Khái quát về đối tượng.

(tân)
Lạng Sơn là tỉnh miền núi, biên giới phía bắc của Tổ quốc, nơi quần cư và sinh
tụ của 7 dân tộc chính gồm: Nùng, Tày, Kinh, Dao, Hoa, Mông và Sán Chay;
trong đó chủ yếu là hai dân tộc Tày và Nùng chiếm hơn 70% dân số trên địa bàn
toàn tỉnh.
Trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng ở
Lạng Sơn nói riêng, cũng như của các dân tộc Tày, Nùng, Thái trong cả nước
nói chung. Hát then - Đàn tính là một loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian
đặc sắc không thể thiếu, bởi nó vừa thỏa mãn yêu cầu tín ngưỡng tâm linh, vừa
đáp ứng nhu cầu sinh hoạt giải trí cho bà con Nhân dân.
Hiện nay, tỉnh Lạng Sơn có khoảng 153 nghệ nhân hát Then, trong đó có
56 người được cấp sắc từ bậc 1 đến 12 dây với nhiều lứa tuổi khác nhau (trong
đó cao tuổi nhất là 98 tuổi); có 9 nghệ nhân chế tác đàn tính; có gần 65 câu lạc
bộ hát then, đàn tính với khoảng 1.500 thành viên tham gia. Các nghệ nhân tiêu
biểu ở cơ sở như bà Hoàng Thị Kìa, Then Sắc, Then Bằng, Then Pẩu (thành phố
Lạng Sơn), nghệ nhân Hoàng Văn Min (Cao Lộc), nghệ nhân Đường Thị Nhâm
(Tràng Định)… Đặc biệt tỉnh Lạng Sơn có 02 nghệ nhân được Hội Văn nghệ
dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian, đó là bà Mỗ Thị
Kịt, sinh năm 1922 và bà Mông Thị Sấm sinh năm 1939 ở phường Đông Kinh,
thành phố Lạng Sơn.
Đối với loại hình Then cổ, vào mỗi dịp tết đến xuân về, kể cả trong một
năm, tại các gia đình, làng bản có người Tày, Nùng sinh sống vẫn thường tổ
chức mời các bà Then, ông Then về giải hạn, cầu mong cho người già, con trẻ
và mọi thành viên trong gia đình mạnh khỏe, yên vui, xua tan đi những vận hạn
xui xẻo, đón năm mới phát tài, phát lộc, mùa màng bội thu. Trong các dịp có gia
đình tổ chức cuộc Then đó, bà con xóm giềng, con cháu gần xa lại tụ về đông
đủ để thưởng thức những làn điệu Then dìu dặt trong đêm, làm say đắm lòng
người.
Hiện nay trong Then cổ ở Lạng Sơn, về cơ bản vẫn hội tụ đầy đủ các làn
điệu then như: Then Tò Mạy, Then Khảm Hải, Tàng Nặm, Xuôi Lừa, Tàng Bốc,
Khẩu Tu Vua, Pây Tàng, Pây Mạ, Khao Quan, Khao Sluông, Pjuốc Vong, Khẩu
Tu Đẳm, Khẩu Tu Pháp, Mủa Chầu, Cống Sứ, Hỉn En, Slắp Binh, Slắp Mạ…
với các loại hình Then chủ yếu là Then nghi lễ như: Lẩu then, Then Cầu mong,
Then Chúc tụng, Then Chữa bệnh, Then Bói toán, Then Cầu mùa; Then Tống
tiễn... Nhìn chung địa bàn tổ chức các cuộc Then nghi lễ, chủ yếu tập trung ở
khu vực nông thôn, còn khu vực thành phố có hạn chế hơn.
Ngoài ra cũng giống như các tỉnh khác, Then ở tỉnh Lạng Sơn còn được
phân chia thành hai nhóm then khác nhau là Then Tày và Then Nùng. Cả hai
nhóm Then này tuy đều có những điểm chung, nhưng lại có một số điểm khác
biệt khá nổi bật như: Giai điệu âm nhạc trong then Nùng có phần linh hoạt hơn
then Tày. Giai điệu trong then Nùng được thể hiện với nhịp điệu tiết tấu nhanh,
khoẻ, linh hoạt hơn then Tày ở hầu hết các chương đoạn. Bên cạnh đó, nếu xét
về giai điệu Then, trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn đã và đang dần hình thành các
vùng then tiêu biểu như: Bắc Sơn - Bình Gia, Văn Quan - Chi Lăng, Tràng Định
- Văn Lãng...mỗi vùng then có phong cách, đặc điểm riêng của làn điệu âm
nhạc và mang đậm bản sắc độc đáo của vùng đó trong các cuộc then.
Đối với Then đặt lời mới, loại hình này chủ yếu phát triển trong các phong
trào văn hóa văn nghệ quần chúng, kể cả chuyên nghiệp ở địa phương. Hiện
nay, do môi trường giao lưu văn hóa nghệ thuật ngày càng mở rộng, vì vậy một
số nhạc sỹ, nghệ sỹ, ca sỹ đã dựa trên chất liệu Then cổ và 02 làn diệu Then chủ
yếu là Tàng Bốc và Tàng Nặm để sáng tác, đặt lời mới cho các bài hát Then
nhằm đáp ứng nhu cầu giải trí, sân khấu hóa cho tất cả mọi người có thể nghe,
hát trong các dịp Hội thi, Hội diễn, sinh hoạt trong các Câu lạc bộ, Liên hoan
văn nghệ quần chúng ở cơ sở... Vì vậy, trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn, mô hình
thành lập các Câu lạc bộ đàn và hát dân ca ngày càng được nhân rộng ở khắp
các địa phương trong tỉnh. Đặc biệt từ năm 2009, Hội bảo tồn dân ca tỉnh Lạng
Sơn được thành lập, hoạt động hoàn toàn theo phương thức xã hội hóa, đã thu
hút đông đảo các Hội viên yêu thích làn điệu Hát Then Đàn tính và Hát Sli, Hát
Lượn từ khu vực thành phố cho đến khu vực các huyện, các xã trong tỉnh tham
gia. Nhìn chung các Câu lạc bộ và Hội bảo tồn dân ca của tỉnh đều tích cực hoạt
động, thường xuyên tự đóng góp kinh phí để mua trang phục, nhạc cụ, tổ chức
các cuộc giao lưu văn hóa văn nghệ và mời Giáo viên, nghệ nhân đến truyền
dạy, nâng cao kỹ năng đàn, hát cho các Hội viên. Qua đó phong trào văn hóa
văn nghệ quần chúng trên địa bàn tỉnh ngày càng phát triển, đời sống tinh thần
của nhân dân ngày một nâng cao.
Trong những năm qua, loại hình nghệ thuật Hát Then - Đàn tính trên địa
bàn tỉnh Lạng Sơn hiện nay vẫn được bảo tồn, duy trì và phát huy đạt hiệu quả.
Tuy nhiên bên cạnh những kết quả đã đạt được, công tác này vẫn còn có một số
hạn chế như: Công tác nghiên cứu, sưu tầm, ghi âm, ghi hình bảo tồn các làn
điệu Then cổ chưa đầy đủ và còn hạn chế; Tỉnh chưa thống kê được đầy đủ các
nghệ nhân dân gian về Then. Do đó cũng chưa kịp thời thống kê, hướng dẫn lập
hồ sơ trình các cấp có thẩm quyền quyết định phong tặng danh hiệu Nghệ nhân
dân gian cho các Bà Then, Ông Then có nhiều đóng góp trong việc bảo tồn loại
hình nghệ thuật này; Tỉnh chưa có cơ chế hỗ trợ cụ thể cho các Nghệ nhân dân
gian để khuyến khích việc truyền dạy rộng rãi Hát then đàn tính cho thế hệ trẻ;
Đội ngũ hành nghề Then hoạt động chủ yếu là mang tính tự do vì vậy rất khó
cho công tác quản lý nhà nước và cuối cùng là dưới tác động của cơ chế thị
trường và thực hiện chủ trương hội nhập quốc tế. Cùng với thuận lợi là các cấp,
các ngành và mọi tầng lớp nhân dân được tăng cường giao lưu, mở rộng hợp tác
thì việc duy trì và phát triển loại hình nghệ thuật Hát Then - Đàn tính cũng chịu
tác động không nhỏ. Hiện nay không gian dành cho diễn xướng Then đã thay
đổi rất nhiều; Lời Then cổ đứng trước nguy cơ bị lai căng; một số lớp trẻ không
biết nói tiếng dân tộc nên giảm sự yêu thích nghe và tìm hiểu về Hát then.
Tổng quan:(huyền)

Một lần đặt chân đến với Lạng Sơn hẳn bạn sẽ không khỏi ngỡ ngàng bởi vẻ
đẹp nên thơ, sơn thủy hữu tình của cảnh quan thiên nhiên nơi đây. Thế nhưng,
điểm nổi bật nhất mỗi khi nhắc đến mảnh đất - nơi địa đầu biên viễn vẫn là
những điệu Then say đắm lòng người. Đối với người dân nơi đây, hát Then và
cây đàn Tính là nét văn hóa, biểu tượng đặc sắc trong đời sống tinh thần. tỉnh
Lạng Sơn có khoảng 510 nghệ nhân “Thực hành then”, (trong đó có 62 nghệ
nhân then nam và 448 nghệ nhân then nữ). Đặc biệt, toàn tỉnh có 9 nghệ nhân
ưu tú và 3 nghệ nhân Nhân dân về hát then được Nhà nước phong tặng. Lạng
Sơn cũng là một trong những tỉnh có di sản văn hoá “Thực hành then” của đồng
bào dân tộc Tày – Nùng – Thái được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi
vật thể đại diện nhân loại vào tháng 12/2019. Do sự tương đồng về địa bàn cư
trú, dân tộc tày và dân tộc nùng có những nét tương đồng về đời sống kinh tế,
văn hóa, ngôn ngữ... Trong đó, then là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo,
đặc sắc, tiêu biểu của đồng bào dân tộc tày, nùng trên địa bàn tỉnh lạng sơn.
Then của người tày, nùng ở lạng sơn là nét sinh hoạt văn hóa cổ xưa được lưu
truyền cho tới ngày nay. Đây là hệ thống lễ nghi để con cháu báo công với tổ
tiên và thần linh, tạ ơn thần thổ địa, thần thành hoàng, thần nông đã phù hộ cho
một mùa làm ăn thuận lợi; đồng thời, đây cũng là thời điểm linh thiêng để gia
đình, dòng họ tổ chức cầu phúc, cầu tài, mừng thọ... Chính vì vậy, then được tổ
chức quanh năm, khi gia đình có việc sẽ mời ông then, bà then đến nhà để “hắt
phựt”, “hắt then” (làm then) với mục đích cầu cúng, giải hạn, nối số, cầu yên...
Mỗi cuộc then thường diễn ra trong khoảng 10 đến 20 tiếng đồng hồ tùy thuộc
điều kiện cụ thể của từng gia đình và tùy theo tính chất của nghi lễ. Có thể
khẳng định rằng then dân tộc tày, nùng tỉnh lạng sơn mang giá trị cân bằng nhu
cầu tâm linh của con người trong xã hội. Khi phải đối diện với nhiều sự may rủi,
những khó khăn trong cuộc sống hàng ngày, người tày, nùng đã tìm thấy ở then
một điểm tựa an toàn về tinh thần. Niềm tin đối với tín ngưỡng đó đã góp phần
điều tiết những bất ổn trong xã hội, con người sẽ hướng tới những điều tốt đẹp
hơn trong cuộc sống ở tương lai và tránh xa những suy nghĩ, hành động tiêu cực
bởi họ tin sẽ có sự trừng phạt nếu làm điều không phải đó. Bên cạnh đó, then
còn mang tính cố kết cộng đồng chặt chẽ, thể hiện trong mối quan hệ giữa
những người trong phạm vi làng xã cùng chung tín ngưỡng. Vì vậy, khi một
cuộc then được tổ chức chính là dịp để anh em họ hàng, bạn bè, làng xóm đến
với nhau trong sự đồng cảm, đồng điệu của tâm hồn. Gắn chặt với đời sống tâm
linh và văn hóa Tày, Nùng nên Then được duy trì trong đời sống cộng đồng.
Tuy nhiên, ngoài yếu tố tâm linh, hát Then có rất nhiều cung đoạn gắn bó với
cuộc sống văn hóa, các lễ hội truyền thống và cả giao duyên nam nữ... Ông
Đặng Hoành Loan, Nguyên Phó viện trưởng Viện Âm nhạc (Học viện Âm nhạc
Quốc gia Việt Nam) khẳng định: Then là một kho tàng quý báu, chứa đựng
trong đó những giá trị văn học nghệ thuật ngàn đời của đồng bào Tày, Nùng và
sẽ trường tồn cùng thời gian.