛ – fl¡±˚˛Ú± Δ˜‰¬±fl¡º
fl¡±˚˛Ú± Δ˜‡≈ – fl¡±˚˛Ú¬ı·œ ’ª±¬ı±º
˜˙±¬ıœ – ˜¬Û≈À¬ı˛±˝◊¬ı±º
fl≈¡•§œ – Œ˜±˝◊¬ı˛±—√± Δ˘¬ı± ˜Ù¬˜ ’˜±º
Ó¬±Î◊¬øÊ√— – Δ˝√√º
˚˛±Àe±˝◊ – ˙À·±˘º
‡≈˜Ú – Œ˚˛fl¡ ˙±˘±˝◊ ’˜·œ ø˜—º
Δ˘¬ı˛±— øÙ¬ÀÊ√»ÚÀ¬ı˛ – Δ˝√√-Δ˘ ˜¬Û≈— Ù¬±Ú± ˙±»À˘º
¬Û≈ø#¡—ø¸ Ó¬˚˛±— Ó¬À˙±˝◊ ÚÀ¬ı˛ – ¬Û≈ø#¡— Ó¬— Ó¬±√À¬ı˛º
Œ‡±˝◊À¬ı˛ÚÓ¬±fl¡ – Œ˜±˝◊¬ı˛±—·œ ˜Ù¬˜ ’˜±º
¬Û±•§± – Δfl¡º
ø¬ıù´-Œõ∂˜ – ˜±À˘˜√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Ê√œ¬ı ¬Û≈•ß˜fl¡¬Û≈ Ú≈—ø˙¬ı±º
[˜Ó¬±— ’ø¸√± ˜œ›˝◊¬ı±
‡≈ø√—·œ ÔÀ•ú±˝◊√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ŒÙ¬±—À√±Mê¬ı±
Ú≈—ø˙¬ı±º]
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëø¬Û Ô±À√±˝◊í Δ˙À¬ı˛— ’ø¸ fl¡Ú±Ú± ˝◊¬ıÀÚ±∑
[‡] ëÚ≈—ø˙¬ı± ÚÀ‡±μ± Ó¬±ø¬ı˛¬ı±í-
Ó¬±ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±·œ ÚS·± fl¡ø¬ı˛·œ ˜À‡±ÚÀÚ±∑
[·] ŒÚ±—¬ı±iß± Δfl¡·œ ˜‡≈M√ ± ˜Ôª±˚˛ Ô±ø‡¬ı± ˜Ù¬˜ ’≈√ fl¡ø¬ı˛ Œfl¡Ã˝◊∑
[‚] ëÚ„√√·œ Ô±À√±˝◊ ¬Û±•ú≈¬ıœ
˜˙±¬ıœ ¬Û≈ø#¡— ‡„√√^¬ıœ
˘˜√˜ Ó¬±•ß± Œ‰¬Ú‡À¬ı˛ºí-
ª±Ù¬˜ ’ø¸ fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ìfl¡±˚˛Ú± Δ˜‡≈ ˘±—¬ı± ˜œ·œ
˜À˝√√Ã˙±·œ Œ˝√√ÃÚ¬ıœøÚ
Ú≈—„√√±˝◊ˆ¬± fl¡±˘± ª±¬ı±ºî
Δ˙À¬ı˛— ¬ÛÀ¬ı˛— ‡¬ı˛ø¸Ú± ¬Ûœø¬ı˛¬ı± ’Ô«≈√ ŒÙ¬±—À√±fl¡Î◊¬º
[‡] ìfl≈¡•§œ·œ ŒÓ¬¬ı˛± ‡±≈√√±
˝◊ÕÓ¬ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ã¬ı≈√Ú±
Ó¬±Î◊¬øÊ√— ˘˜Ú ‡≈ƒ˜˘¬ıøÚºî
fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√± ë˝◊ÕÓ¬ ˝√√±˚˛Ú± Œfl¡Ãø‡¬ıÀ·∑ ë˝◊ÕÓ¬ ˝√√±˚˛¬ı± ø˜—À·Ã
’ø¸Ú± fl¡¬ı˛•§± Ó¬±Î◊¬øÊ√—·œ ˘˜Ú ‡≈˜ø‡¬ıÀ·∑
[·] ‡≈˜Ú ˜˚˛≈˜ Œ˚˛±‡Ë¬ıøÚ
˜˙±¬ıœ ˜Ú±fl¡ Ó¬˜‡Ë¬ıøÚ
Ô±À√±Àflv¡± Î◊¬Úœ—¬ı± ’±˙±ºî-
‡≈˜Ú ˜˚˛≈˜ Œ˚˛Ãø‡Ë¬ıø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑ ˜˙±¬ıœ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
Î◊¬øÚ—¬ı± ’±˙± Ô±À√±Àflv¡± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡Ú±√ÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ë˜˘˚˛± Ú≈—ø˙» Ú±ø˜¬ıÚ±
˜±À˘˜ Ô≈—Ú± U•°fl¡¬Û√±
‡±˝◊Ú± Δ˜¬ı˛œ Œ˝√√ø~À√±ºí
[‡] ëŒ‡±˝◊À¬ı˛ôL±fl¡œ ˘˜˚˛±˚˛√±
¬Û±•§± Δfl¡À¬ı˛iß± Œ˙±flv¡¬ı±
’±R± ’≈√·œ ˜ÀÓ¬Ã&˜ºí
[·] ë˜„√√˘±#¡¬ı± fl¡Ú±&•§Ú±
„√√±„√√¬ı± „√√˜√¬ı&˜ „√√±„√√Úœ—¬ı±
˘±#¡ø¬ı˛ ŒÙ¬±—À√±#¡¬ı± qμ±º
[‚] ‡~ ‡~ ª±‡iß± Œ˝√√À~
¬Û≈ø#¡— ª±‡˘ ¬Û≈ø#¡—√± Δ˘À¬ı˛
’Ô≈•§± ¬ı˛¸øÓ¬ ŒÙ¬±„√√À√±MêÀ¬ı˛ºí
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡•ú≈–
[fl¡] ø¬Û-Ô±À√±˝◊ Œ‰¬flv¡±Ú± Œ‡±—¬ı± Ó¬±¬ı˛·± fl¡ø¬ı·œ ÔÀ˜±˝◊√± Œ¬Û±flv¡fl¡ø‡¬ı±
ª±˝√√—ø˙— ’≈√ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
[‡] ø¬Û-Ô±À√±˝◊ Δ˙À¬ı˛—·œ ª±˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
[·] ë‡„√√À˘ Œ‰¬flv¡± ‡„√√Ê√À¬ı˛ õ∂fl‘¡øÓ¬Ú± Ô±¬ı˛fl¡¬ÛøÚ Ú„√√À¸
Ó¬ø•§Ú¬ı± ø¬ıù´Àõ∂˜ºñ
¬Ûø~¬ıø¸ fl¡¬ı˛•§± Œ‰¬flv¡±ÀÚ±∑ ø¬ıù´Àõ∂˜ fl¡√±˚˛¬ı≈≈ Œfl¡Ã¬ıÀ·∑
Œ‰¬flv¡± ’ø¸Ú± Ó¬ø•§ø¬ı˛¬ı± ø¬ıù´Àõ∂˜·œ ˜˙#¡± fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ ˙Àμ±#¡±
Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈
˘˜±¬ı˜ fl¡˜˘ ø¸—˝
[Î¬±Mê¬ı˛ ˘˜±¬ı˜ ø¸—˝√√ [1899-1935] ˘—Ô¬ı±Ú fl≈¡?√± Œ¬Û±fl¡˝◊º
’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬±›‡»Ú¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı˛•§± ˘˜˚˛±Ú¬ıø˙—·œ ˜Ú≈—√±
˙œ—Ô±Úø¬ı˛¬ı± fl¡ø¬ı ’˜¸≈— Î◊¬¬ÛÚ…±¸fl¡±¬ı˛øÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú·œ ’˝√√±Ú¬ı± Î◊¬¬ÛÚ…±¸
˝◊¬ıøÚº ˜˝√√±#¡± ª±¬ı˛œ ˜‰¬± ’˜± [¬ıËÀÊ√f·œ ˘≈À˝√√±—¬ı±] ˝◊¬ı˛•úœº ˝◊¬ı˛•§± ’˜¸≈— ŒÙ¬±„√√˘¬ı±
˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—ø√ ëΔ˘¬ÛÀ¬ı˛—í [Δ˙À¬ı˛—], ë˜±Ò¬ıœí [Î◊¬¬ÛÚ…±¸], ëŒ√¬ı˚±Úœí [Ú±È¬fl¡] øÚº
fl¡ø¬ı ’ø¸Ú± Δ˘ø‡^¬ı± Ó≈¬—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ˝◊•£¬±˘Ú± ëfl¡ø¬ı¬ı˛Pí Î◊¬¬Û±øÒ
¬Ûœø‡º
ëΔ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈í Δ˙À¬ı˛—√± fl¡ø¬ıÚ±, ˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú± ø˙Ô¬ı˛n∏¬ı± Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±Ú¬ı≈˚Δ˜ÕÓ¬
¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ ’ÀÚÃ¬ı± ˚˛±›˘ ˘±fl¡¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ø˝√√—·»˝√√Úø¸ ˝√√±˚˛¬ı·œ ¬Û±Î◊¬ÀÊ√˘
’˜± ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ø˙—√± ¬Ûœø¬ı˛º Ù¬Ê√¬ı± ª±À¬ı˛—, Δ˙À¬ı˛— ¬Û≈ÀÔ±#¡≈√Ú± ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ı±
Ô±À√±#¡¬ı˛·± ø˘—ÀÊ√˘ ˜±ißÚ± Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±Ú¬ı≈ Œ˚˛±fl¡‡»Ú¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı˛¬ıø√ Δ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬…
’ø¸ fl≈¡˝◊Ú± ø˝√√—≈√Ú± Δ˘À˝√√Ã·øÚ ˝√√±˚˛¬ı·œ Ô±Ê√¬ı± Ôø•úº Œ˘±Ú ’ø¸¬ı≈ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ
ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛ø˙—√± Ó¬•ß¬ı˛fl¡¸Ú≈, ¸˜≈^ ª±—˜√¸≈ ˙fl¡‡„√√ø¬ı¬ı± ›˝◊¸Ú≈ ˝√√±˚˛¬ı·œ ª±Ù¬˜
fl¡ø¬ıÚ± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º]
˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú·œ Ó≈¬—√±,
Œ˘„ø˙~Àflv¡ ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈,
Δ˜ÕÓ¬-¸±ø˝√√Ó¬…-˜øμ¬ı˛ ˜Ú≈—√±,
Œ˚˛μ±˚˛ Ôiß± Δ˘˝√√±¬5≈Ú±
fl¡»˘≈ø¸ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±º
Δ˘ øÔÚ¬ı·œ√˜Mê±
ÚÀM√√ ’Ô±m Î◊¬˜—√± ‰¬»fl¡√¬ı±,
ÚÀM√√ ’ª±—¬ı± Î◊¬¬Û±˘ fl¡±·√¬ı±,
˝◊Úfl¡Úfl¡¬Û√±, ‡≈»Ú± ˘±•§± Ù¬—¬ı±,
øÔ¬ı˛n∏ø¸ ¬Û”ø#¡— Δ˘Àfl¡±μ±º
Û”ø#¡—·œ Δ˘Àfl¡±μ± ˙±»¬Û± Δ˘¬ı˛±— Œ˝√√M≈êÚ±
ø˘—ÀÊ√˘ ˜±iß¬ı·œ ˘—Ú± Œ˘—≈√Ú±,
‡±„√√¬ı± fl¡Ú¬ı·œ Œ˚˛μ±˚˛√± ˝√√±5≈Ú±
fl¡»˘≈ø¸ÀÚ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±º
Δ˘·œ ˜øμ¬ı˛ ˙±¬ı˛n∏ø¸ ˝◊˜±·œ
¬Û±˜À√ Œ˚˛±»fl¡œ ˜øμ¬ı˛ñ
˜±„√√·√¬ı± Œfl¡±˝√√ø˘— fl¡±¬ı˛·±,
¬Û±˜À√ Ú”—·œ ˜øμ¬ı˛,
˘”¬Ûfl¡√¬ı± ˜Ó¬˜·œ ÷À‰¬˘ ˜Ú≈—√±º
¬Û±˜À√ Œ‰¬!¡œ ˜øμ¬ı˛,
ª±—Ú± ˙±¬ı˛·± ’˜≈Mê—,
˜μ≈Ú± Δ˘¬ı± ˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú±,
˙±¬ı˛n∏ø¸ Δ˘·œ ˜øμ¬ı˛,
Ó¬±Î◊¬‡»Ú¬ı± ˜Ó¬˜·œ ÷Ôfl¡ ˜ÔMê±º
fl¡—‡Ë·± Œ‰¬±—˘fl¡¬Û± ’˜≈fl¡ ˝√√iß±,
’≈√&•§± Δ˘·œ ‰¬±¬ı˛Ú±,
˜øμ¬ı˛ ˚˛≈•§œ ˚˛≈—˘≈ø¸,
‰¬±Î◊¬‡»Ú¬ı± ˜˙±-˜À¬ı˛—
˜Ó¬˜ ’¸≈˜ fl≈¡˝◊¬ı˛flv¡·±º
fl≈¡•§œ fl¡±À˘Ú Ú±˝◊√Ú± ˙±»¬Û±,
Δ˘·œ ‰¬±¬ı˛ øÔ¬ı˛n∏ø¸,
Ô±¬ı˛n∏ø¸ ˜øμ¬ı˛·œ ’Àfl¡±˚˛¬ı√±,
˜À‡±„√√ ÷—˝√√Úø¸ ˜œ»fl¡œ ø¬Û ÷Ù≈¬»Ú±º
fl¡—‡Ë¬ı¸≈ ’˜±„√√¬ı± ˝√√fl¡‰¬±—Ú±,
Δ˘À˝√√Ã¸Ú≈ ¬Û”ø#¡— Δ˘¬ı˛±—≈√
˙±»À˝√√Ã¸Ú≈ Ó¬&¬Û-Ó¬&¬ÛÆ±,
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛·œ ’Àfl¡±˚˛¬ı√±º
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛·œ Δ˘Ú˜ Ú≈—ø˙¬ı±
Ó¬¬ÛÆ± ø˘ø¬ı˛-ø˘ø¬ı˛ ø˙»¬Û± Ú≈—ø˙»Ú±
U˜ø‡¸Ú≈ Δ˜ÕÓ¬ Δ˘¬ı±fl¡ ‡≈ø√—√±,
ŒÓ¬fl¡‡»¸Ú≈ ø˙¬ı˛n∏˜-Ú±¬ı˛n∏•§± Δ˜ÕÓ¬º
¬Û”ø#¡—·œ ’À˙±„√√¬ı± Î◊¬˜— fl¡fl¡ÔM≈êÚ±,
Ô±¸Ú≈ Ó¬¬ı˛n∏-Ó¬¬ı˛n∏¬ı± Δ˘·œ ‰¬±¬ı˛
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛√± fl¡»ÚÚ¬ı±,
Œ˙˜¸Ú≈ Úœ—øÔ¬ı± øÚfl≈¡?¬ıÚº
’Ô±m√± Δ˘¬ı± ’Úfl¡¬Û√± Δ˘¬ı±
’À‰¬Ã¬ı¸≈ ’¬Ûœfl¡¬Û¸≈
Úœ—Úø¸ Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈·œ ˜‰¬±øÚº
Δ˘·œ ¬ÛÀ¬ı˛— Ó¬M√√Ú¬ı±º
Δ˝√√ Δ˘¬ı±fl¡ ˜‰¬± ˜±Ó‘¬À¸¬ıfl¡Ø
¶§±Ô«Ó¬…±·fl¡œ ø˙√-˝√√œ√±fl¡
Ô±ø¬ı˚˛≈ ˜øμ¬ı˛·œ ’Àfl¡±˚˛¬ı√±,
Û≈øk¬ı± ¬Û±•°¬ıø√ Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈·œº
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛√± Œ˝√√Ã¬ı± Δ˘¬Û±˘·œ,
Œfl¡~fl¡¬Û± Δ˘¬ı˛±— ˜À‡±fl¡ Œ˘±˚˛≈√Ú±,
¬Û≈ø‡≈√Ú± ˜Ó¬˜·œ ÷À‰¬iß±,
Ó¬±Î◊¬¬ı˛n∏¸Ú≈ ¸˜≈^ ˙œÚ¬ıÔ≈—Ú±º
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛√± Œ˝√√Ã¬ı± Δ˘¬Û±˘·œ,
‰¬±Î◊¬‡»˘fl¡¬Û± ˜˙±-˜À¬ı˛—Ú±
’Ó¬…±√± Ô»¸Ú≈ ŒÚ±—·œ ˘•§œ,
Œ¬Û±O¬ı˛¸Ú≈ ˜œÕ¬ı˛¬ı±!¡œ Œ‰¬flv¡±º
Δ˜ÕÓ¬·œ ˘•Û±Mê± Œ˝√√Ã¬ı± Δ˘¬ı˛±—,
Ô±¬ı˛n∏¸Ú≈ ¸˜^n∏ ª±—˜√¸≈,
˙±»˘≈¸Ú≈ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛√±,
fl¡ø¬ı˛·œ „√√À•°±˝◊√À· ëΔ˘ ¬ÛÀ¬ı˛—í Ú± Ó¬»S¬ıø√º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈ – ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ [¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ

’˜·œ ˙Mê˜ ›˝◊Ú± Œ˘Ã¬ıøÚ]
Œ˚˛μ±˚˛ – Δ˘ ˝√√±¬ÛÆ¬ı± Œ¬Û±˘±—º
Δ˘·œ ˜øμ¬ı˛ – Δ˘Ú± Œ˙•°¬ı± ˘±˝◊˙„√√º [˜Ó¬±—ø¸√±
Δ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬…øÚ]
‰¬±¬ı˛ – ¬Û±•§œ ˜‰¬±º
fl≈¡•§œ – øÚ—Ô˜ Ô±, fl≈¡˜·œ ˜¬Ûœº
’˜±„√√¬ı± ˝√√fl¡‰¬±— – ø˙¬ı˛·± Œ˘±˝◊¬ı˛¬ı± ˝√√fl¡‰¬±—º
ø˙¬ı˛n∏˜-Ú±¬ı˛n∏•§± Δ˜ÕÓ¬ – ŒÓ¬±Lö¬ı˛¬ı±, ’ø˙¬ı·œ ˜ÀÓ¬Ã ›˝◊¬ı˛¬ı±
Δ˜ÕÓ¬º
¬Û”ø#¡—·œ ’À˙±„√√¬ı± Î◊¬˜— – ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜„√√±˘ Ù¬—ø^¬ı± ¬Û”ø#¡—º
Úøfl≈¡?¬ıÚ – Δ˝√√¬Û±˘-Δ˘¬Û±˘ Úœ—øÔÚ± Œ˝√√Ã¬ı± ˜Ù¬˜,
¬ıÚº
˜±Ó‘¬ – ˝◊˜±º
˜±Ó‘¬À¸¬ıfl¡ – ˜˜± Δ˘¬ı±fl¡¬Û≈ Œ¸¬ı± ŒÓ¬ÃÊ√¬ı± ˜œº
¶§±Ô«Ó¬…±·œ – ›˝◊Ê√¬ı± Ô±À√±fl¡¬Û±º
ø˙√√-˝√√œ√±fl¡ – ø˙√Ú¬ı± ˝√√œ√±fl¡º
’Ó¬…± – ’øÓ¬˚˛±, ŒÚ±—˜À√±Úº
ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛ – ’ª±—¬ı± Ô±!¡œ ˜Õ˝√√ ¬Û”•ß˜!¡œ Ó¬˜Ù¬˜
˙„√√º Ó¬±˝◊¬ı—-˜Õ˝√√Àfl¡±Ú, ˚˛≈øÚˆ¬±¬ı˛ø¸øÓ¬º
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙—ø¸ ‡≈•ú≈–
[fl¡] fl¡ø¬ıÚ± ë˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[‡] ë¬Û≈ø#¡—·œ Δ˘Àfl¡±μ± ˙±»¬Û± Δ˘¬ı˛±—í ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√¬ıÀ·∑
[·] ëø˘—ÀÊ√˘ ˜±iß¬ı·œ ˘—Ú± Œ˘—≈√Ú±í ˝√√±˚˛¬ıø¸·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‚] fl¡ø¬ıÚ± ˙±¬ı± ¬Û±ø•°¬ı± ˜øμ¬ı˛ ’ø¸ fl¡¬ı˛•§± ˜‡˘·œ ˜øμ¬ı˛ÀÚ±∑
[„√√] ˝√√fl¡‰¬±—Ú± ˜±„√√‡Ë¬ı¸≈ Δ˘À˝√√Ã¬ı± Œ¬Û±»˙fl¡ ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‰¬] ë¬Û”ø#¡—·œ ’À˙±„√√¬ı± Î◊¬˜—í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛¬ı≈ÀÚ±∑
[Â√] ë¶§±Ô«Ó¬…±·fl¡œ ø˙√-˝√√œ√±fl¡í ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√Ú¬ıÀ·∑
[Ê√] Δ˜ÕÓ¬·œ√ Ó¬•Û±Mê± Œ˝√√Ã¬ı± Δ˘¬ı˛±—¬ı≈ fl¡ø¬ı˛·± ‰¬±—√•ß¬ı± ˚˛±¬ıÀ·∑
[Á¬] fl¡ø¬ıÚ± ¬Û”ø#¡— ’øÓ¬˚˛±√± Δ˘¬ı± ŒÚ±—·œ ˘•§œ¬ı≈ fl¡ø¬ı˛Ú± Ô»¸Ú≈ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[¤û] fl¡ø¬ıÚ± ¬Ûø~¬ı± ëΔ˘ ¬ÛÀ¬ı˛—í ·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
2º ˜‡±·œ Δ˙À¬ı˛— ˜ÀÓ¬fl¡ ’ø¸ ¬Û±Î◊¬ ’≈√·± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈ –
˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛·œ Δ˘Ú˜ Ú≈—ø˙¬ı±
Ó¬¬ÛÆ± ø˘ø¬ı˛-ø˘ø¬ı˛ ø˙»¬Û± Ú≈—ø˙»Ú±
˝√≈√˜ø‡¸Ú≈ Δ˜ÕÓ¬ Δ˘¬ı±fl¡ ‡”ø√—√±,
ŒÓ¬fl¡‡»¸Ú≈ ø˙¬ı˛n∏˜-Ú¬ı˛n∏•§± Δ˜ÕÓ¬º
[fl¡] ˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛·œ Δ˘Ú˜ Ú≈—ø˙¬ı± ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√Ú¬ıÀ·∑

[‡] Ó¬¬ÛÆ± ø˙»¬Û± Ú≈—ø˙M√√± fl¡ø¬ıÚ± fl¡ø¬ı˛ Δ˘Ú˜ ¬Û≈˝√øiß—¬ıÀ·∑
[·] Δ˜ÕÓ¬ Δ˘¬ı±fl¡ ‡”ø√—√± ˝√√±˚˛¬ı˛·± ˜Ù¬˜ ’ÕÓ¬¬ı≈¸≈ ‡„√√Ú¬ı¬ı˛±∑
[‚] ø˙¬ı˛n∏˜-Ú±¬ı˛n∏•§± Δ˜ÕÓ¬ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú± fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[„√√] ˜À‡±˚˛¬ı≈ fl¡ø¬ı˛ ŒÓ¬Ã¬ı˛·± ŒÓ¬fl¡‡»˝√√Ú·øÚ∑
3º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡≈•ú≈–
[fl¡] fl¡ø¬ıÚ± fl¡Ú± fl¡Ú±√± ˜Ù¬˜ fl¡√±˚˛√·œ Δ˘ øÔ¬ı˛n∏ø¸ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[‡] ëΔ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸·œ Ú≈—·œ ›˝◊¬ı± ˆ¬±¬ı [ª±‡˘] ª±À¬ı˛—√±
˝◊˚˛≈º
[·] Δ˘·œ ˜øμ¬ı˛·± Œ˚˛±»fl¡œ ˜øμ¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛·œ ‰¬±—√•ßø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
4º ˚˛±›Ù¬˜, ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±flv¡·± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
fl¡] ˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú·œ Ó≈¬—√±,
Œ˘„√√ø˙√~Àflv¡ ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈
Δ˜ÕÓ¬-¸±ø˝√√Ó¬…-˜øμ¬ı˛ ˜Ú≈—√±,
Œ˚˛μ±˚˛ Ôiß± Δ˘˝√√±5≈Ú±
fl¡»˘≈ø¸ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±º
[‡] Œ˝√√ Δ˘¬ı±fl¡ ˜‰¬± ˜±Ó‘¬À¸¬ıfl¡Ø
¶§±Ô«Ó¬…±·fl¡œ ø˙√-ø˝√√√±fl¡,
Ô±ø¬ı˚˛≈ ˜øμ¬ı˛·œ ’Àfl¡±˚˛¬ı√±,
¬Û≈øk¬ı± ¬Û±•°¬ıø√ Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈·œº
[·] Δ˜ÕÓ¬·œ ˘•Û±Mê± Œ˝√√Ã¬ı± Δ˘¬ı˛±—,
Ô±¬ı˛n∏¸Ú≈ ¸˜≈^ ª±—˜√¸≈
˙±»˘≈¸Ú≈ ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛√±
fl¡ø¬ı˛·œ „√√À•°±˝◊√À· ëΔ˘ ¬ÛÀ¬ı˛—í Ú± Ó¬S¬ıø√º
Û≈øk ø˝√√À√±˜
˝√√ª±˝◊¬ı˜ Ú¬ı¡Zœ¬Û‰¬f ø¸—˝
[˝√√ª±˝◊¬ı˜ Ú¬ı¡Zœ‰¬f ø¸—˝√√ [1897-1946] Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡ ˝√√±›¬ı˜ Œ√ª±Ú
Δ˘fl¡±˝◊, ˝◊•£¬±˘√± Œ¬Û±fl¡˝◊º ¶≥®˘·œ ›Á¬± ›˝◊¬ıÚ± ¬Û≈øk·œ ø˙ÚÙ¬˜ ›˝◊ø‡º ’±Ò≈øÚfl¡
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ‡≈»˜±¬ı± fl¡ø¬ı ’˜øÚº ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛øMê ëŒ˜‚Ú±√
Ó≈¬¬ı± fl¡±¬ı…í [˜±˝◊Àfl¡˘ ˜Ò≈¸”√Ú √M√ ·œ Œ˜‚Ú±√ ¬ıÒ fl¡±¬ı…í·œ ’Ú≈¬ı±√] ’˜¸≈—
ëÚ¬ı¡Zœ¬Û‰¬f·œ Œ‡±˜øÊ√Ú¬ı± Δ˙À¬ı˛—í ’Úœø¸øÚº fl¡ø¬ıÚ± Δ˘ø‡^¬ı± Ó≈¬—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ˝◊•£¬±˘Ú± ˝◊— 1948 √± ëfl¡ø¬ı¬ı˛Pí ø˜—ÀÔ±Ú ¬Ûœø‡º
ë¬Û≈øk ø˝√√À√±˜í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± ‹À‡±˚˛Ú± Î◊¬¬ı± Ù¬—ø˘ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
Œ˘±˘Ú± ˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú± ø˙Ô≈√Ú± Δ˘¬ı˛n∏¬ı˛¬ı± ˜Ó≈¬—√± ˘˜˚˛±Ú¬ı± ‡≈»˜±¬ı± ’˝◊¬ı± fl¡˚˛±
Œ‰¬±—ÀÔ±¬ı˛M≈êÚ± ˜˜±À˘±˘·œ Œ¸¬ı± ŒÓ¬Ãø‡¬ıø˙—·œ ˜Ú≈√± fl¡ø¬ı ˝√√ª±˝◊¬ı˜ Ú¬ı¡Zœ¬Û‰¬f¸≈
’˜øÚº ˜Ó¬˜ ’ø¸, ˜œÀ¬ı˛±˘·œ õ∂ˆ¬±¬ıÚ± fl¡Úø‡¬ıÚ± ˜˜±À˘±˘ „√√±—Ú¬ı√± ˝◊fl¡±˚˛Ú¬ı±
˜Ó¬˜øÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±˘ ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ Œ¸¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı√± ŒÚ±#¡ø¬ı˛¬ı± fl¡˚˛±¬ı≈ Ó≈¬—›˝◊ÚÚ±
Ô•°·± Ú±˝◊ÀÓ¬±˜ Ó¬±Ú± ˜À√±˜ ‰¬»¬Û± ˘•§œ ’˜√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±˘ ’˜ø√ ¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈
Œ¸¬ı± ŒÓ¬ÃÀ· ˝√√±˚˛Ú± ‰¬—ø˙ø~¬ı± ’ø¸√± ’À˙±˚˛ ’„√√±˜ ˚˛±›√Ú± ¬ÛLö≈—Ù¬˜ Œ˚˛ÃÚ¬ı±
˘˜øÊ√—ø¬ı˚˛≈ ˝√√±˚˛Ú± ÷ù´¬ı˛√± øÚÊ√ø¬ı˛º]
¬Û≈øk·œ ÷À‰¬μ± Œ˝√√±ø~

‹˝√√±!¡œ ¬Û≈øk·œ ø˝√√À√±˜,
ΔÙ¬Ú± ˚˛≈—Ú± Œ‰¬Löø¬ı˛,
øfl¡Úø¬ı˛ ˜ø¸¬ı≈ ŒÔ—˘≈^±º
¬Û≈øk·œ ÷À‰¬μ± Œ˝√√±ø~ 5
‹˝√√±!¡œ ¬Û≈øk·œ ø˝√√À√±˜º
˘±Î◊¬¬ı˛øflv¡ ŒÓ¬±¬ıı«±Ú·œ ˜œÚ±
fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ’„√√±›¬ı± Œ˝√√±ø?~≈,
ŒÓ¬±¬ıı±«Ú Ó¬±iß± ¬Û≈ø˙~≈
Δ˝√√Ó¬Ú± fl¡ø¬ı˛·œ Œ˝√√±ø~¬ı±Ø 10
¬Û≈øk·œ ÷À‰¬μ± Œ˝√√±ø~
‹˝√√±!¡œ ¬Û≈øk·œ ø˝√√À√±˜º
’ª±¬ı± Ú≈—„√√±˝◊¬ı± ÷ÔMê±
˜œª±·œ Ú≈—ø˙» ˜¬ı˛Mê±
fl¡Úø¬ı˚˛≈ ÚÚ±˝◊·œ ø˝√√À√±˜ 15
Œ˝√√±?À· ÷¬Û±fl¡ Œ˚˛ÃÚ¬ı±º
¬Û≈øk·œ ÷À‰¬μ± Œ˝√√±ø~
‹˝√√±!¡œ ¬Û≈øk·œ ø˝√√À√±˜º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

¬Û≈øk – ˜À√±˜ ‰¬»¬Û± ¬¬Û≈øk, ˜˚˛±˜·± ˜±iß√¬ı± ¬Û≈øk
Œ‡±—‰¬»º
ΔÙ¬Ú± ˚˛≈—Ú± Œ‰¬Löø¬ı˛ – ˜›— ˜ø¬ı˛Ú Ú±˝◊√Ú± ‰¬»¬Û±, ‰≈¬•ß± ‰¬»Ó¬¬ı±º
ŒÓ¬±¬ıı«±Ú·œ ˜œ – Ú±˝◊ÀÓ¬±˜ Ó¬±¬ı± Œ‡±—‰¬» ¬Û±˜√¬ı± ˜œ›˝◊ø˙—º
’ª±¬ı± Ú≈—„√√±˝◊¬ı± ÷ÔMê± – ’˜≈fl¡ ª±¬ı± ’˜≈fl¡ Ú≈—„√√±˚˛¬ı± ¬Û≈øk√±º
˜œª±·œ Ú≈—ø˙» ˜¬ı˛Mê± – ˜œª± „√√±—Ú¬ı±, fl¡À¬ı˛•ß¬ı±, ŒÚ±#¡¬ı± ˜˚˛±˜
˜¬ı˛fl¡ ’≈√√±º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë¬Û≈øk ø˝√√À√±˜í ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛ ‡—ø„√√∑
[‡] ëøfl¡Úø¬ı˛ ˜ø¸¬ı≈ ŒÔ—˘≈^±í- ˜ø¸√± ë˜ø¸¬ı≈í ˝√√±˚˛¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛¬ı≈ÀÚ±∑
[·] ë‹˝√√±!¡œ ¬Û≈øk·œ ø˝√√À√±˜í- ˝√√±˚˛¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±·œ ¬Û≈økÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
fl¡] ëΔÙ¬Ú± ˚˛≈—Ú± Œ‰¬Löø¬ı˛
øfl¡Úø¬ı˛ ˜ø¸¬ı≈ ŒÔ—˘≈^±ºí
Δ˙À¬ı˛— ˜ÀÓ¬fl¡ ’ø¸ fl¡¬ı˛•§± Δ˙À¬ı˛—√ø·ÀÚ±∑- ΔÙ¬Ú± ˚˛≈—Ú± ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú±
fl¡ø¬ı˛ ‡—˝√√ø~∑
[‡] ì˘±Î◊¬¬ı˛øflv¡ ŒÓ¬±¬ıı«±Ú·œ ˜œÚ±
fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ’„√√±Î◊¬¬ı± Œ˝√√±ø?~≈ºî-
ëŒÓ¬±¬ıı«±Ú·œ ˜œí ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡Ú±¬ı≈ ‡„√√˝√ø~∑ ’„√√±Î◊¬¬ı± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú±
fl¡Ú±ø¬ı˛À¬ı≈ÀÚ±∑ fl¡ø¬ı˛·œ√˜Mê± ’„√√±Î◊¬¬ı± ˝√√±˚˛Ú± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[·] ëfl¡Ú¬ıœ˚˛≈ ÚÚ±˝◊·œ ø˝√√À√±˜ Œ˝√√±?À· ÷¬Û±fl¡ Œ˚˛ÃÚ¬ı±ºí ª±Ù¬˜ ’ø¸ fl¡¬ı˛•§±
Δ˙À¬ı˛—·œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ıÀÚ±∑ fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛Ê√ø‡¬ıÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ ˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ë˘±Î◊¬¬ı˛øflv¡ ŒÓ¬±¬ıı«±Ú·œ ˜œÚ±
fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ’„√√±Î◊¬¬ı± Œ˝√√±ø?~≈,
ŒÓ¬±¬ıı«±Ú Ó¬±iß± ¬Û≈ø˙~≈
Δ˝√√Ó¬Ú± fl¡ø¬ı˛·œ Œ˝√√±ø~¬ı±Øí
[‡] ë’ª±¬ı± Ú≈„√±˝◊¬ı± ÷ÔMê±
˜œª±·œ Ú≈—ø˙» ˜¬ı˛Mê±
fl¡Ú¬ıœ˚˛≈ ÚÚ±˝◊·œ ø˝√√À√±˜
Œ˝√√±?À· ÷¬Û±fl¡ Œ˚˛ÃÚ¬ı±ºí
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ¬Ûœ˚˛≈–
[fl¡] ë¬Û≈øk ø˝√√À√±˜í Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± fl¡ø¬ıÚ± Œ˚˛fl¡˘•§± ˜œ›˝◊¬ı± ‡≈Ú±˝◊·œ
fl¡ø¬ı˛ ˙Mê˜ Î◊¬¬ı± Ù¬—ø„√√∑ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
[‡] ë¬Û≈øk ø˝√√À√±˜í Δ˙À¬ı˛—·œ ª±-˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
fl¡˜˘√±
’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√
[¬ÛΩ|œ ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀfl¡Ó¬Ú ø¸—˝√√ [1906-1995 ˝◊—] ’±Ò≈øÚfl¡
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ’˝◊¬ıø˙—·œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± ’ÀÔ±˝◊¬ı± fl¡ø¬ı, ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ ’˜¸≈—
¬ÛøGÓ¬øÚº ˝◊•£¬±˘·œ ÒÚ˜?≈¬ı˛œ fl¡À˘Ê√Ê√√±, ˜Ô—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¸±ø˝√√Ó¬…·œ ›Á¬± ˜Àfl¡±fl¡ ›˝◊¬ı˛•úœº ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√±
˜¬ı˛n∏›˝◊¬ı± ‡¬ı˛ø√ ë¬ı¸ôL Δ˙À¬ı˛—í, ëΔ˜ÕÓ¬ Î◊¬¬ÛÚ…±¸í [¸˜±À˘±‰¬Ú±], Δ˜ÕÓ¬ Œ˘±?Úí
[¬ı…±fl¡¬ı˛Ì], ëŒ˜‚Ú±√ ¬ıÒ fl¡±¬ı…í [’Ú≈¬ı±√], ¬ı˛¬ıœfÚ±Ôfl¡œ ·œÓ¬±?ø˘í [’Ú≈¬ı±√],
ë’Õ˙¬ı·œ øÚÓ¬±˝◊¬Û√í [‡Gfl¡±¬ı…], ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√,
˝◊•£¬±˘·œ ë¸±ø˝√√Ó¬… ¬ı˛Pí Î◊¬¬Û±øÒ, ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œ©ÜÈ¬fl¡˘± ¤fl¡±À√˜œ·œ ŒÙ¬À˘±ø˙¬Û,
¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ ø√~œ·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜Ú±, ¬ÛΩ|œ, ˚±ø˜Úœ ¸≈μ¬ı˛ Œ·±ã-Œ˜Î¬˘
Ù¬—ø‡º
Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± fl¡ø¬ıÚ± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Œ˘±Ú ’˜¸≈— ¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ ‰¬˝√√œ ‰¬øÚÀ¬ı˛±˜
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ˜‰¬±ø˙—Ú± fl¡±›≈√Ú± Δ˘¬ı˛n∏¬ı˛¬ı± ˜Ó≈¬—√± ’˜≈fl¡ ŒÚÃÚ± ø˝√√—˝√√iß¬ı± Œ˝√√±»Ú¬ı√±
Œ‰¬±—ÀÔ±¬ı˛fl¡ø‡¬ı± fl¡ø¬ıø˙— ’˜¸≈— ¸±ø˝√√øÓ¬…fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√± Î¬±– fl¡˜˘¸≈ ‰¬±›¬ı˛¬ı±
ŒÔÃ√±— ˚˛±≈√Ú± ˘±fl¡ø‡¬ı± fl¡ø¬ı ’˜øÚ ˝√√±˚˛Ú± Δ˙Ô±ø¬ı˛º ˜Ó¬˜ ‡¬ı˛± ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ¸¬ı±
ŒÓ¬Ã¬ı˛•°·± Ú˝√√± ›˝◊Ú± fl¡ø¬ı fl¡˜˘Ú± ŒÚ±e±¬ı√± Úœ—„√√˜√¬ı·± Œ˘±˚˛ÚÚ± ˜øÓ¬fl¡ ˜·≈≈Ì
fl¡˚˛± Δ˙Ô±≈√Ú± fl¡ø¬ı·œ ˜Ù¬˜√± |X±?ø˘ fl¡»¬Û± Δ˙À¬ı˛—øÚº]
ŒÚ±„√√„√±~˜√±˝◊ Ó¬±¬ı± Œ‰¬flv¡± fl¡˚˛±
Ó¬±¬ı˛ø¬ı˛ Ú≈—øÔ˘ ŒÚ±—˜±˚˛ ø¸√¸≈-
Œfl¡±„√√˚˛±„√√ ª±ÀÓ¬±˘ Ù¬Õ•§Ú±
Œ‡±—ø˘ ŒÓ¬-Ó≈¬ ‰¬À¬ı˛±˝◊Ú±
¬Û±À˜˘ Î◊¬¬ı˛±— Î◊¬Àfl¡±iß±
Œ˝√√øflv¡ ŒÚ— ŒÚ— ˝√√±ø¬ı˛Ú±º
ÚøS ˜À‡±˚˛ ¸œ√¸≈-
Œfl¡ÃÀÊ√— ˝√√±À¬ı˛Ã ˙±ÕÊ√Ú±
ŒÚ±—Ê√± ˚˛±›˘ Δ˙¬ı˛±—¬ı±
„√√„√ø˘ øÚ— øÚ— ø˜¬ı˛¬ı±
Œfl¡±À¬ı˛Ã ˚˛±›˘ ÷À¬ı˛±˚˛Ú±º
˙±ø˘ fl≈¡•°±—Ú± fl≈¡˜›Ú¬ı±
Ó¬¬ı˛±øÚ¬Û±iß± ›˝◊›˝◊Ú±
øÚÙ≈¬·± Ó¬¬ı˛n∏fl¡ ª±˚˛¬ı˛fl¡¬Û±
Δ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬… Ê√·»Ú≈—
fl≈¡•°±— ‰¬Úœ ˜•°≈¬ıí Ó≈¬—
ŒÚ±—Ú± „√√±ÚÙ≈¬—√± ŒÓ¬Ã¬ıª±˝◊
’˜˜-’„√√±˘ ø˙iß¬ı˛fl¡¬Û±
Δ˜ÕÓ¬ ˝◊˜±À¬ı˛±˘ ˚˛±›ÚÕ„√√
Œ‰¬flv¡± fl¡˚˛±Ú± Δ˙¬ı˛±„√√Õ„√√
˜À‡Ã Œ¬Û±„√√Ú± Δ˙¬ı˛±—ø‡¬ı±
Ú≈—ø˙ Œ‡±À?iß± Œ˘±¬ı˛¬ı±
fl¡±=œ-Œfl¡±ÚÚ≈—√± ˘±Àe±Ú¬ı±
fl¡√±˚˛ fl¡˜˘ Œ‰¬flv¡±À√Ø
fl¡±=œ-Œfl¡±Ú·œ Œ‰¬fl¡-Ú≈—ø˙Ø
Ó¬±À¬ı˛± Œ‡±—ø˘ Œ‡ÃÀ¬ı±—Ú±
Ú¬Û±— fl¡˚˛± fl¡˚˛±Ú±
ŒÚ±„√√„√±~˜√±˝◊ Ó¬±ø˜iß¬ı˛•§±-
˜À‡±˚˛·œ Œ‡±Àiß˜-Œ‡±Úª±— ÷À¬Û±˜ ˘±—
Δ˜ÕÓ¬-˜±˘— ÷›~fl¡
Î◊¬¬Û±˘ ª±¬Û±˘ ÷Õ˚˛ ‰¬±
÷›˘ ˜±·œ ÷À¬Û±˜ ˘±—
˝√√±˝◊Ú± U•ß± Δ˙˝√√ø~º
Δfl¡À√Ãø¬ı˛¬ı± Ú˝√√±ÀMêØ
›– fl¡±Î◊¬¬ı˛nÀ¬ı˛Àfl¡± ª±À¬ı˛ÃÚ≈-
ÚÔª±˚˛ fl¡»Ú± ΔÂ√¬ı˛±„√√Õ„√√
ÚÔÀ•ú±˝◊ Ú„√√·œ ÷¬ı˛œ Œ‰¬˘
¬Û±Ôø‡,
Ú˝√√fl¡‰¬±— Ú„√√·œ ÷À¬ı˛±˚˛Ú±
Œ‰¬Löø‡
ŒÚ±—Ú± Ù≈¬—√± „√√±~fl¡¬Ûª±˝◊
ÚÔª±˝◊ Œ‰¬flv¡± ‡—-Œ·±•ß±
¬Û±˝◊ÀÔ±fl¡ø‡,
Œfl¡±•ß± ˝◊—Ú± ˜±˘—Ú±
ø˜fl≈¡¬Û ‡≈ø√— Δ˙˙fl¡¬Û±-
ë˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú·œ Ó≈¬—√±
Œ˘„√√ø˙~Àflv¡ ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈
Δ˜ÕÓ¬-¸±ø˝√√Ó¬… ˜øμ¬ı˛-˜Ú≈—√±,
Œ˚˛μ±˝◊ Ôiß± Δ˘˝√√±5≈Ú±,
fl¡»˘≈ø¸ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±î
›– Ó¬±¬ı˛n∏À^Àfl¡± ª±À¬ı˛ÃÚ≈º
Δ˙˙fl¡ Ú„√√·œ Δ˙¬Û±Ú¬ıÚ±
Ú˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈Ú±
˚˛±›˘ ŒÔÃ·˘ ›˝◊Ú„√√±˝◊
˜œ¬ı˛fl¡ Ó¬±~fl¡ Œ˚˛—≈√Ú±,-
˜œ Ó¬±¬ı˛íø√ ‡±Àp¡ÃøÚ
˜±·œ Úœ—¬ı± fl¡±˚˛¬ı˛øÚ-
ŒÚ±—Ú± ¬Û≈˜„√√±˘ „√√±øfÕ„√√
‡„√√ø„√√ Œ‰¬flv¡± ŒÔ˜À√±fl¡ø‡¬ıøÚº
ø˙√± ÷¬ı˛± ˝◊μ≈Ú± Œ˚˛±fl¡¬ÛøÚº
˝◊˜±·œ ˚˛±›˘ ŒÔÃ·Ú¬ı±
Ú¬Û±— Œ‰¬flv¡± fl¡˚˛±Ú± Ù¬—Ê√øÚØ
fl¡±=œ Œ‰¬flv¡± ˚˛±˝◊Ù¬¬ı±Ø
˚˛±˝◊Ù¬¬ı√± ˙¬ı˛n∏À#¡Ãº
ŒÚ±!¡Ú≈Àfl¡± ¬Û„√√ø„√√√±
Ú≈—À„√√±˘ ˝◊¬Û±Î◊¬ Ó¬±¬ı√±º
’ª±¬ıÚ± ÷Õ¬ı˛Ú±,
Ú≈„√„√±˝◊¬ıÚ± ÷˝√√iß±
÷Ôfl¡ Ó¬¬ı˛—Ú¬ı˛¬ı±
˜±˘— ª±—˜± ‡≈ˆ¬•§±
ŒÓ¬—¬ı±Ú-˜¬Û≈ ˜#¡q
Ó¬±˝◊¬ı— Ú≈—À„√√±˘ ’¬ı˛+¬ı±
ø˜À˝√√Ã¬ıøÚÀfl¡± fl¡±Î◊¬·Ú≈º
’¬Û±˜-¬Û±˜√-Ú±˝◊^¸≈
Ôª±˚˛ fl¡»Ú± Δ˘¬ı˛±—¬ı±
Œ˘Ãø¬ı¬ıøÚÀfl¡± Úœ—ø˙—„≈√º
˚˛±˝◊ÀÙ¬Ã Œ‰¬flv¡± ˚˛±˝◊Ù¬¬ı±,
fl¡±=œ-Œfl¡±Ú·œ Œ‰¬fl¡-Ú≈—ø˙Ø
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Œfl¡±„√√˚˛±„√√ – ª±º
Î◊¬¬ı˛±— Î◊¬Àfl¡±iß± – Î◊¬ ˜˙±º
Œ˝√√øflv¡ ŒÚ— ŒÚ— ˝√√±ø¬ı˛Ú± – ˝√√±ø¬ı˛ ŒÚ±„√√Ú±„√√Ú± „√√—¬ı±º
˙±ø˘ fl≈¡•°±—Ú± fl≈¡˜›Ú¬ı± – ˙±ø˘ ¬ı±˝√√Ú øÚ—ÀÔÃÚ± ¬Û±Ú¬ı√·œ
‰¬˝√ √ œ øÔ¬ı± Œ˝√ √ Ã ¬ı±, ˙fl¡±sº
Ó¬¬ı˛±Úœ¬Û±iß± ›˚˛›˝◊Ú± ÚœÙ≈¬·±
Ó¬¬ı˛n∏fl¡ ª±˚˛¬ı˛fl¡¬Û± – ˙fl¡±s 1846 Œ˝√√Ã·»˘fl¡¬Û±º
˘±Àe±Ú¬ı± – Œ¬Û±fl¡¬Û±º
ÚÔª±˚˛ Œ‰¬flv¡± ‡—À·±•ß± ¬Û±˝◊ÀÔ±fl¡ø‡ – ø˙ø‡º
ø˙√± ÷¬ı˛± – ’˜‘Ó¬º
Δ˜ÕÓ¬ ˝◊˜±À¬ı˛±˘ ˚˛±›ÚÕ„√√ – ˜øÌ¬Û≈ ¬ ı˛ œ Œ˘±ÚÚ± ŒÚÃÚ±
˚˛±fl¡±˚˛¬ı˛fl¡¬Û±º
Œ‰¬flv¡± fl¡˚˛±Ú± Δ˙¬ı˛±„√√Õ„√√ – fl¡ø¬ıø˙—Ú± ˝◊¬ı± Œ˝√√Ã¬ı˛fl¡¬Û±º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëfl¡±ø= Œfl¡±Ú·œ Œ‰¬fl¡-Ú≈—ø˙í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[‡] ëŒ˚˛μ±˚˛ Ô~± Δ˘˝√√±5≈Ú± fl¡»˘≈ø¸ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±ºí- fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛ø‡¬ıÀÚ±∑
[·] Δ˙˙fl¡ Ú—·œ Δ˙¬Û±Ú¬ıÚ±í ˝√√±˚˛¬ıø¸√± ¬Ûø~¬ıø¸ fl¡Ú±·œ Δ˙˙fl¡¬Û≈ÀÚ±∑
[‚] ëŒÚ±!¡Ú≈Àfl¡± ¬Û„√√ø„√√√± Ú≈—À„√√±˘ ˝◊¬Û±fl¡ Ó¬±¬ı√±ºí- fl¡ø¬ıÚ± fl¡Ú±√±
˝√√±˚˛Ê√ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë˙±ø˘ fl≈¡•°±—Ú± fl≈¡˜›Ú¬ı± Ó¬¬ı˛±øÚ¬Û±iß± ›˝◊›˝◊Ú± øÚÙ≈¬·± Ó¬¬ı˛n∏fl¡
ª±˝◊¬ı˛fl¡¬Û±í- ˙±ø˘ fl≈¡•°±—Ú± fl≈¡˜›Ú¬ı±í ˝√√±˚˛¡ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√Ú¬ıÀ·∑
¬Ûø~¬ı± ‰¬ø˝√√ ’ø¸Ú± fl¡¬ı˛•§± ‰¬ø˝√ÀÚ±∑
[‡] ëΔ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬… Ê√·Ó¬Ú≈— fl≈¡•°±— ‰¬Úœ ˜•°≈¬ı± Ó≈¬—í- Δ˜ÕÓ¬ ¸±ø˝√√Ó¬…Ú±
fl≈¡•°±— ‰¬Úœ ˜•°≈¬ı·œ ˜¬ı˛˜ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[·] ë‡„ø„√√ Œ‰¬flv¡± ŒÔ˜À√±fl¡ø‡¬ıøÚ˚ ø˙√± ÷¬ı˛± ˝◊μ≈Ú± Œ˘±fl¡¬ÛøÚºí-
¬ÛÀ¬ı˛—ø˙— ’ø¸·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈ –
[fl¡] ˜Ó¬˜ fl≈¡˝◊Ú·œ Ó≈¬—√±
Œ˘„√√ø˙~Àflv¡ ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈
Δ˜ÕÓ¬ -¸±ø˝√√Ó¬… ˜øμ¬ı˛ ˜Ú≈—√±,
Œ˚˛μ±˝◊ Ôiß± Δ˘˝√√±5≈Ú±,
fl¡»˘≈ø¸ ˝◊˜±·œ ‡≈˚˛±√±ºí
[‡] ˜±·œ Úœ—¬ı± fl¡±˚˛¬ı˛øÚ-
ŒÚ±—Ú± ¬Û≈˜„√√±˘ „√√±Úø^Õ„√√
‡„√√ø„√√ Œ‰¬flv¡± ŒÔ˜À√±fl¡ø‡¬ıøÚº
ø˙√± ÷¬ı˛± ˝◊μ≈Ú± Œ˚˛±fl¡¬ÛøÚº
[·] ’¬Û±˜-¬Û±˜√± Ú±˝◊^¸≈
Ôª±˚˛ fl¡»Ú± Δ˘¬ı˛±—¬ı±Œ˘Ãø¬ı¬ıøÚÀfl¡± Úœ—ø˙—„≈√ºí
4º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëfl¡˜˘√±í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸·œ ª±-˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
[‡] ëŒÚ±„√√±~˜√±˝◊ Ó¬±¬ı± Œ‰¬flv¡± fl¡˚˛± ˚Ó¬±¬ı˛ø¬ı˛ Ú≈—øÔ˘ ŒÚ±—˜±˚˛ ø¸√¸≈í-
Ô±—·»ø˘¬ı± Δ˙À¬ı˛—-¬ÛÀ¬ı˛— ’Úœø¸·œ Ú≈—·œ ˆ¬±¬ı fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ˙Àμ±#¡±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛
¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝
[¤˘±—¬ı˜ Úœ˘fl¡±ôL ø¸—˝√√ [1927-2000] Δfl¡˙±˜ÀÔ±— ¤˘±—¬ı˜
Δ˘fl¡±˝◊, ˝◊•£¬±˘√± Œ¬Û±fl¡ø‡º øÎ¬, ¤˜, fl¡À˘Ê√√± √˙«Ú ˙±¶a·œ ›Á¬± ˜Àfl¡±fl¡
›˝◊¬ı˛˜˜œº øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬ ’¬ı Œ¸±ø¸À˚˛˘ Œª˘Ù¬…±¬ı˛, ’±È¬« ¤G fl¡˘‰¬±¬ı˛·œ øÎ¬À¬ı˛"√¬ı˛
›˝◊Ú± Ô¬ıMê·œ Œ¬Û±O±ø‡º ’Úœq¬ı± ˘±?±Î◊¬ ˜Ó≈¬—·œ ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Δ˙À¬ı˛—·œ
˜±„√√øÊ√Ú Ô±¬ı± fl¡ø¬ıøÚ, ¬ÛøGÓ¬øÚ, ¸±ø˝√√Ó¬… ’˜¸≈— fl¡˘±·œ ¸˜±À˘±‰¬fl¡øÚº
ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—- ’‰¬±˝◊¬ı± Δ˘ [ª±À¬ı˛—], ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ fl¡ø¬ıÓ¬±·œ Â√μ [Â√μ
fl¡±„√√À˘±Ú ΔÚÚ¬ı±] ‰¬»˘ø¸ÀÚ fl¡√±˚˛√ÀÚ± ˝◊¬ı±øÚ [Δ˙À¬ı˛—], ’¸À¬Û"√¸ ’¬ı
˝◊øμ˚˛±Ú fl¡˘‰¬¬ı˛ [˝◊—ø˘˙Ó¬± ˝◊¬ı± ª±À¬ı˛—], Ó¬œÔ« ˚±S± [Δ˙À¬ı˛—], ¸≈ÚœøÓ¬fl≈¡˜±¬ı˛
‰¬ÀA±¬Û±Ò…±˚˛·œ ëÊ√˚˛À√¬ıí [˝◊—ø˘˙fl¡œ ’Ú≈¬ı±√], ¸—¶¥®øÓ¬·œ ˙Àflv¡±Ú [ª±À¬ı˛—],
Úø‰¬—¬ı±º ëÓ¬œÔ« ˚±S±í ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ ’ø¸·œ√˜fl¡ ¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ ˜Ú± [1987
˝◊—√±] Ù¬—ø‡º
ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛í Δ˙À¬ı˛—√± fl¡ø¬ıÚ± ˜Ó¬˜·œ Œ‡±„√√Õ˘ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√±
Œ˝√√±—˘øflv¡¬ı± ’›Ú¬ı± Δ˘„√√±fl¡-ª±À˚˛˘, ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ ŒÓ¬Ã¬ıø˙—·œ ‰¬œÚ·± ‡≈»fl¡±
˜±iß√¬ı± ŒÓ¬Ã›—, ’˜·± ’˜·± Œ˚˛—øÔÚ¬ı± ˜¬ı˛Mê± ÷—Ú± ‰¬œ#¡± Δ˘Ê√¬ı˛•§± fl¡˘±
¸—¶¥®øÓ¬·œ ˜±„√√ø‡¬ı± ˙±Àflv¡±Ú fl¡˚˛±¬ı≈ Î◊¬»Ú¬ı± Œ˝√√±»ÕÚº Œ˝√√Ã‡Ë¬ı± ˜Ó¬˜·œ ’Ú≈Ó¬±¬Û
ŒÓ¬Ã¬ı˛≈√Ú± fl¡±—-Œ‡±— ‰¬±˝◊¬ı˛¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸˜±Ê√¬ı≈ ŒÚÃÀ˝√√ÃÚ± Œ˙˜·»¬Û± „√√˜ø‡·^±
˝√√±˚˛¬ı·œ ª±Ê√¬ı± ’≈√ ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊º]
¬ı˛Ô˚±S± Ú≈ø˜»fl¡œ Ú≈—øÔ˘√±
fl¡±—ø˙, ˜±e—, ¬Û”—·œ ˜À‡±˘·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
ëëÊ√˚˛ Ê√·iß±Ôíí ëëÊ√˚˛ Ê√·iß±Ôíí
øÚø~ ˜±˚˛Õfl¡¬Û”•§± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ
’≈√¬ı≈ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ’øÓ¬˚˛±√ø√
’˜fl¡¬Û±, Œ˚˛—ÔœÚ¬ı± ÔÀ•ú±˚˛√·œ ŒÔ±¬ı˛fl¡¬Û±
Œ˘±˚˛¬ı± Ú±˝◊^¬ı± Δ‰¬Ú¬ı± Œ‡±~±›
’˜≈¬ı± ’¬ı˛—¬ı± Œõ∂±¬Û·G±
fl¡—À¢∂¸, Œ¸±ø¸À˚˛ø˘©Ü, fl¡•ú≈…øÚ©Ü, õ∂Ê√± ˙±øôL
ø˝√√—¸±, ’ø˝√√—¸±, ¬ı˛±Ê√ø¸—˝√√±¸Úº
ëëfl¡À√±˜√ÀÚ± ˘À•§Úø¸¬ı≈-
‰¬œÚ·± ‡≈»fl¡± ˜±iß√¬ı±,
˘˜Ô≈—Ù¬˜· ˘À•§Ú·± ˙•ß√¬ı±,
øÙ¬√˜√·œ ˜œ˙#¡± ˘≈¬ı±∑íí
˝√√—ø˘ Ú˝√√±øMê ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ Δ˘˜±º
˜Ê√±˝◊À¬ı•ú± ˜À˜±˜ ˘±—À˘Ú ŒÔ±˝◊¬ıœÚ± ˙±ÀÔÃ¬ı±
!¡±Mê±·œ Ú≈—ø˙» Ú±ø˜¬ı±
øÚ—À„√√±˘¬ı≈ Œ˜Ã·œ ˙œ—√± ‰¬˘˝√√Ú¬ı±
˘±˝◊ ˝√√¬ı˛±Î◊¬¬ı·œ Ê√À·±˚˛
ŒÔ!¡-ŒÔfl¡ ŒÚÃ·-ŒÚÃ ˝√√±˚˛Ú±-U•ß± ˙±ÀÔfl¡¬Û±
qp¡»¬Û± ¬ı±“˙œ·œ ¸≈¬ı˛√±,
’„√√fl¡¬Û± ¬Û”—À˘±μ± Ê√·»¬Û≈ fl¡±Î◊¬≈√Ú±
‹À‡±˚˛Ú± Œ˚˛—Ê√¬ı± Δ˜ÕÓ¬·œ Ê√À·±˚˛ ¬ı˛±¸
Úœ—ø˙ø˘¬ı¬ı˛± ˝◊˜± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛∑
Ú‰¬±ø˙—ø√ Œ˚˛—ø˘, ’≈√¬ı≈ fl¡±Î◊¬À¬ı˛º
Œ˝√√ÃøÊ√øMê ¬ı˛n∏^·œ Ó¬±G¬ı Ê√À·±˚˛-
¬Û‘Tœ Ôfl¡-‡± ›˘˝√√Ú¬ı± ÚÈ¬¬ı˛±Ê√ ø˙¬ı·œ
õ∂˘˚˛-˝◊øe» Δ˘¬Û±fl¡ Δ˘˜± Œ‰¬fl¡‡±˚˛À√ÃÀ¬ı˛,
˘±?^¬ıœ ¬Û≈øk‰≈¬m± ª±Ê√¬ı˛¬ıœ
¸œÓ¬± ¸œÓ¬± ’‰≈¬•§ø√ ‰¬„√√ø‡·À√ÃÀ¬ı˛
‰¬„√√‡Ë¬ı¬ı˛ÀÚ ˝◊˜± ˜˝√√±R± ·±gœ·± Œ˘±˚˛ÚÚ±∑
’±– ˝◊˜± Ú„√√Úø√ Œ˚˛—Ê√À· Œ˝√√±»Ú¬ı± ˙±ø¬ı˛-
’‰≈¬•§·œ ˜„√√±˘, Ò•ú«·œ Δ˜ø¬ı˛,
ÔÀ•ú±˚˛·œ Œ˙—˘¬ı± ’øÓ¬˚˛±
Ó¬±À¬ı˛√Ú± Ú˝√√±fl¡¸≈ Î◊¬À¬ı˛√Ú±
¤ÀÈ¬±˜ Œ¬ı±˜·œ ˜À‡±˘, ’˚˛±fl¡¬Û±, ’øfl¡¬ı±,
Δ˜¬ı˛œfl¡ Δ˜‡≈ ’˜≈¬ı± ‰¬œ—˜≈fl¡ ª±—¬ı±
¬ı˛±ø˙˚˛±√± ëÊ√±¬ı˛í øÚ—ÀÔÃÚ± ΔÚ¬ı-›»¬Û± ÷ ‰≈¬m±
¬ıμœ ¬ıÚ¬ı±¸ ˜œ ˘œø˙— fl¡˚˛±¬ı≈
˜Ó≈¬—√± fl¡•ú≈…øÚÊ√˜ Œà√√ø˘ÚØ
˘˜U˝◊·œ fl¡±„√√¬ı≈ ¤ø¸˚˛± ’˜¸≈— ’øÙË¬fl¡±·œ
’øÓ¬˚˛±√± ¬Û±˝◊ø¬ı˛¬ı± ˘„√√Ê√±·œ ˙e≈
¬Û±˝◊¬ı± ˙±˝◊ÀÚ Ù¬œ¬ı˛±˘ ˝◊Î◊¬. ¤Ú. ›. √±
ë˝√√±Ù¬˜±©Üí ·±gœÊ√œÚ± ŒÚ±e±ø‡¬ı√ø√
’ª±¬ı± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊ ˜À‡±˚˛Ú±-
˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬·œ ’˜±„√√¬ı± ’˜±Ø
’≈√¬ı≈ ˝◊˜± Ú˝√√±øMê
UÀμ±flv¡À•° ø˝√√À√Ú-Ó¬±Ù¬˜ ’≈√√± ø˝√√—¸±·œ
¶§±Ô«·œ, ¬Û±øÈ«¬ Œ¬Û±ø˘øÈ¬'fl¡œ
˙fl≈¡ôL˘±·œ Úœ—ø˙—-‡≈À√±¬Û
Ú˝√√±fl¡¬Û≈ fl¡±Î◊¬À¬ı˛ Ú‰¬±ø˙—Ú± Œ˝√√ÃøÊ√øMê
Ú˝√√±fl¡¬Û≈, ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ Δ˘˜±º
øÔ¬ı˛ø‡øÚ Ú‰¬±ø˙—Ú± ŒÚ±—˜ø√
ø˙Lö¬ı˛fl¡¬Û± ø¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
’Ú≈Ó¬±¬ÛÆ± ‰¬±flv¡¬ı± ≈√¯∏…ôLØ
˜Ó¬˜≈√√± Ú˝√√±øMê fl¡√±˚˛√±
fl¡√±˚˛√±, ˝◊˜± fl¡√±˚˛√±Ø
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
¬ı˛Ô˚±S± – |œÊ√·iß±Ôfl¡œ fl¡±— ø‰¬—¬ı±
’˜fl¡¬Û± – ˜˙fl¡ ˜‰≈¬ ŒÔ±Mê¬ı±
Œõ∂±¬Û·G± – ª±‡˘·œ øÙ¬À¬ı˛¬Û ˙Àμ±fl¡¬Û±, ŒÙ¬±„√√¬ı±, ˘±›¬ı±
Œ¸±ø¸À˚˛ø˘à√√ – ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ √˘ ’˜±, ˜±iß¬ı± ¸˜±Ê√ Œ˙ø•°¬ı±
˜œ
õ∂Ê√± ˙±øôL – ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ √˘ ’˜·œ ø˜—
¬ı˛±Ê√ø¸—˝√√±¸Ú – øÚ—ÀÔÃ·œ Ù¬˜Ù¬˜, Ó¬±—¬ı˘
!¡±Mê±·œ Ú≈—ø˙» Ú±ø˜¬ı± – Œ˜±˝◊¬ı˛±—√·œ ‰¬»Ô¬ı˛·± Δ˘¬ı± !¡±Mê± ˝√√±˚˛¬ı± ˜Ù¬˜
’≈√√± ˙œ»¬Û± ø˘ø¬ı˛ U•§± Ú≈—ø˙»º
¬ı˛n∏^·œ Ó¬±G¬ı Ê√À·±˚˛ – ˜˝√√±À√¬ıÚ± ¬Û‘øÔ¬ıœ ˜Ôfl¡-˜‡± ›˘˝√√~À· ‡μ≈Ú±
˙±ø‡¬ı± Ê√À·±˚˛º
ÚÈ¬¬ı˛±Ê√ ø˙¬ı – Ê√À·±˚˛ Δ˝√√¬ı± ˜˝√√±À√¬ı
õ∂˘˚˛ ÷øe» – ¬Û‘øÔ¬ıœ Ó≈¬•ß± ˜±„√√˝√Ú¬ı·œ ‡≈√˜
Ò•ú«·œ Δ˜¬ı˛œ – ˘±˝◊øÚ—-Œ˘±Ú‰¬»fl¡œ Œ˚˛—ÔœÚ¬ı± ˜ÀÓ¬Ã
Ê√±¬ı˛ – ¬ı˛n∏ø¸˚˛±√± ¬Û±Úø‡¬ı± ˜œ›»¬Û± øÚ—ÀÔÃ
fl¡•ú≈…øÚÊ√˜ – ˘Ú Ô≈˜ ¬Û≈•ß˜fl¡ ‡3±˝◊·œ ›˝◊˝√ Ú¬ı± ˜›—·œ
Δ˘„√√±fl¡ ¬ÛÔ±¬Û [¬ı˛n∏ø¸˚˛±√± Ê√±¬ı˛·œ
˙±¸Ú ˜Ó≈¬—√± ˘±fl¡ø‡¬ı± Δ˘„√√±Àflv¡±Ú]
Œà√√ø˘Ú – ¬ı˛n∏ø¸˚˛±·œ ˘≈ø‰¬—¬ı± ’˜·œ ø˜—º
˘„√√Ê±·œ ˙e≈ – ˙≈√˜ Ù¬M≈êÚ± ‰¬±¬ı± Ó¬˜øÔ¬ı± Î◊¬À‰¬fl¡ ˜Õ¬Û ’˜±
[˜Ó¬±—ø¸√± ¤ø¸˚˛±, ’øÙË¬fl¡±√±
Œ˘±˚˛˘˜ ˙Àμ±øflv¡¬ı± ˝◊Î◊¬À¬ı˛±ø¬Û˚˛±Ú ’˜¸≈—
’À˜ø¬ı˛fl¡±Úø˙—¬ı≈øÚ]
˝◊Î◊¬. ¤Ú. ›. – ˝◊Î◊¬Ú±˝◊ÀÈ¬Î¬ ŒÚ¸k ›À·«Ú±˝◊ÀÊ√¸Ú [¬Û‘øÔ¬ıœ·œ
’øÚq¬ı± ˘±?±› ˜Ú≈—√± Δ˘¬ı±fl¡
fl¡˚˛±·œ ˜œU»ø˙—Ú± Œ˙•§± ˘”¬Û]
˝√√±Ù¬ ˜±©Ü – øÙ¬¬ı˛±˘ Ó¬∫±˚˛ [’ª±¬ı± ŒÙ¬±—À√±fl¡¬Û·œ ¬Û±˝◊¬ı±]
¶§±Ô¬«·œ – ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ı·œ
¬Û±øÈ¬« Œ¬Û±ø˘øÈ¬'fl¡œ – ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ √˘ø˙—·œ
˙fl≈¡ôL˘±·œ Úœ—ø˙— ‡”À√±¬Û – ˙fl≈¡ôL˘±√±, ˜˝√√±fl¬Û≈ Úœ—ø˙—Ú¬ı± øÚ—ÀÔÃ ”√¯∏…ôLÚ±
¬Ûœ¬ı˛•§± ¸Ú±-‡”À√±¬Û [≈¬¬ıı«±¸± ˜≈øÚ·œ ˙±5·œ
‡”À√±¬Û ’≈√ ÷ø˙—√± Ó¬±≈√Ú± ˜±„√√ø‡, ’≈√Ú±
˙fl≈¡ôL˘±Ú± ≈√¯∏…ôL·œ ˜˜±„√√√± Î◊¬»¬Û± „√√˜ø‡À√º
˜˝√±fl¡¬Û≈ øÚ—ÀÔÃÚ± fl¡±Î◊¬ø‡º ˜Õ˜√± ’˜≈fl¡
≈√¯∏…ôLÚ± Ù¬—ø„√√, ˙fl≈¡ôL˘±¬ı≈ Úœ—ø˙—˘fl¡˝◊º]
≈√¯∏…ôL – ˙fl≈¡ôL˘±·œ ˜¬Û≈À¬ı˛±˝◊¬ı± øÚ—ÀÔÃº ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ
ª±¬ı˛œ√± ˚˛±›¬ı± ˜ø˜— ‰¬»¬Û± øÚ—ÀÔÃº
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙—ø¸ ‡≈•ú≈–
[fl¡] ˜±˚˛Õfl¡ ‡”ø√—√± ëÊ√˚˛ Ê√·iß±Ôí ˝√√±˚˛≈√Ú± fl¡ø¬ı˛·œ øÚø~¬ıÀÚ±∑
[‡] ëøÙ¬√˜√·œ ˜œ˙#¡± ˘≈¬ı±í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛¬ı≈ÀÚ±∑
[·] ë‰¬œÚ·± ‡≈»fl¡± ˜±iß√¬ı±í ˝√√±˚˛¬ıø¸·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‚] !¡±Mê±·œ Ú≈—ø˙»Ú± fl¡Ú±¬ı≈ Œ˜Ã·œ ˙œ—√± ‰¬˘˝√√Ú¬ıÀ·∑
[„√√] ë¬ı˛±Ê√ø¸—˝√√±¸Úí ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√˝√Ú¬ıÀ·∑
[‰¬] qp¡»¬Û± ¬ı±“˙œ·œ ¸≈¬ı˛√± fl¡ø¬ı˛¬ı≈, fl¡Ú±¬ı≈ fl¡±Î◊¬˝√√Ú¬ıÀ·∑
[Â√] ¬ı˛n∏^·œ Ó¬±G¬ı Ê√À·±˚˛ fl¡ø¬ı˛·œ ˙±ø‡Ë¬ıÀÚ±∑
[Ê√] ˝◊Î◊¬. ¤Ú. ›. √± fl¡ø¬ı˛·œ ë˝√√±Ù¬ ˜±©Üí ŒÓ¬Ãø‡¬ıÀ·∑
[Á¬] Ê√±¬ı˛ øÚ—ÀÔÃ fl¡ø¬ı˛ Δ˘¬ı±Mê± ¬Û±~•úœ∑
[¤û] ëÚ˝√√±fl¡¬Û≈ fl¡±Î◊¬À¬ı˛ Ú‰¬±ø˙—Ú± Œ˝√√ÃøÊ√øMêí ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[È¬] ’Ú≈Ó¬±¬ÛÆ± ‰¬±fl¡ø‡¬ı± øÚ—ÀÔÃ ’≈√ ˜ø˜— fl¡ø¬ı˛ Œfl¡Ã¬ıÀ·∑
2º ˜‡±·œ Δ˙À¬ı˛— ˜ÀÓ¬fl¡ ’ø¸ ¬Û±Î◊¬ ’≈√·± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–
Œ˙—˘¬ı± Ú≈—øÔ˘√± øÚ—„√√±˝◊√Ú±Œ‡±—ø˘¬ı±
˘˜U˝◊·œ fl¡„√√¬ı≈ ¤ø¸˚˛± ’˜¸≈— ’øÙË¬fl¡±·œ
’øÓ¬˚˛±√± ¬Û±˝◊ø¬ı˛¬ı± ˘±„√√Ê√±·œ ˙e≈
¬Û±˝◊¬ı± ˙±˝◊ÀÚ Ù¬±¬ı˛±˘ ˝◊Î◊¬. ¤Ú. ›. √±
ë˝√√±Ù¬˜±©Üí ·±gœÊ√œÚ± ŒÚ±e±ø‡¬ı√ø√
’ª±¬ı± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊ ˜À‡±˚˛Ú±-
˜œ›˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬·œ ’˜±„√√¬ı± ’˜±Ø
[fl¡] Œ˙—˘¬ı± Ú≈—øÔ˘√± fl¡Ú±·œ fl¡±„√√¬ı≈Ú± øÚ—„√√±˝◊√Ú± Œ‡±—¬ıÀ·∑
[‡] ¤ø¸˚˛± ’˜¸≈— ’±øÙË¬fl¡±·œ ’øÓ¬˚˛±√± fl¡ø¬ı˛ ˙e≈ ¬Û±˝◊¬ıÀ·∑
[·] øÙ¬¬ı˛±˘ ˝√√±Ù¬ ˜±©Ü fl¡√±˚˛√± ¬Û±˝◊ø‡¬ıÀ·∑
[‚] fl¡Ú± ŒÚ±e±ø‡¬ı√± Ù¬œ¬ı˛±˘ Ó¬∫±˚˛ ø‰¬—ÔÚ± ¬Û±˝◊ø‡¬ıÀ·∑
[„√√] ˜À‡±˚˛Ú± fl¡ø¬ı˛ ˝√√±˚˛Ú± ’ª±¬ı± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡˝◊∑
3º ë˜øÌ¬Û≈¬ı˛í Œfl¡Ã¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸·œ Ú≈—·œ ›˝◊¬ı± ˆ¬±¬ı [ª±‡˘] ŒÓ¬iß± ª±À¬ı˛—√±
˝◊˚˛≈º
4º fl¡ø¬ı Úœ˘fl¡±ôL·œ ˜Ó≈¬—˝◊iß± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ’À˝√√±—¬ı± ˘±fl¡ø‡¬ıÀ·∑
5º ˚˛±›Ù¬˜ ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±flv¡·± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] fl¡À√±˜√ÀÚ± ˘À•§Úø¸¬ı≈
‰¬œÚ·± ‡≈»fl¡± ˘À•§Ú·± ˙•ß√¬ı±
øÙ¬√˜√·œ ˜œ˙#¡± ˘≈¬ı±∑
[‡] qp¡»¬Û± ¬ı±“˙œ·œ ¸≈¬ı˛√±,
’„√√fl¡¬Û± ¬Û”—À˘±μ± Ê√·»¬Û≈ fl¡±Î◊¬≈√Ú±
‹À‡±˚˛Ú± Œ˚˛—Ê√¬ı± Δ˜ÕÓ¬·œ Ê√À·±˚˛ ¬ı˛±¸
Úœ—ø˙—ø˘¬ı¬ı˛± ˝◊˜± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛∑
[·] øÔ¬ı˛ø‡øÚ Ú‰¬±ø˙—Ú± ŒÚ±—˜ø√
ø˙Lö¬ı˛fl¡¬Û± ø¬Û·± Œ˘±˚˛ÚÚ±
’Ú≈Ó¬±¬ÛÆ± ‰¬±flv¡¬ı± ≈√¯∏…ôLØ
˜Ó¬˜≈√√± Ú˝√√±øMê fl¡√±˚˛˛√±
fl¡√±˚˛√±, ˝◊˜± fl¡√±˚˛√±Ø
Δ˘-˘±—¬ı±
˘±˝◊|˜ ¸˜À¬ı˛f ø¸—˝
[˘±˝◊|˜ ¸˜À¬ı˛f [˝◊— 1925-] ˝◊•£¬±˘·œ ˝√√±˝◊¶≥®˘ ø˝√√¬ı˛n∏˝√Ú¬ı± Δ˘fl¡±˝◊√±
Œ¬Û±fl¡ø‡º ˝√√±˚˛ ¶≥®˘ ’˜¸≈— ˝√√±˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡μ±¬ı˛œ ¶≥®˘ø˙—·œ ›Á¬± ’˜¸≈— øõ∂øk¬Û±˘
›˝◊¬ı˛fl¡˝◊º øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬ ›¬ı Œ¸±ø¸À˚˛˘ Œª˘Ù¬…±¬ı˛, ’±È¬«¸ ›G fl¡˘‰¬¬ı˛·œ ŒÊ√±˝◊∞È¬
øÎ¬À¬ı˛"√¬ı˛ ›˝◊Ú± Ô¬ıMê·œ Œ¬Û±O±˝◊º ’Úœq¬ı± ˘?±Î◊¬ ˜Ó≈¬—√± ›˝◊¬ı˛fl¡¬Û± ’ÀÚÃ¬ı±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Δ˙À¬ı˛—·œ ˘˜˚˛±Ú¬ı± fl¡ø¬ı ’˜øÚº ˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—ø√ ëª±
’˜Ó¬± ˝√√±˚˛À· ŒÓ¬˘e±í, ë˜˜±„√√ Δ˘fl¡±˝◊ Ô•§±˘ ˙±»À˘í, ë‡≈Ú ’˜·œ ª±¬ı˛œí,
’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œ©ÜÈ¬ fl¡˘± ¤fl¡±À√˜œ·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜Ú±, ˚±ø˜Úœ ¸≈μ¬ı˛ &˝√√
Œ·±ã Œ˜√˘ ’˜¸≈— øÚÎ◊¬ø√~œ·œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ·œ ˜Ú± Ù¬—ø‡º
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Δ˘‰¬Ú øÔø¬ı˛¬ı±, ˜¬Û≈ø#¡—√± Ù¬—·√¬ı˛± Ù¬—À„√√±˝◊√¬ı˛± ø‰¬—Úø¬ı˛¬ı±,
fl¡Ú±&•§± ¸±ø˝√√Ó¬…À¸¬ıœ ’˜√± fl¡ø¬ı¬˘±˝◊|˜ ¸˜À¬ı˛fÚ± Δ˘Àfl¡±Ú·œ ˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ¬Û≈Õ!¡ø˙— fl¡√±˚˛ fl¡√±˚˛√± Δ˘¬ıÀ· ˝√√±˚˛¬ı≈√ ‡≈»øÔÚ øÔμ≈Ú± Ó¬±fl¡ø˘º
˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± ˜À˝√√Ã˙±·œ ˜‡˘ ˜ÀÔ˘ Δ˘¬ı˛±— ˜¬ı˛±— fl¡±˝◊Ú± ¬˙±»¬Û&˜ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜‰¬±fl¡¸≈
ª±M√√-¬Û±√Ú± Δ˘º fl¡ø¬ıÚ± Δ˙Ô±ø¬ı˛, fl¡±ø=¬Û≈¬¬ı˛√± Δ˘Àfl¡±Ú·œ ˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı± Î¬±– fl¡˜˘·œ
¸±ø˝√√Ó¬…·œ ¬Û≈Õ!¡ Δ˘ø¬ı˛º ˝◊Úfl¡ Úfl¡¬Û√± ˝◊•£¬±˘·œ Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡ Œ˙±À¬ı«±Ú Δ˘fl¡±˝◊√±
‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı·œ Δ˘Àfl¡±˘¸≈ Δ˘ø¬ı˛º ˜±˝◊Ú≈ Œ¬Û˜‰¬± ’˜¸≈— Œ¬ı±¬ı˛±‰¬±Î◊¬¬ı·œ Ú≈—ø˙-
ª±¬ı˛œ, Œ˜±˝◊¬ı˛±—·œ ‡•§-ŒÔ±˝◊¬ıœ·œ ª±¬ı˛œ, ˜À‡±˚˛·œ ˜˜±—·œ ¬Û≈À¬ı˛•§± „√√±—‡Õ¬ı˛˜·œ ª±¬ı˛œ
’ø¸Úø‰¬—¬ı± fl¡˚˛±Ú± ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ¬Û≈Õ!¡ ø¬Ûfl¡Ôiß± Δ˘ø¬ı˛º ¬Ûø~¬ıø˙— ’ø¸ ÚM√√¬ı± ‡3±˝◊Ú±
‡„√√Ú√¬ı± ª±¬ı˛œ-ª±À‡±„√√ fl¡˚˛±¸≈ ‰¬œ—√± ˙±»¬Û± Δ˘¬ı˛±—&˜ ’À¬ı˛•§√± Ó¬±≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛º
˙œ—Ô±¬ı± „√√˜√Ú± Δ˘ø¬ı˛¬ı± ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜‰¬±fl¡ø˙— øÔÀ√±M≈êÚ± ’Ù¬-Ù¬M√√ ± ‡Àμ±fl¡ø¸
˝√√±˚˛Ú± fl¡ø¬ıÚ± Δ˘-˘±—¬ıœ·œ ˜˙fl¡ ›˝◊¬ı˛¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ¸¬ıœ¬ı≈∏ Œfl¡Ãø¬ı˛º]
Δfl¡√ÀÚ± ’≈√fl¡ ‡?±Úø¬ı˛¬ı±∑
Δ˘Ú•ß± Δ˘fl¡±˝◊ ˙±»˘¬ı√±
Œ‡±˝◊˜≈ Œ‡±˝◊À¬ı˛Ú ˝◊~¬ı√±
’˜≈fl¡ Δfl¡√ÀÚ±Ø
Î◊¬√¬ı¬ı˛± ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ 5
˚˛±À˝√√ÃÀÔ„√√¬ıœ Δ˘¬ı˛±—¬ı±Ø
„√√ø¸ ˝◊Ú≈— Δ˘Àfl¡±ÚÀ¸
Œ˚˛—›˘±› Î◊¬√¬ı˛ÀÚ ˙±»ø˘À¸-
‰¬œ—˚˛± „√√±iß± ˝◊À„√√Õ~,
¬Û±»˚˛± Ôiß± Ô•§±ÚÕ˘, 10
Ô•ß± Ô˜À‰¬» ÔÀ¬ı˛± Ô±ø¬ı˛fl¡Õ˘,
›Ø Ô±øÚ—¬ı·œ Ô±Ê√¬ıøÚ, ‹·œ fl¡ø¬ı˛ ˝◊øÓ¬fl¡ Δ˘,
¸Ú±Õ¬ı˛ fl≈¡Àμ±Õ˘ Œ¬Û¬ı˛n∏fl¡Õ˘
Δ˘À¬ı˛— ¬ÛÀ¬ı˛— ‰”¬•ßÕ¬ı˛,
Ó¬À‡Õ~ ø‰¬À·±—Õ˘ qÚ± Δ˘ 15
Δ˘¬Û≈Ú ¬ÛÕ¬ı˛ Œ‰¬»ÚÕ¬ı˛,
Ú±À‰¬±˜ Δ˘‰¬Ú Δ˘‰¬± „√√±fl¡
øÔø¸ ˘±›, Œ˚˛—ø¸ ˘±›, ˜Úø¸ ˘±›,
Δ˘˝√√±Î◊¬ Δ˘À¬ı˛Ú Œ˝√√fl¡ø¸ ˘±›ñ
fl¡±ø= Δ˘Àfl¡±ÚØ ’±– fl¡±ø= Δ˘Àfl¡±˘ Œ˚˛—ø¸ ˘±›, 20
Δ˘Àfl¡±˘ ’ø¸ fl≈¡˝◊√ø¬ı˛Ø
Œ‡±ÀißÃ Ú˝√√± Œ‡±˝◊øÚ— ’˜±
Œ‡±—Ê√¬ı˛˜˝◊ ˜À‡Ã Œ¬Û±„√√ Ú±
Œ‰¬fl¡˘± ˜À√±˜ „√√±±˚˛Ê√ø‡
Úœ—„√√˜ø‡À√ ˜˝√√±fl¡Ôfl¡¡-fl≈¡˝◊√ø¬ı˛Ø 25
Ó¬±› Œ‰¬flv¡± ’˜¸≈
˝√√œ#¡± ŒÓ¬—Ô±-Ú±›˝◊&˜
˝◊Úfl¡ Ú#¡± Ó¬±À¬ı˛±-˘±›
Œ˙±fl¡˘¬ı± Œ‡±À?˘À¸,
Ú˝√√±fl¡ ˘±fl¡À˘ Î◊¬¬ı√± 30
„√√±˝◊„√˜^¬ı± Œ‡±Lö±—Ú±
ñΔ˘˜ øÚ—ÀÔÃ ˝√√±Mê!¡œ
Ô±˝◊Ú·œ Δ˘¬ı˛±— Δ˘Ú≈—ø˙
ø˙iß¬ı˛˜À· ˜Ó¬±&˜- º 35
˙±»ø˘¬ı√±˝◊,
˚˛±¬ı˛˘ ¬Û±»fl¡œ ŒÓ¬±˜øÔÚÕ˘
Ú”¬ı˛± ¬Û≈ø#¡— Ó¬±Ê√Ú±
˜±˝◊Ú≈ ˜±Ú± Ô±¬ı˛•§√±˝◊
˘±˝◊·œ ˜‰¬± Œfl¡±•§œÕ¬ı˛
˘À•£¬˘ Ú±ª± ˝√√±˚˛Ú¬ı√±˝◊º 40
’≈≈·±ñ
¬Û±•ú≈¬ıœ fl¡±Î◊¬¬ı˛¬ı¬ı˛± ’≈√Õ„√√
Œfl¡À· Œ˜±˝◊¬ı˛±— ˝√√¬ı˛±›Õ„√√
‰¬œ—‡”¬ı·œ ˜À˜±˜À˘±˝◊
’˜M√√± Œ¬Û±fl¡¬Ûœ Ô±À√±˝◊Ú± 45
˙±¬ıœ Œ˜Õ˘-˘±—¬ı·±
˘±—ø˜iß¬ı± Δ˘¬ı˛±—À√±
Δ˘¬ı˛±— Δ˘Ù¬˜ fl¡±˚˛√ø¬ı˛
ñ˙±»ø˘À√±Ø
’˜Ú±, 50
Ú”¬ı˛± „√√±—‡Õ¬ı˛˜Ú±
ø‰¬iß¬ı˛•§± Δ˘¬ı˛±—¬ı≈
‰¬Õ¬ı˛ Ú˜‡±— ˜¬ı˛Mê±
fl≈¡˜Ê√± fl¡˚˛± Ú•§¬ı≈
’˜≈À√±Ú ŒÚ±—˚˛±˝◊ ˝√√±Mêfl¡Ù¬±› 55
˙œÀ„√√˘ Δ˘À¬Û±¬Û fl¡±˚˛¬ı˛˜À√- Δ˘ø¬ı˛À√±Ø
Δ˘ø¬ı˛À√± Ú„√√Ú± ‹Ú± ‡„√√√Ú±
˘˜·œ Δ˘¬ı˛±— Ó¬±≈√Ú±
Ú±¬ı˛Mê± fl¡˚˛± ˙±»ø˘À√±
fl¡˚˛± ’˜± Œ˘±»ø˘À√±-Ø 60
˜‡Ú ˜ÀÔÚ Δ˘Àfl¡±øiß
‹Ú± Ô±¬ı± „√√˜¬ı¬ı˛±∑
˜¬Û” ˜±·œ ¬Û”ø#¡—ø√
Ôª±Ú Δ˜¬ı˛± ø˘˙œ—øÚ,
Œ‡±„√√Õ˘ ‰¬±¬ıœ Ú≈Ê√±·œ 65
ŒÔ±fl¡Î◊¬ ŒÔ±fl¡Î◊¬¬ı± ‡≈»ÀÔø#¡,
Ù¬±˝◊À¬ı˛Ú Ô±·œ Δ˘ø‰¬Ú·œ
Úœ—˘fl¡ Úœ—˘fl¡¬Û± ˜›—øÚ,
¬Û≈ø#¡— ˜±·œ ‡≈»À˙˜øÚ
Œ˘m± Œ˘±˝◊¬ı± Δ˘Ó¬ø¬ı˛ 70
˙±ø¬ı˛ Œ˙ø•° ‡ø~-
’±–Ø Ú≈—ø˙ ˜„√√À˘Ú ‰≈¬5≈Ú±
Ó≈¬—·œ Δ˘¬ı˛±— Œ¬Û±˜Ê√ø¬ı˛
fl≈¡˜·œ ŒÚ±—¬ı≈ „√√±˝◊Ê√ø¬ı˛
’ÀÚÃ¬ı± fl¡˚˛± ˙±»˘øflv¡ 75
ŒÓ¬±˜˙±»- Œ¬Û±˜˙±»Ú¬ı˛øflv¡º
øÔø¸˘±›, Œ˚˛—ø¸˘±›, ˜Úø¸˘±›º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

Δ˘˘±—¬ı± – ˘±˝◊√± Δ˘ fl¡»¬Û±º ˜˜±—Õ„√√√± øÚ—ÀÔÃ ¬Û±ø~Õ„√√
˜Ó¬˜√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛√± ¬ÛÔ±¬Û
’˜± ‰¬»Ú¬ı˛•úœ, ˜≈√ø√ øÚ—ÀÔÃ·œ ˚˛±Ô— ˜Ó≈¬—˝◊iß±
fl¡Ú±&•§± Ù¬•ß±˝◊¬ı± ’˜Ú±
‰¬œ„√√ fl¡±≈√Ú± øÔ¬ı˛·± Ù¬Ê√ Ù¬Ê√¬ı± ˜˙#¡±˝◊¬ı± Δ˘
Œ˝√√M≈êÚ± ¬Û≈¬ı˛flv¡·± ˘±˝◊√± fl¡»ø˘º
˜≈√¬ı≈ ëΔ˘-˘±—¬ı±í ˝√√±˚˛Ú± ‡„√√ÕÚº
‡?±Úø¬ı˛¬ı± – Ô¬ıfl¡ ’˜± ŒÓ¬Ã·√¬ı˛± ŒÓ¬ÃÀ¬ı˛±˝◊√¬ı˛± Œ˘m±
„√√˜√¬ı±º
˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ – ˙fl¡ Ù¬Ê√¬ıœ
˚˛±À˝√√ÃÀÔ„√√¬ıœ Δ˘¬ı˛±—¬ıœ – ŒÔ„√√Ú± ˚˛±À˝√√Ã¬ı˛·± Δ˘ øÔø¬ı˛¬ıœ, ˜Ó¬±— ’ø¸√±
’ÀÓ¬±m± Œ˘±Ú·œ ¸±ø˝√√Ó¬…Ú±, ‡≈√˜ ›˝◊Ú±
’¸˜œ˚˛±, ¬ı±—˘±, ø˝√√øμÚø‰¬—¬ı±, ‰¬±Î◊¬‡»‡Ë¬ı±
˜Ó≈¬—√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ‰¬±Î◊¬‡»˝√√iß¬ı± ˜‰¬±fl¡
Œ‡±˜·»ø˘¬ıœ [¸±ø˝√√Ó¬…À¸¬ıœ] ¬ı≈ ‡„√√˝√ø~º
fl¡±ø= Δ˘Àfl¡±Ú – fl¡±ø=¬Û≈¬ı˛·œ Δ˘Àfl¡±Ú, Î¬±– fl¡˜˘·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ
¬Û≈Õ!¡º
Œ‡±ÀißÃ Ú˝√√± Œ‡±˝◊øÚ— – Ú˝√√± ›˝◊ø¬ı˛¬ı± Î¬±– fl¡˜˘·œ Œ‡±˝◊øÚ— Œfl¡Ã¬ı±
Œ‰¬flv¡±·± ‰¬±—√•ßø¬ı˛º
Œ‰¬flv¡± ˜À√±˜ „√√±˝◊Ê√ø‡ – fl≈¡Úq¬ı± ˙Ó¬±øs·œ Œ˝√√Ã·»˘fl¡¬Û√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¸±ø˝√√Ó¬…Ú± ŒÚÃÚ± ˚˛±fl¡±˚˛¬ı˛fl¡¬Û±
˜Ó¬˜√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ’˝◊¬ı±, fl¡ø¬ı ˝◊Õ¬ı˛ Δ˘øSÕ„√√√±
Î¬±– fl¡˜˘ ˜À√±˜Ó¬± „√√±˝◊Ê√ø‡¬ı±º
Ó¬±› Œ‰¬flv¡± ’˜¸≈ – fl¡ø¬ı ‡3±˝◊¬ı˛±fl¡¬Û˜ ‰¬±Î◊¬¬ı¬ı≈ ’ÀÓ¬±m± Œ‰¬flv¡± ’˜·±
‰¬±—√•ßø¬ı˛º
˝◊Úfl¡ Ú#¡± – ˘±5¬ı±, ’Úfl¡¬Û± ˜Ù¬˜, ˜Ó¬±— ’ø¸√± fl¡ø¬ı
‰¬±Î◊¬¬ıÚ± ˝◊•£¬±˘ ˜Ú≈—√± Δ˘¬ı˛·±
˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ Œ¸¬ı± ŒÓ¬Ã¬ı˛•§≈√ ‡„√√˝√ø~º
Ú˝√√±fl¡ ˘±fl¡À˘ Î◊¬¬ı√± – Δ˘˘±—¬ıœ ˝√ √ ± ˚˛ ¬ ıø√ ¸±ø˝√ √ Ó ¬…·œ ˜‰¬±fl¡
Œ‡±˜·»ø˘¬ı± ˜œ˙fl¡ ’≈√ Î◊¬¬ı√±º
Δ˘˜ øÚ—ÀÔÃ ˝√√±Mê!¡œ – øÚ—ÀÔÃ ¬Û±ø~Õ„√√ ’ø¬ı˛¬ı± ˜Ó¬˜·œº
Ô±˝◊Ú·œ Δ˘¬ı˛±— Δ˘Ú≈—ø˙ – ˜˜±—Õ„√√·œ Ú≈—ø˙ Ú≈—ø˙¬ı˛¬ı± ª±¬ı˛œª±À‡±„√√,
ŒÔÃÀ√±fl¡-ª±ÀÔ±fl¡ø˙—º
˚˛±¬ı˛˘ ¬Û±»fl¡œ ŒÓ¬±˜øÔÚÕ˘ – ˚˛±¬ı˛˘ ¬Û±M√√± ˙±»¬Û± ˜¸#¡±˝◊¬ı± Δ˘, Œfl¡±ø•§Õ¬ı˛º
˝√√±˚˛Ú¬ı± Δ˘ ˜≈√ø√ ˜±˝◊Ú≈À¬Û˜‰¬±Ú±
¬ı±¬ı˛n∏Ìœ ‡≈¬ı˛n∏•§± ‰¬»¬Û√± Œ¬ı±¬ı˛±‰¬±Î◊¬¬ı·± ˜±·±
Ú≈—ø˙Ú¬ı·œ ‡≈√˜ ›˝◊Ú± ˘À•£¬˘ ¬Û±M√√± Œ˝√√Ã¬ı±
Œfl¡±ø•§Õ¬ı˛·œ ‰¬±¬ı˛± ¬Û≈¬ı˛·± ˚˛±¬ı˛˘¬Û±M√√± Ô±ø‡¬ı˛•úœº
˜±˝◊Ú≈ – ˜±˝◊Ú≈ Œ¬Û˜‰¬±, Œ¬ı±¬ı˛±‰¬±Î◊¬¬ı·œ Œõ∂ø˜fl¡±º
˘À•£¬˘ Ú±ª± – ˘À•£¬˘·œ ’„√√±— , ’ø¸√± ˘À•£¬˘ ¬Û±M√√ ±
Œ˝√√Ã¬ı˛•§± Œfl¡±ø•§Õ¬ı˛¬ı≈ ‡„√√˝√ø~º
¬Û±•ú≈¬ıœ – Ú≈—ø˙¬ıœ, ˜Ó¬±— ’ø¸√± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ
˜‰¬±fl¡ Œ‡±˜·»ø˘¬ıœ [Δ˘¬ı˛±—¬ıœ] ¬ı≈ ‡„√√˝√ø~º
‰¬œ—‡≈¬ı·œ ˜À˜±˜À˘±˝◊ – Œ˜±˝◊¬ı˛±—·œ ‰¬œ—‡≈¬ı± ˚≈¬ı¬ı˛±Ê√·œ ˜Ê√±˝◊À¬ı•ú±
ŒÔ±˝◊¬ıœº
˙±¬ıœ Œ˜Õ˘-˘±—¬ı± – ‡•§±, ‡•§Ú± Œ˜±˝◊¬ı˛±—·œ Ô±—øÊ√— ˘±˝◊-˝√√¬ı˛±Î◊¬¬ı√±
Œ˜Õ˘ ˝√√±˚˛¬ı± Δ˘¬ı˛±—¬ı≈ ˘±—ø‡º
[fl¡»ø‡] ˝√√±˚˛≈√Ú± ˜±¬ı≈ ëŒ˜Õ˘-˘±—¬ı±í Œfl¡Ã˝◊º
Ú”¬ı˛± „√√±—„√√Õ¬ı˛˜± – ¬Û≈À¬ı˛•§·œ Ó¬±À˘±˝◊, ‡•§± ’˜¸≈— ‡˜Ú≈·œ ˜˜±º
Ú˜‡±— – ˝◊iß¬ı± øÙ¬º
’˜≈À√±Ú ŒÚ±—˚˛±˝◊ – ‡•§±º
Œ‡±„√√Õ˘ ‰¬±¬ıœ Ú≈Ê√± – ¬Û≈—À˘±Ú·œ Ó¬±˘ ‰¬±ÚÚ± Ê√À·±˝◊˙±¬ı± Δ˝√√¬ıœº
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëΔfl¡√ÀÚ± ’≈√fl¡ ‡?±Úø¬ı˛¬ı±í- ‡?±Úø¬ı˛¬ı± ’ø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑
[‡] ë›Ø Ô±øÚ—¬ı·œ Ô±Ê√¬ıøÚ, ‹·œ fl¡ø¬ı˛ ˝◊øÓ¬fl¡ Δ˘Øí- fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛¬ıÀÚ±∑
[·] ëfl¡±ø= Δ˘Àfl¡±˘í ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√¬ıÀ·∑
[‚] ëŒ‡±ÀißÃ Ú˝√√± Œ‡±˝◊øÚ—í- ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[„√√] ëÚ˝√√±fl¡ ˘±fl¡À˘ Î◊¬¬ı√±í-
˜ø¸√± ëÚ˝√√±fl¡í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[‰¬] ëÔ±˝◊Ú·œ Δ˘¬ı˛±— Δ˘Ú≈—ø˙í ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√ø~¬ıÀ·∑
[Â√] ë˜±˝◊Ú≈í ˝√√±˚˛¬ıœø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑
[Ê√] ë¬Û±•ú≈¬ıœ fl¡±Î◊¬¬ı˛¬ı± ’≈√Õ„√√í- ˜ø¸√± ë¬Û±•ú≈¬ıœí ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[Á¬] fl¡Ú±¬ı≈ ëŒ˜Õ˘ ˘±—¬ı±í Œfl¡Ã¬ıÀ·∑
[¤û] „√√±—‡Õ¬ı˛˜± fl¡Ú±ÀÚ±∑
[È¬] ë’˜≈À√±Ú ŒÚ±—˚˛±˝◊í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë‡„√√√¬ı¬ı˛± ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ
˚˛±À˝√√ÃÀÔ„√√¬ıœ Δ˘¬ı˛±—¬ıœí-
fl¡Ú±Ú± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ ë˚˛±À˝√√ÃÀÔ„√√¬ıœ
Δ˘¬ı˛±—¬ıœí ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± fl¡Ú±¬ı≈ ‡„√√˝√¬Ú¬ıÀ·∑
[‡] ëŒ‡±ÀißÃ Ú˝√√± Œ‡±˝◊øÚ— ’˜±
Œ‡±—Ê√¬ı˛˜˝◊ ˜À‡Ã Œ¬Û±„√√ Ú±í- ¬ÛÀ¬ı˛— ’Úœø¸√± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡ø˘¬ı± ª±Ù¬˜
’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ± Ó¬±fl¡Î◊¬º
[·] ë˝◊Úfl¡ Ú#¡± Ó¬±À¬ı˛± ˘±›,
Œ˙±fl¡˘¬ı± Œ‡±À?˘À¸ºí-
fl¡Ú±·œ Œ‡±À?˘·œ ˜¬ı˛˜√± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ± Ó¬±fl¡Î◊¬º
[‚] ë’˜≈À√±Ú ŒÚ±—˚˛±˝◊ ˝√√Mê±fl¡Ù¬±›
˙œÀ„√√˘ Δ˘À¬Û±¬Û fl¡±˚˛¬ı˛˜À√-Δ˘ø¬ı˛À√±ºí-
˜ø¸√± ¬Ûø~¬ı± ŒÔÃÀ√±fl¡ ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ‡„√√˝√~≈º
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] Ú±À‰¬±˜ Δ˘‰¬Ú Δ˘‰¬± „√√±fl¡
øÔø¸ ˘±›, Œ˚˛—ø¸ ˘±›, ˜Úø¸ ˘±›,
Δ˘˝√√±Î◊¬ Δ˘À¬ı˛Ú Œ˝√√fl¡ø¸ ˘±›-
[‡] Δ˘Àfl¡±˘ ’ø¸ fl≈¡˝◊√ø¬ı˛Ø
Œ‡±ÀißÃ Ú˝√√± Œ‡±˝◊øÚ— ’˜±
Œ‡±—Ê√¬ı˛˜˝◊ ˜À‡Ã Œ¬Û±„√√Ú±
Œ‰¬fl¡˘± ˜À√±˜ „√√±˝◊Ê√ø‡
Úœ—„√√˜ø‡À√ ˜˝√√±fl¡Ôfl¡- fl≈¡˝◊√ø¬ı˛Ø
[·] ˚˛±¬ı˛˘ ¬Û±»fl¡œ ŒÓ¬±˜øÔÚÕ˘
Ú”¬ı˛± ¬Û≈ø#¡— Ó¬±Ê√Ú±
˜±˝◊Ú≈ ˜±Ú± Ô±¬ı˛•§√±˝◊
˘±˝◊·œ ˜‰¬± Œfl¡±ø•§Õ¬ı˛
˘À•£¬˘ Ú±ª± ˝√√±˚˛Ú¬ı√±˝◊º
[‚] ‰¬œ—‡≈¬ı·œ ˜À˜±˜À˘±˝◊
’˜M√√± Œ¬Û±fl¡¬Ûœ Ô±À√±˝◊Ú±
˙±¬ıœ Œ˜Õ˘-˘±—¬ı·±
˘±—ø˜iß¬ı± Δ˘¬ı˛±—À√±
Δ˘¬ı˛±— Δ˘Ù¬˜ fl¡±˚˛√ø¬ı˛
ñ ˙±»ø˘À√±Ø
[„√√] ˜¬Û≈ ˜±·œ ¬Û≈ø#¡—ø√
Ôª±Ú Δ˜¬ı˛± ø˘ø˙—øÚ
Œ‡±„√√Õ˘ ‰¬±¬ıœ Ú≈Ê√±·œ
ŒÔ±fl¡Î◊¬ ŒÔ±fl¡Î◊¬¬ı± ‡≈»ÀÔø#¡,
Ù¬±˝◊À¬ı˛Ú Ô±·œ Δ˘ø‰¬Ú·œ
Úœ—˘fl¡ Úœ—˘fl¡¬Û± ˜›—øÚº
[‰¬] ’±–Ø Ú≈—ø˙ ˜„√√À˘Ú ‰≈¬5≈Ú±
Ó≈¬—·œ Δ˘¬ı˛±— Œ¬Û±˜Ê√ø¬ı˛
fl≈¡˜·œ ŒÚ±—¬ı≈ „√√±˝◊Ê√ø¬ı˛
’ÀÚÃ¬ı± fl¡˚˛± ˙±»˘øflv¡
ŒÓ¬±˜˙±» Œ¬Û±˜˙±»Ú¬ı˛øflv¡º
4º ¬ı±˝√√—ø˙—ø¸·œ ¬Û±Î◊¬‡≈˜ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ëΔ˘-˘±—¬ı±í Δ˙À¬ı˛—·œ ª±-˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
[‡] ëΔ˘-˘±—¬ı±í Δ˙À¬ı˛—√± fl¡ø¬ıÚ± ˝√√±˚˛Úœ—ø˘¬ı≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
[·] ëΔ˘-˘±—¬ı±í Δ˙À¬ı˛—√± fl¡ø¬ıÚ± Œ˚˛˛fl¡˘•§± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ˜À˝√√Ã˙±·œ
Δ˘Àfl¡±˘·œ øÚ—øÔÊ√¬ı± ˙Mê˜≈√ Ú˙±·œ Œ˘±iß± Ô±≈√Ú± ˝◊˚˛≈º
[‚] ëΔ˘-˘±—¬ı±í Δ˙À¬ı˛—·œ Ù¬Ê√¬ıø√ Δ˘ø¬ı˛ fl¡ø¬ıÚ± ¸—Àfl¡Ó¬ [allusion]
’˜¸≈— ’Ú≈õ∂±¸ [alliteration] ø˙øÊ√iß¬ı√±í ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡˚˛±˜≈fl¡ ‰≈¬•§À·
‡≈√˜·± Œ˘±˚˛ÚÚ± Î◊¬»˘≈º
Δfl¡¬ı˛±fl¡
ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ |œ¬ıœÀ¬ı˛Ú ø¸—˝
[ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ |œ¬ıœÀ¬ı˛Ú [1946-] Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±fl¡, ’À‰¬±˜ Δ˘fl¡±˚˛,
˝◊•£¬±˘√± Œ¬Û±fl¡˝◊º ’Úœq¬ı± ˘±?±› ˜Ó≈¬—·œ ’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ Δ˙À¬ı˛—·œ ˙#¡±˝◊¬ı˛¬ı±
fl¡ø¬ıøÚº ëŒÓ¬±~¬ı± ˙±≈√·œ ª±‡˘í, ë˜ø¸Ú± ˝◊•£¬±˘·œ ª±¬ı˛œøÚí, ë˜¬Û±˘ Ú±˝◊√¬ıø¸√±
‹í Œfl¡Ã¬ı± Δ˙À¬ı˛— ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙— ’˜ø√ ëΔ˘ø‰¬~!¡œ Ô±Ê√í [ª±¬ı˛œ ˜‰¬±], ë˝√√~fl¡¬Û±í
[˘œ˘± ˜‰¬±] ŒÙ¬±„√√À‡Ëº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛ Œ©ÜÈ¬ fl¡˘± ¤fl¡±À√˜œ·œ ¸±ø˝√√Ó¬…·œ ˜Ú± ’˜ø√
¸±ø˝√√Ó¬… ¤fl¡±À√˜œ ˜Ú± Ù¬—˘¬ı± fl¡ø¬ıøÚº
¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ √˘·œ ˜œÀ¬ı˛¬Ûø˙—Ú± ˜œÀ¬ı˛¬Û Œ˘m± ˜Ó¬˜√± ˜œ˚˛±˜√± ˜À‡±˚˛Ú±
˝√√±˚˛¬ı˛•§ø˙— fl¡˚˛±≈√ Ô¬ıfl¡ ›˝◊Ú± ¬Û±—ÀÔ±Mê≈√Ú± ˜¸±·œ √˘ ’˜ø√ ˜¸± ˜˙±·œÓ¬±
Œ˚˛—≈√Ú± Œ˙?± Ô≈˜Ê√± fl¡˚˛± ŒÓ¬Ã≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛º ˜ø¸Ú± ˜œ˚˛±˜·œ ’˜±„√√¬ıÓ¬± ÚM√√Ú±
Δ˘¬ı±!¡œ¸≈ ’˜±—¬ı± ›˝◊ø¬ı˛º ’¸≈•ß± ˜œ˚˛±˜·œ ˜ÀÓ¬—Ú± Δ˘¬ı±!¡œ ’À‰¬Ã¬ı± Ù¬˜ ¬Û±˚˛ø‡¬ı±
’˜¸≈— ¬Û±˚˛ø¬ı˛¬ı± ˜œ›˝◊ø˙—Ú± ˜œ˚˛±˜·œ√˜Mê± ˚˛±˝◊Ù¬Ú¬ı± Ô¬ıfl¡ ’˜Mê± ŒÓ¬Ã¬ı˛Mê¬ı±
’ø¸ ‡~≈¬ı˛·± fl¡ø¬ı·œ ÔÀ•ú±˚˛√± Ú≈„√±˚˛Ó¬¬ı± Œ¬Ûμ¬ı± Ù¬±›¬ı˛fl¡¬Û·œ ˙Mê˜ ’≈√ ‹À‡±˚˛Ú±
ëΔfl¡¬ı˛±fl¡í Œfl¡Ã¬ı± Δ˙À¬ı˛—ø¸√± Î◊¬¬ı± Ù¬—˝◊º]
øÙ¬¬ı˛±˘ ˚˛≈—˘≈¬ı˛¬ı± Ó¬•§≈√Ú±

˘±Î◊¬¬ı˛fl¡˝◊ñ
Œ˚˛—„≈√ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘•§œøÚ
Œ˚˛—„≈√,
˜œ›˝◊¬ı·œ ‰¬±Î◊¬‡»¬Û± Œ˚˛Ã¬ı± Δfl¡¬ı˛±ø#¡, 5
Ú„√√¸≈ fl¡±¬ı˛fl¡Î◊¬ ˜ø¸√±
˜œ›˝◊¬ı·œ ˜Ó¬œfl¡ ˜&Ì·œ
¬ÛÀÊ√„√ Ù¬œ¬ı˛±˘ ˚˛≈—˘•ú≈ Ú„√√¸≈º
‹Ú± Œ˚˛—˘≈˝◊
˜≈√√ ‹Ú± Î◊¬˝◊ñ 10
˜œ ˜˚˛±˜ ’˜± Δ˘¬ı±
˜œ ˜˚˛±˜ ’˜±
˜¬ı˛±˘ Δ˘S¬ı± ·øÓ¬ Δ˘S¬ı± ˜œ ˜˚˛±˜
˜Àfl¡±fl¡ø˙—≈√ ˘≈fl¡ÕÔ Œ˘±˝◊Ú±
˜øÙ¬ ˜À¬ı˛±˘ Ú±Ú¬ı± fl¡±„√√¬ı≈ ’˜Ú± 15
Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ ˜œø˙—≈√·œ ˜ÔMê±
˜À¬ı˛—¬ı±Ú ’˜√·œ ˜À¬ı˛—¬ı±Ú ’˜√±
˜À¬ı˛—¬ı±Ú ’˜√·œ ˜À¬ı˛—¬ı±Ú ’˜√±
’≈√·± ˜ø‰¬μ± Œ˙±ø~-
’¸≈•ß± fl¡±ø‡¬ı± „√√±ø#¡ 20
˜œ·œ Ô±fl¡ Ô±fl¡ø¸ ŒÚ» ŒÚM≈êÚ±
˜±˚˛ ¬Û±fl¡ø‡¬ıø˙—≈√,
˜ø¸ø√ ˜À˝√√Ã˙±√·œ ŒÓ¬Ã¬ı˛fl¡¬ÛøÚº
˜œ˚˛±˜ ’˜Ú± ˜¬ı˛n∏ ˘≈fl¡Ô≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛
˜œ˚˛±˜ ’˜Ú± Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ 25
˜œ˚˛±˜≈√·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ» ŒÚM√√≈Ú±º
˜œ˚˛±˜ø˙—≈√Ú± fl¡±˝√√Úø‡
˜À‡±˚˛·œ ˜ÔMê± ŒÚM√√≈Ú±
˜„√√±˘·œ Δ˘¬ı±fl¡ Œ˚˛ÃÚ¬ı±
fl¡±ø^Õ„√√√± ª±˙flv¡•úœ ˜À‡±˚˛√± 30
‹À‡±˚˛ ¬Û”iß± ‰¬»ø˜ißø¬ı˛¬ıøÚ
˜„√√±˘·œ Δ˘¬ı±fl¡ Ó¬•ß±
˜„√√±˘≈√Ú± „√√±Ú·øÚ ‹À‡±˚˛¸≈ ‹¸≈º
’≈√¬ı≈
˜À‡±˚˛·œø√ ’˜•§± Œfl¡±fl¡øS „√√ø¸Ù¬±›¬ı± 35
„√√ø¸Ù¬±›¬ı± ˘≈fl¡Ôø¬ı˛ ˜Àfl¡±fl¡ ˜À‡±˚˛·œ
‰¬»˝√√ø~ „√√ø¸Ù¬±›¬ı± ˜À‡±˚˛·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ» ŒÚM≈êÚ±
„√√ø¸ ¬Ù¬±›¬ı±
˜œ ˜˚˛±˜ ’˜± Δ˘ø¬ı˛ ˜Àfl¡±fl¡ ˘≈fl¡Ô≈√Ú±
˜œ ˜˚˛±˜ ’˜Ú± Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ 40
˜œ˚˛±˜≈√·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ» ŒÚM√√≈Ú±º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Δfl¡¬ı˛±fl¡ – ’ª±—¬ı± ÚS·± ˜ÔMê± fl¡±Ú¬ı± ª±Ú±, Î◊¬Ú±, Œ˚˛±»Ú±
˙±¬ı± Œ¬Û±»º
Ó¬•§± – Ú≈¬Û±
˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘•§œ – ˜˜±—Õ„√√√·œ ‰¬»Ú¬ı˛fl¡¬Û±º
˜¬ı˛±˘ Δ˘S¬ı± – ’¬ı˛±Ú¬ı± ŒÓ¬Ã√¬ı±º
·øÓ¬ Δ˘S¬ı± – Î◊¬¬Û±˚˛ Δ˘S¬ı±º
’˜˜¬ı± Œfl¡±fl¡øS – ’ª±¬ı± Œfl¡±fl¡øSº
˜Àfl¡±fl¡ ˘”fl¡Ô¬ı± – ˜Àfl¡±fl¡ ŒÚ±Ú¬ı±º
˜À˝√√Ã˙±√·œ – ˝√√±iß√·œº
˜„√√±˘·œ Δ˘¬ı±fl¡ – ‰¬±›‡»¬Û± Δ˘¬ı±fl¡º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëΔfl¡¬ı˛±fl¡í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛—ø¸ fl¡ø¬ı fl¡Ú±Ú± ˝◊¬ıÀÚ±∑
[‡] ë˜Àfl¡±fl¡ø˙—≈√ ˘≈fl¡ÕÔ Œ˘±˝◊Ú±í- ˜Àfl¡±fl¡ ˘≈fl¡Ôø¬ı˛¬ıø˙— ’ø¸ fl¡Ú±
fl¡Ú±ÀÚ±∑
[·] ë˜ø¸ø√ ˜À˝√√Ã˙±√·œ ŒÓ¬Ã¬ı˛fl¡¬ÛøÚí- fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ˜À˝√√Ã˙±√·œ
ŒÓ¬Ã¬ı˛fl¡¬ÛøÚ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[‚] ë˜œ ˜˚˛±˜ ’˜Ú± Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ ˜œ˚˛±˜≈√·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ»
ŒÚM√√≈Ú±ºí-
fl¡±·√√¬ı·œ Œ˝√√±»Úø¬ı˛¬ı± ˜œ ˜˚˛±˜ ’ø¸ fl¡Ú± fl¡Ú±ÀÚ±∑
2º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ìÙ¬œ¬ı˛±˘ ˚˛”—˘≈¬ı˛¬ı± Ó¬•§≈√Ú±
˘±Î◊¬¬ı˛fl¡˝◊-
Œ˚˛—„≈√ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘•§œøÚ
Œ˚˛—„≈√ºî-
¬Ûø~¬ı± Ó¬•§± ’ø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑ ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ˘•§œ ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú±
[‡] ë˜øÙ¬ ˜À¬ı˛±˘ Ú±Ú¬ı± fl¡±„√√¬ı≈ ’˜Ú±
Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ ˜œø˙—≈√·œ ˜ÔMê±ºí-
ë˜øÙ¬ ˜À¬ı˛±˘ Ú±Ú¬ı±í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[·] ë˜À‡±˚˛·œø√ ’˜•§± Œfl¡±fl¡øS „√√ø¸ Ù¬±›¬ı±ºí-
fl¡Ú±·œ ’˜•§ÀÚ± Œfl¡±fl¡øS¬ıø¸∑ ’˜•§± ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‚] ëfl¡±ø^Õ„√√√± ª±˙flv¡•úœ ˜À‡±˚˛√±º
‹À‡±˚˛ ¬Û≈iß± ‰¬»ø˜Úißø¬ı˛¬ıøÚº-
fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±√± fl¡ø¬ı˛ ª±˙flv¡•§À·∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ë˜œ ˜˚˛±˜ ’˜± Δ˘¬ı±
˜œ ˜˚˛±˜ ’˜±
˜¬ı˛±˘ Δ˘S¬ı± ·øÓ¬ Δ˘S¬ı± ˜œ ˜˚˛±˜ºí
[‡] ë˜œ˚˛±˜ ’≈√ ˜¬ı˛n∏ ˘≈fl¡Ô≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛
˜œ˚˛±˜ ’˜Ú± Œ˝√√±»Úø¬ı˛ fl¡±·√¬ı·œ
˜œ˚˛±˜√≈√·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ» ŒÚ»M√√≈Ú±ºí
[·] ë˜À‡±˚˛·œø√ ’˜•§± Œfl¡±fl¡øS „√√ø¸ Ù¬±›¬ı±
„√√ø¸ Ù¬±›¬ı± ˘”fl¡Ôø¬ı˛ ˜Àfl¡±fl¡ ˜À‡±˚˛·œ
‰¬»˝√√ø~ „√√ø¸ Ù¬±›¬ı± ˜À‡±˚˛·œ ˜Àfl¡±Mê± ŒÚ» ŒÚM√√≈Ú±ºí
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëΔfl¡¬ı˛±fl¡í Δ˙À¬ı˛—·œ ª±˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
[‡] ëΔfl¡¬ı˛±fl¡í Δ˙À¬ı˛— ’ø¸·œ Ú≈—·œ ÷À‰¬Ú ’≈√ ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
˜„√√±˘
˙À·±˘À˙˜ Ò¬ı˘ ø¸—˝√
[˙À·±˘À˙˜ Ò¬ı˘ ø¸—˝√√ [1936-] ˝√√±˝◊˘±fl¡±øμ øÊ√˘±·œ Œ¸±˝◊¬ı˜

Δ˘fl¡±˝◊√± Œ¬Û±fl¡˝◊º Œ·Ã˝√√±È¬œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛·œ ¤. ¤. øÚº ø¬ı:±Ú ’˜ø√ ’Ç√±
ŒCøÚ— fl¡˚˛± Ù¬—˘¬ı± ›Á¬±øÚº ˜Ô— ˜Ô— Œ˘±˚˛˙„√√ fl¡˚˛±√± Ô¬ıfl¡ ŒÓ¬Ã¬ı˛¬ı·œ ˜Ó≈¬—√±
ø˙˘‰¬¬ı˛ Œ¬Û±ø˘ÀÈ¬fl¡øÚfl¡Ó¬·œ Œõ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ ›˝◊Ú± Ô¬ıMê·œ Œ¬Û±O±ø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬…
¬Ûø¬ı˛¯∏√ ’±¸±˜·œ Œõ∂ø¸ÀÎ¬KI◊ ›˝◊¬ı˛•§√± ÚM√√Ú± ’ÕÓ¬ ¸—¶ö± fl¡˚˛±·¸≈ ˜¬ı˛œ Δ˘ÕÚº
˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—ø√ ë¸Úø¬ı˛fl¡ ˜‰≈¬í [Δ˙À¬ı˛—], ë‹ Œ¬Û±fl¡¬Û·œ ¬Û≈—Ê√±≈√í
[Δ˙À¬ı˛—] ’˜¸≈— ì... ... ’˜¸≈— ª±¬ı˛œ ‡¬ı˛±î [ª±¬ı˛œ˜‰¬±] øÚº
Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± fl¡ø¬ıÚ± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜œ›˝◊¬ı·œ ¸˜±Ê√ ’˜¸≈— ¸ˆ¬…Ó¬± ’ø¸
‰¬±Î◊¬‡»¬Û·œ ’ª±—¬ı± Ô±Mê± Œ˚˛Ã¬ı˛¬ı¸≈ ˜ø¸√± ’ª±»¬Û±, ’À˙±˚˛¬ı± ˜˚˛±˜ ’˜¸≈ Δ˘ø¬ı˛
˝√√±˚˛ø¬ı˛º ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Δ˘ø‰¬˘·œ ˜˙fl¡ ›˝◊¬ı± ’À˜±»¬Û±, fl¡¬ı˛±•§±, fl¡~fl¡
Œ˚˛—øÔ¬ı±, ø˝√√—¸±, ˜˙±·œ ›˝◊Ê√¬ı± øÔ¬ı± ’ø¸Úø‰¬—¬ıÚ± ˜œ›˝◊¬ı·œ ‰¬±Î◊¬‡»-˘•§œ√±
’¬ÛÚ¬ı± ›˝◊ø¬ı˛º ’≈√Ú± fl¡ø¬ıÚ± ˝√√±˚˛ø¬ı˛ Δ˘ø‰¬˘¬ı≈ ˝√√±˝◊À√±fl¡ø¬Û·√¬ı± Ú≈ø˜»fl¡œ ˜„√√±˘
˜ÀÔÃ Ó¬±ø¬ı˛º ’±˙±¬ı±√œ ›˝◊¬ı± fl¡ø¬ıÚ± Ô±Ê√ø¬ı˛ ’˜•§± Δ˘ø‰¬˘ ’ø¸ ŒÚ±—˜ø√ Œ˙±˚˛√Ú±
˝√√±˝◊À√±fl¡ø‡·øÚ Ú≈ø˜»fl¡œ ˜„√√±˘ ˘±fl¡¬Û√±º ’˜•§¬ı≈ Œfl¡±fl¡˝√√Ú¬ı± „√√•§± Ú≈ø˜»fl¡œ ˜˙fl¡
›˝◊¬ı± ˜œÀÔ±˝◊-˜œÀ˝√√Ú¬ı± fl¡˚˛± ŒÔ±¬ı˛M≈êÚ± ¸˜±Ê√·œ ’À˜±» ’fl¡±˚˛¬ı≈ Œ˙—À√±flv¡·øÚº
’ø˝√√— ˜Õ˜√± Ó¬±¬ı± ˘œflv¡±Ú± ŒÚ±—„√√±Ú·À√ÃÀ¬ı˛, Ú≈ø˜» ŒÔ±¬ı˛!¡ Œ√ÃÀ¬ı˛, ’˜•§± Œfl¡±flv¡·øÚ
˝√√±˚˛¬ı·œ ¬Û±Î◊¬ÀÊ√˘ ¬Ûœ¬ı&˜ ˜œ›˝◊¬ı± ¸˜±Ê√¬ı≈ ’‰≈¬•§± ˜±˚˛Õ·√± ˘˜øÊ√— ø¬ı·√¬ı±
˜œÀÔ±˝◊-˜œÀ˝√√Ú¬ıø˙—Ú± Œ˝√√Ã‡Ë¬ı± ˝◊øÓ¬˝√√±¸ ΔÚÚ≈√Ú± ¸˜±Ê√ ’˜± Œ˙•ß¬ı± Ô¬ıfl¡
¬Û±˚˛‡»˘·øÚº]
Œ˝√√ÃøÊ√fl¡˜fl¡¸≈ Ú≈ø˜» ˜˚˛±˜ ŒÔ±¬ı˛!¡√¬ı± ª±»ø˘
˜Ô— ˜Ô—
¬Û‘øÔ¬ıœø¸·œ ’˚˛≈fl¡ ˜˚˛±˜ „√√±˝◊≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛
¬Û≈„√Ê√± ‡≈ø√—·œ ˜œ»fl≈¡¬Û ‡≈ø√—·œ
fl”¡—˘¬ı± Δ˘ø‰¬˘ ˜Õ¬Û Ú˜‡±˚˛≈√Ú±
¬Û±Î◊¬ ˘±fl¡˝◊
Ú≈ø˜» ˘±flv¡øÚ Ú≈ø˜» ˘±flv¡øÚ
’˜•§± ˜œ»fl≈¡¬Û fl¡˚˛±≈√Ú± ¬Û±Î◊¬√ø•ú
¬Û‘øÔ¬ıœø¸ ŒÚ±—˜± „√√±ÀLö±¬ı˛!¡øÚ
˜ø¸ ˜œ ‡≈ø√—˜#¡± ˝√√±˚˛
‹¸≈ ‡„√√˝◊
˘œflv¡±·œ ˜À‡±˘ø˙—≈√Ú±
’¬ı˛œ¬ı± ÷Õ˙·œ Œ‡±e≈˘ ˘œ¬ı˛·øÚ
’ÀÚÃ¬ı± ‡¬ı˛± Œ˙•ß¬ı±º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±
Ú≈ø˜» ˜˚˛±˜ – ’˜•§ ± ˜±—˝√ √ Ú ¬ı± Ú≈ ø ˜»fl¡œ ˜˙fl¡ ›˝◊ ¬ ı±

¸˜±Ê√·œ ’À˜±»-’fl¡±˚˛˛ Œ˙—À√±fl¡¬Û±
˜œÀÔ±˝◊ ˜œÀ˝√√Ú¬ıø˙—º
’˚˛≈fl¡ ˜˚˛±˜ – ’˜•§± ÚM√¬ı± ’„√√±Ú¬ı± ˜Ó¬˜, ’À˜±» ’fl¡±˚˛,
fl¡äfl¡-Œ˚˛—øÔ¬ı± Δ˘Ó¬¬ı± ¸˜±Ê√º
’˜•§± ˜œ»fl≈¡¬Û – ’À˜±»-’fl¡±˚˛, ˜œÚ˜-Œ˙±ø¬ı˛¬ıÚ± ÔÚ¬ı± ˜Ó¬˜º
fl≈¡—˘¬ı± Δ˘ø‰¬˘ ˜Õ¬Û – ¸˜±Ê√√± Δ˘ø¬ı˛¬ı± Ó¬˜ÔœÚ± Œ˜±»˘¬ı±, ˙±Ê√»-
˘œ‰¬»º
˘œflv¡±·œ ˜À‡±˘ – ˘œflv¡±Ú± Ó¬¬Û Ó¬¬Û Ó¬±¬ı˛fl¡¬Û·œ ˜À‡±˘, ˘œflv¡±
Ó¬±¬ı˛fl¡¬Û√± ŒÚ±—„√√±~fl¡¬Û·œ ˝◊øeÓ¬
¬Ûœ, ’ÀÚÃ¬ı± ’›Ú¬ı± ˘±fl¡¬Û·œ ¬Û±Î◊¬ÀÊ√˘º
’¬ı˛œ¬ı± ÷Õ˙ – Œ˝√√Ã‡Ë¬ı± ˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ ª±¬ı˛œº
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëÚ≈ø˜» ˜˚˛±˜ ŒÔ±¬ı˛!¡√¬ı± ª±»ø˘í ˝√√±˚˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√Ú¬ıÀ·∑
[‡] ëfl”¡—˘¬ı± Δ˘ø‰¬˘ ˜Õ¬Û Ú˜‡±˚˛≈√Ú±í- ˜ø¸√± ëΔ˘ø‰¬˘ ˜Õ¬Ûí ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸
[·] ë’¬ı˛œ¬ı± ÷Õ˙·œ Œ‡±e≈Ú ˘œ¬ı˛·øÚí- ˜ø¸√± ë’¬ı˛œ¬ı± ÷Õ˙í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸
fl¡ø¬ı˛¬ı≈ÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë¬Û‘øÔ¬ıœ·œ ’˚˛≈fl¡ ˜˚˛±˜ „√√±˝◊≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√Ú¬ıÀ·∑
[‡] ëÚ≈ø˜» ˘±flv¡øÚ Ú≈ø˜» ˘±flv¡øÚí-
˜ø¸ fl¡√±˚˛√·œ Œ˘Ã‡»¬ÛÀÚ±∑ ˜ø¸Ú± fl¡ø¬ı˛ ‡„√√˝√ø~¬ıÀ· Ó¬±fl¡Î◊¬º
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] Œ˝√√ÃøÊ√fl¡˜fl¡¸≈ Ú≈ø˜» ˜˚˛±˜ ŒÔ±¬ı˛!¡√¬ı± ª±»ø˘
˜Ô— ˜Ô—
¬Û‘øÔ¬ıœø¸·œ ’˚˛≈fl¡ ˜˚˛±˜ „√√±˝◊≈√Ú± Δ˘ø¬ı˛º
[‡] ’˜•§± ˜œ»fl≈¡¬Û fl¡˚˛±≈√Ú± ¬Û±Î◊¬√ø•ú
¬Û‘øÔ¬ıœø¸ ŒÚ±—˜± „√√±ÚÀÔ±¬ı˛!¡øÚ
[·] ˘œflv¡±·œ ˜À‡±˘ø˙—≈√Ú±
’¬ı˛œ¬ı± ÷Õ˙·œ Œ‡±e≈˘ ˘œ¬ı˛·øÚ
’ÀÚÃ¬ı± ‡¬ı˛± Œ˙•ß ı±º
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë˜„√√±˘í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸·œ ª±-˜‰¬— Ú˙±·œ Œ˘±iß± ˝◊˚˛≈º
[‡] ë˜„√√±˘í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± fl¡ø¬ıÚ± ˝√√±˚˛Úœ—ø˘¬ı≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ± ˙Àμ±#¡±
[·] ëfl≈¡—˘¬ı± Δ˘ø‰¬˘ ˜Õ¬Û Ú˜‡±˚˛≈√Ú±
¬Û±Î◊¬ ˘±fl¡˝◊
Ú≈ø˜» ˘±flv¡øÚ Ú≈ø˜» ˘±flv¡øÚí-
Ô±—·»ø˘¬ı± Δ˙À¬ı˛— ˜ÀÓ¬fl¡ ’ø¸√± Œ‰¬ißø¬ı˛¬ı± Ú≈—·œ ˆ¬±¬ı ’≈√ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±
˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡Î◊¬º
˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø˙~¬ı± ˜Ú˜ƒ
Œ¸Ã·±˝◊Ê√˜ ¬ıËÀÊ√ù´¬ı˛ ø¸—˝√√
[Œ¸Ã·±˝◊Ê√˜ ¬ıËÀÊ√ù´¬ı˛ ø¸—˝√√ [1936-2009] fl¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ
¬ıÎ¬ˇ‡˘±·œ ø‰¬S±ÇÚ ‡≈Ú√± Œ¬Û±fl¡˝◊º Œ·Ã˝√√±øÈ¬ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛·œ ¤˜. ¤. ø¬ı. øÈ¬. øÚº
¤Î≈¬Àfl¡˙Ú øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬fl¡œ ›øÙ¬¸¬ı˛ ›˝◊¬ı˛•úœº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ’±¸±˜·œ
ŒÊ√ÚÀ¬ı˛˘ Œ¸ÀSêÈ¬¬ı˛œ ’˜¸≈— ˜Ô—√± Œõ∂ø¸À√∞È¬¸≈ ›˝◊¬ı˛•úœº ·ÌÓ¬±øLafl¡ Œ˘‡fl¡
¸—¶ö±·œ ¸ˆ¬±¬ÛøÓ¬¸≈ ›˝◊¬ı˛•úœº ˝◊—fl≈¡˜ 1990 √± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ˝◊•£¬±˘Ú±
fl¡±ø˜Úœ fl≈¡˜±¬ı˛ ¤ª±Î¬« ¬Ûœø‡º ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ√Ó¬± ÚMêÚ± ¬ı±—˘± ’¸˜≈— ˝◊—¬ı˛±Ê√œ√¸≈ ˝◊¬ı˛•úœº
˜˝√√±!¡œ ŒÙ¬±„√√˘¬ı± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ø˙—·œ ˜Ú≈—√ ¬ÛÚ¬ı± ˚˛±¬ı± ‡¬ı˛ø√ ëø¬ÛÀ√±iß± ˝√√±˚˛Ê√¬ı±í
[Δ˙À¬ı˛—], ë’˙—¬ı± ÷Ôfl¡í [Δ˙À¬ı˛—]í, ë˝√√±À„√√±˝◊ Œ‡±—¬ı√¸≈ ø˘e Œ˝√√±—¬ı√¸≈ í [Δ˙À¬ı˛—],
ëfl¡ÀO±fl¡¬Û±í [Î◊¬¬ÛÚ…±¸], ë’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ fl¡ø¬ıÓ¬±·œ ˙Àflv¡±Úí [ΔÚÚ¬ı±], ë›“ ø¬ı¯∏û≈
ø¬ı¯∏û≈í [Δ˙À¬ı˛—] ’ø¸Úø‰¬—¬ıøÚº
ˆ¬±¬ı˛Ó¬ Ê√±øÓ¬ ˜±À˘˜·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú± ˜˙fl¡ ‡„√√˘¬ı± Úœ—Ó¬•°¬ı± Ê√±øÓ¬øÚº
¬ı˛±˜±˚˛Ì ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ª±¬ı˛œ, Œ¬ıÃXÒ˜«·œ ’‰≈¬•§± ¬Û±Î◊¬Ó¬fl¡, ¬ı˛±˜‰¬fÚ± õ∂Ê√±·œ√˜fl¡
Δ˘¬ı±fl¡ „√√±fl¡ø‡¬ı±, fl¡Ì«Ú± ˜±·œ ›˝◊Ê√¬ı± Ô±À√±M≈êÚ± fl¡¬ı‰¬ fl≈¡μ˘ √±Ú ŒÓ¬Ãø‡¬ı±
’ø¸Úø‰¬—¬ı± ’±√˙«·± Œ˘±˚˛ÚÚ Ò˜«√± ˚˛≈˜Ù¬˜ ›˝◊¬ı˛·± ’‰≈¬•§± ‰¬»˘•§± Δ˘¬ı±#¡œº
˜ø¸øÚ ˜˜±—Õ„√√·œ ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸øÓ¬º ¸—ø¬ıÒ±Ú·œ ˜À˚˛fl¡ø˙— ’‰≈¬•§øÚ,
Ù¬Ê√¬ıøÚ, õ∂Ê√±·œ ‡μÚ± ˝◊¬ıøÚº ’ø¸&•°¬ı± ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ’ª±—¬ı± ’±√˙«√± ˚˛≈˜Ù¬˜
›˝◊≈√Ú± Δ˘¬ı˛flv¡¬ı± ˜œ˚˛±•ß± „√√ø¸ø√ ’±√˙« ø˙— ’ø¸ fl¡±Î◊¬≈√Ú± ˜À‡±˚˛ ˜À‡±˚˛Ú±
ŒÓ¬Ãø¬ı˛¬ıø˙— ’≈Ú± ’‰≈¬•§øÚ, ˜≈øMê·œ ¬¬Û±Õ•§øÚ, ˙±øôL·œ ˘•§œøÚ ˝√√±˚˛≈√Ú± ’‰≈¬˜-
’¬ı˛±Ú øÔ√Ú± ’fl¡Ú¬ıÚ± ’À˙±Ú¬ı¬ı≈ Ó≈¬˝√√»¬Ûœø¬ı˛º ’≈√Ú± ˜œÚ± ˜œ¬ı≈ ‰¬±›‡»À˘ ˝√√±˚˛Ú±
˘±Î◊¬Úø¬ı˛º ˜ø¸Ú± „√√ø¸·œ ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ ˝◊øÓ¬˝√√±¸øÚº fl¡ø¬ı Œ¸Ã·±˝◊Ê√˜ ¬ıËÀÊ√ù´¬ı˛Ú±
„√√ø¸·œ ˜±—Ô¬ı˛flv¡¬ı± ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ ˜›— ’ø¸ Î◊¬¬ı√± ˜¬Û≈ø#¡—√± Úœ—„√√˜√¬ı± Œ¬Û±fl¡¬Û≈√
ë˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø˙~¬ı± ˜Ú˜í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛—ø¸√± ŒÙ¬±„√√À√±fl¡ø˘º]
Ú—·œ fl¡ø¬ı˛ ª±˝√√— Δ˘ø¬ı˛∑
˜ø¸øÚ ‹À‡±˚˛Ú± ˝√√—ø˘¬ı±
’¸≈fl¡ ø˘flƒ¡‡Ë¬ı± ˜Ó¬˜√±
Ê√±øÓ¬ ’˜± fl¡¬ı˛•§± ˘±˝◊ª±Ú±
˜±À˘˜·œ ’ÀÔ±˝◊¬ı± Ê√±øÓ¬ ›˝◊ø‡¬ı±
˝◊øÓ¬˝√√±¸Ú± ¸±é¬œøÚº
˘±˝◊ª±À√± ’‰≈¬•§øÚ
Ú—Ú± ‹Ú± ¬Û±•§± ¬Û±˜√¬ı±
˜≈√·œ ª±Ù¬˜Ú± ’ÀÓ¬±møÚº
‡¬ı˛± Ô±À√±fl¡¬Û± Ó¬±˝◊
‡¬ı˛± Œ˘Ãø˙Ú¬ı± Ó¬±˝◊º
˚˛±•ß± Δ˝√√ø˙—Ú± Œ‡±—Ô±— Ô±—¬ı± Ó¬±˝◊º
˚˛±•ß± Δ˝√√ø˙—Ú± Œ‡±—Ô±— Ô±—¬ı± Ó¬±˝◊º
¬ı˛±˜±˚˛Ì ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ˚≈·ø√
¬ı˛±˜±˚˛Ì ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ˜Ó¬˜øÚº
„√√ø¸ø√ ›˝◊¬ı˛À¬ı˛ ‹À‡±˚˛√±
„√√ø¸ø√ ›˝◊¬ı˛À¬ı˛ ‹À‡±˚˛√±
‰¬±Î◊¬¬ı˛¬ı± ˜„√√ ‰¬±Î◊¬¬ı˛¬ı± ˜„√√ º
’≈√Ú± ˙±øôL·œ ¬Û±•§œ øÔ¬ı√±
Œ‰¬±fl¡Ô¬ı˛¬ı± ‹À‡±˚˛¬Û≈•§± ‹Ú± ‹À„√√±μ±
˝√√—À√ ë‹í ·œ ’‰≈¬•§À√±
˝√√—À√ ë‹í ·œ ’‰≈¬•§À√±º
¬ı≈XÒ˜«
Î◊¬Ê√±Î◊¬ ’À√± ‡„√√˘¬ı¬ı˛± Œ˙—Ú±∑
’Ù¬¬ı± Ù¬»Ó¬¬ı±
õ∂Ê√±·œ ˜œ—√± ¬ı˛±˜
¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ ’‰≈¬•§± Ò˜«∑
ŒÚ±#¡± ŒÚ±#¡± √±Ú¬ıœ¬ı˛ fl¡Ì«
fl¡¬ı˛•§± Ú…±˚˛·œ ˜±À˘˜√± Œ˘5≈Ú±
Œ^Ã¬Û√œ·œ øÙ¬ÀÊ√» Ú—Ú±
≈√–˙±¸Ú√± √±Ú ŒÓ¬Ãø‡¬ı±∑
’‰≈¬•§± ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ Ò˜«¬ı˛±∑
˜ø¸øÚ ¬Û±øÈ¬« ¬Ûø˘øÈ¬'fl¡œ Ò˜«
˜ø¸øÚ ˜œ‰¬— ˜œ‡±˝◊·œ Ò˜«∑
’≈√·± fl‘¡¯∏ûÚ± ŒÚ±#¡± ŒÚ±#¡± Œ˚˛—ø„√√
’≈√·± ’7¡¡¡≥«iß± ŒÚ±#¡± ŒÚ±#¡± Œ˚˛—ø„√√º
›“ Œ¬ı√˜ôLS ›“
Ú—·œ ¸‘ø©Ü·œ Œ˙˜·» ˙±·»¬Û±
Œ˘±˝◊ø^¬ı± ÷À‰¬˘√± ˜±—ø‡
Œ^Ã¬Û√œ·œ ’ª± Œ‡±—Ô±—¬Û”•§±
’≈√Ú± ë˜œí Ú± ˜œ¬ı≈
‰¬±Î◊¬‡»À˘ ˝√√±˚˛Ú± ˘±Î◊¬ø¬ı˛¬ı±º
˜ø¸øÚ ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ Ò˜«º
ë˜œí ·œ Œ‡±—Ô±— ë˜œí ·œ Œ‡±—Ô±—
¬Û=ˆ”¬Ó¬Ú± Œ˚˛—≈√Ú± ŒÚ±flƒ¡ø˘º
¸—ø¬ıÒ±Ú ˜À˚˛fl¡
Œ‰¬Úø˘ ‹À‡±˚˛ ˝◊¬ı˛Mê±
Ù¬»S¬ı± ˜ø˝√√fl¡ fl¡˚˛±·± Œ˘±˚˛ÚÚ±º
˜≈øMê·œ ˜≈øMê ‹À‡±˚˛·œ ˜≈øMê
Ê√±øÓ¬·œ ˚˛≈•§œÀ¬ı˛Ú ŒÚÀ˝√√¬ı˛n∏
Ú—Ú± fl¡¬ı˛•§± ˜≈øMê˘À•§˘
‹À‡±˚˛√± Ó¬±fl¡ø¬Û¬ı˛•§±∑
˝◊˜± Ú—·œ Œ‡±•°±— ÔM≈êÚ±
‰¬±Î◊¬Ê√¬ı˛fl¡¬Û± Ú‰¬±ø˙—Ú±
˝◊˜± Ú—·œ ˝√√fl¡‰¬±—
˘±˚˛Ú± ¬Û”•§·œ ˜ø˝√√fl¡Ó¬·œ
fl¡iß¬ı± fl¡¬ı˛•§± ˘±˝◊ª±Ú±∑
ø‰¬—Ú¬ı± Δ˘Ó¬Ú± fl¡ø¬ıÚ± ˝√√±˚˛ø¬ı˛
ø˘fl¡‡Ë¬ı± ˜Ó¬˜√± Ê√±øÓ¬ ’˜±
˜Àfl¡±fl¡ ˝√√±˚˛·»˘fl¡¬Û± ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬ Ò˜«
˜±À˘˜√±, fl¡Ú±ÀÚ± ë˜œí ›˝◊ø‡¬ı±∑
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

˘±˝◊ª± – ˘±˝◊·œ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡, ˜Laº
˙±øôL – ’ø‰¬fl¡¬Û±, ’˝◊—¬ı±º
Œ‰¬±fl¡Ô¬ı˛¬ı± – ª±¬ı˛¬ı±º
Ú…±˚˛ – ’‰≈¬•§±º
¸‘ø©Ü – Œ˙˜·»¬Û±, ˙±·»¬Û±
˜≈øMê – ’¬ı˛±Ú ‡≈ˆ¬˜º
¬Û=ˆ”¬Ó¬ – Δ˜, ÷ø˙—, Ú≈—ø˙», Δ˘¬ı±fl¡, ’øÓ¬˚˛± ’ø¸¬ı≈ ¬Û=ˆ”¬Ó¬
˝√√±˚˛Ú± ‡„√√ÕÚº Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± Ôª±˚˛ ›˝◊Ú± Δ˘ø¬ı˛º
¸—ø¬ıÒ±Ú – ‰¬»ÚÀ¬ı˛±˘, Δ˘¬ı±!¡œ ‰¬»Ú¬ıœ ’±˝◊ißø‰¬—¬ı± ˝◊≈√Ú± Ô•§±
˘±˝◊ø¬ı˛fl¡º
ª±˝√√—
1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ë˘±˝◊ª±í ·œ ’Ô« fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
[‡] ë˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø¸~¬ı± ˜Ú˜í- Δ˙À¬ı˛— ’ø¸ fl¡Ú±Ú± ˝◊¬ıÀÚ±∑
[·] ëÎ◊¬Ê√±Î◊¬ ’À√± ‡„√√˘¬ı¬ı˛± Œ˙—Ú±∑í- ˜ø¸√± ëÎ◊¬Ê√±Î◊¬í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸
[‚] ë¸—ø¬ıÒ±Úí ˝√√±˚˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ¬ı˛±˜±˚˛Ì ˜˝√√±ˆ¬±¬ı˛Ó¬fl¡œ ª±¬ı˛œÚ± fl¡ø¬ı˛ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ ¬Ûœ¬ıÀ·∑
[‡] fl¡Ì«Ú± fl¡ø¬ı˛ Œ¬Û±»˙fl¡ √±Ú ŒÓ¬Ã≈√Ú± √±Ú¬ıœ¬ı˛ fl¡Ì« ˜œ—ÀÔ±˘
Ù¬—ø‡¬ıÀ·∑
[·] ë˝◊˜± Ú—·œ Œ‡±•°±— ÔM≈êÚ±
‰¬±Î◊¬Ê√¬ı˛fl¡¬Û± Ú‰¬±ø˙—Ú±ºí
¬Ûø~¬ı± ë˝◊˜±í ’ø¸ fl¡Ú±ÀÚ±∑ ëÚ‰¬±ø˙—í ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸Ú± fl¡Ú±¬ı≈ÀÚ±∑
[‚] ¬Û=ˆ”¬Ó¬ ˝√√±˚˛ø¬ı˛¬ıø¸ fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ëfl¡¬ı˛•§± Ú…±˚˛·œ ˜±À˘˜√± Œ˘5≈Ú±
Œ^Ã¬Û√œ·œ øÙ¬ÀÊ√» Ú—Ú±
≈√–˙±¸Ú√± √±Ú ŒÓ¬Ãø‡¬ı±∑í
[‡] ë’≈√Ú± ë˜œí Ú± ˜œ¬ı≈
‰¬±Î◊¬‡»À˘ ˝√√±˚˛Ú± ˘±Î◊¬ø¬ı˛¬ı±
˜ø¸øÚ ¬ı˛±Ê√ÚœøÓ¬·œ Ò•ú«ºí
[·] ë¸—ø¬ıÒ±Ú ˜À˚˛fl¡
Œ‰¬Úø˘ ‹À‡±˚˛ ˝◊¬ı˛Mê±
Ù¬»S¬ı± ˜ø˝√√fl¡ fl¡˚˛±·± Œ˘±˚˛ÚÚ±ºí
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ¬ı≈X Ò•ú«Ú± fl¡ø¬ı˛ ¬Û±Î◊¬Ó¬fl¡ ¬Ûœ¬ı˛•§À·∑ ¬Û±Î◊¬Ó¬±fl¡ø˙— ’≈√ ˙Àμ±#¡±
˝◊˚˛≈º
[‡] ë˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø˙~¬ı± ˜Ú˜ƒí Δ˙À¬ı˛—·œ Ú≈—·œ ˆ¬±¬ı ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
[·] ë˝◊øÓ¬˝√√±¸fl¡œ øÓ¬Úø˙~¬ı± ˜Ú˜í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛—·œ ª±-˜‰¬— ˝◊˚˛≈º
Œ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ
Δ‡¬ı˛nø∏ VÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ√
[Δ‡¬ı˛n∏øVÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ [1939] fl¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± ¬ı±‘√¬Û±¬ı˛ ‡≈μ±

Œ¬Û±fl¡˝◊º Œ·Ã˝√√±È¬œ ø¬ıù´ø¬ı√…±˘˚˛·œ ¤˜. ¤., ø¬ı. øÈ¬. øÚº ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú øÎ¬¬Û±È¬«À˜∞È¬fl¡œ
›øÙ¬¸¬ı˛ ›˝◊¬ı˛•úœº ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ¸±ø˝√√Ó¬… ¬Ûø¬ı˛¯∏√, ’±¸±˜·œ Œõ∂ø¸À√∞È¬ ›˝◊¬ı˛•úœº ˝◊—fl≈¡˜
1976 Ó¬± ëø˜ÀÚ±fl¡ ø¬Û¬ı˛±—·œ ø˜»fl≈¡¬Û ’øÚ√—í ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛— ˘±˝◊ø¬ı˛Mê± fl¡±ø˜Úœ
fl≈¡˜±¬ı˛ ¤ª±Î¬« Ù¬—ø‡º ˝◊—fl¡≈˜ 1995 √± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛·œ ˝◊¸˘±ø˜fl¡ fl¡˘‰¬À¬ı˛˘
¤À¸±ø¸À˚˛˙ÚÚ± ë¸±˚˛À¬ı˛ ’±Ê√˜í ˜Ú± ¬Ûœø‡º ¬ı±—˘±, ˝◊—ø˘˙ ’˜¸≈— ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ
¬Û≈iß± ˘±˝◊ø¬ı˛fl¡ Ó¬¬ı˛±‡fl¡ ŒÙ¬±„√√À‡Ëº
Œ˜¬ı˛±√± ŒÔ±fl¡¬Û± Ô±Ê√¬ı≈ fl¡ø¬ıÚ± ŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜± ’˜·œ ˜˙fl¡ ›˝◊Ú±
Î◊¬˝◊º ’øÓ¬˚˛±√± Ô±Ê√Ú± ˜±À˘˜ ø¸Ú¬ı± Ô≈—¬ı± „√√±~fl¡¬Û√± ¬Û”•ß˜!¡œ ¬Û≈ø#¡— q˜˝√√»˝√√ø~º
Œ˜¬ı˛± Ô±Ú± ‰¬„√√˘fl¡¬Û√± ÔÀ¬ı˛± Ô•§±˘Úø‰¬—¬ı± ˜¬Û≈— Ù¬±Ú± ˙±»fl¡±˚˛¬ı˛fl¡˝◊º ŒÙ¬ÃÚ±·œ
˙—¬ı±iß¬ı˛¬ı± ˜‰≈¬√± Ô±Ê√·œ ˜„√√±˘ Ó¬±¬ıø√ Œ˘Ã˜œø˙—·œ ¬Û≈ø#¡— q˜˝√√»˝√√ø~º ’¸≈•ß±
˜À˝√√Ã˙±·œ Ù¬Ê√¬ı˛¬ı± ‘√˙…ø˙—·œ ˜ÔMê± Ô±Ú± Δ˘ÀÓ¬—ø˘¬ı± ’≈√ Î◊¬¬ı˛n∏¬ı˛·± ¬Û≈ø#¡—√±
Ú≈—„√√±˚˛¬ı·œ ÷Ôfl¡-÷À¬Û±˜ Ù¬±›¬ı˛fl¡¬Û± ’≈√ fl¡ø¬ıÚ± Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± ŒÙ¬±—À√±fl¡ø˘º]
ŒÚ±—Ê√≈ Ô±·œ ’øÓ¬˚˛±√± Î◊¬„√√˜√Ú± Î◊¬ø¬ı˛¬ıœ ›,
ŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜± ›, Úœ—øÔÕÊ√√± Ù¬ÕÊ√√±Ø
fl≈¡¬ÛÀÙ¬» fl¡±¬ÛÀÙ¬» ŒÓ¬Ã¬ıø√ Ú˙Mê˜¬ı≈ Œ˘±»¬Û¬ı˛±∑
Ó¬±˝◊¬ı„√√ ¬Û”#¡œ— ˝√√”ÚÙ¬˜ Œ˜¬ı˛± Ô±·œ Ô±Ê√ ›Ø
fl¡±˚˛Ú Δ˜˙± ˘±—˘¬ıœ Ô•§±˘ ˜±Ú± Î◊¬¬ı˛·±
Ó¬øÚfl¡ Ó¬øÚfl¡ ˙±»˘Àflv¡ ›˝◊Ú‰¬±Î◊¬¬ıœ ˜˝√√±#¡±º
˜¬Û±Ú Ú±˝◊√¬ı± ¸—¸±¬ı˛√± ’ª±Ú≈„√±˝◊ ÷¬Û±Mê±,
ŒÚ±—Ê√≈ Ô±Ú± Œ˘±˝◊¬ı√±, ø¬Û¬ı˛±— ˘±÷Ê√Ú± ‡•§√±,
Ó≈¬˜‡”Ú UÚ‡Ë¬ı± ‡≈e—·œ ˙—¬ı±iß¬ı˛¬ı± Î◊¬Ú±ÔMê±,
˜”-Ú± ˜”-Ú± Œ˚˛—ø˘¬ıœ ŒÚ±fl¡ø˜ ŒÚ±fl¡ø˜ ˜±˚˛ÀÔ±—À√±,
ŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜± › Úœ—øÔÕÊ√√± Ù¬ÕÊ√√±
Œ˘Ã˜œ-¬Û±‡— fl¡˚˛±·œ Ú≈—ø˙ Δ˜‰¬±fl¡ Œfl¡±#¡ø¬ı˛
‰¬±—√•§√± Œ¬Ûμ¬ı± Ú˝√√±!¡œ ˙Mê˜√±º
’ª± Œ¬Û±»˘≈˜ ¬Û≈„√˜^¬ı± Œ˘Ã˜œø˙—·œ ¬Û≈øk√±,
fl≈¡˜·œ Ó¬˜øÔ¬ı˛¬ı± Ó¬±—À˘Ã ˜±Ú± Œ˘±˚˛‡Ë¬ı√±,
Œ˘Ã˜œø˙—·œ ø˜»¶ß± Ôiß± ˜„√√˘±Ú ¬Û≈¬ı˛fl¡À¬Û±˝◊º
˙—¬ı±Ú¬ı± Œ˘Ã¬ı≈Mê± ŒÙ¬ÃÚ±ø˙—·œ Ê√À·±˚˛√±,
˜Ó≈¬ Œ¬Û±Úƒ¬ı± ¬ÛÀLöÃ·œ ¬Û±¬ı˛œ-˜À˜±˜ fl¡˚˛±·œ
fl¡±˚˛¬ı˛¬ı± ÔÀ•ú±˝◊√± Úœ—Ô≈— ª±‡˘ Œ¬Û±fl¡˝√√ø~º
Œ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ, ˜±À˘˜ Œfl¡±˚˛Ú± „√√±ø~¬ıœ
Œ‰¬—À˘Ã Ú„√√·œ Î◊¬¬ı√± ÔÀ•ú±˝◊ ˜±Ú± Œ¬ÛÚÊ√¬ı±
Δ˘‰¬Ú ‰¬±Ú± Δ˘¬ı˛±—Ê√¬ı± „√√˜Ê√À√ „√√˜Ê√À√º
˘±÷Ê√ ÷¬ı˛± ø‡fl¡¬Û√± Δ˘¬ı˛±—ø˙—Ú± ŒÓ¬fl¡‡»¬Û&˜
Δ˘¬ı˛±— ˜±·œ ˜ÀÓ¬—Ú± Δ˘Àfl¡±Ú Ô≈—Ú± „√√±Ú¬ı&˜,
ÔÀ•ú±˝◊ ‹·œ ˘±˚˛”˜√± ª±‡˘-ŒÊ√±ª±¬ı˛ fl¡±¬ı˛Àflv¡À√±º
ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±fl¡¬Û±

ŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜± – ’øÓ¬˚˛±√± ŒÔ±fl¡¬Û± Ô±º
fl¡±˚˛Ú± Δ˜˙± ˘±—¬ı± – fl¡±˚˛Ú¬ı·œ ’ª±¬ı± Ù¬—¬ı±
Ó¬øÚfl¡ Ó¬øÚfl¡ – Œ˘—ø˘ Œ˘—ø˘
’ª±Ú≈„√±˝◊ ÷¬Û±Mê± – ’ª±-Ú≈„√±˝◊ ¬Û≈øk√±
ø¬Û¬ı˛±— ˘±˝◊Ê√ – ˜œ»fl¡œ ø¬Ûº Δ˙À¬ı˛— ’ø¸√± ŒÚ±—Ê√≈ Ô±¬ı≈
‡„√√˝√ø~º
Œ‰¬—À˘Ã – ˜˙fl¡
Úœ—Ô≈— – ˜øÚ— Ô≈—¬ı±, Úœ—¬ı± Ô≈—¬ı±º
ª±˝√√—
1º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëŒ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœí Δ˙À¬ı˛— ’ø¸ fl¡Ú±Ú± ˝◊¬ıÀÚ±∑
[‡] ëŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜±í ˝√√±˚˛¬ı˛·± fl¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√ø„√√∑
[·] ë‰¬±—√•§√± Œ¬Ûμ¬ı± Ú˝√√±!¡œ ˙Mê˜√±ºí ¬Ûø~¬ıø¸ fl¡±Ú·œ ˙fl¡Ó¬˜ÀÚ±∑
2º ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–
[fl¡] ëŒÚ±—Ê√≈ Ô±·œ ’øÓ¬˚˛±√± Î◊¬„√√˜√Ú± Î◊¬ø¬ı˛¬ıœ›ºí Î◊¬„√√˜√Ú± Î◊¬ø¬ı˛¬ıÀ¸
fl¡ø¬ı˛ÀÚ±∑ fl¡ø¬ı˛ ˜¬ı˛˜√·œ Î◊¬ø¬ı˛¬ıÀÚ±∑
[‡] ëfl¡±˚˛¬ı˛¬ı± ÔÀ•ú±˝◊√± Úœ—Ô≈— ª±‡˘ Œ¬Û±fl¡˝√√ø~ºí- fl¡Ú±Ú± fl¡Ú±·œ Úœ—Ô≈—
ª±‡˘ Œ¬Û±fl¡˝√√ø~¬ıÀÚ±∑
3º ˜¬ı˛œ-˜À‡±„√√ Ó¬±M≈êÚ± ˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈–
[fl¡] ëŒÚ±—˜À√±Ú·œ Δ˘˜±› Úœ—øÔÕÊ√√± Ù¬ÕÊ√√±
Œ˘Ã˜œ-¬Û±‡— fl¡˚˛±·œ Ú≈—ø˙ Δ˜‰¬±fl¡ Œfl¡±#¡ø¬ı˛
‰¬±—√•§√± Œ¬Ûμ¬ı± Ú˝√√±!¡œ ˙Mê˜√±ºí
[‡] ëŒ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœ, ˜±À˘˜ Œfl¡±˚˛Ú± „√√±ø~¬ıœ
Œ‰¬—À˘Ã Ú„√√·œ Î◊¬¬ı√± ÔÀ•ú±˝◊ ˜±Ú± Œ¬ÛÚÊ√¬ı±
Δ˘‰¬Ú ‰¬±Ú± Δ˘¬ı˛±—Ê√¬ı± „√√˜Ê√À√ „√√˜Ê√À√ºí
4º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˙Àμ±#¡± ‡≈•ú≈–
[fl¡] Œ˜¬ı˛±·œ Ô±Ê√Ú± Œ˘Ã˜œø˙—·œ ª±‡˘√± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ‡˘˝√√Ú¬ıÀ·∑
[‡] ëŒ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœí Δ˙À¬ı˛—√± fl¡ø¬ıÚ± fl¡ø¬ı˛ fl¡ø¬ı˛ ŒÙ¬±—À√±flv¡•§À·∑
˙Àμ±#¡± ˝◊˚˛≈º
[·] ëŒ˜¬ı˛± Ô±Ê√ ˙fl¡À˝√√Ú¬ıœí ˝√√±˚˛¬ı± Δ˙À¬ı˛—·œ ª±-˜‰ — ˝◊˚˛≈º
****

Anouba Manupuri MIL

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anouba Manupuri MIL

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

’ÀÚÃ¬ı± ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—- Δ˙À¬ı˛—

¤˜ ’±˝◊ ¤˘ Ù¬±˝◊ÀÚ˘ ˝◊˚˛±¬ı˛ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àﬂ¡G±¬ı˛œ ﬂv¡±˙

’±¸±˜ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú fl¡±Î◊¬øk˘

© Assam Higher Secondary Education Council

Cover artist : Bhaskar Jyoti Dutta

Published by : The Assam State Textbook Production and

Prepared by : Assam Higher Secondary Education Council,

Printed at – Capital Offset Press

’±¸±˜ ˝√√±˝◊˚˛±¬ı˛ Œ¸Àfl¡G±¬ı˛œ ¤Î≈¬Àfl¡˙Ú fl¡±Î◊¬øk˘Ú± ø˙ißø¬ı¬ı˛fl¡¬Û± ˜Ó≈¬—˝◊iß±

[|œ ø¡ZÊ√˜øÌ Œ√¬ı˙•ú«± 1902 √± Î◊¬ø¬ı˛À¬Û±ﬂ¡ Ú±·˜¬Û±˘ ˝◊•Ù¬±˘√±

õ∂ô¶±¬ı – ŒÔÃ¬ı˛±— ˙œÚ¬ı±, ‡iß-ΔÚÚ¬ı·œ√˜ﬂ¡ Ô±—·»¬Û±

[¬ÛΩ|œ ’˙±—¬ı˜ ˜œÚÀﬂ¡Ó¬Ú ø¸—˝√√ [1906-1995 ˝◊—] ’±Ò≈øÚﬂ¡

ª±À¬ı˛— ’ø¸√± ’˝◊¬ı± ¤˘±—¬ı˜ Úœ˘ﬂ¡±ôLÚ± Œ˝√√ÃøÊ√!¡œ ˜øÌ¬Û≈¬ı˛œ ª±À¬ı˛—

1º ˜‡±·œ ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ˚˛±•ß± ŒÓ¬iß± ‡≈•ú≈–

[ø¸Ú±˜ ﬂ‘¡¯∏ûÀ˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ [1902-1986] Δﬂ¡˙±˜ÀÔ±— ˝◊•£¬±˘√±

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

[ø¬ıø¬ı˛ø= ﬂ≈¡˜±¬ı˛ ¬ı¬ı˛n∏ª± [1910-1964]Ø 1910 √± Ú›·±“› øÊ√˘±√±

[ŒÚ±—ÀÔ±•§˜ ﬂ≈¡?À˜±˝√√Ú ø¸—˝√√ [˝◊— 1935-] ﬂ¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ¬Û±˘±¬ı˛¬ıμ

Δ¬ı:±øÚﬂ¡ø˙—Ú± ø¬ı:±Ú·œ :±Ú·œ ˜¬Û≈øÚº ŒÈ¬À#¡±À˘±øÊ√Ú± ø¬ı:±Ú·œ

3º ˜‡±·œ ’ø¸ ¬Û±¬ı˛·± ª±˝√√—ø˙— ’ø¸ ‡≈•ú≈–

[ª±—Õ‡˜˚˛≈˜ ŒÓ¬±˜À‰¬Ã ø¸—˝√√ [1927- ] ø¬ı˛È¬±˚˛√« ¤øÎ¬¸ÀÚ˘ Î¬±˝◊À¬ı˛Mê¬ı˛ ›Ù¬

˜¬Û”—¬ ›˝◊¬ı± ¬Û±μ˜ø˙—–

øÙ¬Ú≈— ˝√√ﬂ¡À˙˘ ’˜ø√ Œ¬Û±»˙ﬂ¡ ˘±iß± ˙œøÊ√iß¬ı±–

øÙ¬Ú≈—·œ Œ˘ÃÚ¬ı± ˘±˚˛Ú±–

[„√√±ø¬ı˛˚˛±Ú¬ı˜ ˝◊À¬ıÀÓ¬±•§œ ø¸—˝√√ [1943-] ’±¸±˜·œ ﬂ¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ¬ı˛±Ìœ¬Û≈¬ı˛

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

Œ‰¬ﬂv¡± Ú„√√¬ı≈ ﬂ¡Ú±ÀÚ±∑

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

˜±˘ƒÀ˝√√ÃÚÀ¬ı˛ – ’ÀÚÃ¬ı± ˜Ú± Œ‰¬±—‡»À˘º

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ ‰¬Ú≈ – ˝◊˜± Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ [¸±ø˝√√Ó¬…¬ı≈ Δ˜ÕÓ¬ Ú≈¬Ûœ

[ﬂ¡] ˜±Ó‘¬˜øμ¬ı˛·œ Δ˘Ú˜ Ú≈—ø˙¬ı± ˝√√±˚˛¬ı˛·± ﬂ¡ø¬ı˛¬ı≈ ‡„√√Ú¬ıÀ·∑

¬Û≈øk·œ ÷À‰¬μ± Œ˝√√±ø~

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

øÙ¬¬ı˛±˘ ˚˛≈—˘≈¬ı˛¬ı± Ó¬•§≈√Ú±

[˙À·±˘À˙˜ Ò¬ı˘ ø¸—˝√√ [1936-] ˝√√±˝◊˘±ﬂ¡±øμ øÊ√˘±·œ Œ¸±˝◊¬ı˜

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

Ú≈ø˜» ˜˚˛±˜ – ’˜•§ ± ˜±—˝√ √ Ú ¬ı± Ú≈ ø ˜»ﬂ¡œ ˜˙ﬂ¡ ›˝◊ ¬ ı±

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

[Δ‡¬ı˛n∏øVÚ Œ‰¬ÃÒ≈¬ı˛œ [1939] ﬂ¡±Â√±Î¬ˇ øÊ√˘±·œ ˜Ú≈— ‰¬Ú¬ı± ¬ı±‘√¬Û±¬ı˛ ‡≈μ±

ª±Õ˝√√·œ ’Ô« ’˜¸≈— ˙Àμ±#¡± Ó¬±ﬂ¡¬Û±

You might also like