Professional Documents
Culture Documents
Human Geo - 3 July - 21714824 - 2024 - 02 - 22 - 13 - 31
Human Geo - 3 July - 21714824 - 2024 - 02 - 22 - 13 - 31
^yJmob
amÁ¶godm ‘w»¶ narjm
gm‘mݶ Aܶ¶Z (nona- 1)
³bmg ZmoQ²>g
GS-1
2.3 - ‘mZdr ^yJmoc
2.3 - ‘mZdr dñ˶m
2.7 - A§Vami V§ÌkmZ
ào‘amO MìhmU
B.Sc(Agri), M. A. (Pol.Sci.)
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 1
Geography(SSM)@PremrajChavan
Dilip Sir's
STEP UP ACADEMY
For MPSC/UPSC
Geography Notes
3) ""Z¡g{J©H$ {Z¶‘ Am{U ‘mZdmÀ¶m nañna g§~§YmVyZ EH$ ZdrZ {dMma àñVwVH$aUmao emó åhUOo ‘mZdr ^yJmoc hmo¶.''
- {dXm-Xr-cm-cme
4) ""‘mZdr ^yJmoc åhUOo ‘mZdr ì¶dgm¶ d Z¡g{J©H$ KQ>H$ ¶m§À¶mVrc g§~§Ym§Mm Aä¶mg hmo¶.'' - OrÝg ~«wÝg
5) ""‘mZdg‘yh d g‘mO ¶m§Mo Z¡g{J©H$ n¶m©daUmer AgUmao g§~§Y Aܶ¶Z H$aUmam {df¶ åhUOo ‘mZdr ^yJmoc hmo¶.''
- X‘m°{O¶m
6) ""^m¡Jmo{cH$ n¶m©daU d ‘mZdr ì¶dgm¶ JwU ¶m§Mo ñdén d nañnag§~§Y ¶m§Mm Aä¶mg åhUOo ‘mZdr ^yJmoc.'' - h§{Q>½Q>Z
7) ""‘mZdr ^yJmoc åhUOo Z¡g{J©H$ n¶m©daU d ‘mZdmMr ^m¡{VH$ àJVr ¶m§‘Yrc H$m¶©H$maU^mdmMo g§emoYZ hmo¶.'' -
S>opìhg
8) ""‘mZdr ^yJmocmV n¥ÏdrÀ¶m n¥ð>^mJmcm AZwgéZ ‘mZdr g‘mOmMo Aܶ¶Z Ho$co OmVo.'' - aoZa
9) ""^yn¥ð>mdarc ‘mZd{Z{‘©V pñWa d ApñWa KQ>Zm§À¶m ñWm{ZH$ AmH¥${V~§YZmMo dU©Z d {dícofU åhUOo ‘mZdr ^yJmoc.
- àm. S>m°. H$m°³g
10) ""‘mZd d n¶m©daUmer g§~§{YV g‘ñ¶m ¶m§Mm Aä¶mg åhUOo ‘mZdr ^yJmoc hmo¶.'' - co~m°Z
11) ""‘mZdr OrdZmÀ¶m ~hþ{dY A§Jm§n¡H$s Or A§Jo gVV ~XcUmè¶m ‘mZd d {ZgJ© ¶m§À¶mVrc nañnag§~§Ym‘wio EImÚm
àXoemV EH$ {d{eï> àH$maMo {MÌ {Z‘m©U H$aVmV, ˶m§Mm Aä¶mg åhUOo ‘mZdr ^yJmoc hmo¶.'' - àmܶmnH$ OmoÝg.
‘mZdr ^yJmocmMo ñdén :-
1) dU©ZmË‘H$
2) dJuH$aUmˑH$
3) Am§Va{dÚmemIr¶
4) {ZgJ©dmXr
5) ‘mZdVmdmXr
6) EH$g§K
7) emór¶/d¡km{ZH$
8) J{Verc
9) AmYw{ZH$
‘mZdr ^yJmocmMr ì¶már :-
1) ‘mZdr CËH«$m§Vr :-
hmo‘mo hmo‘mo h°{dcrg Am°ñQ´>ocmo{nWo³g hmo‘mo Bao³Q>g
hm¶S>oc~J}pÝgg
âcmoao{gpÝgg
{ZA±S>aWc
hmo‘mo go{nEÝg go{nEÝg
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 3
Geography(SSM)@PremrajChavan
2) ‘mZdr d§e :-
a) H$m°Ho$gmB©S> - Jmoao a§JmMo
b) {ZJ«m°B©S> - H$mio a§JmMo
c) ‘§JmocmB©S> - {ndio a§JmMo
3) Y‘© d OmV
4) ^mfm Am{U ^mfm g‘wh
5) n¶m©daU d ‘mZdr OrdZmMm ghg§~§Y
6) ‘mZdr dñ˶m
7) cmoH$g§»¶m emór¶ KQ>H$
8) Am{W©H$ {H«$¶m
9) gm‘m{OH$ - gm§ñH¥${VH$ OrdZ
‘mZdr ^yJmocmÀ¶m emIm :-
A) Am{W©H$ ^yJmoc (Economic Geography) :-
{~«{Q>e ^yJmoc VÁk Om°O© {Memoë‘ ¶m§Zr ¶mgmR>r ^y-AW©emó Agm eãXà¶moJ gd©àW‘ Ho$cm.
¶m§Zm Am{W©H$ ^yJmocmMo OZH$ Ago åhUVmV.
B) H¥${f$^yJmoc (Agricultural Geography) :-
{hc‘Z, Am°ñQ´>oå~mB© [aS²>g Ec. Oo. Og{~a qgJ ¶m§Mo H$m‘
gm¶‘Z (1970) ¶m§Zr H¥${f ^yJmocmMr gd©àW‘ ì¶m»¶m Ho$cr.
C) Am¡Úmo{JH$ ^yJmoc (Industrial Geography) :-
Am’«o$S> do~a, Am°JñQ>, cm°e, dm°ëQ>a Am¶PmS>©, Om°O© aoZa ¶m§Mo H$m¶©.
D) cmoH$g§»¶m ^yJmoc (Population Geography) :-
E{àc 1953 ‘ܶo A‘o[aH$Z g§emoYH$m§À¶m Pmcoë¶m cmoH$g§»¶m {df¶H$ ~¡R>H$sV {ÌdmWm© ¶m§Zr cmoH$g§»¶m ^yJmoc
hr ñdV§Ì emIm Kmo{fV Ho$cr.
{ÌdmWm©, Om°Z ³cmH©$, {dë~a Poc|ñH$s ¶m§Zr ¶mV H$m‘ Ho$co.
E) dgmhV$ ^yJmoc (Settlement Geography) :-
a°Q>Poc, hoam°ëS>, ‘o¶a, S>S>co, ñQ>±n, {J«{’$W Q>oca, X‘m±{OAm±, {OZ ~«wÝg ¶m§Zr ¶mV ¶moJXmZ {Xco.
F) gm‘m{OH$ ^yJmoc (Social Geography) :-
EcrPo a³ë¶w, Om°O© ‘me©, EM.Oo. ‘°qH$S>a ¶mMo àdV©H$.
1907 ‘ܶo A‘oarH$Z VÁk Om°O© hmo ¶mMm "X ñQ>S>r Am°’$ gmoec {OAm°J«m’$s' hm J«§W àH$m{eV Pmcm.
‘mZdr ^yJmocmVrc {d{dY {dMmagaUr :-
A) {ZgJ©dmX/{ZíM¶dmX (Determinism) :- (1920 À¶m AmYr)
i) OZH$ : {’«$S>are a°Q>Poc (O‘©Zr)
ii) Founder : {hßnmoH«°$Q>g (5th B.C.)
iii) g‘W©H$ : ñQ´>°~mo, [aQ>a, h§~moëQ>, ~H$c, S>o‘m°{ce, c°ßco, Ac ‘gwXr.
‘mZdr {dH$mg gd©ñdr {ZgJm©daM H$gm Adc§~wZ Amho ho ‘m§S>Umar {dMmagaUr.
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 4
Geography(SSM)@PremrajChavan
D) Cultural/Social Determinism :-
i) àgma : ES>dS>© Cc‘Z
¶m {gÕm§VmZwgma ‘mZdmMr {dMma d H¥$Vr ho ‘mZdmÀ¶m OrdZmcm AmH$ma XoV AgVmV.
åhUOoM {gÕm§VmZwgma ‘mZdr g‘mOmÀ¶m gm§ñH¥${VH$ d gm‘m{OH$ OS>UKS>UrZwgma ˶m g‘mOmMr {dH$mgmMr {Xem
R>aV AgVo.
E) AmemdmX (Positivism) :-
i) àdV©H$ : Am°JñQ> H$m°‘Q>o (1920)
¶m {gÕm§VmZwgma Amnë¶m gX²gX²{d{dHo$ ~wÕrcm nS>Umè¶m d V϶ ‘mhrV AgUmè¶m Jmoï>tda AmYm[aV g§H$ënZm
¶mo½¶ AgVmV.
F) Radicalism in Human Geography :-
Founder-Professor Peet.
¶m Ñï>rH$moZm‘ܶo H¥$îUdUr©¶ cmoH$m§da hmoUmao Aݶm¶, ~mcH$m§Mo emofU B. ‘mZdr n¡cwda àH$me Q>mH$cm Amho.
G) Welfare Approach :-
By Smith
7 Indicators :- Income, living environment, physical & mental health, education, social order, social
belonging, recreation.
*****
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 6
Geography(SSM)@PremrajChavan
Human Settlements
A cluster of dwellings ranging from hamlet to Villages, and towns, big or small are called human settlements.
UN-Declaration on human settlements :
"Human settlement means the totality of human community-whether city, town or village-with all the social,
material, organizational, spiritual & cultural elements that sustain in it."
C. A. Doxiadis developed "Ekistics" - the science of human settlements.
Doxiadis was greek architech & town planner (Architect of Islamabad & proponent of Ekistics)
Nature
Networks Man
Shells Society
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 7
Geography(SSM)@PremrajChavan
· Classification of Settlements :-
A) Size :
1) Compact Settlement - Houses close to each other
- Found in highly productive alluvial plains.
2) Semi Clustered - in process of becoming compact Settlement.
3) Dispersed Settlement - Spread over large area.
B) Function :
1) Rural - Primary occupation
2) Urban - In India as per 1971 census criteria.
a) All places with Municipality, Corporation, Cantonment or notified town area.
b) All other places having criteria -
i) Minimum population - 5000
ii) 75% (at least) male working population was non - Agril.
iii) Density of population at least 400/km2.
Rural Settlements
· Factors attecting Rural Settlements :-
1) Site :- i) Wet point settlement (water source)
ii) Dry point settlement (sites avoid risk of flooding)
iii) Spur line settlement (Valley in mountain & hills)
2) Situation :- Culture, economy and political set up of settlement.
· Types of Rural Settlements :-
1) Compact Settlements :- (Nucleated/Clustered)
- Houses closely located, Density of houses high
- Found in areas of fertile land, river valleys
2) Semi - Compact Settlements
3) Dispersed Settlements :- In regions of high relief, rugged terrain, desert
4) Farmstead :- Small population, large agril fields
· Distribution of Rural Settlement in World :
No. Continent Settlement Type
1) Asia Compact
2) North America Dispersed
3) South America Semi-Sprinkled
4) Europe Semi-Compact
5) Africa Semi-Sprinkled
6) Australia Semi-Sprinkled
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 8
Geography(SSM)@PremrajChavan
Urban Settlements
· Urban Settlements According to Population Census :-
1) Any place with Municipality Corporation, Cantonment or Notified Town Area.
2) Any place which satisfies following Criteria -
i) Minimum Population - 5000
ii) At least 75% of male working in non-Agril occupation.
iii) Population density at least 400/km2
3) Settlements having population of more than 5000 may therefore be designated as towns.
4) In China (> 20,000 & 2000 in non Agril), USA (>2500)
· On basis of size of population :-
Town Class Population
Class - I > 1,00,000
Class - II 50,000 - 1,00,000
Class - III 20,000 - 50,000
Class - IV 10,000 - 20,000
Class - V 5,000 - 10,000
· Sequence :-
Town City Metropolis Megapolis Conurbation
· City - Defined by Lewis Mumford.
· Conurbation - term given by Patrick Geddes
· Term city was borrowed from latin word Civitas.
· In 2022, there are 44 megacities (> 10 million population) in world (^maVmV gܶm 3)
· By 2030, India will have 7 megacities (New Delhi, Mumbai, Kolkata, Chennai, Bengaluru, Ahmedabad,
Hyderabad)
Classification of Cities :-
A) Classification by Age :-
- Attempted by Lewis Mumford
- Advanced by Taylor (Infantile/Juvenile/Senile)
- Worked by Geddes (Eopolis/Polis/Metropolis)
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 9
Geography(SSM)@PremrajChavan
B) Functional Classification :-
I) By M. Aurousseau (6 fold classification) :-
1) Administration
2) Defence
3) Culture
4) Production
5) Communication
6) Recreation
II) By C. D. Harris :-
- Manufacturing/Retail/Diversified/Wholesale/Mining/University/Resort/Transporation Cities.
C) Classificaton of Size :-
- By G. K. Zipf
- Rank Size Rule : Inverse relationship between city's population & its rank.
- Second ranked city has half the population of first, the fourth a quarter & so on.
- Primate City (By Jefferson) - EImÚm àXoemVrc gdm©V ‘moR>çm ehamMr cmoH$g§»¶m ˶m àXoemVrc Xþgè¶m d
{Vgè¶m H«$‘m§H$mÀ¶m ehamÀ¶m EHy$U cmoH$g§»¶onoúmm XþßnQ> AgVo.
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 10
Geography(SSM)@PremrajChavan
Urbanisation
Urbanisation is a process which is associated with the process of migration of populations from rural to
urban areas accompanied by a change in occupational structure.
· Process of Urbanization
Earliest example of urban development originated on the banks of Tigris & Euphrates (5000-3000 B.C.)
Babylon population - 80,000
Alexandria, Athens - 1,00,000 to 1,50,000 (326 B.C.)
Rome - 2,00,000 (2nd Century A.D.)
Technical & economic changes which accompanied the industrial revolution had proved to be the most
potent force affecting the development of whole history of urbanization.
By 1860, 50% of population of England & wales was urban & it has risen to 77% by end of century.
Levels of urbanization in 1976
a) World = 38%
b) Africa = 23%
c) North America = 74%
The proportion of urban population in the world was 53% of total population in 2012.
In 2022 it is 57% of total worlds' population.
· Urban Fringe :-
The rural-urban fringe is the transitional zone in which the influence of the urban centre decreases
categorically while rural characteristics take over.
· Urbanization in India :-
Year No. of Towns % Urban Population
1901 1827 10.84
2001 5161 27.81
2011 7935 31.16
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 11
Geography(SSM)@PremrajChavan
For the first time since independence, census 2011 reveals that the absolute increase in urban population
has been more than its rural counterpart.
Growth rate of urban population was 31.5% (2001), 32.7 (2011) - 1.2 times increase.
Urban population in India 37.7 crore (2011)
· Problems of Urban Growth :-
1) Infra-facilitis shortfall in housing, drinking, water, sewage.
2) Short fall in capital investment
3) Lack of skills
4) Lack of knowledge about one anothers roots & cultures.
5) Air pollution, water pollution, solid waste, loss of natural ecosystems.
*****
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 12
Geography(SSM)@PremrajChavan
1) DRDO - Defence Research & Development organization (g§aúmU g§emoYZ d {dH$mg g§KQ>Zm) :
1) ñWmnZm : 1958 (g§ajU _§Ìmb`m§VJ©V H$m`©), ‘w»¶mc¶ - Zdr {X„r.
2) Motto : Strength's origin is in science (~cñ¶ ‘wc§ {dkmZ‘²)
3) Chairman : Dr. Sameer Kamath
4) Initial Achievements :-
a) First Project - Project Indigo (1960)
b) Now has 52 laboratories
5) It was estalished in 1958 by combining technical development establishment (IDEs) of Indian Army
& DTDP with defence science organisation.
6) Mission of DRDO :-
1) Design, develop & lead to production state-of the-art sensors, weapon systems, platforms &
allied equipment for our defence services.
2) Provide technological solutions to services.
3) Built strong indigenous technology base.
2) ISRO - Indian Space Research Organisation
1) ñWmnZm/H.Q. : 15 August 1969 (~|Jcmoa)
2) Preceding Agency : Indian National Committee for Space Research (INCOSPAR)
(Aܶúm - {dH«$‘ gmam^mB© (1962))
3) ~«rXdm³¶ : Space technology in the serives of mankind (‘mZdgodogmR>r A§Vami V§ÌkmZ)
4) First Satellite : Am¶©^Å> (Launched from Soviet Union on 19/4/1975)
5) Chairman : 1st - {dH«$‘ gmam^mB©, Now S. Somnath (14 OmZo. 2022 nmgwZ)
6) Major bodies : 1) Ww§~m am°Ho$Q> cm±qMJ ñQ>oeZ - Ww§~m (Ho$ai)
2) gVre YdZ ñnog g|Q>a (lrharH$moQ>m, A.P.)
3) {dH«$‘ gmam^mB© ñnog g|Q>a (eréAZ§Vanwa‘, K.R.)
4) Physical Research Lab (Ah‘Xm~mX)
5) ¶w. Ama. amd g°Q>ocmB©Q> g|Q>a (~|Jcmoa)
6) Indian Institute of Remote Sensing - Dehradun (U.K.)
7) Indian Institute of Space Science Technology - Thiruanathpuram
8) Antrix Corporation Limited (Marketing Arm of ISRO)
9) New Space India Ltd. (Commercial Wing)
10) National Remote Sensing Centre, Hyderabad)
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 13
Geography(SSM)@PremrajChavan
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 14
Geography(SSM)@PremrajChavan
A - SAT> jonUmñÌ àUmbrV DRDO Zo "Ballistic Missile Defence Interceptor' Mm dmna Ho$cm - hm interceptor
^maV gÜ`m {dH${gV H$aV Agboë`m "Ballistic Missile Defence System' (BMDS) Mm EH$ ^mJ Amho.
Kinetic Kill V§ÌkmZ :
Low Earth Orbit _Ü`o pñWV 7.8 km/sec (ÜdZrÀ`m doJmnojm 20 nQ> A{YH$) doJmZo {’$aUmè¶m Microsat - R `m H¥${Ì_
CnJ¥hmÛmao {Z‘m©U hmoUmè`m J{VO D$O©oMmM (Kinetic Energy) dmna H$ê$Z gXa CnJ¥hmg Zï H$aÊ`mV Ambo, `mgmR>r
Hw$R>ë`mhr ñ\$moQ>H$mMm/XméJmoi`mMm dmna Zmhr `mbmM "Kinetic Kill' Ago åhUVmV.
BVa V§ÌkmZo :
Active Kill Approach : `mV jonUmñÌmZo Zoboë`m ñ\$moQ>H$mÛmao CnJ¥h Zï Ho$bm OmVmo.
Fly - by Test : `mV jonUmñÌ CnJ¥hmda Z AmXiVm/_mam Z H$aVm Ë`mÀ`m OdiyZ Zobm OmVmo åhUOo àË`jmV CnJ¥h Zï
Z H$aVm Ver j_Vm Amho Ago XmIdbo OmVo.
Jamming : `mV jonUmñÌ CnJ¥hmbm OmD$Z {MH$Q>Vo, `m_wio XoIrb CnJ«h ^oXr j_Vm XmIdbr OmVo.
CnJ¥h {damoYr jonUmñÌ (A-SAT) :
CnJ¥h {damoYr jonUmñÌ Oo CnJ¥h qH$dm BVa bú`mÀ`m Odinmg ñ\$moQ> KS>dyZ AmUVo {H$§dm h„m MTdVo Ë`mg "Kinetic
Physical Weapon' Ago åhUVmV. `mMo 2 àH$ma -
Direct Ascent A-SAT (DAASAT) weapon : H$joV pñWa Agboë`m interceptor àUmbr{edm` target bm
Xþ^mJUmè`m _mJ©H«$‘{ZHo$Mm dmna H$ê$Z H¥${Ì_ CnJ¥hmda h„m H$aÊ`mÀ`m nÕVrMm DAASAT> àUmbrV g_mdoe hmoVmo.
^maVmZo MmMUr Ho$bobr A-SAT> àUmbr DAASAT> `m àH$mamVbr Amho.
Co-Orbital A-SAT weapon : `mV àW_ jonUmñÌmg H$joV àñWm{nV H$aUo Amdí`H$, Ë`mZm§Va Vo b{úmV CnJ¥hmÀ`m
Odi OmVo.
A-SAT MmMUr _wio ^maVmZo H$m` gmÜ` Ho$bo? :
`m_wio ^maVmbm Amnbr Am§VamimVrb gmYZ gm§nÎmr g§a{úmV Ro>dVm `oB©b.
eÌw amï´>mMo ^maVmÀ`m hÔrV Qo>hiUr H$aUmao CnJ¥h Zï H$aVm `oVrb.
^maVmÀ`m AdH$me hÔrVrc BVa YmoH$mXm`H$ dñVy Zï H$aVm `oVrb.
AmnËH$mbrZ n[apñWVrV EImXm A{Z`§{ÌV CnJ¥h dñVr/JXuÀ`m {R>>H$mUr nS>Ê`mMr eŠ`Vm Agë`mg A-SAT Mm Cn`moJ
H$ê$Z Vo hdoVM Zï H$aVm `oB©b.
`wÕmÀ`m H$mimV eÌw amï´>mMr CnJ¥h AmYm[aV XiUdiU `§ÌUm ~§X nmS>Vm `oB©b.
A-SAT Mm ì`mdgm{¶H$ dmna XoIrb H$aVm `oB©b - V§ÌkmZ hñVm§VaU
Microsat - R CnJ¥h Zï>> H$aÊ`mgmR>r dmnaboë`m interceptor jonUmóm~m~V :
Microsat - R `m AdH$memVrb H¥${Ì_ CnJ¥hmg Zï H$aÊ`mgmR>r dmnaÊ`mV Amboë`m interceptor missile Mo dOZ - 18
Q>Z, C§Mr - 13 _r
XmoZ KZê$n am°Ho$Q> ~wñQ>g©Zr gÁO {ÌñVar` jonUmñÌ (3 stage - 2 solid rocket booster's)
n¥Ïdr jonUmñÌ dJm©Vrb H$mhr V§ÌkmZmMm dmna
n¥Ïdr jonUmñÌ Ho$di 80 km Am§Vamdarb bú` ^oXÿ eH$Vo, nU H¥${Ì‘ CnJ¥h {damoYr jonUmñÌ 300 km n¶ªV bú` ^oXVo.
(^maVmZo MmMUr Ho$bobo A-SAT/LEO _Ü`o 1000 km n¶ªV Agboë`m bú`mbm d EH$mM doir AZoH$ bú`mbm ^oXÿ
eH$Vo.)
Microsat - R CnJ«h :
{Z{‘©Vr : DRDO , àjonU : ISRO Ûmao
àjonU VmarI : 24 OmZodmar 2019
àjonU ñWi : gVre YdZ AdH$me Ho$§Ð, lrharH$moQ>m (Amm§Y« àXoe)
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 15
Geography(SSM)@PremrajChavan
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 16
Geography(SSM)@PremrajChavan
AdH$me H$Mam {Z‘m©U H$aUmao Xoe d AdH$me H$Mam VwH$S²>`m§Mr g§»`m (2019) :
a{e`m : 6598
A_[aH$m : 6310
MrZ : 4025
’«$mÝg : 554
OnmZ : 286
^maV : 208
{‘eZ eº$r A§VJ©V 27 _mM© 2019 amoOr KoÊ`mV Amboë`m A-SAT MmMUrV DRDO À`m nwUo pñWV "Research &
Development establishment engineers' (R & D - E) - {XKr d "Cƒ XOm© nXmW© g§emoYZ g§ñWm (HEMRL) - nmfmU
`m g§ñWm§Mm gh^mJ hmoVm.
{XKr `oWrb R&D - E Zo A-SAT àjonUmgmR>r Amdí`H$ àjonH$ VgoM O{‘Zrdarb nyaH$ `§ÌUm & OoQ> {S>âco³Q>a {dH${gV
Ho$co.
nmfmU `oWrb HEMRL> g§ñWoZo A-SAT> À`m VrZ Q>ßß`mV dmnaÊ`mV Amboë`m EHy$U 38 Q>Z B§YZmÀ`m _moQ>ma {dH${gV
Ho$ë`m hmoË`m.
DRDO À`m XoemV 50 g§ñWm Ë`mVrb nwÊ`mV Agboë`m g§ñWm :
1) Research & Development Establishment - {XKr, nwUo
2) Armament Research & Development Establishment
3) High Energy Materials Research Lab. (HEMRL) - nmfmU, nwUo
^maV : A§Vami joÌmVrb O~m~Xma Xoe :-
A§Vamimg§~§Yr gd© à_wI Am§Vaamï´>r` H$amam§Mm ^maV gXñ` Amho.
UN> er g§b¾ AgUmao 'Centre for Space & Science Technology Education in Asia Pacific' ho Ho$§Ð ^maVmV Amho.
Am§VamimÀ`m em§VVmnyU© dmnamdarb UN g{‘VrÀ`m gd© gÌm§_Ü`o ^maV gh^mJr hmoVmo.
AdH$me H$Mè`mÀ`m ì`dñWmnZm~m~VÀ`m 'Inter Agency Space debris Coordination' CnH«$_mV ^maV gh^mJr hmoVmo.
Space object proximity awareness - SOPA & Collision Avoidance - COLA {díbofU `mV gh^mJr.
A§VamimV n{hë¶m§Xm eñÌmñÌo ñWmnZ H$aUma Zmhr `m~m~VÀ`m UN À`m R>amd H«$. 69/32 bm ^maVmZo nm{R>§~m {Xbm hmoVm.
{ZeñÌrH$aUmdarb n[afXoV 1981 nmgyZ AOo§S²>`mda AgUmè`m àñVm{dV 'PAROS' (Prevention of an Arms Race in
Outer Space) H$amambm ^maVmMm nmqR>~m Amho.
{‘eZ eº$r _mohr_ ^maVmZo ghr Ho$boë`m "Am§Vami/AdH$me H$ama - 1967 Mo C„§KZ H$aV Zmhr.
A§Vamim g§~§Yr Am§Vaamï´>r` H$ama :
Outer space Treaty (~mø AdH$me H$ama) : 1967
A_o[aH$m, {~«Q> Z & gmoìhr`V a{e`m `m§Zr _m°ñH$mo `oWo 27 OmZodmar 1967 amoOr `m H$amamda gøm Ho$ë`m d 10 Am°ŠQ>mo~a
1967 nmgyZ hm H$ama bmJy Pmbm.
^maVmZo 3 _mM© 1967 amoOr `m H$amamda ghr Ho$br d 18 OmZodmar 1982 amoOr H$amambm _§Owar (ratification) {Xbr.
\$o~«wdmar 2019 n¶ªV 108 Xoem§Zr H$amambm _§Owar (ratification) {Xbr, Va 23 Xoem§Zr ghr Ho$bobr Amho nU _§Owar {Xbobr
Zmhr.
hm H$ama AdH$memV bîH$ar H$madm`m H$aÊ`mda qH$dm geñÌrH$aUmda ~§Xr KmbV Zmhr. _mÌ Vmo AdH$memV, M§Ðmda qH$dm
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 18
Geography(SSM)@PremrajChavan
H$moUË`mhr IJmob dñVyda (celestial body) AÊdñÌm§gmaIo gm_y{hH$ {dZmeH$ eñÌ (weapons of Mass Destruction)
ñWmnZ H$aÊ`mda ~§Xr KmbVmo.
M§Ð VgoM BVa IJmob dñVy Ho$di em§VVmnyU© dmnamgmR>r, Ë`mda bîH$ar gamd, MmMUr KoVm `oUma Zmhr.
hm H$ama Am§VamimVrb H$joV nmam§n[aH$ eñÌmñÌo ñWmnZ H$aÊ`mg à{V~§Y H$aV Zmhr.
`m H$amamZwgma A§VamimVrb emoYH$m`© gd© Xoem§Zm bm^ XoÊ`mgmR>r Ho$bo Omdo, gdmªgmR>r Iwbo.
H$moUmbmhr AdH$memVrb dñVy§da _mbH$r h¸$ {‘idVm `oUma Zmhr, AdH$memV nmR>dboë`m dñVyda _mÌ g§~§{YV XoemMm
A{YH$ma.
EImÚm XoemÀ`m AdH$memVrb dñVy_wio H$mhr ZwH$gmZ Pmë`mg g§~§{YV Xoe O~m~Xma.
AdH$me H$Mam ì`dñWmnZ :
A§VamimV 10 go§_rnojm _moRo> Odinmg 23,000 VwH$So> AmhoV Am{U US Space Surveillance Network hr g§ñWm `m
H$Mè`mMr Zm|X Ro>dVo, Aer _m{hVr Orbit Debris Programme Office (ODPO) `m ZmgmÀ`m {d^mJmZo {Xbr Amho.
A§Vami H$Mè`mMr {dëhodmQ> bmdÊ`mgmR>r AZoH$ Xoe Am{U H$mhr ImOJr H$§nÝ`m à`ËZerb AmhoV. Ë`mgmR>r hmny©Z,
Om`m§Q> _°JZoQ>, ZoQ²>g, boga V§ÌkmZ Ago AZoH$ à`moJ gwê$ AmhoV.
Xaå`mZ, n¥ÏdrÀ`m H$joVrb A§Vami H$Mam hQ>dÊ`mgmR>r `wamonr` A§Vami g§ñWm 2025 gmbr EH$ _mohr_ am~dUma Amho.
A§VamimV {d{dY {R>>H$mUr Va§JUmao ZD$ bmI {d{dY àH$maMo VwH$So> ~mOybm H$ê$Z A§VamimVrb hm H$Mam hQ>dÊ`mMr
_mohr_ gwê$ H$aÊ`mV `oUma Amho. Mw§~H$r` V§ÌkmZ, boPa V§ÌkmZmgh `§Ì_mZdmMmhr dmna Ë`mgmR>r Ho$bm OmUma Amho.
gÜ`m A§VamimV 8 Km à{V goH$§X `m doJmZo ZD$ bmI VwH$So> {’$aV AmhoV. Joë`m H$mhr dfm©À`m H$mbmdYr_Ü`o Oo CnJ«h
A§VamimV Zï Pmbo Ë`m CnJ«hm§Mo ho VyH$So> AmhoV.
A§VamimVrb hm H$Mam AmJm_r A§V[aj _mo{h_m§gmR>r Am{U BVa H$maUm§gmR>rhr YmoH$mXm`H$ R>aÊ`mMr eŠ`Vm Agë`mZo
A_o[aHo$Mr AdH$me g§emoYZ g§ñWm Zmgm (NASA) Am{U BVa g§ñWm§Zr hm H$Mam hQ>dÊ`mgmR>r nwT>mH$ma KoVbm Amho.
H$mhr ImOJr H$§nÝ`m§Zr hr `m_Ü`o Amnbm gh^mJ Zm|Xdbm Amho Á`m_Ü`o OnmZ _Yrb Mma ImOJr H$§nÝ`m§Mm g_mdoe
Amho. `mn¡H$r EH$m ImOJr H$§nZrMo g§ñWmnH$ amo~mo CH$mS>m `m§Zr `m _mo{h_oMr _m{hVr àgm[aV Ho$br Amho. A§VamimV
{’$aUmè¶m `m VwH$S²>`m§Zm ~mOybm H$aÊ`mgmR>r {deof CnJ«h àjo{nV H$aÊ`mV `oUma AgyZ Ë`m§À`m _mÜ`_mVyZ ho VwH$So>
hQ>dÊ`mV `oUma AmhoV.
O‘©ZrÀ`m A§V[aj g§emoYZ g§ñWoZo `m H$m_mgmR>r boPa V§ÌkmZ {dH${gV Ho$b§ Amho. `wamonr` A§Vami g§emoYZ g§ñWoZo EH$
Jm~©oO `§Ì_mZd V`ma Ho$bm AgyZ Ë`mÀ`m _XVrZo hm H$Mam gm\$ Ho$bm OmUma Amho. `§Ì_mZdmMo ho V§ÌkmZ 2023 _Ü`o
àË`jmV `oUma Amho.
ZmgmZo hm H$Mam gm\$ H$aÊ`mgmR>r BboH«$m°ZoQ> ho V§ÌkmZ dmnaÊ`mMo R>adbo Amho. `m V§ÌkmZmà_mUo EH$m _moR²>`m Omir_Ü`o
gd© H$Mam O_m Ho$bm OmUma AgyZ n¥Ïdrda AmUbm OmB©b n¥ÏdrÀ`m dm`y _§S>im_Ü`o Ooìhm hm H$Mam àdoe H$aob Voìhm
Vmo AmnmoAmn OiyZ OmB©b Agohr g§emoYH$m§Zm dmQ>V Amho. A_o[aHo$Vrb ghmnojm OmñV ñQ>mQ©An H$§nÝ`mhr `m {df`mda
g§emoYZ H$aV AmhoV.
OmŠgm `m OnmZr H$§nZrZo BboH«$moS>m`Zm{‘H$ ^w`mamÛmao H$Mam gm\$ H$aÊ`mMm àñVmd _m§S>bm Amho. 700 _r bm§~
BboH«$moS>m`Zm{‘H$ ^w`ma ñQo>Zbog ñQ>rb Am{U A°ë¶y{‘{Z`_ _Ü`o V`ma Pmbobo Agob. ho ^w`ma H$Mè`mÀ`m doJdmZ
àX{úmUocm _X H$aoc. Am{U hiyhiy Ë`mbm dm`w_§S>imÀ`m {XeoZo T>H$bob.
Remove DEBRIS (2018) is a satellite research project intending to demonstrate various space debris removal
technologies. The mission is led by the Surrey Space Centre from the University of Surrey with the satellite's
Platform manufactured by Surrey Satellite Technology Ltd (SSTL).
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 19
Geography(SSM)@PremrajChavan
Project NETRA :
àmoOoŠQ> ZoÌ A§VJ©V Am°pßQ>>H$b Xþ~uUrÀ`m (telescope) ñWmnZogmR>r ISRO Zo OmZodmar 2020 _Ü`o ^maVr` IJmobemñÌ
g§ñWogmo~V H$ama Ho$bm.
ISRO H$Sy>Z gßQo>§~a 2019 _Ü`o àmoOoŠQ> ZoÌ bm gwédmV - Network Traffic Analysis - NETRA
hr EH$ nyd©gyMZm àUmbr (early warning system) AgyZ Ë`mA§VJ©V Bòmo n`©dojU gw{dYm (observational facilities )
C^maÊ`mMo {Z¶moOZ.
`mMm dmna ^maVr` CnJ¥hm§Zm Ë`m§À`m H$joVrb H$Mam d YmoHo$ (debris & hazards) `m{df`r nyd©gyMZm XoÊ`mgmR>r hmoUo
Ano{úmV.
`m_Ü`o aS>ma, Xþ~uU, {Z`§ÌU H$j, Data processing units `m§Mm g_mdoe Agob. `m_wio 3400 km Am§Vamdarb 10 cm
BVH$m bhmZ H$U XoIrb {Xgy eHo$b.
ISRO system for safe & sustainable space operations management (IS4OM) : 11 July 2022.
gܶm nwÝhm MM}V H$maU 15 Zmoìh|~a 2021 amoOr a{e¶mZo A±Q>r g°Q>ocmB©Q> {‘gmB©c Q>oñQ> Ho$cr. (H$m°g‘m°g 1408 hm CnJ«h
Zï> Ho$cm.)
CnJ«h ^oXr úmonUmómMr MmMUr H$aUmao Xoe - MrZ (2007), ¶wEgE (2008), ^maV (2019)
O‘©ZrZo 1942 ‘ܶo V2 am°Ho$Q> àúmo{nV Ho$ë¶mZ§Va A§VamimMm dmna cîH$ar H$maUmñVd hmoʶmg gwédmV Pmcr.
’«$mÝg, ¶wEgE, a{e¶m, MrZ ¶m§gma»¶m àJV Xoem§À¶m cîH$amV ñdV§Ì AdH$me {d^mJ {Z‘m©U Pmco. (gܶm ¶wEgE d MrZ)
(A‘oarHo$Zo ZwH$VoM Amnë¶m cîH$mamMr ghmdr emIm åhUyZ "A§Vami {d^mJ ñWmncm'.
1967 (UN-Outes space treaty) - ¶m H$amamV Am[ÊdH$aU à{V~§{YV H$aʶmV Amco Amho. nU nma§nm[aH$ eómó,
Antisattellite dmnam¶cm ~§Xr Zmhr.
Zmoìh|~a 2021 ‘ܶo UN Zo EH$ ZdrZ R>amd g§‘V H$éZ ¶m‘ܶo gwYmaUm H$aʶmMr JaO AYmoao{IV Ho$cr.
¶mAmYr a{e¶m d MrZZo "Prevention & Placement of Weapons in Outer Space" hm R>amd AmUcm hmoVm. (A‘oarHo$Mm
{damoY)
OJmVrc n{hcr 'Space Force' a{e¶mZo V¶ma Ho$cr hmoVr.
^maV (Defence Space Agency), a{e¶m (Aerospace Forces), BamU (Islamic Revolutionary Guard Corps
Aerospace Force) Zì¶mZo V¶ma hmoVmZm {XgV AmhoV.
Xoe {XemXe©H$ àUmcr
1) MrZ BeiDou
2) a{e¶m GLONASS
3) OnmZ QZSS
4) A‘o[aH$m GPS
5) ¶wamo{n¶Z ¶w{Z¶Z Galileo
6) ^maV IRNSS/NavIC
All*****
The Best !!!
Dilip Sir's STEP UP Academy For MPSC/UPSC- 9503908354 / 8623908354 Join us on Telegram @ Premraj Chavan :: 20