Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

Chương 1

MA TRẬN
1.1. MA TRẬN
1.1.1. Khaùi niệm ma trận
Ma trận cấp mn laø một bảng số gồm m.n số aij ñược xếp thaønh m doøng vaø n cột dưới dạng:
 a11 a12 a1n 
 
a a22 a2 n 
A   21 (1.1)
 
 
 am1 am 2 amn 
Kí hiệu A = (aij)mn hay A = [aij]mn
aij : laø số hạng nằm ở doøng thứ i, cột thứ j của ma trận A.
Tập hợp tất cả caùc ma trận cấp mn kí hiệu laø Mmn.
1 2 3
Ví dụ. Nếu A     M 23 thì a11 = 1, a12 = 2, a13 = 3, a21 = 4, a22 = 5, a23 = 6
 4 5 6
 1 7 1 2 
Caâu hỏi 1: Cho A   0 4 5 3  .
 1 3 2 1 
 
a. Xaùc ñịnh cấp của ma trận A.
b. Tìm phần tử ở haøng 2 cột 3, haøng 3 cột 4 của ma trận A.
Ma trận bằng nhau: Hai ma trận A, B được gọi laø bằng nhau nếu chuùng coù cuøng cấp vaø mọi
phần tử tương ứng bằng nhau. Kí hiệu A = B.
Ví dụ. Cho hai ma trận A, B  M23
 p q 4 1 3 4
A , B   ,
 1 0 2  s 0 2
A = B nếu vaø chỉ nếu p = 1, q = 3 vaø s = 1.
- Ma traän khoâng: laø ma traän maø moïi soá haïng cuûa noù ñeàu baèng soá 0. Ma trận khoâng cấp mn
ñöôïc kí hiệu laø 0mn hay vắn tắt laø 0.
0 0 0
Ví dụ. A    laø ma trận 0 cấp 23.
0 0 0
- Ma trận vuoâng: laø ma trận coù số doøng bằng số cột. Ma trận vuoâng cấp nn ñược gọi tắt laø
ma trận cấp n. Tập hợp caùc ma trận vuoâng cấp n ñược kí hiệu laø Mn.
Trong ma trận vuoâng A  Mn, caùc số hạng a11, a22, …, ann ñược gọi laø caùc số hạng nằm treân
ñường cheùo chính của A. Caùc số hạng an1, an–1,2, …, a1n ñược gọi laø caùc số hạng nằm treân ñường
cheùo phụ của A.
 1 2 3 
Ví dụ. Ma trận A   0 6 5  laø ma trận vuoâng cấp 3.
 2 3 4
 
Caùc soá haïng naèm treân ñöôøng cheùo chính laø
a11 = 1, a22 = 6, a33 = 4.

Chöông 1: Ma traän Page 1

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

Caùc soá haïng naèm treân ñöôøng cheùo phuï laø

a31 = 2, a22 = 6, a13 = 3.
- Ma traän cheùo caáp n: laø ma traän vuoâng caáp n maø moïi soá haïng khoâng naèm treân ñöôøng cheùo
chính ñeàu laø soá 0.
5 0 0
Ví duï. Ma traän A   0 2 0  laø ma traän cheùo caáp ba.
0 0 0
 
- Ma traän ñôn vò caáp n: laø ma traän cheùo caáp n maø moïi soá haïng naèm treân ñöôøng cheùo chính
ñeàu baèng 1, kyù hieäu In.
1 0
Ví duï. Ma traän ñôn vò caáp 2 laø I 2   .
0 1
- Ma traän tam giaùc treân: laø ma traän vuoâng maø caùc phaàn töû ôû phía döôùi ñöôøng cheùo chính ñeàu
baèng 0.
 b11 b12 b1n 
 
0 b22 b2 n 
Ví dụ. Ma trận B   laø ma traän tam giaùc treân.
 
 
0 0 bnn 
- Ma traän tam giaùc döôùi: laø ma traän vuoâng maø caùc phaàn töû ôû phía treân ñöôøng cheùo chính ñeàu
baèng 0.
 c11 0 0 
 
c c22 0 
Ví dụ. Ma trận C   21 laø ma traän tam giaùc dưới.
 
 
 cn1 cn 2 cnn 
- Ma traän doøng laø ma trận chỉ coù một doøng.
- Ma trận cột laø ma trận chỉ coù một cột.
Ví dụ.
a/ Ma trận A = (1 3 –2) laø ma trận doøng.
 2 
b/ Ma trận B   0  laø ma trận cột.
 3
 
1 2 0 1
c/ Ma trận C   3 1 0 2   M 34 laø ma trận ñược tạo bởi 3 doøng vaø 4 cột.
 1 0 1 1
 
- Ma trận bậc thang theo doøng: laø ma trận thỏa maõn ñồng thời hai điều kiện sau ñaây:
+ Caùc doøng 0 (doøng chứa toaøn số 0), nếu coù, phải nằm dưới caùc doøng khaùc 0 (doøng coù ít
nhất một số khaùc 0).
+ Đối với hai doøng khaùc 0 bất kỳ, số hạng khaùc 0 ñaàu tieân của doøng dưới luoân luoân nằm
beân phải cột chứa số hạng khaùc 0 ñaàu tieân của doøng treân.

Chöông 1: Ma traän Page 2

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

0 1 0 3 5 7
 
0 0 0 2 4 6
Ví dụ. Ma trận A   0 0 0 0 3 3  laø ma trận bậc thang theo doøng.
 
0 0 0 0 0 5
0 0 
 0 0 0 0
Chuù yù: ma trận tam giaùc treân với caùc số hạng nằm treân ñöôøng cheùo khaùc 0 cũng laø một ma
trận bậc thang vaø mỗi bậc thang của ma trận naøy chứa ñuùng một cột.
Caâu hỏi 2: Xaùc ñịnh cấp vaø dạng của caùc ma trận sau:
1 0 0 0
 1 1 2 1   1 2 2   1 0 0  
      0 2 0 0
A  0 1 5 0 , B  0 3 1 , C   1 3 0 , D ,
0 0 0 1 0 0 1   2 0 1  0 0 0 0
       
0 0 0 1
 1 2 3 4 1 0 0 0 1 0 0 0
     
0 2 1 2 0 1 2 0 2 2 0 0
E  , F  , B
0 0 0 1 0 0 0 0  0 0 1 0
     
0 0 0 0 0 0 0 2   0 0 0 0
1.1.2. Caùc pheùp toaùn treân ma trận
1.1.2.1. Cộng hai ma trận
Định nghĩa. Cho hai ma trận A = [aij]mn, B = [bij]mn. Khi ñoù: A  B  C  (cij )mn với cij = aij + bij.
1 2  x t   1  x 2  t 
Ví dụ.  2 3    y u    2  y 3  u 
 3 4   z v   3  z 4  v 

Lưu yù: Hai ma trận chỉ cộng ñược với nhau khi chuùng cuøng cấp.
1.1.2.2. Nhaân ma trận với một số
Định nghĩa. Cho ma trận A = [aij]mn vaø k (thực hoặc phức). Khi ñoù kA  (kaij )mn .
1 2   2.1 2.2   2 4 
Ví dụ. 2.  2 3    2.2 2.3   4 6 
 
 3 4   2.3 2.4  6 8 

 Lưu yù. Ma trận (–1)A, kí hiệu –A, ñược gọi laø ma trận ñối của ma trận A. Từ đoù, ta ñịnh nghĩa
pheùp trừ caùc ma trận
A – B = A + (–B).
1.1.2.3. Tích của hai ma trận
Định nghĩa. Cho hai ma trận A = [aij]mp, B = [bij]pn . Khi ñoù A.B = C = [cij]mn, với
p
cij  ai1b1 j  ai 2b2 j  ...  aip bpj   aik bkj . (1.2)
k 1

1 2
1 2 3 4  1.1  2.2  3.3  4.0 1.2  2.3  3.0  4.1 14 12 
3  
Ví dụ.  2 3 4 1     2.1  3.2  4.3  1.0 2.2  3.3  4.0  1.1   20 14 
2
  3 0
 3 4 1 2    3.1  4.2  1.3  2.0 3.2  4.3  1.0  2.1 14 20 
0 1

Chöông 1: Ma traän Page 3

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 Lưu yù.
+ Hai ma trận A với ma trận B chỉ nhaân ñược với nhau khi số cột của ma trận A phải bằng số
doøng của ma trận B, khi ñoù:
- Số doøng của ma trận AB bằng số doøng của ma trận A,
- Số cột của ma trận AB bằng số cột của ma trận B.
+ Muốn tìm phần tử ở doøng i, cột j của ma trận AB, ta nhaân caùc phần tử ở doøng i của ma trận
A lần lượt với caùc phần tử ở cột j của ma trận B rồi cộng caùc tích ñoù lại.
+ AB  BA.
0 1 0 0 1 0 0 0
Ví dụ. Cho hai ma trận A   , B    , thì AB      BA.
0 0 1 0 0 0 0 1
1.1.2.4. Lũy thừa của ma trận
Định nghĩa. Cho A laø ma trận vuoâng cấp n, lũy thừa k của A laø một số ñược xaùc ñịnh bằng quy
nạp như sau:
A0 = In, A1 = A, A2 = A.A, Ak+1 = AkA, k .

Vậy, Ak  A  A   A, k lần, k  .
1 1 0
Ví dụ. Cho ma trận A   1 0 0  , thì
0 0 1
 
1 1 0 1 1 0  2 1 0
    
A   1 0 0  . 1 0 0    1 1 0 
2

0 0 1 0 0 1 0 0 1
    
 2 1 0 1 1 0  3 2 0
    
A   1 1 0  . 1 0 0    2 1 0  .
3

0 0 1 0 0 1 0 0 1
    
1 1 0 1 1 0 1 1 0 1 1 0
Ví dụ. Cho ma trận B   0 0 0  , thì B 2   0 0 0  .  0 0 0    0 0 0  .
 
0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1
      
Suy ra, B k  B, k  .
0 0 0
Ví dụ. Cho ma trận C   1 0 0  , thì
0 1 0
 
0 0 0 0 0 0 0 0 0
    
C   1 0 0  . 1 0 0    0 0 0 
2

0 1 0 0 1 0 1 0 0
    
0 0 0 0 0 0 0 0 0
    
C   0 0 0  . 1 0 0    0 0 0  .
3

1 0 0 0 1 0 0 0 0
    

Chöông 1: Ma traän Page 4

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 1 3 x   1 2 0  1 3 
Caâu hỏi 3: Cho caùc ma trận A   , B   , C    . Thực hiện caùc pheùp
0 1 2  2 3 1   1 3
toaùn (nếu ñược): A  B , A  C , B  C , A  B  C , AB, AC, BC, CA, 2A, -3C.
1 2 0
Caâu hỏi 4: Cho ma trận A   3 1 0  . Tính f ( A) biết f ( x)  x 2  3x  2.
 1 1 1
 
 2 1 1 x y 1 
Caâu hoûi 5: Cho A   0 x y  , B   0 2 1  . Tìm x, y sao cho A  B  0 .
 
 2 0 1   2 0 1
   
1.1.3. Caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp treân doøng
Cho A  Mmn. Caùc pheùp bieán ñoåi treân doøng cuûa ma traän A goàm:
(i) Hoaùn vò hai doøng i vaø j, kyù hieäu di  dj.
Ví duï.
3 2 1 5 1 3 2 4
   
0 1 2 3  d1 d3  0 1 2 3
A   .
1 3 2 4 3 2 1 5
   
 5 1 2 0  5 1 2 0
(ii) Nhaân doøng i vôùi moät soá k  0, kyù hieäu di := kdi
Ví duï.
 1 2 3  1
 1 2 3 
  d3 :  5 d3  
A   0 1 4     0 1 4 .
0 0 5  0 0 1 
   
(iii) Thay doøng i bôûi doøng i + k laàn doøng j, kyù hieäu di := di + kdj.
Ví duï.
 1 1 0   1 1 0   1 1 0 
A   0 1 1  
d 3 :  d1  d 3
  0 1 1  
d3 :  d 2  d3
  0 1 1  .
 1 0 2   0 1 2   0 0 1
     
Chuù yù raèng ma traän cuoái laø ma traän tam giaùc treân.
Ñoái vôùi ma traän tam giaùc treân maø moïi phaàn töû naèm treân ñöôøng cheùo ñeàu khaùc 0, thì baèng caùc
pheùp bieán ñoåi sô caáp theo doøng, ta coù theå bieán noù thaønh ma traän ñôn vò.
Toång quaùt: Ta coù theå duøng caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp treân doøng ñeå chuyeån moät ma traän vuoâng veà
ma traän tam giaùc treân vaø khi caùc phaàn töû treân ñöôøng cheùo chính cuûa ma traän naøy khaùc 0, thì coù
theå bieán ñoåi tieáp tuïc veà ma traän ñôn vò.
 Giaûi thuaät bieán ma traän vuoâng thaønh ma traän tam giaùc treân
Ñeå chuyeån moät ma traän vuoâng veà moät ma traän tam giaùc treân, ta choïn caùc soá haïng treân ñöôøng
cheùo chính laøm phaàn töû truïc xoay. Laàn löôït thöïc hieän caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp treân doøng töø coät 1
ñeán coät thöù n, ñeå bieán caùc soá haïng naèm döôùi phaàn töû truïc xoay veà soá 0. Khi ñoù, coù caùc khaû naêng
sau:
+ Khaû naêng 1: Phaàn töû truïc xoay baèng 0 vaø caùc phaàn töû phía döôùi phaàn töû truïc xoay cuõng
baèng khoâng: Chuyeån qua coät keá.
Chöông 1: Ma traän Page 5
 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

+ Khaû naêng 2: Phaàn töû truïc xoay baèng 0 vaø coù moät phaàn töû döôùi noù khaùc 0: hoaùn vò hai doøng
thích hôïp ñeå ñöa phaàn töû khaùc 0 naøy veà vò trí phaàn töû truïc xoay. Chuyeån qua khaû naêng 3.
+ Khaû naêng 3: Phaàn töû truïc xoay khaùc 0: thay caùc doøng döôùi phaàn töû truïc xoay baèng doøng ñoù
coäng vôùi moät haèng soá thích hôïp nhaân vôùi doøng chöùa phaàn töû truïc xoay, ñeå bieán caùc phaàn töû döôùi
phaàn töû truïc xoay thaønh soá 0. Chuyeån qua coät keá.
1 1 2
0
 
4 1 5 
Ví duï. Cho ma traän A  
2
. Haõy ñöa ma traän A veà daïng ma traän tam giaùc treân.
1 3 0 5
 
3 7 3 9 
Giaûi
1 1 2 0 1 1 0 2
   
2 4 1 5  d2 : d2  2 d1  0 2 1 1 

1 3 0 5  d34 : d34 31d1  0
d : d  d
2 0 3
   
3 7 3 9  0 4 3 3 
1 1 2 0 1 1 2 0
   
0 2 1 1  2 1 1 
   
 0 .
d3 :  d3  d 2
d4 : d4  2 d2
0 0 1 2 4 4 3 0
d :  d  5 d
0 1 2
   
0 0 5 1  0 0 0 9 
Ngoaøi ra, neáu ma traän tam giaùc treân nhaän ñöôïc coù caùc phaàn töû treân ñöôøng cheùo khaùc 0 thì
treân moãi coät ta nhaân doøng chöùa phaàn töû truïc xoay vôùi moät haèng soá thích hôïp ñeå bieán phaàn töû truïc
xoay thaønh soá 1, thay caùc doøng treân phaàn töû truïc xoay baèng doøng ñoù coäng vôùi moät haèng soá thích
hôïp nhaân vôùi doøng chöùa phaàn töû truïc xoay ñeå bieán caùc phaàn töû phía treân phaàn töû truïc xoay thaønh
soá 0, ta seõ nhaän ñöôïc ma traän ñôn vò
1 1 0 2 1 1 0 2
   
0 2 1 1  d2 :  12 d2  0 1  12 2
1
 
0 0 1 2 4 9 4 0
d : 1d
0 1 2
   
0 0 0 9  0 0 0 1 
1 0 1
2
3
2  1 0 0 1
2 1 0 0 0
    d1 : d1  12 d4  
0 1  1 1
0 1 0 3

 
2  
d1 :  d1  d 2 2 d1 :  d1  12 d3
 1d 
2 d 2 :  d 2  32 d 4
 0 1 0 0
.
0 0 1 2 2 2 2 3 0
d :  d 
0 1 2 d 3 :  d 3  2 d 4 0 0 1 0
     
0 0 0 1  0 0 0 1 0 0 0 1
Ma traän cuoái laø ma traän ñôn vò caáp 4.
 Giaûi thuaät chuyeån ma traän veà ma traän baäc thang
Ñeå chuyeån ma traän A baát kyø veà ma traän baäc thang theo doøng, ta duøng giaûi thuaät gioáng nhö
chuyeån ma traän vuoâng veà ma traän tam giaùc treân chæ khaùc bieät ôû vò trí choïn phaàn töû truïc xoay
(trong giaûi thuaät chuyeån ma traän vuoâng veà ma traän tam giaùc treân vò trí naøy luoân naèm treân ñöôøng
cheùo chính)
– Phaàn töû truïc xoay cuûa coät 1 naèm ôû doøng 1.

Chöông 1: Ma traän Page 6

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

– Neáu sau khi bieán ñoåi xong moät coät maø phaàn töû truïc xoay khaùc 0 thì phaàn töû truïc xoay cuûa
coät keá naèm ôû doøng keá. Neáu phaàn töû truïc xoay baèng 0 (vaø moïi phaàn töû naèm döôùi noù cuõng baèng 0)
thì phaàn töû truïc xoay cuûa coät keá naèm ôû cuøng doøng vôùi noù.
 1 1 2 4 5 
 
 3 1 1 2 1 
Ví duï. Cho ma traän A  . Haõy ñöa ma traän A veà daïng ma traän baäc thang
 1 1 3 6 9 
 
12 2 1 2 10 
theo doøng.
Giaûi
 1 1 2 4 5   1 1 2 4 5 
   
 3 1 1 2 1  d2 : d2 3d1  0 2 5 10 14 
 
 1 1 3 6 9  dd3 :: dd3 12 d1  0 2 5 10 14 
   
4 4 d1

12 2 1 2 10   0 10 25 50 70 

 1 1 2 4 5 
 
 0 2 5 10 14 
d3 :  d3  d 2
  .
d 4 :  d 4 5 d 2
0 0 0 0 0 
 
0 0 0 0 0 
Vôùi ma traän A caáp mn baát kyø, ta luoân luoân coù theå duøng caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp ñeå bieán ma
traän A thaønh ma traän baäc thang theo doøng.
1.1.4. Ma traän chuyeån vò
Ñònh nghóa. Cho A = (aij)  Mmn, ma traän chuyeån vò cuûa A, kyù hieäu AT laø ma traän caáp nm xaùc
ñònh bôûi AT = (aji).
1 2 3
Ví duï. Cho ma traän A     M 23 thì A coù ma traän chuyeån vò laø
 4 5 6
1 4
 
A  2 5
T

3 6
 
 Nhaän xeùt. Ma traän chuyeån vò cuûa A laø ma traän nhaän ñöôïc töø A baèng caùch bieán doøng cuûa A
thaønh coät cuûa AT hay ngöôïc laïi bieán coät cuûa A thaønh doøng cuûa AT.
Tính chaát.
i) (AT)T = A,
ii) (A + B)T = AT + BT,
iii) (AB)T = BTAT.
1.2. ÑÒNH THÖÙC CUÛA MA TRAÄN VUOÂNG
1.2.1. Ma traän buø
Ñònh nghóa. Xeùt ma traän vuoâng caáp n

Chöông 1: Ma traän Page 7

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 a11 a1 j a1n 
 
 a21 a2 j a2 n 
 
A 
 ai1 aij ain 
 
 
a anj ann 
 n1
Vôùi moãi soá haïng aij, ma traän nhaän ñöôïc töø A baèng caùch boû ñi doøng thöù i vaø coät thöù j ñöôïc goïi
laø ma traän buø cuûa A ñoái vôùi soá haïng aij, kyù hieäu laø Aij.
 a11 a1 j a1n 
 
 a21 a2 j a2 n 
 
Aij   
 ai1 aij ain 
 
 
a anj ann 
 n1
1 2 3
5 6 1 2
Ví duï. Cho A   4 5 6  , thì A11    , A23   .
7 8 9 8 9 7 8
 
 1 2 0 6 
 
0 4 6 1
Caâu hoûi 6: Cho ma trận A   . Xaùc định ma traän buø A34 , A23 , A14 .
 2 1 2 0 
 
 2 2 0 1 
1.2.2. Ñònh nghóa ñònh thöùc cuûa ma traän vuoâng
Ñònh nghóa. Cho A  Mn. Ñònh thöùc cuûa A, kyù hieäu det A hay A , laø moät soá ñöôïc xaùc ñònh baèng
quy naïp nhö sau:
i/ n = 1, A = (a11), thì detA = a11,
a a12 
ii/ n = 2, A   11  , thì
 a21 a22 
det A  (1)11 a11 det A11  (1)12 a12 det A12
 a11a22  a12 a21.
iii/ n  2, A = (aij)mn thì det A  (1)11 a11 A11  (1)1 2 a12 A12   (1)1 n a1n A1n .
Toång quaùt:
n
det A   (1)1 j a1 j det A1 j . (1.3)
j 1

 Nhaän xeùt.
a b
i) Neáu A    thì detA = ad – bc (nghóa laø detA baèng tích caùc soá haïng naèm treân ñöôøng
c d 
cheùo chính tröø ñi tích caùc soá haïng naèm treân ñöôøng cheùo phuï).
ii) Trong thöïc haønh, ta tính ñònh thöùc caáp 3 baèng quy taéc Sarus:
+ Vieát theo thöù töï hai coät 1 vaø 2 sau coät thöù 3,
Chöông 1: Ma traän Page 8
 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

+ Ba soá haïng mang daáu coäng trong ñònh thöùc laø tích caùc phaàn töû naèm treân ba ñöôøng song
song vôùi ñöôøng cheùo chính,
+ Ba soá haïng mang daáu tröø trong ñònh thöùc laø tích caùc phaàn töû naèm treân ba ñöôøng song song
vôùi ñöôøng cheùo phuï
a1 a2 a3 a1 a2
det A  b1 b2 b3 b1 b2
c1 c2 c3 c1 c2
det A  a1b2c3  a2b3c1  a3b1c2  a1b3c2  a2b1c3  a3b2c1.
1 2 3
Ví duï. Tính 3 4 0 .
 1 2 5
Giaûi
Ta coù
1 2 3 1 2 3 1 2
3 4 0 3 4 0 3 4  1.4.5 + 2.0.(–1) + 3.3.(–2) –3.4.(–1) –1.0.(–2) – 2.3.5 = –16.
1 2 5 1 2 5 1 2
Coâng thöùc (1.3) ñöôïc goïi laø coâng thöùc tính detA baèng caùch khai trieån theo doøng 1. Thöïc chaát,
ñònh thöùc cuûa moät ma traän vuoâng khoâng ñoåi khi ta khai trieån theo moät doøng hay coät baát kyø.
Ñònh lyù 1.1. Cho ma traän A = (Aij)mn. Khi ñoù,
n
det A   (1)io  j aio j det Aio j , (1.4)
j 1

n
det A   ( 1)i  jo aijo det Aijo . (1.5)
i 1

Coâng thöùc (1.4) ñöôïc goïi laø coâng thöùc khai trieån theo doøng io vaø coâng thöùc (1.5) laø coâng thöùc
khai trieån theo coät jo.
Töø ñònh lyù neâu treân, ta coù theå tính ñònh thöùc theo moät doøng hay moät coät baát kyø. Tuy nhieân, ta
seõ choïn doøng hay coät ñeå khai trieån sao cho soá pheùp tính caøng ñôn giaûn caøng toát, chaúng haïn, khai
trieån theo doøng hay coät chöùa nhieàu soá 0 nhaát.
1 0 2 3
 
0 2 2 0 
Ví duï. Cho ma traän A   . Tính detA.
3 2 0 1
 
0 3 0 0
Giaûi
Khai trieån theo doøng 4, ta coù
1 3 2
det A  3  0 2 0  42.
3 0 1
Caâu hoûi 7: Tính caùc giaù trò:

Chöông 1: Ma traän Page 9

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

1 3 5 0
1 3 0  1 2 
1 2 0 0 2 1  1 2 0  
A ,B  x 3 2 ,C  ,D    0 2 
3 2 0 3 2 1  1 2 2  
0 2 1  1 2 
2 1 3 1

1.2.3. Tính chaát cuûa ñònh thöùc

Tính chaát
i) Neáu ba ma traän A, B, C  Mn thoaû
c1j = a1j + b1j,
aij = bij = cij vôùi i > 1,
thì
detC = detA + detB.
ii) Cho A  Mn, k  . Neáu ma traän B  Mn thoaû

b1j = k.a1j,
bij = aij vôùi i > 1,
thì
detB = k.detA,
det(kA) = kndetA.
iii) Vôùi A, B  Mn, det(AB) = detA.detB.
1 2 3 2 4 6 3 6 9
Ví duï. Cho caùc ma traän A   1 3 1  , B   1 3 1  vaø C   1 3 1 
   
 4 1 2  4 1 2  4 1 2
     
Ta coù
- A, B, C coù doøng thöù nhaát khaùc nhau, caùc doøng coøn laïi gioáng nhau.
- Toång moãi soá haïng ôû doøng thöù nhaát cuûa A vaø B baèng soá haïng töông öùng ôû haøng thöù nhaát cuûa
C.
- Moãi soá haïng ôû doøng thöù nhaát cuûa B baèng 2 laàn soá haïng töông öùng ôû doøng thöù nhaát cuûa A.
- Moãi soá haïng ôû doøng thöù nhaát cuûa C baèng 3 laàn soá haïng töông öùng ôû doøng thöù nhaát cuûa A.
Do ñoù
detC = detA + detB
detB = 2detA
detC = 3detA.
 Löu yù. Vôùi A, B  Mn thì AB  BA nhöng det(AB) = det(BA).
1 2  5 6
Ví duï. Cho A   , B    . Ta coù
3 4 7 8
 19 22   23 34 
AB    , BA   ,
 43 50   31 46 
det(AB) = det(BA) = 4.
Ñònh lyù 1.2. Cho hai ma traän cuøng caáp A vaø B
i) Neáu A   B, thì detB = –detA.
i j d d

Chöông 1: Ma traän Page 10

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

ii) Neáu A 

di : kdi
B, thì detB = kdetA.
d : d  kd
iii) Neáu A 
i i j
B, i  j thì detB = detA.
iv) Neáu A coù hai doøng (hay hai coät) tyû leäï vôùi nhau thì detA = 0.
v) A laø ma traän tam giaùc treân thì ñònh thöùc cuûa A baèng tích caùc soá haïng naèm treân ñöôøng cheùo
chính.
Ví duï.
1 2 3 1 3 1
a/ Cho A   1 3 1  vaø B   1 2 3  thì detB = –detA
 
 2 5 0  2 5 0
   
1 2 3  1 2 3
b/ Cho A   1 3 1  vaø C   3 9 3  thì detC = 3.detA
 
 2 5 0  2 5 0
   
1 3 6
c/ det  1 0 0   0 vì ma traän coù hai coät tyû leä.
5 2 4
 
 Löu yù. Ñònh lyù 1.2 ñöôïc öùng duïng trong vieäc tính ñònh thöùc cuûa moät ma traän baèng caùch bieán
moät ma traän vuoâng veà ma traän tam giaùc treân.
1 2 3  1 2 3 1 2 3  1 2 3 
   
Ví duï. Cho A   4 9 6  . Ta coù A   4 9 6  
d 2 : d 2  4 d1    
d3 : d3 3 d1  0 1 6    0 1 6   B
 3 2 0  3 2 0  0 4 9   0 0 33 
       
Suy ra, detA = detB = 1.1.(–33) = –33.
 
Caâu hoûi 8: Cho caùc ma trận A, B  M 4 , coù det A  2, det B  4. Tính det  3 AB  ,det AT B .

1.3. MA TRAÄN NGHÒCH ÑAÛO

1.3.1. Ñònh nghóa ma traän nghòch ñaûo
Ñònh nghóa. A, B  Mn. Ta noùi A vaø B laø hai ma traän nghòch ñaûo cuûa nhau neáu AB = BA = In.
Khi ñoù, ta noùi A, B laø caùc ma traän khaû nghòch. Kyù hieäu B = A–1 hay A = B–1.
Ví duï. Cho hai ma traän
1 3 7   2 5 1 
   
A   2 1 2  , B   22 53 12  .
 7 1 4   9 22 5 
  
Ta coù
1 0 0
 
AB  BA   0 1 0  .
0 0 1
 
Vaäy A, B khaû nghòch, töùc laø A = B–1 hoaëc B = A–1.
Ñònh lyù 1.3. Ma traän A  Mn khaû nghòch khi vaø chæ khi detA  0.
 1 2
Ví duï. Ma traän A    khả nghịch vì det A  5  0 .
 1 3 

Chöông 1: Ma traän Page 11

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 1 m 2 
Ví duï. Tìm m ñeå ma traän A   0 1 2  khả nghịch.
m 0 0 
 
Giaûi
m  0
A khaû nghòch khi vaø chæ khi det A  0  m(m  1)  0   .
m  1
Vaäy A khaû nghòch khi vaø chæ khi m  0, m  1 .

1.3.2. Giaûi thuaät tìm ma traän nghòch ñaûo A–1

Caùch 1. Tìm A–1 baèng ñònh thöùc
Böôùc 1: Tính detA.
+ Neáu detA = 0 thì keát luaän A khoâng khaû nghòch. Thuaät toaùn döøng.
+ Neáu detA  0 thì keát luaän A khaû nghòch. Chuyeån sang böôùc 2.
Böôùc 2: Tính bij  ( 1)i  j det Aij , i, j  1, 2,..., n , Aij : ma traän nhaän ñöôïc töø A baèng caùch boû ñi
doøng vaø coät chöùa phaàn töû aij.
T
 b11 b12 ... b1n 
 
1 1  b21 b22 ... b2 n 
Böôùc 3: Tính ma traän nghòch ñaûo A 
1
B 
T
. (1.6)
det A det A  ... 
 
 bn1 bn 2 ... bnn 
Ví duï. Tìm ma traän nghòch ñaûo cuûa
 1 3 7
 
A   2 1 2 .
 7 1 4 
 
Giaûi
Ta coù detA = –1  0, neân A khaû nghòch. Ñaët
B   (1)i  j det Aij   M 3
Thì
1 2 2 2 2 1
b11  (1)11  2; b12  (1)1 2  22; b13  ( 1)13  9;
1 4 7 4 7 1
3 7 1 7 1 3
b21  ( 1) 21  5; b22  ( 1) 2 2  53; b23  ( 1) 23  22;
1 4 7 4 7 1
3 7 1 7 1 3
b31  ( 1)31  1; b32  ( 1) 3 2  12; b33  ( 1) 33  5.
1 2 2 2 2 1
Ta ñöôïc
 b11 b12 b13   2 22 9   2 5 1 
   , T  
B   b21 b22 b23    5 53 22  B   22 53 12 
b b33   1 12 5   9 22 5 
 31 b32 
Vaäy ma traän nghòch ñaûo cuûa A laø

Chöông 1: Ma traän Page 12

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 2 5 1   2 5 1 
1 1 1    
A  B   22 53 12    22 53 12  .
T

det A 1 
 9 22 5   9 22 5 
Caùch 2. Duøng pheùp bieán ñoåi sô caáp treân doøng
i) Laäp ma traän (A In) laø ma traän goàm n doøng vaø 2n coät, trong ñoù
+ n coät ñaàu cuûa (A In) chính laø ma traäïn A,
+ n coät cuoái cuûa (A In) laø ma traän ñôn vò In.
ii) Baèng caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp treân doøng, ta chuyeån ma traän
(A In) veà (In B), khi ñoù B = A–1.
Ví duï. Tìm ma traän nghòch ñaûo cuûa ma traän
 1 3 7
 
A   2 1 2 .
 7 1 4 
 
Giaûi
Ta duøng caùch bieán ñoåi sô caáp theo doøng
1 3 7 1 0 0 1 3 7 10 0
  d2 : d2  2 d1  
( A I3 )   2 1 2 0 1 0  
d3 :  d3  7 d1  0 5 12 2 1 0 
 7 1 4 0 0 1   0 22 53 7 0 1 
 
1 3 7 1 0 0 1 3 7 1 0 0
d 2 :  1d 2   d 2 :  d 2  2 d3  
 
d3 :  d3  4 d 2
 0 5 12 2 1 0    0 1 2 4 9 2 
0 2 5 1 4 1  0 2 5 1 4 1 
 
 1 0 1 11 27 6   1 0 0 2 5 1 

d1 :  d1 3 d 2  d1 : d1  d3  

  0 1 2 4 9 2  
d3 :  d3  2 d 2 d 2 :  d 2  2 d3
  0 1 0 22 53 12 
 0 0 1 9 22 5   0 0 1 9 22 5 
  
Ma traän nghòch ñaûo cuûa A laø
 2 5 1 

1 
A   22 53 12  .
 9 22 5 

 Löu yù. Neáu ta khoâng theå bieán ma traän A thaønh ma traän ñôn vò thì ma traän A khoâng khaû nghòch.
1.3.3. Tính chaát cuûa ma traän nghòch ñaûo
Ñònh lyù 1.5. Neáu A, B laø caùc ma traän vuoâng caáp n khaû nghòch thì
i) (A–1)–1 = A,
ii) (AB)–1 = B–1A–1,
iii) (AT)–1 = (A–1)T.
1 2 
Caâu hoûi 9: Cho A    , x  2 . Xaùc ñònh A .
1

1 x 

Chöông 1: Ma traän Page 13

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

 2 1 1   b 0 b
 
Caâu hoûi 10: Cho A   2 1 0  coù ma trận nghịch đñảo A   2 b 2  . Xaùc ñònh
1
 
 3 1 1  a 1 4 
   
2a  b .
 2 1 3 
 1 2  
Caâu hoûi 11: Trong caùc ma traän sau, ma traän naøo khaû nghòch: A    , B   1 1 0  ,
 3 1   2 1 1
 
1 0 3 4  0 1 2 3 
 1 2 3   2 4 3     
     0 0 2 3  0 2 1 3 
C   0 3 2  , D   1 2 0 , E  ,F ,
0 0 2   2  0 0 1 2 2 1 0 1 
   4 1    
 1 1 4 1  0 1 0 0 
1 2 m
m 2  
Caâu hoûi 12: Tìm m đñể caùc ma trận sau khả nghịch: A   , B  0 2 m,
  3 m  0 0 m
 
m 0 0 0 
 m 0 0  m m 0 m 
C   2 m 1  , D   
 0 3 2  0 m m 0 
   
 0 0 0 m
1.4. HẠNG CỦA MA TRẬN
1.4.1. Ñònh nghóa haïng cuûa ma traän
Ñònh nghóa. Cho ma traän A  Mn, ta noùi haïng cuûa ma traän A baèng r neáu
+ Moïi ñònh thöùc con cuûa A coù caáp lôùn hôn r ñeàu baèng 0,
+ Trong A toàn taïi moät ñònh thöùc con caáp r khaùc 0.
Ta kyù hieäu haïng cuûa ma traän A laø rank(A), hay vaén taét laø r(A).
Khi A laø ma traän 0, ta noùi r(A) = 0.
 Löu yù. Neáu A  Mmn thì 0  rank(A)  minm, n.
Ví duï. Tìm haïng cuûa ma traän
1 2 3
 
A   2 4 6 .
 2 5 0
 
Giaûi
1 2
Ta coù detA = 0 vaø trong A coù ñònh thöùc con  0.
2 5
Vaäy, rankA = 2.
Ví duï. Tìm haïng cuûa ma traän

Chöông 1: Ma traän Page 14

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

1 0 7 6 6 2
 
0 0 1 7 3 4
A  0 0 0 1 0 1.
 
0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 

Giaûi
Ta coù detA = 0
Maët khaùc taát caû caùc ñònh thöùc con caáp 4 cuûa A ñeàu baèng 0.
1 7 2
Trong A coù moät ñònh thöùc con caáp ba khaùc khoâng: 0 1 4  0.
0 0 1
Vaäy, r(A) = 3.
1.4.2. Tính chaát haïng cuûa ma traän
i) Haïng cuûa ma traän khoâng thay ñoåi qua caùc pheùp bieán ñoåi sô caáp.
ii) Haïng cuûa ma traän khoâng thay ñoåi qua pheùp chuyeån vò.
iii) Neáu A laø ma traän baäc thang theo doøng thì haïng cuûa A baèng soá caùc doøng khaùc 0 cuûa noù.
 1 2 1 0 
Ví duï. Cho ma traän A   1 2 4 2  . Tìm r(A).
 3 6 3 0 
 
Giaûi
 1 2 1 0   1 2 1 0 
   
A   1 2 4 2    0 4 3 2   B.
 3 6 3 0   0 0 0 0 
   
Ma traän B laø ma traän baäc thang theo doøng, B coù hai doøng khaùc 0.
Vaäy, r(A) = r(B) = 2.
 1 1 2 4 5 
 
 3 1 1 2 1 
Ví duï. Cho ma traän A  .
 1 1 3 6 9 
 
 12 2 1 2 10 
Haõy ñöa ma traän A veà daïng ma traän baäc thang theo doøng. Töø ñoù suy ra haïng cuûa ma traän A.
Giaûi
 1 1 2 4 5   1 1 2 4 5   1 1 2 4 5 
     
 3 1 1 2 1   0 2 5 10 14   0 2 5 10 14 
  .
 1 1 3 6 9   0 2 5 10 14   0 0 0 0 0 
     
12 2 1 2 10   0 10 25 50 70   0 0 0 0 0 
Suy ra, rank(A) = 2.
Caâu hoûi 13: Tìm haïng caùc ma trận sau:

Chöông 1: Ma traän Page 15

 Baøi giaûng Toaùn cao caáp A3

1 2 5  1 2 0   1 2 1 0 
     
A  0 1 2, B   1 2 1,C   2 0 2 1
0 0 0  0 0 1  0 1 2 0 
     

Chöông 1: Ma traän Page 16