Ravdatul-Itr (Şifa Bahçesi) Cilt 2

ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
Tarih ve Tıp Serisi :1

Kitabın Adı : ŞİFA BAHÇESİ (Ravḍatü’l-ʻıṭr) II. Cilt
Müellifi : Muhammed b. Mahmûd b. Hacı eş-Şirvânî
Özgün Dili : Arapça
Tahkik ve Çeviri : Prof. Dr. Muammer Sarıkaya / Doç. Dr. Celal Turgut Koç
Editör : Doç. Dr. Celal Turgut Koç
Katkıda Bulunanlar : Bekir Karacabey (Orman Genel Müdürü)
Özgür Balcı (Ekosistem Hizmetleri Dairesi Başkanı)
Prof. Dr. Zeki Aytaç / Prof. Dr. Eyyüp Tanrıverdi
Prof. Dr. İlkay Erdoğan Orhan / Prof. Dr. Ayten Altıntaş
Prof. Dr. İbrahim Kunt / Doc. Dr. Üzeyir Çağlar
Dr. Öğr. Üyesi Meral Büyükyazıcı
Dr. Öğr. Üyesi Asem Hamdy Ahmed Abdelghany
Öğr. Gör. Hayrullah Çetinkaya
Ar. Gör. Yağmur Noyan Yağmur / Ali Canbulat
Arşiv Kayıt : 195ODÜ224701
Yapım : Aydın Baran
Mizanpaj :
Baskı :1
Baskı ve Cilt Merkez Repro
: MERKEZ Basım
REPRO YayınYAYIN
BASIM Ltd. Şti. (Sertifika
LTD. ŞTİ. No: 52517)
Devrez Sk. No:1/B iskitler / Ankara
+905336526643
Baskı Miktarı : 1000
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

Library of Congress A CIP Catalog Record
Muhammed b. Mahmûd b. Hacı eş-Şirvânî
Şifa Bahçesi (Ravdatü’l-ʻıṭr) II . Cilt
1. Tıp, 2. Eczacılık, 3. Botanik
ISBN: 978-625-8451-23-8 (2.c)
ISBN Takım Numarası : 978-625-8451-21-4 (Tk)
Copyright © Orman Genel Müdürlüğü. Her hakkı mahfuzdur.
Bütün yayın hakları Orman Genel Müdürlüğü’ne aittir. Müdürlüğün izni olmaksızın
tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğaltılamaz.
Bu kitapta yer alan tarif ve formüllerin uygulanması halinde ortaya çıkması muhtemel
Bu kitapta yer alan
olumsuzluklardan tarif ve
yayıncı formüllerin uygulanması
ve çevirmenlerin halinde ortaya
her hangi bir sorumluluğu çıkması muhtemel
yoktur.
olumsuzluklardan yayıncı ve çevirmenlerin her hangi bir sorumluluğu yoktur.
Doktor gözetimi altında kullanılması tavsiye edilir.
Doktor gözetimi altında kullanılması tavsiye edilir.
T. C. Orman Genel Müdürlüğü
Beştepe Mahallesi Söğütözü Caddesi No:8/1 06560 Yenimahalle / Ankara
Tel.: 0312 296 40 00
ogm@ogm.hs01.kep.tr
www.ogm.gov.tr
‫رو ضــة العطــر‬ ‫‪iii‬‬
İÇİNDEKİLER
On Beşinci Bab.
Bab.............................................................................................................................. 942
Matbuhat-İçerisinde İlaç Bitkileri Kaynatılmış Sular Hakkındadır........................................ 942
1. Pişirilmiş Hünnap Suyu..................................................................................................... 942
2. Pişirilmiş Sarı Helile Suyu................................................................................................944
3. Sarı Safralı Karaciğerin Kötü Mizacına İyi Gelen İlaçlı Su.............................................944
4. Karaciğer Zayıflığına ve İç Kısmındaki Tıkanıklıklara İyi Gelen İlaçlı Su....................944
5. Karaciğerin Atardamara Bağlandığı Yerdeki Balgamlı Tümöre İyi Gelen İlaçlı Su.......944
6. Karaciğerin Atardamara Bağlandığı Yerdeki Balgamlı Kara Safralı Sert Tümöre İyi
Gelen İlaçlı Su........................................................................................................................ 946
7. Sarılığa İyi Gelen İlaçlı Su................................................................................................. 946
8. Sıcak Dalağa İyi Gelen İlaçlı Su........................................................................................ 946
9. Matbūh............................................................................................................................... 946
10. Soğuktan Kaynaklanan Dalak Hastalıklarına İyi Gelen İlaçlı Su.................................. 948
11. Balgamlı Dalak Tümörü Hastalarına İyi Gelen İlaçlı Su................................................ 948
12. Ödem ve Öksürüğe İyi Gelen İlaçlı Su............................................................................ 950
13. Midede Asit Birikmesine İyi Gelen İlaçlı Su.................................................................. 950
14. İçerisinde İlaç Maddesi Kaynatılmış Su......................................................................... 950
15. Pişirilmiş Helile Suyu...................................................................................................... 952
16. Pişirilmiş İlaçlı Su............................................................................................................ 952
17. Pişirilmiş Kara Topalak Suyu.......................................................................................... 952
18. Hararetten Kaynaklanan İdrar Güçlüğüne İyi Gelen İlaçlı Su....................................... 954
19. Diğer Bir Kaynatılmış İlaçlı Su....................................................................................... 954
20. Kaynatılmış İlaçlı Su....................................................................................................... 954
21. İdrar Zorluğunu Güçlü Bir Şekilde Gideren İlaçlı Su..................................................... 956
22. Pişirilmiş Acı Çiğdem Suyu............................................................................................ 956
23. Sırt, Diz ve Eklem Ağrılarına İyi Gelen Acı Çiğdem Suyu........................................... 956
25. Diğer Bir Kaynatılmış İlaçlı Su....................................................................................... 958
26. Bahsedilen Hastalıklara İyi Gelen Bir Bitki Suyu.......................................................... 958
27. Bahsedilen Hastalıklar İçin Müshil Olarak Kullanılan Kaynatılmış Su........................ 958
28. Kaynatılmış Helīle Suyu................................................................................................. 960
29. Eklem Ağrılarına ve Kanlı Gut Hastalığına İyi Gelen Su.............................................. 960
31. Sarı Safrayı Sancısız Söktüren Kaynatılmış İlaçlı Su.................................................... 962
32. Balgam ve Safrayı Normal Bir Şekilde Söktüren İlaçlı Su............................................ 962
33. Balgamlı Eklem Ağrısına İyi Gelen İlaçlı Su.................................................................. 962
34. Balgamlı Eklem Ağrısına İyi Gelen Bir Başka İlaçlı Su................................................964
35. Kaynatılmış Acı Çiğdem Suyu........................................................................................964
36. Gut Hastalığına ve Kara Safralı Eklemlere İyi Gelen İlaç.............................................964
37. Kara Atıkları Güçlü Bir Şekilde Söken İlaçlı Su............................................................ 966
38. Kaynatılmış Küsküt Suyu................................................................................................ 966
39. Balgam Söktürücü İlaçlı Su............................................................................................. 966
40. Balgam Söktürücü İlaçlı Su............................................................................................. 968
46. Uyuz ve Kaşıntıya İyi Gelen İlaçlı Su............................................................................. 972
47. Kaynatılmış Şahtere Otu Suyu........................................................................................ 972
49. Kaynatılmış Küsküt Suyu................................................................................................ 974
50. Şiddetli Baş Ağrısına İyi Gelen, Mizacı Düzenleyen İlaçlı Su...................................... 976
53. Kanamalı Menenjite İyi Gelen İlaçlı Su.......................................................................... 978
55. Balgamlı Melankoliye İyi Gelen İlaçlı Su....................................................................... 978
56. Kara Safra ve Melankoli Hastalarına İyi Gelen İlaçlı Su............................................... 980
58. Kara Safralı Melankoliye İyi Gelen İlaçlı Su.................................................................. 980
59. Matbūh.............................................................................................................................. 982
60. Kanamalı Dil Lezyonlarına İyi Gelen İlaçlı Su.............................................................. 982
61. Kızarıklığa Karşı Etkili İlaçlı Su..................................................................................... 982
62. Kaynatılmış Zufa Otu Suyu............................................................................................ 984
66. Kaynatılmış Sarı Helile Suyu.......................................................................................... 986
67. Sarı Safrayı Acısız Bir Şekilde Söken İlaçlı Su.............................................................. 988
68. Galen’in Sarı Yavşan İlacı............................................................................................... 988
69. Midesinde Sıcaklık ve Sarı Safra Olanlar İçin Denenmiş Bir İlaç................................. 988
On Altıncı Bab.
Bab............................................................................................................................... 990
İçerisinde İlaç Maddeleri Islatılmış Sular Hakkındadır........................................................... 990
1. Dalak İçin Denenmiş İlaçlı Su........................................................................................... 990
2. Regl Akıntısını Söktüren İlaçlı Su.................................................................................... 992
3. Ateşli Baş Ağrısına İyi Gelen, Vücuttaki Sarı Safrayı Boşaltan Helile Suyu................. 992
4. Kara Safralı Karışımlar Sebebiyle Oluşan Baş Ağrısına Faydalı Su............................... 992
5. Vücuttaki Sarı Safrayı Boşaltan, Mizacı Yumuşatan ve Susuzluğu Dindiren İlaçlı Su..... 994
6. Ateşli Hastalıklara ve Sıtmalara Faydalı, Damarlardaki Fazlalıkları Temizleyen İlaçlı Su........994
7. Sıtmalara ve Karaciğer Ateşine Faydalı, Sarı Safrayı İshal Yoluyla Sürdüren İlaçlı Su......... 994
On Yedinci Bab.............................................................................................................................
Bab............................................................................................................................. 996
Sular Hakkındadır..................................................................................................................... 996
1. Kök Suları.......................................................................................................................... 998
2. Kök Suları.......................................................................................................................... 998
3. Peynir Suyu........................................................................................................................ 998
4. Bir Başka Peynir Suyu..................................................................................................... 1000
5. Kök Suyu.......................................................................................................................... 1000
6. Kök Suyu.......................................................................................................................... 1000
7. Kök Suyu.......................................................................................................................... 1002
8. Bal Suyu........................................................................................................................... 1002
9. Yemeklere Tat ve Koku Katan Bitkilerle Yapılan Bal Suyu........................................... 1004
10. Peynir Suyu.................................................................................................................... 1004
11. Kök Suyu........................................................................................................................ 1004
12. Felce ve Hangi Organda Olursa Olsun Sarkmaya Faydalı Kök Suyu.......................... 1006
13. Kök Suyu........................................................................................................................ 1006
14. Kök Suyu........................................................................................................................ 1008
On Sekizinci Bab.
Bab..........................................................................................................................1010
........................................................................................................................1010
Gargaralar, Masaj Yağları, Ağız Çalkalama Suları ve Faydaları Hakkındadır......................1010
1. Beyni Temizleyen Gargara...............................................................................................1010
2. Gargara..............................................................................................................................1010
3. Felç, Sara ve Yüz Felcine Faydalı Gargara.......................................................................1010
4. Beyni Temizleyen, Felç ve Kalp Krizine Faydalı Olan Gargara.................................... 1012
5. Grip ve Nezleye Engel Olan, Beyni Güçlendiren Gargara............................................. 1012
6. Bir Önceki Gargara Gibi Faydalı, Hatta Ekstra Faydaları İle Ondan Daha Faydalı Gargara... 1012
7. Soğutucu ve Kabız Yapıcı Bir Gargara............................................................................1014
8. Hastalığın Başlangıcında Kandan Kaynaklanan Ağız Aftlarına ve Ağız Kokusuna
Faydalı Ağız Çalkalama Suyu..............................................................................................1014
9. Balgamlı Pamukçuğa Faydalı Ağız Çalkalama Suyu......................................................1014
10. Beyaz Pamukçuğa Faydalı Toz İlaç................................................................................1016
11. Beyaz Pamukçuğa Faydalı Bir Başka Toz İlaç...............................................................1016
12. Ağız Çalkalama Suyu.....................................................................................................1016
13. Pamukçuğun Bütün Çeşitlerine Faydalı Ağız Çalkalama Suyu....................................1016
14. Ağız ve Diş Eti Kokularını Gideren Ağız Çalkalama Suyu..........................................1016
15. Şiş/İltihaplı Hastalıklara Faydalı Ağız Çalkalama Suyu...............................................1016
16. Ağız Çalkalama Suyu.....................................................................................................1018
17. Bir Önceki Gibi Aynı Faydaları Veren Ağız Çalkalama Suyu......................................1018
18. Kan Veya Sarı Safra Sebebiyle Oluşan Ağız Tümör/Aftlarına Faydalı
Ağız Çalkalama Suyu...........................................................................................................1018
19. Ilıman Bir Gargara..........................................................................................................1018
20. Dildeki Ağırlığı Gideren Deva...................................................................................... 1020
21. Dildeki Ağırlığı Gideren Deva...................................................................................... 1020
22. Deva............................................................................................................................... 1020
23. Gargara........................................................................................................................... 1020
24. Gargara........................................................................................................................... 1020
25. Kūtvālī Gargarası........................................................................................................... 1022
26. Difteriye Faydalı Gargara.............................................................................................. 1022
27. Gargara........................................................................................................................... 1022
28. Boğmaca Akıntısını Engelleyen Gargara..................................................................... 1022
29. Kafayı Temizleyen Gargara........................................................................................... 1024
30. Kafadaki Fazlalıkları Akıtan Gargara.......................................................................... 1024
31. Kafadaki Fazlalıkları Akıtan Diğer Bir Gargara.......................................................... 1024
32. Pamukçuğa, Diş Eti Gevşekliğine Ve Bademcik Şişmesi Sebebiyle
Boğulmaya Faydalı Gargara................................................................................................ 1024
33. Kan ve Safra Sebebiyle Artan Kokulara Faydalı Gargara............................................ 1024
34. Rutubet Sebabiyle Küçük Dilin Düşüklüğüne Faydalı Gargara.................................. 1026
35. Difteri ve Boğmacaya Faydalı Gargara......................................................................... 1026
36. Olgunlaşma ve Patlama Anında Difteri ve Boğmacaya Faydalı Gargara.................... 1026
37. Sarı Safra Kaynaklı Boğaz İltihaplarına Faydalı Gargara............................................ 1026
38. Boğmaca ve Sinir Kasılmasına Faydalı Gargara.......................................................... 1026
39. Boğaz İltihabına Faydalı Gargara.................................................................................. 1028
40. Boğaz ve Düşen Küçük Dil Ağrısına Faydalı Gargara................................................. 1028
41. Siyah Pamukçuğa Faydalı Ağız Çalkalama Suyu......................................................... 1028
42. Çocuklardaki Pamukçuğa Faydalı Gargara.................................................................. 1028
43. Pamukçuğa Faydalı Ağız Çalkalama Suyu................................................................... 1028
44. Dilin Ağılığına Faydalı Gargara.................................................................................... 1030
On Dokuzuncu Bab.....................................................................................................................
Bab..................................................................................................................... 1032
Buruna Çekılen İlaçlar, Aksırtıcı İlaçlar, Damlalar ve Toz İlaçlar Hakkındadır.................. 1032
1. Buruna Çekilen, Sarılığı Gideren, Kafayı Temizleyen ve Tıkanıklıkları Açan İlaç..... 1032
2. Uykusuzluğa, Beynin Sıcak ve Kuru Ağrısına İyi Gelen Burun Damlası..................... 1032
3. Felce, Yüz Felcine, Soğuk Baş Ağrısına ve Kronik Migrene Faydalı Olan Burun Damlası.... 1032
4. Balgamlı ve Gazlı Baş Ağrısına ve Vertigoya İyi Gelen Burun İlacı............................ 1034
5. Gazlı Baş Ağrısını Gideren Burun İlacı.......................................................................... 1034
6. Rutubetten Kaynaklanan Baş Ağrısına İyi Gelen Burun İlacı....................................... 1034
7. Kafayı Temizleyen Burun İlacı....................................................................................... 1034
8. Sıcak Menenjite Faydalı Burun İlacı............................................................................... 1036
9. Balgamlı Sara Hastalığına İyi Gelen Burun İlacı........................................................... 1036
10. Balgamlı Sara Hastalığına İyi Gelen Başka Bir Burun İlacı........................................ 1036
11. Hafif ve Basit Bir Burun İlacı........................................................................................ 1036
12. Hafif ve Basit Bir Başka Burun İlacı............................................................................ 1036
13. Felç ve Yüz Felcine İyi Gelen ve İkisini De Ortadan Kaldıran Burun İlacı ).............. 1036
14. Felce ve Yüz Felcine İyi Gelen Burun İlacı................................................................... 1036
15. Mercanköşk Suyu ve Turna Ödü İle Yapılan Burun İlacı............................................. 1038
16. Gözün Konjunktiva Tabakasında Görülen Şişlik Veya
Ödemin Ağrısına İyi Gelen Burun İlacı.............................................................................. 1038
17. Galen Damlası................................................................................................................ 1038
18. Burundaki Kötü Kokuyu Gideren İlaç.......................................................................... 1038
19. Dövülmüş ve Sıkılmış Hıyar ve Bakla Suyu İle Yapılan Burun İlacı.......................... 1038
20. Burun İlacı..................................................................................................................... 1040
21. Bir Başka Burun İlacı.................................................................................................... 1040
22. Ateşli Baş Ağrısına İyi Gelen Burun İlacı.................................................................... 1040
23. Soğuk Migren Ağrısına İyi Gelen Burun İlacı............................................................. 1040
24. Soğuk Baş Ağrısı ve Unutkanlığa İyi Gelen Burun İlacı............................................. 1040
25. Soğukluktan Kaynaklanan Kafa Ağrısına, Felç ve Yüz Felcine İyi Gelen Burun İlacı..... 1040
26. Soğuk Sebebiyle Oluşan Kronik Baş Ağrısına Faydalı Burun İlacı............................ 1042
27. Ateş Sebebiyle Oluşan Baş Ağrısına Faydalı Burun İlacı............................................ 1042
28. Burun İlacı..................................................................................................................... 1042
29. Kafayı Temizleyen, Tıkanıklıkları Açan ve Sarılığa İyi Gelen Burun İlacı................ 1042
30. Boğazdaki Şişmiş Bezeleri Dağıtan Burun İlacı El-Ḥāvī)........................................... 1042
31. Cüzzama İyi Gelen Burun İlacı..................................................................................... 1042
32. Burun İlacı..................................................................................................................... 1044
33. Burun Kanaması İçin Burun İçi İlaç............................................................................. 1044
34. Şiddetli Burun Kanamasına İyi Gelen İlaç................................................................... 1044
35. Burun Kanaması İçin Burun İçi İlacı............................................................................ 1044
Burun İçi Kullanılan Aksırtıcı İlaçlar..................................................................................... 1046
1. Unutkanlığa/Hafıza Kaybına İyi Gelen Aksırtıcı İlaç.................................................... 1046
2. Aksırtıcı İlaç.................................................................................................................... 1046
3. Felç ve Yüz Felcine Faydalı Aksırtıcı İlaç...................................................................... 1046
4. Felce Faydalı Aksırtıcı İlaç.............................................................................................. 1046
5. Soğuk Baş Ağrısına ve Unutkanlığa Faydalı Aksırtıcı İlaç............................................ 1046
Burun İçi Damlalar.................................................................................................................. 1048
1. Hafif Sağırlığa ve Sağırlığa Faydalı Burun Damlası...................................................... 1048
2. İşitme Zayıflığını Gideren Damla................................................................................... 1048
3. Ateşli Ve Kanlı Kulak Ağrısına İyi Gelen Damla........................................................... 1048
4. Menekşe Yağı Veya Gülyağı İle Çırpılan Yumurta Akından Yapılan Damla............... 1048
5. Sarı Safra Kaynaklı Ateşin Sebep Olduğu Kulak Ağrılarını Dindiren Damla.............. 1048
6. Şarap Bağımlısı Gençlerin Kulak Ağrılarına İyi Gelen Damla..................................... 1050
7. Soğuk Sebebiyle Oluşan Kulak Ağrılarını Dindiren ve Çınlamasını Gideren Damla.. 1050
8. Kulak Ağrılarını Dindiren Damla................................................................................... 1050
9. Kulak Kurtçuklarını Öldüren Damla.............................................................................. 1050
Buruna Çekilen Kuru Toz İlaçlar............................................................................................ 1052
1. Burun Kanamasını Kesen Burun İlacı............................................................................ 1052
2. Burun Kanamasını Kesen Toz İlaç.................................................................................. 1052
5. Aşırı Burun Kanamasını Kesen Toz İlaç........................................................................ 1052
7. Balgamlı Difteriye İyi Gelen Toz İlaç............................................................................. 1054
8. Balgamlı Difteriye Faydalı Toz İlaç................................................................................ 1054
10. Burun Kanamasını Durduran Toz İlaç.......................................................................... 1054
11. Burun Kanaması İçin Toz İlaç....................................................................................... 1054
12. Burun Kanaması İçin Başka Bir İlaç............................................................................. 1056
Yirminci Bab...............................................................................................................................
Bab............................................................................................................................... 1058
Bedene Kilo Aldıran İlaçlar Hakkındadır.............................................................................. 1058
1. Bedene Kilo Aldıran İyi Bir İlaç..................................................................................... 1058
2. Semizleştirici Bir İlaç...................................................................................................... 1058
3. Semizleştirici Bir İlaç...................................................................................................... 1060
4. Çok Faydalı, Enteresan ve İyi Bir Semizleştirici İlaç..................................................... 1060
5. Bedeni Çabucak Semizleştiren İlaç................................................................................. 1060
Yirmi Birinci Bab.

Bab........................................................................................................................ 1062
Bedeni Zayıflatan İlaçlar Hakkındadır................................................................................... 1062
1. Bedeni Zayıflatan İlaç..................................................................................................... 1062
2. Bedeni Zayıflatan Bir İlaç............................................................................................... 1062
3. Bedeni Zayıflatan İlaç..................................................................................................... 1062
4. Bedeni Kurutan ve Zayıflatan Bir İlaç........................................................................... 1064
5. Bedeni Çabucak Zayıflatan İlaç...................................................................................... 1064
Yirmi İkinci Bab.........................................................................................................................

Bab......................................................................................................................... 1066
Ağız Yoluyla Alınan Kuru Toz Hâlindeki İlaçlar................................................................... 1066
1. Nane Tozu İlacı................................................................................................................ 1068
2. Kehribar Tozu.................................................................................................................. 1068
3. Keçiboynuzu Tozu........................................................................................................... 1068
4. Nar Çekirdeği Tozu.......................................................................................................... 1068
5. Nar Çekirdeği Tozu.......................................................................................................... 1070
6. Bir Başka Nar Çekirdeği Tozu........................................................................................ 1070
7. Kadıntuzluğu Tozu........................................................................................................... 1070
8. Kuru Üzüm Çekirdeği Tozu............................................................................................ 1072
9. Aristo Toz İlacı................................................................................................................. 1072
10. İbadet Toz İlacı............................................................................................................... 1072
11. Kehribar Tozu................................................................................................................. 1074
12. Kehribar Tozu................................................................................................................ 1074
13. İbnü’l-Beyān’ın Öd Tozu İlacı....................................................................................... 1074
14. Hibetullah’ın İbnü’l-Cemīʻ İçin Hazırladığı Toz İlaç................................................... 1076
15. Meşe Palamudu Tozu..................................................................................................... 1076
16. Kara Helile Tozu............................................................................................................ 1076
17. İbnü’d-Diḫvār’ın İdrar Kaçırmay İyi Gelen Tozu.......................................................... 1078
18. İdrar Kaçırmaya İyi Gelen Bir Başka Toz İlaç.............................................................. 1078
19. Kullanılmasına Bir Engel Yoksa Susuzluğu Kesen Denenmiş Toz İlaç....................... 1078
20. Susuzluğu Azaltan Toz İlaç........................................................................................... 1078
21. Balgamlı Hıçkırığa İyi Gelen Toz İlaç........................................................................... 1080
22. Mide Şişkinliğinden Kaynaklanan Hıçkırığa İyi Gelen Toz İlaç................................. 1080
23. Kil Yeme Arzusunu ve Hamilelerde Aşermeyi Engelleyen Toz İlaç........................... 1080
24. Kadıntuzluğu Çekirdeği Tozu....................................................................................... 1080
25. Balgamlı Kusma İçin Toz İlaç....................................................................................... 1080
26. Gül Tozu......................................................................................................................... 1082
27. Darbe, Kaza ve Benzeri Bir Şey İsabet Eden Karaciğer, Mide, Dalak ve
Bağırsaklara Faydalı Toz İlaç.............................................................................................. 1082
28. Karaciğerin Atardamarlara Bağlandığı Yerdeki İltihabı Güçlü Bir Şekilde Sürdüren İlaç....1082
29. Dalak Tıkanıklıklarına İyi Gelen Toz İlaç.................................................................... 1084
30. Karaciğer ve Dalak Tümörlerini Açarak Fayda Sağlayan Toz İlaç.............................. 1084
31. Ateşli Dalağa Faydalı Toz İlaç....................................................................................... 1084
32. Midenin Soğukluğundan Kaynaklanan Sindirim Bozukluğu ve
Ekşi Geğirmeye İyi Gelen Toz İlaç..................................................................................... 1084
33. Kendim İçin Yaptığım Toz İlaç...................................................................................... 1084
34. Karın Boşluğunda Su Toplanması Başlayan Kişiye Faydalı Toz İlaç.......................... 1086
35. Ateşle Birlikte Bedenin Su Toplamasına Faydalı Toz İlaç............................................ 1086
36. Ödeme İyi Gelen, Sarı Suyu Sürdüren Toz İlaç............................................................ 1086
37. Toz İlaç........................................................................................................................... 1086
38. Sakız Ağacı Reçinesi Tozu............................................................................................ 1088
39. Kutvalı’ya Ait Toz İlaç................................................................................................... 1088
40. Toz İlaç........................................................................................................................... 1088
41. Kabız Yapıcı Bir Toz İlaç............................................................................................... 1090
42. Kabız Yapıcı Bir Toz İlaç............................................................................................... 1090
43. Maḳleyāsā Toz İlacı....................................................................................................... 1092
44. Soğutucu Maḳleyāsā Toz İlacı...................................................................................... 1092
45. Ilıman Kabız Yapıcı Bir Toz İlaç................................................................................... 1092
46. Sarı Helile Otu Tozu...................................................................................................... 1094
47. Eski İshali Engelleyen Toz İlaç...................................................................................... 1094
48. Eski İshali Engelleyen Toz İlaç..................................................................................... 1094
49. Balgamlı İshali Engelleyen Toz İlaç.............................................................................. 1096
50. Sumak Tozu İlacı........................................................................................................... 1096
51. Dizanteri, Bağırsak İç Yüzeyi Yırtılması ve Kanlı İshale İyi Gelen Toz İlaç.............. 1096
52. Dizanteri, Bağırsak İç Yüzeyi Yırtılması ve Kanlı İshale İyi Gelen Toz İlaç.............. 1096
53. Dizanteri, Bağırsak İç Yüzeyi Yırtılması ve Kanlı İshale İyi Gelen Bir Başka Toz İlaç.... 1098
54. Kilden Yapılan Toz İlaç................................................................................................. 1098
55. Dizanteri İlacı................................................................................................................ 1098
56. Dizanteri İlacı................................................................................................................ 1098
57. Mükemmel Bir İlaç........................................................................................................ 1100
58. İnce Bağırsak İç Yüzeyinde Yırtılma/İltihap, Dizanteri ve Kanlı İshale İyi Gelen Toz İlaç.. 1100
59. Basurlara İyi Gelen Toz İlaç.......................................................................................... 1100
60. İnce Bağırsağın İç Yüzeyindeki Yırtılmaya, Sancıya ve Basurlara İyi Gelen Toz İlaç.......1102
61. Kabız Yapıcı Ilıman Bir İlaç.......................................................................................... 1102
62. Toz İlaç........................................................................................................................... 1102
63. Yahudi Taşı Tozu............................................................................................................ 1104
64. Yahudi Taşı Tozu........................................................................................................... 1104
65. Yahudi Taşı İlacı............................................................................................................ 1106
66. Oluşumu Anında Böbrek Taşlarını Parçalayan Denenmiş Bir İlaç.............................. 1106
67. İdrarı Kesen Toz İlaç...................................................................................................... 1106
68. Ilıman Bir Toz İlaç......................................................................................................... 1106
69. İstemsiz İdrar Çıkışına ve İdrarda Yanmaya İyi Gelen Toz İlaç................................... 1108
70. Toz İlaç........................................................................................................................... 1108
71. Soğuk ve Tutucu Gücün Zayıflığı Sebebiyle Oluşan İdrar Kaçırmayı Kesen Toz İlaç.......1108
72. İdrarı Tutan, Mesane Kaslarını Güçlendiren ve Mide Rutubetini Kurutan Toz İlaç... 1108
73. Meşe Palamudu Tozu......................................................................................................1110
74. Yanma İle Birlikte Ortaya Çıkan İdrar Damlatmaya Faydalı Toz İlaç..........................1110
75. İtici Gücün Zayıflığı Sebebiyle Oluşan İdrar Damlatmaya Faydalı Bir Toz İlaç..........1110
76. İdrardan Kan Gelmesini Engelleyen Toz İlaç................................................................1112
77. Yatağa İşeyene Faydalı Bir Toz İlaç...............................................................................1112
78. İstem Dışı Sperm Akışını ve İdrar Damlatmayı Engelleyen Toz İlaç...........................1112
79. Hamilelere İyi Gelen, Gazlarını Gideren ve Midelerini Güçlendiren Toz İlaç.............1112
80. Hamileye Zararlı Cinsel İsteği Gideren Toz İlaç...........................................................1114
81. Hamilelerin Mizacını Dengeleyen, Sindirim Bozukluklarını Gideren ve Cinsel
İsteklerini Harekete Geçiren Toz İlaç..................................................................................1114
82. Hamileliği Engelleyen İlaç.............................................................................................1114
83. Fil Hastalığını Engelleyen Toz İlaç................................................................................1114
84. Soğuk/Soğutucu Bir Toz İlaç.........................................................................................1114
85. Menekşe Tozu.................................................................................................................1116
86. Gut Hastalığına ve Eklem Ağrılarına İyi Gelen Toz İlaç..............................................1116
87. İshal Yapıcı, Balgamlı Eklemlere Faydalı Toz İlaç........................................................1116
88. Hafif ve İshal Yapıcı İyi Bir İlaç....................................................................................1116
89. Balgamı Çıkartan, Mideyi Temizleyen, Eklemlerdeki Balgamları Çeken Toz İlaç.....1118
90. Balgamlı Eklem Ağrısına İyi Gelen Toz İlaç.................................................................1118
91. Faydalı Bir İshal İle Kara Safrayı Sürdüren Toz İlaç.....................................................1118
92. Acı Çiğdemi Tozu...........................................................................................................1118
93. Eklem Ağrıları ve Gut Hastalığına İyi Gelen Toz İlaç..................................................1118
94. Ağrı Şiddetlendiğinde İçilen Toz İlaç............................................................................ 1120
95. Siyatiğe İyi Gelen Denenmiş Bir Toz İlaç..................................................................... 1120
96. Bedeni Semizleştiren Övülen Bir Toz İlaç................................................................... 1120
97. Galen’in Kuduz Köpek Macunu.................................................................................... 1120
98. Kara Toz İlaç.................................................................................................................. 1122
99. Büyük Kara Toz İlaç...................................................................................................... 1122
100. Sara Hastalığına Yakalananlara İyi Gelen Toz İlaç.................................................... 1124
101. Peynir Suyu İle Birlikte İçilen ve Kara Safrayı Sürdüren, Bedendeki Lekeleri
(Melasma) Temizleyen Toz İlaç........................................................................................... 1124
102. Harareti Geçirmede Güçlü Bir İlaç............................................................................. 1124
103. Harareti Geçirmede Birincisinden Daha Güçlü Bir İlaç............................................. 1124
104. Önceki İki İlaçtan Daha Etkili Toz İlaç ..................................................................... 1124
105. Sıcak Kalbe İyi Gelen Bambu Ağacı Tozu.................................................................. 1126
106. Sıcak Kalbe Faydalı Kil İlacı....................................................................................... 1126
107. İnci Tozu....................................................................................................................... 1126
108. İnci Tozu....................................................................................................................... 1128
109. Kalbin Kötü Mizacı ve Soğuk Çarpıntısı İçin Denenmiş Bir İlaç.............................. 1128
110. Toz İlaç......................................................................................................................... 1128
111. Soğuk Kalbe Faydalı Akrep Otu Tozu İlacı................................................................ 1130
112. Soğuk ve Rutubetten Kaynaklanan Sarılığa İyi Gelen Toz İlaç................................. 1130
113. Sarı Safrayı Sürdüren Toz İlaç..................................................................................... 1130
114. Sarı Safra Maddesi İle Birlikte Sıcak ve Kuru Mideye Faydalı Toz İlaç.................... 1130
115. Sıcak Midenin Zayıflığına Faydalı Toz İlaç.................................................................1132
116. Rutubetli Sıcak Mideye Faydalı Toz İlaç......................................................................1132
117. Sarı Safralı Kusmayı Kesen, Bulantıyı Dindiren Toz İlaç...........................................1132
118. Balgam Veya Kara Safra Sebebiyle Oluşan Kusmayı Kesen Toz İlaç.........................1132
119. Aşırı Kusmaya İyi Gelen Tz İlaç.................................................................................. 1134
Yirmi Üçüncü Bāb......................................................................................................................

Bāb...................................................................................................................... 1136
Tabletler Hakkındadır.............................................................................................................. 1136
1. Işkınlı Kadıntuzluğu Hapı...............................................................................................1138
2. Kırmızı Gül Tableti..........................................................................................................1138
3. Bir Başka Kırmızı Gül Tableti.........................................................................................1138
4. Kafūr Tableti.................................................................................................................... 1140
5. Sarı Yavşan Otu Tableti................................................................................................... 1140
6. Sümbül Tableti..................................................................................................................1142
7. Misk Katılmış Rāmik Macunu Tableti.............................................................................1142
8. Isıtıcı Öd Tableti................................................................................................................1142
9. Kusmayı Önleyen ve Mideyi Güçlendiren Ilıman Bir Tablet......................................... 1144
10. Sadece Çocuğu Sütten Kesmek İçin Yapılan Limon Tableti........................................ 1144
11. Bambu Ağacı Tozu Tableti............................................................................................. 1144
12. Bambu Ağacı Tozu Tableti............................................................................................ 1144
13. Bir Başka Bambu Ağacı Tozu Tableti............................................................................1146
14. Andız Otu Tableti............................................................................................................1146
15. Öd Tableti........................................................................................................................1146
16. Öd Tableti........................................................................................................................1148
17. Öd Tableti........................................................................................................................1148
18. Kündür Tableti................................................................................................................1148
19. Kadıntuzluğu Tableti..................................................................................................... 1150
20. Kadıntuzluğu Tableti..................................................................................................... 1150
21. Lak Ağacı Tableti........................................................................................................... 1150
22. Çin Işkını Tableti........................................................................................................... 1150
23. Çin Işkını Tableti............................................................................................................1152
24. Çin Işkını Tableti............................................................................................................1152
25. Koyun Otu Tableti...........................................................................................................1152
26. Soğuk/Soğutucu Küsküt Tableti.................................................................................... 1154
27. Karaciğer Ateşi ve Yanmasına İyi Gelen Tablet............................................................ 1154
28. Sakız Ağacı Reçinesi Tableti......................................................................................... 1154
29. Soğuk Karaciğer Ağrısına ve Kötü Mizacına İyi Gelen Tablet.................................... 1156
30. Bir Başka Tablet............................................................................................................. 1156
31. Tablet.............................................................................................................................. 1156
32. Kapari Otu Tableti..........................................................................................................1158
33. Karaciğer ve Mide Ağrılarına Faydalı Büyük Tablet.....................................................1158
34. Anason Tableti................................................................................................................1158
35. Gök Süsen Tableti...........................................................................................................1158
36. Yosun Tableti...................................................................................................................1160
37. Yosun Tableti...................................................................................................................1160
38. Katran Köpüğü Bitkisi Tableti........................................................................................1160
39. Ilıman Bir Tablet.............................................................................................................1162
40. Kapari Otu Tableti..........................................................................................................1162
41. Dalak Hararetine İyi Gelen Tablet..................................................................................1162
42. Harareti ve Ateşi Olmadığında Dalağa Faydalı Tablet..................................................1162
43. Beşparmak Otu Tableti.................................................................................................. 1164
44. Kapari Otu Tableti......................................................................................................... 1164
45. Mezeryon Tableti............................................................................................................ 1164
46. Kadıntuzluğu Tableti......................................................................................................1166
47. İshal Yapıcı Menekşe Tableti..........................................................................................1166
48. Yer Narı Tableti...............................................................................................................1166
49. Mersin Ağacı Meyvesi Tableti........................................................................................1168
50. Andız Otu Tableti...........................................................................................................1168
51. Arsenik Tableti................................................................................................................1168
52. Narçiçeği Tableti.............................................................................................................1168
53. Kehribar Tableti..............................................................................................................1170
54. Misk Katılmış Bambu Ağacı Tozu Tableti.....................................................................1170
55. Tutucu Bambu Ağacı Tozu Tableti.................................................................................1170
57. Mercanköşkü Tableti.......................................................................................................1172
58. Mercanköşkü Tableti.......................................................................................................1172
59. Canavar Otu Zamkı Tableti............................................................................................1172
63. Ilıman Kehribar Tableti..................................................................................................1176
64. Kil Tableti.......................................................................................................................1176
65. Güvey Feneri Tableti.......................................................................................................1178
66. Çekirdek İçi Tableti........................................................................................................1178
67. Şiddetli Mesane Kaşıntısına İyi Gelen Bitki Tohumları Tableti....................................1178
68. Haşhaş Tableti.................................................................................................................1180
69. Bir Başka Haşhaş Tableti................................................................................................1180
70. Soğuk/Soğutucu Tablet...................................................................................................1180
71. Ilıman Tablet...................................................................................................................1182
72. İdrarından Kan Gelene İyi Gelen Kehribar Tableti.......................................................1182
73. İdrardan Kan Gelmesini Kesen Şap Tableti...................................................................1182
74. İdrarından Kan Gelene İyi Gelen Tablet....................................................................... 1184
75. Kil Tableti....................................................................................................................... 1184
76. Güveyi Feneri Tableti..................................................................................................... 1184
77. Tablet...............................................................................................................................1186
78. Mürr Tableti....................................................................................................................1186
79. Yalancı Karabiber Tableti...............................................................................................1186
80. Zamk Tableti...................................................................................................................1188
81. Gül Tableti.......................................................................................................................1188
82. Menekşe Tableti..............................................................................................................1188
83. Eklem Ağrılarındaki Balgam ve Safrayı Sürdüren Tablet............................................ 1190
84. Talk Cevheri Tableti....................................................................................................... 1190
85. Tablet.............................................................................................................................. 1192
86. Gül Tableti...................................................................................................................... 1192
87. İbn Sīnā’nın Kâfur Tableti............................................................................................. 1192
88. Sarı Yavşan Otu Tableti................................................................................................. 1192
89. Anason Tableti............................................................................................................... 1194
90. Menekşe Tableti............................................................................................................. 1194
91. Menekşe Tableti............................................................................................................. 1194
92. Canavar Otu Zamkı Tableti........................................................................................... 1196
93. Mezeryon Tableti........................................................................................................... 1196
94. Tablet.............................................................................................................................. 1196
95. Sümbül Tableti............................................................................................................... 1198
96. Üçte Biri Kalıncaya Kadar Kaynatılmış Üzüm Suyu Tableti...................................... 1198
97. Sandal Tableti................................................................................................................. 1198
98. Kireç Tableti................................................................................................................... 1198
99. Tablet.............................................................................................................................. 1200
100. Kulaktan İrin Akıntısına Karşı Faydalı Tablet............................................................ 1200
101. Tablet............................................................................................................................. 1200
102. Tablet............................................................................................................................ 1202
103. Sakız Ağacı Reçinesi Tableti....................................................................................... 1202
104. Sürme Tableti............................................................................................................... 1202
105. Tablet............................................................................................................................ 1204
106. Verem Hastalarına İyi Gelen Tablet............................................................................ 1204
107. İbn Maseveyh’in Bir Verem Hastası İçin Hazırladığı Tablet...................................... 1204
108. Denenmiş Tablet.......................................................................................................... 1206
109. Bir Başka Tablet........................................................................................................... 1206
110. Tablet............................................................................................................................ 1206
Yirmi Dördüncü Bab.

Bab................................................................................................................... 1208
Bitki ve Meyve Özleri, Faydaları, Yapılışları ve Depolanmaları Hakkındadır..................... 1208
1. Üzüm Koruğu Özü........................................................................................................... 1210
2. Yeşil Anadolu Cevizi Kabuğu Özü................................................................................. 1210
3. Centiyane Özü Tarifi....................................................................................................... 1212
4. Kürdan Otu Özü............................................................................................................... 1212
5. Zeytin Yaprağı Özü...........................................................................................................1214
6. Eşek Hıyarı Özü................................................................................................................1214
7. Karaburçak Özü................................................................................................................1214
8. İnce Kantaron Özü............................................................................................................1216
9. Gül Özünün Hazırlanış Şekli...........................................................................................1218
10. Krizokol Taşı Diye Bilinen İlacın Yapılış Şekli ............................................................1218
11. Misk Katılmış Su Hazırlanışı........................................................................................ 1220
12. Misk Katılmış Sıvının Hazırlanışı................................................................................ 1220
Yirmi Beşinci Bāb.

Bāb....................................................................................................................... 1222
Lavmanlar/Boşaltım Sistemini Çalıştıran İlaçlar................................................................... 1222
1. Ağır Karaciğer Tömürlerine Karşı Etkili Olan Ḥuḳne................................................... 1222
2. Gazları Boşaltan ve Sancıları Dindiren Sakinleştirici Ḥuḳne....................................... 1222
3. Rutubet ve Yaradan Kaynaklanan Kulunç Sancılarına Karşı Etkili Ḥuḳne.................. 1224
4. Yumuşak Ḥuḳne............................................................................................................... 1224
5. Balgamlı Kuluncu Çözen, Soğuk Tabiat Kaynaklı Sırt Ağrısı ve
Ağır Yaralara Karşı Etkili Ḥuḳne....................................................................................... 1226
6. Mutedil Ḥuḳne................................................................................................................. 1226
7. Deride Soyulması Hastalığına Karşı Etkili Ḥuḳne......................................................... 1226
8. El-İrşād’dan Alınan Bir Ḥuḳne....................................................................................... 1228
9. İshal Kaynaklı Döküntüsüz Kanamalara Karşı Etkili Ḥuḳne........................................ 1228
10. Kanamaya Karşı Etkili Ḥuḳne....................................................................................... 1228
11. Vücudu Isıtıcı, Cinsel İsteği ve Cinsel Gücü Artırıcı Ḥuḳne........................................ 1230
12. Kalça Ağrısı, Sırt Ağrısı ve Siyatik Başlangıcı Ağrılarına Karşı Etkili Ḥuḳne.......... 1230
13. Ḥuḳne............................................................................................................................. 1230
14. Damla Hastalığı ve Eklem Ağrılarına Karşı Etkili Ḥuḳne........................................... 1232
15. Kurtarıcı Ḥuḳne............................................................................................................. 1232
16. Siyatik ve Diğer Eklemler İçin Yararlı Ḥuḳne.............................................................. 1232
17. Ḥuḳne.............................................................................................................................. 1234
18. Ḥuḳne............................................................................................................................. 1234
19. Ḥuḳne............................................................................................................................. 1234
20. Balgam ve Safra Kaynaklı Difteriye Karşı Etkili Ḥuḳne............................................. 1236
21. Kara Safra Kaynaklı Soğuk Tabiatlı Difteriye Karşı Etkili Ḥuḳne.............................. 1236
22. Plörezi Başlangıcında Yararlı Ḥuḳne............................................................................ 1238
23. Ereksiyon Zayflığı İçin Kullanılan Ḥuḳne.................................................................... 1238
24. Sıcak ve Kuru Tabiata Sahip Olanlarda Cinsel Güç, İstek ve Ereksiyon Gücünü
Artırmak İçin Yararlı Ḥuḳne............................................................................................... 1238
25. Sırt Ağrısı, Kalın Bağırsak ve Kulunç Ağrısına Karşı Etkili Ḥuḳne........................... 1240
26. Safra Kaynaklı Şiddetli Kulunca Karşı Kullanılan Ḥuḳne.......................................... 1240
27. Alt Organların Soğukluğuna Karşı Yararlı Ḥuḳne....................................................... 1242
28. Balgam Kaynaklı Kulunç ve Ağır Yaralara Karşı Etkili Ḥuḳne.................................. 1242
29. Garip Harareti Düşüren, Susuzluğu ve Ateşi Dindiren Diğer Ḥuḳne.......................... 1242
30. Ḥuḳne............................................................................................................................. 1242
31. Ağır Koma Durumuna Karşı Etkili Ḥuḳne................................................................... 1244
32. Bir Menenjit Türü Olan Uyuşmaya İyi Gelen Ḥuḳne................................................... 1244
33. Tabii Kara Safra Yanmasından Kaynaklanan Melankoli Hastaları İçin Kullanılan Ḥuḳne...1244
34. Ḥuḳne............................................................................................................................. 1246
35. İnmeye Karşı Çok Etkili Ḥuḳne.................................................................................... 1246
36. İshal Yapan Rutubetten Kaynaklanan Kısırlığa Faydalı Ḥuḳne................................... 1248
37. Rahim Salgılarının Tutulması Nedeniyle Vajina Duvarının Karşılıklı Yapışmasına
Karşı Etkili Ḥuḳne.......................................................................................................... 1248
38. Rahim Deformasyonuna Karşı Etkili Ḥuḳne................................................................ 1248
39. Sözü Edilen Hastalıklar İçin Diğer Bir Ḥuḳne............................................................. 1250
40. Rahim Yaralarına Karşı Etkili Diğer Ḥuḳne................................................................ 1250
41. Akıntısı Kalın Bağırsağa Akan Rahim Yaralarına İyi Gelen Ḥuḳne........................... 1250
42. Gün Aşı Ortaya Çıkan Ateşe Karşı Etkili Ḥuḳne......................................................... 1250
43. Humma’l-Muṭbiḳaya Karşı Etkili Ḥuḳne...................................................................... 1252
44. Üç Günde Bir Ortaya Çıkan Döngüsel Ateşe Karşı Etkili Yumuşak Bir Ḥuḳne......... 1252
45. Ḥumma’l-Ġaşyeti’l-Hiltiyye’ye Karşı Etkili Ḥuḳne..................................................... 1252
46. Şiddetli Ateş Yapan Zehir İçilmesine Karşı Etkili Ḥuḳne............................................ 1254
47. Uyuşturucu Soğuk Zehir İçmeye Karşı Etkili Keskin Ḥuḳne...................................... 1254
48. Şiddetli Hastalıklara Karşı Kullanılan Ḥuḳne.............................................................. 1254
49. Tabiatın Tutulması Hâlinde Şiddetli Hastalıklara Karşı Kullanılan Ḥuḳne................. 1256
50. Tutulmuş Tabiat İçin Yumuşak Ḥuḳne.......................................................................... 1256
51. Balgamdan Kaynaklanan Kulunca Karşı Etkili Ḥuḳne................................................ 1256
52. Gaz Şişkinliğiyle Birlikte Ortaya Çıkan Kulunca Karşı Etkili Ḥuḳne........................ 1258
53. Böbrek Soğukluğu ve Rahim Endurasyonuna Karşı Etkili Ḥuḳne.............................. 1258
54. Böbrek ve Mesane Zayıflığı İle Cinsel İsteksizliğe Karşı Etkili Ḥuḳne...................... 1258
55. Deride Soyulma ve Bağırsak Yaralarına Karşı Etkili Ḥuḳne....................................... 1260
56. Bağırsak Yaralarına Karşı Etkili Ḥuḳne....................................................................... 1260
Yirmi Altıncı Bab.

Bab........................................................................................................................ 1262
Makattan Alınan Fitiller İle Miller ve Bunların Korunması Hakkındadır............................ 1262
1. Dizanteri ve Kanamaya Karşı Etkili Mil........................................................................ 1262
2. Rektal Kanamayı Kesen Mil........................................................................................... 1262
3. Şiddetli Ağrı Kesici Olan Dizanteri Mili........................................................................ 1262
4. Dizanteri Mili.................................................................................................................. 1264
5. Aşırı Olan Rektal Kanamalara Karşı Etkili Olan Mil.................................................... 1264
6. Dizanteri Fitili.................................................................................................................. 1264
7. Basurlara Uygulanan Ağır İlaçlardan Sonra Oluşan Şiddetli Ağrılara Karşı Etkili Mil...... 1264
8. Basurlara Karşı Etkili Fitil.............................................................................................. 1266
9. Soğukluktan Kaynaklanan Sırt Ağrılarına Karşı Etkili Mil.......................................... 1266
10. Sümbüle Adıyla Bilinen Fitil......................................................................................... 1266
11. Sözü Edilen Hastalıklara Karşı Denenmiş Fitil............................................................ 1268
12. Kronik Bile Olsa Ayak Ağrısı ve Siyatiğe Karşı Etkili Mil......................................... 1270
13. Menekşe Mili................................................................................................................. 1270
14. Mil.................................................................................................................................. 1270
15. Sarı Suyu Kusma Yoluyla Çıkaran Mil......................................................................... 1270
16. Mil.................................................................................................................................. 1272
17. Hamūl............................................................................................................................. 1272
18. Tabiatı Aktifleştiren ve Yumuşatan Fitil....................................................................... 1272
19. Bir Öncekinden Daha Güçlü Fitil.................................................................................. 1272
20. İshal İçin Güçlü Fitil...................................................................................................... 1274
21. Fitil.................................................................................................................................. 1274
22. Kuluncu Çözen Mil........................................................................................................ 1274
23. Şiddetli Hastalıklarda Kuluncu Çözen Mil................................................................... 1274
24. Rektal Kanamaları Kesen, Dizanteriyi Önleyen Mil................................................... 1276
25. Dizanteri ve Rektal Kanamalara Karşı Etkili Mil,....................................................... 1276
26. Rektal Kanamalarda Yararlı Mil................................................................................... 1276
Yirmi Yedinci Bab. Bab....................................................................................................................... 1278

Cinsel Organlara Uygulanan Fitiller, Hamullar, Fırçalar, Etkileri, Korunması ve
Ömürleri Hakkındadır............................................................................................................. 1278
1. Rahim Kanamalarına Karşı Etkili Fitil........................................................................... 1278
2. Şiddetli Kanamalara Karşı Etkili Fitil............................................................................ 1280
3. Şiddetli Kanamalara Karşı Etkili Fitil............................................................................. 1280
4. Rahimden Salgılanan Kanı Kesmede Etkili Fitil............................................................ 1280
5. Adet Söktürücü Fitil........................................................................................................ 1280
6. Sert Rahim Tömürlerine Karşı Çok Etkili Fitil.............................................................. 1280
7. Rahim ve Rahimdeki Yaralardan Kaynaklanan Kanamalara Karşı Etkili Fitil............. 1282
8. Mil Yani Fitil.................................................................................................................... 1282
9. Rahimde Ölü Cenini Çıkartan, Doğumu Kolaylaştıran Fitil.......................................... 1282
10. Fitil................................................................................................................................. 1282
11. Fitil.................................................................................................................................. 1284
12. Sivāk (Fırça)................................................................................................................... 1284
13. Diğer Bir Fırça/Fitil....................................................................................................... 1284
14. Diğerlerinden Daha Etkili Fırça/Fitil............................................................................ 1286
15. Hamileliği Önleyici Fitil................................................................................................ 1286
16. Diğer Fitil....................................................................................................................... 1286
17. Hamile Kalamayan Kadınlara Hamile Kalmalarında Etkili Fitil................................. 1286
18. Soğukluk ve Rutubet Nedeniyle Hamile Kalamayan Kadınlara Yararlı Fitil.............. 1288
19. Aşırı Regl Akıntısını Önleyen Fitil............................................................................... 1288
20. Şiyāf Yani Fitil............................................................................................................... 1288
21. Şiyāf Yani Fitil................................................................................................................ 1290
22. Fitil................................................................................................................................. 1290
23. Fitil................................................................................................................................. 1292
24. Fitil................................................................................................................................. 1292
25. Hamilelik İçin Fitil......................................................................................................... 1292
26. Şiddetli Mide ve Bağırsak Ağrılarına Karşı Etkili Fitil............................................... 1292
Yirmi Sekizinci Bab.

Bab.................................................................................................................... 1294
Koyu Merhemler/Jeller/Yakılar Hakkındadır......................................................................... 1294
1. Baş Ağrısına Faydalı Krem............................................................................................. 1294
2. Sıcak Olsun Soğuk Olsun Menenjite Faydalı Krem....................................................... 1294
3. Krem................................................................................................................................. 1296
4. Uykuyu Getiren Krem..................................................................................................... 1296
5. Sinirlerin Aşırı Kasılmasına Faydalı Krem.................................................................... 1296
6. Sinir Kasılmasına Faydalı Bir Krem............................................................................... 1298
7. Göze Sürülen Krem......................................................................................................... 1298
8. Gözde Morarmaya İyi Gelen Krem................................................................................. 1298
9. Başın Üst Kısmı ve Alına Direkt Uygulanırsa Burun Kanamasını Kesen Krem.......... 1298
10. Eski Pamukçuğa İyi Gelen Özlü Bir Krem................................................................... 1298
11. Nerede Olursa Olsun Organlardaki Kızarıklığı Gideren Krem................................... 1300
12. Ateşli İltihap Sebebiyle Oluşan Kulak Ağrısına Faydalı Krem.................................... 1300
13. Kulak Arkasında ve Kulak Kökünde Oluşan İltihapları Akıtan Krem........................ 1300
14. Kulak Kökünde ve Kulak Arkasında Oluşan Şişlikleri İndiren Krem......................... 1300
15. Ateşli ve Kuru Mideye Faydalı Krem............................................................................ 1302
16. Krem............................................................................................................................... 1302
17. Kırmızı ve Siyah Sandal Ağacı Kremi.......................................................................... 1302
18. İltihabı Dağıtıcı Bir Krem.............................................................................................. 1302
19. Eklemlerdeki Sertleşmiş Koyu Karışımları Dağıtan Güçlü Bir Krem......................... 1304
20. Eklem Ağrısı ve Gut Hastalığına İyi Gelen Krem........................................................ 1304
21. Krem............................................................................................................................... 1304
22. Krem............................................................................................................................... 1306
23. Birçok Hastalıkta Kullanılan Krem.............................................................................. 1306
24. Sıcak Bütün Eklem Ağrılarını Dağıtan Krem.............................................................. 1306
25. Bütün Ağrı ve Sancıları Dağıtan Krem......................................................................... 1308
26. Temizlendikten Sonra Siyatiğe İyi Gelen Krem........................................................... 1308
27. Siyatiğe İyi Gelen Birincisinden Daha Faydalı Bir Krem............................................. 1308
28. Siyatiğe Faydalı Krem................................................................................................... 1308
29. Siyatiğe Faydalı Krem.....................................................................................................1310
30. Derinlerdeki Maddeyi Yüzeye Çeken Dağıtıcı Bir Krem.............................................1310
31. Siyatiğe ve Kalça Ağrısına Faydalı Krem......................................................................1310
32. Siyatik Ağrılarına Gerçekten İyi Gelen İlaç..................................................................1310
33. Eklem Sertleşmesine ve Kuruluğuna İyi Gelen Krem...................................................1312
34. Balgamlı Gut Hastalığına İyi Gelen Krem.....................................................................1312
35. Ağrı ve İltihaplardan Sonra Zayıflayan Parmakları Güçlendiren Ve
İç Yağlarını Yumuşatan Krem..............................................................................................1312
36. Mürekkeb Gut Hastalığına İyi Gelen ve Onu Yok Eden Krem.....................................1312
37. Tırnakların Şişmesine ve Kaşıntısına İyi Gelen Krem..................................................1312
38. Dolama Hastalığına İyi Gelen Krem..............................................................................1314
39. Dolama Hastalığı Kremi.................................................................................................1314
40. Dolamayı İyileştiren Krem.............................................................................................1314
41. Krem................................................................................................................................1314
42. Ateşli İltihaplara İyi Gelen, Hastalık Maddelerinin Artmasını Engelleyen Krem.......1314
43. Yumuşak Tümörlere Faydalı Krem................................................................................1316
44. Ateşli Sıtmalar ve Kronik Hastalıklardan Sonra Oluşan Yumuşak Tümörleri
Yok Eden Krem.....................................................................................................................1316
45. Boğazdaki Bezeleri Uzaklaştıran Krem.........................................................................1316
46. Sert Bezeleri Yumuşatarak Açan Krem.........................................................................1316
47. Çıban Kremi....................................................................................................................1318
48. Çarpma ve Düşme Sebebiyle Oluşan Sıcak Lezyonlara İyi Gelen, Onları Yok Eden Krem...1318
49. Kırık Kemiğe İyi Gelen, Kemiği Kaynatan Krem.........................................................1318
50. Siğillere İyi Gelen Krem.................................................................................................1318
51. Siğiller İçin Bir Başka Krem..........................................................................................1318
52. Yüzdeki Kahverengi Lekelerin İlacı..............................................................................1318
53. Temre ve Siğillere Faydalı Krem................................................................................... 1320
54. Temre ve Siğiller İçin Bir Başka Krem......................................................................... 1320
55. Hayvan Sokmasının Zararlarına Karşı Faydalı Bir Krem............................................ 1320
56. Kangren ve Kötü Huylu Yaralara İyi Gelen Krem........................................................ 1320
57. Şiddetli Ağrılara ve Güneş Çarpması Sonucu Oluşan Baş Ağrısına İyi Gelen Krem. 1320
58. Soğuk Baş Ağrısına İyi Gelen Krem............................................................................. 1322
59. Soğuk Baş Ağrısına İyi Gelen Krem............................................................................. 1322
60. Genel Olarak Baş Ağrısına Faydalı Krem.................................................................... 1322
61. Karnı Tutan ve Zayıf Mideyi Güçlendiren Laden Kremi............................................. 1322
62. Soğuk Mideye Faydalı Krem......................................................................................... 1322
63. Midedeki Soğuk Tümör/Ülserlere Faydalı Krem......................................................... 1324
64. Midedeki Soğuk Tümör/Ülserlere Faydalı Krem......................................................... 1324
65. Mide ve Karaciğere İyi Gelen, Gazlarını Alan Krem................................................... 1324
66. Mide ve Karaciğer Tümörlerine İyi Gelen Krem.......................................................... 1324
67. İdrar Kaçırmaya Faydalı Krem...................................................................................... 1326
68. İdrar Kaçırmaya İyi Gelen Bir Başka Krem................................................................. 1326
69. Koleraya İyi Gelen Krem............................................................................................... 1326
70. Sıcak Karaciğere İyi Gelen Krem.................................................................................. 1326
71. Karaciğer Ağrılarına İyi Gelen Krem........................................................................... 1328
72. Sıcak Karaciğere ve Tümörlerine Faydalı Krem.......................................................... 1328
73. Karaciğer Kaynaklı Ateşli İshale İyi Gelen Krem........................................................ 1328
74. Beraberinde Mide Kuruluğu Ortaya Çıkan Ateşli Karaciğerin Kötü Karakterine
İyi Gelen Krem.................................................................................................................... 1328
75. Temizlendikten Sonra Sarı Safralı Karaciğerin Kötü Mizacına İyi Gelen Krem........ 1330
76. Soğuk Karaciğere Faydalı Krem................................................................................... 1330
77. Karaciğer Zayıflığı ve Rektal (Anüs) Tıkanıklığı Olanlara İyi Gelen Krem............... 1330
78. Karaciğer Kremi............................................................................................................ 1330
79. Bir Başka Karaciğer Kremi........................................................................................... 1330
80. Karaciğerin Atardamar Bağlantısında Sert ve Safralı Tümör Bulunanlara
İyi Gelen Krem.................................................................................................................... 1332
81. Karaciğer Kremi............................................................................................................. 1332
82. Dalakta Oluşan Sert Tümöre Faydalı Krem.................................................................. 1332
83. Dalak İçin Denenmiş Bir Krem..................................................................................... 1334
84. Sert Dalağa İyi Gelen Krem.......................................................................................... 1334
85. Ḥuneyn’in Sert Dalak Rahatsızlığı Olan Bir Çocuk İçin Yaptığı, Çocuğun Faydasını
Gördüğü Yakı....................................................................................................................... 1334
86. Sert Dalağa İyi Gelen Krem.......................................................................................... 1336
87. Gazlar Sebebiyle Oluşan Dalak Ağrılarına İyi Gelen Krem........................................ 1336
88. Sert Dalağı Yumuşatan ve Küçülten Krem................................................................... 1336
89. İncir Kremi Olarak Bilinen Krem................................................................................. 1336
90. Sarı Safralı Dalak Tümörlerine İyi Gelen Krem.......................................................... 1338
91. Dalak Sertliğine İyi Gelen Yakı..................................................................................... 1338
92. Dalak Sertliğine İyi Gelen Bir Başka Yakı................................................................... 1338
93. Kaslarda Su Toplanmasına İyi Gelen Krem.................................................................. 1338
94. Karın Boşluğunda Su Toplanması ve Benzeri Hastalıklar İçin Denenmiş Bir Yakı... 1340
95. Birincisinden Daha Kuvvetli Bir Yakı.......................................................................... 1340
96. Vücutta Su Toplanmasına İyi Gelen Krem................................................................... 1340
97. Hepsinden Daha Güçlü Bir Yakı.................................................................................... 1340
98. Karaciğer Tümöründen Kaynaklanan Su Toplanmasına İyi Gelen Yakı..................... 1340
99. Karın Boşluğunda Su Toplanmasına Faydalı Yakı....................................................... 1342
100. Karında ve Testislerde Su Toplanması İyi Gelen Yakı............................................... 1342
101. Vücutta Toplanan Suyu Sürdüren Yakı....................................................................... 1342
102. Sindirim Bozukluğu Sebebiyle Oluşan Gaz Şişkinliğine İyi Gelen Krem................ 1342
103. Çölyak Hastalığına İyi Gelen Krem............................................................................ 1344
104. Sindirim Sistemi Zayıflığı ve Karaciğer Soğukluğu Sebebiyle Oluşan İshale
Faydalı Krem..............................................................................................................1344
105. Sarı Safralı İshali Engelleyen Krem............................................................................ 1344
106. İshale Engel Olan Krem............................................................................................... 1344
107. İshali Engelleyen, Soğutucu ve Kabız Yapıcı Bir Yakı............................................... 1346
108. Kanlı İshali, Gaz ve Karın Gurultusunu Engelleyen Yakı......................................... 1346
109. Yakı............................................................................................................................... 1346
110. Basur Ağrısını Dindiren Krem.................................................................................... 1348
111. Basur İçin Başka Bir Krem.......................................................................................... 1348
112. Basurlara Faydalı Bir Krem......................................................................................... 1348
113. Basur Ağrısına Hemen İyi Gelen Krem...................................................................... 1348
114. Basur İltihaplarına İyi Gelen Yakı............................................................................... 1348
115. Basur Ağrılarını Dindiren, Basurları Kurutan ve Döken Krem................................. 1350
116. Mesaneden Akan Kanı Durduran Krem...................................................................... 1350
117. Susuzlukla Birlikte Görülen Sık İdrara Çıkmayı Durduran Krem............................. 1352
118. Erkeklik Organlarındaki Hassas Tümörlere İyi Gelen Krem..................................... 1352
119. Rahim Miyomuna İyi Gelen, Kenarlarını Harekete Geçiren Krem............................ 1352
120. Hamilelerin Regl Kanı Akışını Engelleyen Krem...................................................... 1352
121. İdrar Yollarında Yara Çıkanların Kullandığı Krem.................................................... 1354
122. Göbekte Yumru Oluşmasını Engelleyen Krem.......................................................... 1354
123. Testis Tümörlerine ve Ateş Sebebiyle Oluşan Penis Tümörlerine İyi Gelen Krem... 1354
124. Testis ve Penisin Sert Tümörlerine ve Mesane Tümörlerine İyi Gelen Krem........... 1356
125. Krem............................................................................................................................. 1356
126. Fıtığa İyi Gelen Krem.................................................................................................. 1356
127. Çocukların Testisine Akan Suya İyi Gelen Krem....................................................... 1356
130. Fıtığa İyi Gelen Yakı.................................................................................................... 1358
131. Fıtığa İyi Gelen Yakı.................................................................................................... 1360
132. Ağrıları Dağıtan Yakı.................................................................................................. 1360
133. Gut Hastalığı ve Safralı Eklem Ağrısına İyi Gelen Krem.......................................... 1360
134. Gut Hastalığına ve Sarı Safralı Eklem Ağrılarına İyi Gelen Krem........................... 1362
135. Organı Uyuşturan, Özellikle Kanlı Ağrıyı Dindiren Krem....................................... 1362
136. Gut Hastalığına ve Ateşli Eklem Ağrılarına İyi Gelen Yakı...................................... 1362
137. Müshil Aldıktan Sonra Gut ve Balgamlı Eklem Ağrılarına İyi Gelen Krem............. 1362
138. Bir Önceki Gibi Faydalı Bir Krem.............................................................................. 1362
139. Koyu Karışımlı, Sertleşmeye Yüz Tutmuş Eklemlerin Ağrılarına İyi Gelen Krem.. 1364
140. Birincisinden Daha Etkili Bir Şekilde Ağrıyı Dağıtan Krem..................................... 1364
141. Ağrıyı Dağıtmada Birincisinden Daha Etkili Bir Krem............................................. 1364
Yirmi Dokuzuncu Bab................................................................................................................

Bab................................................................................................................ 1366
Losyonlar................................................................................................................................. 1366
1. Sıraca Hastalığı Bezelerini Olgunlaştıran, Açan ve İyileştiren Losyon........................ 1366
2. Sıraca Hastalığı Bezelerini Yumuşatıcı Losyon............................................................. 1366
3. Sıraca Hastalığına Karşı Etkili Losyon........................................................................... 1366
4. Kan Çıbanı, Ateş Yanığı ve Sivilcelere Karşı Merhem Şeklinde Losyon...................... 1368
5. Çiçek Hastalığı İzlerini Giderici Losyon........................................................................ 1368
6. Çiçek Hastalığı İzlerini Giderici ve Şiddetini Dindirici Losyon.................................... 1368
7. Bedendeki Darp, Yaralanma ve Benzeri Yara İzlerini Gideren Losyon........................ 1370
8. Sözü Edilen Hastalıklara Karşı Etkili Losyon................................................................ 1370
9. Uyuz ve Kaşıntıya Karşı Etkili Losyon........................................................................... 1370
10. Uyuz ve Kaşıntıyı Giderici Denenmiş Losyon............................................................. 1370
11. Rutubetli Uyuza Karşı Etkili Losyon............................................................................ 1370
12. Uyuza Karşı Etkili Losyon............................................................................................ 1372
13. Uyuza Karşı Losyon...................................................................................................... 1372
14. Uyuz ve Ciltte Oluşan Bitlere Karşı Etkili Losyon....................................................... 1372
15. Sırt Kaşıntısına Karşı Etkili Losyon............................................................................. 1372
16. Kasık ve Testis Kaşıntısına Karşı Etkili Losyon........................................................... 1372
17. Kasık Kaşıntısına Karşı Etkili Losyon.......................................................................... 1374
18. Kurdeşen Denilen Gece Kaşıntısına Karşı Etkili Losyon............................................ 1374
19. Kurdeşene Karşı Etkili Ceviz Losyonu......................................................................... 1374
20. İrin Kaşıntısına Karşı Etkili Kurşun Losyonu.............................................................. 1376
21. Uyuza Karşı Etkili Güzel Kokulu Losyon.................................................................... 1376
22. Rutubetli Uyuza Karşı Etkili Losyon............................................................................ 1376
23. Melasmaya Karşı Etkili Losyon.................................................................................... 1376
24. Siğilleri Yok Eden Losyon............................................................................................. 1376
25. Alaca Hastalığına Karşı Etkili Losyon......................................................................... 1378
26. Alaca Hastalığına Karşı Etkili Losyon......................................................................... 1378
27. Beyaz Vitiligo ve Siyah Vitiligoyu Gideren Losyon..................................................... 1378
28. Beyaz Vitiligo ve Siyah Vitiligoyu Gideren Diğer Bir Losyon.................................... 1378
29. Alaca Hastalığını Tedavi Edici Losyon......................................................................... 1378
32. Alaca Hastalığı İçin Losyon.......................................................................................... 1380
33. Vitiligo İçin Losyon....................................................................................................... 1380
34. Ateşe Tutulduğunda Çözülen Alaca Hastalığı Losyonu............................................... 1380
35. Alaca Hastalığı İçin Losyon.......................................................................................... 1380
36. Mantar Hastalığını Tedavi Edici Losyon...................................................................... 1382
37. Mantar Hastalığı ve Saçkıran Hastalığına Karşı Etkili Losyon................................... 1382
38. Testislerde Mantar Hastalığına Karşı Etkili Losyon..................................................... 1382
39. Ateş Yanığını Giderici Losyon...................................................................................... 1384
40. Şiş ve Yara Hâlindeki Ateş Yanığını İyileştirici Losyon.............................................. 1384
41. Şiş ve Yara Hâlindeki Ateş Yanığını İyileştirici Losyon.............................................. 1384
42. Ateş Yanığına Karşı Losyon.......................................................................................... 1384
43. Derideki Lekeleri Gideren Losyon................................................................................ 1384
44. Derideki Lekelere Karşı Etkili ve İyileştirici Losyon.................................................. 1386
45. Ateş Yanığına Karşı Etkili Losyon................................................................................ 1386
46. Saçkıran Hastalıklarına Karşı Etkili Losyon................................................................ 1386
47. Saç, Sakal ve Kaşları Gürleştirici, Dökülmeye Karşı Koruyucu Losyon.................... 1386
48. Dökülmeye Karşı Saçları Koruyucu Losyon................................................................ 1386
49. Saç Koruyucu Losyon.................................................................................................... 1388
50. Kellik Başlangıcında Etkili ve Önleyici Losyon.......................................................... 1388
51. Saçların Kırılmasını ve Çatlamasını Önleyici Losyon................................................. 1388
52. Saç Kepeğine Karşı Etkili, Kepek ve Saçkıranı Giderici Losyon................................ 1388
53. Losyon............................................................................................................................ 1388
54. Vücudun Bitlenmesini Önleyen, Bitleri Uzaklaştıran Losyon..................................... 1390
55. Çok Rutubetli, İçi Su Dolu Kırmızı Sivilcelere Karşı Etkili Losyon........................... 1390
56. Akrep Sokmasına Karşı Etkili Losyon......................................................................... 1390
57. Bütün Hararetli Hastalıklarda Şiddetli Baş Ağrısına Karşı Etkili Losyon.................. 1390
58. Sözü Edilen Hastalıklara Karşı Etkili Diğer Losyon.................................................... 1392
59. Gazların Yukarı Çıkmasından Kaynaklanan Baş Ağrısına Karşı Etkili ve
Dindirici Losyon.................................................................................................................. 1392
60. Baş Ağrısı ve Diğer Şiddetli Hastalıklara Karşı Etkili Losyon.................................... 1392
61. Şiddetli Baş Ağrısına Karşı Etkili ve Anında Ağrı Kesici Losyon.............................. 1392
62. Hararet ve Gazlardan Kaynaklanan Baş Ağrısına Karşı Etkili Losyon...................... 1392
63. Balmumu Losyonu......................................................................................................... 1394
64. Soğuk Baş Ağrısına Karşı Etkili Losyon...................................................................... 1394
65. Sözü Edilen Hastalıklar İçin Diğer Losyon.................................................................. 1394
66. Darbe ve Düşme Kaynaklı Baş Ağrısına Karşı Etkili Losyon..................................... 1394
67. Losyon............................................................................................................................ 1394
68. Sürekli Baş Ağrısı ve Migrene Karşı Etkili Losyon..................................................... 1396
69. Şiddetli Baş Ağrısı ve Menenjite Karşı Etkili Losyon.................................................. 1396
70. Uyku İçin Losyon........................................................................................................... 1396
71. Dalgalı Saçlar İçin En Etkili Losyon............................................................................. 1396
72. Burun Kanamasına Karşı Etkili Losyon....................................................................... 1398
73. Başta Yüz ve Dudak Çatlamaları Olmak Üzere Bütün Çatlamalara Karşı Etkili Losyon......1398
74. Sözü Edilen Hastalıklara Karşı Etkili Losyon.............................................................. 1398
75. Kuru, Ağır ve Katı Saçkıran Hastalığına Karşı Etkili Losyon..................................... 1398
76. Yeni Başlayan Şirpençeye Karşı Etkili Losyon............................................................ 1398
77. Temizlendikten Sonra Şirpençeye (Kan Çıbanı) Karşı Etkili Losyon......................... 1400
78. Sözü Edilen Hastalık İçin Losyon................................................................................. 1400
79. Kırmızı Leke Adıyla Bilinen Saçkıran Hastalığına Karşı Etkili Losyon.................... 1400
80. Saçkırana Karşı Etkili Losyon...................................................................................... 1400
81. Kuru Saçkırana Karşı Etkili Losyon............................................................................. 1400
82. Çocukların Başlarında Çıkan Yaralara Karşı Etkili Losyon........................................ 1402
83. Çocukların Yüzünde Çıkan Taze, Kuru Yara ve Sivilcelere Karşı Etkili Losyon....... 1402
84. Yüz ve Diğer Bölgelerde Oluşan Kırmızı ve Benzeri Kurdeşenlere Karşı Etkili Losyon......1402
85. Yüzde Oluşan İçi Su Dolu Kırmızı Şiş ve Kabarcıklara Karşı Etkili Losyon............. 1402
86. Yüzde ve Diğer Bölgelerde Oluşan Ölü Kan ve Soğukluğu Giderici Losyon............. 1404
87. Derin Malesma Karşı Etkili Losyon.............................................................................. 1404
88. Malesmaya Karşı Etkili Losyon.................................................................................... 1404
91. Losyon............................................................................................................................ 1406
94. Malesma ve Çillere Karşı Etkili Losyon....................................................................... 1406
95. Yüz Sarılığını İyileştirici ve Yüzü Durulayıcı Losyon................................................ 1406
96. Yüze Kırmızılık Katan ve Yüzü Güzelleştiren Losyon............................................... 1408
97. Yüz ve Diğer Organlardaki Ölü Kan ve Soğukluğu Giderici Losyon.......................... 1408
98. Baştaki Kepeğe Karşı Etkili, Kepek ve Saçkıranı Gideren Losyon............................. 1408
99. Şiddetli Kulak Ağrısına Karşı Kulak Bölgesine Uygulanan Losyon........................... 1408
100. Difteri ve Bademcik Boğulmasına Karşı Etkili İlaç................................................... 1408
101. Bademcik Boğulmasına Karşı Etkili İlaç.....................................................................1410
102. Losyon...........................................................................................................................1410
103. Rutubetten Kaynaklanan Baş, Göz ve Boyun Ağrısına Karşı Etkili Losyon.............1410
104. Karaciğer Kaynaklı Ağır Şişliklere Karşı Etkili Losyon............................................1410
105. Karaciğer Kaynaklı Ağır Şişliklere Karşı Etkili Losyon.............................................1412
106. Şişliklerin Olduğu Karaciğer Hararetini Giderici Losyon..........................................1412
107. Karaciğer Ağrılarına ve Yanmasına Karşı Etkili, Şişkinlik ve Tümörlerine
Karşı Koruyucu Losyon.......................................................................................................1412
108. Karaciğer Şişlikleri, Humma ve Öksürüğe Karşı Etkili Losyon.................................1412
109. Makattan Uygulanan ve Tabiatı Yumuşatan Karışım..................................................1414
110. İshal Yapıcı Karışım......................................................................................................1414
111. Kulunç Hastalığı İçin Müshil Karışımı........................................................................1414
112. Sivilceleri Dağıtan ve Vücuda Yayılmasını Önleyen Losyon......................................1414
113. Gazları Kesen, Sıcak Organlarda ve Sıcak Havada Yayılmalarını Önleyen Losyon.. 1416
114. Gazları Kesen ve Ağrıları Dindiren Losyon................................................................1416
115. Kusma, İshal, Öksürük, Ateş, Şişkinlik ve Gurultuyu Önleyen Losyon.....................1416
116. Kurtları ve İnce Bağırsaktaki Kabak Çekirdeği Formatındaki Kurtları Düşürücü
Karışım..................................................................................................................................1416
117. Uzun Büyük Kurtları ve İnce Bağırsaktaki Kabak Çekirdeği Formatındaki Kurtları
Düşürücü Losyon....................................................................................................................... 1418
118. Basur Ağrılarına Karşı Etkili Losyon..........................................................................1418
119. Çift Olarak Ortaya Çıkan Basurlara İyi Gelen Losyon................................................1418
120. Çift Olarak Ortaya Çıkan Açık Basurlara Karşı Etkili Losyon...................................1418
121. Makat Çatlaklarına Karşı Etkili Karışım.....................................................................1418
122. Mesane Kumları ve Taşlarını Düşürücü ve Sancıları Dindirici Losyon.................... 1420
123. İdrar Yollarındaki Yanmalara Karşı Losyon............................................................... 1420
124. Penis Sancıları ve Yanmasına Karşı Etkili Losyon.................................................... 1420
125. Losyon.......................................................................................................................... 1420
126. Narçiçeği Losyonu....................................................................................................... 1422
127. Losyon.......................................................................................................................... 1422
128. Hamilelerde Regl Halini Önleyici Losyon.................................................................. 1422
129. Kaşıntı Bölümünde Yazılı Olan Kurşun Losyonu....................................................... 1422
130. Testis Şişkinliklerini ve Dalak Sertliğini Giderici Losyon........................................ 1424
131. Rengi Kırmızı, Damarları Mavi İri Sert Testis Şişliklerine Karşı Etkili Losyon...... 1424
132. Rutubet ve Kara Safra Kaynaklı Testis Şişlikleri ve Sertliğine Karşı Etkili Losyon.........1424
133. Vücut Renginde Olan Testis Şişliklerini Giderici Losyon.......................................... 1424
134. Sırt Ağrısı, Parmak Ucu Ağrısı ve Diz Ağrısına Karşı Etkili Losyon....................... 1426
135. Losyon.......................................................................................................................... 1426
136. Düşme ve Darbe Kaynaklı Hararet, Sancı ve Eziklere Karşı Etkili Losyon............. 1426
137. Sancılar, Kırık, Ezik Ağrılarına Karşı Etkili ve Ağrı Kesici, Kemik Kırığına
Karşı Tedavi Edici Losyon.................................................................................................. 1426
138. Losyon.......................................................................................................................... 1428
139. Eklemlerde Madde Oluşmasını Önleyici Losyon....................................................... 1428
140. Madde Önleyici, Ağrı Kesici ve Sıcak Şişliklere Karşı Önleyici Losyon.................. 1430
141. Kronikleşmiş Sıcak Eklem Ağrısı Kalıntıları İle Damla Hastalığının
Sıcak Ağrılarına Karşı Etkili Losyon................................................................................. 1430
142. Hacamat Sonrası Eklem Ağrısı ve Kanlı Damla Hastalığı Ağrısına Karşı Etkili Losyon.... 1430
143. Güçlendirici ve Soğutucu Losyon................................................................................ 1430
144. Güçlendirici ve Aşırı Soğumayı Önleyici Losyon...................................................... 1430
145. Aşırı Soğumayı Önleyici Diğer Losyon...................................................................... 1432
146. Aşırı Soğumayı Önleyici Diğer Bir Losyon................................................................ 1432
147. Güçlü Soğutucu Losyon............................................................................................... 1432
148. Ağrı Kesici Diğer Bir Losyon...................................................................................... 1432
149. Ağrı Kesici Diğer Losyon............................................................................................ 1432
150. Maddelerin Akmasını Önleyen, Çıkış ve Akış Yerlerini Daraltan Losyon............... 1434
151. Özellikle Sıcak Şiddetli Eklem Ağrısına Karşı Etkili Losyon.................................... 1434
152. Zorunlu Hallerde Sıcak Eklem Ağrılarına Karşı Çok Etkili Losyon......................... 1434
153. Yumuşak Şiddetli Eklem Ağrısını Kesici Losyon....................................................... 1434
154. Ağrıyı Uyuşturarak Kesen Losyon............................................................................. 1434
155. Ağrıyı Uyuşturarak Kesen Losyon.............................................................................. 1436
156. Ağrıyı Uyuşturarak Kesen Losyon............................................................................. 1436
157. Ağrıyı Uyuşturarak Kesen Losyon.............................................................................. 1436
158. Losyon.......................................................................................................................... 1436
159. Sözü Edilen Şişliklere Karşı Losyon........................................................................... 1436
161. Ateşli Şişliğin Ağrısını Dindiren, Onu Dağıtan Losyon............................................. 1438
162. Diğer Losyon................................................................................................................ 1438
164. Güzel Kokulu Losyon.................................................................................................. 1438
165. Taşlaşmış ve Sertleşmiş Şişlikleri Bile Çözen Öncekinden Daha Güçlü Losyon...... 1438
166. Losyon.......................................................................................................................... 1440
167. Aynı Hastalığa Karşı Diğer Losyon............................................................................. 1440
168. Merhem Şeklinde Losyon............................................................................................ 1440
Otuzuncu Bab.
Bab.............................................................................................................................. 1442
Merhemler Hakkındadır.......................................................................................................... 1442
1. Eklemlerdeki Kara Safrayı Güçlü Bir Şekilde Dağıtan Merhem................................... 1442
2. Birincisinden Daha Güçlü Başka Bir Merhem............................................................... 1442
3. Eklemlerdeki Karışımları, Gut, Siyatik ve Kalça İltihabını Dağıtan Merhem.............. 1442
4. Eklem Sertleşmesine Gerçekten İyi Gelen Merhem....................................................... 1444
5. Siyatik Ağrısını Hafifleten Merhem............................................................................... 1444
6. Birincisinden Daha Etkili Bir Merhem........................................................................... 1444
7. Uyuz ve Kaşıntıya İyi Gelen Sinameki Merhemi........................................................... 1446
8. Yeni Alaca Hastalığına İyi Gelen Merhem..................................................................... 1446
9. Kasık Otu Merhemi......................................................................................................... 1446
10. Ateş Yanığına İyi Gelen Merhem.................................................................................. 1446
11. Çinko Oksit Merhemi..................................................................................................... 1448
12. Yahudi Zifti Merhemi.................................................................................................... 1448
13. Karın Boşluğunda Su Toplanmasına Faydalı Merhem................................................. 1448
14. Basurları Kurutan Merhem............................................................................................ 1450
15. Basura ve Basur Ağrılarına İyi Gelen Sığırın Sırt Kemiği İliği Merhemi................... 1450
16. Burun Poliplerine İyi Gelen Merhem............................................................................ 1450
17. Burun ve Kulak Poliplerine İyi Gelen Merhem............................................................. 1450
18. Basurlar İçin Devm Ağacı ve Deve Hörgücü Merhemi................................................ 1452
19. Basura İyi Gelen, Makat Ağrılarını Dindiren, Gazı Gideren Merhem........................ 1452
20. Basur Ağrılarını Dindiren Merhem.............................................................................. 1452
21. Basura ve Makat Çarpıntısına İyi Gelen Merhem......................................................... 1452
22. Kâfur Merhemi.............................................................................................................. 1454
23. Fistüllere Faydalı Merhem............................................................................................. 1454
24. Kan Taşı Merhemi......................................................................................................... 1454
25. Böbrek ve Mesane Ağrılarını Hafifleten Merhem........................................................ 1456
26. Bakır Sülfat Merhemi.................................................................................................... 1456
27. Testislerini Kaşıyan, Testislerinden Sarı Su Akan Kişilere İyi Gelen Merhem........... 1456
28. Ilıman Bir Merhem........................................................................................................ 1458
29. Sarı Zaç Merhemi.......................................................................................................... 1458
30. Dikeni/İltihabı Çeken Merhem...................................................................................... 1460
31. Şelīsā Merhemi............................................................................................................... 1460
32. Bāsilīḳūn Merhemi........................................................................................................ 1460
33. Boğazdaki Bezeleri Eriterek Dağıtan Merhem............................................................. 1460
34. Sıraca Hastalığına, Kanser ve Testis Tümörlerine İyi Gelen Merhem......................... 1462
35. Cıva Sülfür Merhemi..................................................................................................... 1462
36. Sert Tümörleri Yumuşatan, Kanseri Açan Merhem..................................................... 1462
37. Güçlü Bir Şekilde Olgunlaştıran Merhem..................................................................... 1464
38. Cıva Sülfür Merhemi..................................................................................................... 1464
39. Kanser Merhemi............................................................................................................. 1464
40. Merhem.......................................................................................................................... 1464
41. Çıbanları Patlatın Bal Merhemi..................................................................................... 1466
42. Diyāḫliyūn Merhemi..................................................................................................... 1466
43. Sert Tümörlere İyi Gelen Teke Dikeni Merhemi.......................................................... 1466
44. Kistleri Dağıtan Kurşun Merhemi................................................................................ 1468
45. Yayılan Egzamaya İyi Gelen Narçiçeği Merhemi......................................................... 1468
46. Vebalara İyi Gelen Merhem........................................................................................... 1468
47. Çok Kirleten Eski ve Islak Yaraları Kurutan Bakır Pası Merhemi............................... 1468
48. Eski İltihaplı Yaraları Boşaltan ve Et İle Dolduran Merhem....................................... 1468
49. Yaralarda ve Cerahatli Yaralarda Et Bitiren Merhem................................................... 1470
50. Kara Merhem................................................................................................................. 1470
51. Kötü Kokulu Eski İltihaplı Yaralara İyi Gelen Merhem............................................... 1470
52. Galen Merhemi.............................................................................................................. 1472
53. Bakır Pası Merhemi....................................................................................................... 1472
54. Bāsilīḳūn Merhemi Olarak da Bilinen Zift Merhemi................................................... 1472
55. Selāḫasīn Merhemi..........................................................................................................1474
56. Tuz Merhemi...................................................................................................................1474
57. İlginç Bir Merhem...........................................................................................................1474
58. Sinirleri Yumuşatan, Kasların Şiddetli Kasılmasını Gideren Merhem.........................1476
59. Burun Poliplerine İyi Gelen Bakır Pası Merhemi..........................................................1476
60. Islak ve Akışkan Burun Yaralarına İyi Gelen Çinko Oksit Merhemi...........................1476
61. Çatlaklara İyi Gelen ve Acıların Dindiren Merhem...................................................... 1478
62. Çatlaklara İyi Gelen, Sinirleri Yumuşatan İç Yağı Merhemi....................................... 1478
63. Mısır Merhemi............................................................................................................... 1478
64. Merhem.......................................................................................................................... 1478
65. Memedeki Kan ve İltihabı Engelleyen, Ağrılarını Dindiren Kırmızı Merhem........... 1480
66. Merhem.......................................................................................................................... 1480
Otuz Birinci Bab.........................................................................................................................

Bab......................................................................................................................... 1482
Yağlar Hakkındadır................................................................................................................. 1482
1. Sakız Ağacı Yağı.............................................................................................................. 1482
2. Ayva Yağı......................................................................................................................... 1484
3. Kıst Otu Yağı................................................................................................................... 1484
4. Kabuk Tarçın Yağı........................................................................................................... 1484
5. Kandil Ağacı Yağı............................................................................................................ 1486
6. Manisa Lalesi Yağı.......................................................................................................... 1486
7. Bir Başka Manisa Lalesi Yağı.......................................................................................... 1486
8. Mezeryon Yağı................................................................................................................. 1488
9. İçildiğinde Veya Bedene Sürülerek Ovalandığında Basurlara ve Bütün Soğuk
Hastalıklara İyi Gelen Yağ.................................................................................................. 1488
10. Basurlara İyi Gelen Yağ................................................................................................. 1488
11. Basurlara İyi Gelen Yağ................................................................................................. 1488
12. Sedef Otu Yağı............................................................................................................... 1490
13. Akrep Yağı..................................................................................................................... 1490
14. Soğutucu Bir Yağ........................................................................................................... 1490
15. Sakız/Zamk Yağı............................................................................................................ 1490
16. Safran Yağı..................................................................................................................... 1492
17. Saçı Siyahlaştıran Yağ.................................................................................................... 1492
18. Mersin Ağacı Yağı......................................................................................................... 1494
19. Saçı Uzatan ve Sıklaştıran Yağ...................................................................................... 1494
20. Kabak Yağı..................................................................................................................... 1496
21. Koyu ve Olgunlaşmamış Gaz Birikmesi Nedeniyle Oluşan Şişliklere İyi Gelen Yağ.....1496
22. Şişliklere ve Uyuşmaya İyi Gelen Yağ.......................................................................... 1496
23. Kıst Otu Yağı................................................................................................................. 1496
24. Çörek Otu Yağı.............................................................................................................. 1498
25. Rutubetli Kasılmaya ve İshal Sonrası Ateşe Faydalı Yağ............................................. 1498
26. Sakız Ağacı Yağı............................................................................................................ 1498
27. Papatya Yağı................................................................................................................... 1500
28. Gök Süsen Yağı.............................................................................................................. 1500
29. Yarasa Yağı..................................................................................................................... 1500
30. Sütleğen Yağı................................................................................................................. 1502
31. Sultani Fesleğen Yağı..................................................................................................... 1502
32. Eşek Yoncası Yağı.......................................................................................................... 1504
33. Kötürüm İçin Denenmiş Bir Tedavi.............................................................................. 1504
34. Sarı Yavşan Otu Yağı..................................................................................................... 1504
35. Durak Otu Yağı.............................................................................................................. 1504
36. Durak Otu Yağı.............................................................................................................. 1506
37. Derinin İçindeki ve Dışındaki Kaşıntıyı Gideren Yağ.................................................. 1506
38. Mersin Ağacı Yağı......................................................................................................... 1508
39. Yağ.................................................................................................................................. 1508
40. Gülyağı........................................................................................................................... 1508
41. Menekşe Yağı..................................................................................................................1510
42. Tatlı Badem Yağı............................................................................................................1510
43. Acı Badem Yağı............................................................................................................. 1512
44. Ceviz Yağı...................................................................................................................... 1512
45. Hint Yağı (Dühnü’l-Ḫırvaʻ)........................................................................................... 1512
46. Defneyaprağı Yağı......................................................................................................... 1512
47. Nergis Yağı..................................................................................................................... 1512
48. Demir Dikeni Yağı..........................................................................................................1514
49. Zambak Yağı...................................................................................................................1514
50. Turp Yağı.........................................................................................................................1514
51. Hindistan Cevizi Yağı.....................................................................................................1514
52. Mekke Ayrığı Yağı..........................................................................................................1516
53. Emlec Bitkisi Yağı..........................................................................................................1516
54. Mersin Ağacı Yağı..........................................................................................................1516
Otuz İkinci Bab............................................................................................................................

Bab............................................................................................................................1518
1518
Sıcak Damlalar ve Temizleyiciler İle Faydaları, Kullanım Şekilleri, Saklanmaları ve Ömürleri
Hakkındadır..............................................................................................................................1518
1. Kaynatılmış Sıcak İlaçlı Damla........................................................................................1518
2. Kaynatılmış Sıcak İlaçlı Damla.......................................................................................1518
3. Kaynatılmış Sıcak İlaçlı Damla...................................................................................... 1520
4. Eklem Ağrılarına İyi Gelen ve Ağrıyı Hafifleten Sıcak Damla..................................... 1520
5. Eklem, Diz ve Diğer Organ Ağrılarına İyi Gelen Sıcak Damla..................................... 1520
6. Ağır İşitme, Eklem Ağrıları ve Nemden Kaynaklı Gut Hastalığına Faydalı Sıcak Damla...1522
7. Ayak ve Ayak Parmakları Ağrılarına Faydalı Sıcak Damla........................................... 1522
8. Eklem Ağrılarına ve Gut Hastalığına İyi Gelen Sıcak Damla....................................... 1522
9. Gut Hastalığı ve Benzeri Ayak Ağrılarına İyi Gelen Sıcak Damla................................ 1524
10. Soğuk Baş Ağrılarına İyi Gelen Sıcak Damla.............................................................. 1524
11. Rüzgâr Kaynaklı Baş Ağrılarına İyi Gelen Sıcak Damla............................................. 1524
12. Rüzgâr Kaynaklı Baş Ağrılarına İyi Gelen Basit Bir Sıcak Damla............................. 1526
13. Baş Ağrılarına İyi Gelen Basit Bir Sıcak Damla.......................................................... 1526
14. Soğuk Baş Ağrılarına İyi Gelen Sıcak Damla.............................................................. 1526
15. Baş Ağrılarına İyi Gelen Ilıman Bir Damla.................................................................. 1526
16. Şiddetli Sersemlik ve Uykusuzluğa İyi Gelen Sıcak Damla......................................... 1526
17. Nazar Kaynaklı Göz Rahatsızlığına İyi Gelen Sıcak Damla........................................ 1528
18. Kişilik Bozukluğu ve Melankoli Rahatsızlığı Olan Hastalara İyi Gelen Sıcak Damla.......1528
19. Rahatsızlığı Olan Hastalara İyi Gelen Sıcak Damla..................................................... 1528
20. Melankoli Hastalarına İyi Gelen Sıcak Damla............................................................. 1530
21. Hastalara İyi Gelen Sıcak Damla................................................................................... 1530
22. Baş, Boyun Omurları ve Sırta Sürülen Sıcak Damla................................................... 1530
23. Baş Boyun Omurları ve Sırta Sürülen Sıcak Damla..................................................... 1530
Şifalı Bitki Karışımı Kaynatıldıktan Sonra Elde Edilen Yıkanma Malzemeleri............... 1532
1. Cilt Mantarlarına ve Saçkırana Faydalı Olan Temizlik Malzemesi............................... 1532
2. Safra, Gerilim ve Kan Kaynaklı Sersemliğe İyi Gelen Yıkama Malzemesi.................. 1532
Otuz Üçüncü Bab........................................................................................................................

Bab........................................................................................................................ 1534
Havuz ve Kaplıca Sularına Katılan İlaçlar Hakkındadır....................................................... 1534
1. Ayakların Gevşemesini ve Nemlenmesini Sağlayan Ebşenk Merhemi......................... 1534
2. Böbrek Taşlarını Parçalayan Ābzen Merhemi................................................................ 1534
3. Mesane Taşlarını Parçalayan Ābzen Merhemi................................................................ 1536
4. Ayak Ağrıları Mesane ve Böbrek Taşlarına Faydalı Olan Ābzen Merhemi................... 1536
5. Ilıman Ābzen Merhemi.................................................................................................... 1538
6. Sırtlanın Pişirilmesiyle Elde Edilen Meşhur Eklem Ağrıları İçin Ābzen Merhemi...... 1538
7. Her Tür Gut Hastalığı Ağrılarına Faydalı Olup Kemikleri Güçlendiren Ābzen Merhemi... 1540
8. İyileştikten Sonra İzi Kalan Çiçek Hastalığının İzlerini Gideren Ābzen Merhemi...... 1540
9. Felç Olmuş Veya Uyuşması ve Kas Gevşemesi Olanlar İçin Hazırlanan Son Ābzen
Merhemi............................................................................................................................... 1540
10. Ebşenk Merhemi............................................................................................................ 1542
11. Cenini Anne Rahminde Tutup Zamanından Önce Doğmasını Engelleyen Ebşenk
Merhemi............................................................................................................................... 1542
Otuz Dördüncü Bab.

Bab..................................................................................................................... 1544
Ḳayrūṭī Merhemleri, Ovalama Kremleri, Sürülen Kremler, Temizleyici Kremler ve
Koku Karışımları Hakkındadır............................................................................................... 1544
1. Soğuk Karaciğere Yakı Olarak Uygulanan Ḳayrūṭī Merhemi....................................... 1544
2. Ḳayrūṭī Merhemi............................................................................................................. 1544
3. Ovalama Merhemi........................................................................................................... 1544
4. Bir Başka Ovalama Merhemi.......................................................................................... 1546
5. Bir Başka Ovalama Merhemi.......................................................................................... 1546
6. Vücuda Sürülünce Uyuz ve Kaşıntıya İyi Gelen............................................................ 1546
7. Vücuda Sürülünce Malezmaya İyi Gelen Merhem......................................................... 1546
8. Vücuda Sürülünce Malezmaya İyi Gelen Başka Bir Merhemi....................................... 1546
9. Cüzzam Hastalığına Karşı Faydalı Olan Sürülen Bir Merhemi..................................... 1548
10. Terlemeyi Kesen Ḳayrūṭī Merhemi............................................................................... 1548
11. Koltuk Altına Sürüldüğünde Terlemeyi Kesen Soğutucu Merhem.............................. 1548
12. Terlemeyi Kesen İlaç..................................................................................................... 1550
13. Lahlaha Merhemi........................................................................................................... 1550
14. Kas Kasılması ve Gevşemesine Faydalı Olan Kayruti Merhemi................................. 1550
15. Bir Başka Ḳayrūṭī Merhemi.......................................................................................... 1550
16. Sinir Kasılmaları, Gevşemesi ve Rahim Ağrılarına Faydalı Olan Ḳayrūṭī Merhemi. 1552
17. Bütün Kemik Çatlağı Ağrılarına Faydalı Olan Ḳayrūtī Merhemi................................ 1552
18. Bütün Kemik Çatlağı Ağrılarına Faydalı Olan Bir Başka Ḳayrūṭī Merhemi.............. 1552
19. Kızarıklık Olarak Bilinen Saçkırana Faydalı Olan Ḳayrūṭī Merhemi......................... 1552
20. Göğüs ve Boğaza Sürülüp Şiddetli Öksürüğe Faydalı Olan Kayruti Merhemi........... 1554
21. Safra Kaynaklı Şiddetli Akciğer Ateşine Karşı Faydalı Olan Ḳayrūṭī Merhemi......... 1554
Otuz Beşinci Bab.

Bab......................................................................................................................... 1556
Sargılar ve Tütsüler Hakkındadır........................................................................................... 1556
1. Dalak Ateşine İyi Gelen Sargı......................................................................................... 1556
2. Birkaç Gün Kullanılınca Basurları Gideren, Devam Edilince Basurları Döken Tütsü.1556
3. Basurlara İyi Gelen Tütsü................................................................................................ 1556
4. Basurlardan Kan Akışını Engelleyen Başka Bir Tütsü.................................................. 1558
5. Tütsü................................................................................................................................. 1558
6. Basurlara Faydalı Tütsü................................................................................................... 1558
7. Tütsü................................................................................................................................. 1558
8. Hayvanları Uzaklaştıran Tütsü....................................................................................... 1560
9. Hepsinden Daha Faydalı ve Daha Etkili Tütsü............................................................... 1560
10. Kötü Kokulu Tahta Bitini Uzaklaştıran İlaç................................................................. 1560
11. Karıncayı Uzaklaştıran İlaç........................................................................................... 1560
12. Kuru Öksürüğe İyi Gelen Tütsü.................................................................................... 1560
Otuz Altıncı Bab.........................................................................................................................

Bab......................................................................................................................... 1562
Kokular ve Bunların Faydaları Hakkındadır.......................................................................... 1562
1. Soğuk Baş Ağrısı ve Unutkanlığa İyi Gelen Koku......................................................... 1562
2. Baş Ağrısına İyi Gelen Koku.......................................................................................... 1562
3. Basit Bir Güzel Koku....................................................................................................... 1562
4. Sık Sık Koklanırsa Baş Ağrısına İyi Gelen Elma Kokusu............................................. 1562
5. Ateşli Menenjite Faydalı Koku........................................................................................ 1564
6. Ateşli Menenjite Faydalı Bir Başka Koku....................................................................... 1564
7. Burun Tıkanıklıklarını Açan Koku................................................................................. 1564
Otuz Yedinci Bab........................................................................................................................

Bab........................................................................................................................ 1566
Yaralarda ve İltihaplarda Kullanılan Kuru Toz İlaçların Yapımı Hakkındadır..................... 1566
1. Basurları Döken ve Etlenmesini Sağlayan Toz İlaç........................................................ 1566
2. Soğuk Makatı Doğal Yerine Yeniden Yerleştiren Toz İlaç............................................. 1566
3. Birkaç Kez Tekrarlanınca Makatı Doğal Yerine Yerleştiren ve Tekrar Yerinden
Çıkmamasını Sağlayan Toz İlaç.......................................................................................... 1566
4. Toz İlaç............................................................................................................................. 1568
5. Kırık Kemiği Kaynatan Toz İlaç..................................................................................... 1568
6. İltihaplı Yaralarda ve Kangren Olmuş Yerlerde Et Bitiren Toz İlaç............................... 1568
7. İltihaplı Yaralardaki Bozuk ve Çürümüş Eti Yok Eden Toz İlaç.................................... 1568
8. Fazlalık Eti Yok Eden ve Yaralarda Çürümeyi Engelleyen Toz İlaç.............................. 1570
9. Fistüllere ve Yaralara İyi Gelen Toz İlaç......................................................................... 1570
10. İltihaplı Yaraları Kavuşturan, Yaraları Kurutan Toz İlaç............................................. 1570
11. İltihaplı Yaraları Kavuşturan ve Kanamayı Durduran Toz İlaç................................... 1570
12. Toz İlaç........................................................................................................................... 1572
13. Toz İlaç........................................................................................................................... 1572
Otuz Sekizinci Bab.

Bab...................................................................................................................... 1574
Ağız, Diş, Diş Eti, Dil ve Boğaz İlaçları, Faydaları ve Saklanmaları Hakkındadır.............. 1574
1. Kırmızı Pamukçuğa İyi Gelen Toz İlaç........................................................................... 1574
2. Kanlı Pamukçuğa İyi Gelen Kişniş Tozu........................................................................ 1574
3. Kanlı ve Sarı Safralı Ateşli Pamukçuğa Faydalı Toz İlaç............................................... 1574
4. Ateşli ve Kanlı Pamukçuğa Faydalı Toz İlaç.................................................................. 1576
5. Hastalığın Başlangıcında Ağızda Tutulduğunda Ağız Kokusuna ve
Aftlara İyi Gelen Toz İlaç.................................................................................................... 1576
6. Ağız Kokusu ve Aftlar İçin Başka Bir Toz İlaç.............................................................. 1576
7. Ağızdaki Aftlara ve Kokuya İyi Gelen Toz İlaç............................................................. 1576
8. Pamukçuğa Engel Olan, Beyni Güçlendiren, Aftlara ve Ağız Kokusuna
Engel Olan Toz İlaç.............................................................................................................. 1578
9. Siyah Pamukçuğa İyi Gelen Toz İlaç............................................................................... 1578
10. Küçük Bebeklerdeki Pamukçuğu Kesen Toz İlaç......................................................... 1578
11. Aşırı Rutubet Sebebiyle Oluşan Bademcik Şişliklerine İyi Gelen Toz İlaç................. 1578
12. Balgamlı Difteriye İyi Gelen Toz İlaç........................................................................... 1580
13. Difteri Hastalığına İyi Gelen İlaç.................................................................................. 1580
14. Bebek Difterisine İyi Gelen Toz İlaç............................................................................. 1580
15. Diş Ağrısına Faydalı İlaç............................................................................................... 1580
16. Diş Ağrısı İçin İlaç......................................................................................................... 1580
17. Diş Ağrısı İçin Bir Başka İlaç........................................................................................ 1580
18. Ağrıyan Gevşek Dişler İçin Başka Bir İlaç................................................................... 1582
19. Diş Ağrısını Dindiren İlaç............................................................................................. 1582
20. Azı Dişi Ağrısını Dindiren İlaç..................................................................................... 1582
21. Diş Ağrısına İyi Gelen Soğutucu İlaç............................................................................ 1582
22. Kanayan Diş Etine ve Dişlerin Sallanmasına Faydalı Diş İlacı................................... 1582
23. Zırnıḫ/Arsenik Tableti................................................................................................... 1584
24. Dişleri Parlatan, Diş Etini Güçlendiren ve Ağız Kokusunu Güzelleştiren Diş İlacı... 1584
25. Diş ve Diş Eti İçin Soğutucu Gül Tozu......................................................................... 1584
26. Dişlerin Oynaması İçin Misvak.................................................................................... 1586
27. Diş Kirlerini/Taşlarını Temizleyen İlaç........................................................................ 1586
28. Siyahlaşmış Dişler İçin Toz İlaç.................................................................................... 1586
29. Dişleri Parlatan, Çürükleri, Siyahlıkları ve Birikmiş Diş Taşlarını Temizleyen Toz İlaç.......1586
30. Diş Etine ve Diş Eti Yara ve Kanamalarına İyi Gelen Toz İlaç.................................... 1586
31. Diş Eti Kanamalarını Kesen Toz İlaç............................................................................ 1588
32. Diş Etlerini Sıkılaştıran ve Ağız Kokusunu Güzelleştiren Diş İlacı........................... 1588
33. Oynayan Dişleri Sabitleyen ve Ağız Kokusunu Güzelleştiren Diş İlacı...................... 1588
34. Diş Etini Sıkılaştıran, Güçlendiren ve Rutubetini Kurutan Diş İlacı.......................... 1588
35. Kuru Toz Hâlindeki Diş İlacı......................................................................................... 1590
36. Ağız ve Diş Eti Kanamalarına ve Diş Ağrılarına İyi Gelen Toz İlaç........................... 1590
37. Dişlerin Kamaşmasını Gideren Toz İlaç....................................................................... 1590
38. Di Eti ve Dişleri Sağlamlaştıran ve Ağaç Kokusunu Güzelleştiren Toz İlaç............... 1590
39. Diş Eti ve Dişleri Sağlamlaştıran Toz İlaç.................................................................... 1590
40. Çocuklarda Diş Çıkmasını Hızlandıran Toz İlaç.......................................................... 1592
41. Dişlerin Acısız Bir Şekilde Çekilmesini Sağlaya Toz İlaç............................................ 1592
42. Dişlerin Kolayca Çekilmesini Sağlayan Toz İlaç.......................................................... 1592
43. Dişleri Beyazlatan İlacın Tarifi..................................................................................... 1592
44. Ağız Kokusunu Güzelleştiren Diş İlacı........................................................................ 1594
46. Diş Köklerinden Kan Çıkışını Engelleyen Tutucu Bir Diş İlacı.................................. 1594
47. Ağız Kokusunu Güzelleştiren Diş İlacı......................................................................... 1596
49. Ağız Kokusunu Güzelleştiren Ilıman Bir Diş İlacı...................................................... 1596
51. Diş Eti ve Dudak Çatlaklarından Kan Akışına İyi Gelen Soğutucu İlaç..................... 1598
52. Diş Etine Faydalı Yapışkan İlaç..................................................................................... 1598
53. Diş Eti Şişliklerinin Tedavisinde Çok Şifalı Bir İlaç.................................................... 1598
54. Diş Köklerinden Kan Çıkışına İyi Gelen Diş İlacı....................................................... 1600
55. Diş Köklerinde Oluşan Diş Eti Fistüllerini Temizleyen İlaç........................................ 1600
56. Diş Eti Fistülleri İçin Bir Başka İlaç............................................................................. 1600
57. Dişler İçin Kuru Toz İlaç................................................................................................ 1600
58. Çehār Dārū/Dört İlaç Olarak Bilinen İlaç.................................................................... 1602
59. Dişlere Bastırılan Soğutucu Toz İlaç............................................................................. 1602
60. Diş Aralarından Akan Kanı Kesen Acı Çiğdemi İlacı................................................. 1602
61. Dişleri Parlatan Toz İlaç................................................................................................. 1602
62. Dişlerin Sararmışlığını ve Siyahlığını Gideren, Ağız Kokusunu Güzelleştiren İlaç.. 1604
63. Diş Köklerinden Kan Çıkışını Engelleyen Ilıman Bir Toz İlaç.................................... 1604
64. Dişleri Parlatan İlaç....................................................................................................... 1604
65. Diş Sağlığını Korumada Denenmiş Bir Diş İlacı......................................................... 1606
66. Dişleri Parlatan, Ağız Kokusunu Güzelleştiren İlaç.................................................... 1606
Otuz Dokuzuncu Bab.

Bab.................................................................................................................. 1608
Ten Rengini Güzelleştiren ve Yüzü Temizleyen Yüz Kremleri Hakkındadır....................... 1608
1. Teni Yumuşatan, Temizleyen, Güzelleştiren ve Beyazlatan Yüz Kremi....................... 1608
2. Birincisi Gibi Faydalı Bir Yüz Kremi............................................................................. 1608
3. Teni Yumuşatan, Temizleyen, Güzelleştiren ve Beyazlatan Başka Bir Krem............... 1608
4. Yüz Rengini Gerçekten Güzelleştiren Yüz Kremi..........................................................1610
5. Ten Rengini Güzelleştiren ve İyileştiren Yüz Kremi......................................................1610
6. Söylenen Şeyler İçin Bir Başka Yüz Kremi.....................................................................1610
7. Yüz Rengini Parlatan Krem..............................................................................................1610
8. Güçlü Bir Yüz Kremi........................................................................................................1610
9. Bir Başka Yüz Kremi........................................................................................................1610
10. Yüz Kremi.......................................................................................................................1612
11. Yüz Kızarıklığına İyi Gelen, Kızarıklığı Gidermede Etkili Bir Krem.........................1612
12. Devamlı Kullanıldığında Yüz Rengini Güzelleştiren Krem.........................................1612
13. Bir Önceki Gibi Yüzü Güzelleştiren Krem....................................................................1612
14. Cildi Güneş, Rüzgâr ve Soğuktan Koruyan Krem.........................................................1614
15. Çarpma/Vurma İzleri İçin İyi Bir Krem........................................................................1614
16. Yüz ve Bedendeki İzleri Yok Eden Krem......................................................................1616
17. Yüz ve Vücuttaki İzler İçin Bir Başka Krem.................................................................1616
18. Bir Başka Krem...............................................................................................................1616
19. Yüzü Temizleyen ve Güzelleştiren İyi Bir Losyon........................................................1616
20. Yüz Kremi.......................................................................................................................1616
21. Yüz Kremi.......................................................................................................................1618
22. Yüz Kremi.......................................................................................................................1618
23. Ölü Kanı ve Derideki Dövmeyi Ortadan Kaldıran Yüz Kremi....................................1618
24. Ölü Kan ve Dövme İçin Bir Başka Krem...................................................................... 1620
25. Derideki Lekelere, Çillere ve Sivilcelere Faydalı Yüz Kremi...................................... 1620
26. Leke, Çil Ve Sivilceler İçin Başka Bir Yüz Kremi....................................................... 1620
27. Benzeri Olmayan İyi Bir Yüz Kremi............................................................................. 1620
Kırkıncı Bab................................................................................................................................
Bab................................................................................................................................ 1622
Kına Gibi Kozmetik Ürünlerin Yapımları, Faydaları Ve Kullanımları Hakkındadır........... 1622
1. Saçı Siyahlaştıran Saç Boyası.......................................................................................... 1622
2. Saçı Siyahlaştıran Saç Boyası......................................................................................... 1622
3. Kına.................................................................................................................................. 1624
4. Bir Başka Kına................................................................................................................. 1624
5. Saçı Beyazlatan Saç Boyası............................................................................................. 1624
6. Saç Rengini Kırmızılaştıran Saç Boyası......................................................................... 1624
7. Bir Öncekinden Daha Kuvvetli Bir Boya........................................................................ 1624
8. Saçı Siyahlaştıran Saç Boyası......................................................................................... 1626
9. Saçı Siyahlaştıran Saç Boyası.......................................................................................... 1626
10. Saçı Siyahlaştıran Bir Başka Saç Boyası...................................................................... 1626
11. Saçı Güzelleştiren Bir Başka Boya................................................................................ 1626
12. Saçı Siyahlaştıran Saç Boyası....................................................................................... 1626
13. Saçı Siyahlaştıran Boya................................................................................................. 1628
14. Saçı Siyahlaştıran Boya................................................................................................. 1628
15. Başka Bir Saç Boyası..................................................................................................... 1628
16. Saçı Siyahlaştıran Yağ................................................................................................... 1628
17. Saçı Siyahlaştıran Ve Uzatan Yağ.................................................................................. 1630
18. Saçı Siyahlaştıran Ve Koruyan Yağ............................................................................... 1630
19. Saçı Siyahlaştıran Ve Koruyan Boya............................................................................. 1630
20. Saçı Siyahlaştıran Yağ................................................................................................... 1630
Saçı Koruyan İlaçlar............................................................................................................ 1632
1. Saçı Koruyan İlaç............................................................................................................. 1632
2. Saçı Koruyan Bir Başka İlaç........................................................................................... 1632
6. Kaşların Kıllarını Koruyan İlaç...................................................................................... 1634
7. Kaşların Kıllarını Koruyan İlaç...................................................................................... 1634
8. Saçı Uzatan İlaç............................................................................................................... 1634
9. Saçı Uzatan İlaç............................................................................................................... 1634
10. Saçı Uzatan Güzel Bir İlaç............................................................................................. 1636
11. Saçı Uzatan Başka Bir İlaç............................................................................................. 1636
12. el-Kindī’ye Nispet Edilen Saç Uzatan Başka Bir İlaç.................................................. 1636
13. Saç Bitiren İlaç............................................................................................................... 1636
14. Yavaş Uzayan Sakalın Büyümesini Hızlandıran Yavşan/Ayvadana Külü................... 1638
15. Kaşların Çıkması Sağlayan İlaç.................................................................................... 1638
16. Kaş Çıkması İçin Bir Başka İlaç................................................................................... 1638
17. Kaş Çıkması İçin Bir Başka İlaç.................................................................................... 1638
18. Kaşlarda Kıl Bitmesini Sağlayan İlaç........................................................................... 1638
19. Kaşlarda Kıl Bitmesini Sağlayan İlaç........................................................................... 1638
20. Kaş Dökülmesine Karşı İlaç.......................................................................................... 1640
21. Saçı Kıvırcıklaştıran İlaç............................................................................................... 1640
22. Saçı Kıpkırmızı Yapan İlaç........................................................................................... 1640
23. Saçı Kırmızılaştıran İlaç............................................................................................... 1642
24. Saçı Beyazlatan İlaç....................................................................................................... 1642
25. Saçı Beyazlatan Bir Başka İlaç...................................................................................... 1642
26. Saçı Beyazlatan Bir Başka İlaç..................................................................................... 1642
27. Saç Kepeğini Yok Eden İlaç.......................................................................................... 1642
28. Bir Başka Kepek İlacı.................................................................................................... 1642
29. Bir Başka Kepek İlacı.................................................................................................... 1644
30. Kepeği Yok Eden Güçlü Bir İlaç................................................................................... 1644
31. Kepeği Yok Eden İlaç..................................................................................................... 1644
Kırk Birinci Bab..........................................................................................................................

Bab.......................................................................................................................... 1646
Sürmeler, Yapımları, Faydaları Ve Kullanımları Hakkındadır.............................................. 1646
1. Melekāya Sürmesi............................................................................................................ 1646
2. Melekāyā Sürmesi............................................................................................................ 1646
3. Göz Otu/Sarcocolla Ağacı Zamkının Terbiye Edilmesi................................................. 1648
4. Göz Yaralarına İyi Gelen İki İksir................................................................................... 1648
5. Roşnāyā Sürmesi.............................................................................................................. 1648
6. Bāsilīḳun Sürmesi........................................................................................................... 1648
7. Ilıman Bir Sürme............................................................................................................. 1650
8. Toz Renkli İnci Sürmesi.................................................................................................. 1650
9. Gözü Keskinleştiren Ve Gözden Su Akışını Durduran Sürme...................................... 1652
10. Görme Zayıflığına İyi Gelen Ilıman Ve Özlü Bir Sürme............................................. 1652
11. Görme Zayıflığına İyi Gelen Özlü Bir Sürme............................................................... 1652
12. Gözü Parlatan, Soğutan, Göz Bebeğini Güçlendiren, Göz Zayıflığına İyi Gelen Sürme...1652
13. Safran Sürmesi............................................................................................................... 1652
14. Menekşe Sürmesi........................................................................................................... 1654
15. Görme Kaybını Gideren, Gözü Güçlendiren Ve Gözyaşını Kurutan Azīz Sürmesi... 1654
16. Büyük Bāsilīḳūn Sürmesi.............................................................................................. 1654
17. Büyük Bāsilīḳūn Sürmesi.............................................................................................. 1656
18. Ekşi Ve Tatlı Nar Sürmesi.............................................................................................. 1656
19. Görme Kaybına İyi Gelen Rezene Suyu........................................................................ 1658
20. Gri Sürme....................................................................................................................... 1658
21. Gözü Güçlendiren ve Görmeyi Keskinleştiren Sürme................................................. 1658
22. Gözü Güçlendiren, Parlatan ve Keskinleştiren Sürme................................................. 1658
23. Değerli Taşlardan Yapılan Sürme.................................................................................. 1660
24. Parlatıcı Sürme............................................................................................................... 1660
25. Denenmiş Bir Sürme..................................................................................................... 1660
26. Gözü Güçlendiren, Gözde Buhar Artışını Durduran Sürme........................................ 1662
27. Etkili Bir Değerli Taş Sürmesi....................................................................................... 1662
28. Gözü Güçlendiren, Keskinleştiren, Koruyan ve Parlatan Sürme................................. 1662
29. Göz Akıntısına İyi Gelen Gözyaşı Sürmesi.................................................................. 1664
30. Gri Renkli Sürme........................................................................................................... 1664
31. Göz Akıntısına ve Kaşınmaya Faydalı, Gözü Keskinleştiren, Yaşlılara Uygun Sürme..... 1664
32. Göz Akıntısına Faydalı Sürme...................................................................................... 1664
33. Hint Bakır Sülfatı Sürmesi............................................................................................ 1666
34. Göze Ak Düşmesine Karşı Kullanılan Sürme.............................................................. 1666
35. Sürme............................................................................................................................. 1666
36. İlginç Bir Sürme............................................................................................................ 1668
37. Şaşılığa İyi Gelen Sürme................................................................................................ 1668
38. Şaşılığa Karşı Sürme..................................................................................................... 1668
39. Gözü Güçlendiren ve Kirpik Çıkmasını Sağlayan Sedef Otu Sürmesi........................ 1670
40. Kirpiklerin Dökülmesine Engel Olan Sürme............................................................... 1670
41. Kirpiklerin Çıkması Sağlayan Sürme........................................................................... 1670
42. Ters Dönmüş Kıllara Çok İyi Gelen Sürme.................................................................. 1670
Kırk İkinci Bab.

Bab............................................................................................................................ 1672
Göze İyi Gelen Toz İlaçlar ve Soğutucu İlaçlar Hakkındadır................................................ 1672
1. Gözün Hararetini Dindiren Toz İlaç............................................................................... 1672
2. Beyaz Toz İlaç.................................................................................................................. 1672
3. Küçük Sarı Toz İlaç......................................................................................................... 1672
4. Küçük Sarı Toz İlaç..........................................................................................................1674
5. Beyaz Toz İlaç...................................................................................................................1674
6. Kapari Tozu.......................................................................................................................1674
7. Melikī Tozu.......................................................................................................................1674
8. Sarı Toz İlaç..................................................................................................................... 1676
9. Göz ve Göz Kapakları Ağrılarına İyi Gelen Toz İlaç..................................................... 1676
10. Göz Yaralarına İyi Gelen Toz İlaç................................................................................. 1676
11. Gözün İris Tabakasındaki Sarkmaya İyi Gelen Toz İlaç.............................................. 1676
12. Gözün İris Tabakasındaki Sarkmaya İyi Gelen, Yaraları Temizleyen ve Gözü
Parlatan Toz İlaç.................................................................................................................. 1678
13. Gözde Et Yürümesini Gideren Toz İlaç........................................................................ 1678
14. Görme Kaybına, Kaşıntıya ve Göz Akıntısına İyi Gelen Toz İlaç............................... 1678
15. Göze Ak Düşmesine İyi Gelen Toz İlaç........................................................................ 1678
16. Kuru Toz İlaç.................................................................................................................. 1680
17. Göze Düşen Akı Gideren Toz İlaç................................................................................. 1680
18. Gözyaşını ve Göze Düşen Akı Gideren Toz İlaç.......................................................... 1680
19. Kornea ve Granülasyon Dokusundaki Yüzeysel Damarlaşmaya İyi Gelen Toz İlaç... 1680
20. Soğutucu Koruk Tozu.................................................................................................... 1682
21. Kâfurlu Kuru Toz İlaç.................................................................................................... 1682
22. İltihap Kalıntılarına ve Göz Akıntısına İyi Gelen, Gözü Yumuşatan Soğutucu Toz İlaç...1682
23. Göz Ağrılarına İyi Gelen Soğutucu Kara Toz İlaç....................................................... 1682
24. Gözün Ateşini Söndüren, Gözü Parlatan Soğutucu Toz İlaç........................................ 1684
25. Soğutucu Koruk Tozu İlacı............................................................................................ 1684
26. Soğutucu Koruk Tozu İlacı............................................................................................ 1684
Kırk Üçüncü Bab.

Bab......................................................................................................................... 1686
Göze Faydalı Damlalar, Yapımları, Saklanmaları ve Ömürleri Hakkındadır....................... 1686
1. Beyaz Fitil........................................................................................................................ 1686
2. Gül Fitili........................................................................................................................... 1686
3. Demir Fitili....................................................................................................................... 1688
4. Gözdeki Arpacığa İyi Gelen Fitil.................................................................................... 1688
5. Altın Renkli Fitil.............................................................................................................. 1688
6. Beyaz Fitil........................................................................................................................ 1690
7. Beyaz Fitil........................................................................................................................ 1690
8. Göz İltihabının Başlangıcında Kullanılan Beyaz Fitil................................................... 1690
9. Kırmızı Fitil..................................................................................................................... 1690
10. Yumuşak Kırmızı Fitil................................................................................................... 1692
11. Yumuşak Kırmızı Fitil................................................................................................... 1692
12. Siyah Fitil....................................................................................................................... 1692
13. Göz İltihabının Başlanmasına Karşı İyi Gelen, Ağrıyı Dindiren ve Uyutan Fitil....... 1694
14. Afyon Fitili/Mili............................................................................................................ 1694
15. Kâfur Fitili/Mili............................................................................................................. 1694
16. Yanmış Kırmızı Kurşun Fitili....................................................................................... 1696
17. Koruk Suyu Fitili/Mili................................................................................................... 1696
18. Sümbül Fitili/Mili.......................................................................................................... 1696
19. Köpek Fitili/Mili Olarak Adlandırılan Müncih Fitili................................................... 1696
20. Galen Fitili/Mili............................................................................................................. 1698
21. Göz İltihaplarının Başlangıcında Kullanılan, İltihapların Artmasını Durduran Fitil/Mil...... 1698
22. Yumuşak Sarı Fitil/Mil.................................................................................................. 1698
23. Aynı Gün İyileştiren Fitil/Mil....................................................................................... 1700
24. Yanmış Kurşun Fitili/Mili............................................................................................. 1700
25. Siyah Kurşun Fitili/Mili................................................................................................ 1700
26. Kurşun Fitili/Mili.......................................................................................................... 1702
27. Yetmişli Yaşlar Fitili/Mili.............................................................................................. 1702
28. Genel Olarak Gözde Morarma İçin Kullanılan Yanmış Kurşun Fitili......................... 1702
29. Beyaz Fitil...................................................................................................................... 1702
30. Gözde Et Yürümesine İyi Gelen Altın Renkli Fitil...................................................... 1704
31. Sezar Fitili/Mili.............................................................................................................. 1704
32. Yeşil Fitil........................................................................................................................ 1704
33. Karışık Renkli Fitili....................................................................................................... 1706
34. Yeşil Fitil........................................................................................................................ 1706
35. Sezar Fitili...................................................................................................................... 1706
36. Altın Renkli Fitil............................................................................................................ 1706
37. Yeşil Zaç Fitili................................................................................................................ 1708
38. Akasya Ağacının Yaprağı ve Meyvesinin Zamkı İle Yapılan Fitil.............................. 1708
39. Teke Dikeni Öz Suyu Fitili.............................................................................................1710
40. Penis İçerisine Sürülen Mil............................................................................................1710
41. Yeşil Renkli, Beyaz İz Bırakan Penis İçi Fitili/Mili......................................................1710
42. Aynı Gün İyileştiren Fitil/Mil........................................................................................1710
43. Öd Fitili/Mili...................................................................................................................1712
44. Öd Fitili/Mili...................................................................................................................1712
45. Öd Fitili/Mili...................................................................................................................1712
46. Öd Fitili/Mili...................................................................................................................1712
47. Sarı Fitil...........................................................................................................................1714
48. Amber Fitili.....................................................................................................................1714
49. Beyaz Fitil.......................................................................................................................1714
50. Göz Damlası....................................................................................................................1714
51. Bebeklerin Gözlerinde Korneadaki Beyaz Lekelerin Tedavisinde Kullanılan Damla.1716
52. Göze Düşen Kalın Beyaz Tabakayı Ortadan Kaldıran Damla......................................1716
53. Yeşil Damla.....................................................................................................................1716
54. Gözdeki Beyaz Tabakayı Gideren Damla......................................................................1718
55. Gözdeki Beyaz Tabakayı Kullanıldığında Hemen Yok Eden Damla............................1718
56. Göze İnen Perdeye İyi Gelen Damla..............................................................................1718
57. İbn Ḥatīk Fitili.................................................................................................................1718
58. Göz Kapaklarında Kirpik Yerlerinin Kızarmasına ve Yara Oluşmasına İyi Gelen Fitil/Mil.1720
Kırk Dördüncü Bab.....................................................................................................................

Bab..................................................................................................................... 1722
Hastalara Uygun Olan Perhiz Yemekleri, Bitki ve Tohum Şerbetleri, Ekmekler ve
Tatlılar Hakkındadır................................................................................................................ 1722
1. Perhiz Yemeği.................................................................................................................. 1722
2. Perhiz Yemeği.................................................................................................................. 1722
3. Perhiz Yemeği.................................................................................................................. 1722
4. Adı Geçen Rahatsızlık İçin Bir Başka Etsiz Perhiz Yemeği.......................................... 1724
5. Bir Başka Perhiz Yemeği................................................................................................. 1724
6. Gıda.................................................................................................................................. 1724
7. Çorba................................................................................................................................ 1724
8. Perhiz Yemeği.................................................................................................................. 1724
9. Perhiz Yemeği.................................................................................................................. 1724
10. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1726
11. Perhiz Yemeği................................................................................................................. 1726
12. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1726
13. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1726
14. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1726
15. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1728
16. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1728
17. Perhiz Yemeği................................................................................................................. 1728
18. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1728
19. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1728
20. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1728
21. Karnı Yumuşatan Perhiz Yemeği.................................................................................. 1730
22. Mideyi Tutan Bulamaç Yemeği..................................................................................... 1730
23. Mideyi Güçlendirmekle Birlikte İshal ve Bağırsak İltihabına İyi Gelen Perhiz Yemeği....1730
24. Karaciğerden Kaynaklanan Sarı Safralı İshali Olana İyi Gelen Perhiz Yemeği.......... 1732
25. Aşırı İshal Nedeniyle Zayıf Düşenlere İyi Gelen Perhiz Yemeği................................. 1732
26. İshale, Mide ve Karaciğer Ağrılarına İyi Gelen Piliç Veya Bıldırcın Yemeği............. 1732
27. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1732
28. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1734
29. Sıtmalara İyi Gelen Perhiz Yemeği............................................................................... 1734
30. Sıtmalara, İshal ve Eklem Ağrıları Olanlara İyi Gelen Perhiz Yemeği........................ 1734
31. Hint Hurması, Badem İçi ve Ispanakla Yapılan Perhiz Yemeği................................... 1736
32. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1736
33. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1736
34. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1736
35. Gıda................................................................................................................................ 1736
36. Uykusuzluk Problemi Olan İçin İyi Bir Gıda............................................................... 1738
37. Gıda................................................................................................................................ 1738
38. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1738
39. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1738
40. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1738
41. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1738
42. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1740
43. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1740
44. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1740
45. Perhiz Yemeği................................................................................................................ 1740
46. Perhiz Yemeği: Bulamaç Aşı......................................................................................... 1740
47. Perhiz Yemeği.................................................................................................................1742
48. Sade Veya Nohut ve Pirinçle Haşlanmış Et Çorbası......................................................1742
49. Perhiz Yemeği.................................................................................................................1742
50. Bitki ve Tohum Şerbeti.................................................................................................. 1744
51. Sıcak Bitki ve Tohum Şerbeti........................................................................................ 1744
52. Siyatiğe ve Krampa İyi Gelen, Mideyi Tutan Ekmek................................................... 1744
53. Uyutan ve Mideyi Tutan Ekmek.................................................................................... 1744
54. Badem Helvası............................................................................................................... 1744
55. Arnīn Ekmeği................................................................................................................. 1746
56. Biber, Nohut, Kimyon Gibi Katkılarla Hazırlanan Ekmek.......................................... 1746
57. Senbūsek (Üçgen Börek)................................................................................................ 1746
58. Senbūsek (Üçgen Börek)............................................................................................... 1748
59. Mideyi Güçlendiren Çok Besleyici Helva..................................................................... 1748
60. Mideyi Tutan, Su Toplanmasına Engel Olan Helva.......................................................1750
61. Beyni Güçlendiren, Nekahet Döneminde Olanlara İyi Gelen ve Hemen Kilo Aldıran Helva.....1750
62. Soğuk Tabiatlı Kişilere İyi Gelen Helva.........................................................................1750
63. Bedeni Isıtan, Beyni Güçlendiren ve Şehveti Arttıran Helva........................................1750
64. Böbreği Güçlendiren, Spermi Arttıran ve Şehveti Harekete Geçiren Helva................1752
65. Çok Besleyici, Böbreği Güçlendiren ve Şehveti Harekete Geçiren Helva....................1752
66. Helva...............................................................................................................................1752
67. Ṣābūniyye Adı Verilen Helva.........................................................................................1752
68. Şamfıstıklı Helva............................................................................................................1756
Ravḍatü’l-ʻIṭr’da Geçen Bitki İsimleri.........................................................................................

İsimleri.........................................................................................17591759
Ravḍatü’l-ʻIṭr’da Geçen Hayvan İsimleri..................................................................................
İsimleri.................................................................................. 1766
Ravḍatü’l-ʻIṭr’da Geçen Taşlar ve Mineraller..............................................................................
Mineraller..............................................................................1767 1767
Ravḍatü’l-ʻIṭr’da Geçen Yer İsimleri..........................................................................................
İsimleri.......................................................................................... 1768
Dizin............................................................................................................................................
Dizin ............................................................................................................................................ 1769
Sözlükçe.........................................................................................................................................1813
Sözlükçe ......................................................................................................................................1813
ON BEŞİNCİ BAB
MATBUHAT-İÇERİSİNDE İLAÇ BİTKİLERİ

KAYNATILMIŞ SULAR HAKKINDADIR
Minhācü’d-dükkān ve el-Ḥāvī’de şöyle denilmiştir: Etkinliği, yapıl-

5 dığı andan itibaren on saate kadardır, on saatten sonra neredeyse hiçbir
etkisi kalmaz. Gerçekte ise bu ilaçlar serin zaman ve mekânlarda üç güne
kadar etkisini korur. Sıcak zaman ve mekânlarda ise eğer itinalı bir şekilde
muhafaza edilirse yirmi dört saate kadar etkisini korur.
Bu ilaçların cam şişede veya porselen bir kapta korunması gerekir. En
10 iyisi altın veya gümüş bir kapta korunmasıdır. Altın veya gümüş kap bu-
lunamazsa sırlanmış küplerde korunabilir. Kurşun, bakır ve sarı bakırdan
daha iyidir.
1. Pişirilmiş hünnap suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Mide ağrısına iyi gelir.

15 Karışımı: Hünnap yirmi tane, iri erik on beş tane, kırmızı gül, sarı
helile kabuğu her birisinden dört dirhem, hindiba tohumu üç dirhem,
Rūmī hodan bir miskal, ufalanmış Çin ışkını yarım dirhem, Mısır kudret
helvası on beş dirhem.
Mısır kudret helvası hariç bunların hepsi tarif edildiği şekilde suda kay-
20 natılır, sonra Mısır kudret helvası serpiştirilir, şurubu elde edilir, bu şurup
süzülür ve serdārūc1 ile içilir.
1 Serdārūc: İlacın etkisini güçlendiren, tat ve aroma katan kuru ve öğütülmüş ilaç
maddeleri.
‫الباب الخامس عشر‬
‫في املطبوخات‬
‫قال في (م ح)‪« :‬فعلها من وقت الفراغ إلى أن يمضي عليها عشر ساعات‪ ،‬ثم ال‬
‫يـكاد يعمـل عملاً‪ .‬والحـق أنـه يسـتعمل إلى ثالثة أيام فـي األزمنة واألمكنة الباردة‪ ،‬ثم‬
‫يفسد؛ و‪ 1‬في األمكنة واألزمنة الحارة إلى أربعة وعشرين ساعة‪ ،‬إن روعي حفظها‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫وينبغـي أن يحفـظ فـي زجاجـة أو صينيـة‪ ،‬واألولـى أن يحفـظ فـي الذهـب أو‬
‫الفضة‪ ،‬وإن لم يتيسـر واحد منها ففي الخزف المزجج‪ ،‬والرصاص خير من النحاس‬
‫والطليقـون‪.‬‬
‫‪ .1‬مطبوخ العناب (ذ)‬

‫ينفع وجع المعدة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫عددا‪ ،‬ورد أحمر وقشر‬

‫‪2‬‬
‫عددا‪ ،‬إجاص لحيم خمسة عشر ً‬
‫أخالطه‪ :‬عناب عشرون ً‬
‫إهليلـج أصفـر مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬بزر هندباء ثالثة دراهم‪ ،‬لسـان الثور الرومي‬
‫درهما‪.‬‬
‫ً‬ ‫مثقال‪ ،‬ريوند صيني مرضوض مصرور نصف درهم‪ ،‬ترنجبين خمسة عشر‬
‫يغلـى الجميـع بالمـاء عـدا الترنجبيـن علـى الرسـم‪ ،‬فيمـرس فيـه ترنجبيـن ويعصـر‬
‫ويصفـى‪ ،‬ويشـرب مـع سـرداروج‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫سقطت هذه الواو من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في ب إلى‪ :‬قسر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
944 ŞİFA BAHÇESİ
2. Pişirilmiş sarı helile suyu
Mideyi ince safra atıklarından temizler.

Karışımı: Sinameki beş dirhem, sarı helile, kara helile her birisinden
yedi dirhem, hindiba tohumu, nilüfer, kuru menekşe her birisinden üçer
5 dirhem, soyulmuş ufalanmış meyan kökü beş dirhem, çekirdeği çıkarıl-
mış Tāif üzümü on dirhem, hünnap, yellimağacı meyvesi siyah erik her
birisinden yirmi birer adet.
Bunların hepsi üç rıtl su ile geride suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar pişi-
rilir. Su bir rıtla düşünce ateşten indirilir. İçinde her birisinden on dirhem
10 hıyarşenber ve Mısır kudret helvası eritilir. Sonra süzülerek içilir.
3. Sarı safralı karaciğerin kötü mizacına iyi gelen ilaçlı su

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Kuru menekşe beş dirhem, nilüfer üç dirhem hindiba, aynı

miktarda gül yaprağı beş dirhem, yaban keteni tohumu üç dirhem.
15 Bunların hepsi üç rıtl su ile bu su bir rıtla düşünceye kadar pişirilir.
İçinde on beş dirhem hıyarşenber ve yirmi dirhem Mısır kudret helvası
eritilir. Sonra süzülür ve seher vaktinde içilir.
4. Karaciğer zayıflığına ve iç kısmındaki tıkanıklıklara iyi

gelen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
20 Karışımı: Sinameki beş dirhem, hindiba tohumu üç dirhem, beyaz

şeker on dirhem.
Bunlar sıcak suda kaynatılarak süzülür, buna beş miskal hıyarşenber
macunu eklenir. Seher vakti içilir. İshal tamamlandıktan sonra istediği ye-
mekleri yiyebilir.
25 5. Karaciğerin atardamara bağlandığı yerdeki balgamlı

tümöre iyi gelen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sinameki beş dirhem, rezene tohumu, anason üçer dirhem,
beyaz şeker on dirhem.
‫رو ضــة العطــر‬ ‫‪945‬‬
‫‪ .2‬مطبوخ إهليلج أصفر‬

‫ينقي المعدة عن األخالط الرقيقة الصفراوية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أصفـر وكابلـي مـن كل واحـد سـبعة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء ونيلوفـر وبنفسـج يابـس مـن كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬أصل السـوس‬
‫المحكـوك المرضـوض خمسـة دراهـم‪ ،‬زبيـب طائفـي منـزوع النـوى عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫عـددا‪.‬‬
‫ً‬ ‫عنـاب وسبسـتان وإجـاص أسـود مـن كل واحـد عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فينزل عن النـار‪ ،‬ويمرس‬
‫فيه خيارشـنبر وترنجبين من كل واحد عشـرة دراهم‪ .‬يصفى ويشـرب‪.‬‬
‫‪ .3‬مطبوخ ينفع سوء مزاج الكبد الصفراوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج يابـس خمسـة دراهـم‪ ،‬نيلوفـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء مثلـه‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫ورق الـورد خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر كشـوت ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه خيارشـنبر خمسـة‬
‫درهمـا‪ ،‬ترنجبيـن عشـرون‪ .‬يصفـى ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬ ‫عشـر‬
‫ً‬
‫‪ .4‬مطبوخ ينفع ضعف الكبد وسددة المقعرة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـناي مكـي خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـكر [‪]110a‬‬ ‫‪15‬‬
‫أبيـض عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫يغلـى فـي المـاء الحـار ويصفـى‪ ،‬ويمـرس فيـه معجـون خيارشـنبر خمسـة مثاقيـل‪،‬‬
‫يغـدى بمـا يوافقـه‪.‬‬
‫سـحرا‪ ،‬وبعـد تمـام اإلسـهال ّ‬ ‫ويشـرب‬
‫ً‬
‫‪ .5‬مطبوخ ينفع ورم الكبد البلغمي إذا كان في المحدب (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر الرازيانـج وأنيسـون ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫سـكر أبيـض عشـرة دراهـم‪.‬‬

Bunlar kaynatılır ve beş ya da yedi miskal hıyarşenber macunu üçeri-

ne süzülür ve seher vaktinde içilir.
6. Karaciğerin atardamara bağlandığı yerdeki balgamlı

kara safralı sert tümöre iyi gelen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
5 Karışımı: Sinameki yedi dirhem, oğul otu, meyan kökü, hindiba to-
humu, rezene tohumu üçer dirhem.
Bunlar kaynatılır ve on beş dirhem kırmızı şeker içinde çözdürülür,
yedi miskal necāḥ macunu ile içilir. Sıcak zamanlarda seher vakti, soğuk
zamanlarda ise kuşluk vakti içilir.
10 7. Sarılığa iyi gelen ilaçlı su (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Kara helile, yabani siyah helile her birisinden on dirhem,

kereviz kökünün kabuğu, rezene kökünün kabuğu her birisinden dörder
dirhem, şahtere otu, benlieğrelti otu, Mekke ayrığı çiçeği beşer dirhem,
kara çöpleme bir dirhem.
15 Tarif edildiği şekilde pişirilir. Yirmi dirhem hıyarşenber özü ile süzü-
lür ve ılık olarak içilir.
8. Sıcak dalağa iyi gelen ilaçlı su (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Soyulmuş sarı helile, on dirhem, şahtere otu aynı miktarda,

Hint hurması aynı miktarda, sarı helile, kapari kabuğu, rezene kabuğu,
20 kereviz tohumu, kereviz kabuğu her birisinden beş dirhem.
Tarif edildiği şekilde pişirilir ve suyu çıkarılır, bir miskal Feyḳarā
müshili ve bir miskal katran köpüğü bitkisi ile içilir.
9. Matbūh (eẕ-Ẕeḫīre)
Dalak tümörlerine, kaşıntıya ve irinlere, mizaç sıcaklığına, uyuşuklu-

25 ğa ve amfizeme karşı etkilidir.
Karışımı: Sarı helile kabuğu, emlec beşer dirhem, ufalanmış benlieğ-
relti otu, küsküt, karabaş otu, kapari kökü kabuğu, rezene kökü kabuğu
‫يغلـى ويصفـى علـى خمسـة مثاقيـل أو علـى سـبعة مثاقيـل معجـون خيارشـنبر‪،‬‬
‫ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .6‬مطبوخ ينفع لمن في محدب كبده ورم صلب سوداوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬بادرنجبويـه وأصـل السـوس وبـزر الهندبـاء وبزر‬
‫الرازيانـج ثالثـة ثالثـة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا سـكرا أحمـر‪ ،‬ويشـرب مـع سـبعة مثاقيـل‬

‫ً‬ ‫يغلـى ويصفـى علـى خمسـة عشـر‬
‫ً‬
‫معجـون النجـاح‪ ،‬سـحرا فـي األوقـات الحـارة‪ ،‬وضحـى فـي األوقـات البـاردة‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .7‬مطبوخ ينفع اليرقان (ذ)‬

‫أخالطــه‪ :‬إهليلج كابلي وأســود هنــدي من كل واحد عشرة‬
‫دراهـم‪ ،‬قشـر أصـل الكرفـس وقشـر أصـل الرزايانـج مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫شـاهترج وبسـفايج وفقـاح‪ 1‬إذخـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬خربـق أسـود درهـم‪.‬‬
‫درهما فلوس خيارشنبر‪ ،‬مصفى فاترا‪.‬‬
‫ً‬ ‫يطبخ على الرسم‪ ،‬ويشرب مع عشرين‬
‫ً‬
‫‪ .8‬مطبوخ ينفع الطحال الحار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر مقشـر عشـرة دراهـم‪ ،‬شـاهترج مثلـه‪ ،‬تمر هنـدي مثله‪ ،‬إهليلج‬
‫أصفر وقشر كبر وقشر الرازيانج وبزر الكرفس وقشر الكرفس من كل واحد خمسة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يطبخ على الرسم‪ ،‬ويعصر ويشرب مع مثقال إيارج فيقرا‪ ،‬ومثقال غاريقون‪.‬‬
‫‪ .9‬مطبوخ (ذ)‬
‫ينفع أورام الطحال‪ ،‬وحكة األعضاء ودماميلها‪ ،‬وحرارة المزاج‪ ،‬والسبات‪ ،‬والنفخ‪.2‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر إهليلـج أصفـر وبليلـج وأملـج خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بسـفايج‬
‫(أ) و(ب)‪ :‬فقاع إذخر‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬فقاح وإذخر‪ ،‬والصواب فقاح إذخر كما تقدم كثيرا من قبل‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الفنح‪.‬‬ ‫‪2‬‬
üçer dirhem, hünnap yirmi tane, erik on beş tane, şahtere otu dört dirhem,
Sinameki iki miskal, çiçekli dişbudak on beş dirhem.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir ve suyu çıkarılır, serdārūc
ile içilir, serdārūc şudur; türbüt otu ve küsküt birer dirhem, kara helile
5 yarım dirhem, Antakya mahmudesi üç tane.
10. Soğuktan kaynaklanan dalak hastalıklarına iyi gelen

ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sinameki beş dirhem, kara helile yedi dirhem, üzerlik

kökü, koyun otu, hindiba tohumu üçer dirhem, kuru menekşe beş dir-
10 hem, siyah erik, hünnap, yellimağacı meyvesi her birisinden otuzar
adet.
Bunlar üç rıtl su ile geride suyun bir rıtlı kalıncaya kadar pişirilir. Son-
ra içerisine onar dirhem hıyarşenber ve Mısır kudret helvası eklenir. Yaz
mevsiminde seher vakti, kış mevsiminde kuşluk vakti içilir.
15 11. Balgamlı dalak tümörü hastalarına iyi gelen ilaçlı su

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Sinameki beş dirhem, sarı helile aynı miktarda, türbüt otu
iki dirhem, yabani keten, hindiba tohumu, rezene tohumu, kereviz tohu-
mu, oğul otu, hodan, kapari meyvesi, salatalık tohumu üçer dirhem, kuru
20 incir yirmi adet, Tāif kuru üzümü on dirhem, taze şahtere otu bir demet,
hünnap, erik, yellimağacı meyvesi yirmişer adet.
Bunların hepsi üç rıtl su ile geriye bir rıtl kalıncaya kadar pişirilir.
Su bir rıtl kalınca içine onar dirhem hıyarşenber ve Mısır kudret helvası
yedirilir ve süzülür. Seher vakti içilir. İshal gerçekleştikten sonra her
25 birisinden onar dirhem beyaz şeker ve hindiba suyu ile iki dirhem sulta-
ni fesleğen tohumu ile yapılmış soğuk gülsuyu içilir. Bundan sonra her
sabah bir miskal kadıntuzluğu çiçeği tableti ve on dirhem sirkeli tohum
şurubu içilir.
‫مرضـوض وأفيتمـون وأسـطوخودوس وقشـر أصـل الكبـر وقشـر أصـل الرازيانـج ثالثـة‬
‫عـددا‪ ،‬إجـاص‬
‫ً‬ ‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬عنـاب عشـرون‬
‫عددا‪ ،‬شـاهترج أربعة دراهم‪ ،‬سـنامكي مثقاالن‪ ،‬شيرخشـت خمسـة‬
‫خمسـة عشـر ً‬
‫يطبـخ الجميـع علـى الرسـم‪ ،‬ويعصـر ويشـرب مـع سـرداروج‪ ،‬وهـو هـذه تربـد‬ ‫‪5‬‬
‫وأفيتمـون درهـم درهـم‪ ،‬إهليلـج أسـود نصـف درهـم‪ ،‬محمـودة أنطاكـي ثلاث حبـات‪.‬‬
‫‪ .10‬مطبوخ ينفع الطحال البارد السبب (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أسـود سـبعة دراهـم‪ ،‬أصـل إذخـر‬
‫وغافـث وبـزر هندبـاء ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج يابـس خمسـة دراهـم‪ ،‬إجـاص أسـود‬
‫ً‬ ‫وعنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد ثالثـون‬ ‫‪10‬‬
‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه خيارشـنبر وترنجبيـن‬
‫عشـرة عشـرة دراهـم‪ .‬يشـرب سـحرا إن كان الزمـان صي ًفـا‪ ،‬وضحـى إن كان شـتاء‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .11‬مطبوخ ينفع أورام أصحاب الطحال البلغمي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أصفـر مثلـه‪ ،‬تربـد[‪ ]110b‬درهمـان‪ ،‬بزر‬
‫كشـوت وبـزر هندبـاء وبـزر رازيانـج وبـزر كرفـس وبادرنجبويـه ولسـان الثـور وثمـرة‬ ‫‪15‬‬
‫عـددا‪ ،‬زبيـب طائفـي عشـرة‬

‫ً‬ ‫الكبـر وبـزر القثـد ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬تيـن يابـس عشـرون‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬شـاهترج رطـب باقـة‪ ،‬عنـاب وإجـاص وسبسـتان عشـرون عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه خيارشـنبر‬
‫وترنجبيـن عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬ويصفـى ويشـرب سـحرا‪ ،‬وبعـد الفـراغ مـن اإلسـهال‬
‫ً‬
‫يشـرب جلاب بـارد مـن السـكر األبيـض ومـاء الهندبـاء مـن كل‪ 1‬واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫وبـزر شاهسـفرم درهمـان‪ ،‬ثـم بعـده يشـرب كل غـداة عشـرة دراهـم سـكنجبين بزوري‪،‬‬
‫مـع مثقـال قـرص أميـر باريـس‪.‬‬
‫سقطت (كل) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
12. Ödem ve öksürüğe iyi gelen ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Ufalanmış iki tür hıyar çekirdeği ve haşhaş tohumu her birisinden üçer
dirhem, nilüfer yaprağı, ayva çekirdeği ikişer dirhem, ban otu tohumu,
İran havucu tohumu birer dirhem, menekşe bir dirhem, hünnap yirmi adet,
5 yellimağacı meyvesi otuz adet.
Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde geriye yüz dirhem su kalın-
caya kadar kaynatılır. Sonra suya daldırılarak süzülür. Her sabah bu suyun
otuz dirhemi iki istār Mısır kudret helvası ile birlikte içilir.
13. Midede asit birikmesine iyi gelen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
10 Karışımı: Sinameki, yedi dirhem, it üzümü beş dirhem, hindiba to-

humu üç dirhem, beyaz şeker ve Mısır kudret helvası her birisinden onar
dirhem, hıyarşenber özü on beş dirhem. Bunlar elli dirhem miktarı yıkan-
mamış hindiba öz suyunda çözdürülerek seher vakti içilir.
14. İçerisinde ilaç maddesi kaynatılmış su (el-Ḥāvī)
15 Humma ve susuzluğun eşlik ettiği karında su birikmesine karşı etkilidir.

Sinameki beş dirhem, kuru menekşe, nilüfer, hindiba tohumu üçer
dirhem, çekirdeği ayıklanmış Tāif kuru üzümü on beş dirhem, çekir-
deği alınmış sarı ve kara helile, yedişer dirhem, ufalanmış belile ve
emlec beşer dirhem, dağ eriği, hünnap, yellimağacı meyvesi her biri-
20 sinden yirmi adet.
Bunların hepsi bir rıtl kalıncaya kadar üç rıtl su içinde kaynatılır. Su
bir rıtl kalınca içine her birisinden onar dirhem hıyarşenber özü ve Mısır
kudret helvası yedirilir. Seher vakti içilir. Gereği gibi ishal oluşması için
hiçbir şey yenmez. İshal gerçekleşince her birisinden onar dirhem hin-
25 diba, gülsuyu, hodan ile hazırlanmış gül şerbeti içilir. Günün sonunda
merdümek, badem içi, ıspanak ve piliç etleri ile hazırlanmış bir perhiz
yemeği yenir.
‫‪ .12‬طبيخ ينفع االستسقاء والسعال (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر خشـخاش مرضوضيـن مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫ورق النيلوفـر وحـب السـفرجل درهمـان درهمـان‪ ،‬بـزر بنـج وبـزر خيزويـه عجمـي‬
‫ً‬ ‫عـددا‪ ،‬سبسـتان ثالثـون‬
‫ً‬ ‫درهـم درهـم‪ ،‬بنفسـج درهـم‪ ،‬عنـاب عشـرون‬
‫مـن مـن المـاء‪ ،‬حتـى يبـق مائـة درهـم‪ .‬يمـرس‬
‫مـن ونصـف ّ‬ ‫يغلـى الجميـع مـع ّ‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا مـع إسـتارين ترنجبيـن‪.‬‬

‫ً‬ ‫ويعصـر‪ ،‬ويشـرب منـه كل بكـرة ثالثـون‬
‫‪ .13‬مطبوخ ينفع الخبن‪( 1‬ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬عنـب الثعلـب خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬سـكر أبيـض وترنجبيـن مـن كل واحـد عشـرة دراهم‪ ،‬فلوس خيارشـنبر خمسـة‬
‫درهمـا‪ .‬يحـل فـي مـاء الهندبـاء المعصـور الـذي لـم يغسـل هندبـاؤه قـدر خمسـين‬
‫ً‬ ‫عشـر‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬

‫ً‬
‫ً‬
‫‪ .14‬مطبوخ (ح)‬
‫ينفع الخبن‪ 2‬إذا كان معه حمى وعطش‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج يابـس ونيلوفـر وبـزر هندبـاء ثالثة ثالثة‬
‫درهمـا‪ ،‬إهليلـج أصفـر وأسـود‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬زبيـب طائفـي منقـى مـن عجمـه خمسـة عشـر‬ ‫‪15‬‬
‫منـزوع النـوى سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬بليلـج وأملـج مرضوضـان خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫إجـاص جبلـي وعنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويمـرس فيـه فلـوس‬
‫خيارشـنبر وترنجبين من كل واحد عشـرة دراهم‪ .‬يشـرب سـحرا‪ ،‬ويصبر عليه ليسـهل‬
‫ً‬
‫إسـهاالً دون الغايـة‪ ،‬وبعـد تمـام العمـل يشـرب عليـه جلاب بـارد مـن الهندبـاء ومـاء‬ ‫‪20‬‬
‫الـورد ومـاء لسـان الثـور مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ويتغدى آخر النهـار نمرورة‪ 3‬من‬
‫المـاش مـع لـب اللـوز واإلسـفاناخ والفراربـح‪.4‬‬
‫هذه الكلمة في (أ) و(ب) لم ينقط الحرف األوسط منها في هذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬الجبن‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬بمزورة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬الزاريح‪.‬‬ ‫‪4‬‬
15. Pişirilmiş helile suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Sıcak tabiatlı/ateşli olanlar için yararlıdır, safrayı söktürücüdür.

Sarı helile on dirhem, Hint hurması yirmi dirhem, siyah erik otuz adet,
yellimağacı meyvesi bir avuç, it üzümü yaprağı bir tutam.
5 Bunların hepsi tarif edildiği üzere pişirilir ve suyu elde edilir. Buna on
beş dirhem hıyarşenber özü, yirmi dirhem çiçekli dişbudak katılır ve seher
vaktinde ılık olarak içilir.
16. Pişirilmiş ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Yanmış karışımları söktürür ve vücudu onlardan temizler.

10 Karışımı: Çekirdekleri ayıklanmış sarı helile, liflerden ayıklanmış
Hint hurması her birisinden on beşer dirhem, hünnap, erik her birisinden
yirmişer adet, çekirdeği çıkarılmış kuru üzüm yirmi dirhem, kırmızı gül
beş dirhem, menekşe üç dirhem.
Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde, geriye suyun yarısı kalın-
15 caya kadar pişirilir. Suyu sıkıldıktan sonra pişmiş karışımın yüz dirhe-
mine yirmi dirhem hıyarşenber özü katılır, seher vakti ılık olarak kul-
lanılır.
17. Pişirilmiş kara topalak suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Gazları boşaltır, vücudu yoğun karışımlardan temizler, iltihap ve yo-

20 ğun maddelerden kaynaklanan baş ağrılarını dindirir.
Karışımı: Kara topalak, sümbül, küsküt, Mekke ayrığı çiçeği, kereviz
tohumu, rezene tohumu, nanahan her birisinden bir avuç.
Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde, suyun yarısı kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra suyu sıkılarak bu suda bir ūḳiyye sabır otu çözdürülür. Üç
25 gün gündüz güneşte tutulur, gece vakti ise sıcak bir mekâna alınır. Üçün-
cü gün bundan bir ūḳiyye alınır, suyu sıkılır, çıkarılır ve süzülür. Bundan
iki veya üç dirhem Hint yağı bitkisi yağı ile beraber içilir.
‫‪ .15‬مطبوخ إهليلج (ذ)‬

‫ينفع المحرورين‪ ،‬ويسهل الصفراء‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬إجــاص أسـود‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬إهليلج أصفر عشـرة دراهم‪ ،‬تمر هندي عشـرون‬
‫كف‪ ،‬ورق عنب الثعلب قبضة‪.‬‬
‫عـــددا‪ ،‬سبستــان ٌّ‬
‫ً‬ ‫ثالثون‬
‫درهمـا فلـوس‬
‫ً‬ ‫يطبـخ الجميـع‪ 1‬علـى الرسـم ويعصـر‪ ،‬ويضـاف إليـه خمسـة عشـر‬ ‫‪5‬‬
‫خيارشـنبر‪ ،‬وعشـرون درهمـا شرخشـت‪ ،‬ويشـرب سـحرا فاتـرا‪]111a[ .‬‬

‫ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ .16‬مطبوخ (ذ)‬
‫يسهل األخالط المحترقة‪ ،‬وينقى البدن منها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر منقـى مـن الحـب وتمـر هنـدي منقـى مـن الليـف مـن كل‬
‫عـددا‪ ،‬زبيـب‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬عنـاب وإجـاص مـن كل واحـد عشـرون‬‫ً‬ ‫واحـد خمسـة عشـر‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫ً‬ ‫منـزوع العجـم عشـرون‬
‫مـن مـن المـاء‪ ،‬حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيعصـر‬
‫مـن و نصـف ّ‬
‫‪2‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ّ‬
‫درهمـا فلـوس خيارشـنبر‪ ،‬إلـى مائـة درهـم مـن هـذا المطبـوخ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ويضـاف إليـه عشـرون‬
‫ويسـتعمل سـحرا فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫‪ .17‬مطبوخ السعد (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫يفـش الريـاح‪ ،‬وينقـي البـدن عـن األخلاط الغليظـة‪ ،‬ويسـكن الصـداع الكائـن عـن‬
‫الريـاح‪ ،‬وعـن المـواد الغليظـة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـعد وسـنبل وأفسـنتين وفقـاح إذخـر وبـزر كرفـس وبـزر رازيانـج‬
‫‪3‬‬
‫ونانخـواه مـن كل واحـد كـف‪.‬‬

‫من من الماء حتى يرجع إلى النصف‪ ،‬ويعصر‪ ،‬وينقع‬
‫من ونصف ّ‬
‫يطبخ الجميع في ّ‬ ‫‪20‬‬
‫في الماء وقية صبر‪ ،‬ويترك ثالثة أيام في الشمس‪ ،‬وبالليل يرفع إلى بيت حار‪ ،‬وفي اليوم‬
‫الثالث يؤخذ منه وقية‪ ،‬يعصر ويصفى‪ ،‬ويشرب مع درهمين أو ثالثة دراهم دهن خروع‪.‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬من) بدل هذه الواو‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬زازيانج‪.‬‬ ‫‪3‬‬
18. Hararetten kaynaklanan idrar güçlüğüne iyi gelen ilaçlı

su (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Ufalanmış hıyar ve kavun çekirdeği yedişer dirhem, ufa-

lanmış Hint taş kesen otu tohumu, baldırıkara üçer dirhem, yabani havuç
5 tohumu, yerli rezene tohumu onar dirhem.
Bunların hepsi yüz dirhem su kalıncaya kadar bir menn suda kayna-
tılır. Sonra tamamen suya daldırılarak suyu sıkılır. Mısır kudret helvasın-
dan elde edilmiş iki istār gülsuyu ile içilir.
19. Diğer bir kaynatılmış ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
10 İdrar güçlüğünü giderir, böbrekten siyah kumları düşürür, fıtık ilti-

haplarına yararlıdır, böbrek ve mesaneyi taş ve kumdan temizler.
Karışımı: Hıyar çekirdeği, kavun çekirdeği, baldırıkara beşer dir-
hem, kuru demir dikeni, kurusu bulunamazsa taze demir dikeni üç dir-
hem, rezene tohumu iki miskal, ufalanmış Hint taş kesen otu, çekirdeği
15 çıkarılmış Tāif kuru üzümü yirmi tane, incir on adet.
Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde, suyun yarısı kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra on istār Mısır kudret helvası üzerine suyu sıkılır. Sonra
tamamen suya daldırılır ve ikinci defa süzülür, bundan her sabah erken
vakitte otuz dirhem içilir. Beraberinde bu hastalık için tarif edilmiş üç
20 dirhem kuru ilaçlarla beraber içilir.
20. Kaynatılmış ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Regl akıntısını söktürür, adet görme zorluğunu giderir, adet ateşini ve

organlardaki ağrıları dindirir.
Karışımı: Kayısı çekirdeği özü on dirhem, horoz ibiği çiçeği üç istār, hı-
25 yar çekirdeği, kavun çekirdeği ufalanmış olarak her birisinden onar dirhem.
Bunların hepsi iki menn suda geriye yüz dirhem su kalıncaya kadar
kaynatılır. Sonra tamamen suya daldırılır ve suyu sıkılır. Birkaç gün bun-
dan otuzar dirhem içilir. Beraberinde on dirhem gülsuyu ve Mısır kudret
helvası içilir.
‫‪ .18‬طبيخ يفتح عسرالبول إذا كان من الحرارة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر بطيـخ مرضوضـان سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬بـزر قلت هندي‬
‫مرضوض وبرسياوشان ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬دوقو وبزر رازيانج بلدي عشرة عشرة دراهم‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬فيمرس ويعصر‪ ،‬ويشـرب‬
‫ً‬ ‫مـن مـاء حتـى يبقـى خمسـون‬
‫يغلـى الجميـع فـي ّ‬
‫متخذا مـن ترنجبين‪.‬‬
‫ً‬ ‫جالبـا‬
‫ً‬ ‫مـع إسـتارين‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .19‬طبيخ آخر(ذ)‬
‫يفتـح عسـر البـول وينـزل الرمـل األسـود مـن الكليـة‪ ،‬وينفـع ريـاح الفتـق‪ ،‬وينقـي‬
‫الكليـة والمثانـة عـن الحجـر والرمـل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر بطيـخ وبرسياوشـان خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬حسـك‬
‫رطـب إسـتار‪ ،‬وإن لـم يوجـد الرطـب فمـن اليابـس ثالثـة دراهـم‪ ،‬بزر رازيانـج مثقاالن‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬زبيـب‬
‫ً‬ ‫حـب القلـت الهنـدي المرضـوض أربعـة دراهـم‪ ،‬عنـاب خمسـة عشـر‬
‫ً‬ ‫عـددا‪ ،‬تيـن عشـرة‬
‫ً‬ ‫طائفـي منـزوع العجـم عشـرون‬
‫مـن مـن المـاء حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيعصـر علـى‬
‫مـن ونصـف ّ‬
‫درهمـا‬
‫ً‬ ‫عشـرة أسـاتير ترنجبيـن‪ ،‬ويمـرس ويصفـى ثانيـا‪ ،‬ويشـرب منـه كل بكـرة ثالثـون‬
‫ً‬
‫مـع ثالثـة دراهـم مـن السـفوف المكتـوب لهـذه العلـة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .20‬طبيخ(ذ)‬
‫يدر الحيض ويفتح عسرها‪ ،‬ويسكن حرارة الحيض وأوجاع األعضاء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب نـوى المشـمش عشـرة دراهـم‪ ،‬بوسـتان أفـروز ثالثـة أسـاتير‪ ،‬بـزر‬
‫خيــارين وبـزر بطيـخ مرضوضـة مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.1‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي منيـن مـاء حتـى يبقـى مائـة درهم‪ ،‬فيمرس ويعصر‪ ،‬ويشـرب منه‬ ‫‪20‬‬
‫جالبا وترنجبين‪.‬‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬مع عشـرة دراهـم‬
‫ً‬ ‫أيامـا‪ 2‬ثالثـون‬
‫بكـرة ً‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬أتام)‪ ،‬وفي (ج)‪( :‬أيا)‪ ،‬والصواب ما أثبتناه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
21. İdrar zorluğunu güçlü bir şekilde gideren ilaçlı su

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Ufalanmış kavun çekirdeği yedi dirhem, rezene kökü

kabuğu, kereviz dörder dirhem, İran vālānı tohumu yani yerli rezene
5 tohumu, nanahan, kereviz tohumu, kızıl kök boya bitkisi her birisinden
üçer dirhem, yabani havuç tohumu, anason, gazel otu, yabani nane ikişer
miskal, bozotu, kırmızı börülce onar dirhem, sakız ağacı reçinesi bir
miskal.
Bunların hepsi yüz dirhem su kalıncaya kadar bir buçuk menn suda
10 kaynatılır. Sonra tamamen suya daldırılır ve suyu sıkılır. Her sabah erken
vakitte otuz dirhem içilir. Beraberinde on dirhem gül reçeli, bir miskal
Hint yağı ağacı yağı ve acı badem içi alınır. Bu şekilde etkili olması Yüce
Allah’tan umulur.
22. Pişirilmiş acı çiğdem suyu1 (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Sırt ağrısı, eklem ağrısı ve bütün balgamlı hastalıklara karşı etkilidir.

Karışımı: Sarı helile on dirhem, türbüt otu, benlieğrelti otu, şahtere
otu dörder dirhem, acı çiğdem iki dirhem, hindiba tohumu, rezene tohumu
birer dirhem, kırmızı gül üç dirhem.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir ve kullanılır.
20 23. Sırt, Diz ve Eklem Ağrılarına İyi Gelen Acı Çiğdem Suyu
(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Sarı helile on beş dirhem, türbüt otu, benlieğrelti otu, şah-
tere otu dörder dirhem, acı çiğdem iki dirhem, hindiba tohumu, rezene
tohumu birer dirhem, kırmızı gül üç dirhem.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: İçinde acı çiğdemi kayna-
tılmış su tarifi: Sarı helile 15, benlieğrelti otu 10, şahtere otu 10, acı çiğdemi 8,
sinameki 8, gelinciksalebi 6, hatmi çiçeği kökü 7, hindiba kökü 7, kereviz kökü 7,
rezene kökü 7, kapari kökü 7, sığırkuyruğu bitkisi 5, menekşe 5, küsküt tohumu
3, kereviz tohumu 3, hindiba tohumu 3, rezene tohumu 3, erik 1 menn, kırmızı
gül 6, kuru üzüm 10, Hint hurması 15, nilüfer 10 adet, gülsuyu katkılı şeker şu-
rubu 50, kudret helvası 30.
‫‪ .21‬طبيخ يفتح عسرالبول بقوة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬بزر بطيخ مرضوض سـبعة دراهم‪ ،‬قشـر أصل الرازيانج وأصل الكرفس‬
‫أربعة أربعة دراهم‬
‫[‪ ]111b‬بـزر واالن عجمـي ـــ أي‪ :‬بـزر رازيانـج بلـدي ـــ ونانخـواه وبزر كرفس وفوة‬
‫مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬دوقـو وأنيسـون ومشكطرامشـيع‪ 1‬وفوتنـج جبلـي مثقـاالن‬ ‫‪5‬‬
‫مثقـاالن‪ ،‬فراسـيون ولوبيـاء أحمـر عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬مصطكـى مثقال‪.‬‬

‫مـن مـن المـاء حتـى يبقـى مائـة درهـم‪ ،‬فيمـرس‬
‫مـن ونصـف ّ‬ ‫يغلـى الجميـع مـع ّ‬
‫درهمـا‪ ،‬مـع عشـرة دراهـم جلنجبيـن‪ ،‬ومثقـال‬
‫ً‬ ‫ويعصـر‪ ،‬ويشـرب منـه كل بكـرة ثالثـون‬
‫الل تعالـى‪.‬‬
‫دهـن الخـروع ودهـن لـوز مـر‪ .‬نافـع إن شـاء ّٰ‬
‫‪ .22‬مطبوخ سورنجان‪( 2‬ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع أوجاع الظهر والمفاصل‪ ،‬وجميع األمراض البلغمية‪.‬‬

‫درهمـا‪ ،‬تربـد وبسـفايج وشـاهترج أربعـة‬
‫ً‬ ‫أخالطــــه‪ :‬إهليلـج أصفـر خمســـة عشـر‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬سـورنجان درهمـان‪ ،‬بـزر هندبـاء وبـزر رازيانـج درهم درهـم‪ ،‬ورد أحمر‬
‫ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبخ الجميع على الرسم ويستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .23‬مطبوخ سورنجان (ذ)‬

‫ينفع أوجاع الظهر والركبة واألعصاب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬فـوة الصباغيـن وشـيطرج وأبوزيـدان‪ 3‬وسـورنجان خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫زبيـب منـزوع العجـم وحلبـة عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬زنجبيـل وماهـي زهـرج ثالثـة ثالثـة‬
‫دراهم‪ ،‬أصل الكرفس وأصل الرازيانج سـبعة سـبعة دراهم‪ ،‬أصل إذخر خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬مشكطرمشيع‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬مسكطرامشيغ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة مطبــوخ ســورنجان‪ :‬أهليلــج أصفــر ‪ ،15‬بســفايج ‪ ،10‬شــاهترج ‪ ،10‬ســورنجان ‪،8‬‬ ‫‪2‬‬
‫ســنامكي ‪ ،8‬بوزيــدان ‪ ،6‬أصــل خطمــي ‪ ،7‬أصــل هندبــاء ‪ ،7‬أصــل كرفــس ‪ ،7‬أصــل الرازيانــج ‪ ،7‬أصــل‬
‫كبــر ‪ ،7‬ماهــي زهــرج ‪ ،5‬بنفشــة ‪ ،5‬بــزر كشــوث ‪ ،3‬بــزر كرفــس ‪ ،3‬بــزر هندبــاء ‪ ،3‬بــزر الرازيانــج ‪،3‬‬
‫ـن ‪ ،4‬ورد أحمــر ‪ ،6‬زبيــب ‪ ،10‬تمــر هنــدي ‪ ،15‬نيلوفــر عــدد ‪ ،10‬جــاب ‪ ،50‬ترنجبيــن ‪.30‬‬ ‫إجــاص مـ ّ‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬وقد مر بنا كثيرا‪ :‬بوزيدان‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ً‬
Bunların hepsi tarif edildiği üzere pişirilir ve kullanılır.
Beden sıcak olduğunda veya normal bir şekilde karakterin harekete

geçirilmesine ihtiyaç uyulduğunda, kanlı ve sarı safralı sırt, diz ve kas
5 ağrılarına iyi gelir.
Karışımı: Yağlarıyla beraber ekşi nar suyu yarım rıtl, şekerli gül-
suyu yarım rıtl alınır, bunun içinde beş dirhem temizlenmiş, ezilmiş ve
elenmiş sarı helile çözdürülür. Bir gün bir gece bekletildikten sonra sü-
zülerek içilir.
10 25. Diğer bir kaynatılmış ilaçlı su
Eklem ağrıları için öncekinden daha güçlüdür. Ateş yapmaz, vücudu

soğutur, ateşi dindirir.
Karışımı: Bir rıtl gülsuyu alınır, bunun içinde on dirhem ezilmiş,
elenmiş sarı helile çözdürülür, bir gün bir gece bekletilir, bir ūḳiyye kar-
15 nıyarık otu tohumunun yapışkan suyu katılarak kullanılır.
26. Bahsedilen hastalıklara iyi gelen bir bitki suyu
Otuz büyük erik, on beş dirhem Hint hurması alınır. Üç rıtl su içinde
su bir rıtl kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra tamamen suya daldırılır, sü-
zülür ve üzerine on dirhem ezilmiş, elenmiş helile katılır. Bu şekilde bir
20 gün bir gece bekletildikten sonra süzülür ve beş dirhem ṭaberzed şekeri
ile içilir.
27. Bahsedilen hastalıklar için müshil olarak kullanılan

kaynatılmış su
Müshil ilaçları sevmeyen ve onlardan çok tiksinenler için uygundur.

25 Karışımı: İki ūḳiyye gülsuyu alınır, bunun içine bir dāniḳ mahmu-
de otu katılır, çözülünceye kadar beklenir. Yirmi tane iri erik alınarak
yıkanır, gülsuyu içinde bir gece çözdürülür, sonra yenir. Kalan gülsuyu
‫يطبخ الجميع على الرسم‪ .‬الشربة منه أربع أواق‪ ،‬مع مثقالين دهن خروع‪.‬‬
‫‪ .24‬مطبوخ (ذ)‬
‫يسـتعمل فـي أوجـاع المفاصـل الدمويـة والصفراويـة إذا كان البـدن حاميـا‪ ،‬أو‬
‫ً‬
‫احتيـج إلـى إطلاق الطبيعـة إطال ًقـا معتـدالً‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يؤخذ من عصير الرمان الحامض بشـحمه نصف رطل‪ ،‬جالب سـكري‬ ‫‪5‬‬
‫نصف رطل‪.‬‬
‫يوما وليلة‪،‬‬
‫ينقـع فيـه خمسـة دراهـم إهليلـج أصفـر منقى مسـحوق منخول‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫فيصفى ويشرب‪.‬‬
‫‪ .25‬مطبوخ آخر‬
‫أقوى من األول ألوجاع المفاصل‪ ،‬ال يحمى بل يبرد ويطفئ‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ رطـل جلاب‪ ،‬وينقـع فيـه عشـرة دراهـم إهليلـج أصفـر مسـحوق‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ويجعـل معـه أوقيـة لعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫منخـول‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫‪ .26‬مطبوخ‪ 1‬آخرلما مر‬

‫ً‬ ‫كبارا‪ ،‬تمر هندي خمسة عشر‬
‫يؤخذ ثالثون إجاصة ً‬
‫‪2‬‬
‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويطـرح عليـه‬ ‫‪15‬‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ويصفـى ويشـرب معـه‬

‫عشـرة دراهـم إهليلـج مسـحوق منخـول‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫خمسـة دراهـم سـكر طبـرزد‪.‬‬
‫‪ .27‬طبيخ مسهل لما مر‬

‫جدا‪.‬‬
‫لمن ينكر األدوية المسهلة‪ ،‬ويتنفر عنها نفسه ً‬
‫‪3‬‬
‫جالبـا‪ ،‬يـداف فيـه دانـق سـقمونيا حتـى ينحـل‪ ،‬فيؤخـذ‬

‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ أوقيتـان‬ ‫‪20‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا‪ ،‬والصواب‪ :‬يؤخذ‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا‪ ،‬والصواب‪ :‬تنفر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
da içilir. Eğer sirkeli bal/şeker şurubu daha uygun olursa bunun yerine
onu koy ve iç.
28. Kaynatılmış helīle suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Şiddetli eklem ağrılarına karşı etkilidir.

5 Karışımı: Çekirdeği çıkarılmış sarı helile on beş dirhem, acı çiğdem
iki dirhem, sarı yavşan otu üç dirhem, hindiba tohumu, yaban keteni birer
miskal, sinameki, şahtere otu dörder dirhem.
Üç rıtl su ile pişirilir, su bir rıtl kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra çöz-
dürülür. On dirhem şeker ile içilir.
10 Çok kusma istenirse bir dāniḳ menekşe veya elma içinde kızartılmış
mahmude otu, bir dāniḳ Sokotra adası sabır otu alınır. Bunlar gülsuyu
ile birleştirilir ve içerisinde ilaç maddesi kaynatılmış sudan üç saat önce
alınır.
Bir miskal sabır otu, üç miskal sakız ağacı reçinesi alınır, hindiba suyu
15 ile hap yapılır. Gece karanlık çökünce hastaya bir miskal içirilir. Seherde
içerisinde ilaç maddesi kaynatılmış su içilir. Bu hastalık için bu çok daha
uygun ve daha iyidir.
29. Eklem ağrılarına ve kanlı gut hastalığına iyi gelen su

(el-Ḥāvī)
20 Eklem, kanamalı damla hastalığı için etkilidir. Hastalığın ileri evre-

sinde kullanılır.
Karışımı: Sinameki beş dirhem, it üzümü, menekşe, nilüfer, hindiba
tohumu, ebegümeci tohumu, hatmi üçer dirhem, ak acı çiğdem iki dirhem,
sarı ve kara helile, Hint helilesi her birisinden yedişer dirhem, kırmızı gül
25 yaprağı beş dirhem.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde pişirilir. Su bir rıtl kalıncaya kadar
kaynatılır. Sonra içinde on beş dirhem hıyarşenber ve on dirhem Mısır
kudret helvası çözdürülür. Sonra süzülür ve seher vaktinde içilir. Gün so-
nuna kadar hiçbir şey yenilmez. Bundan sonra merdümek ve badem içi ile
‫عشـرون إجاصـة سـمينة‪ ،‬ويغسـل وينقـع فـي الجلاب ليلـة‪ ،‬ويـؤكل ويشـرب عليه باقي‬
‫دبــر بهـذا التدبيـر وشـرب‪.‬‬
‫الجلاب‪ ،‬وإن كان النفـس إلـى السـكنجبين أميـل‪ّ ،‬‬
‫‪ .28‬طبيخ اإلهليلج (ذ)‬

‫ينفع أوجاع المفاصل الحارة‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬سـورنجان درهمـان‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر منـزوع النـوى خمسـة عشـر‬ ‫‪5‬‬
‫أفسـنتين ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر الهندبـاء واألكشـوث مثقـال مثقـال‪ ،‬سـناى مكي‪ 1‬وشـاهترج‬
‫أربعـة أربعـة دراهم‪.‬‬
‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء [‪ ]112a‬حتـى يبقـى رطـل‪ ،‬فيمـرس ويشـرب مـع عشـرة‬
‫دراهـم سـكر‪.‬‬
‫وإذا أردت أن تسـتفرغ كثيـرا‪ ،‬يؤخـذ سـقمونيا مشـوي فـي السـفرجل أو التفـاح‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬
‫دان ًقا‪ ،‬وصبر سـقوطوري دان ًقا‪ .‬يجمع بجالب‪ ،‬ويؤخذ قبل المطبوخ بثالث سـاعات‪.‬‬
‫مثقـال‪ ،‬ومصطكـى ثالثـة مثاقيـل‪ ،‬ويحبـب بمـاء الهندبـاء‪،‬‬
‫ً‬ ‫وربمـا يؤخـذ صبـر‬
‫مثقـال‪ ،‬وفـي السـحر يشـرب المطبـوخ‪ ،‬وهـي أولـى‬
‫ً‬ ‫ويسـقى العليـل منـه‪ 2‬عنـد العتمـة‬
‫وأجـدر فـي تلـك العلـة‪.‬‬
‫‪ .29‬مطبوخ ينفع المفاصل والنقرس الدموي (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫يستعمل بعد النضج‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي‪ 3‬خمسـة دراهـم‪ ،‬عنـب الثعلـب وبنفسـج ونيلوفـر وبـزر هندبـاء‬
‫وبـزر خبـازي وخطمـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـورنجان أبيـض درهمـان‪ ،‬إهليلـج أصفـر‬
‫وأسـود وهنـدي مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬ورق الـورد األحمـر خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه خيارشـنبر‬ ‫‪20‬‬
‫درهمـا‪ ،‬وترنجبيـن عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫ً‬ ‫خمسـة عشـر‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪3‬‬
yapılan perhiz yemeği yenir. Eğer hummā varsa onun yerine arpa suyu,
hindiba tohumu suyu, gülsuyu ve iki adet nar suyu içilir.
30. Kaynatılmış ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Sinameki, beş dirhem; hünnap, yellimağacı meyvesi, iri erik yirmişer

5 adet, menekşe, şahtere otu, hindiba tohumu beşer dirhem, sarı helile, Hint
hurması, yaban keteni yedişer dirhem.
Bunların hepsi üç rıtl su ile geride bir rıtl su kalıncaya kadar pişirilir.
Bunun içinde hıyarşenber ve Mısır kudret helvası çözdürülerek içilir.
31. Sarı safrayı sancısız söktüren kaynatılmış ilaçlı su
10 Karışımı: Sarı helile altı dirhem, siyah büyük erik, Hint hurması her
birisinden yarım rıtl, çekirdeği çıkarılmış iri kuru üzüm, Cürcān hünnabı
her birisinden dört ūḳiyye.
Bunların hepsi bir menn akırıkarha suyu içinde kaynatılır. Bu suyun üçte
biri kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra suyu sıkılır. Buna bir dirhem Feyḳarā
15 müshili, bir dāniḳ işlenmiş mahmude eklenir ve seher vaktinde içilir.
32. Balgam ve safrayı normal bir şekilde söktüren ilaçlı su

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Çekirdeği çıkarılmış sarı helile on dirhemden on beş dirhe-

me kadar, ufalanmış ak türbüt otu üç dirhemden beş dirheme kadar.
20 Bunlar üç rıtl su ile geride suyun bir rıtlı kalıncaya kadar pişirilir. Üze-
rine on dirhem beyaz şeker serpilerek seher vaktinde içilir.
33. Balgamlı eklem ağrısına iyi gelen ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Acı çiğdem üç dirhem, gelinciksalebi aynı miktarda, sı-

ğırkuyruğu bitkisi, ak türbüt otu dört dirhem, kızıl kök boya bitkisi iki
25 dirhem, kereviz tohumu aynı miktarda, anason aynı miktarda, Ebu Cehil
karpuzu meyvesinin kabuğu beş dirhem.
‫يصفى ويشرب سحرا‪ ،‬ويصبر عليه إلى آخر النهار‪ ،‬ويغدى بعد ذلك بمزورة الماش‬
‫ً‬
‫مع لب اللوز‪ ،‬وإن كان به حمى فماء الشعير مع بزر هندباء وجالب وماء الرمانين‪.‬‬
‫‪ .30‬مطبوخ (ح)‬
‫عددا‪،‬‬
‫سـنامكي خمسـة دراهم‪ ،‬عناب وسبسـتان وإجاص لحيم عشـرون عشـرون ً‬
‫بنفسـج وشـاهترج وبـزر هندبـاء خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬أصفـر وتمـر هنـدي وكشـوث‬ ‫‪5‬‬
‫سـبعة سـبعة دراهـم‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويمـرس فيـه خيارشـنبر‬
‫وترنجبيـن‪ ،‬ويشـرب‪.‬‬
‫‪ .31‬مطبوخ يسهل الصفراء بال أذى‬

‫أخالطه‪ :‬إهليلج‪ 1‬أصفر سـتة دراهم‪ ،‬إجاص أسـود كبار وتمر هندي من كل واحد‬ ‫‪10‬‬
‫نصـف رطـل‪ ،‬زبيـب لحيـم منـزوع النـوى وعناب جرجاني من كل واحد أربع أواق‪.‬‬
‫مـن مـن المـاء القـراح‪ ،‬حتـى يبقـى الثلـث‪ ،‬فيعصـر ويضـاف إليـه‬
‫درهـم إيـارج فيقـرا‪ ،‬ودانـق محمـودة مصلـح‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .32‬مطبوخ يسهل البلغم والصفراء باعتدال (ذ)‬
‫درهما‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬هليلـج‪ 2‬أصفـر منـزوع النـوى مـن عشـرة دراهم إلى خمسـة عشـر‬ ‫‪15‬‬
‫تربـد أبيـض محكـوك مـن ثالثـة دراهم إلى خمسـة دراهم‪.‬‬

‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويلقـى عليـه عشـرة دراهـم سـكر‬
‫أبيـض‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .33‬مطبوخ ينفع وجع‪ 3‬المفاصل البلغمي (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬سورنجان أبيض ثالثة دراهم‪ ،‬بوزيدان مثله‪ ،‬ماهي زهرج درهم‪ ،‬تربد أربعة‬ ‫‪20‬‬
‫دراهم‪ ،‬فوة درهمان‪ ،‬بزر كرفس مثله‪ ،‬أنيسون مثله‪ ،‬قشر ثمرة الحنظل خمسة دراهم‪.‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬أوجاع‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Bunların hepsi bir buçuk rıtl su içinde geriye yarım rıtl su kalın-
caya kadar pişirilir. Sonra süzülür ve içilir. Balgamı güçlü bir şekilde
yok eder.
34. Balgamlı eklem ağrısına iyi gelen bir başka ilaçlı su

5 (eẕ-Ẕeḫīre)
Soyulmuş pirinç, türbüt otu, indigo ağacı, acı çiğdem, gelinciksalebi

beşer dirhem, sığırkuyruğu bitkisi bir miskal, öğütülmüş Ebu Cehil kar-
puzu yaprağı ikişer dirhem.
Bunlar bir rıtl su ile pişirilir, yarım rıtl kalıncaya kadar kaynatılır. Arı-
10 tıldıktan sonra içilir.
35. Kaynatılmış acı çiğdem suyu
Balgamlı eklem ağrılarına karşı etkilidir, yoğun yapışkan balgamı

söktürür, yanmış atıkları ve bir kısım safrayı söktürür.
Karışımı: Sinameki beş dirhem, ufalanmış, dövülmüş türbüt otu üç
15 dirhem, ufalanmış, dövülmüş meyan kökü beş dirhem, iri beyaz incir on
adet, hünnap, yellimağacı meyvesi otuzar adet, it üzümü, rezene tohumu
üçer dirhem, ballı gül reçeli on dirhem, hindiba tohumu, kuru menekşe
üçer dirhem, ufalanmış acı çiğdem beş dirhem.
Bunların hepsi beş rıtl su ile geriye bir buçuk rıtl su kalıncaya kadar
20 pişirilir. Ateşten alındıktan sonra içinde onar dirhem hıyarşenber ve Mısır
kudret helvası çözdürülür, sonra süzülür ve seher vakti içilir. Bir nüshaya
göre kırmızı gül beş dirhem, ayıklanmış kuru üzüm on dirhem, hıyarşen-
ber on beş dirhem.
36. Gut hastalığına ve kara safralı eklemlere iyi gelen ilaç

25 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sinameki yedi dirhem, şahtere otu aynı miktarda sarı heli-
le, kara helile, Hint helilesi beşer dirhem, etli Tāif kuru üzümü on dirhem,
belile, emlec, karabaş otu dörder dirhem, katran köpüğü bitkisi yarım dir-
‫يطبـخ الجميـع برطـل ونصـف مـاء حتـى يذهـب نصـف رطـل‪ ،‬فيصفـى‪ ،‬ويشـرب‪،‬‬
‫فإنـه ينقـض البلغـم بقـوة‪.‬‬
‫‪ .34‬مطبوخ آخرينفع لما مر(ذ)‬

‫أبرنج‪ 1‬وتربد وحب النيل مقشـرات وسـورنجان وبوزيدان خمسـة خمسـة دراهم‪،‬‬
‫ماهـي زهـرج مثقـال‪ ،‬ورق الحنظـل وقنطوريـون دقيق درهمان درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يطبخ برطل ماء حتى يبقى نصف رطل‪ ،‬ويشرب بعد التصفية‪]112b[ .‬‬
‫‪ .35‬مطبوخ سورنجان‬
‫ينفع أوجاع المفاصل البلغمي‪ ،‬ويخرج البلغم‬
‫الغليظ اللزج‪ ،‬واألخالط المحترقة مع شيء من الصفراء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي‪ 2‬سـبعة دراهـم‪ ،‬تربـد محكـوك مرضـوض ثالثـة دراهـم‪ ،‬أصـل‬ ‫‪10‬‬
‫السـوس المحكـوك المرضـوض خمسـة دراهـم‪ ،‬تيـن أبيض لحيم عشـرة أعـداد‪ ،‬عناب‬
‫عـددا‪ ،‬عنـب الثعلـب وبـزر الرازيانـج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫وسبسـتان ثالثـون ثالثـون‬
‫جلنجبيـن عسـلي عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء وبنفسـج يابـس ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫سـورنجان مرضـوض خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بخمسـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلى رطل ونصف‪ ،‬ثم ينـزل عن النار‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ويمرس فيه خيارشنبر وترنجبين عشرة عشرة دراهم‪ ،‬يصفى ويشرب سحرا‪ .‬وفي نسخة‪:‬‬
‫ً‬
‫ً‬ ‫ورد أحمر خمسة دراهم‪ ،‬زبيب منقى عشرة دراهم‪ ،‬خيارشنبر خمسة عشر‬
‫‪ .36‬مطبوخ ينفع النقرس والمفاصل السوداوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي‪ 3‬سـبعة دراهـم‪ ،‬شـاهترج مثلـه‪ ،‬إهليلـج أصفـر وإهليلـج أسـود‬
‫هنـدي وكابلـي خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬زبيـب طائفي لحيم عشـرة دراهـم‪ ،‬بليلج وأملج‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬أبرنح‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪3‬‬
hem, ufalanmış acı çiğdem bir miskal, kantaron, meyan kökü, oğul otu,
hodan üçer dirhem.
Bunların hepsi beş rıtl su içinde pişirilir. Su bir buçuk rıtl kalıncaya
kadar kaynatılır. Bundan sonra içine keten bir kese içine konulmuş küsküt
5 atılır ve bir saat kadar beklenir, sonra ateşten alınır, içinde onar dirhem
hıyarşenber ve Mısır kudret helvası çözdürülür. Sonra süzülür ve içine bir
Feyḳarā müshili katılır. Seher vaktinde içilir. İshalin tam olarak gerçekleş-
mesi için artık üzerine hiçbir şey yenmez. Gün sonunda ise safra ve kara
safraya uygun yiyecekler yenilebilir.
10 37. Kara atıkları güçlü bir şekilde söken ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir buçuk rıtl saf su içine yirmi dirhem kara helile, beş dir-
hem küsküt konulur. Üç gün üç gece bekletilir. Sonra çözdürülür, süzülür
ve on dirhem şeker ile içilir. Bu ilaç kara atıkları söker.
38. Kaynatılmış küsküt suyu (Minhācü’d-dükkān)
15 Kara safrayı güçlü bir şekilde çıkartır.

Karışımı: Kara helile on dirhem, benlieğrelti otu ve karabaş otu beşer
dirhem, sinameki yedi dirhem.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geriye suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra içine on dirhem küsküt atılır ve ateşten alınır. Bir gece bek-
20 letildikten sonra çözdürülür ve süzülür. Bir dirhem katran köpüğü bitkisi,
dirhemin üçte biri Hint tuzu, dirhemin dörtte biri kara çöpleme, bir dāniḳ
mıknatıs taşı konur.
Bunlar ezildikten sonra sirkeli bal/şeker şurubu ile bir araya toplanır. Uyu-
ma zamanı alınır. İçerisinde ilaç maddesi kaynatılmış bu su seher vakti içilir.
25 39. Balgam söktürücü ilaçlı su
Bir ūḳiyye pişmiş durak otu, bir ūḳiyye badem yağı alınır. Bunlarda
kırmızı göz otu zamkı ve beyaz acı çiğdem çözdürülür ve içilir. Bu terkip
sancısız söktürücüdür, kalça kemiği ağrısını giderir.
‫وأسـطوخودوس أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬غاريقـون نصـف درهـم‪ ،‬سـورنجان مرضـوض‬

‫مثقـال‪ ،‬قنطوريـون وأصـل السـوس وبادرنجبويـه ولسـان الثـور ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبخ الجميع بخمسة أرطال ماء حتى يرجع إلى رطل ونصف‪ ،‬فيلقى فيه أفيتمون‬
‫مشـدود فـي خرقـة كتـان‪ ،‬ويصبـر عليـه سـاعة‪ ،‬ثـم ينـزل عـن النار‪ ،‬ويمرس فيه خيارشـنبر‬
‫وترنجبين عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬ويصفى ويلقى فيه إيارج فيقرا درهم‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬
‫ويصبـر عليـه حتـى يقعـد مجالـس‪ ،‬ثـم يغدى آخر النهار بما يوافق الصفراء والسـوداء‪.‬‬
‫‪ .37‬مطبوخ ينزل الخلط األسود ً‬
‫جدا (ذ)‬
‫درهمـا إهليلـج‬
‫ً‬ ‫قراحـا‪ ،‬عشـرون‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يصـب علـى رطـل ونصـف رطـل مـاء‬
‫أسـود‪ ،‬وخمسـة دراهـم أفيتمـون‪.‬‬
‫يتـرك ثالثـة أيـام بلياليهـا‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويشـرب مـع عشـرة دراهم سـكرا‪ ،‬فإنه‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬
‫ينـزل خل ًطا أسـود‪.‬‬
‫‪ .38‬مطبوخ األفيتمون (م)‬

‫يخرج السوداء بقوة‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬بسـفايج وأسـطوخودوس خمسـة خمسـة‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬إهليلج أسـود عشـرون‬
‫دراهـم‪ ،‬سـنامكي‪ 1‬سـبعة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجع إلى رطل‪ ،‬فيطرح عليه عشـرة دراهم‬
‫أفيتمـون‪ ،‬وينـزل عـن النـار‪ ،‬ويتـرك ليلـة‪ ،‬ثـم يمـرس ويصفـى‪ ،‬ويؤخـذ درهـم غاريقون‪،‬‬
‫وثلـث درهـم ملـح هنـدي‪ ،‬وربـع درهـم خربق أسـود‪ ،‬ودانق حجـر مغناطيس‪.‬‬
‫يجمع بعد السحق بالسكنجبين‪ ،‬ويؤخذ وقت النوم‪ ،‬ويشرب سحرا ذلك المطبوخ‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .39‬مطبوخ يسهل البلغم‬ ‫‪20‬‬
‫يؤخـذ مـن طبيـخ الشـبت وقيـة‪ ،‬ودهـن الجـوز وقيـة‪ ،‬ويحـل فيهمـا أنـزروت أحمـر‬
‫وسـورنجان أبيـض ويشـرب‪ ،‬فإنـه يسـهل بلا أذى‪ ،‬ويقلـع الوجـع عـن الـورك‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪1‬‬
40. Balgam söktürücü ilaçlı su (el-Ḳānūn)
Karışımı: Otuz dirhem acı çiğdem ve on dirhem Ebu Cehil karpuzu

yağı on beş rıtl akırıkarha suyu içinde pişirilir. Su üç rıtl kalıncaya kadar
kaynatılır.
5 Kullanım dozu üç ūḳiyye şeker ile beraber günlük yarım rıtldır. Bal-
gamı sökmede çok etkilidir.
İki gün ortaya çıkmadıktan sonra üçüncü gün ortaya çıkan ateşe iyi gelir.
Karışımı: Kara helile on dirhem, şahtere otu yedi dirhem, erik ve
10 hünnap her birisinden yirmişer adet, yaban keteni tohumu, hindiba tohu-
mu üçer dirhem, rezene kökü kabuğu ikişer dirhem.
Tarif edildiği şekilde pişirilir, suyu sıkıldıktan sonra on beş dirhem
hıyarşenber özü ve aynı miktarda şekerli gül reçeli katılır, sonra ikinci
defa suyu sıkılır ve kullanılır.
15 42. Kaynatılmış ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı safralı hummalarda etkilidir. Şiddetli baş ağrısını dindirir.

Karışımı: Ufalanmış sarı helile on dirhem, siyah erik yirmi adet; kuru
menekşe beş dirhem, Hint hurması on beş dirhem, kuru kişniş iki dirhem.
Bunların hepsi sıcak su içinde bir gece boyunca çözdürülür, iyice suya
20 batırıldıktan sonra süzülür, içine yirmi dirhem Mısır kudret helvası, yedi
dirhem hıyarşenber katılır, tekrar suya batırılır ve süzülür. Sonra on dir-
hem şeker konur. Kullanım dozu dört dāniḳtir.
Gün aşırı ortaya çıkan ateşe ve zorlu geçen çetin sarılık hastalığına
25 karşı etkilidir.
Karışımı: Basra helilesi kabuğu on dirhem, taze hindiba tohumu bir avuç,
yaş hurma ve İran it üzümü birer avuç, hünnap yirmi adet, iri erik on beş adet,
‫‪ .40‬مطبوخ يسهل البلغم (ق)‬

‫درهمـا‪ ،‬وشـحم حنظـل عشـرة دراهـم‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ سـورنجان ثالثـون [‪]113a‬‬
‫قراحـا‪ ،‬حتـى يبقـى ثالثـة أرطـال‪.‬‬

‫ً‬ ‫رطلا مـاء‬
‫فـي خمسـة عشـر ً‬
‫جـدا فـي‬
‫الشـربة منـه كل يـوم نصـف رطـل‪ ،‬مـع ثلاث أواق سـكر‪ ،‬فهـو عجيـب ً‬
‫‪1‬‬
‫إخـراج البلغـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .41‬مطبوخ ينفع حمى الربع (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج كابلـي عشـرة دراهـم‪ ،‬شـاهترج سـبعة دراهـم‪ ،‬إجـاص وعنـاب‬
‫عددا‪ ،‬بزر كشـوت‪ 2‬وبزر هندباء ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬قشـر أصل‬
‫من كل واحد عشـرون ً‬
‫الرازيانـج درهمان‪.‬‬
‫درهما فلوس خيارشنبر‪،‬‬
‫ً‬ ‫يطبخ على الرسم‪ ،‬ويضاف إليه بعد العصر خمسة عشر‬ ‫‪10‬‬
‫ومثله جلنجبين سكري‪ .‬يعصر ثانيا ويستعمل‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .42‬مطبوخ ينفع الحميات الصفراوية‪ ،‬ويسكن الصداع الحار(ذ)‬
‫عـددا‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر مرضـوض عشـرة دراهـم‪ ،‬إجـاص أسـود عشـرون‬
‫بنفسـج يابـس خمسـة دراهـم‪ ،‬تمـر هنـدي خمسـة عشـر درهمـا‪ ،‬كزبـرة يابسـة درهمـان‪.‬‬
‫ينقـع الجميـع فـي المـاء الحـار ليلـة‪ ،‬ثـم يصفـى بعـد المـرس‪ ،‬ويحـل فيـه ترنجبيـن‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا‪ ،‬وخيارشـنبر سـبعة دراهـم‪ ،‬ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويحـل فيـه سـكر عشـرة‬
‫ً‬ ‫عشـربن‬
‫دراهـم‪ .‬الشـربة منـه أربـع أواق‪.‬‬
‫‪ .43‬مطبوخ يذهب ّ‬
‫الغب‪ ،‬واليرقان الصعب العسر(ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر إهليلـج بصـري عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الهندبـاء الرطـب قبضـة‪ ،‬الرطب‬
‫عـددا‪ ،‬تمر‬
‫عـددا‪ ،‬إجاص لحيم خمسـة عشـر ً‬
‫وسـنكور عجمـي قبضـة‪ ،‬عنـاب عشـرون ً‬
‫‪3‬‬
‫‪20‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬أوق‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬كشوث‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعل الصواب سكنكور الذي بمعنى عنب الثعلب‪.‬‬ ‫‪3‬‬
soyulmuş Hint hurması yirmi dirhem, şahtere otu dört dirhem, Mısır kudret
helvası yirmi dirhem, gülsuyu içinde çözdürülmüş hıyarşenber özü yirmi dir-
hem, keten bir kese içine konulmuş ufalanmış Çin ışkını yarım dirhem.
Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde geriye suyun kırk dirhemi
5 kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra tamamen suya batırılır ve suyu sıkılır.
Mısır kudret helvası katıldıktan sonra suyu sıkılır, gülsuyu ile çözdürül-
müş hıyarşenber özü katılarak ılık olarak içilir. İnşallah etkili olur.
İki gün ortaya çıkmadıktan sonra üçüncü gün ortaya çıkan ateşe ve da-
10 lak hastalıklarına iyi gelir, yedi yaşını tamamlamış çocukların maruz kal-
dığı kış hastalıklarına karşı etkilidir. Amfizem ve mide zayıflığı için iyidir.
Karışımı: Kara helile üç dirhem, siyah helile, yaban keteni tohumu,
kırmızı gül ikişer dirhem, benlieğrelti otu, koyun otu çiçeği, ılgın ağacı
meyvesi birer dirhem, ufalanmış, kese içinde Çin ışkını iki dāniḳ, hünnap
15 on dirhem, iri erik on beş adet.
Bunların hepsi yüz dirhem su içinde su on beş dirhem kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra suyu sıkılır ve on dirhem gülsuyunda çözdürülmüş çiçekli
dişbudak eklenir. Eğer karın şişkinliğinden endişe edilirse her içimden
sonra şekerli Sultan fesleğeni tohumu şerbeti içilir.
Muḥarriḳa1 (Hyperpyrexia fever) ve muṭbiḳa2 (Inflammatory fever)

hummalarına karşı etkilidir, öksürüğü dindirir.
Karışımı: Hünnap otuz adet, iri erik yirmi adet, nilüfer yaprağı, hin-
diba tohumu, kırmızı gül üçer dirhem, baldırıkara dört dirhem, gülsuyu
25 ile çözdürülmüş hıyarşenber özü on beş dirhem, ufalanmış, keseye konul-
muş Çin ışkını yarım dirhem, sert Mısır kudret helvası yirmi dirhem.
1 Ḥummā muḥriḳa: Kalbe yakın bölgede tuzlu balgam ve sarı safranın yanması ne-
deniyle ortaya çıkan, susuzluk ve havale geçirmeye dahi sebep olan yüksek ateş.
2 Ḥummā muṭbiḳā: Yakalanan kişide gece gündüz devam eden yüksek ateştir.
‫درهما‪ ،‬فلوس‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬شـاهترج أربعة دراهم‪ ،‬ترنجبين عشـرون‬
‫ً‬ ‫هندي مقشـر عشـرون‬
‫درهمـا‪ ،‬راونـد صينـي مرضـوض مصـرور فـي‬
‫ً‬ ‫خيارشـنبر محلـول بمـاء الـورد عشـرون‬
‫خرقـة كتـان نصـف درهم‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬فيمرس‬
‫ً‬ ‫مـن مـن المـاء‪ ،‬حتـى يبقـى أربعون‬
‫ويعصـر‪ ،‬ويحـل فيـه ترنجبيـن ويعصـر‪ ،‬ويضـاف إليـه الفلـوس المحلـول بمـاء الـورد‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫فاتـرا‪ .‬ينفـع إن شـاء ّٰ‬ ‫ويشـرب‬
‫ً‬
‫‪ .44‬مطبوخ ينفع حمى الربــع والطحـال (د)‬

‫وينفـع األمـراض الشـتوية‪ 1‬العارضـة لألطفـال الذيـن مضـت عليهـم سـبع سـنين‪،‬‬
‫وينفـع النفـخ‪ ،‬وضعـف المعـدة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر كابلـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أسـود وبـزر الكشـوت‪ 2‬وورد أحمـر‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـان‪ ،‬بسـفايج وزهـر غافـث وعذبـة درهـم درهـم‪ ،‬راونـد صيني مرضـوض مصرور‬
‫ً‬ ‫دانقـان‪ ،‬عنـاب عشـرة دراهـم‪ ،‬إجـاص لحيـم خمسـة عشـر‬
‫درهما‪ ،‬فيعصر ويضاف‬
‫ً‬ ‫يطبخ الجميع في مائة درهم ماء حتى يبقى خمسـة عشـر‬
‫إليـه عشـرة دراهـم شيرخشـت محلـول بمـاء الـورد‪ ،‬ويشـرب بعـد شـربه شـربة مـن بـزر‬
‫الشاهسـفرم مـع السـكر‪ ،‬إن خـاف نفـخ البطن‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .45‬مطبوخ ينفع الحمى المحرقة والحمى المطبقة ويسكن السعال (ذ)‬

‫عـددا‪ ،‬ورق النيلوفـر وبـزر‬
‫ً‬ ‫عـددا‪ ،‬إجـاص لحيـم عشـرون‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬عنـاب ثالثـون‬
‫هندباء والورد األحمر ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬برسياوشـان أربعة دراهم‪ ،‬فلوس خيارشـنبر‬
‫درهمـا محلـوالً بمـاء الـورد‪ ]113b[،‬راونـد صينـي مرضـوض مصـرور‬
‫درهمـا‪.‬‬
‫ً‬ ‫نصـف درهـم‪ ،‬ترنجبيـن الطبـرزد عشـرون‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬المشوية‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬أكشوث‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir, suyu sıkılır ve seher vak-
tinde içilir.
46. Uyuz ve kaşıntıya iyi gelen ilaçlı su (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Helile on beş dirhem, sinameki, şahtere otu beşer dirhem,

5 küsküt dört dirhem, Çin mamiranı (Arpacık salebi) iki dirhem, sarı yavşan
üç dirhem, kırmızı gül, hindiba tohumu, benlieğrelti otu üçer dirhem.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir ve beraberinde on beş dir-
hem Mısır kudret helvası ile içilir.
47. Kaynatılmış şahtere otu suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Mutedildir, uyuza, kaşıntıya ve irinlere iyi gelir.

Karışımı: Sarı Basra helilesi kabuğu on dirhem, kara helile kabuğu,
emlec beşer dirhem, ufalanmış benlieğrelti otu iki dirhem, Çin ışkını bir
dirhem, hünnap yirmi dirhem, iri erik on beş adet, Hint hurması yirmi dir-
hem, hıyarşenber özü on beş dirhem, Mısır kudret helvası yirmi dirhem.
15 Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir ve tamamen suya daldırı-
larak süzülür. Sonra bir dirhem ak türbüt otu, bir dirhem küsküt, iki dāniḳ
karabaş otu, bir dāniḳ mahmude, aynı miktarda kırmızı gül ve aynı mik-
tarda ham öd karışımından oluşan ve serdārūc olarak bilinen karışımdan
bir dirhem ile güçlendirilir ve seher vaktinde içilir.
Mide ağrısına karşı etkilidir, kaşıntıya, uyuza ve saç dökülmesine kar-

şı iyi gelir, kara safraya ve kalp sıkışmasına karşı yararlıdır.
Karışımı: Sarı helile kabuğu on üç dirhem, kara helile kabuğu yedi
dirhem; emlec kabuğu, sinameki, ufalanmış benlieğrelti otu, siyah he-
25 lile, nilüfer yaprağı üçer dirhem, şahtere otu, kırmızı gül beş dirhem,
küsküt iki miskal, hindiba tohumu, yaban keteni tohumu, küsküt, eşek
dikeni, badavart (rüzgâr getiren) ikişer dirhem, koyun otu yaprağı, sarı
‫يطبخ الجميع على الرسم‪ ،‬ويعصر‪ ،‬ويشرب سحرا‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .46‬مطبوخ ينفع الجرب والحكة (ذ)‬
‫درهما‪ ،‬سـنامكي‪ 1‬وشـاهترج خمسـة خمسة دراهم‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬إهليلج خمسـة عشـر‬
‫أفيتمـون أربعـة دراهـم‪ ،‬ماميـران صينـي درهمـان‪ ،‬أفسـنتين رومـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد‬
‫أحمـر وبـزر هندبـاء وبسـفايج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫درهما ترنجبين‪.‬‬
‫ً‬ ‫يطبخ الجميع على الرسم‪ ،‬ويشرب معه خمسة عشر‬
‫‪ .47‬مطبوخ شاهترج (ذ)‬

‫معتدل ينفع الجرب والحكة والدماميل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر إهليلـج أصفـر بصـري عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـر إهليلـج كابلـي وأملـج‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بسـفايج مرضـوض درهمـان‪ ،‬راونـد صينـي درهـم‪ ،‬عنـاب‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬فلوس‬
‫ً‬ ‫عددا‪ ،‬تمر هندي عشـرون‬
‫درهما‪ ،‬إجاص لحيم خمسـة عشـر ً‬
‫ً‬ ‫عشـرون‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬ترنجبيـن عشـرون‬
‫ً‬ ‫خيارشـنبر خمسـة عشـر‬
‫يطبـخ الجميـع علـى الرسـم ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ثـم يقـوى بسـرداروج وهـو درهـم‪،‬‬
‫وتربـد أبيـض درهـم‪ ،‬ودرهـم أفيتمـون‪ ،‬ودانقيـن أسـطوخودوس‪ ،‬دانق سـقمونيا‪ ،‬ومثله‬
‫ورد أحمـر‪ ،‬ومثلـه عـود خـام‪ .‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬
‫‪ .48‬مطبوخ (ذ)‬
‫ينفـع وجـع المعـدة والحكـة والجرب وسـقوط‪ ،2‬وسـقوط الشـعر‪ ،‬وينفع السـوداء‪،‬‬
‫وضيـق القلب‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬قشر‪ 3‬إهليلج كابلي سبعة دراهم‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬قشر إهليلج أصفر ثالثة عشر‬
‫قشـر أملـج وسـنامكي وبسـفايج مرضـوض وإهليلـج أسـود وورق النيلوفـر ثالثـة ثالثـة‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬في الجرب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
yavşan her birisinden birer buçuk dirhem, hünnap yirmi adet, iri erik on
beş adet, çekirdeği çıkarılmış kuru üzüm on beş dirhem, hıyarşenber
özü yirmi dirhem.
Bunlar tarif edildiği şekilde kaynatılır ve suyu sıkılır ve bir miskal ser-
5 dārūc ile güçlendirilir. Serdārūc şudur: Ufalanmış dövülmüş türbüt otu,
sarı helile, menekşe birer dirhem, yıkanmış Ermeni taşı yarım dirhem,
kara helile, küsküt ikişer dāniḳ, mahmude otu bir dāniḳ, geven zamkı ve
sakız ağacı reçinesi yarımşar dāniḳ.
Mizāç, güç, yaş ve bölge dikkate alınarak seher vaktinde içilir,
10 49. Kaynatılmış küsküt suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Mide ve böbrek zayıflığına karşı etkilidir. Yüzün rengi kararacak şe-

kilde günlerce yüzde oluşan kara lekelere karşı yararlıdır. Amfizem, nefes
darlığı, çarpıntıya karşı etkilidir. İştah açıcıdır. Diş eti kanamalarını önler.
Diş etlerini sıkılaştırır. Hastalığın sebebi, kandan kaynaklanan yakıcı saf-
15 ra olması hâlinde organlardaki gevşekliğe karşı iyi gelir.
Karışımı: Helile kabuğu, kara helile onar dirhem, emlec kabuğu,
siyah helile, şahtere otu beşer dirhem, hodan, ufalanmış benlieğrelti
otu, oğul otu yaprağı, karanfil fesleğeni yaprağı üçer dirhem, keseye
konulmuş küsküt dört dirhem, karabaş otu, ağaç kavunu kabuğu ikişer
20 dirhem, rezene kökü kabuğu, hindiba tohumu, kırmızı gül her birisin-
den iki miskal, hünnap on beş adet, sert Mısır kudret helvası yirmi beş
dirhem.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir, süzülür, bir dirhem ser-
dārūc -türbüt otu- ile güçlendirilir. Serdārūc karışımı şudur: Küsküt dört
25 dāniḳ, kara çöpleme, yıkanmış Ermeni taşı her birisinden yarım dāniḳ,
mahmude otu, kırmızı gül, anason her birisinden bir dāniḳ. Seher vaktin-
de kullanılır.
‫دراهـم‪ ،‬شـاهترج وورد أحمـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬أفيتمـون مثقـاالن‪ ،‬بـزر هندبـاء‬
‫وبـزر كشـوث وشـكاعا وبـاداورد‪ 1‬درهمـان درهمـان‪ ،‬وورق الغافـث وأفسـنتين رومـي‬
‫عددا‪ ،‬إجاص لحيم خمسـة عشـر‬
‫من كل واحد درهم ونصف درهم‪ ،‬عناب عشـرون ً‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬فلوس خيارشـنبر عشـرون‬
‫ً‬ ‫عددا‪ ،‬زبيب منزوع عجم خمسـة وعشـرون‬
‫ً‬
‫يغلـى علـى الرسـم ويعصـر‪ ،‬ويقـوى بسـرداروج ـــ وهـو تربـد محكـوك مدقـوق‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا‪ ،‬حجـر أرمنـي مغسـول نصـف‬

‫ً‬ ‫درهمـا‬
‫ً‬ ‫مثقـال‪ ،‬قشـر إهليلـج أصفـر وبنفسـج‬
‫ً‬ ‫ـــ‬
‫درهـم‪ ،‬أسـود وأفيتمـون دانقيـن دانقيـن‪ ،‬سـقمونيا دانـق‪ ،‬كثيـرا ومصطكـى نصـف دانـق‬
‫نصـف دانـق‪ .‬يشـرب سـحرا حسـب المـزاج والقـوة والسـن والبلـد‬
‫‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .49‬مطبوخ أفيتمون (ذ)‬

‫ينفـع ضعـف المعـدة‪ ،‬وضعـف الكليـة‪ ،‬والبهـق األسـود الكائـن فـي الوجـه مـن أيام‬ ‫‪10‬‬
‫حتـى يتغيـر منـه لـون الوجـه إلـى الحراقيـة‪ ،‬وينفـع النفـخ‪ ،‬وضيـق النفـس والخفقـان‪،‬‬
‫وينبـه شـهوة الطعـام‪ ،‬ويمنـع سـيالن الـدم من األسـنان‪ ،‬ويشـد لحم اللثـة‪ ،‬وينفع رخاوة‬
‫األعضـاء إذا كانـت أسـباب العلـة عـن سـوداء محترقـة مـن الـدم‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬قشر إهليلج وكابلي عشرة عشرة دراهم‪ ،‬قشر أملج إهليلج أسود وشاهترج‬
‫خمسة خمسة دراهم‪ ،‬لسان الثور الرومي وبسفايج مرضوض وورق البادرنجبويه وورق‬ ‫‪15‬‬
‫فرنجمشـك ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أفيتمـون مصـرور أربعـة دراهـم‪ ،‬أسـطوخودوس[‪]114a‬‬
‫وقشـر أتـرج درهمـان درهمـان‪ ،‬قشـر أصـل الرازيانـج وبـزر الهندبـاء وورد أحمـر مـن كل‬
‫ً‬ ‫عددا‪ ،‬ترنكبين طبرزد خمسـة وعشـرون‬
‫واحد مثقاالن‪ ،‬عناب خمسـة عشـر ً‬
‫يطبـخ الجميـع علـى الرســم ويصفـى‪ ،‬ويقـوى بســـرداروج ـــ وهـو تربـد ـــ درهـم‪،‬‬
‫أفيتمون أربعة دوانيق‪ ،‬حربق أسـود وحجر أرمني مغسـول من كل واحد نصف دانق‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫سـقمونيا وورد أحمـر وأنيسـون مـن كل واحـد دانـق‪ .‬يسـتعمل سـحرا‪.‬‬

‫ً‬
‫في (أ)‪ :‬بادراورد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

50. Şiddetli baş ağrısına iyi gelen, mizacı düzenleyen ilaçlı

su (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Sarı helile yedi dirhem, kara helile, emlec dörder dirhem,
hindiba tohumu, kırmızı gül üçer dirhem, hünnap yirmi adet, iri erik on
5 beş adet, keten bir kese içine konulmuş ufalanmış Çin ışkını yarım dir-
hem, nilüfer yaprağı iki dirhem.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir, süzülür, içinde yirmi beş dir-
hem çiçekli dişbudak, dört dāniḳ ak türbüt otu, yarım dirhem helile, üç nohut
miktarı mahmude, bir dāniḳ kırmızı gül çözdürülür ve seher vaktinde içilir.
10 51. Kaynatılmış ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Sarı safrayı kolaylıkla söker, safra kaynaklı baş ağrısına iyi gelir.
Karışımı: Çekirdeği çıkarılmış sarı helile on dirhemden yirmi dirhe-
me kadar, ufalanır ve üzerine üç rıtl su dökülür. Bu su bir rıtl kalıncaya
kadar ağır ağır kaynatılır. İçine yirmi dirhem ṭaberzed şekeri, on beş dir-
15 hem de Mısır kudret helvası katılır.
Bir nüshaya göre yüz dirhem sarı helile suyunda on beş dirhem erik
suyu ya da Hint hurması suyu ilaç kıvamı alması için cam bir kap ya da mer-
mer bir kap içinde çözdürülür. Sonra süzülür ve gülsuyu katılmış iki ūḳiyye
Mısır kudret helvası ile kullanılır. Baş ağrısı ile beraber öksürük yok ise ve
20 helile ile Hint hurması öksürüğü kesiyorsa karışım bu şekildedir.
52. İçerisinde ilaç maddesi kaynatılmış su (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı safrayı yumuşak bir şekilde söker, göğüs sertliğine karşı iyi gelir.
Karışımı: Kuru menekşe beş dirhem, nilüfer dört dirhem, hünnap, yel-
limağacı meyvesi, tatlı erik yirmişer adet, hindiba tohumu üçer dirhem, dö-
25 vülmüş, ufalanmış meyan kökü üç dirhem, ebegümeci tohumu üç dirhem.
Bunların üzerine üç rıtl su dökülerek geride suyun yarısı kalıncaya ka-
dar kaynatılır. Sonra suya batırılır ve süzülür. Üzerine şeker veya Mısır kud-
ret helvası katılır. On dirhem hıyarşenber özü karıştırılır. Seher vakti içilir.
‫‪ .50‬مطبوخ ينفع الصداع الحارويصلح المزاج (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬إهليلج أصفر سـبعة دراهم‪ ،‬كابلي وأملج أربعة أربعة دراهم‪ ،‬بزر هندباء‬
‫عددا‪،‬‬
‫عددا‪ ،‬إجاص لحيم خمسـة عشـر ً‬
‫وورد أحمر ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬عناب عشـرون ً‬
‫راونـد صينـي مرضـوض مصـرور فـي خرقة كتان نصـف درهم‪ ،‬وورق النيلوفر درهمان‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع علـى الرسـم‪ ،‬ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويحـل فيـه شيرخشـك خمسـة‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا‪ ،‬تربـد أبيـض أربعـة دوانيـق‪ ،‬إهليلـج نصـف درهـم‪ ،‬سـقمونيا مقـدار‬
‫ً‬ ‫وعشـرين‬
‫ثالثـة حمصـات‪ ،‬وورد أحمـر دانـق‪ .‬يشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .51‬مطبوخ يسهل الصفراء برفق ويسكن الصداع الكائن منه (ح)‬

‫درهمـا‪ .‬يـرض‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر منـزوع مـن عشـرة دراهـم إلـى عشـرين‬
‫ويصـب عليـه ثالثـة أرطـال مـاء‪ ،‬ويغلـى برفـق حتـى يصيـر رطلاً‪ ،‬ويلقـى فيـه عشـرون‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا ترنجبيـن‪.‬‬
‫ً‬ ‫درهمـا سـكر طبـرزد‪ ،‬وخمسـة عشـر‬
‫ً‬
‫درهمـا أصفـر فـي مائـة درهـم مـاء إجـاص‪ ،‬أو مـاء‬
‫ً‬ ‫وفـي نسـخة‪ :‬ينقـع خمسـة عشـر‬
‫تمـر هنـدي‪ ،‬فـي ظـرف زجـاج أو بـرام‪ ،‬حتـى يأخـذ قـوام األدويـة‪ ،‬فيصفـى‪ ،‬ويسـتعمل‬
‫مـع أوقيتيـن ترنجبيـن بالجلاب‪ .‬هـذا إن لـم يكـن مـع الصـداع سـعال‪ ،‬وإن كان يمنـع‬
‫عنـه اإلهليلـج والتمـر الهنـدي‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .52‬مطبوخ يسهل الصفراء برفق وينفع خشونة الصدر(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج يابـس خمسـة دراهـم‪ ،‬نيلوفـر أربعـة دراهـم‪ ،‬عنـاب وسبسـتان‬
‫عـددا‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس‬
‫ً‬ ‫وإجـاص حلـو عشـرون عشـرون‬
‫المحكـوك المرضـوض ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر خبـازي ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يصـب عليـه ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويلقـى‬ ‫‪20‬‬
‫درهمـا‪ ،‬ويمـرس فيـه عشـرة دراهـم فلوس‬

‫ً‬ ‫عليـه سـكر وترنجبيـن مـن أيهـا كان عشـرون‬
‫خيارشـنبر‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
53. Kanamalı menenjite iyi gelen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sinameki yedi dirhem, kuru veya taze menekşe beş dirhem,
nilüfer dört dirhem, hindiba tohumu dört dirhem, erik, hünnap, yellimağa-
cı meyvesi yirmişer adet.
5 Bunlar bir buçuk menn su içinde geride yarım rıtl su kalıncaya kadar
pişirilir. İçinde on dirhem çiçekli dişbudak, aynı miktarda Mısır kudret
helvası, aynı miktarda hıyarşenber çözdürülür. Bunlar iyice yedirilir son-
ra süzülür ve içilir. Gün sonunda ise arpa suyu içilir.
54. Kaynatılmış ilaçlı su (el-Ḥāvī)
10 Kara safra kaynaklı menenjite ve olgunlaştıktan sora unutkanlık has-

talığına karşı etkilidir.
Karışımı: Sinameki yedi dirhem, ufalanmış, dövülmüş meyan kökü
üç dirhem, menekşe, nilüfer, hindiba tohumu, yaban keteni tohumu üçer
dirhem, Tāif kırmızı kuru üzümü on dirhem, baldırıkara, karabaş otu,
15 benlieğrelti otu dörder dirhem, taze veya kuru gül yaprağı beş dirhem,
oğul otu iki dirhem.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde kaynatılır. Su yarım rıtl kalıncaya ka-
dar kaynatılır. Sonra çözdürülür ve içine on dirhem hıyarşenber özü, on
beş dirhem Mısır kudret helvası katılır ve batırılır. Sonra içilir. İyice etkili
20 olması için gün sonuna kadar hiçbir şey yenmez. Gün sonunda nohutlu
arpa suyu içilir.
55. Balgamlı melankoliye iyi gelen ilaçlı su
Karışımı: Sinameki yedi dirhem, oğul otu ve nilüfer üçer dirhem.

Bunların hepsi kaynatılır. On dirhem beyaz şeker ile çözdürülür. Bu-
25 nun içine yedi veya beş miskal necāh macunu çözdürülür. Seher vaktin-
de içilir.
‫‪ .53‬مطبوخ ينفع السرسام الدموي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج يابـس أو رطـب خمسـة دراهـم‪ ،‬نيلوفـر‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة دراهـم‪ ،‬إجـاص‬
‫عددا‪.‬‬
‫وعناب وسبستان عشرون عشرون ً‬
‫مـن مـن المـاء حتـى يرجـع إلـى نصـف رطـل‪ ،‬فيحـل فيـه‬
‫يطبـخ فـي ّ‬ ‫‪5‬‬
‫الشيرخشـت‪ 1‬عشـرة دراهم‪ ،‬ترنجبين مثله‪ ،‬خيارشـنبر مثله‪ .‬يمرس ويصفى‪ ،‬ويشـرب‪،‬‬
‫ويغـدى بمـاء الشـعير آخـر النهـار‪.‬‬
‫‪ .54‬مطبوخ ينفع السرسام السوداوي وليثرغس بعد النضج (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ]114b[ ،‬أصـل السـوس المحكـوك المرضـوض‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر وبـزر هندبـاء وبـزر كشـوث ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬زبيـب‬ ‫‪10‬‬
‫أحمـر طائفـي عشـرة دراهـم‪ ،‬برسياوشـان وأسـطوخودوس وبسـفايج أربعـة أربعـة‬

‫دراهـم‪ ،‬ورق الـورد الطـري أو اليابـس خمسـة دراهـم‪ ،‬وبادرنجبويـه درهمـان‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ونصـف رطـل‪ ،‬ويحـل‬
‫درهمـا ترنجبيـن‪ .‬يشـرب‬
‫ً‬ ‫ويمـرس فيـه عشـرة دراهـم فلـوس خيارشـنبر‪ ،‬وخمسـة عشـر‬
‫ويصبر عليه حتى يجلس مجالسة صالحة‪ ،‬ويطعم آخر النهار ماء الشعير مع الحمص‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .55‬مطبوخ ينفع الماليخوليا البلغمي‬

‫أخالطه‪ :‬سنامكي‪ 2‬سبعة دراهم‪ ،‬بادرنجبويه ونيلوفر ثالثة‬
‫ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع ويصفـى علـى عشـرة دراهـم سـكر أبيـض‪ ،‬ويحـل فيـه سـبعة مثاقيـل‬
‫أو خمسـة مثاقيـل معجـون نجـاح‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫في (ب)‪ :‬الشيرخشيت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬سناي مكي‪.‬‬ ‫‪2‬‬
56. Kara Safra ve Melankoli Hastalarına İyi Gelen İlaçlı Su
Karışımı: Kara helile on dirhem, küsküt aynı miktarda, benlieğrelti

otu beş dirhem, sinameki yedi dirhem, çekirdeği çıkarılmış kırmızı kuru
üzüm on dirhem.
5 Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir. Tamamen suya daldırı-
larak suyu sıkılır. Üzerine bir dirhem elenmiş katran köpüğü bitkisi, iki
dāniḳ Sokotra adası sabır otu, yarım dāniḳ kara çöpleme serpilir. Seher
vaktinde içilir.
57. Kaynatılmış ilaçlı su
10 Melankoli, uyuz, siyah lekelere karşı etkilidir.

Karışımı: Kara helile, küsküt, karabaş otu, onar dirhem, benlieğrelti
otu beş dirhem, sinameki yedi dirhem.
Tarif edildiği şekilde pişirilir ve suyu sıkılır. Buna dört dāniḳ oğul otu
eklenir ve kullanılır.
15 58. Kara safralı melankoliye iyi gelen ilaçlı su
Karışımı: Sinameki ve hıyarşenber macunu beşer dirhem, beyaz şe-

ker on dirhem, oğul otu suyuna yatırılmış hıyarşenber özü, hodan üçer
dirhem, belile, emlec, karabaş otu, benlieğrelti otu üçer dirhem, sarı helile,
kara helile, taze gül, siyah helile yedişer dirhem, ufalanmış türbüt otu iki
20 dirhem, ufalanmış dövülmüş meyan kökü üç dirhem, şahtere otu tohumu
aynı miktarda, yaban keteni tohumu, kırmızı Tāif kuru üzümü on dirhem,
küsküt yedi dirhem.
Bunların hepsi altı rıtl su içinde geride iki rıtl su kalıncaya kadar pi-
şirilir. Küsküt keten bir bez içinde bağlanır ve pişince karışımın içine atı-
25 lır. Birkaç taşım kaynatıldıktan sonra ateşten alınır. Bunun içine yirmişer
dirhem hıyarşenber özü ve Mısır kudret helvası eklenir. Sonra süzülerek
seher vaktinde içilir.
‫‪ .56‬مطبوخ ينفع أصحاب السوداء والماليخوليا‬

‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج كابلـي عشـرة دراهـم‪ ،‬أفيتمـون مثلـه‪ ،‬بسـفايج خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬زبيـب أحمـر منـزوع العجـم عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع علـى الرسـم‪ ،‬ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويذر عليه درهـم غاريقون منخول‬
‫وصبر سـقوطوري دانقان‪ ،‬خربق أسـود نصف دانق‪ .‬يشـرب سـحرا‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬
‫‪ .57‬مطبوخ ينفع الماليخوليا والجرب والبهق األسود‬

‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أسـود وأفيتمـون وأسـطوخودوس عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬بسـفايج‬
‫خمسـة دراهـم‪ ،‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪.‬‬
‫يطبخ على الرسم ويعصر‪ ،‬ويضاف إليه خربق أسود أربعة دوانيق‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .58‬مطبوخ ينفع الماليخوليا السوداوي‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي ومعجـون خيارشـنبر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬سـكر أبيـض‬

‫عشـرة دراهـم‪ ،‬فلـوس خيارشـنبر ممـروس فـي مـاء البادرنجبويـه ولسـان الثـور ثالثـة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬بليلـج وأملـج وأسـطوخودوس وبسـفايج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج‬
‫أصفـر وهليلـج كابلـي وورد طـري وإهليلـج أسـود سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬تربـد محكـوك‬
‫درهمان‪ ،‬أصل السـوس المحكوك المرضوض ثالثة دراهم‪ ،‬بزر الشـاهترج مثله‪ ،‬بزر‬ ‫‪15‬‬
‫الكشـوث‪ 1‬زبيـب أحمـر طائفـي عشـرة دراهـم‪ ،‬أفيتمـون سـبعة دراهـم‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطليـن‪ ،‬ويشـد األفيتمـون فـي‬
‫خرقـة كتـان‪ ،‬ويلقـى عليـه عنـد الفـراغ مـن الطبيـخ‪ ،‬ويصبـر حتى يغلى غليـات‪ ،‬ثم ينزل‬
‫ً‬ ‫عن النار‪ ،‬ويمرس فيه من فلوس خيارشـنبر وترنجبين من كل واحد عشـرون‬
‫ويصفى ويشـرب سحرا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫ال بد من تقدير (و) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬

59. Matbūh
Göze perde inmesine ve gözde örümcek ağına benzeyen zar oluşumu-

na karşı etkilidir. Bunlar kanın kalınlaşmasından dolayı göz damarlarının
tıkanması sonucu oluşan göz hastalıklarıdır. Bu hastalıklarda damarlarda
5 gerilme, kızarma ve ağırlaşma oluşur ve göz, yaş akıtır, kaşıntı oluşur. Bu
hastalıklarda göz ateşe ve güneş ışığına bakma gücünü kaybeder.
Karışımı: Sinameki beş dirhem, menekşe aynı miktarda, nilüfer dört
dirhem, sarı helile kabuğu, kara helile, kara helile kabuğu yedişer dirhem,
kırmızı gül beş dirhem, ufalanmış türbüt otu iki dirhem.
10 Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pi-
şirilir. İçine onar dirhem hıyarşenber özü ve Mısır kudret helvası eklenir
ve içilir. Beraberinde bir elma veya erik içinde kızartılmış yarım dāniḳ
mahmude otu suyu içilir.
60. Kanamalı dil lezyonlarına iyi gelen ilaçlı su
15 Sinameki yedi dirhem, erik, yellimağacı meyvesi, hünnap her birisin-

den onar adet, menekşe, nilüfer, hindiba tohumu üçer dirhem, sarı helile
kabuğu yedi dirhem, Hint hurması, on beş dirhem, kırmızı gül yaprağı beş
dirhem, it üzümü dört dirhem, Mısır kudret helvası, oğul otu her birisin-
den on beşer dirhem. Mısır kudret helvası yerine yirmi dirhem hıyarşen-
20 ber de konulabilir. Sonra içilir.
61. Kızarıklığa karşı etkili ilaçlı su
Karışımı: Sinameki, sarı helile her birisinden yedi dirhem, Hint hurması
on dirhem, siyah erik, hünnap her birisinden yirmişer adet, dağ armudu otuz
adet, hindiba tohumu üç dirhem, menekşe, nilüfer her birisinden beş dirhem.
25 Bunların hepsi üç rıtl su içinde pişirilir. Su bir rıtl kalıncaya kadar
kaynatılır. İçine beşer dirhem oğul otu ve Mısır kudret helvası atılır. Sabah
vakti içilir ve gün sonuna kadar hiçbir şey yenmez. Gün sonunda içinde
hünnap ve menekşe pişirilmiş arpa suyu içilir.
‫‪ .59‬مطبوخ ينفع السبل والغشاوة الشبيهة بنسج العنكبوت‬

‫وهـو يعـرض للعيـن المتلاء عـروق العيـن عـن دم غليـظ‪ ،‬فتتشـنج العـروق وتحمـر‬
‫وتغلظ‪ ،‬وتسيل الدمعة‪ ،‬فيظهر فيها الحكة‪ ،‬وال يقدر النظر إلى شعاع النار والشمس‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬سـنامكي‪ 1‬خمسـة دراهم‪ ،‬بنفسـج مثله‪ ،‬نيلوفر أربعة دراهم‪ ،‬قشـر إهليلج‬
‫أصفـر وكابلـي وأسـود وهنـدي سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر[‪ ]115a‬خمسـة خمسـة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهـم‪ ،‬تربـد محكـوك درهمان‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيهـا خيارشـنبر‬
‫وترنجبيـن عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬ويشـرب مـع نصـف دانـق محمـودة مشـوية فـي جـوف‬
‫تفاحـة أو سـفرجلة‪.‬‬
‫‪ .60‬مطبوخ ينفع ورم اللسان الدموي‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬إجـاص وسبسـتان وعنـاب مـن كل واحـد عشـرة‬
‫أعـداد‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر وبـزر هندبـاء مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬قشـر اإلهليلـج‬
‫درهمـا‪ ،‬ورق الـورد األحمـر خمسـة‬
‫ً‬ ‫األصفـر سـبعة دراهـم‪ ،‬تمـر هنـدي خمسـة عشـر‬
‫دراهـم‪ ،‬عنـب الثعلـب أربعـة دراهم‪ ،‬ترنجبين وشيرخشـت من‪2‬كل واحد خمسـة عشـر‬
‫درهمـا خيارشـنبر‪ ،‬ويشـرب‪.‬‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬وقـد يؤخـذ مـكان الترنجبيـن عشـرون‬
‫ً‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .61‬مطبوخ ينفع الحمرة‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي وإهليلـج أصفـر مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬تمر هندي عشـرة‬
‫عـددا‪ ،‬إجـاص جبلـي ثالثـون‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬إجـاص أسـود وعنـاب مـن كل واحـد عشـرون‬
‫عـددا‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫ً‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويمـرس فيـه شيرخشـت‬ ‫‪20‬‬
‫درهمـا‪ ،‬يشـرب سـحرا‪ ،‬ويغـدى‪ 3‬آخـر النهـار‬

‫ً‬ ‫وترنجبـــين مـن كل واحـــد خمســـة عشـر‬
‫ً‬
‫بمــاء الشـــعير المطبوخ فيه عنــاب و بنفشـة‪.4‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سناى مكي‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تكررت (من) في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬يتغدى‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬نغشة)‪ ،‬وفي (ب) إلى (بنغشة)‪ ،‬وفي (ج) إلى‪( :‬نبغشة)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
62. Kaynatılmış zufa otu suyu (eẕ-Ẕeḫīre)

Mutedildir, öksürüğe, nefes darlığına, kalp çarpıntısına, rutubet ve ök-
sürükten kaynaklanan solumaya, ayaklarda yer yer ortaya çıkan lezyonla-
ra ve sıcak mizaca karşı etkilidir.
5 Karışımı: Ufalanmış iki tür hıyar ve kavun çekirdeği her birisinden
beşer dirhem, baldırıkara yedi dirhem, ufalanmış ve dövülmüş meyan
kökü, şebboy çiçeğinin gülü, rezene kökü, ebegümeci tohumu, Anadolu
zufa otu her birisinden üçer dirhem, nilüfer yaprağı, iki dirhem, hünnap
yirmi adet, yellimağacı meyvesi otuz adet, iri kuru incir on adet.
10 Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde geride on beş istār su kalınca-
ya kadar kaynatılır. Bu şekilde tamamen suya bastırılır ve suyu sıkılır. Her
sabah erken vakitte otuz dirhem içilir. Beraberinde on beş dirhem Mısır
kudret helvasından yapılmış gülsuyu içilir.
63. İçerisinde ilaç maddesi kaynatılmış su (el-Ḥāvī)

15 Özellikle safra kaynaklı ateşli zatürreye karşı etkilidir.
Karışımı: Sinameki yedi dirhem, menekşe, nilüfer, hindiba tohumu,
ebegümeci tohumu her birisinden üçer dirhem, hünnap, yellimağacı mey-
vesi her birisinden yirmi adet.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pişi-
20 rilir. Sonra ateşten alınarak içerisine on beşer dirhem Mısır kudret helvası
ve çiçekli dişbudak ve yirmi dirhem hıyarşenber özü daldırılır ve süzülür.
İlkbahar ve yaz mevsimlerinde seher vaktinde içilir, kış mevsiminde ise
kuşluk vakti içilir. Akabinde on dirhem şeker ve üç dirhem karnıyarık
tohumu ile hazırlanmış gülsuyu içilir. Gün sonuna kadar hiçbir şey yen-
25 mez. Gün sonunda kırk dirhem tatlı badem yağı ile karnıyarık tohumunun
yapışkan suyu ile hazırlanmış arpa suyu içilir.
Teşhisi zor zatürreye karşı etkilidir.

Karışımı: Yedi dirhem sinameki, beş dirhem menekşe, dört dirhem
‫‪ .62‬طبيخ الزوفا المعتدل (ذ)‬

‫ينفـع السـعال وضيـق النفـس‪ ،‬وخفقـان القلـب‪ ،‬والنفـس الكائـن مـع الرطوبـة‬
‫والسـعال‪ ،‬وقليـل أورام الرجـل‪ ،‬والمـزاج الحـار‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر بطيـخ مرضوضـان مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫برسياوشـان سـبعة دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس المحكـوك المرضـوض وورد خيـري وقشـر‬ ‫‪5‬‬
‫أصـل الرازيانـج وبـزر خبـازي وزوفـا رومـي مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورق النيلوفر‬
‫عـددا‪ ،‬تيـن يابس لحيم عشـرة أعداد‪.‬‬
‫عـددا‪ ،‬سبسـتان ثالثـون ً‬
‫درهمـان‪ ،‬عنـاب عشـرون ً‬
‫مـن مـن المـاء حتـى يبقـى خمسـة عشـر إسـتارا‪،‬‬
‫جالبا‬
‫ً‬ ‫درهما‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬مع خمسـة عشـر‬
‫ً‬ ‫فيمرس ويعصر‪ ،‬ويشـرب منه كل بكرة ثالثون‬
‫متخـذا مـن الترنجبيـن‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .63‬مطبوخ ينفع ذات الرئة الحارة‪ ،‬وال سيما إذا كانت صفراوية (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر وبـزر هندبـاء وبـزر خبـازي مـن‬
‫ً‬ ‫كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬عنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ثـم ينـزل عـن النـار‪،‬‬
‫درهما‪ ،‬فلوس خيارشنبر‬
‫ً‬ ‫ويمرس فيه ترنجبين وشيرخشت من كل واحد خمسة عشر‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا‪ .‬يصفـى ويشـرب سـحرا فـي الربيـع والصيـف‪ ،‬وضحـى‪ 1‬فـي الشـتاء‪.‬‬ ‫ً‬ ‫عشـرون‬
‫ً‬
‫جالبـا مـن عشـرة دراهـم سـكر‪ ،‬وثالثـة دراهـم بـزر قطونـا‪،‬‬
‫ً‬ ‫يشـرب بعـد تمـام العمـل‬
‫درهمـا مـاء شـعير مـع لعاب بزر قطونـا ودهن اللوز الحلو‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويغـدى آخـر النهـار أربعيـن‬
‫‪ .64‬مطبوخ‬
‫ينفع ذات الجنب المغالط‪ ،‬والخالص وغير الخالص‪ ،‬والكائن عن الورم الصرف‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫أخالطـه‪ ]115b[ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج خمسـة دراهـم‪ ،‬نيلوفـر أربعـة‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬يضحي‪.‬‬ ‫‪1‬‬
nilüfer, her birisinden onar adet yellimağacı meyvesi ve hünnap, üç dir-

hem hindiba tohumu.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geriye bir rıtl su kalıncaya kadar pişi-
rilir. Sonra içine her birisinden yirmişer dirhem Mısır kudret helvası, oğul
5 otu ve hıyarşenber özü yatırılır ve süzülür.
Yaz ve ilkbahar mevsimlerinde seher vakti, kış mevsiminde ise kuşluk
vakti içilir. İlaç alındıktan sonra onar dirhem karnıyarık otu tohumu, ayva
çekirdeği ve beyaz şeker ile yapılmış gülsuyu şerbeti içilir. Üzerine her
birisinden onar dirhem tatlı badem yağı, menekşe şurubu ile yapılmış otuz
10 dirhem arpa suyu içilir.
Balgamlı kandan kaynaklanan zatürreye karşı etkilidir.

Karışımı: Sinameki beş dirhem, meyan kökü, menekşe, nilüfer, hin-
diba tohumu, ebegümeci tohumu, her birisinden üç dirhem, Tāif kuru üzü-
15 mü on dirhem, kuru incir on adet.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pişiri-
lir. İçine onar dirhem Mısır kudret helvası ve hıyarşenber daldırılır. Bunlar
süzülür ve seher vakti içilir.
66. Kaynatılmış sarı helile suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Şiddetli çarpıntı ve uykusuzluğa karşı etkilidir.

Karışımı: Sarı helile yedi dirhem, kara helile dört dirhem, ufalanmış
benlieğrelti otu, karabaş otu, indigo ağacı, her birisinden üçer dirhem, ni-
lüfer yaprağı, hindiba tohumu ikişer dirhem, ufalanarak keseye konulmuş
Çin ışkını yarım dirhem, hünnap yirmi adet.
25 Bunların hepsi bir buçuk menn su içinde geride elli dirhem su kalın-
caya kadar pişirilir. Sonra suyu sıkılır. Gülsuyu içinde yirmi dirhem oğul
otu çözdürülür ve kaynamış ilaçlı suya katılır. Sonra bir dirhem türbüt otu,
yarım dirhem mahmude ve bir dāniḳ öd ile beraber içilir.
‫دراهـم‪ ،‬سبسـتان وعنـاب مـن كل واحـد عشـرة أعـداد‪ ،‬بـزر هندبـاء ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء إلـى أن يبقـى رطـل‪ ،‬فيمـرس ويصفـى علـى‬
‫ً‬ ‫ترنجبيـن وشيرخشـت وفلـوس خيارشـنبر مـن كل واحـد عشـرون‬
‫يشـرب سـحرا في الصيف والربيع‪ ،‬وضحى في الشـتاء‪ ،‬وبعد تمام العمل يشـرب‬
‫ً‬
‫عليـه جلاب مـن بـزر قطونـا وحـب السـفرجل والسـكر األبيـض عشـرة عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا مـاء شـعير مـع دهـن لـوز حلـو وشـراب بنفسـج مـن كل‬
‫ً‬ ‫ويتنـاول عليـه ثالثـون‬
‫واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .65‬مطبوخ ينفع ذات الجنب إذا كان سبب ورمه دم بلغمي‬

‫أخالطه‪ :‬سنامكي خمسة دراهم‪ ،‬أصل السوس وبنفسج ونيلوفر‬
‫وبـزر هندبـاء وبـزر خبـازي مـن كل واحـد ثالثـة‪ ،‬زبيـب طائفـي عشـرة دراهـم‪ ،‬تيـن‬ ‫‪10‬‬
‫يابـس عشـرة أعداد‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه ترنجبيـن‬
‫وخيارشـنبر مـن كل واحـد عشـرة‪ .‬يصفـى ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .66‬مطبوخ إهليلج أصفر(د)‬

‫ينفع الخفقان الحار والسهر‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر إهليلـج أصفـر سـبعة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أسـود أربعـة دراهـم‪ ،‬بسـفايج‬
‫مرضـوض وأسـطوخودوس ولسـان الثـور الرومـي مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورق‬
‫نيلوفـر وبـزر هندبـاء مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬راونـد صينـي مرضـوض مصـرور نصـف‬
‫ً‬ ‫درهـم‪ ،‬عنـاب عشـرون‬
‫درهمـا‪ ،‬يعصـر‬
‫ً‬ ‫مـن مـن المـاء حتـى يبقـى خمسـون‬
‫يطبـخ الجميـع مـع ّ‬ ‫‪20‬‬
‫درهمـا شيرخشـت فـي مـاء الـورد‪ ،‬ويضـاف إلى المطبوخ‪ ،‬ويشـرب مع‬
‫ً‬ ‫فيحـل عشـرون‬
‫درهـم تربـد‪ ،‬ونصـف دانـق محمـودة‪ ،‬ودانـق عود‪.‬‬
67. Sarı safrayı acısız bir şekilde söken ilaçlı su
Sarı helile altı dirhem, siyah erik, Hint hurması her birisinden yarım rıtl,
çekirdeği çıkarılmış iri kuru üzüm, iri hünnap her birisinden dört ūḳiyye.
Bunların hepsi iki rıtl su içinde geride suyun üçte biri kalıncaya kadar
5 kaynatılır. Sonra çözdürülür ve süzülür. Buna bir dirhem Feyḳarā müshili
ya da bir dāniḳ mahmude otu katılır. Seher vaktinde ılık olarak içilir. Mi-
deyi sancısız olarak safradan temizler.
68. Galen’in sarı yavşan ilacı (el-Ḳānūn)
Midesinde safra bulunanlar için iyidir.

10 Karışımı: Beş dirhem sarı yavşan otu, yirmi dirhem kırmızı gül yap-
rağı ile iki rıtl su içinde pişirilir. Yarım rıtl kalıncaya kadar kaynatılır.
Sonra olduğu gibi ya da biraz şeker ile hastaya içirilir. İçerisinde sarı yav-
şan kaynatılmış su içinde müshilin içirilmesi denenmiştir. Son derece et-
kilidir.
15 69. Midesinde sıcaklık ve sarı safra olanlar için denenmiş

bir ilaç (el-Ḳānūn)
Pelesenk ağacı kökü üç dirhem, taze gül yaprağı, öd bir dirhem, sakız
ağacı reçinesi iki dirhem.
Çok miktarda su içinde, geriye bir rıtl veya daha az su kalıncaya kadar
20 pişirilir. Sonra süzülerek içerisinde sabır otu çözdürülür. Kullanım dozu
günlük bir ūḳiyyedir. Hasta iyileşinceye kadar kullanılır.
‫‪ .67‬مطبوخ يسهل الصفراء برفق‬

‫إهليلج أصفر سـتة دراهم‪ ،‬إجاص أسـود وتمر هندي من كل واحد نصف رطل‪،‬‬
‫زبيـب لحيـم منـزوع وعنـاب لحيم من كل واحد أربع أواق‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي رطليـن مـاء حتـى يبقـى الثلـث‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويضـاف إليـه‬
‫درهـم إيـارج فيقـرا‪ ،‬أو دانـق سـقمونيا‪ ،‬ويشـرب سـحرا فاتـرا‪ ،‬فإنـه ينقـي المعـدة عـن‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫جـدا بلا أذى‪.‬‬
‫الصفـراء ً‬
‫‪ .68‬دواء أفسنتين لجالينوس (ق)‬

‫جيد لمن في معدته صفراء‪.‬‬
‫درهمـا ورق ورد‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ خمسـة دراهـم أفسـنتين رومـي‪ ،‬مـع عشـرين‬
‫أحمـر‪ ،‬فـي رطليـن مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى نصـف رطـل‪ ،‬ثـم يسـقى كمـا هـو‪ ،‬أو‪ 1‬مـع قليـل‬ ‫‪10‬‬
‫سـكر‪ .‬وقـد جـرب سـقي اإليـارج فـي طبيـخ األفسـنتين‪ ،‬وهـو غايـة فـي ذلـك‪.‬‬
‫‪ .69‬دواء مجرب لمن في معدته حروصفراء (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬عيـدان بلسـان ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورق ورد طـري درهمـان‪ ،‬عـود درهـم‪،‬‬
‫مصطكـى درهمـان‪.‬‬
‫يطبـخ فـي المـاء الكثيـر حتـى يعـود إلـى قـدر رطـل أو أقـل‪ ،‬ويصفـى وينقـع فيـه‬ ‫‪15‬‬
‫الصبـر‪ .‬الشـربة منـه أوقيـة كل يـوم إلـى أن يظهـر العافيـة‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬و) بدل (أو)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

ON ALTINCI BAB
İÇERİSİNDE İLAÇ MADDELERİ ISLATILMIŞ

SULAR HAKKINDADIR
Saklanmaları, etki süreleri, bozulanların tekrar yarayışlı hale getiril-

5 meleri, içerisinde ilaç maddeleri pişirilmiş sularınki gibidir.
Denildiğine göre: “İçerisinde ilaç maddeleri ıslatılmış suların, özel-
likle sıcak zamanlarda ve mekânlarda süzüldükten sonra alınmaları ge-
rekir.”
1. Dalak için denenmiş ilaçlı su
10 Her birisinden eşit ölçülerde baldırıkara, hardal, sarımsak, turp kabu-

ğu, kapari kökü kabuğu, turp tohumu ve ılgın ağacı meyvesi.
Hepsi birer birer bir güzel dövüldükten sonra üç gece yıldızların al-
tında, tadı ve kokusu yerinde şaraptan yapılmış sirke içerisinde ıslatılır.
Sonra suyu sıkılır. Dalak rahatsızlığı olan kimseye ızgara et yedirilir.
15 Hasta eti çiğner ancak hiçbir şeyi yutmaz. Sonra hastaya bir üskürücce
(120,25 gr.) süzülen sirkeden içirilir. Ter boşalıncaya kadar hızlı bir şe-
kilde koşarak veya merdiven çıkarak nefes nefese kalıp terleyerek vücu-
du nemlenmedikçe bu sirke içirilmez. Eline bir sopa verilerek, sopanın
ucunu dalağına bastırması ve bir saat iyi bir şekilde bu sopaya dayan-
20 ması sağlanır. Bu ilaç Allah Teâlâ’nın izniyle yirmi yıllık bir hastalık da
olsa, dalağa giderek onu iyileştirir.
‫الباب االسادس عشر‬
‫في النقوعات حفظها ومقداربقائها‬

‫‪1‬‬
‫وإصالحها‪ ،‬كما مرفي املطبوخات‬
‫[‪ ]116a‬قيـل‪« :‬ينبغـي أن يؤخـذ النقوعـات بعـد التصفيـة‪ ،‬وال سـيما فـي األزمنـة‬
‫واألمكنـة الحـارة»‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬نقوع جرب للطحال‬

‫إسـقلوفندرويون وخـردل وثـوم وقشـر الفجـل وقشـر أصـل الكبـر وبـزر الفجـل‬
‫وعذبـة أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يـدق فـرادى ِن ِــع َّما‪ ،‬ثـم ينقـع فـي خـل الخمـر الحـاذق ثلاث ليـال‪ ،‬ينجـــم تحـت‬
‫مشـــويا‪ ،‬ويمـدغ‪ 2‬وال يبلـع منـه شـيء‪ ،‬ثـم‬
‫ً‬ ‫لحمـا‬
‫السمــاء‪ ،‬ثـم يعصـر‪ ،‬فيطعـم المطــحول ً‬ ‫‪10‬‬
‫قويـا‪ ،‬بحيـث‬
‫يسـقى مـن ذلـك الخـل المصفـى قـدر سـكرجة‪ ،‬وال يشـرب حتـى يجـري ً‬
‫ينـدى ويسـرع بالعـرق‪ ،‬أو يطلـع السـلم إلـى أن يلهـث وينـدى ثـم يشـرب‪ ،‬ويعطـى فـي‬
‫يـده عصـا يحـط طرفـه علـى الطحـال‪ ،‬ويتكـئ عليـه سـاعة جيـدة‪ ،‬فإنـه يذهـب بالطحـال‬
‫ويبرئـه‪ ،‬ولـو كان مـن عشـر سـنين‪ ،‬بـإذن ّٰ‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬المطبوخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يمضغ‪.‬‬ ‫‪2‬‬
2. Regl akıntısını söktüren ilaçlı su
Karışımı: Yedi dirhem ufalanmış kavun çekirdeği, üçer dirhem kere-

viz tohumu, anason ve rezene tohumu, iki dirhem gazel otu, dörder dirhem
sümbül ve sarı yavşan otu, birer miskal üzerlik otu, küçük Hindistan cevi-
5 zi ve sabin ardıcı/karaardıcın meyvesi.
Hepsi ufalanarak cam bir kap içerisine konulur ve üzerine bir buçuk
menn su dökülür ve üç gün üç gece sıcak yerlerde güneş altında bekle-
meye bırakılır. Sonra her gün sabah bu sudan badem yağı ile birlikte dört
ūḳiyye içilir. Kimileri geride suyun yarısı kalıncaya kadar suyunu sıkarlar
10 ki bu takdirde daha güzel olur.
3. Ateşli baş ağrısına iyi gelen, vücuttaki sarı safrayı

boşaltan helile suyu (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem çekirdekleri ayıklanmış sarı helile, her biri-

sinden yirmişer adet kara erik, yellimağacı meyvesi ve hünnap, üçer
15 dirhem kuru menekşe, hindiba tohumu ve marul tohumu, on dirhem hı-
yarşenber özü.
Hepsi bir gün ve bir gece üç rıṭl sıcak su içerisinde ıslatılır, bu suyun
içerisine on dirhem kudret helvası bastırılarak her gün sabah, seher vak-
tinde bu sudan bir ūḳiyye kadar içilir.
20 4. Kara safralı karışımlar sebebiyle oluşan baş ağrısına

faydalı su (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem Anadolu sarı yavşan otu ve altı dirhem Yemen

Sokotra adası sabır otu.
İlaç maddelerinin hepsi ufalanarak bir kabın içerisine konulur ve
25 üzerine üç rıṭl sıcak su dökülür. Peş peşe üç gün gündüzleri güneşe, ge-
celeri sıcak bir yere konulur. Dördüncü günde bu su süzüldükten sonra
üzerine on dirhem badem yağı damlatılır. Bu sudan yirmi dirhem mik-
tarı içilir.
‫‪ .2‬نقوع يدرالحيض‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر بطيـخ مرضـوض سـبعة دراهـم‪ ،‬بـزر كرفـس وأنيسـون وبـزر رازيانـج‬
‫ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مشكطرامشـيع‪ 1‬درهمـان‪ ،‬سـنبل وأفسـنتين أربعـة أربعـة دراهـم‪،‬‬
‫حرمـل وجـوز بـوا وأبهـل مثقـال مثقـال‪.‬‬
‫مـن‪ ،‬يتركـه‬
‫يـرض الجميـع ويوضـع فـي زجاجـة‪ ،‬ويصـب عليـه مـا فيـه ّ‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫ثالثـة أيـام فـي الشـمس ولياليهـا فـي المواضـع الحاميـة‪ ،‬ثـم يشـرب منهـا كل بكـرة أربـع‬
‫أواق مع درهم دهن اللوز‪ ،‬ومن الناس من يعصر إلى أن يبقى النصف‪ ،‬يجيء أحسن‪.‬‬
‫‪ .3‬نقوع اإلهليلج (ح)‬

‫ينفع الصداع الحار‪ ،‬ويستفرغ الصفراء عن البدن‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أصفـر منقـى مـن النـوى عشـرة دراهـم‪ ،‬إجـاص أسـود وسبسـتان‬ ‫‪10‬‬
‫عـددا‪ ،‬بنفسـج يابـس وبـزر هندبـاء وبـزر خـس ثالثـة‬

‫ً‬ ‫وعنـاب مـن كل واحـد عشـرون‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬فلـوس خيارشـنبر عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ويمـرس فيـه مـن الترنجبيـن‬
‫حـارا ً‬
‫ينقـع الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء ً‬
‫عشـرة دراهـم؛ ويشـرب منـه كل غـداة قـدر أوقيـة‪ ،‬سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .4‬نقوع ينفع الصداع الكائن عن األخالط السوداوية (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬أفسنتين رومي عشرة دراهم‪ ،‬صبر سقوطوري ستة دراهم‪.‬‬

‫حـارا‪ ،‬ويوضـع‬
‫يـرض األدويـة‪ ،‬ويجعـل فـي آنيـة‪ ،‬ويصـب عليهـا ثالثـة أرطـال مـاء ً‬
‫فـي الشـمس بالنهـار‪ ،‬وبالليـل فـي موضـع دفـيء‪ ،‬ثالثـة أيـام متواليـة‪ ،‬ثـم يصفـى ذلـك‬
‫المـاء فـي اليـوم الرابـع‪ ،‬ويقطـر مـن دهن اللوز عشـرة دراهم‪ .‬ويشـرب منه قدر عشـرين‬
‫ً‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬مشكطرمشيغ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في (أ) و(ب)‪ ،‬وأما (ج) فقد سقطت منها (فيه)‪ .‬ولعل الصواب‪( :‬ماؤه)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
5. Vücuttaki sarı safrayı boşaltan, mizacı yumuşatan ve

susuzluğu dindiren ilaçlı su (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden ellişer adet siyah erik, dağ eriği ve hünnap,
otuz dirhem Hint hurması, yarım rıṭl kurutulmuş kayısı.
5 Hepsi üç rıṭl su içerisinde ıslatılır ve içerisinde on dirhem beyaz şeker
ve yirmi dirhem kudret helvası eritilerek suyunun üç ūḳiyyesi süzülür ve
sabahları içilir.
6. Ateşli hastalıklara ve sıtmalara faydalı, damarlardaki

fazlalıkları temizleyen ilaçlı su (el-Ḥāvī)
10 Karışımı: Otuz adet siyah erik, yirmi dirhem kırmızı kuru üzüm, otuz
adet yellimağacı meyvesi, otuz dirhem lifleri ve çekirdekleri ayıklanmış Hint
hurması, her birisinden üçer dirhem hindiba tohumu, küsküt ve kuru kişniş.
Bunların hepsi Çin porseleni içerisinde bir araya getirilir ve ilaç mad-
delerinin üzerini örtecek kadar kaynar su dökülerek, gündüzleri güneş
15 altına, geceleri sıcak bir yere konulur. Peş peşe üç gün karışıma bu işlem
yapılır. Süzülen suyundan üç ūḳiyye alınarak üzerine onar dirhem şeker
ve kudret helvası atılır ve seher vakti içilir.
7. Sıtmalara ve karaciğer ateşine faydalı, sarı safrayı ishal

yoluyla sürdüren ilaçlı su (Minhācü’d-dükkān)
20 Karışımı: Her birisinden yirmişer adet Baʻalbek eriği ve hünnap, her

birisinden beşer dirhem şahtere otu tohumu, Anadolu sarı yavşan otu ve
sinameki, on beş dirhem sarı helile, yedişer dirhem kara helile ve kara
helilenin küçüğü Hint helilesi, dört dirhem kırmızı gül, otuz dirhem çe-
kirdek ve lifleri ayıklanmış Hint hurması.
25 Hepsinin üzerine on beş rıṭl su dökülür ve üç gün güneşe konulur. Her
gün bu sudan üç ūḳiyye alınır ve sirkeli tohum şurubuyla birlikte içilir.
Öksürük varsa karışıma elli adet yellimağacı meyvesi, beş dirhem me-
nekşe çiçeği eklenir. Sirkeli tohum şurubu yerine alternatif olarak haşhaş
suyu kullanılır.
‫‪.5‬نقوعيستفرغالصفراءمنالبدن‪،‬ويلينالطبيعة‪،‬ويسكنالعطش(ح)‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬إجـاص أسـود وإجـاص جبلـي وعنـاب مـن كل واحـد خمسـون‬
‫درهمـا‪ ،‬مشـمش مقـدد نصـف رطـل‪.‬‬
‫ً‬ ‫تمـر هنـدي ثالثـون‬
‫ينقع الجميع في ثالثة أرطال ماء‪ ،‬ويحل فيه سـكر أبيض عشـرة دراهم‪ ،‬ترنجبين‬
‫درهما‪ ،‬ويصفى من مائه ثالث أواق‪ ،1‬فيشرب في الغدوات‪.‬‬
‫ً‬ ‫عشرون‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .6‬نقوع ينفع بقايا األمراض الحارة والحميات وينقي العروق عن‬

‫الفضول (ح)‬
‫عددا‪ ،‬زبيب أحمر عشرون درهما‪ ،‬سبستان[‪]116b‬‬
‫أخالطه‪ :‬إجاص أسود ثالثون ّ‬
‫ً‬
‫درهمـا‪ ،‬بـزر هندبـاء وكشـوت‬
‫ً‬ ‫عـددا‪ ،‬تمـر هنـدي منقـى مـن ليفـه وحبـه ثالثـون‬
‫ً‬ ‫ثالثـون‬
‫وكزبـرة يابسـة مـن كل واحـد ثالثة دراهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يجمـع ذلـك فـي غضـار صينـي‪ ،‬ويصـب عليـه مـاء يغلـي مقـدار مـا يغمـره‪ ،‬ويوضع‬
‫فـي الشـمس بالنهـار‪ ،‬وبالليـل فـي موضـع دفـيء‪ ،‬يفعـل بـه ذلـك ثالثـة أيـام متواليـات‪،‬‬
‫فيؤخـذ مـن مائـه المصفـى ثلاث أواق‪ ،‬ويلقـى عليـه سـكر وترنجبيـن مـن كل واحـد‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬ويشـرب سـحرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .7‬ماء النقوع النافع من الحميات ومن حرارة الكبد ويسهل الصفراء (م)‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا‪ ،‬بـزر شـاهترج‬

‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬إجـاص بعلبكـي وعنـاب مـن كل واحـد عشـرون‬
‫وأفسـنتين رومـي وسـنامكي مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أصفـر خمسـة عشـر‬
‫درهمـا‪ ،‬كابلـي وهنـدي مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر أربعـة دراهـم‪ ،‬تمـر‬
‫ً‬
‫ً‬ ‫هنـدي منقـى ثالثـون‬
‫رطلا مـاء‪ ،‬ويصيـر فـي الشـمس ثالثـة أيـام‪،‬‬
‫ً‬ ‫يصـب علـى الجميـع خمسـة عشـر‬ ‫‪20‬‬
‫ويؤخـذ منـه كل يـوم ثلاث أواق‪ ،‬يشـربه بسـكنجبين بـزوري؛ وإن كان ثمـة سـعال يزيد‬
‫فيـه سبسـتان خمسـين حبـة‪ ،‬زهـر بنفسـج خمسـة دراهـم‪ ،‬ويجعـل عـوض السـكنجبين‬
‫شـراب الخشـخاش‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬أوق‪.‬‬ ‫‪1‬‬
ON YEDİNCİ BAB
SULAR HAKKINDADIR
Bitki sularının bir kısmı dövülerek ve damıtma araçlarıyla damıtılarak çı-

karılır. Karanfil suyu hariç diğer bitki suları bakır güğümlerde saklanır. Çün-
5 kü bakır, karanfil suyunu bozar ve etkisini ortadan kaldırır. Bu nedenle cam
şişelerde saklanır olmuştur. Kâfur suyu ve gülsuyu da bakır bir kap içerisinde
güneş altında konsantre su hâline getirildiğinde kokusu ve etkisi güzelleşir.
Denildiğine göre: “Sıcak zamanlarda ve mekânlarda etkisi bir yıla ka-
dar devam eder. Soğuk zamanlarda ve mekânlarda gözlem altında tutu-
10 larak sert soğuk ve rutubetten korunursa altı aydan sonra etkisi ve gücü
zayıflar. Yoksa üç aydan daha kısa bir sürede kokusu kesilir; ancak altı aya
kadar bu sulardan faydalanılır. Karanfil suyu altı aya kadar etkisi kalıcı-
dır, sonra dokuz aya kadar etkisi zayıflar, sonra tamamen etkisi kaybolur
kullanımına son verilir. Kâfur suyunun etkisi bir yıla kadar kalıcıdır.”
15 Bitki sularının bir kısmı ise kaynatılarak çıkarılır. Bunların hükmü pişi-
rilmiş suların hükmü gibidir. Bunların hükümlerinin içerisinde ilaç bitkileri
bekletildikten sonra kaynatılan suların hükmü gibi olduğu da söylenir.
Derim ki: Suyun bileşenleri arasında çabuk bozulan yaş meyveler ço-
ğunlukta ise hükmü, içerisinde ilaç bitkileri bekletilen ve sonra kaynatılan
20 suların hükmü gibidir. Su karışımının bileşenleri arasında kökler ve bitki-
ler çoğunlukta bu takdirde hükmü pişirilen suların hükmü gibidir. Hünnap
meyvesi ve yellimağacı meyvesi dışında karışım suda hiç meyve yoksa bu
suyun etkisi pişirilen suların etkisinden daha uzun süre kalıcıdır. Tecrübe
ederek verdiğimiz karar budur.
‫الباب السابع عشر‬
‫‪1‬‬
‫في املياه‬
‫مسـتخرجا بالقـرع واإلنبيـق‪ ،‬يحفـظ فـي قماقـم نحـاس‪ ،‬عـدا مـاء‬

‫ً‬ ‫مـا كان منهـا‬
‫القرنفـل‪ ،‬فإنـه يفسـده ويبطـل فعلـه‪ ،‬فلذلـك صـار يحفـظ فـي قنانيـن زجـاج‪ ،‬كمـاء‬
‫رب فـي النحـاس بالشـمس يطيـب رائحتـه وفعلـه‪.‬‬ ‫الكافـور ومـاء الـورد إذا ّ‬ ‫‪5‬‬
‫قيـل‪« :‬يبقـى قوتـه وفعلـه فـي األزمنـة واألمكنـة الحـارة إلـى سـنة‪ ،‬وفـي األزمنـة‬
‫واألمكنـة البـاردة يضعـف فعلـه وقوتـه‪ 2‬بعـد سـتة أشـهر‪ ،‬إن روعـي وحوفـظ عـن مالقاة‬
‫البـرد القـوي والنـداوة‪ ،‬وإال ينقطـع رائحتـه فـي أقـل مـن ثالثـة أشـهر‪ ،‬لكـن ينتفـع بـه‬
‫إلـى سـتة أشـهر؛ ومـاء القرنفـل يبقـى إلـى سـتة أشـهر‪ ،‬ثـم يضعـف إلـى تسـعة أشـهر‪ ،‬ثـم‬
‫يمـوت وينقطـع عملـه‪ ،‬ومـاء الكافـور يبقـى إلـى سـنة»‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫مسـتخرجا بالغلـي فحكمهـا حكـم المطبوخـات‪ .‬وقيـل‪« :‬حكمهـا‬

‫ً‬ ‫ومـا كان منهـا‬
‫حكـم النقوعـات»‪.‬‬
‫قلت‪ :‬إن غلب على أخالطها الفواكه الرطبة السريعة الفساد‪ ،‬يكون حكمها حكم‬
‫النقوعـات‪ ،‬وإن غلـب عليهـا األصـول أو الخشـائش‪ ،3‬فحكمهـا حكـم المطبوخـات‪،‬‬
‫وإن لـم يكـن فيهـا مـن الفواكـه قـط عـدا العنـاب والسبسـتان‪ ،‬فهـي تبقـى أكثـر مـن‬ ‫‪15‬‬
‫المطبوخـات‪ .‬هـذا ممـا جربنـاه وجزمنـا عليـه‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬في المياه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬قوة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬الخشائش‪.‬‬ ‫‪3‬‬
“Suların etkisinin cam, porselen, çini, altın, gümüş veya seramik şişe-
lerde saklandığında on güne kadar kalıcı olduğu da” söylenmiştir.
1. Kök suları (el-Ḥāvī)
Karaciğeri ısıtır ve idrarı söktürür, tıkanıklıkları açar, soğutucu has-

5 talıklara faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden onar dirhem kereviz ve rezene kökü; her bi-
risinden dörder dirhem kereviz tohumu, rezene tohumu ve anason; her bi-
risinden beşer dirhem Mekke ayrığı kökü, koyun otu, kekik ve acı yavşan,
yirmi dirhem çekirdeği alınmış Taif kuru üzümü.
10 Hepsi üç rıṭl su ile, geride bir rıṭl su kalıncaya kadar pişirilir ve süzü-
lür. Bu sudan otuz dirhem kullanılır.
2. Kök suları (el-Ḥāvī)
Her gün sabah sıcak su ile otuz dirhem bu suyu içmeye devam ederse
soğuk dalağa faydalıdır.
15 Karışımı: Her birisinden onar dirhem rezene kökü kabuğu, kereviz
kökü kabuğu, kapari kökü kabuğu ve Taif kuru üzümü; üçer dirhem
hindiba tohumu, rezene tohumu ve küsküt tohumu; beşer dirhem iki
hıyar türünün (ḳased ve cülmāsā) çekirdeği; üç dirhem beşparmak otu
tohumu.
20 3. Peynir suyu
Karında su toplanmasına faydalıdır. Mizacı soğuk olanlar için en

iyisi dişi sağmal develerin sütünden yapılandır. Mizacı hararetli olan
kimseler için en soğutucu olanı ise koyun sütünden elde edilendir ki
bu hepsinin en yarayışlı ve normale en yakın olanıdır. Bir de dişi eşek
25 sütünden yapılandır.
Karışımı: Peynir suyunun her bir rıṭlı için bir dirhem Enderānī tuzu
ve beş dirhem öğütülmüş türbüt otu konulur.
‫قيـل‪« :‬تبقـى قوتهـا إلـى عشـرة أيـام‪ ،‬يحفـظ في قنانين زجاج أو صينية أو كاشـية أو‬
‫ذهـب أو فضـة أو خزف مزجج‪.‬‬
‫‪ .1‬ماء األصول‪( 1‬ح)‬

‫يسخن الكبد‪ ،‬ويدر البول‪ ،‬ويفتح السدد‪ ،‬وينفع األمراض الباردة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أصـل الكرفـس وأصـل الرازيانـج مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر‬ ‫‪5‬‬
‫الكرفـس وبـزر الرازيانـج وأنيسـون مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬أصـل اإلذخـر وغافث‬
‫ً‬ ‫وحاشـا وجعـدة مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬زبيـب طائفـي منـزوع عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة[‪ ]117a‬أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى فيؤخـذ‬
‫ً‬ ‫منـه ثالثـون‬
‫‪ .2‬ماء األصول (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫درهما بماء حار‪.‬‬

‫ً‬ ‫ينفع الطحال البارد إذا داوم عليه كل غداة ثالثين‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـور أصـل الرازيانـج وقشـور أصـل الكرفـس وقشـور أصـل الكبـر‬
‫وزبيـب طائفـي عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء وبـزر رازيانـج وبـزر كشـوت ثالثـة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر خياريـن خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر بنجنكشـت ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يغلى الجميع بثالثة أرطال ماء حتى يرجع إلى رطل‪ ،‬فيصفى ويشرب‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬ماء الجبن‬
‫‪ :‬ينفـع االستسـقاء الزقـي‪ .‬أجـوده مـا اتخـذ مـن لبـن اللقـاح للمبروديـن‪ ،‬وأبـرده‬
‫وأفضلـه للمحروريـن مـا اتخـذ مـن لبـن النعـاج ـــ وهـو أسـلم الجميـع وأقـرب إلـى‬
‫االعتـدال ـــ‪ ،‬ولبـن األتـن‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يجعل على رطل منه درهم ملح أندراني‪ ،‬وخمسة دراهم تربد مسحوق‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬ماء األصول‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬ماء الجبن ينفع االستسقاء الزقي‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Yumuşakça kaynatılarak köpüğü alınır, süzülerek önce bir rıṭlın üçte

biri kadar içirilir. Sonra azar azar miktarı arttırılarak bir rıṭla çıkarılır. Bu
ısıtmaksızın suyu eksiltir.
4. Bir başka peynir suyu
5 Karında su toplanmasına faydalıdır.

Peynir suyu gök süsen, bakır talaşı(parçacıkları) ve mezeryon ile iş-
lemlerden geçirilir ve daha önce geçtiği şekilde içilir.
5. Kök suyu
Eşek hıyarı (suyu) ile birlikte içilir. Vücudun su toplamasına, özellikle

10 de gaz kaynaklı karın şişliğine (istisḳā’ ṭablī) faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden onar dirhem rezene kökü, kereviz kökü, hin-
diba kökü ve meyan kökü; her birisinden üçer dirhem kereviz tohumu,
rezene tohumu, anason, yabani havuç tohumu, yabani maydanoz tohumu,
Kirman kimyonu; her birisinden ikişer dirhem acı yavşan, Mekke ayrığı
15 kökü ve çiçeği ve yirmi dirhem Taif kuru üzümü.
Hepsi beş rıṭl su ile, geride bir buçuk rıṭl kalıncaya kadar kaynatılır.
Bu şişkinliği keser, gazı ortadan kaldırır ve aşırı olmayacak şekilde idrarı
söktürür.
6. Kök suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Böbrek ve mesane taşlarını parçalar ve idrarla dışarı atar.

Karışımı: Beşer dirhem kereviz kökü kabuğu, rezene kökü kabuğu;
yedişer dirhem acı yavşan, kavun çekirdeği ve ufalanmış taşkesen otu
meyvesi, yedi dirhem çekirdeği alınmış kuru üzüm, baldırıkara üç dir-
hem, on adet kuru incir.
25 Hepsi bir buçuk menn saf su içerisinde, suyun yarısı gidinceye kadar
kaynatılır. Her sabah bu suyun dört īḳiyyesi yarım dirhem Seczenyā bü-
yük macunu ve yarım dirhem Yahudi taşı ile birlikte içilir. Bir başka nüs-
‫يغلـى برفـق ويؤخـذ رغوتـه‪ ،‬ويصفـى ويسـقى منـه أوالً ثلـث رطـل‪ ،‬ثـم يـزاد قليلاً‬
‫قليلاً إلـى رطـل‪ ،‬فإنـه ينقـص المـاء بلا تسـخين‪.‬‬
‫‪ .4‬ماء جبن آخر‬

‫ينفع االستسقاء الزقي‪.‬‬
‫يدبر ماء الجبن بإيرسا وتوبال النحاس والمازريون‪ ،‬ويشرب كما مر‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .5‬ماء أصول‬
‫يسقى مع خيارشنبر‪ ،‬فينفع االستسقاء‪ ،‬وال سيما الطبلي‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أصـل الرازيانـج وأصـل الكرفـس وأصـل الهندبـاء وأصـل السـوس مـن‬
‫كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الكرفـس وبـزر الرازيانـج وأنيسـون ودوقو وفطراسـاليون‬
‫وكمـون كرمانـي مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬جعـدة وأصـل إذخـر وفقاحـه مـن كل‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬ ‫واحـد درهمـان‪ ،‬زبيـب طائفـي عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع‪ 1‬بخمسـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ونصـف‪ ،‬فإنـه يكسـر‬
‫النفـخ‪ ،‬ويطـرد الريـح‪ ،‬ويديـم علـى اإلدرار الغيـر المفـرط‪.‬‬
‫‪ .6‬ماء أصول (ذ)‬

‫يفتت حصى الكلية والمثانة ويخرجها بالبول‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل الكرفـس وقشـر أصـل الرازيانـج خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫برسياوشـان وبـزر بطيـخ وحـب القلـت المرضـوض سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬زبيـب منـزوع‬
‫العجـم سـبعة دراهـم‪ ،‬أسـقلو فندريـون ثالثـة دراهـم‪ ،‬تيـن يابـس عشـرة أعـداد‪.‬‬
‫مـن مـن المــاء القــراح حتـى يذهـب النصـف‪،‬‬
‫يغلـى الجميـــع فـي ّ‬
‫ويشـرب منـــه كل بكـــرة أربـع أواق مـع نصـف درهـم سـجزنيا‪ ،2‬ونصـف درهـم حجـر‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫سقطت من (أ)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬سجزينا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
haya göre: Üç dirhem acı yavşan, beş dirhem kapari kökü kabuğu. Hepsi
üç rıṭl su içerisinde, geride suyun yarısı kalıncaya kadar kaynatılır.
7. Kök suyu (Minhācü’d-dükkān)
Balgamlı kalça kemiği ve şiddetli gut hastalığı ağrısına faydalıdır. Bu

5 hastalığı bedenden atmada ve kökünü kazımada ilginç bir ilaçtır.
Karışımı: Onar dirhem kereviz, rezene ve kapari kökü kabuğu; beşer
dirhem Ebu Cehil karpuzu kabuğu, ince kantaron, zirkele, nanahan tohu-
mu, anason, acı çiğdemi, gelinciksalebi ve sığırkuyruğu otu.
Hepsi üç rıṭl su içinde, geride suyun bir rıtlı kalıncaya kadar pişirilir.
10 Her gün bu sudan bir ūḳiyye alınır. İçerisine dühnü’l-ḫırvaʻ (Hint yağı
karışımı) konulur.
Şayet hastalık hastayı kötürüm bırakacak kadar şiddetli ve kötü huylu
ise içerisine Hint yağı karışımı yerine kelkelānic yağı konulur; çünkü bu
yağ “kötürümü ayağa kaldıran” olarak bilinen ilginç bir yağdır.
15 Ḥuneyn b. İsḥaḳ der ki: “Tümörler ve eklem ağrıları müzminleşti-
ğinde kuru sabin ardıcının bir keylece ağırlığındaki biriminin çeyreği
üzerini örtecek kadar suda, hafif ateşte suyun rengi siyahlaşıncaya ka-
dar pişirilir. Süzülen suyundan bir rıṭl alınarak üzerine üç ūḳiyye çörek
otu yağı dökülür. Üzerine üzüm koruğu gibi ekşi bir şey yenilirse son
20 derece iyi olur.
8. Bal suyu
Soğuk/soğutucu kronik hastalıklara, soğuk göğüs ve mide ağrılarına

faydalıdır.
Karışımı: Bir ölçü arı balı hafif ateşte, köpüğü alınarak iki ölçü
25 saf su içinde, geride suyun bir ölçüsü kalıncaya kadar kaynatılır ve
kaldırılarak kullanılır. Bu suyun daha ısıtıcı olmasını isteyen içerisine
kaynama esnasında bir parça Çin ışkını, havlıcan ve safran koyarsa
daha ısıtıcı olur.
‫يهـود‪ .‬وفـي نسـخة‪ :‬برسياوشـان ثالثـة دراهـم‪ ،‬وقشـور أصـل الكبـر خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يبقـى رطـل‪.‬‬

‫ينفع وجع الورك البلغمي‪ ،‬والنقرس القوي‪ .‬عجيب في قلع العلة واستئصالها!‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـور أصـل الكرفـس والرازيانـج والكبـر عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـور‬ ‫‪5‬‬
‫الحنظل وقنطوريون دقيق وشـيطرج ونانخواه وأنيسـون وسـورنجان وبوزيدان وماهي‬

‫زهـرج خمسـة خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلى رطـل‪ ،‬فيؤخذ منه كل يوم أوقية‪ ،‬ويجعل‬
‫فيـه مثقال دهن خروع‪.‬‬
‫وإن كانت العلة قوية رديئة حتى إن صاحبهـا[‪ ]117b‬يشـرف على الزمانة‪ ،1‬يجعل‬ ‫‪10‬‬
‫الز ْمنى»‪.‬‬
‫بدل دهن الخروع دهن كلكالنج‪ ،‬إذ هو عجيب يسـمى ‪« :‬مقيم َّ‬
‫‪2‬‬
‫قـال حنيـن‪« :‬إذا أزمنـت األورام وأوجـاع المفاصـل‪ ،‬يطبـخ ربـع كيلجـة أبهل يابس‬
‫فـي غمـرة مـاء‪ ،‬علـى نـار هادئـة حتـى يسـود المـاء‪ ،‬فيؤخـذ مـن مص ّفــاه رطـل‪ ،‬ويصـب‬
‫جيـدا‪.‬‬
‫الحصرميـة‪ .‬يكـون غايـة ً‬ ‫عليـه ثلاث أواق دهـن شـيرج‪ ،‬ويشـرب ويـؤكل عليـه‬
‫ّ‬
‫‪ .8‬ماء عسل‬ ‫‪15‬‬
‫ينفع األمراض الباردة المزمنة‪ ،‬وأوجاع الصدر والكبد الباردتين‪.‬‬

‫قراحا بنار لينة‪ ،‬ويكشـط الرغوة‬
‫أخالطـه‪ :‬عسـل نحـل جـزء‪ ،‬يغلـى فـي جزأيـن مـاء ً‬
‫حتـى يبقـى جزء واحد‪ ،‬فيرفع ويسـتعمل‪.‬‬
‫ومـن أراد أن يكـون أحـر يرمـي فيـه وقـت غليانـه قطعـة دار صينـي وخولنجـان‬
‫ّ‬
‫وزعفـران‪ ،‬فيكـون أحـر‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ّ‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬الرمانة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬بسمن‪.‬‬ ‫‪2‬‬
9. Yemeklere tat ve koku katan bitkilerle yapılan bal suyu

(el-Ḥāvī)
Koma hali/derin uyku rahatsızlığı olana veya karaciğerdeki tümöre

karşı faydalıdır.
5 Karışımı: Bir rıṭl bala altı rıṭl su eklenerek pişirilerek bal/şeker şurubu
kıvamına getirilir ve köpüğü alınır. Pişmeye yakın üzerine her birisinden
biber miskal öğütülmüş, elenmiş ve bir kese içerisine konulmuş zencefil,
sümbül, tarçın, karanfil, havlıcan ve sakız ağacı reçinesi atılır. Ara sıra
iyice suya bastırılır ve homojen bir hale gelince kullanılır. Tat ve koku
10 veren bitkiler olmadan da yapılabilir.
10. Peynir suyu (el-Ḥāvī)
Kara safranın doğal olarak yanmasından oluşan melankoliye faydalı-

dır. Çünkü bu melankolinin tedavisi en zor ve diğerlerine göre en yavaş
iyileşenidir.
15 Karışımı: İki rıṭl keçi sütü ateşte kaynatılarak üzerine bir ūḳiyye sir-
keli bal/şeker şurubu dökülür ve kaynayıp köpürünceye kadar çubuk ile
karıştırılır. Sonra kaldırılarak kullanılır ve suyu içilir.
11. Kök suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Kalınbağırsak tıkanıklıkları nedeniyle oluşan ağrılara, felç ve sara

20 (epilepsi) hastalıklarına, balgam ve kara safra kaynaklı bütün hastalıklara
faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden onar dirhem rezene kökü kabuğu, kereviz
kötü kabuğu ve Mekke ayrığı kökü; dörder dirhem kereviz tohumu, ana-
son, rezene tohumu; birer buçuk dirhem pelesenk ağacı meyvesi ve Afşar
25 otu; üçer dirhem pelesenk ağacı dalı, gelinciksalebi, kabuk tarçın ve cen-
tiyane; dört dirhem sakız ağacı zamkı, sümbül ve Mekke ayrığı çiçeği ve
yirmi dirhem çekirdeği alınmış kuru üzüm.
Hepsi (su içinde) suyun yarısı yok oluncaya kadar kaynatılarak tama-
men suya daldırılır ve suyu sıkılır. Her gün sabah bu sudan dört ūḳiyye,
‫‪ .9‬ماء العسل المتخذ باألفاويه (ح)‬

‫ينفع لمن به سبات‪ ،‬أو ورم في الكبد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يضـاف إلـى رطـل عسـل سـتة أرطـال مـاء‪ ،‬ويطبـخ علـى صفـة الجلاب‪،‬‬
‫ويؤخـذ رغوتـه‪ ،‬فـإذا قـارب اإلدراك يطـرح فيـه فلفـل وزنجبيـل وسـنبل وقرفـة وقرنفـل‬
‫وقتـا‬
‫مثقـال مسـحوقين منخوليـن مصروريـن‪ ،‬ويمـرس ً‬
‫ً‬ ‫مثقـال‬
‫ً‬ ‫وخولنجـان ومصطكـى‬ ‫‪5‬‬
‫فوقتـا‪ ،‬فـإذا اسـتوى يسـتعمل‪ .‬وقـد يعمـل بغيـر األفاويـه‪.‬‬
‫‪ .10‬ماء الجبن (ح)‬

‫عالجـا‬
‫ً‬ ‫ينفـع الماليخوليـاء الكائـن عـن احتـراق السـوداء الطبيعـي‪ ،‬إذ هـو أعسـر‬
‫بـرءا مـن الغيـر‪.‬‬
‫وأبطـأ ً‬
‫أخالطه‪ :‬يغـــلى رطــلان لبن ماعز بالنار‪ ،‬ويصب عليــه أوقيــة سكنجبين‪ ،‬ويساط‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫إلـى أن يرتفـع الغليـان‪ ،‬ثـم يرفع ويصفى‪ ،2‬ويشـرب ماؤه‪.‬‬

‫ينفع القولنج‪ ،‬والفالج والصرع‪ ،‬وجميع األمراض البلغمية والسوداوية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل الرازيانـج وقشـر أصـل الكرفـس وأصـل إذخـر مـن كل‬
‫واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر كرفـس وأنيسـون وبـزر رازيانـج أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬حـب‬ ‫‪15‬‬
‫بلسـان وأسـارون درهمـان ونصـف درهمـان ونصـف‪ ،‬عـود بلسـان وبوزيـدان وسـليخة‬
‫وجنطيانـا‪ 3‬ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وسـنبل وفقـاح إذخـر أربعـة دراهـم‪ ،‬زبيـب‬
‫ً‬ ‫منـزوع العجـم عشـرون‬
‫يغلـى الجميـع حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيمـرس ويعصر‪ ،‬ويشـرب منه كل بكرة أربع‬
‫أواق مـع درهـم دهـن لـوز مـر‪ ،‬وعشـرة دراهم دهن خروع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬نشاط‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ج)‪ :‬جنديانا‪.‬‬ ‫‪3‬‬
bir dirhem acı badem yağı ve on dirhem Hint yağı karışımı ile birlikte
içilir.
el-Ḥāvī’nin Ḳarābādīn kısmında yer aldığına göre tarifi: “İkişer dir-
hem sakız ağacı zamkı, Hint sümbülü, Mekke ayrığı çiçeği, pelesenk ağa-
5 cı meyvesi, Afşar otu; her birisinden birer dirhem pelesenk ağacı dalı ve
gelinciksalebi; üç dirhem üzerlik otu tohumu. Hepsi dört rıṭl su içerisinde,
geride suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar kaynatılır. Süzülerek her gün bu su-
dan dört ūḳiyye, iki dirhem acı badem yağı ile birlikte içilir.
Söylediğine göre: “Bu su felce, yüz felcine, sara hastalığına, bedenin
10 su toplamasına, şiddetli kas spazmına, kalp krizine ve eklem ağrılarına
faydalıdır.”
12. Felce ve hangi organda olursa olsun sarkmaya faydalı

kök suyu (el-Ḥāvī)
Süzüldükten sonra peş peşe kullanılır.

15 Karışımı: Yedişer dirhem rezene kökü, kereviz kökü ve Mekke ayrığı
kökü; üçer dirhem rezene tohumu, kereviz tohumu ve anason; ikişer dir-
hem nanahan tohumu, loğusa çiçeği ve çörek otu.
Hepsi yedi rıṭl su içinde, geriye suyun üç buçuk rıṭlı kalıncaya kadar
kaynatılır. Her gün bu sudan iki ūḳiyye, on dirhem bal ve fānīẕ şekerinin
20 hangisi varsa onunla birlikte içilir.
13. Kök suyu (el-Ḥāvī)
Rahim ağrılarından kaynaklanan sara hastalığına faydalıdır. Regl

akıntısını söktürür.
Karışımı: Her birisinden birer dirhem rezene kökü kabuğu ve kereviz
25 kökü kabuğu; her birisinden üçer dirhem kereviz tohumu, anason, rezene
tohumu, üzerlik otu tohumu, eşek hıyarı ve yuvarlak loğusa çiçeği, on
dirhem çekirdeği ayıklanmış kuru üzüm.
Hepsi üç rıṭl su içinde, geriye suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar pişirilir ve
süzülür. Her gün bu sudan dört ūḳiyye içilir.
‫وفـي «قراباديـن الحـاوي»‪ :‬مصطكـى وسـنبل الطيـب وفقـاح إذخـر وحـب بلسـان‬
‫وأسـارون درهمـان درهمـان‪ ،‬عـود بلسـان وبوزيـدان مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬بـزر حرمـل‬
‫ثالثـة دراهـم‪ .‬يغلـى الجميـع فـي أربعـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى‬
‫ويشـرب كل يـوم منـه أربـع أواق مـع درهميـن دهـن لـوز مـر‪.‬‬
‫وقـال‪« :‬هـو ينفـع الفالـج واللقوة والصرع واالستسـقاء والتشـنج والسـكتة وأوجاع‬ ‫‪5‬‬
‫المفاصل»‪.‬‬
‫‪ .12‬ماء األصول (ح)‬

‫النافع من الفالج واسترخاء أي عضو كان‪ .‬يسقى بعد التنقية على الوالء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أصـل الرازيانـج وأصـل الكرفـس واإلذخـر سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬بـزر‬
‫الرازيانـج وبـزر الكرفـس واألنيسـون ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬نانخـواه[‪ ]118a‬وزراونـد‬ ‫‪10‬‬
‫وشـونيز درهمـان درهمـان‪.‬‬

‫يغلـى الجميـع فـي سـبعة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى ثالثـة أرطـال ونصـف رطـل‪،‬‬
‫يسـقى منـه كل يـوم وقيتـان مـع العسـل والفانيـذ مـن أيهـا كان عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .13‬ماء أصول (ح)‬

‫ينفع الصرع الحادث عن وجع األرحام‪ ،‬ويدر الحيض‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬قشـور أصل الرازيانج وأصل الكرفس من كل واحد عشـرة دراهم‪ ،‬بزر‬
‫كرفـس وأنيسـون وبـزر رازيانـج وبـزر حرمـل وزراونـد طويـل ومدحـرج مـن كل واحـد‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬زبيـب منقـى مـن عجمة عشـرة دراهم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى ويشـرب منه في‬
‫كل يـوم أربـع أواق‪.‬‬ ‫‪20‬‬
14. Kök suyu (el-Ḥāvī)
Karaciğer ve dalak tıkanıklıklarına, soğukluğuna, mide soğukluğuna,

vücudun su toplamasına ve balgamlı kronik ateşlere faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden yedişer dirhem kereviz kökü kabuğu ve reze-
5 ne kökü kabuğu; her birisinden beşer dirhem Mekke ayrığı kökü ve çiçeği;
her birisinden birer buçuk dirhem sakız ağacı zamkı ve Hint sümbülü; her
birisinden ikişer dirhem kırmızı kök boya bitkisi, lak ağacı, pelesenk ağa-
cı dalları; her birisinden üçer dirhem eşek dikeni, koyun otu, kapari kökü
kabuğu; on adet kuru incir, yirmi dirhem çekirdeği alınmış Horasan kuru
10 üzümü; her birisinden üçer dirhem sarı yavşan otu ve tohumları alınmış
kırmızı gül.
Hepsi üç rıṭl su içinde, geriye suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar pişirilir ve
suyu süzülür. Her gün bu sudan dört ūḳiyye, aynı miktardaki tatlı badem
yağı ile birlikte alınır. Allah en iyi bilendir.
15
‫‪ .14‬ماء أصول (ح)‬

‫ينفـع سـدد الكبـد والطحـال وبردهمـا‪ ،‬وفسـاد المـزاج‪ ،‬وبـرد المعـدة واالستسـقاء‪،‬‬
‫والحميـات العتيقـة والبلغميـة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬قشـور أصل كرفس وقشـور أصل الرازيانج من كل واحد سـبعة دراهم‪،‬‬
‫أصـل إذخـر وفقاحـه مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وسـنبل الطيـب مـن‬ ‫‪5‬‬
‫كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬فـوة ولـك وعيـدان بلسـان مـن كل واحـد درهمـان‪،‬‬
‫شـكاعى وبـاذاورد وغافـث وقشـور أصـل كبـر مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬تيـن يابـس‬
‫درهمـا‪ ،‬أفسـنتين رومـي وورد‬
‫ً‬ ‫عشـرة أعـداد‪ ،‬زبيـب خراسـاني منـزوع العجـم عشـرون‬
‫أحمـر منـزوع األقمـاع مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى ويؤخـذ منـه‬ ‫‪10‬‬
‫والل أعلـم‪.‬‬
‫كل يـوم أربـع أواق مـع دهـن اللـوز الحلـو مثلـه‪ّٰ .‬‬
ON SEKİZİNCİ BAB
GARGARALAR, MASAJ YAĞLARI, AĞIZ ÇALKALAMA

SULARI VE FAYDALARI HAKKINDADIR
Bunlar sulardan ise hükümleri suların hükümleri gibidir. Şuruplardan

5 ise hükümleri şurupların hükmü gibidir. Macun, müshil ve benzeri daha
önce anlattığımız şeylerden ise bunların hükümleri ve saklanmaları onla-
rın saklanmaları gibidir ve ömürleri birbirine eşittir.
1. Beyni temizleyen gargara

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde akırıkarha, biber, zencefil, yaba-
10 ni İran kekiği, beyaz (yabani) hardal, kuru zufa otu ve Feyḳarā müshili.
Hepsi dövülerek elendikten sonra kumörümcekotu/kumzambağı sir-
kesi ile yoğrularak macun hâline getirilir. Sonra bu macundan iki dirhem
mürrī (arpa suyu ile yapılan bileşik deva) suyu veya sirkeli kumörümceko-
tu şurubu ile eritilerek bu karışım ile gargara yapılır.
15 2. Gargara (eẕ-Ẕeḫire, el-Ḥāvī)

İçerisinde nane veya hardal pişirilmiş bal suyu ile yapılır.
Balgam ve rutubet kaynaklı unutkanlığa faydalıdır.
3. Felç, sara ve yüz felcine faydalı gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Dörder dirhem Ermeni boraksı, gök süsen kökü, akırıkar-

20 ha, yabani hardal, yaban üzümü, yabani nane veya Horasan halkının hezār
‫الباب الثامن عشر‬
‫في الغراغروالدلوك واملضامض ومنافعها‬
‫فهـي إن كانـت مـن الميـاه فحكمهـا حكـم الميـاه‪ ،‬وإن كانـت مـن األشـربة فحكمها‬
‫حكـم األشـربة‪ ،‬وإن كانـت مـن المعاجيـن واإليارجـات أو غيرهـا ممـا مـر فحكمهـا‬
‫وحفظهـا يكـون كحفظهـا وعمرهـا سـواء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬غرغرة ينقي الدماغ‬

‫أخالطـه‪ :‬عـود قـرح ودار فلفـل وزنجبيـل وصعتـر وخـردل أبيـض وزوفـاء يابـس‬
‫وإيـارج فيقـرا أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجـن الجميـع بخـل العنصـل والعسـل بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬ثـم يحـل منـه درهمـان‬
‫بالمـري أو بالسـكنجبين العنصلـي‪ ،‬ويتغرغـر بـه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .2‬الغرغرة (د ح)‬
‫الكائنة بماء العسل الذي طبخ فيه فوتنج أو خردل‪.‬‬
‫ينفع النسيان الكائن عن بلغم ورطوبة‪.‬‬
‫‪ .3‬غرغرة ينفع الفالج والصرع واللقوة (ذ)‬

‫أخالطـــه‪ :‬بـــورق أرمنـــي وأصـــل السوســـن اآلســـمانجوني وعـــود القـــرح‬ ‫‪15‬‬
‫والخـــردل األبيـــض والمويـــزج والفوتنـــج البـــري أو النهـــري ـــــ الـــذي يســـمونه‬

olarak adlandırdıkları nehir nanesi; üç dirhem amonyum klorür ve beş

dirhem Feyḳarā müshili.
Hepsi dövülerek elenir, sirkeli kumörümcekotu şurubu veya mürrī ye-
meği (arpa suyu ile yapılan mürekkep deva) suyu ile eritilerek bu karışım
5 ile gargara yapılır.
4. Beyni temizleyen, felç ve kalp krizine faydalı olan

gargara (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Beşer dirhem Feyḳarā müshili, yaban üzümü, eğir otu,

üzerlik otu, akırıkarha, zencefil, çörek otu, nane, yabani İran kekiği, gök
10 süsen kökü ve kereviz kökü kabuğu.
Hepsi dövülerek elenir ve sirkeli bal şurubu ile karıştırılarak gargara
olarak kullanılır.
5. Grip ve nezleye engel olan, beyni güçlendiren gargara

(eẕ-Ẕeḫīre)
15 Akışkanlığına engel olmak için (sıvı) maddeleri koyulaştırır ve sıcak

mizaçları iyileştirir.
Karışımı: On dirhem haşhaş (gelincik) tohumu, dört dirhem kırmızı
gül, ikişer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, narçiçeği
ve ufalanmış beyaz sandal ağacı, üç dirhem kabuğu soyulmuş mercimek.
20 Hepsi bir menn su içerisinde, geride yüz dirhem su kalıncaya kadar
kaynatıldıktan sonra suyu süzülür ve süzülen suya yirmi dirhem şeker
şurubu eklenir. Beş gün sabah erken vakitte bu gargara ile gargara yapılır.
6. Bir önceki gargara gibi faydalı, hatta ekstra faydaları ile

ondan daha faydalı gargara (eẕ-Ẕeḫire)
25 Karışımı: Beş dirhem haşhaş (gelincik) kabuğu, üçer dirhem akasya

ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, narçiçeği, kırmızı gül ve semizotu to-
humu; dörder dirhem kırmızı mercimek, sumak, haşhaş (gelincik) tohumu;
her birisinden birer miskal ufalanmış beyaz sandal ve kırmızı sandal ağacı.
‫أهـــل خراســـان هـــزار ــ أربعـــة أربعة دراهم‪ ،‬نوشـــادر ثالثة دراهم‪ ،‬إيـــارج فيقرا‬
‫خمســـة دراهم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويتغرغر به مع السكنجبين العنصلي‪ ،‬أو بماء المري‪.‬‬
‫‪ .4‬غرغرة ينقي الدماغ وينفع الفالج والسكتة (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬إيـارج فيقـرا ومويـزج ووج وحرمـل وعـود قـرح وزنجبيـل وشـونيز‬ ‫‪5‬‬
‫وفوتنـج وصعتـر وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني[‪ ]118b‬وقشـر أصـل الكرفـس خمسـة‬

‫خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويخلط بالسكنجبين العسلي‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬
‫‪ .5‬غرغرة تمنع الزكام والنزلة‪ ،‬ويقوي الدماغ (ذ)‬

‫ويغلظ المواد لتمتنع عن االنصباب‪ ،‬ويصلح األمزجة الحارة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬بـــرز الخشـــخاش عشـــرة دراهم‪ ،‬ورد أحمـــر أربعة دراهـــم‪ ،‬أقاقيا‬
‫وجلنـــار وصنـــدل أبيـــض مرضـــوض درهمـــان درهمـــان ‪ ،1‬عـــدس مقشـــر ثالثـــة‬
‫دراهم‪.‬‬
‫مـن مـن المـاء حتـى يبقـى مائـة درهـم‪ ،‬فيعصـر ويضـاف إليـه‬
‫يغلـى الجميـع مـع ّ‬
‫جالبـا‪ ،‬ويتغرغـر بهـا كل بكـرة خمسـة أيـام‪.‬‬
‫ً‬ ‫عشـرون‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .6‬غرغرة تفيد فائدة الغرغرة السابقة‪ ،‬بل أتم منه بما يزيد فيه (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر خشـخاش خمسـة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا وجلنـار وورد أحمـر وبـزر خفـرج‬
‫ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬عـدس أحمـر وسـماق وبـزر خشـخاش أربعـة أربعـة دراهم‪ ،‬صندل‬
‫أبيـض وأحمـر مرضوضـان مـن كل واحـد مثقاالن‪.‬‬
‫تكررت في (أ) مرة ثالثة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Hepsi bir menn saf su içerisinde, geride on beş istār su kalıncaya kadar
kaynatılır. Suyu sıkılarak sıkılan suya yirmi dirhem şeker şurubu eklenir
ve her sabah bu gargaranın on istārı ile gargara yapılır.
7. Soğutucu ve kabız yapıcı bir gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
5
Daha önce geçen rahatsızlıklara faydalıdır. Nezle ve grip akıntısını
engeller, beyindeki salgıların boğaz, göğüs ve çevrelerine akmasına engel
olur. Beyni soğutarak güçlendirir.
Karışımı: Beş dirhem kırmızı gül, dörder dirhem haşhaş (gelincik)
kabuğu ve kabuğu soyulmuş kırmızı mercimek, yedi dirhem haşhaş (ge-
10
lincik) tohumu, ikişer dirhem ufalanmış beyaz ve kırmızı sandal ağacı, bir
miskal narçiçeği, her birisinden birer miskal semizotu tohumu ve akasya
ağacının yaprak ve meyvesinin zamkı.
Hepsi bir buçuk menn su içerisinde, geride suyun 100 dirhemi kalın-
caya kadar kaynatılır. Sonra suyu sıkılır ve sıkılan bu suya her birisinden
15
yirmişer dirhem elma suyu, ayva suyu ve armut suyu, on beş dirhem gül-
suyu ve on dirhem kişniş suyu eklenir.
Hepsi dört taşım kaynatıldıktan sonra sıkılır ve sıkılan karışıma bir
buçuk dāniḳ ribāḥī kâfuru eklenir. Bu gargaranın beş istārı ile gargara
yapılırsa faydalı olur.
20
8. Hastalığın başlangıcında kandan kaynaklanan ağız aftlarına
ve ağız kokusuna faydalı ağız çalkalama suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem zeytin yaprağı, iki dirhem ılgın ağacı meyvesi,

bir dirhem kırmızı mercimek kaliteli şarap sirkesi içerisinde kaynatılır.
Sonra tamamen suya daldırılarak suyu sıkılır. Her gün birkaç kez bu su ile
25
ağız çalkalanır.
9. Balgamlı pamukçuğa faydalı ağız çalkalama suyu (Minhā-

cü’d-dükkān)
İçerisinde mamiran, turp tohumu ve akırıkarha kaynatılmış sirke ile
ve içerisinde zeytin yaprağı, mercanköşk, yavşan/ayvadana, koçboynuzu
çiçeği ve keten tohumunun koyu ve yapışkan reçinesi kaynatılmış su ile
30 ağız çalkalanır
‫مـن مـن المــاء القـــراح حتـى يرجـــع إلـى خمســة عشـر إسـتارا‪ ،‬فيعصـر‬
‫يغلـى فـي ّ‬
‫جالبـا‪ ،‬ويتغرغـر بهـا كل بكـرة خمسـة أسـاتير‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويضـاف إليـه عشـرون‬
‫‪ .7‬غرغرة باردة قابضة (ذ)‬

‫ينفـع لمـا مـر‪ ،‬وال ينـزل النزلـة والـزكام‪ ،‬ويمنـع انصبـاب األخلاط عـن الدمـاغ إلى‬
‫الحلـق والصـدر ونواحيهمـا‪ ،‬ويبـرد الدمـاغ ويقويه‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬قشـر خشـخاش وعـدس أحمـر مقشـر أربعـة‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر خشـخاش سـبعة دراهـم‪ ،‬صندل أبيض وأحمـر مرضوضان درهمان‬
‫درهمــان‪ ،‬جلنــار مثقـال‪ ،‬بـزر خفـرج‪ 1‬وأقاقيـا مـن كل واحـد مثقـال ونصف‪.‬‬
‫مـن مـن المـاء حتـى يرجـع إلـى مائة درهـم‪ ،‬فيعصر‬
‫ويضـاف إلـى هـذا العصيـر مـاء التفـاح ومـاء السـفرجل ومـاء كمثـرى مـن كل واحـد‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬مـاء الكزبـرة عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬مـاء الـورد خمسـة عشـر‬
‫يغلـى الجميـع أربـع غليـات‪ ،‬فيعصـر ويضـاف إليـه دانـق ونصـف دانـق كافـور‬
‫نافعـا‪.‬‬
‫رباحـي‪ ،‬ويتغرغـر بهـا خمسـة أسـاتير‪ .‬يكـون ً‬
‫‪ .8‬مضمضة ينفع بثور الفم وعفونتها الكائنة عن الدم في أوائل العلة (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬يغلـى ورق الزيتـون ثالثـة دراهـم‪ ،‬عذبة درهمان‪ ،‬عدس أحمر درهم في‬ ‫‪15‬‬
‫خـل خمـر‪ 2‬جيـد‪ ،‬ثـم يمـرس ويعصر‪ ،‬ويتمضمض به كل يوم مرات‪.‬‬
‫‪ .9‬مضمضة ينفع القالع البلغمي (م)‬

‫يتمضمض بخل قد أغلي فيه ماميران وبزر الفجل‪ 3‬وعود القرح‪ ،‬و‪ 4‬بماء (قد طبخ)‬
‫‪5‬‬
‫فيه ورق الزيتون والمرزنجوش‪ 6‬والبرنجاسف وإكليل الملك ولعاب بزر‪ 7‬الكتان‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬جفرح‪ ،‬وفي (ب)‪ :‬خفرح‪ ،‬والصواب ما أثبتناه‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬حمر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬البخل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪( :‬أو) بدل (و)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ب) بدل ما بين القوسين‪ :‬قرطيخ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬البرنجوش‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫في (أ)‪ :‬بزر قطر الكتان‪.‬‬ ‫‪7‬‬
10. Beyaz pamukçuğa faydalı toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Birer dirhem bambu ağacı tozu, kırmızı gül, kişniş, nişasta,
sumak kabuğu, sinameki, safran, akırıkarha; dört dirhem şeker.
Hepsi dövülerek elenir ve dil üzerine serpilir. Bir saat sabreder.
5 11. Beyaz pamukçuğa faydalı bir başka toz ilaç

İlaç maddeleri içerisinde iki dirhem meyan kökü, yarımşar dirhem
mamiran, Çin tarçını ve akırıkarha pişirilmiş sirkeli bal/şeker şurubu içe-
risinde çözdürülerek bu karışım ile ağız çalkalanır.
12. Ağız çalkalama suyu

10 Kara pamukçuğun başlangıcında içerisinde mazı, narçiçeği ve sumak
kaynatılmış sirke ile ağız çalkalanır. Sonunda ise bu ilaç maddeleri eritil-
diğinde beyaz pamukçuğa faydalıdır.
13. Pamukçuğun bütün çeşitlerine faydalı ağız çalkalama

suyu (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Eşit ölçülerde durak otu, mazı, akasya ağacının yaprak ve
meyvesinin suyu, narçiçeği, marul, kırmızı gül, it üzümü ve mersin ağacı
meyvesi. Hepsi sirke içerisinde kaynatılır ve bu su ile gargara yapılır.
14. Ağız ve diş eti kokularını gideren ağız çalkalama suyu

(eẕ-Ẕeḫīre)
20 Karışımı: Dört dirhem gül yaprağı, her birisinden ikişer dirhem be-
yaz zac/sülfat ve mazı ağacı.
Hepsi bal ile yoğrularak macun hâline getirilir ve su eklenerek bu su
ile ağız çalkalanır.
15. Şiş/iltihaplı hastalıklara faydalı ağız çalkalama suyu

25 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Kuşekmeği, it üzümü, keskin sirke, gülsuyu veya sirkeli
sumak suyu ile ağız çalkalanır.
‫‪ .10‬ذرورينفع القالع األبيض (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وورد أحمـر وكزبـرة ونشـا وقشـر السـماق وسـنامكي وزعفـران‬
‫وعـود قـرح درهـم درهـم‪ ،‬سـكر أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬وينثر على اللسان‪ ،‬ويصبر ساعة‪.‬‬
‫‪ .11‬أخرى له‬ ‫‪5‬‬
‫يحلـل المـواد (يتمضمـض فـي)‪ 1‬سـكنجبين طبـخ فيـه أصـل السـوس درهمـان‪،‬‬
‫ماميـران صينـي درهـم‪ ،‬عـود قـرح[‪ ]119a‬نصـف درهـم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .12‬مضمضة‬
‫بالخـل الـذي قـد أغلـي فيـه عفـص وجلنار وسـماق في ابتداء القالع األسـود‪ ،‬وفي‬
‫آخـره ينفـع القلاع األبيض بتحليلها المواد‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .13‬غرغرة (ينفع القالع في جميع أصناف القالع ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬شـبت وعفص وأقاقيا وجلنار وخس وورد أحمر وعنب الثعلب وحب‬
‫اآلس أجـزاء سـواء‪ .‬يغلـى الجميـع في الخل ويتغرغر به‪.‬‬
‫َّ‬
‫واللثة (ذ)‬
‫‪ .14‬غرغرة يذهب عفونة الفم ِ‬
‫أخالطه‪ :‬ورق الورد أربعة دراهم‪ ،‬شب يماني وعفص من كل واحد درهمان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجن الجميع بالعسل‪ ،‬فيداف‪ 3‬بالماء ويتمضمض به‪.‬‬
‫‪ .15‬مضمضة ينفع العلة الوارمة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يتمضمـض بمـاء عصـا الراعـي‪ ،‬ومـاء عنـب الثعلـب‪ ،‬والخـل الثقيـف‪،‬‬
‫وبمـاء الـورد‪ ،‬أو بمـاء السـماق مـع الخـل‪.‬‬
‫في (ج) بدل هذه الكلمة‪ :‬يتمضمض في‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫زيد في (ج) بهذا الموضع‪ :‬إذا تمضمض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬فيذاف‪.‬‬ ‫‪3‬‬
16. Ağız çalkalama suyu (el-Ḥāvī)
Dişleri parlatır, dişlerin sarılığını, yeşilliğini, siyahlığını, diş taşlarını

ve dişlerde doğal olmayan değişiklikleri giderir,
Karışımı: Kabuğu soyulmuş mercimek, ufalanmış arpa ve hatmi çi-
5 çeği sirke ile pişirilir ve (suyu) ile ağız çalkalanır.
17. Bir önceki gibi aynı faydaları veren ağız çalkalama suyu
Bir dirhem çekirdekleri alınmış Ebu Cehil karpuzu, iki dirhem bi-
ber. İkisi, suyun üçte ikisi gidinceye kadar kaynatılır ve bu su ile ağız
çalkalanır.
10 18. Kan veya sarı safra sebebiyle oluşan ağız tümör/

aftlarına faydalı ağız çalkalama suyu
Karışımı: Yirmi adet hünnap, her birisinden onar dirhem mercimek

ve it üzümü. Hepsi kaynatıldıktan sonra süzülür ve bu su içerisinde yaş
kişniş suyu ve dut suyu çözdürülerek bu su ile ağız çalkalanır.
15 19. Ilıman bir gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
Kendisi genç ve karaciğerinde hararet bulunan kimsenin dilindeki

ağırlığa/yavaşlığa faydalıdır.
Karışımı: Arpa suyuna ilaçlar elenerek hazırlanan mürrī karışımın-
dan yarım menn, kuru nane, kuru bahçe nanesi, marsama bitkisi, oğul
20 otu, sümbül, ağaç kavunu kabuğu ve Rum zufa otunun her birisinden birer
miskal alınır.
Hepsi arpa suyuna ilaçlar elenerek hazırlanan mürrī karışımı içeri-
sinde kaynatılarak suyu sıkılır ve her sabah bu karışımın iki istār miktarı
ile gargara yapılır. Birkaç gün kullanıldıktan sonra üzerine her birisinden
25 birer buçuk dirhem sakız ağacı reçinesi, anason ve yerli rezene tohumu;
bir dirhem mercanköşk, iki miskal papatya eklenir. Mürrī karışımı bulun-
mazsa ilaç maddeleri bal içinde kaynatılır.
‫‪ .16‬مضمضة (ح)‬
‫يجلو‪ 1‬األسنان‪ ،2‬يذهب بصفرتها وخضرتها‪ 3‬وسوادها وتقليحها‪ ،‬وتغييرها عن طبعها‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يطبخ عدس مقشر وشعير مرضوض وخطمي مع الخل‪ ،‬ويتمضمض به‪.‬‬
‫‪ .17‬مضمضة ينفع منافع األول‬

‫حنظـل منقـى مـن النـوى درهـم‪ ،‬فلفـل درهمـان‪ .‬يطبخـان حتـى يذهـب الثلثـان‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويتمضمـض بـه‪.‬‬
‫‪ .18‬مضمضة ينفع أورام اللسان إذا كان من دم أو صفراء‬

‫عـددا‪ ،‬عـدس وعنـب الثعلـب مـن كل واحـد عشـرة‬ ‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬عنـاب عشـرون‬
‫دراهـم‪ .‬يغلـى الجميـع ويصفـى‪ ،‬ويحـل فيـه مـاء الكزبـرة الرطبـة وشـراب التـوت‪،‬‬
‫ويتمضمـض بـه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .19‬غرغرة معتدلة (ذ)‬

‫تنفع ثقالة اللسان لمن هو شاب وكبده حار‪.‬‬
‫من‪ ،‬ومـن النعناع اليابـس والفوتنج اليابس‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مـن مـاء المـري نصـف ّ‬
‫وسيسـنبر وورق البادرنجبويـه وسـنبل وقشـر أتـرج وزوفـاء رومـي مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر المـرو وبـزر الكتـان مثقـال مثقال‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أيامـا مـن هـذا المـاء‬

‫يغلـى الجميـع فـي المـري‪ ،‬ويعصـر ويتغرغـر كل بكـرة ً‬
‫أيامـا يـزاد عليهـا مصطكـى وأنيسـون وبـزر الرازيانـج البلـدي‬
‫إسـتارين‪ ،‬فـإذا اسـتعمل ً‬
‫درهمـا ونص ًفـا‪ ،‬مرزنجـوش‪ 4‬درهـم‪ ،‬بابونـج مثقـاالن‪ ،‬وإن لـم يوجـد‬
‫ً‬ ‫مـن كل واحـد‬
‫المـري يغلـى فـي العسـل‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬يحل‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬ينفع األسنان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬حضرتها‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬مردنجوش‪.‬‬ ‫‪4‬‬
20. Dildeki ağırlığı gideren deva (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde amonyum klorür, biber, akırıkarha ve beyaz

hardal.
Hepsi dövülerek elenir ve her gün birkaç kez bu karışımla dil ovalanır.
5 En alt ve en üst kısmı dāhil dilin her tarafı bu karışımla ovalanır; ovalan-
madık yer bırakılmaz.
21. Dildeki ağırlığı gideren deva (Minhācü’d-Dükkān)
Karışımı: Eğir otu gövdesi, kapari kökü kabuğu ve hurma. Bunların

hepsiyle gargara yaparsa veya sürekli olarak dikkatli bir şekilde bunlardan
10 çokça yutarsa dili hafifler.
22. Deva (Minhācü’d-dükkān)
Ekmek, natron (sodyum nitrat) ile yoğrularak olgunlaştırılırsa ve bu-

nunla dil sıvazlanırsa ve bu işleme devam ederse konuşma esnasında dil-
deki gevşekliğe faydalı olur.
15 23. Gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
Rutubet ve soğuktan kaynaklanan işitmedeki ağırlığa faydalıdır. Sıcak

beyin ve göze iyi gelir.
Karışımı: Yarım menn ilaç maddeleri eklenmiş arpa suyu karışımı,
her birisinden ikişer dirhem bahçe nanesi, marsama, sakız ağacı reçinesi,
20 kereviz tohumu ve İran evīş/üveyş’i (?). Hepsi usulüne uygun olarak kay-
natılarak suyu sıkılır ve bu su ile ılık iken gargara yapılır.
24. Gargara
Bademcik iltihaplarına ve ağzın en uzak bölgesi olan, boğazın en alt

noktasındaki damakta oluşan inmelere faydalıdır.
25 Karışımı: Eşit ölçülerde ekşi nar çekirdeği, mazı ve sumak. Hepsi bir
güzel dövülerek elenir ve bir gün ve bir gece sağılmış taze süt içerisinde
bekletilir. Suyu sıkıldıktan sonra bu su ile gargara yapılır.
‫‪ .20‬دواء يذهب ثقل اللسان (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬نوشادر وفلفل وعود قرح وخردل أبيض أجزاء سواء‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويدلـك بـه‪ 1‬اللسـان كل يـوم مـرات‪ ،‬يدلك به أسـفل اللسـان وأعاله‪،‬‬
‫موضعـا مـن اللسـان إال ويدلـك به‪.‬‬
‫ً‬ ‫وال يتـرك‬
‫‪ .21‬دواء ينفع ثقل اللسان (م)‬ ‫‪5‬‬
‫جميعـا؛ أو يأخـذ‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬عـود الـوج وقشـر أصـل الكبـر وتمـر‪ .‬إذا تغرغـر بهـن‬
‫بلعمـا‪ 2‬كثيـرا‪ ،‬ويخـف لسـانه‪.‬‬
‫دائمـا بحـذر ً‬
‫منهـا ً‬
‫ً‬
‫‪ .22‬دواء (م)‬
‫إذا عجـن الخبـز بالنطـرون‪ ،‬وأكمـل ودلـك بـه اللسـان‪ ،‬نفـع مـن اسـترخاء اللسـان‬
‫فـي الـكالم‪ ،‬أدامـه‪ 3‬عليـه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .23‬غرغرة (ذ)‬
‫ينفع ثقل السمع الكائن عن الرطوبة والبرودة‪ ،‬وينفع الدماغ الحار والعين‪.‬‬
‫مـن‪ ،‬فوتنـج وسيسـنبر ومصطكـى وبـزر كرفـس‬ ‫أخالطهـا‪ :‬مـاء المـري نصـف ّ‬
‫وأويـش‪ 4‬عجمـي[‪ ]119b‬مـن كل واحـد درهمـان‪ .‬يغلـى الجميـع علـى الرسـم ويعصـر‪،‬‬
‫ويتغرغـر بـه فاتـرا‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬
‫‪ .24‬غرغرة‬
‫تنفع أورام اللوزتين ونزول أقصى الفم‪ ،‬وهو الحنك في أسفل الحلق‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬حـب الرمـان الحامـض وعفـص وسـماق أجـزاء سـواء‪ .‬يـدق ِن ِع ّمـا‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬فيعصر‪ ،‬ويتغرغر بهـذا العصير‪.‬‬
‫وينخـل‪ ،‬وينقـع فـي اللبـن الحليـب الطـري ً‬
‫سقطت (به) من أ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫بلغما‪..‬‬
‫في (ب)‪ً :‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعل الصواب‪ :‬دوامه‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬أونس‪.‬‬ ‫‪4‬‬
25. Kūtvālī gargarası (eẕ-Ẕeḫīre)
Ateşten kaynaklanan boğaz ağrılarına, boğaz iltihaplarına ve boğazın

sertliğine faydalıdır. Ayrıca yutma zorluğu çekenlere de iyi gelir.
Karışımı: Ilık arpa çorbası suyu ve arpa çorbası suyu içerisinde eri-
5 tilmiş eşek hıyarı özü ile veya yaş kişniş suyu içerisinde çözdürülmüş dut
konsantresi ile ılık gargara yapılır.
26. Difteriye faydalı gargara
Karışımı: Üç ūḳiyye holaren suyu; her birisinden birer buçuk ūḳiyye

kuşekmeği özünün suyu ve it üzümü suyu; yarım ūḳiyye fül yağı. Dövü-
10 lebilenler dövülür ve yoğrulur. Sularla gargara yapılır.
27. Gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
Difteri maddesini, özellikle de balgamlı olanı keser, onu olgunlaştıra-

rak aynı şekilde açar.
Karışımı: Elli dirhem incir sütü; her birisinden onar dirhem inek yağı
15 ve bal.
Hepsi elli dirhem su içerisinde üç veya dört taşım kaynatıldıktan sonra
bu su ile gargara yapılır.
28. Boğmaca akıntısını engelleyen gargara (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde hakiki Afrika mürr ağacı

20 zamkı, beyaz zaç, safran, narçiçeği, akırıkarha, kırmızı gül, mamiran,
mazı, amonyum klorür, gök süsen kökü, boynuzlu gelincik bitkisi ilacı
(damlası), yemlik bitkisinin özü, sumak, uzun biberin ilk meyvesi, si-
vertiya/safraca zamkı, akasya ağacının yaprak veya meyvesinin suyu,
aspir ve nar kabuğu.
25 Hepsi dövülerek soğukta ceviz suyu konsantresi, sıcakta ise koruk
suyu ile yoğrulur
‫‪ .25‬غرغرة لكوتوالى‪( 1‬ذ)‬

‫أيضا ــ على‬
‫ينفـع أوجـاع الحلـق وأورامـه وخشـونته إذا كانـت عـن حرارة‪ ،‬وينفـع ــ ً‬
‫مـن يعسـر عليه البلع‪.‬‬
‫فاترا‪ ،‬وفلوس خيارشنبر محلوالً‬
‫ً‬
‫أخالطها‪ :‬ماء كشك الشعير‬
‫فـــي مـــاء الكشـــك‪ ،‬أو يحـــل رب التـــوت في مـــاء الكزبـــرة الرطبـــة‪ ،‬ويتغرغر‬ ‫‪5‬‬
‫بهمـــا فاتر ا‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .26‬غرغرة ينفع الخناق‬

‫أخالطهـا‪ :‬مـاء لسـان الحمـل ثلاث أواق‪ ،‬مـاء عصـارة عصـا الراعـي ومـاء عنـب‬
‫الثعلـب مـن كل واحـد أوقيـة ونصـف أوقيـة‪ ،‬دهـن ورد نصـف أوقيـة‪ .‬يـدق مـا ينـدق‬
‫ويعجـن‪ ،‬ويتغرغـر بالميـاه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .27‬غرغرة (ذ)‬
‫أيضا‪.‬‬
‫تقطع مادة الخناق ــ وخاصة البلغمي ــ‪ ،‬وتنضجها وتفتحها ً‬
‫درهمـا‪ ،‬سـمن بقـري وعسـل مـن كل واحـد عشـرة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬لبـن التيـن خمسـون‬
‫دراهـم‪.‬‬
‫درهما ماء إلى ثالث أو أربع غليات‪ ،‬ثم يتغرغر بها‪.‬‬
‫ً‬ ‫يغلى الجميع في خمسين‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .28‬غرغرة يمنع مادة الخناق (ذ)‬

‫أخالطها‪ :‬مر بطارخ وشب يماني وزعفران وجلنار وعود قرح وورد أحمر وماميران‬
‫وعفـص ونوشـادر وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني وشـياف ماميثـا وعصـارة لحيـة التيـس‬
‫وسـماق ودار فلفـل وقصـب الذريـرة وأقاقيـا وقرطم وقشـر الرمان أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق الجميع ويعجن بماء رب الجوز الرومي‪ ،‬في البارد؛ وبالحصرم في الحار‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬الكوتوالي‪.‬‬ ‫‪1‬‬

29. Kafayı temizleyen gargara (el-Ḥāvī)
Koyu balgam sebebiyle ortaya çıkan ağrılara faydalıdır.

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde mercanköşk, İran kekiği ve ekşi
nar çekirdeği. Hepsi şeker ve sirke içerisinde bekletilir ve suyu ile gargara
5 yapılır.
30. Kafadaki fazlalıkları akıtan gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem akırıkarha, zencefil ve uzun bi-

berin ilk meyvesi; dörder dirhem hardal ve biber ve beş dirhem nar çekirdeği.
Hepsi bal ile yoğrulur ve sirkeli bal/şeker şurubu ile eritilir ve bununla
10 gargara yapılır.
31. Kafadaki fazlalıkları akıtan diğer bir gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Çeyrek dirhem yaban üzümü, her birisinden yarımşar dir-

hem akırıkarha ve hardal. Hepsi bal ile yoğrulur ve bununla gargara yapılır.
32. Pamukçuğa, diş eti gevşekliğine ve bademcik şişmesi

15 sebebiyle boğulmaya faydalı gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir ūkiyye sumak, her birisinden birer ūḳiyye meyan kökü
konsantresi, gül ve zeytin.
Hepsi, rengi kırmızıya dönünceye kadar su ile kaynatılır. Süzülerek suyu-
nun üzerine on dirhem sade dut konsantresi atılır ve bununla gargara yapılır.
20 33. Kan ve Safra Sebebiyle Artan Kokulara Faydalı

Gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Yirmi dirhem kuzukulağı mayası.

Tamamen suya bastırılarak süzülür ve içerisine bir miskal yemlik bit-
kisi özü, yarım miskal akasya ağacı yaprağı veya meyvesinin zamkı, iki
25 dirhem beyaz zaç, birer dirhem kırmızı gül ve bambu ağacı tozu. Bununla
gargara yapılır.
‫‪ .29‬غرغرة ينقي الرأس (ح)‬

‫وهي تنفع الوجع الحادث عن البلغم الغليظ‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬مرزنجـوش وصعتـر فارسـي وحـب الرمـان الحامض أجزاء سـواء‪ .‬ينقع‬
‫فـي السـكر والخـل‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬
‫‪ .30‬غرغرة تنزل الفضول عن الرأس (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬عـود قـرح وزنجبيـل ودار فلفـل مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬خـردل وفلفـل‬
‫مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬حـب الرمـان خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يعجن بالعسل‪ ،‬ويذاب بالسكنجبين‪ ،1‬ويتغرغر به‪.‬‬
‫‪ .31‬غرغرة لما مر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬مويـزج ربـع درهـم‪ ،‬عـود قـرح وخـردل مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجـن الجميـع بالعسـل‪ ،‬ويتغرغـر بـه‪.‬‬
‫‪ .32‬غرغرة تنفع القالع‪ ،‬واسترخاء اللثة والذبحة (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬سماق أوقية‪ ،‬رب السوس وورد وزيتون من كل واحد أوقية‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بالمـاء حتـى يحمـر المـاء‪ ،‬ويصفـى ويلقـى عليه رب التوت السـاذج‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .33‬غرغرة تنفع الرائحة الهائجة من الدم والمرة (ح)‬

‫ً‬ ‫أخالطها‪ :‬خميرة حماض عشرون‬
‫يمـرس ويصفـى ويـداف فيـه عصـارة لحيـة التيس مثقاالً‪ ،‬أقاقيا نصف مثقال‪ ،‬شـب‬
‫يمانـي درهمـان‪ ،‬ورد أحمـر وطباشـير درهم درهم‪ .‬يتغرغر به‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬السلنجبين‪.‬‬ ‫‪1‬‬

34. Rutubet sebabiyle küçük dilin düşüklüğüne faydalı

gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Altı dirhem narçiçeği, iki miskal beyaz zaç, iki buçuk mis-
kal Enderānī tuzu, her birisinden birer buçuk dirhem tatlı narın meyveye
5 dönmüş çiçeği ve gül tohumu.
Hepsi dövülerek elenir ve üç ūḳiyye dut konsantresi ile yoğrulur ve
bununla gargara yapılır.
35. Difteri ve Boğmacaya Faydalı Gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir avuç mercimek, otuz adet hünnap, on dirhem it üzümü.

10 Hepsi kaynatılarak süzülür. Üzerine yirmi dirhem dut konsantresi,
yirmi dirhem yaş kişniş suyu, on dirhem eşek hıyarı özü dökülerek bu-
nunla gargara yapılır.
36. Olgunlaşma ve patlama anında difteri ve boğmacaya

faydalı gargara (el-Ḥāvī)
15 Karışımı: Üç ūḳiyye sağılmış süt, otuz dirhem ekşi maya ve beş dir-
hem amber otu tohumu.
Hepsi süt içerisinde çözdürülür ve bununla gargara yapılır.
37. Sarı safra kaynaklı boğaz iltihaplarına faydalı gargara

(el-Ḥāvī)
20 Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye it üzümü özü, hindiba, kişniş,

marul, kuşekmeği ve üç ūḳiyye dut konsantresi.
38. Boğmaca ve sinir kasılmasına faydalı gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde rezene tohumu, ayıklanmış eşek

hıyarı, ayva çekirdeği, meyan kökü ve kırmızı mercimek.
‫ّٰ‬
‫‪ .34‬غرغرة تنفع سقوط اللهاة إذا كانت من الرطوبة (ح)‬
‫أخالطهـــا‪ :‬جلنـــار ســـتة دراهـــم‪ ،‬شـــب يمانـــي مثقـــاالن‪ ]120a[ ،‬ملـــح أندراني‬
‫مثقـــاالن ونصـــف مثقـــال‪ ،‬أقمـــاع الرمـــان الحلو وبزر الـــورد مـــن كل واحد درهم‬
‫ونصـــف درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بثالث أواق رب التوت‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .35‬غرغرة تنفع الخناق والذبحة (ح)‬

‫عددا‪ ،‬عنب الثعلب عشرة دراهم‪.‬‬
‫أخالطها‪ :‬عدس كف‪ ،‬عناب ثالثون ً‬
‫درهمـا‪ ،‬مـاء كزبـرة‬
‫ً‬ ‫يغلـى الجميـع ويصفـى‪ ،‬ويصـب عليـه رب التـوت عشـرون‬
‫درهمـا‪ ،‬فلـوس خيارشـنبر عشـرة دراهـم‪ ،‬يتغرغـر بـه‪.‬‬
‫ً‬ ‫رطبـة عشـرون‬
‫‪ .36‬غرغرة تنفع الخناق والذبحة وقت النضج واالنفجار(ح)‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬بـزر المـرو‬

‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬لبـن حليـب ثلاث أواق‪ ،‬خميـر حامـض ثالثـون‬
‫يحل الجميع في اللبن‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬
‫‪ .37‬غرغرة تنفع أورام الحلق الحادث عن المرة الصفراوية (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬عصـارة عنـب الثعلـب وهندبـاء وكزبـرة وخـس وعصـا الراعـي مـن كل‬ ‫‪15‬‬
‫واحـد أوقيـة‪ ،‬رب التـوت ثلاث أواق‪.‬‬
‫‪ .38‬غرغرة تنفع الذبحة‪ ،‬وتشنج العصب (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬بـزر رازيانـج وخيارشـنبر منقـى وحـب السـفرجل وأصـل السـوس‬
‫وعـدس أحمـر أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يطبخ بالماء‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬ ‫‪20‬‬
39. Boğaz iltihabına faydalı gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem keten tohumu ve boy tohumu;

her birisinden onar dirhem kuru incir, hünnap, yellimağacı meyvesi ve
çekirdekleri alınmış Taif kuru üzümü; her birisinden ikişer dirhem mer-
5 canköşk, bahçe nanesi ve kekik.
Bu ilaçların hepsi iki rıṭl su ile geride suyun bir rıṭlı kalıncaya kadar
pişirilir ve süzülür. Süzülen suya on dirhem eşek hıyarı eklenerek tama-
men suya daldırılır ve süzülür. Üzerine üç dirhem nar suyu konsantresi
dökülür ve bununla gargara yapılır.
10 40. Boğaz ve düşen küçük dil ağrısına faydalı gargara

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer rıṭl bal, yaş durak otu ve kırmızı gül,
üç ūḳiyye yemlik bitkisi özü alınır.
Durak otu bal ile pişirilir ve diğer ilaç malzemeleri dövülerek içerisine
15 atılır. Bununla gargara yapılır.
41. Siyah pamukçuğa faydalı ağız çalkalama suyu (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde çekirdeği alınmış kuru üzüm ve anason alı-

nır. Bal ile yoğrulur ve dilin üzerine sürülür.
42. Çocuklardaki pamukçuğa faydalı gargara (el-Ḥāvī)
20 Karışımı: Ekşi maya suyu alınarak içerisine bir dānik bambu tozu ve
iki dāniḳ Ṭaberzed şekeri eklenerek bununla ağız çalkalanır.
43. Pamukçuğa faydalı ağız çalkalama suyu (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir ölçü kuru kişniş, bir ölçü kabuğu alınmış merci-
mek. Dövülerek elenir ve kişniş suyu ile karıştırılır. Bununla ağız
25 çalkalanır.
‫‪ .39‬غرغرة تنفع ورم الحلق (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬بـزر كتـان وحلبـة مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬تيـن يابـس وعنـاب‬
‫وسبسـتان وزبيـب طائفـي منـزوع العجـم مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬مرزنجـوش‬
‫وفوتنـج وصعتـر مـن كل واحـد درهمـان‪.‬‬
‫يطبـخ هـذه األدويـة كلهـا مـع رطليـن مـن المـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ويصفـى‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويـداف فيـه خيارشـنبر عشـرة دراهـم‪ ،‬ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويصـب عليـه مـن رب الرمـان‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬ويتغرغـر بـه‪.‬‬
‫ّٰ‬
‫‪ .40‬غرغرة تنفع وجع الحلق واللهاة إذا سقطت (ح)‬
‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ عسـل وشـبت رطـب وورد أحمـر مـن كل واحـد رطـل‪ ،‬عصـارة‬
‫لحيـة التيـس ثلاث أواق‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يطبخ الشبت بالعسل‪ ،‬ويلقى فيه األدوية الباقية مدقوقة‪ ،‬ويتغرغر به‪.‬‬
‫‪ .41‬مضمضة تنفع القالع األسود (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬يؤخذ زبيب منزوع العجم وأنيسون أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بالعسل‪ ،‬ويطلى على اللسان‪.‬‬
‫‪ .42‬مضمضة تنفع قالع الصبيان (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ مـاء الخميـر ويلقـى فيـه دانـق طباشـير‪ ،‬ودانقـان سـكر طبـرزد‪،‬‬
‫ويتمضمـض بـه‪.‬‬
‫‪ .43‬مضمضة تنفع القالع (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬كزبـرة يابسـة جـزء‪ ،‬وعـدس مقشـر جـزء‪ .‬يـدق وينخـل‪ ،‬ويخلـط بمـاء‬
‫الكزبـرة‪ ،‬ويتمضمـض‪.‬‬ ‫‪20‬‬
44. Dilin ağılığına faydalı gargara (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde zencefil, akırıkarha, biber ve hardal.

Dövülerek elenir ve gün içinde birkaç kez dil bu karışımla ovalanır.
‫‪ .44‬مضمضة تنفع ثقل اللسان (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬زنجبيل وعود قرح وفلفل وخردل أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل ويدلك به اللسان في اليوم مرات‪.‬‬
ON DOKUZUNCU BAB
BURUNA ÇEKILEN İLAÇLAR, AKSIRTICI İLAÇLAR,

DAMLALAR VE TOZ İLAÇLAR HAKKINDADIR
Korunmaları ve ömürleri ağız çalkalama suları ve gargaralarla aynıdır.
5 1. Buruna çekilen, sarılığı gideren, kafayı temizleyen ve

tıkanıklıkları açan ilaç (ez-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem kuru üzüm ve iki dirhem çörek otu.

İyice ezildikten sonra sirke içerisinde çözdürülür ve buruna damlatılır.
Sirkeli burun damlası tek başına damlatılır aynı şekilde sarılığa iyi gelir.
10 2. Uykusuzluğa, beynin sıcak ve kuru ağrısına iyi gelen

burun damlası (ez-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir ölçü marul suyu ve bir ölçü nilüfer yağı iki ölçü kadın
sütü ile iyice karıştırılır sonra buruna damlatılırsa faydalı olur. el-Ḥāvī’ye
göre eşit ölçülerdedir.
15 el-Ḥāvī’de yer aldığına göre Būlus şöyle der: “Baş ağrısına karşı kar
suyu ile soğutulmuş cariye sütü ve menekşe yağı ile yapılmış buruna çe-
kilen ilaçtan daha faydalı bir şey yoktur.”
3. Felce, yüz felcine, soğuk baş ağrısına ve kronik migrene

faydalı olan burun damlası (Minhācü’d-dükkān)
20 ed-Düstūr adlı kitaptan alıntıdır..

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde yabani nane, Irak çöveni, ince
kantaron, kuru mercanköşk, gök süsen kökü. Hepsi tek tek dövülerek
‫الباب التاسع عشر‬
‫في السعوطات والعطوسات والقطورات والنفوخات‬
‫حفظها وعمرها كالمضامض والغراغر سواء‪.‬‬
‫‪ .1‬سعوط يذهب اليرقان‪ ،‬وينقي الرأس‪ ،‬ويفتح السدد (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬زبيب عشرة دراهم‪ ،‬شونيز درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫جيـدا‪ ]120b[،‬ويحلان فـي الخـل‪ ،‬ويقطـر فـي األنـف والسـعوط بالخـل‬

‫يسـحقان ً‬
‫أيضـا‪.‬‬
‫وحـده‪ .‬ينفـع اليرقـان ً‬
‫‪ .2‬سعوط ينفع السهر‪ ،‬وصداع الدماغ الحارواليابس (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يخلـط جـزء مـاء خـس وجـزء دهـن نيلوفـر بجزأيـن‪ 1‬لبـن نسـاء‪ ،‬خل ًطـا‬
‫نافعـا‪ .‬وفـي (ح)‪ :‬أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم يقطـر فـي األنـف‪ .‬يكـون ً‬
‫ً‬ ‫‪10‬‬
‫(ح)‪ :‬قـال بولـس‪« :‬ال شـيء أنفـع للصـداع الحـار مـن السـعوط بلبـن الجـواري ودهـن‬
‫البنفسج المبردين بماء الثلج‪ ،‬وخاصة إذا كان معه سهر وقلق واضطراب‪ ،‬وصفرة عين»‪.‬‬
‫‪ .3‬سعوط ينفع الفالج واللقوة‪ ،‬والصداع البارد والشقيقة المزمنة (م)‬

‫من «الدستور»‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬فوتنـج جبلـي وكنـدس عراقـي وقنطوريـون دقيـق ومرزنجـوش يابـس‬ ‫‪15‬‬
‫وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني جـزء جـزء‪.‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬جزأين‪.‬‬ ‫‪1‬‬
elenir ve birbirine karıştırılır. Bu karışımdan bir nohut büyüklüğünde

alınarak mercanköşk suyu ile eritilir ve süt ile karıştırılarak buruna çe-
kilir.
4. Balgamlı ve gazlı baş ağrısına ve vertigoya iyi gelen

5 burun ilacı (ez-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde sabır otu, mürr ağacı reçinesi,
kündür, teke dikeni özsuyu, Kunduz testisi, Safran, İran kekiği, biber ve
uzun biberin çekirdeği; iki dirhem çöven ve yarım dirhem misk katılmış
rāmik macunu.
10 Hepsi dövülerek mercanköşk suyu ile yoğrulur ve tablet hâline getiri-
lir ve gölgede kurutulur. Bu tabletlerden birisi ihtiyaç anında mercanköşk
suyu ile eritilerek buruna çekilir.
5. Gazlı baş ağrısını gideren burun ilacı
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde yer mumu, mis katılmış su, kun-
15 duz testisi ve sütleğen. Hepsi yumuşakça dövüldükten sonra birbirine ka-
rıştırılır, sütleğen yağı ile çözdürülür ve buruna çekilir.
6. Rutubetten kaynaklanan baş ağrısına iyi gelen burun

ilacı (ez-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden yarımşar dirhem hurma acısı (ödü), dişi iri-
20 ninin acısı, bir buçuk dāniḳ misk. Hepsi Nergis yağı veya süsen yağı içe-
risinde eritilerek buruna damlatılır.
7. Kafayı temizleyen burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir dirhem çörek otu, iki dirhem burçak güzel bir dāniḳ
sütleğen.
25 Usulüne uygun olarak burun içi ilacına dönüştürülür ve burun içine
damlatılır.
‫ويسـحق الجميـع فـرادى وينخـل‪ ،‬ويخلـط الجميـع‪ ،‬فيحـل منـه قـدر حمصـة بمـاء‬
‫المرزنجـوش‪ ،‬ويخلـط بلبـن ويسـعط‪.‬‬
‫‪ .4‬سعوط ينفع الصداع البلغمي والريحي والدوار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬صبـر ومـر وكنـدر وحضض وجندبيدسـتر وزعفـران وصعتر وفلفل ودار‬
‫فلفـل درهـم درهـم‪ ،‬كنـدس درهمان‪ ،‬مسـك‪ 1‬نصف درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يـدق الجميـع ويعجـن بمـاء المرزنجـوش‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬فيحل منه‬
‫واحد وقت الحاجة بماء المرزنجوش‪ ،‬ويسـعط به‪.‬‬
‫‪ .5‬سعوط يذهب الصداع الريحي‬

‫أخالطـه‪ :‬موميـا ومسـك‪ 2‬وجندبيدسـتر وفرفيـون أجـزاء سـواء‪ .‬يخلـط الجميـع بعد‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويحـل مـع دهـن فرفيـون‪ ،‬ويسـعط به‪.‬‬
‫الـدق ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .6‬سعوط ينفع الصداع الكائن عن الرطوبة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مرارة التمر ومرارة القيح األنثى‪ 3‬من كل واحد‬
‫نصف درهم‪ ،‬مسك دانق ونصف دانق‪.‬‬
‫يحل في‪ 4‬الجميع في دهن النرجس أو دهن السوسن‪ ،‬ويقطر في األنف‪.‬‬
‫‪ .7‬سعوط ينقي الرأس (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬شونيز درهم‪ ،‬كرسنة درهمان‪ ،‬فرفيون دانق‪.‬‬

‫يسعط على الرسم‪ ،‬ويقطر في األنف‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬مشك‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬مشك‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫لعل الصواب حذف (في) من هذا الموضع‪.‬‬ ‫‪4‬‬
8. Sıcak menenjite faydalı burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde Mersin ağacı meyvesinin suyu,

söğüt suyu, sandal ağacı ve kâfur. Hepsi karıştırılarak suyu buruna çekilir.
9. Balgamlı sara hastalığına iyi gelen burun ilacı
5 İçerisinde kunduz testisi dağılmış zambak yağı buruna çekilir.
10. Balgamlı Sara hastalığına iyi gelen başka bir burun ilacı.
Boy tohumu mercanköşk içerisinde eritilerek buruna çekilir.
11. Hafif ve basit bir burun ilacı
Sara hastalığına yakalananlara iyi gelir.

10 Çeyrek dirhem rete, pazı suyu içerisinde çözdürülerek buruna çekilir.
12. Hafif ve basit bir başka burun ilacı
Her birisinden çeyrek dirhem sabır otu ve eşek hıyarı suyu. Bal suyu
ile birlikte kullanılır.
13. Felç ve yüz felcine iyi gelen ve ikisini de ortadan

15 kaldıran burun ilacı (eẕ-Ẕeḫire, el-Ḥāvī))
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde çavşır, kasnı, mürr ağacı reçinesi,
üzerlik otu, biber, uzun biberin çekirdeği, kuru yonca ve çadıruşağı zam-
kı. Hepsi dövülerek elenir, deve sidiği veya hünnaptan yapılan yıllanmış
sirke içerisinde bir gün ve bir gece bekletilir. Sonra suyu sıkılarak burun
20 içi damla olarak kullanılır.
14. Felce ve yüz felcine iyi gelen burun ilacı (eẕ-Ẕeḫire, el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde sabır otu, çörek otu ve Ermeni
boraksı.
Hepsi pazı suyu içerisinde çözdürülerek burun içerisine damlatılır.
‫‪ .8‬سعوط ينفع السرسام الحار(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬مـاء اآلس ومـاء الخلاف والصنـدل والكافـور سـواء‪ .‬يخلـط الجميـع‬
‫فيسـعط بـه‪.‬‬
‫‪ .9‬سعوط ينفع الصرع البلغمي‬

‫يسعط بدهن الزنبق المفتوق فيه جندبيدستر‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .10‬آخر‬
‫يحل الحلبة في ماء المرزنجوش‪ ،‬ويسعط به‪.‬‬
‫‪ .11‬موجزسعوط خفيف‬
‫ينفع أرباب الصرع‪.‬‬
‫يحل ربع درهم رتة في ماء السلق‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .12‬آخرمنه‬
‫صبر وعصارة قثاء الحمار من كل واحد ربع درهم‪ .‬يستعمل بماء العسل‪.‬‬
‫‪ .13‬سعوط ينفع الفالج واللقوة ويذهبهما (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬جاوشـير وسـكبينج ومـر وحرمـل وفلفـل ودار فلفـل وقتـة وأشـق‬
‫وجندبيدسـتر وفرفيـون أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يومـا وليلـة‪،‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬وينقـع ببـول الجمـل أو بالخـل العتيـق العنبـي‪ً ،‬‬
‫ثـم يعصـر ويسـعط بقطـرة منهـا‪.‬‬
‫‪ .14‬سعوط ينفع الفالج واللقوة (ذ ح)‬

‫أخالطه‪ :‬صبر وشونيز وبورق[‪ ]121a‬أرمني أجزاء سواء‪.‬‬
‫يحل الجميع في ماء السلق‪ ،‬ويقطر في األنف‪.‬‬ ‫‪20‬‬
15. Mercanköşk suyu ve turna ödü ile yapılan burun ilacı

(Minhācü’d-dükkān)
Evet, temizlendikten sonra yüz felci hastaları için ne güzel bir ilaçtır!
16. Gözün konjunktiva tabakasında görülen şişlik veya

5 ödemin ağrısına iyi gelen burun ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer dirhem çöven, teke dikeni özü ve ak-
günlük ağacı zamkı; her birisinden yarımşar dirhem İran kekiği, safran ve
mürr ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek elenir ve fitil hâline getirilerek gölgede kurutulur. İh-
10 tiyaç hâlinde bu fitil kadın sütü veya menekşe yağı çözdürülür. Çocuğun
burnuna damlatılırsa iyi gelir.
17. Galen damlası
Kafadaki kırığa/yarığa gerçekten iyi gelen burun ilacıdır.

Karışımı: Çörek otu iyice ezilerek toz hâline getirilir ve sıvı yağ ile
15 karıştırılır. Sonra hastaya ağzını su ile doldurması ve kafasını olabildiğince
geriye doğru eğmesi emredilir. İlaç burnuna damlatılır ve mümkün olduğu
kadar kurulanır. Üç gün boyunca sabahları erken vakitte bu işlem tekrar-
lanır. Yanma ve acı hissedilirse hastanın burnuna menekşe yağı damlatılır.
18. Burundaki kötü kokuyu gideren ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem mürr ağacı reçinesi, nar kabu-
ğu, sivertiya/safraca zamkı ve misk katılmış rāmik macunu.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve elenir. Fitil yıllanmış şarap ile
ıslatılır ve ilaca sürülür ve burun içinde yukarıya doğru gidebildiği kadar
sokulur.
25 19. Dövülmüş ve sıkılmış hıyar ve bakla suyu ile yapılan

burun ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Burun kanamasına faydalıdır, denenmiştir.

‫‪ .15‬سعوط بدهن المرزنجوش مع مرارة كركي (م)‬

‫نعم الدواء ألصحاب اللقوة بعد التنقية!‬
‫‪ .16‬سعوط ينفع أوجاع العين المعروف بوردينج الصبيان (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬كنـدس وحضـض ولبـان مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬صعتـر فارسـي وزعفـران‬
‫ومـر مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعمـل شـيا ًفا‪ ،‬ويجفـف فـي الظـل‪ ،‬ويحـل منهـا وقـت‬
‫الحاجـة مـع لبـن النسـاء‪ ،‬أو دهـن البنفسـج‪ ،‬ويقطـر فـي أنـف الصبـي‪ ،‬يجـيء مواف ًقـا‪.‬‬
‫‪ .17‬سعوط جالينوس‬
‫جدا‪.‬‬
‫ينفع الحشم ً‬
‫جيـدا حتـى يصيـر كالغبار‪ ،‬ويخلـط في زيت‪ ،‬ثم‬
‫أخالطـه‪ :‬يسـحق الشـونيز سـح ًقا ً‬
‫‪1‬‬
‫‪10‬‬
‫يؤمر العليل أن يمأل من الماء فمه‪ ،‬وينكس رأسـه بما يمكنه إلى خلف‪ ،‬ويسـعط بها‪،‬‬
‫وينشـفها‪ 2‬بجهـده‪ ،‬يفعـل ذلـك ثالثـة أيـام بالغـدوات‪ ،‬فـإذا أصابتـه حرقـة ووجـع يقطـر‬
‫فـي أنفـه دهن بنفسـج‪.‬‬
‫‪ .18‬سعوط يذهب رائحة كريهة عن األنف (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مر وقشر الرمان وقصب الذريرة وسك‪ 3‬من كل واحد درهمان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫فيبـل فتيله بشـراب عتيق‪ ،‬وتلـوث به األدوية‪ ،‬ويعمل‬

‫ناعمـا وينخـل‪ّ ،‬‬
‫يـدق الجميـع ً‬
‫فـي األنـف بقـدر ما يذهـب إلى فوق‪.‬‬
‫‪ .19‬سعوط بماء الخياروبماء الباقالء المدقوقين المعصورين (م)‬

‫ينفع الرعاف‪ .‬مجرب‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سحق‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬ولعل الصواب‪ :‬ينشقها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬سكر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
20. Burun ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Her birisinden beşer miskal yanmış kâğıt, yanmış mazı ağacı, yanmış
şap; yedi miskal afyon. Holaren suyu ile birlikte buruna çekilir.
21. Bir başka burun ilacı
5 Horasan teresi özü, yaş kişniş özü ve biraz kâfur. Bunlardan bir burun
ilacı hazırlanır ve buruna çekilir.
22. Ateşli baş ağrısına iyi gelen burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: İki dirhem beyaz bambu tozu, yarımşar dirhem muskat ka-
buğu ve kâfur.
10 Hepsi dövülerek elenir, nilüfer yağı ile ezilir ve buru içi ilaç olarak
kullanılır.
23. Soğuk migren ağrısına iyi gelen burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Tatlı badem yağı mercanköşk ile karıştırılır ve burun içi

ilaç olarak kullanılır.
15 24. Soğuk baş ağrısı ve unutkanlığa iyi gelen burun ilacı

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde küçük Hindistan cevizi, yanmış sarı yavşan

otu, karanfil ve mercanköşk; dört ölçü muskat kabuğu. Dövülerek elenir
ve koklanır (buruna çekilir).
20 25. Soğukluktan kaynaklanan kafa ağrısına, felç ve yüz

felcine iyi gelen burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde kunduz testisi, çavşır, safran ve kurt ödü. Dö-
vülebilenler dövülür ve hepsine pazı suyu eklenerek burun içi ilaç olarak
kullanılır.
‫‪ .20‬سعوط (م)‬
‫قرطـاس محـرق وعفـص محـرق وشـب محـرق مـن كل واحـد خمسـة مثاقيـل‪،‬‬
‫أفيـون سـبعة مثاقيـل‪ .‬يسـعط بهـا محلـوالً بمـاء لسـان الحمـل‪.‬‬
‫‪ .21‬آخر‬
‫عصـارة بـادروج وعصـارة كزبـرة رطبـة مـع شـيء يسـير مـن الكافـور‪ .‬يهيـأ منهـا‬ ‫‪5‬‬
‫سـعوط‪ ،‬ويسـعط بهـا األنـف‪.‬‬
‫‪ .22‬سعوط ينفع الصداع الحار(ح)‬

‫أخالطه‪ :‬طباشير أبيض درهمان‪ ،‬بسباسة وكافور من كل واحد نصف درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويسحق بدهن النيلوفر‪ ،‬ويسعط‪.‬‬
‫‪ .23‬سعوط ينفع وجع الشقيقة الباردة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬دهن لوز حلو يخلط بمرزنجوش فيسعط‪.‬‬
‫‪ .24‬سعوط ينفع الصداع البارد والنسيان (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬جـوز بـوا وشـيح‪ 1‬محـرق وقرنفـل ومرزنجـوش أجـزاء سـواء‪ ،‬بسباسـة‬
‫أربعـة أجـزاء‪ .‬يـدق وينخـل ويشـم‪.‬‬
‫‪ .25‬سعوط ينفع وجع الرأس الحادث من البرودة والفالج واللقوة (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬جندبيدسـتر وجاوشـير وزعفـران ومـرارة الذئـب أجـزاء سـواء‪ .‬يـدق مـا‬
‫ينـدق فيـداف الجميـع بعصـارة السـلق‪ ،‬ويسـعط‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬شيخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

26. Soğuk sebebiyle oluşan kronik baş ağrısına faydalı

burun ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde yer mumu, küçük Hindistan cevizi, amber
ve misk.
5 Pelesenk ağacı yağı ile dövülerek burun içi ilacı olarak kullanılır.
27. Ateş sebebiyle oluşan baş ağrısına faydalı burun ilacı

(ez-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde menekşe yağı, nilüfer yağı, ka-
bak yağı, cariye sütü, marul öz suyu ve hindiba öz suyu. Hepsi çırpılır ve
10 burun içi ilacı olarak kullanılır.
28. Burun ilacı

Kadın sütü, badem yağı, kabak çekirdeği yağı ve menekşe yağından
yapılır.
Yumurta kabuklarının kendisiyle nakış nakış işlendiği güherçileye
15 benzeyen kuru saçkıran ve cilt kuruluğuna iyi gelir.
29. Kafayı temizleyen, tıkanıklıkları açan ve sarılığa iyi

gelen burun ilacı (el-Ḥāvī)
Her birisinden birer dirhem yaban üzümü ve süsen dövülerek elenir
ve köpüğü alınmış bal ile yoğrularak macun hâline getirilir. Bu macunun
20 yarım dirhemi pazı suyuna eklenerek buruna çekilir.
30. Boğazdaki şişmiş bezeleri dağıtan burun ilacı el-Ḥāvī)

Karışımı: Birer dirhem muskat kabuğu ve hodan; her birisinden birer
buçuk dāniḳ kirpi ödü ve kâfur, yarım dirhem safran ve iki dirhem çöven.
31. Cüzzama iyi gelen burun ilacı (el-Ḥāvī)

25 Karışımı: Bir dirhem uzun biberin çekirdeği, her birisinden beşer dā-
niḳ yer mum ve zirkele; her birisinden üçer dirhem gazel otu ve beşpar-
mak otu ve üç ūḳiyye kabuğu soyulmamış susam yağı.
Hepsi dövülüp elendikten sonra yağ ile karıştırılır ve burun içi ilacı
‫‪ .26‬سعوط ينفع وجع الرأس المزمن الحادث من البرد (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬موميا وجوز بوا وعنبر ومسك أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق بدهن البلسان ويسعط به‪.‬‬
‫‪ .27‬سعوط ينفع عن وجع الرأس الحادث عن الحرارة (ح ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬دهـن بنفسـج ودهـن نيلوفـر ودهـن قـرع ولبـن الجاريـة وعصـارة الخـس‬ ‫‪5‬‬
‫والهندبـاء مـن كل واحـد أجـزاء سـواء‪ .‬يضـرب ويسـعط بـه‪.‬‬
‫‪ .28‬سعوط‬
‫معمول من لبن النساء[‪ ]121b‬ودهن اللوز ودهن حب القرع ودهن البنفسج‪.‬‬
‫ينفع السعفة اليابسة القحلة الشبيهة بالشورج المنقش عنها القشور البيض‪.‬‬
‫‪ .29‬سعوط ينقي الرأس‪ ،‬ويفتح السدد‪ ،‬وينفع اليرقان (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫يـدق وينخـل مويـزج جبلـي وسوسـن مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬ويعجـن مـع العسـل‬
‫المنـزوع الرغـوة‪ ،‬يـداف منـه نصـف درهـم بعصيـر السـلق‪ ،‬ويستنشـق بـه‪.‬‬
‫‪ .30‬سعوط يبدد الخنازير(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بسباسـة ولسـان الثـور درهـم درهـم‪ ،‬مـرارة قنفـذ وكافـور مـن كل واحـد‬
‫دانـق ونصـف دانـق‪ ،‬زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬كنـدس درهمـان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .31‬سعوط ينفع الجذام (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬دار فلفـل درهـم‪ ،‬ماميـران وشـيطرج مـن كل واحـد خمسـة دوانيـق‪،‬‬
‫مشكطرامشـيع وبـزر فنجنكشـت مـن كل واحـد ثالثـة دراهم‪ ،‬دهـن الخل‪ 1‬ثالث أواق‪.‬‬
‫يخلط الجميع بعد الدق والنخل‪ 2‬بالدهن‪ ،‬ويسعط به‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬الحل‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ينحل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
32. Burun ilacı (el-Ḥāvī)

Felce, yüz felcine, migrene ve kafada ve gözlerde soğukluk ve rutube-
tin neden olduğu bütün hastalıklara karşı faydalıdır. Bu ilaçtan mercimek
tanesi büyüklüğünde alınarak mercanköşk ve menekşe yağı ile birlikte
5 burun içi olarak kullanılır.
Karışımı: Her birisinden onar dirhem mürr ağacı reçinesi, teke dikeni öz
suyu, şūnīz de denilen çörek otundan üç dirhem, her birisinden beşer dirhem
kabuğu soyulmuş mercimek, İran kekiği; her birisinden üçer dirhem sedef otu
zamkı, turna kuşu ödü, çavşır, kunduz testisi; her birisinden ikişer dirhem ṭa-
10 berzed şekeri ve safran; her birisinden üçer buçuk dirhem sütleğen ve sabır otu.
Hepsi öğütüldükten ve elendikten sonra bir araya getirilir, tatlı su ile
yoğurulduktan sonra mercimek tanesi büyüklüğünde haplar yapılır ve ih-
tiyaç hâlinde kullanılır.
33. Burun kanaması için burun içi ilaç (el-Ḥāvī)

15 Burnu kanayan kimse dövüldükten sonra suyu sıkılan acı acur suyu
veya bakla suyunu burnuna çeker.
34. Şiddetli burun kanamasına iyi gelen ilaç (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden beşer miskal yanmış kâğıt, akasya yaprağı
veya meyvesinin reçinesi, durak otu; her birisinden yedişer dirhem yemlik
20 bitkisinin suyu, yanmış ipek, Hint defnesi ve kâfur; her birisinden onar
miskal yakılmış ve sirke ile söndürülmüş mazı ağacı, Kıbrıs zacı, rāmik
macunu ve holaren; sekiz miskal yakılmış kuru kişniş.
Hepsi dövülerek elenir, holaren suyu ile yoğrulur ve ihtiyaç anında
burun içi ilaç olarak kullanılır.
25 35. Burun kanaması için burun içi ilacı (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Beş miskal yakılmış kâğıt, aynı miktarda durak otu, aynı
miktarda yakılmış mazı ağacı, yedi miskal yemlik bitkisinin suyu, beş
miskal afyon. Hepsi ilaç olarak hazırlanır ve holaren suyu ile birlikte bu-
run içi ilacı olarak kullanılır.
‫‪ .32‬سعوط (ح)‬
‫ينفـع الفالـج واللقـوة والشـقيقة‪ ،‬وجميـع األمـراض التـي تحـدث مـن البـرودة‬
‫والرطوبـة الكائنتيـن فـي الـرأس والعينيـن‪.‬‬
‫يسعط به بقدر العدسة بماء المرزنجوش ودهن البنفسج‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مر وحضض من كل واحد عشرة دراهم‪ ،‬حبة سوداء ــ وهو الشونيز ــ ثالثة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهم‪ ،‬عدس مقشر وصعتر فارسي من كل واحد خمسة دراهم‪ ،‬صمغ السذاب ومرارة‬
‫الكركي وجاوشير وجندبيدستر من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬سكر طبرزد وزعفران من كل‬
‫واحد درهمان‪ ،‬فرفيون وصبر من كل واحد ثالثة دراهم ونصف درهم‪.‬‬
‫يجمـع الجميـع مسـحوقة منخولـة‪ ،‬ويعجـن بمـاء عـذب‪ ،‬ويحبـب كأمثـال العـدس‪،‬‬
‫ويسـتعمل عنـد الحاجة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .33‬سعوط للرعاف (ح)‬

‫يسعط المرعوف بماء القثاء المر‪ ،‬أو بماء الباقالء المدقوق المعصور‪.‬‬
‫‪ .34‬سعوط ينفع الرعاف القوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬قرطـاس محـرق وأقاقيـا وشـبت مـن كل واحـد خمسـة مثاقيـل‪ ،‬عصـارة‬
‫لحيـة التيـس وديبـاج محـرق وسـاذج‪ 1‬وكافـور مـن كل واحـد سـبعة مثاقيـل‪ ،‬عفـص‬ ‫‪15‬‬
‫محـرق مطفـأ بالخـل وزاج قبريسـي ورامـك ولسـان الحمـل مـن كل واحـد عشـرة‬
‫مثاقيـل‪ ،‬كزبـرة يابسـة محرقـة ثمانيـة مثاقيـل‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بماء لسان الحمل‪ ،‬ويسعط به وقت الحاجة‪.‬‬
‫‪ .35‬سعوط للرعاف (م)‬

‫أخالطه‪ :‬قرطاس محرق خمسة مثاقيل‪ ،‬شبت مثله‪( ،‬عفص محرق مثله)‪ ،2‬عصارة‬ ‫‪20‬‬
‫لحية التيس سبعة مثاقيل‪ ،‬أفيون خمسة مثاقيل‪ .‬يهيأ ويسعط بماء لسان الحمل‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أساذج‪ ،‬وسقطت الواو بعدها من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقط ما بين القوسين من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
BURUN İÇİ KULLANILAN AKSIRTICI İLAÇLAR
1. Unutkanlığa/hafıza kaybına iyi gelen aksırtıcı ilaç (el-Ḥāvī)

Karışımı: Eşit ölçüde çörek otu, kündür ve misk ile aksırtıcı ilaç yapılır.
5 2. Aksırtıcı ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Bu ilacı burnuna çekerse veya burnuna damlatırsa veya kuvvetli
bir şekilde üflerse aksırır ve tıkanıklıklarını açar ve hedeflenen fayda
gerçekleşmiş olur.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde çöven, ak çöpleme, akırıkarha,
10 biber, zencefil, boraks, amonyum klorür, sodyum nitrat, sabır otu, Çin
ışkını, misk, mercanköşk ve kunduz testisi.
Hepsi mercanköşk suyu ile ezilerek, buruna damlatılır.
3. Felç ve yüz felcine faydalı aksırtıcı ilaç (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden birer dirhem çörek otu, boraks, kunduz
15 testisi, Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı, beyaz biber; ikişer dirhem çöven
ve sabır otu. Hepsi dövülerek elenir ve mercanköşk suyu ile yoğrularak hap
hâline getirilir. Bu hapa ihtiyaç duyulduğunda bir tanesi elde ovalanarak
ufalanır ve mercanköşk suyu ile birlikte burun içine çekilir.
4. Felce faydalı aksırtıcı ilaç (el-Ḥāvī)

20 Karışımı: Eşit ölçüde ak çöpleme ve kunduz testisi. Dövülerek elenir,
buruna çekilerek veya kuvvetlice üflenerek aksırılır.
5. Soğuk baş ağrısına ve unutkanlığa faydalı aksırtıcı ilaç

Karışımı: Her birisinden onar dirhem kara çöpleme, mercanköşk, ak
çöpleme; her birisinden beşer dirhem kara hardal, çöven, çörek otu ve gül
25 tohumu, bir dāniḳ misk, her birisinden üçer dirhem karabiber ve uzun
biberin çekirdeği.
Hepsi yumuşakça dövülür, keten bir kumaş parçası içerisine konularak
bağlanır ve kuvvetli bir şekilde koklanarak aksırılır.
‫العطوســات‬
‫‪ .1‬عطوس ينفع ليثرغس (ح)‬
‫أخالطه‪ :‬يعطس بالشونيز والكندر والمسك أجزاء سواء‪.‬‬
‫‪ .2‬عطوس (ذ)‬
‫إذا عطـس بـه استنشـا ًقا‪ ،‬أو يقطـر منـه فـي األنـف‪ ،‬أو نفـخ فيه بقـوة‪ ،‬يعطس‪ 1‬ويفتح‬ ‫‪5‬‬
‫سـدده‪ ،2‬بحيث يحصل المقصود‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬كنـدس وخربـق أبيـض وعـود قـرح وفلفـل وزنجبيـل وبـورق ونوشـادر‬
‫ونطـرون وصبـر ودار صينـي [‪ ]122a‬ومسـك ومرزنجـوش وجندبيدسـتر أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يسحق الجميع بماء المرزنجوش‪ ،‬ويقطر منه في األنف‪.‬‬
‫‪ .3‬عطوس ينفع الفالج واللقوة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـونيز وبـورق وجندبيدسـتر وشـحم حنظـل وفلفل أبيـض من كل واحد‬

‫درهـم‪ ،‬كنـدس وصبـر درهمان درهمان‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء المرزنجـوش ويحبـب‪ ،‬فإذا احتيـج إليه يحك‬
‫منهـا واحدة‪ ،‬ويسـعط بمـاء المرزنجوش‪.‬‬
‫‪ .4‬عطوس ينفع الفالج (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬خربـق أبيـض وجندبيدسـتر أجـزاء سـواء‪ .‬يـدق وينخـل‪ ،‬ويعطـس بـه‬
‫ونفخـا بقـوة‪.‬‬
‫ً‬ ‫استنشـا ًقا‬
‫‪ .5‬عطوس ينفع الصداع البارد والنسيان‬

‫أخالطـه‪ :‬خربـق أسـود ومرزنجـوش وخربـق أبيـض مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫خـردل وكنـدس وشـونيز وبـزر ورد مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬مسـك دانـق‪ ،‬فلفـل‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬عطس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬سدد‪.‬‬ ‫‪2‬‬
BURUN İÇİ DAMLALAR
1. Hafif sağırlığa ve sağırlığa faydalı burun damlası

(eẕ-Ẕeḫīre)
5 Karışımı: Kulağa birkaç gün acı kayısı çekirdeği yağı, sedef otu yağı
ve zambak yağı veya Ebu Cehil karpuzu suyu veya içerisinde Ebu Cehil
karpuzu pişirilmiş çörek otu yağı veya -özellikle rahatsız edici ağır koku
varsa- durak otu yağı ile birlikte kunduz testisi damlatılır.
2. İşitme zayıflığını gideren damla (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Beyaz hardal iyice dövülür, toplanabildiği kadar sakız inci-

ri çekirdeği toplanır. Sonra yumuşak bir şekilde dövülür ve dövülerek toz
hâline getirilmiş beyaz hardal ile yoğrulur. Bu ikisinden bir fitil yapılarak
kulağa sokulur. Gerçekten çok faydalıdır.
3. Ateşli ve kanlı kulak ağrısına iyi gelen damla
15 Karışımı: İki dirhem gülyağı, yarım dirhem şaraptan yapılan sirke,

yarım dirhem koruk suyu alınarak hepsi birlikte iyice çırpılır ve kulağa
damlatılır. Biraz sabrettikten sonra pamuk ile kurulanır. Bu işlem ikinci,
üçüncü defa tekrarlanır.
4. Menekşe yağı veya gülyağı ile çırpılan yumurta akından

20 yapılan damla
Kanlı kulak ağrılarına faydalıdır.
5. Sarı safra kaynaklı ateşin sebep olduğu kulak ağrılarını

dindiren damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Altı dirhem gülyağı, üç dirhem tatlı badem yağı, on dirhem

25 şaraptan yapılan sirke.
Hepsi hafif ateşte sirke yok olup geride yağ kalıncaya kadar kaynatılır
ve ılık halde kulağa damlatılır.
‫أسـود ودار فلفـل مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫شما بقوة‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويشد في خرقة كتان‪ ،‬ويعطس به ً‬
‫يدق الجميع ً‬
‫القطورات‬
‫‪ .1‬قطور ينفع الطرش والصمم (ذ)‬

‫أيامـا دهـن نـوى المشـمش المر‪ ،‬ودهن السـذاب‪ ،‬ودهن‬
‫أخالطـه‪ :‬يقطـر فـي األذن ً‬ ‫‪5‬‬
‫الزنبـق‪ ،‬أو دهـن شـحم الحنظـل‪ ،‬أو دهـن شـيرج طبـخ فيـه الحنظـل‪ ،‬أو جندبيدسـتر‬
‫خصوصـا إن كان هنـاك ريـاح غليظـة مزعجـة‪.‬‬
‫ً‬ ‫بدهـن الشـبت‬
‫‪ .2‬قطور يذهب ثقالة السمع (ذ)‬

‫جيـدا‪ ،‬فيلتقـط بـزور التيـن العلـك بقـدر مـا‬
‫أخالطـه‪ :‬يـدق الخـردل األبيـض د ًقـا ً‬
‫غبـارا‪،‬‬
‫ً‬ ‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن مـع الخـردل األبيـض المدقـوق‬
‫يمكـن التقاطـه‪ ،‬ثـم يـدق د ًقـا ً‬ ‫‪10‬‬
‫جـدا‪.‬‬
‫ويعمـل منهمـا فتيلـة‪ ،‬ويدخـل فـي األذن‪ .‬ينتفـع بـه ً‬
‫‪ .3‬قطور ينفع وجع األذن إذا كان حا ًرا ً‬

‫دمويا‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ دهـن الـورد درهمـان‪ ،‬وخـل الخمـر نصـف درهـم‪ ،‬ومـاء الحصـرم‬
‫جيـدا‪ ،‬ويقطـر فـي األذن‪ ،‬ويصبـر عليـه قليلاً‪ ،‬وينشـف‬
‫نصـف درهـم‪ .‬يضـرب الجميـع ً‬
‫بالقطـن‪ .‬يكـرر العمـل ثانيـا وثال ًثـا‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬
‫ً‬
‫مضروبابدهنالبنفسج‪،‬أوبدهنالورد‬ ‫‪.4‬قطورمتخذمنبياضالبيض‬
‫ينفع أوجاع األذن إذا كانت دموية‪.‬‬
‫‪ .5‬قطور يسكن أوجاع األذن الكائنة عن الحرارة الصفراوية (ذ)‬

‫أخالطـــه‪ :‬دهـــن ورد ســـتة دراهـــم‪ ،‬دهـــن لـــوز حلو ثالثـــة دراهم‪ ،‬خـــل خمر‬
‫عشـــرة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
6. Şarap bağımlısı gençlerin kulak ağrılarına iyi gelen

damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir dirhem afyon ve göz ağrıları için yapılmış üç adet ilaç
sürülmüş mil (fitil) üzüm sirkesi içerisinde çözdürülür ve dört dirhem
5 gülyağı ile iyice karıştırılır. Ağrıyan ateşli kulakların içine ılık bir halde
damlatılır.
7. Soğuk sebebiyle oluşan kulak ağrılarını dindiren ve

çınlamasını gideren damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde fıstık çamı yaprağı, kuru zufa otu
10 ve defne ağacı meyvesi tamamen yumuşayıncaya kadar su ile kaynatılır.
Ardından suyu sıkılarak ılık olarak kulağa damlatılır.
8. Kulak ağrılarını dindiren damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem afyon ve kunduz testisi. Bu ikisi dövülür,

sonra on menn kaynatılmış üzüm şırası içerisinde kıvam alıncaya kadar
15 pişirilir ve ılık olarak kulağın içerisine damlatılır.
9. Kulak kurtçuklarını öldüren damla
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem şeftali yaprağı suyu, nane suyu
ve turp yaprağı suyu; her birisinden birer dirhem ak çöpleme, Ermeni
boraksı, mahmude otu, sarı yavşan ve loğusa çiçeği alınır.
20 Kuru ilaçlar dövülür ve bu suya katılır ve kuruyuncaya kadar güneş
altında bekletilir. Sonra ezilerek kulak içine damlatılır.
‫يغلـى الجميـع علـى نـار هادئـة حتـى يذهـب الخـل ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيقطـر منـه فاتـرا‬
‫ً‬
‫فـي األذن‪.‬‬
‫‪ .6‬قطور ينفع أوجاع آذان الشبان المدمنين على شرب الراح (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬يحـل مـن األفيـون درهم‪ ،‬ومن الشـياف األبيض المعمول ألوجاع العين‬
‫جيـدا‪ ،‬ويقطـر‬
‫ثالثـة شـياف فـي خـل العنـب‪ ،‬ويخلـط بأربعـة دراهـم دهـن الـورد خل ًطـا ً‬ ‫‪5‬‬
‫منـه فـي اآلذان الوجعـة الحـارة مفترة‪.‬‬
‫‪ .7‬قطور يسكن أوجاع اآلذان الباردة السبب‪ ،‬ويذهب بطنينها (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يغلـى ورق الصنوبـر والزوفـاء اليابـس وحـب الغـار أجـزاء سـواء‪ ،‬بالماء‪،‬‬
‫إلـى أن يتهـرأ‪ ،‬فيعصـر ويقطـر منـه [‪ ]122b‬فـي اآلذان فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .8‬قطور‪ :‬يسكن أوجاع اآلذان (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أفيـون وجندبيدسـتر درهمـان درهمـان‪ .‬يدقهمـا ثـم يطبخهمـا فـي عشـرة‬
‫أمنـاء ميبختـج‪ 1‬إلـى أن يأخـذ القـوام‪ ،‬فيقطـر منـه فـي األذن فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .9‬قطور تقتل دود اآلذان‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مـاء ورق الخـوخ والفوتنـج ومـاء ورق الفجـل مـن كل واحـد‬
‫خمسـة دراهـم‪ ،‬خربـق أبيـض وبـورق أرمنـي ومحمـودة وأفسـنتين وزراونـد مـن كل‬ ‫‪15‬‬
‫واحـد درهـم‪.‬‬
‫يـدق األدويـة اليابسـة‪ ،‬ويخلـط بهـذه الميـاه‪ ،‬ويتـرك فـي الشـمس إلـى أن يجف‪ ،‬ثم‬
‫يسـحق‪ ،‬ويقطـر منـه في األذن‪.‬‬
‫تصحفت في إلى (ب)‪ :‬ميبحتج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

BURUNA ÇEKİLEN KURU TOZ İLAÇLAR
Bu ilaçların hükmü, ağız yoluyla alınan kuru toz ilaçların hükmü gibidir.
1. Burun kanamasını kesen burun ilacı
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kehribar, kuru gül, narçiçeği ve

5 mazı ağacı.
Hepsi dövülerek elenir ve buruna çekilir.
2. Burun kanamasını kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Birer dirhem ufalanmış kündür, iki kardeşkanı ağacı reçinesi.

Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve buruna çekilir. Kanamayı hemen
10 keser.
Karışımı: Eşit ölçülerde yakılmış geyik boynuzu, yakılmış mercan

kökü, yakılmış kehribar ve yakılmış yumurta kabukları.
Hepsi dövülerek buruna çekilir.
15 4. Burun kanamasını kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde kuru gül, narçiçeği ve mazı ağacı. Hepsi dö-
vülerek buruna çekilir.
5. Aşırı burun kanamasını kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Damardan kan vermeye engel bir durum yoksa kan verdikten sonra
20 kullanılır.
Karışımı: Her birisinden birer dirhem akasya ağacı yaprağı veya
meyvesinin zamkı, narçiçeği ve değirmen taşı tozu; yarım dirhem kâfur.
Hepsi toz hâline gelinceye kadar iyice ezilir ve bir boru yardımıyla
buruna çekilir.
‫النفوخـات‬
‫حكمها حكم السفوفات‪.‬‬
‫‪ .1‬نفوخ يقطع الرعاف‬

‫أخالطه‪ :‬كهربا وورد يابس وجلنار وعفص أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬وينفخ في األنف‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .2‬نفوخ يقطع الرعاف (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬دقاق كندر ودم أخوين وأنزروت درهم درهم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬وينفخ في األنف‪ ،‬فيقطع الرعاف‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬قـرن أيـل محـرق وبسـد محـرق وكهربـا محـرق وقشـور بيـض محـرق‬ ‫‪10‬‬
‫أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينفخ في األنف‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬ورد يابس وجلنار وعفص أجزاء سواء‪ .‬يدق وينفخ في األنف‪.‬‬
‫‪ .5‬نفوخ يمنع الرعاف المفرط (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫يستعمل بعد الفصد إن لم يكن من الفصد مانع‪.‬‬

‫أخالطـــه‪ :‬أقاقيـــا وجلنـــار وغبـــار الرحـــى من كل واحـــد درهم‪ ،‬كافـــور نصف‬
‫درهم‪.‬‬
‫جيدا كالغبار‪ ،‬وينفخ في األنف من أنبوبة‪.‬‬
‫يسحق الجميع ً‬
Karışımı: Eşit ölçülerde ham mazı, şap, narçiçeği, kireç taşı, nişasta
ve Arap zamkı alınır. Hepsi öğütülerek yumuşatılır ve buruna çekilir.
7. Balgamlı difteriye iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
5 Eşit ölçülerde kırlangıç dışkısı ve amonyum klorür ezilerek boğaza

çekilir.
8. Balgamlı difteriye faydalı toz ilaç
Karışımı: Eşit ölçülerde elenmiş boraks, baldırgan ve amonyum klo-

rür boğaza çekilir.
10 9. Burun kanamasını kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Eşit ölçülerde kündür kabuğu, yakılmış kâğıt ve dövülerek kızartılmış

zaç, burun delikleri sirke ile yıkandıktan sonra buruna çekilir.
10. Burun kanamasını durduran toz ilaç
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde beyaz zaç, yakılmış sarı zaç,
15 beyaz zaç merhemi, yakılmış, yıkanmış ve kurutulmuş geyik boynuzu,
yakılmış ve yıkanmış katır boncuğu, yakılmış ve sirke ile söndürülmüş
mazı ve yakılmış kâğıt.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve burun delikleri şaraptan ya-
pılan sirke ile yıkandıktan sonra gümüş veya kamış bir boru yardımıyla
20 buruna çekilir.
11. Burun kanaması için toz ilaç
Eşek dışkısı ezilerek buruna ve burun deliklerine çekilirse burun ka-

naması durur. Aynı şekilde eşek dışkısının suyu buruna çekilirse ve burun
delikleri bununla yıkanırsa kanama durur. Denenmiştir.
‫‪ .6‬نفوخ يمنع الرعاف (ح)‬

‫ـج وشب وجلنار وجبسين ونشا وصمغ عربي أجزاء سواء‪.‬‬ ‫ِ‬
‫أخالطه‪ :‬يؤخذ عفص ف ّ‬
‫ينعم سح َقا الجميع‪ ،‬فينفخ في األنف‪.‬‬
‫‪ .7‬نفوخ ينفع الخناق البلغمي (ح)‬

‫يسحق ذرق الخطاطيف والنوشادر أجزاء سواء‪ ،‬فينفخ في الحلق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .8‬نفوخ ينفع الخناق البلغمي‬

‫أخالطه‪ :‬ينفخ في الحلق البورق والحلتيت والنوشادر أجزاء سواء منخولة‪.‬‬

‫ينفـخ مـن قشـور كنـدر وقرطـاس محـرق وزاج مشـوي مدقوقـة أجـزاء سـواء‪ ،‬فـي‬
‫األنـف‪ ،‬بعـد أن يغسـل المنخـران بالخـل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .10‬نفوخ يحبس الرعاف‬

‫أخالطـه‪ :‬شـب يمانـي وقلقطـار محـرق وقلقديـس وهـوزاج وقـرن أيـل محـرق‬
‫مغسـول مجفـف وودع محـرق مغسـول وعفـص محـرق مطفـأ بخـل وكافـور وقرطـاس‬
‫محـرق أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬فينفـخ فـي األنـف بأنبـوب مـن فضـة أو قصبـة‪ ،‬بعـد أن يغسـل‬
‫يـدق الجميـع ً‬ ‫‪15‬‬
‫المنخـران بخـل خمر‪.‬‬
‫‪ .11‬نفوخ للرعاف‬
‫إذا سـحق روث الحمـار ونفـخ فـي األنـف والمنخريـن‪ ،‬ينقطـع الرعـاف؛ وكذلـك‬
‫السـعوط بعصـارة روث الحمـار‪ ،‬وغسـل المنخريـن بـه‪ .‬مجـرب‪.‬‬
12. Burun kanaması için başka bir ilaç
Burun delikleri şaraptan yapılan sirke ile yıkanır. Her birisinden ya-
rımşar dāniḳ afyon ve safran alınır, keten bir kumaş parçasından fitil (mil)
yapılarak şaraptan yapılan sirke ile ıslatılır ve ilaçlara sürülerek fitil burun
5 deliklerine sokulur.
‫‪ .12‬دواء آخرله‬
‫يغسـل المنخـران بخـل الخمـر‪ ،‬فيؤخـذ أفيـون وزعفـران مـن كل واحـد نصـف‬
‫دانـق‪ ]123a[،‬ويؤخـذ فتيلـه مـن خرقـة كتـان تبـل بخـل خمـر‪ ،‬ويلـوث بالـدواء‪ ،‬ويعمـل‬
‫فـي المنخريـن‪.‬‬
YİRMİNCİ BAB
BEDENE KİLO ALDIRAN İLAÇLAR HAKKINDADIR
1. Bedene kilo aldıran iyi bir ilaç (el-Ḥāvī)
Kabuğu soyulmuş kabak çekirdeği ezilerek yumuşatıldıktan sonra

5 üzerine inek sütü dökülür, karıştırılarak bununla ihtiyaç duyulan miktar-
da kepeksiz un yoğrulur ve iyi bir hamur elde edilir. Bu hamurdan yufka
ekmekler yapılarak fırında pişirilir. Sonra her gün sabah bu ekmek bir
ūḳiyye süt ve şekerle birlikte yenilir.
2. Semizleştirici bir ilaç (el-Ḥāvī)
10 Bir ölçü bir gün ve bir gece koyun sütü ve sığır sütü içerisinde bek-
letilmiş nohut; her birisinden ikişer ölçü kabuğu soyulmuş bakla, be-
yaz şeker, mercimek, kabuğu soyulmuş maş/merdümek, kabuğu soyul-
muş ve ezilmiş arpa; bir ölçü kabuğu soyulmuş buğday; bir ölçü birçok
kez yıkanmış ve has unun kepeğinin suyunda bekletilmiş pirinç; bir
15 ölçü kabuğu soyulmuş tatlı badem; üç ölçü kepeksiz undan yapılmış ve
kurutulmuş ekmek; bir buçuk ölçü beyaz haşhaş ve yarım ölçü kabuğu
soyulmuş susam alınır.
Bu ilaç maddelerinin hepsi normal bir şekilde ezilir ve bundan bir
avuç alınır. Koyun sütü ve taze sağılmış inek sütü ile pişirilir ve her gün
20 sabah ve akşam bu çorbadan içilir.
‫الباب العشرون‬
‫ّ‬
‫يسمن البدن‬
‫فيما ِ‬
‫‪ .1‬مسمنة جيدة يسمن البدن (ح)‬

‫يصـب علـى حـب القـرع المقشـر لبـن البقـر‪ ،‬بعـد أن ينعـم سـح ًقا‪ ،‬ويخلـط ويعجـن‬
‫جيـدا‪ ،‬ويتخـذ منه رقاق ويخبـز‪ ،‬ثم يؤخذ‬
‫عجنـا ً‬
‫بـه دقيـق السـميد‪ ،‬قـدر مـا يحتـاج إليـه‪ً ،‬‬ ‫‪5‬‬
‫منـه كل غـداة أوقيـة بلبن وسـكر‪.‬‬
‫‪ .2‬مسمنة (ح)‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬جـزء؛ ومـن‬
‫يؤخـذ مـن الحمـص المنقـوع فـي لبـن الغنـم ولبـن البقـر ً‬
‫الباقلات المقشـرة والسـكر األبيـض والعـدس والمـاش المقشـر والشـعير المقشـر‬
‫المرضـوض مـن كل واحـد جـزآن‪ ،‬ومـن الحنطـة المقشـرة جـزء‪ ،‬ومـن األرز المغسـول‬ ‫‪10‬‬
‫مـرات كثيـرة المنقـوع فـي مـاء نخالـة السـميد جـزء‪ ،‬ومـن اللـوز الحلـو المقشـر جـزء‪،‬‬
‫ومـن الخبـز السـميد المجفـف ثالثـة أجـزاء‪ ،‬ومـن الخشـخاش األبيـض جـزء ونصـف‬
‫الس ِ‬
‫مسـم المقشـر نصـف جـزء‪.‬‬ ‫ِ‬
‫جـزء‪ ،‬ومـن ّ‬
‫يـرض هـذه األدويـة كلهـا رضـا معتـدالً‪ ،‬ويؤخـذ منهـا حفنـة‪ ،‬ويطبـخ بلبـن النعـاج‬
‫ولبـن البقـر الحليـب فـي الحـال‪ ،‬ويتحسـى كل يـوم بالغـدوات والعشـي‪.‬‬ ‫‪15‬‬
3. Semizleştirici bir ilaç (el-Ḥāvī)
Pirinç unu, bakla unu, nohut unu ve dövülmüş kek.

Hepsi bir araya getirilerek bundan süt ve şekerle bir çorba yapılır. Her
günü bunu çorba olarak içer ve sonrasında hamama girer.
5 4. Çok faydalı, enteresan ve iyi bir semizleştirici ilaç
Karışımı: On beş dirhem nohut taze sağılmış süt içerisinde bir gün
ve bir gece beklemeye bırakılır. Her birisinden on üç dirhem yıkanmış
ve kurutulmuş pirinç, buğday ve arpa; her birisinden on beş dirhem ka-
buksuz badem ve haşhaş tohumu; on altı dirhem kepeksiz un ve bir rıṭl
10 beyaz şeker.
Hepsi dövülerek ve elenerek bir araya getirilir. Her gün bu karışımın
otuz dirhemi süt ile birlikte yenilir.
5. Bedeni çabucak semizleştiren ilaç
Her birisinden üçer ūḳiyye buğday tanesi özü, pirinç unu, nohut unu;
15 bir ūḳiyye semizotu; her birisiden onar dirhem kırmızı ve beyaz bahçe
şebboyu; her birisinden birer ūḳiyye badem içi, şamfıstığı içi ve fındık içi.
Hepsi teker teker dövülür ve iyice karıştırılır. İnek yağı, biraz bal veya
şeker ile yoğrularak macun hâline getirilir. Her gün sabah bu macundan
bir ūḳiyye alınır.
‫‪ .3‬مسمنة (ح)‬
‫دقيق األرز ودقيق الباقالء ودقيق الحمص وكعك مدقوق‪.‬‬
‫يجمع ويتخذ منه حساء بلبن وسكر‪ ،‬ويتحسى منه كل يوم‪ ،‬ويدخل الحمام بعده‪.‬‬
‫‪ .4‬مسمنة جيدة عجيبة أنفع‬

‫يومـا وليلـة‪،‬‬
‫درهمـا‪ .‬ينقـع فـي لبـن حليـب‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬حمـص خمسـة عشـر‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫ويجفف األرز المغسول والحنطة والشعير المقشرة من كل واحد ثالثة عشر‬
‫درهما‪ ،‬دقيق السـميد سـتة عشـر‬
‫ً‬ ‫لوز مقشـر وبزر خشـخاش من كل واحد خمسـة عشـر‬
‫درهمـا‪ ،‬سـكر أبيض رطل‪.‬‬
‫ً‬
‫درهما بلبن حليب‪.‬‬
‫ً‬ ‫يجمع الجميع مدقوقة منخولة‪ ،‬ويتناول كل يوم منه ثالثون‬
‫‪ .5‬دواء يسمن البدن‪ 1‬بسرعة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫لـب حـب الحنـــطة ودقيـق األرز ودقيـق الحمـص مـن كل واحـد ثلاث أواق؛ بـزر‬
‫الفرفـح‪ 2‬أوقيـة‪ ،‬تـوذري أحمـر وأبيـض مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬لـب اللـوز ولـب‬
‫الفسـتق ولـب الفنـدق مـن كل واحـد أوقيـة‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويعجن بسـمن البقر وقليل العسـل أو السـكر‬
‫يدق الجميع فرادى‪ ،‬ويخلط ً‬
‫األبيـض‪ ،‬يتنـاول كل غـداة منه أوقية‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬يسمن البدن‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬العرقح‪.‬‬ ‫‪2‬‬
YİRMİ BİRİNCİ BAB
BEDENİ ZAYIFLATAN İLAÇLAR HAKKINDADIR
1. Bedeni zayıflatan ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem sedef otu, nanahan tohumu,

5 rezene tohumu, kereviz tohumu; her birisinden birer buçuk miskal kırmızı
boraks ve mercanköşk.
Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz soğuk su ile birlikte
bir miskaldir.
2. Bedeni zayıflatan bir ilaç (el-Ḥāvī)
10 Karışımı: Her birisinden üçer dirhem biber, uzun biberin çekirdeği,

nanahan tohumu ve anason; her birisinden ikişer dirhem kereviz tohumu,
rezene tohumu, kimyon tohumu; üç dirhem Çin ışkını ve bir dirhem tarçın.
Dövülerek elenir ve bal ile yoğrularak macun hâline getirilir. Bu ma-
cundan alınacak doz her gün bir miskaldir.
15 3. Bedeni zayıflatan ilaç (el-Ḥāvī)
Her birisinden onar dirhem sarı helile, kara Hint helilesi, uzun bi-
berin çekirdeği, nanahan tohumu; üç dirhem sedef otu ve bir dirhem
mercanköşk.
Hepsi bir güzel dövülür. Bu ilaçtan alınacak doz bir miskaldir.
‫الباب الحادي والعشرون‬
‫فيما يهزل البدن‬
‫‪ .1‬دواء يهزل البدن (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـذاب ونانخـواه وبـزر رازيانـج وبـزر كرفـس مـن كل واحـد خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـورق أحمـر ومرزنجـوش مـن كل واحـد مثقـال ونصـف مثقـال‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه مثقال مع الماء البارد‪.‬‬
‫‪ .2‬دواء لما مر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬فلفـل ودار فلفـل ونانخـواه وأنيسـون مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر‬
‫كرفـس وبـزر رازيانـج وبـزر كمـون مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬دار صينـي ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫قرفـة درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق وينخل ويعجن بالعسل‪ .‬الشربة منه كل يوم مثقال‪.‬‬
‫‪ .3‬دواء يهزل البدن (ح)‬

‫[‪ ]123b‬إهليلـج أصفـر وإهليلـج أسـود هنـدي ودار فلفـل ونانخـواه مـن كل واحـد‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬سـذاب ثالثـة دراهـم‪ ،‬مرزنجـوش درهـم‪.‬‬
‫نعما‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫يدق الجميع ًّ‬ ‫‪15‬‬
4. Bedeni kurutan ve zayıflatan bir ilaç (el-Ḥāvī)
Üç dirhem küçük ıṭrīfīl, bir dirhem Feykarā müshili. İkisi sirke ve so-
ğuk su ile yoğrularak hap hâline getirilir. Bu haplardan alınacak doz, her
hafta bir veya birkaç kez bir miskaldir.
5 5. Bedeni çabucak zayıflatan ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem bir gün ve bir gece şaraptan yapılmış sirke içe-
risinde bekletildikten sonra gölgede kurutulmuş Kirman kimyonu; üç dir-
hem kereviz tohumu; iki dirhem sedef otu; dört dirhem nanahan tohumu;
her birisinden üçer dirhem kırmızı boraks ve mercanköşk.
10 Hepsi bir güzel dövülür. Bu ilaçtan alınacak doz her gün bir miskaldir.
‫‪ .4‬دواء يجفف البدن ويهزله (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬أطريفيـل صغيـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬إيـارج فيقرا درهم‪ .‬يعجنـان بالخل والماء‬
‫مرارا‪.‬‬
‫البـارد‪ ،‬ويحبـب‪ .‬الشـربة منـه مثقـال‪ ،‬كل أسـبوع مرة أو ً‬
‫‪ .5‬دواء يهزل البدن بسرعة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ الكمـون الكرمانـي المجفـف فـي الظـل بعدمـا نقـع فـي خل الخمر‬ ‫‪5‬‬
‫يومـا وليلـة عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الكرفـس ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر السـذاب درهمـان‪ ،‬نانخـواه‬
‫ً‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬بـورق أحمـر ومرزنجـوش مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع ِن ِع ًّما‪ .‬الشربة منه كل يوم مثقال‪.‬‬
YİRMİ İKİNCİ BAB
AĞIZ YOLUYLA ALINAN KURU TOZ HÂLİNDEKİ İLAÇLAR
Yeni porselen bir kapta saklanır ve tamamen doldurulmaz. Havanın

onu bozmaması için yakıcı güneşten ve rutubetten korumak için kabın
5 ağzı bağlanır. Yapıldığı günden itibaren iki aya kadar kullanılır, tam ve
iyi bir şekilde etki eder. Bundan sonra etkisi tamamen ortadan kalkar. el-
Ḥāvī’de de aynı şekildedir.
Minhācü’d-Dükkān sahibi şöyle der: “ Soğuk su veya sıcak su ile
elde edilen toz ilaçların etkisi altı aydan sonra azalır.” Doğrusu önceki-
10 lerin söylediğidir, buna göre maḳleyesā toz ilacı, nar çekirdeği toz ilacı,
hurma tozu, kilden yapılan toz, (yakılan) yengeçlerin tozları, inci tozu
ve benzeri toz hâlindeki ilaçlar yapıldıkları andan itibaren tam bir yıla
kadar kullanılır.
Derim ki: Bence süreyi kesin olarak belirlemek gereksizdir; çünkü
15 bitkisel ilaç maddelerinin alındığı ve onlarla toz ilaçların yapıldığı za-
manlar ve arzular birbirinden farklıdır. Dolayısıyla toz ilaçların etki ve
kendilerinden beklenen fayda ortaya çıkmayıncaya kadar kullanılmaları
gerekir. Macunların ve tabletlerin durumu da böyledir, ancak bitkisel
ilaç maddeleri doğru yerlerden doğru amaçlarla toplanmışsa, genellikle
20 onlardan yapılan toz ilaç ve tabletler bir yıla kadar, hatta daha da uzun
bir süre etkilidir. Aksi halde biraz önce söylediğimiz gibi, altı ay, hatta
daha da az etkilidir.
‫الباب الثاني والعشرون‬
‫في السفوفات‬
‫تحفـظ فـي خـزف جديـد‪ ،‬وال يملأ‪ ،‬ويشـد رأسـه لئلا يفسـدها الهـواء‪ ،‬ويحفظهـا‬
‫جـدا‪ ،‬ويسـتعمل مـن يـوم عملهـا إلـى شـهرين‪ ،‬فإنهـا‬
‫عـن الشـمس الحـارة‪ ،‬والنـداوة ً‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم بعـد ذلـك يبطـل فعلهـا بالكليـة‪ .‬كـذا فـي (ح)‪.‬‬
‫تامـا ً‬
‫تفعـل فعلاً ً‬ ‫‪5‬‬
‫وقـال صاحـب (م)‪« :‬والسـفوفات التـي تؤخـذ بالمـاء‪ 1‬البـارد‪ ،‬أو بالمـاء الحـار‬
‫ينقـص فعلهـا بعـد سـتة أشـهر»‪ .‬والحـق مـا قالـه القدمـاء‪ ،‬وهـو أن سـفوف مقليثـا‪،‬‬
‫وسـفوف حـب الرمـان‪ ،‬وسـفوف البلـح‪ ،‬وسـفوف الطيـن‪ ،‬وسـفوف السـرطانات‪،‬‬
‫وسـفوف اللؤلـؤ‪ ،‬وسـائر السـفوفات المشـبهة لهـا‪ ،‬يسـتعمل مـن وقـت عملهـا إلـى‬
‫سـنة كاملـة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫قلـت‪ :‬وعنـدي‪ :‬التحديـد فضلـة‪ ،‬إذ األزمنـة واألهويـة التـي تؤخـذ منهـا العقاقيـر‬
‫وتعمـل فيهـا السـفوفات‪ ،‬مختلفـة‪ ،‬فينبغـي أن يسـتعمل إلـى أال يظهـر منهـا العمـل‬
‫والنفـع المتوقـع؛ وكذلـك حـال المعاجيـن واألقـراص‪ ،‬لكـن إذا كانـت العقاقيـر‬
‫مجتنـاة مـن األمكنـة واألهويـة الصحيحـة‪ ،‬فالغالـب فيمـا يعمـل منهـا مـن السـفوفات‬
‫واألقـراص‪ ،‬يبقـى فعلهـا إلـى سـنة بـل أكثـر‪ ،‬وإذا لـم يكـن كذلـك فإلـى سـتة أشـهر بـل‬ ‫‪15‬‬
‫أقـل‪ ،‬كمـا ذكرنـا آن ًفـا‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬من الماء‪.‬‬ ‫‪1‬‬

1. Nane tozu ilacı (el-Ḥāvī)

Mide ağrısına, mide zayıflığına ve soğukluktan kaynaklanan mide
sarkmasına faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem nane, kakule, sümbül, Huzis-
5 tan kurbağa kaşığı çiçeği, kara topalak; her birisinden üçer dirhem anason,
sakız ağacı reçinesi, kereviz tohumu, gül ve kehribar; her birinden birer
dirhem misk ve Mekke ayrığı.
Hepsi dövülerek elenir. Bu tozdan alınacak doz bir ūḳiyye ayva şuru-
bu ile birlikte üç dirhemdir.
10 2. Kehribar tozu (el-Ḥāvī)

Sıcak midenin zayıflığına faydalıdır.
Karışımı: Beşer dirhem kehribar ve kırmızı gül, iki dirhem öd, on
dirhem kadıntuzluğu çiçeği, her birisinden üçer dirhem rāmik macunu ve
bambu ağacı tozu, bir dirhem sümbül, ikişer dāniḳ safran ve kâfur.
15 Dövülerek elenir ve bunun bir miskali nar şurubu ile birlikte kuru toz
hâlinde ağız yoluyla alınır.
3. Keçiboynuzu tozu (el-Ḥāvī)

İshale ve mide sarkmasına karşı faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde çekirdekleri ayıklanmış keçiboy-
20 nuzu meyvesi, bir gün ve bir gece şaraptan yapılan sirke içerisinde bekle-
tilmiş, kurutulmuş ve yağda kavrulmuş Kirman kimyonu, sumak, mersin
ağacı meyvesi, sidr/yellimağacının kavrulmuş tozu, meşe palamudu, kav-
rulmuş kişniş ve sakız ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek elenir ve macun hâline getirilir. Bu macundan alına-
25 cak doz, mersin ağacı meyvesi konsantresi ile birlikte bir miskaldir.
4. Nar çekirdeği tozu (el-Ḥāvī)

Mide ve bağırsak zayıflığına, safralı ishale faydalıdır. Susuzluk hissi-
ni ve kusmayı dindirir.
‫‪ .1‬سفوف نعنع (ح)‬

‫ينفع وجع المعدة وضعفها واسترخاءها‪ ،‬إذا كانت من البرودة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬نعنع وقاقلة وسنبل ومزمار خوز وسعد من كل واحد درهمان‪ ،‬أنيسون‬
‫ومصطكـى وبـزر كرفـس وورد وكهربـا مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬مسـك وإذخـر مـن‬
‫كل واحـد درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم مع أوقية ميبه‪.1‬‬
‫‪ .2‬سفوف كهربا (ح)‬

‫ينفع ضعف المعدة الحارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وورد أحمـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬عـود درهمـان‪ ،‬أميـر‬
‫باريـس عشـرة دراهـم‪ ،‬رامـك وطباشـير مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل درهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫زعفـران وكافـور مـن كل واحـد دانقـان‪.‬‬

‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستف منه مثقال مع شراب الرمان‪.‬‬
‫‪ .3‬سفوف خرنوب (ح)‬

‫ينفع اإلسهال واسترخاء المعدة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ ]124a[ :‬خرنـوب نبطـي منقـى مـن حبـه‪ ،‬وكمـون كرمانـي منقـوع فـي خـل‬ ‫‪15‬‬
‫ّ‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬مجففـة مقليـة‪ ،‬وسـماق وحـب آس وسـويق نبـق وبلـوط وكزبـرة‬‫خمـر ً‬
‫مقلـوة ومصطكـى مـن كل واحـد أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل ويعجن‪ .‬الشربة منه مثقال مع رب اآلس‪.‬‬
‫‪ .4‬سفوف حب الرمان (ح)‬

‫تنفع ضعف المعدة واألمعاء‪ ،‬واإلسهال المري المسكن للعطش والقيء‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬مبية‪ ،‬وهو شراب السفرجل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Karışımı: On beş dirhem kavrulmuş nar çekirdeği, her birisinden be-

şer dirhem bir gün ve bir gece şaraptan yapılmış sirke içerisinde bekle-
tilmiş, kurutulup kaynatılmış Kirman kimyonu, çekirdekleri ayıklanmış
keçiboynuzu meyvesi, sumak, mersin ağacı meyvesi, yellimağacının kav-
5 rulmuş tozu, kestane, kuru kişniş ve akasya ağacı meyvesinin zamkı.
Hepsi dövülerek elenir ve karıştırılır. Bu tozdan alınacak doz beş mis-
kaldir.
5. Nar çekirdeği tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
Tortuyla karışık ince ishali engeller ve mideye iyi gelir.

10 Karışımı: 100 dirhem kavrulmuş nar çekirdeği, sirke içerisinde bek-
letilmiş Frenk kimyonu, sirke içerisinde bekletilmiş çifte kavruk yirmi
dirhem kişniş, onar dirhem keçiboynuzu meyvesi, sumak ve narçiçeği.
Bu tozdan alınacak doz ayva konsantresi ile birlikte üç dirhemdir.
6. Bir başka nar çekirdeği tozu (el-Ḥāvī)
15 Mide ve bağırsakları güçlendirir.

Karışımı: On dirhem kavrulmuş nar çekirdeği; her birisinden beşer
dirhem mersin ağacı meyvesi, meşe palamudu, sumak, şaraptan yapılan
sirke içerisinde bekletilmiş ve kavrulmuş kimyon, yellimağacının kavrul-
muş tozu, iğde, kavrulmuş kişniş, Şam keçiboynuzu; ikişer buçuk dirhem
20 misk katılmış rāmik macunu ve rāmik macunu, beş dirhem ham öd.
Hepsi biraz iri parçalar hâline gelinceye kadar dövülür ve karıştırılır.
Bu karışımdan alınacak doz, beş miskaldir.
7. Kadıntuzluğu tozu (el-Ḥāvī)
Mideyi güçlendirir ve karnı tutar/ sarkmasını önler.

25 Karışımı: Her birisinden birer dirhem sumak, zencefil, kavrulmuş
ekşi nar çekirdeği, kavrulmuş kadıntuzluğu, yellimağacının kavrulmuş
tozu; on dirhem beyaz şeker.
‫درهمـا‪ ،‬كمـون كرمانـي منقـوع فـي خـل‬

‫ً‬ ‫رمـان مقلـو خمسـة عشـر‬
‫أخالطـه‪ :‬حـب ّ‬
‫يومـا وليلـة مجفـف مغلـي‪ 1‬وخرنـوب منقـى مـن العجـم وسـماق وحـب آس‬ ‫خمـر ً‬
‫وسـويق نبـق وشـاه بلـوط وكزبـرة يابسـة مقلـوة وقـرظ مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل ويخلط‪ .‬الشربة منه خمسة مثاقيل‪.‬‬
‫‪ .5‬سفوف حب الرمان (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫يمنع اإلسهال الرقيق المختلط بالثفل وينفع المعدة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬حـب الرمـان المقلـو مائـة درهـم‪ ،‬كراويا منقوعة فـي الخل وكزبرة منقوعة‬
‫درهما‪ ،‬خرنوب نبطي وسماق وجلنار عشرة عشرة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫في الخل مقلوتين عشرون‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم مع رب السفرجل‪.‬‬
‫‪ .6‬سفوف حب الرمان اآلخر(ح)‬ ‫‪10‬‬
‫يقوي المعدة واألمعاء‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬حـب الرمـان المقلـو عشـرة دراهـم‪ ،‬حـب اآلس وبلـوط وسـماق وكمون‬
‫قـد نقـع فـي خـل خمـر وقلـي‪ 2‬وسـويق النبـق والغبيـراء والكزبـرة المقلـوة وخرنـوب‬
‫شـامي مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬سـك ورامـك مـن كل واحـد درهمـان ونصـف‪،‬‬
‫عـود خـام خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫جريشا ويخلط‪ .‬الشربة منه خمسة مثاقيل‪.‬‬

‫ً‬ ‫يدق الجميع د ًقا‬
‫‪ .7‬سفوف أنبرباريس‪( 3‬ح)‬

‫يقوي المعدة‪ ،‬ويحبس البطن‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـماق وزنجبيـل وحـب الرمـان الحامـض المقلـو وأميـر باريـس مقلـو‬
‫في (ج)‪ :‬مقلي‪.‬‬ ‫‪1‬‬

İlaç maddeleri dövülerek elenir ve karıştırılır. Kuru toz olarak ağız

yoluyla bir miskal kullanılır.
8. Kuru üzüm çekirdeği tozu
Mizacı tutar ve mideyi sıkılaştırır.

5 Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kuru üzüm çekirdeği, nar çe-
kirdeği, kuzukulağı tohumu, Arap zamkı; her birisinden dörder dirhem
mersin ağacı meyvesi, meşe palamudu; bir dirhem beyaz haşhaş.
Hepsi dövülerek karıştırılır. Kuru toz olarak ağız yoluyla üç miskal kul-
lanılır.
10 9. Aristo toz ilacı
İskender için yapılmıştır. Midenin hazımsızlığına, mide bozukluğu-

na, ten renginin sarılığına, vesveseye ve unutkanlığa faydalıdır. Yemekleri
sindirir, yemeklerden güzel tat alınmasını sağlar, güçlü bir ferahlatıcıdır.
Karışımı: Her birisinden ikişer ölçü Hint defnesi, tarçın, küçük ka-
15 kule, Afşar otu, sakız ağacının reçinesi, kara helile, beşparmak otu, Hint
narı, Kirman kimyonu, Çin ışkını, ağaç yosunu, biber, uzun biberin çekir-
deği, zencefil, tarçın, nar çekirdeği, küçük Hindistan cevizi, büyük kaku-
le; ilaç maddelerinin toplam ağırlığının altı katı beyaz şeker.
Yemeklerden önce bu tozdan ağız yoluyla iki dirhem ile üç dirhem ara-
20 sında alınır.
10. İbadet toz ilacı
Sıcak ve rutubetli mideye faydalıdır. Zayıf karaciğeri semizleştirir.

Karışımı: Her birisinden birer ölçü lük/lak ağacı dalları, mersin ağacı
meyvesi, meşe palamudu, sakız ağacı reçinesi, nar kabuğu ve mazı ağacı;
25 erkek akgünlük ağacı zamkı ve zencefilin her birisinden çeyrek ölçü; hep-
sinin toplam miktarının iki katı ṭaberzed şekeri.
Bu tozdan alınacak doz üç dirhemdir. Yedi gün boyunca ağız yoluyla
alınır ve bu süre zarfında sadece ilaç kullanım zamanında et yenilmez.
‫وسـويق النبـق مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬سـكر أبيـض عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫يدق األدوية وينخل ويخلط‪ ،‬ويستف منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .8‬سفوف عجم الزبيب‬

‫يمسك الطبع‪ ،‬ويشد المعدة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عجـم الزبيـب وحـب الرمـان وبـزر الحمـاض وصمـغ عربي مـن كل واحد‬ ‫‪5‬‬
‫ثالثة دراهم‪ ،‬حب اآلس والبلوط من كل واحد أربعة دراهم‪ ،‬خشـخاش أبيض درهم‪.‬‬
‫يدق الجميع ويخلط‪ ،‬ويستف منه ثالثة مثاقيل‪.‬‬
‫‪ .9‬سفوف أرسططاليس‬
‫عملـه‪ 1‬إلسـكندر‪ .‬ينفـع الـذرب‪ ،‬وفسـاد المعـدة‪ ،‬وصفـرة اللـون‪ ،‬والوسـواس‪،‬‬
‫قويـا‪.‬‬
‫والنسـيان‪ ،‬ويهضـم الطعـام‪ ،‬ويطيـب النكهـة‪ ،‬ويفـرح ً‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذج هنـدي وقرفـة وهـال وأسـارون ومصطكـى وإهليلـج كابلـي‬

‫وفلنجمشـك ونارمشـك وكمـون كرمانـي ودار صينـي وأشـنة وفلفـل ودار فلفـل‬
‫وزنجبيـل وقرفـة وحـب الرمـان وجـوز بـوا وكافـور وقاقلـة مـن كل واحـد جـزآن‪،2‬‬
‫وسـكر وزن األدويـة سـت مـرات‪.‬‬
‫يستف منه قبل الطعام من درهمين إلى ثالثة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .10‬سفوف عبادة‬
‫ينفع المعدة الحارة الرطبة‪ ]124b[ ،‬ويسمن الكبد الضعيفة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عيـدان اللـك وحـب اآلس وبلـوط ومصطكـى وقشـر الرمـان وعفص من كل‬
‫واحد جزء‪ ،‬ولبان ذكر وزنجبيل من كل واحد ربع جزء‪ ،‬سكر طبرزد مقدار األدوية مرتين‪.‬‬
‫الشـربة منـه ثالثـة دراهـم‪ ،‬يسـتف منـه سـبعة أيـام‪ ،‬وال يسـتعمل اللحـم وقـت‬ ‫‪20‬‬
‫اسـتعماله قـط‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬عمل‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
11. Kehribar tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
Çok kullanıldığında darbe, kaza ve benzeri sebeplerle oluşan kanama-

ya iyi gelir.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde kehribar, Ermeni kili, narçiçe-
5 ği, hakiki iki kardeşkanı ağacı reçinesi ve lak ağacı.
Bu tozdan kullanılacak doz, içerisine bir dānik afyon katılmış bir
ūḳiyye nane ve sumak suyu ile birlikte üç dirhemdir.
12. Kehribar tozu
Hararetli midenin ağrısına faydalıdır.

10 Karışımı: Her birisinden beşer dirhem kehribar, ayıklanmış kadın-
tuzluğu çiçeği, kırmızı gül; üç dirhem ham öd, iki dirhem sakız ağacı
reçinesi, üç dirhem bambu ağacı tozu, yarım dirhem şeker, her birisin-
den ikişer dirhem sümbül, safran ve kâfur; iki dirhem kimyon, aynı mik-
tarda anason.
15 Hepsi dövülerek usulüne uygun bir şekilde toz ilaç hâline getirilir. Bu
ilaçtan alınacak doz bir ūkiyye elma konsantresi ile birlikte iki dirhemdir.
13. İbnü’l-Beyān’ın öd tozu ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Mideyi güçlendirir, mideden beyine yükselen gazları iyileştirir.

Karışımı: Her birisinden beşer dirhem kara helile ve emlec; her biri-
20 sinden altışar dirhem bir gün ve bir gece şaraptan yapılan sirke içerisinde
bekletilmiş kişniş ve sirke içerisinde bekletilerek kurutulmuş Frenk kim-
yonu; her birisinden onar dirhem rezene tohumu ve anason; beş dirhem
meyan kökü, üç dirhem tütsü ödü, iki dirhem sakız ağacı reçinesi, üç dir-
hem mum çiçeği, bir miskal kekik, üç dirhem çanak yaprakları ayıklanmış
25 gül tomurcuğu, beş dirhem hodan.
Hepsi dövüldükten sonra, hepsinin toplam ağırlığı kadar şeker ile ka-
rıştırılır ve her gece bu toz ilaçtan ağız yoluyla beş dirhem alınır.
‫‪ .11‬سفوف كهربا (ذ)‬

‫ينفع كثيره نزف الدم إذا كان من ضربة أو وقعة أو غير ذلك‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬كهربا وطين أرمني وجلنار ودم أخوين ولك أجزاء سواء‪.‬‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم مع دانق أفيون في أوقية ماء النعنع والسماق‪.‬‬
‫‪ .12‬سفوف كهربا‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع وجع المعدة الحارة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وأميـر باريـس منقـى وورد أحمـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫عـود خـام ثالثـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى درهمـان‪ ،‬طباشـير ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـكر نصـف‬
‫درهـم‪ ،‬سـنبل وكافـور وزعفـران مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬وكمـون درهمـان ونصـف‪،‬‬
‫أنيسـون مثلـه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق الجميع ويعمل سفو ًفا على الرسم‪ .‬الشربة منه درهمان بأوقية رب التفاح‪.‬‬
‫‪ .13‬سفوف العود‪ :‬البن البيان (م)‬

‫يقوي المعدة‪ ،‬ويصلح البخار المتصاعد منها إلى الدماغ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كابلـي وأملـج مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬كسـفرة منقوعـة فـي خـل‬
‫يومـا وليلـة وكراويـا منقوعـة مجففـة مـن كل واحـد سـتة دراهـــم‪( ،‬بــــزر الرازيانج‬
‫خمـر ً‬ ‫‪15‬‬
‫وأنيســـون مـن كل واحــد عشـرة دراهـم)‪ ،1‬عـود السـوس خمسـة دراهـم‪( ،‬عـود البخـور‬
‫ثالثـة دراهـم)‪ ،2‬مصطكـى درهمـان‪ ،‬بـزر رجلـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬حاشـا مثقـال‪ ،‬زرورد‬
‫منـزوع ثالثـة دراهـم‪ ،‬لسـان الثـور خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويخلط مع وزنه سكرا‪ ،‬ويستف منه كل ليلة خمسة دراهم‪.‬‬
‫ً‬

14. Hibetullah’ın İbnü’l-Cemīʻ için hazırladığı toz ilaç
Yemek yedikten sonra mide yanmasından şikâyet edenlere faydalıdır.

Gözlerinin önünde gerçekliği olmayan nesneler gören bir kadın bu ilaçtan
fayda görmüştür.
5 Karışımı: On iki dirhem kara helile, beş dirhem belile, her birisinden
beşer dirhem hodan, hindiba, kadıntuzluğu çiçeği, Irak mum çiçeği tohu-
mu, iki dirhem bambu ağacı tozu, on iki dirhem fındık içi.
Hepsi dövülür ve aynı ağırlıkta beyaz şeker ile karıştırılır. Her gün bu
ilaçtan soğuk su ile birlikte üç dirhem ağız yoluyla alınır.
10 15. Meşe palamudu tozu (Minhācü’d-dükkān)
Mide ve mesane sarkmasına karşı gözle görülür bir fayda sağlar.

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem mersin ağacı meyvesi, kına
yaprağı, karanfil, kündür, mürr ağacı reçinesi, rāmik macunu, tütsü ödü;
dört dirhem meşe palamudu.
15 Hepsi dövülerek karıştırılır. Her gün ayva şurubu veya soğuk su ile
birlikte bu ilaçtan beş dirhem ağız yoluyla alınır.
16. Kara helile tozu (Minhācü’d-dükkān)
Mide gazına faydalıdır, mideyi güçlendirir, beyne yükselen kara safra

karışımlarını iyileştirir. Görme zayıflığına faydalıdır.
20 Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye ayıklanmış kara helile ve kav-
rulmuş fındık; her birisinden beşer dirhem şaraptan yapılmış sirke içe-
risinde bir gün bir gece bekletilmiş ve gölgede kurutulmuş Şam kişnişi,
hodan, meyan kökü, kurutulmuş ağaç kavunu kabuğu, hindiba tohumu,
emlec, Hint kara helilesi; her birisinden ikişer dirhem rengi beyaza çalan
25 sarı sandal, Hint ödü, bambu ağacı tozu, lak ağacı, mercan kökü, sakız
ağacı reçinesi ve delinmemiş inci; her birisinden üçer dirhem fesleğen to-
humu, oğul otu tohumu, çıyan otu ve karabaş otu.
Hepsi dövülerek ezilir ve elenir. Ağırlığı kadar beyaz şeker eklenir. İh-
‫ّٰ‬
‫‪ .14‬سفوف هبة الله البن الجميع‬
‫ينفـع لمـن كان يشـتكي بحرقـة المعـدة بعـد تنـاول الطعـام‪ ،‬وانتفعت بـه امرأة كانت‬
‫تجـد خيـاالت بين أعينها‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬بليلج خمسـة دراهم‪ ،‬لسـان الثور وهندبا‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬أسـود هندي اثنا عشـر‬
‫وأنبر باريس‪ 1‬وبزر رجلة عراقية من كل واحد خمسـة دراهم‪ ،‬طباشـير درهمان‪ ،‬قلب‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫بنـدق اثنا عشـر‬
‫يدق ويخلط بوزنه سكرا أبيض‪ ،2‬ويستف منه كل يوم ثالثة دراهم بماء بارد‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .15‬سفوف بلوط (م)‬

‫ينفع استرخاء المعدة والمثانة منفعة بينة‪.‬‬
‫ّ‬
‫أخالطه‪ :‬حب اآلس وورق الحناء وقرنفل وكندر ومر ورامك وعود البخور من‬ ‫‪10‬‬
‫كل واحد درهمان‪ ،‬بلوط أربعة دراهم‪.‬‬

‫يدق ويخلط‪ ،‬ويستف منه خمسة دراهم كل يوم بشراب السفرجل أو بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .16‬سفوف كابلي (م)‬

‫ينفـع بخـار المعـدة‪ ،‬ويقـوي القلـب‪ ،‬ويصلـح األخلاط السـوداوية المتصاعدة إلى‬
‫الدمـاغ‪ ،‬وينفـع ضعـف البصر‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كابلـي منـزوع وبنـدق محمـص مـن كل واحـد أوقيـة‪ ]125a[،‬كزبـرة شـامية‬
‫منقوعة في خل خمر مجففة في الظل ولسان الثور وعود السوس وقشر األترج المجفف‬
‫وبزر الهندباء وأملج وإهليلج أسود هندي من كل واحد خمسة دراهم‪ ،‬صندل مقاصيري‬
‫وعـود هنـدي وطباشـير ولـك وبسـد ومصطكـى ولؤلـؤ بكـر مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬بـزر‬
‫الريحـان وبـزر بادرنجبويـه ودرونـج وأسـطوخودوس مـن كل واحد ثالثـة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬بياض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
tiyaç hâlinde bu toz ilaçtan uykudan önce soğuk su ile birlikte dört dirhem
alınırsa biraz önce adı geçen rahatsızlıklara gerçekten iyi gelir.
17. İbnü’d-Diḫvār’ın İdrar kaçırmay iyi gelen tozu

5 Karışımı: Gül tomurcuğu, koruk tanesi, mersin ağacı meyvesi ve kav-

rulmuş kuru kişnişin her birisinden birer ölçü. Dövülür, elenir, karıştırılır
ve kullanılır.
18. İdrar kaçırmaya iyi gelen bir başka toz ilaç
ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitaptan naklen: Her birisinden beşer dir-

10 hem şaraptan yapılmış sirke içerisinde bir hafta bekletilmiş ve kurutulmuş
Basra demir kiri/pası, Şaraptan yapılmış sirke içerisinde bir gün ve bir
gece bekletilmiş kündür, dört dirhem bambu ağacı tozu, üç dirhem kişniş,
iki dirhem kurtboğan bitkisi zehri.
Dövülerek elenir ve bu tozdan sabah akşam sade ayva şurubu veya
15 soğuk su ile birlikte iki dirhem ağız yoluyla alınır.
19. Kullanılmasına bir engel yoksa susuzluğu kesen

denenmiş toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Ağza iki adet Çin biberi (kebabiye) alınarak, biberlerin ne-
mini çekinceye kadar dil biberleri somurur. Özellikle susatıcı yerlerde bu
20 susuzluğa engel olur.
20. Susuzluğu azaltan toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Her birisinden eşit ölçülerde semizotu tohumu, beyaz geven zamkı ve

acı badem; yarım ölçü şeker.
Dövülerek ezildikten sonra bundan soğuk su ile birlikte ağız yoluyla
25 dört dirhem alınır.
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويخلط بوزنه سكر بياض‪ ،‬ويستف منه عند‬
‫جدا‪.‬‬
‫الحاجة أربعة دراهم بماء بارد عند النوم‪ ،‬فإنه ينفع لما مر ً‬
‫‪ .17‬سفوف ذيابيطس عن ابن الدخوار‪( 1‬م)‬

‫أخالطـــه‪ :‬زرورد وحـــب حصـــرم وحـــب آس وكزبـــرة يابســـة محمصـــة من كل‬
‫واحـــد جزء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق وينخل ويخلط ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .18‬آخرله (م)‬
‫مـــن «الدســـتور المارســـتاني»‪ :‬خبـــث الحديـــد البصـــري المنقـــوع فـــي خـــل‬
‫يومـــا وليلـــة‬
‫الخمـــر ســـبعة أيـــام المجفـــف والكنـــدر المنقـــوع فـــي خـــل الخمـــر ً‬
‫مـــن كل واحـــد خمســـة دراهـــم‪ ،‬طباشـــير أربعـــة دراهـــم‪ ،‬كزبـــرة ثالثـــة دراهـــم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫شـــوكران درهمـــان‪ .‬يـــدق وينخـــل ويســـتعمل منـــه درهمـــان‪ ،‬بميبـــة ســـاذجة‪ ،‬أو‬
‫بمـــاء بـــارد غدوة وعشـــية‪.‬‬
‫‪ .19‬سفوف ّ‬
‫جرب لقطع العطش إذا لم يكن به مانع (م)‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ فـي الفـم حبتـان كبابـة صينيـة‪ ،‬ويولـع‪ 2‬بهـا باللسـان حتـى يجـذب‬
‫رطوبتـه‪ ،‬فإنـه يمنـع مـن العطـش‪ ،‬وال سـيما فـي األماكـن المعطشـة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .20‬سفوف يقلل العطش (م)‬

‫بزر رجلة وكثيرا بيضاء ولوز مر أجزاء سواء‪ ،‬سكر نصف جزء‪.‬‬
‫يدق ويؤخذ منه أربعة دراهم بماء بارد‪.‬‬
‫أبــن الدخــوار هــو مهــذب الديــن عبــد الرحيــم بــن علــي بــن حامــد الدمشــقي المعروف بالدخوار (‪- 565‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 628‬هـــ ‪1230 - 1170 /‬م) طبيــب دمشــقي معــروف‪.‬‬
21. Balgamlı hıçkırığa iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden ikişer buçuk dirhem kereviz tohumu, yabani
maydanoz tohumu, kara topalak; her birisinden üçer dirhem yabani havuç
tohumu, şamfıstığının en dış kabuğu, anason, bahçe nanesi, Afşar otu, kıst
5 otu, Kirman kimyonu; yarım dirhem eğir otu.
Bu ilaçtan alınacak doz iki dirhemdir.
22. Mide şişkinliğinden kaynaklanan hıçkırığa iyi gelen toz ilaç

el-İrşād adlı kitaptan naklen: Her birisinden üçer dirhem yabani may-
danoz tohumu ve Kufe kara topalağı dövülerek ezilir ve ihtiyaç hâlinde
10 bundan marsama suyu ile birlikte bir miskal alınır.
23. Kil yeme arzusunu ve hamilelerde aşermeyi engelleyen

toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde küçük şebboy, kakule ve Hint
biberi. Bir başka nüshaya göre Hint biberi yerine muskat ve ilaçların top-
15 lam miktarı kadar ṭaberzed şekeri.
Sıcak su ile birlikte iki dirhem içilirse Yüce Allah’ın dilemesiyle fay-
dalı olacaktır.
24. Kadıntuzluğu çekirdeği tozu (Minhācü’d-dükkān)

Sarı safrayı keser ve bulantıyı dindirir.
20 Karışımı: Her birisinden birer ölçü kadıntuzluğu çekirdeği, ekşi nar
çekirdeği ve sumak.
Tek tek veya karışım hâlinde ayva suyu, ekşi elma suyu ve naneli may-
hoş nar şerbeti ile birlikte ağız yoluyla alınır.
25. Balgamlı kusma için toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

25 İki dirhem beyaz üzerlik, bir dirhem boraks, yarım dirhem çöven. Bir
başka nüshaya göre: Bir dirhem türbüt otu, bir dirhem Hint tuzu ve yarım
dirhem beyaz üzerlik bitkisi.
‫‪ .21‬سفوف يمنع الفواق البلغمي (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر كرفـس وفطراسـاليون وسـعد مـن كل واحـد درهمـان ونصف‪ ،‬دوقو‬
‫وقشـر الفسـتق األعلـى وأنيسـون وفوتنـج وأسـارون وقسـط وكمـون كرمانـي مـن كل‬
‫واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬وج نصـف درهـم‪.‬‬
‫الشربة منه درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .22‬سفوف ينفع الفواق الكائن عن االمتالء‬

‫من «اإلرشـاد»‪ .‬يدق فطراسـاليون وسـعد كوفي من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬يؤخذ‬
‫منهمـا وقـت الحاجة مثقال بماء النمام‪.‬‬
‫‪ .23‬سفوف يمنع شهوة أكل الطين‪ ،‬ويذهب بمشتهيات الحوامل (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬خيـري بـوا وقاقلـة وكبابـة مـن كل واحـد أجـزاء سـواء‪ .‬وفـي نسـخة بـدل‬ ‫‪10‬‬
‫كبابـة بسباسـة وطبـرزد مقـدار األدويـة‪.‬‬

‫الل تعالى‪.‬‬
‫نافعا إن شاء ّٰ‬
‫الشربة منه درهمان بماء حار‪ .‬يكون ً‬
‫‪ .24‬سفوف حب أميرباريس (م)‬

‫يقطع الصفراء‪ ،‬ويسكن الغثي‪.1‬‬
‫أخالطه‪ :2‬حب أمير باريس وحب الرمان الحامض والسماق من كل واحد جزء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسـتف بمـاء السـفرجل‪ ،‬وبمـاء التفـاح الحامـض‪ ،‬وبشـراب الرمـان المـز المنعنـع‪،‬‬
‫مفـردة ومركبـة‪.‬‬
‫‪ .25‬سفوف للقيء البلغمي (ذ)‬

‫حرمـل أبيـض درهمـان‪ ]125b[ ،‬بـورق درهـم‪ ،‬كنـدس نصـف درهـم‪ .‬وفـي نسـخة‪:‬‬
‫تربـد درهـم‪ ،‬ملـح هنـدي درهـم‪ ،‬وحرمـل أبيـض نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬العثى‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bal ile yoğrularak ihtiyaç anında yarısı, 100 dirhem pişirilmiş durak
otu suyu ve kırk dirhem ılık sirkeli bal şurubu ile birlikte içilir. Bu ilaç
balgamı kusturduğu gibi kara safrayı da kusturur.
26. Gül tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
5 Karaciğer ağrılarına iyi gelir. Ağrılara karşı karaciğeri harekete

geçirir.
Karışımı: Sekiz dirhem kırmızı gül, beş dirhem kadıntuzluğu çiçeği,
her birisinden ikişer dirhem sümbül, sakız ağacı reçinesi, koyun otu özsu-
yu, Anadolu sarı yavşan otu, Çin ışkını, Mekke ayrığı çiçeği, afşar otu ve
10 meyan kökü konsantresi.
Sirkeli bal/şeker şurubu ile birlikte kullanılır.
27. Darbe, kaza ve benzeri bir şey isabet eden karaciğer,

mide, dalak ve bağırsaklara faydalı toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem Ermeni kili, Limni adasından

15 getirilen ve teke kanıyla yoğurulan kil (ṭin-i maḫtūm), sivertiya/safraca
zamkı; dörder dirhem koçboynuzu çiçeği, yıkanmış lak ağacı, Çin ışkını;
ikişer dirhem safran ve kıst otu.
Bu ilaçtan alınacak doz it üzümü suyu veya eşek hıyarı suyu ile bir-
likte iki dirhemdir.
20 28. Karaciğerin atardamarlara bağlandığı yerdeki iltihabı

güçlü bir şekilde sürdüren ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Yarım dirhem Çin ışkını, üçer dirhem kırmızı gül, kadın-
tuzluğu, karnıyarık otu tohumu, hindiba tohumu, kereviz tohumu, rezene
tohumu; onar dirhem kabak çekirdeği içi, kavun çekirdeği içi ve iki tür
25 hıyarın (kased ve cülmāsā) çekirdeğinin içi.
Dövülerek ezildikten sonra elenir ve her gün sabah, hastalığa uygun
bir sıvı ile birlikte üç dirhem ağız yoluyla alınır.
‫يعجـــن بالعســـل‪ ،‬ويشـــرب نصفـــه وقـــت الحاجـــة بمائـــة درهـــم طبيخ شـــبت‪،‬‬
‫درهمـــا ســـكنجبين عســـلي فاتـــرا‪ .‬وهو كما يقـــيء البلغم يقيء الســـوداء‬
‫ً‬ ‫وأربعيـــن‬
‫ً‬
‫يضا ‪.‬‬
‫أ ً‬
‫‪ .26‬سفوف الورد (ذ)‬

‫ينفع أوجاع الكبد‪ ،‬وتهييجه فيها‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر ثمانيـة دراهـم‪ ،‬أميـر باريـس خمسـة دراهـم‪ ،‬سـنبل ومصطكى‬
‫وعصـارة الغافـث وأفسـنتين رومـي وراونـد صينـي وفقـاح إذخـر وأسـارون ورب‬
‫السـوس درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫يستعمل مع السكنجبين‪.‬‬
‫‪ .27‬سفوف ينفع الكبد والمعدة والطحال واألحشاء إذا صادفها‬ ‫‪10‬‬
‫ضرب أو وقعة أو غيرهما (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬طيـن أرمنـي وطيـن مختـوم وقصـب الذريـرة ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬إكليـل‬
‫الملـك ولـك مغسـول وراونـد صينـي أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬زعفـران وقسـط درهمـان‬
‫درهمان‪.‬‬
‫الشربة منه درهمان بماء عنب الثعلب والخيارشنبر‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .28‬سفوف ينفع أورام الكبد إذا كان في المحدب باإلدرارالقوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬راونـد صينـي نصـف درهـم‪ ،‬ورد أحمـر وأميـر باريـس وبـزر قطونـا وبـزر‬
‫هندبـاء وبـزر كرفـس وبـزر رازيانـج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـب حـب القـرع والبطيـخ‬
‫والخياريـن عشـرة عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه كل غداة ثالثة دراهم‪ ،‬بما يوافق العلة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
29. Dalak tıkanıklıklarına iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem hindiba tohumu ve ılgın ağacı meyvesi; iki

buçuk dirhem küstük çekirdeği.
Dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz, on dirhem sirkeli tohum
5 şurubu ile birlikte üç dirhemdir.
30. Karaciğer ve dalak tümörlerini açarak fayda sağlayan

toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Yedişer dirhem hindiba kökü kabuğu ve rezene tohumu; bir

miskal kereviz kökü kabuğu; dört dirhem kapari kökü kabuğu; bir ūḳiyye
10 hindiba tohumu; altı dirhem meyan kökü; bir miskal gül tomurcuğu; bir
ūḳiyye yeşil rezene; hepsinin toplam ağırlığı kadar şeker.
31. Ateşli dalağa faydalı toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Birer dirhem bambu ağacı tozu, loğusa çiçeği ve kapari

kökü; bir dirhem koyun otu öz suyu; dörder dirhem sümbül ve kadıntuzlu-
15 ğu çiçeği; beş dirhem meyan kökü.
Hepsi dövülerek ezildikten sonra ipek bir kumaşla elenir. Bu tozdan alı-
nacak doz on dirhem sirkeli sade bal/şeker şurubu ile birlikte bir miskaldir.
32. Midenin soğukluğundan kaynaklanan sindirim bozukluğu

ve ekşi geğirmeye iyi gelen toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
20 Karışımı: İkişer dirhem sümbül, sakız ağacı reçinesi, kakule ve Kufe

kara topalağı, dört dirhem siyah Hint ödü (ʻūdü’l-ḳāḳulī).
Hepsi dövülerek ezilir ve karıştırılır. Bu ilaçtan alınacak doz fesleğen
şurubu veya aromatik bitkiler katılmış ayva şurubu ile birlikte iki dirhemdir.
33. Kendim için yaptığım toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
25 Gıdaları sindirir, gazladı dağıtır, yemeğe karşı iştahı arttırır.

Karışımı: Birer ūḳiyye hindiba kökü kabuğu, rezene kökü kabuğu;
altı dirhem kereviz kökü kabuğu, üç ūḳiyye kuru rezene, iki ūkiyye ana-
‫‪ .29‬سفوف ينفع سدد الطحال (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬بزر هنــدباء وكزمـازك خمسة خمسة دراهم‪ ،‬حب الفقد‪ 1‬درهمان ونصف‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬مع عشرة دراهم سكنجبين بزوري‪.‬‬
‫‪ .30‬سفوف يفتح سدد الكبد والطحال‪ ،‬وينفعهما (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل هندبـاء وبـزر رازيانـج سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬قشـر أصل كرفس‬ ‫‪5‬‬
‫مثقـال‪ ،‬قشـر أصـل كبـر أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء أوقيـة‪ ،‬عـود السـوس سـتة دراهـم‪،‬‬
‫زرورد مثقـال‪ ،‬شـمار أوقيـة‪ ،‬سـكر وزن الجميـع‪.‬‬
‫‪ .31‬سفوف ينفع الطحال الحار(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وزراونـد وأصـل الكبـر درهـم درهـم‪ ،‬عصـارة الغافـث درهـم‪،‬‬
‫سـنبل وأميـر باريـس أربعـة دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق الجميع وينخل بحريرة‪ .‬الشربة منه مثقال‪ ،‬مع عشرة دراهم سكنجبين ساذج‪.‬‬
‫‪ .32‬سفوف ينفع فساد الهضم والجشاء الحامض‪ ،‬إذا كان عن البرودة (م)‬
‫أخالطـه‪ :‬سـنبل ومصطكـى وقاقلـة وسـعد كوفـي درهمـان درهمـان‪ ،‬عـود قاقلـي‬
‫أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق ويخلط‪ .‬الشربة منه درهمان‪ ،‬بالشراب الريحاني‪ ،‬أو بالميبه المفوهة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .33‬سفوف كنت عملته لنف�سي (م)‬

‫يهضم الغداء‪ ،‬ويفرق الرياح‪ ،‬وينبه شهوة الطعام‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬قشـر أصل هندباء وقشـر أصل الرازيانج أوقية أوقية‪ ،‬قشـر أصل كرفس‬
‫سـتة دراهـم‪ ،‬شـمار يابـس [‪ ]126a‬ثلاث أواق‪ ،‬أنيسـون أوقيتـان‪ ،‬مصطكـى وزرورد‬
‫منـزوع ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬عـود بخـور مثقـال‪ ،‬سـكر أبيـض‪ 2‬وزن الجميـع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ)‪ :‬القفد‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬الغفز‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬بياض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
son, üçer dirhem sakız ağacı reçinesi ve gül tomurcuğu, bir miskal tütsü
ödü, hepsinin toplam ağırlığı kadar beyaz şeker.
Ben de daha sonra bu formüle on dirhem hindiba tohumu, altı dirhem
hodan ekledik. Şikâyetçi olduğum kara safraya karşı faydasını gördüm.
5 34. Karın boşluğunda su toplanması başlayan kişiye

faydalı toz ilaç
Karışımı: Yedi dirhem kadıntuzluğu çiçeği; her birisinden ikişer dir-

hem lak ağacı zamkı, sümbül, öd, sakız ağacı reçinesi, kereviz tohumu,
hodan, afşar otu, loğusa çiçeği, mürr ağacı reçinesi, küsküt tohumu, Kir-
10 man kimyonu, şahtere otu tohumu, gök süsen kökü, gül tohumu, bambu
ağacı tozu, meyan kökü, acur çekirdeği içi, baldırıkara, ılgın ağacı mey-
vesi; dört dirhem ayıklanmış kara helile.
Hepsi dövülerek ezilir ve elenir. Her sabah erkenden sıcak su ile veya
hindiba kökü kabuğu şerbeti ile birlikte bu ilaçtan üç dirhem alınır.
15 35. Ateşle birlikte bedenin su toplamasına faydalı toz ilaç

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem koyun otu öz suyu ve Çin ışkını suyu; iki
dirhem küsküt tohumu, ikişer dirhem salatalık ve acur çekirdeği içi, üç
dirhem semizotu tohumu.
20 Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz bir miskaldir.
36. Ödeme iyi gelen, sarı suyu sürdüren toz ilaç (el-Ḳānūn)
Karışımı: Bir miskal yakılmış ve ezilmiş bakır, aynı miktarda güver-

cin dışkısı, üç dal sedef otu çubuğu, biraz yemeklik tuz.
Hepsi dövülerek elenir ve yıllanmış üzüm şarabıyla içilir.
25 37. Toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karın şişliğine faydalıdır, şişkinliği keser ve gazları uzaklaştırır.

‫وأضفـت إليـه بعـد ذلـك بـزر هندبـاء عشـرة دراهـم‪ ،‬لسـان الثـور سـتة دراهـم‪،‬‬
‫ٌ‬
‫فانتفعـت بـه بحسـب مـا كنـت أشـكو مـن السـوداء‪.‬‬
‫‪ .34‬سفوف ينفع لمن قد بدأ به سوء القنية‪.1‬‬

‫أخالطه‪ :‬أمير باريس سبعة دراهم‪ ،‬لك‪ 2‬يسر وسنبل وعود ومصطكى وبزر كرفس‬
‫ولسـان الثـور وأسـارون وزراونـد ومـر وبـزر كشـوث وكمـون كرمانـي وبـزر شـاهترج‬ ‫‪5‬‬
‫وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني وبـزر الـورد وطباشـير وعـود السـوس ولـب بـزر القثـاء‬
‫وإسـقلوقندريون وثمـرة الطرفـاء درهمـان درهمـان‪ ،‬كابلـي منـزوع أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويسـتف منـه كل بكـرة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بمـاء حـار‪ ،‬أو بشـراب قشـر‬
‫أصـل الهندبـاء‪.‬‬
‫‪ .35‬سفوف ينفع االستسقاء إذا كان مع حرارة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬عصارة الغافث وريوند صيني خمسة خمسة دراهم‪،‬‬

‫بزر كشوث درهمان‪ ،‬بزر خيار وبزر قثاء مقشرة درهم درهم‪ ،‬بزر بقلة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .36‬سفوف‪ 3‬ينفع االستسقاء‪ ،‬ويسهل الماء األصفر(ق)‬

‫مثقـال‪ ،‬زرق الحمـام مثلـه‪ ،‬قبضـان‬
‫‪4‬‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ نحـاس محـرق مسـحوق‬ ‫‪15‬‬
‫السـذاب ثالثـة طاقـات‪ ،‬وقليـل ملـح العجيـن‪.‬‬

‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويشرب ذلك بالشراب العنبي العتيق‪.‬‬
‫‪ .37‬سفوف‪( 5‬ح)‬
‫ينفع االستسقاء الطبلي‪ ،‬ويكسر النفخ‪ ،‬ويطرد الرياح‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬القنة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫زيد حرف الواو في هذا الموضع في (ج)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬سفوف ينفع االستسقاء‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬قضبان‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬ينفع االستسقاء الطبلي‪.‬‬ ‫‪5‬‬
Karışımı: İkişer dirhem kereviz tohumu, rezene tohumu, Afşar otu,

kıst otu ve ışkın, üç dirhem Kirman kimyonu, her birisinden birer buçuk
dirhem sümbül ve acı yavşan.
Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz bir miskaldir.
5 38. Sakız ağacı reçinesi tozu (Minhācü’d-dükkān)
Karnı yumuşatır, gazları boşaltır, balgamlı ve aşırı fazla karışımların

akmasını sağlar. Aç ve tok karna kullanılır.
Karışımı: Bir ölçü sakız ağacı reçinesi, iki ölçü beyaz şeker.
İhtiyaç hâlinde bu ilaçtan alınacak doz dört dirhemdir. Üç veya dört
10 gün devamlı kullanıldıktan sonra faydası ortaya çıkar.
39. Kütvalı’ya ait toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı safra oluşumundan kaynaklanan bağırsakların iç yüzündeki yır-

tılma/iltihaba faydalıdır. Ağrılara ve ince bağırsak sancısına iyi gelir, is-
hali önler.
15 Karışımı: Beşer dirhem kabukları soyulmuş ve kavrulmuş hatmi to-
humu ve ebegümeci tohumu; üç dirhem kavrulmuş nişasta; onar dirhem
kavrulmuş Arap zamkı ve saf Ermeni kili.
Bu ilaçtan alınacak doz her gün sabah ve akşam içerisindeki Ermeni
kili/Limni adası kili, bambu ağacı tozu ve Arap zamkı ile tatlandırılmış
20 su ile birlikte üç dirhemdir.
40. Toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Beraberinde kan gelmeyen rutubet kaynaklı ishali engelleyen tutucu/

kabız yapıcı bir ilaçtır. İnce bağırsak sancısına ve ince bağırsak içi yırtıl-
ma/iltihaba iyi gelir. Gaz şişliğini indirir.
25 Karışımı: Beşer dirhem acı badem çekirdeği, keten tohumu, mersin
ağacı meyvesi; iki dirhem üzerlik, her birisinden üçer dirhem pırasa tohu-
mu ve hodan, iki dirhem yerli rezene tohumu.
‫أخالطـه‪ :‬بـزر كرفـس وبـزر الرازيانـج وأسـارون وأنيسـون وقسـط وروانـد درهمان‬
‫درهمـان‪ ،‬كمـون كرمانـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل وجعـدة مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .38‬سفوف مصطكى‪( 1‬م)‬

‫يليـن البطـن‪ ،‬ويفــــش الريـاح‪ ،‬ويحـدر األخالط البلغمية والفضول‪ .‬يسـتعمل على‬ ‫‪5‬‬
‫الجوع والشـبع‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مصطكى جزء‪ ،‬وسكر بياض جزآن‪.‬‬
‫دائمـا ثالثة أو‬
‫الشـربة منـه عنـد الحاجـة أربعـة دراهـم‪ .‬يظهـر نفعـه بعـد أن يسـتعمل ً‬
‫أربعـة أيام‪.‬‬
‫‪ .39‬سفوف عن كوتوالى (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع السحج الكائن عن حدوث الصفراء‪ ،‬وينفع األوجاع والمغص‪ ،‬ويمنع اإلسهال‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬بزر خطمي وبزر خبازى مقشـرة مقلوة خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬نشـا مقلو‬
‫ثالثة دراهم‪ ،‬صمغ عربي مقلو وطين أرمني خالص عشـرة عشـرة دراهم‪.‬‬
‫الشـربة منـه ثالثـة دراهـم كل بكـرة وعشـية‪ ،‬بمـاء (قـد حلـي)‪ 2‬فيـه طيـن مختـوم‬
‫‪3‬‬
‫أرمنـي وطباشـير وصمـغ مقلـوة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .40‬سفوف (ذ)‬
‫قابـض يمنـع اإلسـهال الرطوبـي إذا لـم يكـن معـه دم‪ ،‬ويمنـع المغـص والسـحج‪،‬‬
‫ويحـط النفـخ‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬بزر مرو‪ 4‬وبزر كتان وحب آس خمسة خمسة دراهم‪ ،‬حرمل درهمان‪ ،‬بزر‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬سفوف مصطكى‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في (أ) و(ب)‪ ،‬ولعل الصواب (قد حل)‪ .‬وفي (ج) بدل ما بين القوسين‪( :‬يؤخذ)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬محتوم‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬مر بدون الواو‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Hepsi usulüne uygun olarak kaynatılır ve karıştırılır. Bu ilaçtan alı-

nacak doz on dirhem bal ile terbiye edilmiş gül reçeli ile birlikte üç
dirhemdir.
41. Kabız yapıcı bir toz ilaç
5 Eski ishali engeller, mide ağrılarına ve mide sarkmasına faydalıdır.

Yemeğe karşı iştahı arttırır, özellikle ishal üzerinden günler geçmiş sü-
regelen bir ishal ise ve zayıflama etkisini göstermişse, beraberinde ince
bağırsak sancısı, ağrı ve sık tuvalete gitme ihtiyacı bulunmuyorsa safrayı
ve susuzluğu dindirir,
10 Karışımı: Yedi dirhem kavrulmuş nar çekirdeği, üçer dirhem mer-
sin ağacı meyvesi, keçiboynuzu ve kırmızı gül, ikişer dirhem bambu
ağacı tozu, har çiçeği ve Arap zamkı, birer miskal akasya ağacı meyve-
sinin zamkı ve sumak, yarım dirhem ışkın, iki miskal çekirdeği alınmış
kuru üzüm.
15 Usulüne uygun olarak toz ilaç hâline getirilir. Bu tozdan alınacak doz,
ayva çekirdeği yapışkan suyu ve gül konsantresi ile birlikte üç ile beş dir-
hem arasıdır.
42. Kabız yapıcı bir toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karaciğerde ateş, yanma ve gaz ile birlikte ortaya çıkan kronik ishali
20 engeller.
Karışımı: Her birisinden yedişer dirhem sumak kabuğu, narın içi ile
birlikte narın kabuğu ve nar çekirdeği, her birisinden ikişer dirhem nar-
çiçeği, çadır uşağı bitkisi özü, sirke içerisinde bekletilmiş kimyon; üçer
dirhem turp tohumu ve Şam keçiboynuzu; dörder dirhem karnıyarık otu
25 tohumu, holaren tohumu ve haşhaş tohumu, bir buçuk miskal bambu ağacı
tozu, bir miskal Çin ışkını, beşer dirhem Arap zamkı ve Ermeni kili, birer
dirhem rezene tohumu ve kereviz tohumu, yarım dirhem sümbül.
Yeni porselen bir kapta hepsi kavrulur. Diğer ilaç maddeleri usulüne
‫كراث وبزر لسان الحمل من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬بزر رازيانج [‪ ]126b‬بلدي درهمان‪.‬‬
‫يغلـى علـى الرسـم‪ ،‬ويخلـط الجميـع‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم‪( ،‬مـع خمسـة‬
‫دراهـم)‪ 1‬جلنجبيـن عسـلي‪.‬‬
‫‪ .41‬سفوف قابض‬
‫يمنـع اإلسـهال العتيـق‪ ،‬وينفـع أوجـاع المعدة ورخاوتها‪ ،‬ويشـهي الطعام‪ ،‬ويسـكن‬ ‫‪5‬‬
‫المـرارة والعطـش‪ ،‬وخاصـة إذا كان اإلسـهال عتي ًقـا‪ ،‬وقـد مضـى عليـه األيـام‪ ،‬وأثـر فيـه‬
‫الضعـف‪ ،‬ولـم يكـن معـه مغـص ووجـع واختالف‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬حـب الرمـان المقلـو سـبعة دراهـم‪ ،‬حـب اآلس وخرنـوب وورد أحمـر‬
‫ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وجلنـار وصمـغ عربـي درهمـان درهمـان‪ ،‬أقاقيـا وقشـر‬
‫السـماق مثقـال‪ ،‬ريونـد نصـف درهـم‪ ،‬عجـم الزبيـب مثقـاالن‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعمل سـفو ًفا على الرسـم‪ .‬الشـربة منه من ثالثة دراهم إلى خمسـة دراهم‪ ،‬بلعاب‬
‫بزر السفرجل‪ ،‬أو برب الورد‪.2‬‬
‫‪ .42‬سفوف قابض (ذ)‬

‫يمنع اإلسهال المزمن إذا كان مع حرارة الكبد وحرقتها ونفخها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر سـماق وقشـر رمـان مـع وسـط الرمـان وحـب الرمـان مـن كل واحـد‬ ‫‪15‬‬
‫سـبعة دراهـم‪ ،‬جلنـار وطراثيـث وكمـون منقـوع فـي الخـل مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬بـزر‬
‫فجـل وخرنـوب شـامي ونبطـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر قطونا وبزر لسـان الحمل وبزر‬
‫الخشـخاش أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬طباشـير مثقـال ونصـف مثقـال‪ ،‬راونـد صينـي مثقـال‪،‬‬
‫صمـغ عربـي وطيـن أرمنـي خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر رازيانـج وبـزر كرفـس درهـم‬
‫درهـم‪ ،‬سـنبل نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (أ) و(ج)‪( :‬المورد)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
uygun olarak dövülüp elendikten sonra kavrulan ilaç maddeleriyle karış-

tırılır. Bu ilaçtan alınacak doz uygun bir şerbet ile birlikte iki dirhemdir.
43. Maḳleyāsā toz ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)

İshale ve karın gurultusuna engel olur, ince bağırsak sancısını, karın
5 ve bağırsaklardaki ağrıları dindirir, sıtmalara iyi gelir.
Karışımı: Dörder dirhem karnıyarık otu tohumu ve holaren tohumu,
her birisinden ikişer dirhem haşhaş tohumu, sultani fesleğen tohumu,
Horasan teresi tohumu, amber otu tohumu, baḳlatü’l-ḥamḳā’ da denilen
semizotu tohumu, mersin ağacı meyvesi; ikişer dirhem Arap zamkı ve ke-
10 çiboynuzu, beş dirhem Ermeni kili, birer dirhem bambu ağacı tozu, meşe
palamudu, çadıruşağı bitkisi zamkı.
Usulüne uygun olarak toz ilaç yapılır. Bu ilaçtan alınacak doz iki dir-
hem ile üç dirhem arasıdır.
44. Soğutucu Maḳleyāsā toz ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)

15 İshali engeller, ağrıları ve ince bağırsak sancılarını dindirir, karnın
şişliğini indirir
Karışımı: Otuz dirhem kavrulmuş kerdeme (tere) otu tohumu, beşer
dirhem pırasa tohumu ve amber otu tohumu, üçer dirhem gülyağı ile kı-
zartılmış helile otu, sakız ağacı reçinesi, anason, kavrulmuş kara topalak
20 ve kavrulmuş Arap zamkı.
Bu ilaçtan alınacak doz mersin ağacı meyvesi şerbeti ile birlikte üç
dirhemdir.
45. Ilıman kabız yapıcı bir toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Rutubet veya kara safradan dolayı oluşan ishali engeller. Bu ishalin
25 belirtisi akan şeyin et suyu şeklinde olmasıdır. Karın şişkinliğini indirir,
sara hastalığına iyi gelir.
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem sultani fesleğeni tohumu, Ho-
rasan teresi tohumu, amber otu tohumu ve keten tohumu; ikişer dirhem
‫يقلـى الجميـع علـى خـزف جديـد‪ ،‬ويخلـط بـه سـائر األدويـة مدقوقـة منخولـة علـى‬
‫الرسـم‪ .‬الشـربة منـه درهمـان‪ ،‬مـع شـراب مناسـب‪.‬‬
‫‪ .43‬سفوف مقلياثا بارد (ذ)‬

‫يمنـع اإلسـهال والقراقـر‪ ،‬ويسـكن المغـص واألوجـاع مـن البطـن واألمعـاء‪ ،‬وينفع‬
‫الحميات‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر قطونـا وبـزر لسـان الحمـل أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر خشـخاش وبزر‬
‫شاهسـفرم وبـزر البـادروج وبـزر المـرو وبـزر ِس ْ‬

‫ـخلى وبـزر خفـرج‪ 1‬ـــ وهـو بـزر بقلـة‬
‫الحمقـاء ـــ وحـب اآلس درهمـان درهمـان‪ ،‬صمـغ عربي وخرنـوب نبطي درهم درهم‪،‬‬
‫طيـن أرمنـي خمسـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وثمـرة البلـوط وطراثيـث درهـم درهـم‪.‬‬
‫يعمل سفو ًفا على الرسم‪ .‬الشربة منه من درهمين إلى ثالثة دراهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .44‬سفوف مقليثا بارد (ذ)‬

‫يمنع اإلسهال‪ ،‬ويسكن األوجاع واألمغاص‪ ،‬ويحط نفخ البطن‪ ،‬ويقوي المعدة‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬بـزر كـراث وبـزر مـرو مقلوة خمسـة خمسـة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬حـرف مقلـو ثالثـون‬
‫دراهـم‪ ،‬إهليلـج مقلـو بدهـن الـورد ومصطكـى وأنيسـون وسـعد مقلـو وصمـغ عربـي‬
‫مقلـو ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم بماء اآلس‪.‬‬
‫‪ .45‬سفوف قابض معتدل (ذ)‬

‫يمنـع اإلسـهال إذا كان مـن الرطوبـة أو السـوداء‪ ،‬وعالمتـه أن يكـون النـازل علـى‬
‫شـكل مـاء اللحـم‪ ،‬ويحـط نفـخ البطـن‪ ،‬وينفـع الصـرع‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر شاهسـفرم وبـزر بـادروج وبـزر المـرو وبـزر كتـان [‪ ]127a‬مـن كل‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و) ب)‪ :‬حفرج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

mersin ağacı meyvesi, haşhaş tohumu ve Arap zamkı; bir buçuk miskal
üzerlik otu.
Kavrulabilenler usulüne uygun olarak kavrulur ve karıştırılır. Bu ilaç-
tan alınacak doz, şekerle terbiye edilmiş gül reçeli ile birlikte üç veya dört
5 dirhemdir.
46. Sarı helile otu tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
Balgamlı ve sarı safralı ishali engeller.

Karışımı: Bir ölçü kavrulmuş sarı helile otu, yarım ölçü kerdeme to-
humu, her birisinde bir ölçünün altıda biri kadar mersin ağacı meyvesi,
10 sumak, ılgın ağacı meyvesi ve misk katılmış rāmik macunu. Kerdeme otu
tohumu dışında diğerlerinin hepsi dövülerek ezilir ve birbirine karıştırılır.
İhtiyaç hâlinde bu ilaçtan iki dirhem ayva suyu veya mersin ağacı meyvesi
şerbeti ile birlikte ağız yoluyla alınır.
47. Eski ishali engelleyen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Her birisinden üçer dirhem akasya ağacı yaprağı veya mey-
vesinin zamkı, çadır uşağı bitkisi özü, meşe ağacının iç kabuğu, narçiçeği
ve narın meyveye dönüşmüş çiçeği; beş dirhem Bağdat miski katılmış,
içinde rāmik macunu eritilmiş su, on dirhem mersin ağacı meyvesi, on
dirhem sirkeye dönüşmüş üzümün çekirdeği. Daha önce bahsi geçen nar
20 çekirdeği ilacından ilaç maddelerinin ağırlığı kadar alınarak, bu ilaç mad-
deleri ona eklenir.
Bu ilaçtan alınacak doz üç ile dört dirhem arasıdır.
48. Eski ishali engelleyen toz ilaç
Karışımı: Altışar dirhem mazı ve nar kabuğu, on dirhem Bağdat pek-

25 simeti, altışar dirhem ban otu tohumu ve afyon.
Bu ilaçtan alınacak doz iki dirhemdir.
‫واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬حـب اآلس وبـزر الخشـخاش وصمـغ عربـي درهمـان درهمـان‪،‬‬
‫حرمـل مثقـال ونصـف‪.‬‬
‫يقلـى مـا ينقلـي علـى الرسـم ويخلـط‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم أو أربعـة دراهـم‪،‬‬
‫مـع الجلنجبيـن السـكري‪.‬‬
‫‪ .46‬سفوف اإلهليلج األصفر(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫يمنع اإلسهال البلغمي والصفراوي‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬إهليلج أصفر مقلو جزء‪ ،‬حب الرشاد نصف جزء‪ ،‬حب اآلس وسماق‬
‫وعذبة وسـك من كل واحد سـدس جزء‪.‬‬
‫يدق الجميع غير حب الرشـاد ويخلط‪ ،‬ويسـتف منه وقت الحاجة درهمان‪ ،‬بماء‬
‫السفرجل‪ ،‬أو بشراب اآلس‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .47‬سفوف يمنع اإلسهال العتيق‪( 1‬ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬قـرض‪ 2‬وطراثيـث وجفـت البلـوط وجلنـار وأقمـاع‪ 3‬الرمـان ثالثـة ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬سـك بغـدادي خمسـة دراهـم‪ ،‬حـب آس عشـرة دراهـم‪ ،‬عجـم العنـب المأخوذ‬
‫مـن الخـل عشـرة دراهـم‪ ،‬سـفوف حـب الرمـان المقـدم الموشـح بـذال‪ 4‬مقـدار األدويـة‪.‬‬
‫الشربة منه من ثالثة دراهم إلى أربعة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .48‬سفوف‪ :‬ينفع اإلسهال العتيق‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬عفص وقشـر الرمان سـتة سـتة دراهم‪ ،‬بقسـيماط بغدادي عشـرة دراهم‪،‬‬
‫بـزر بنـج وأفيون سـتة سـتة دراهم‪.‬‬
‫الشربة منه درهمان‪.‬‬
‫هذا السفوف ناقص في (ج)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في (أ) و (ب)‪ ،‬والصواب أنها قرظ وهي عصارة ثمرة أو أوراق شجرة األقاقيا بالعربية‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬أقمار الرمان‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
49. Balgamlı ishali engelleyen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem kavrulmuş ceviz, bir dirhem nanahan tohumu,

yarımşar dirhem akgünlük ağacı ve sakız ağacı zamkı.
Hepsi dövülerek elenir. Çocuklara bu ilaçtan sıcak su ile birlikte iki
5 dirhem içirilir. Çocukların dışındakiler tamamını bir defada içerler.
50. Sumak tozu ilacı (el-Ḥāvī)
Sık sık tuvalete gitmeyi engeller, susuzluğu dindirir.

Karışımı: Onar dirhem sumak ve nar çekirdeği, beş dirhem mersin
ağacı meyvesi, her birisinden birer buçuk dirhem keçiboynuzu, Arap zam-
10 kı ve narçiçeği.
Hepsi dövülür, elenir ve karıştırılır ve bu karışımdan bir miskal kul-
lanılır.
51. Dizanteri, bağırsak iç yüzeyi yırtılması ve kanlı ishale

iyi gelen toz ilaç
15 Karışımı: İkişer dirhem nanahan tohumu ve kündür, üç dirhem ızga-

rada pişirilmiş ceviz.
Dövülür, elenir ve toz ilaç olarak ağız yoluyla alınır.

iyi gelen toz ilaç
20 Karışımı: Üç dirhem nişasta, dörder dirhem holaren tohumu ve Arap

zamkı.
Dövülerek elenir. Bu ilacın üç dirhemi uygun bir sıvı ile birlikte oral
yoldan alınır.
‫‪ .49‬سفوف يمنع اإلسهال البلغمي (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬جـوز رومـي مقلـو ثالثـة دراهـم‪ ،‬نانخـواه درهـم‪ ،‬لبـان ومصطكـى نصـف‬
‫درهـم نصـف درهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويسـقى منـه الصبيـان درهمـان بمـاء حـار ولغيـر الصبيـان‪.‬‬
‫جملتـه شـربة واحـدة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .50‬سفوف السماق (ح)‬

‫ينفع االختالف‪ ،‬ويسكن العطش‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬سـماق وحب الرمان الحامض عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬حب اآلس خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬خرنـوب نبطـي صمـغ عربـي وجلنـار من كل واحـد درهم ونصف‪.‬‬
‫يدق وينخل ويخلط‪ ،‬ويستعمل منه مثقال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .51‬سفوف ينفع الزحيروالسحج وإسهال الدم‬

‫أخالطه‪ :‬نانخواه وكندر درهمان درهمان‪ ،‬جوز مشوي ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ 1‬ويستف‪.‬‬
‫‪ .52‬سفوف ينفع الزحيروالسحج‪ 2‬وإسهال الدم‬

‫أخالطه‪ :‬نشا ثالثة دراهم‪ ،‬بزر لسان الحمل وصمغ عربي أربعة أربعة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه ثالثة دراهم بما يوافقه‪.‬‬
‫‪ .53‬سفوف آخرلما مر‬

‫درهمـا‪،‬‬
‫ً‬ ‫طيـن أرمنـي مثقـال‪ ،‬يخلـط مـع حليـب بـزر الفرفـح المقلـو خمسـون‬
‫ويشـرب‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬ينحل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬السحح‪.‬‬ ‫‪2‬‬

iyi gelen bir başka toz ilaç
Bir miskal Ermeni kili elli dirhem kavrulmuş semizotu tohumunun

sütü ile karıştırılır ve içilir.
5 54. Kilden yapılan toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Dizanteriye, bağırsak ülserlerine, ince bağırsak sancısına ve kanın çı-

kışına faydalıdır.
Karışımı: Yedişer dirhem yabani kuzukulağı bitkisi, fesleğen to-
humu, karnıyarık otu tohumu, kerdeme tohumu ve kavrulmuş semizotu
10 tohumu; beş dirhem kavrulmuş nişasta, üç dirhem iki kardeşkanı ağacı
reçinesi, beşer dirhem gülyağı ile kavrulmuş Arap zamkı ve kavrulmuş
Ermeni kili.
Karnıyarık otu tohumu ve fesleğen tohumu hariç diğer ilaç maddeleri
dövülerek ezilirler. Bu ikisi sağlam bir şekilde bırakılır. Kil ezilerek yu-
15 muşatılamaz. Hepsi karıştırılarak bir kap içinde kaldırılır. İhtiyaç hâlinde
bu ilaçtan kullanılacak doz, ihtiyaç duyulan zamanda uygun olan bir sıvı
ile birlikte üç dirhemdir.
55. Dizanteri ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Birçok insan bu ilaç sayesinde dizanteriden kurtulmuştur.

20 Karışımı: İkişer dirhem kavrulmuş kerdeme karnıyarık otu tohumu;
ikişer buçuk dirhem Kirman kimyonu, durak otu tohumu, haşhaş, anason,
beyaz ban otu, üç dirhem sarı yavşan otu.
Olgun erkekler için bu ilaçtan alınacak doz üç dirhemdir.
56. Dizanteri ilacı

25 Beş istār karnıyarık otu tohumu, her birisinden ikişer buçuk istār am-
ber otu tohumu, semizotu tohumu, sultani fesleğen tohumu, Horasan teresi
tohumu; iki istār pişirilmiş sığla ağacı tohumu; birer istār akasya ağacının
‫‪ .54‬سفوف الطين (م)‬

‫ينفع الزحير‪ ،‬وقرحة األمعاء‪ ،‬والمغص‪ ،‬وخروج الدم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر حميـض بـري وبـزر الريحان وبـزر قطونا وحرف وبزر بقلة محمصة‬
‫سـبعة سـبعة دراهم‪ ،‬نشـا محمص خمسـة دراهم‪ ،‬دم أخوين ثالثة دراهم‪ ،‬صمغ عربي‬
‫مقلو بدهن الورد وطين أرمني مقلو خمسـة خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫صحيحـا‪ ،‬والطيـن‬
‫ً‬ ‫يـدق الحوائـج خلا بـزر القطونـا وبـزر الريحـان‪ ،‬إذ همـا يتـركان‬
‫ال ينعـم سـحقه‪ ،‬ويخلـط ويرفـع فـي إنـاء‪ ،‬ويسـتعمل منـه عنـد الحاجـة ثالثـة دراهـم بما‬
‫[‪ ]127b‬يصلـح فـي الوقـت الحاضـر‪.‬‬
‫‪ .55‬سفوف الزحير(م)‬
‫قد برئ به‪ 1‬من الزحير خلق كثير‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬حـرف مقلـو وبـزر قطونـا درهمـان درهمـان‪ ،‬كمـون كرمانـي وبـزر شـبت‬
‫وخشـخاش وأنيسـون وبـزر بنـج أبيـض درهمـان ونصـف درهمـان ونصـف‪ ،‬أفيتمـون‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم للرجال الكوامل‪.2‬‬
‫‪ .56‬سفوف الزحير‬ ‫‪15‬‬
‫بـزر قطونـا خمسـة‪ 3‬أسـاتير‪ ،‬بـزر مـرو‪ 4‬وبـزر بقلـة الحمقـاء وبـزر شاهسـفرم وبـزر‬
‫البـادروج مـن كل واحـد إسـتاران ونصـف‪ ،‬بـزر سـخلي مطبـوخ إسـتاران‪ ،‬قـرظ‬
‫وطراثيـث وحـب البلـوط إسـتار إسـتار‪ ،‬صمـغ عربـي وطيـن أرمنـي ونشـا وطباشـير‬
‫درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫سقطت (به) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫الك َّمل‪.‬‬
‫ُ‬ ‫والصواب‪:‬‬ ‫كذا في جميع النسخ‪،‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪ :‬خمسة خمسة‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬مر‪.‬‬ ‫‪4‬‬
meyve ve yaprağının zamkı, Çadır uşağı bitkisi zamkı, meşe palamudu

içi; ikişer dirhem Arap zamkı, Ermeni kili, nişasta ve bambu ağacı tozu.
Alışılageldiği şekilde dövülerek toz ilaç yapılır. Bu ilaçtan kullanıla-
cak doz üç dirhem ile dört dirhem arasıdır.
5 57. Mükemmel bir ilaç eẕ-Ẕeḫīre)

Karındaki ishali, kanamayı, ağrıları ve ince bağırsak sancılarını en-
geller, iltihapları akmasını sağlar ve sıcak mizacı iyileştirir.
Karışımı: İkişer dirhem karnıyarık otu tohumu, holaren tohumu, sığla
ağacı tohumu, saf Ermeni kili; birer dirhem mersin ağacı meyvesi, narçiçeği,
10 Şam keçiboynuzu, bitkisel keçiboynuzu, akasya ağacı yaprak ve meyvesinin
zamkı, Arap zamkı, sultani fesleğen, Horasan teresi, yakılmış geyik boynuzu
ve yakılmış kabak; yarım dirhem Çin ışkını, bir miskal bambu ağacı tozu, bir
buçuk dirhem sirke içerisinde bekletilmiş ve kavrulmuş kuru kişniş.
Usulüne uygun olarak toz ilaç hâline getirilir. Bu ilaçtan kullanılacak
15 doz, mersin meyvesi suyu veya ayva suyu ile birlikte küçükler için bir
dirhem, orta yaşlardakiler için iki dirhem ve büyükler için üç dirhemdir.
58. İnce bağırsak iç yüzeyinde yırtılma/iltihap, dizanteri ve

kanlı ishale iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem yemlik bitkisi öz suyu, ya-
20 kılmış geyik boynuzu, Kıbrıs kili ve nişasta; üç dirhem kavrulmuş Arap
zamkı alınır.
Dövülerek ezildikten sonra hepsi karıştırılır. (Haytaya bu tozdan) on
dirhem mersin ağacı meyvesi suyu veya elli dirhem semizotu suyu ile bir-
likte bir miskal içirilir.
25 59. Basurlara iyi gelen toz ilaç

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde papatya, koçboynuzu çiçeği, de-
mir dikeni, acı badem, nanahan tohumu ve pırasa tohumu.
Hepsi dövülerek elenir ve pırasa suyu ile yoğrularak acı kayısı çekir-
deği yağı ile birlikte kıvamına gelinceye kadar kısık ateşte pişirilir. Bu
30 ilaçtan kullanılacak doz dört dirhemdir.
‫يـــدق علـــى العـــادة‪ ،‬ويعمل ســـفو ًفا‪ .‬الشـــربة منـــه من ثالثـــة دراهم إلـــى أربعة‬
‫‪ .57‬سفوف كامل (ذ)‬

‫يمنـع اإلسـهال والـدم واألوجـاع واألمغـاص مـن البطـن ويحـط األورام‪ ،‬ويصلـح‬
‫المـزاج الحـار‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر قطونـا وبـزر لسـان الحمـل وبـزر سـخلي وطيـن أرمنـي خالـص‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬حـب آس وجلنـار وخرنـوب شـامي وخرنوب نبطـي وأقاقيا وصمغ‬
‫عربـي وبـزر شاهسـفرم وبـادروج وقـرن أيـل محـرق وقـرع محـرق درهـم درهـم‪ ،‬راونـد‬
‫صينـي نصـف درهـم‪ ،‬طباشـير مثقـال‪ ،‬كزبـرة يابسـة منقوعـة فـي الخـل مقلـوة درهـم‬
‫ونصـف‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعمـل سـفو ًفا علـى الرسـم‪ .‬الشـربة منـه للصغـار درهـم‪ ،‬ولألوسـاط درهمـان‪،‬‬
‫وللكبـار ثالثـة دراهـم‪ ،‬بمـاء اآلس أو بمـاء السـفرجل‪.‬‬
‫‪ .58‬دواء وهو سفوف ينفع السحج والزحيروإسهال الدم (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ عصـارة لحيـة التيـس وقـرن األيـل محر ًقـا وطيـن قبرسـي ونشـا‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي مقلـو ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يـدق ويخلـط الجميـع‪ ،‬ويسـقى منـه مثقـال مـع رب اآلس عشـرة دراهم‪ ،‬أو مع ماء‬
‫ً‬ ‫بقلة الحمقاء خمسـين‬
‫‪ .59‬سفوف ينفع البواسير‬

‫أخالطه‪ :‬بابونج وإكليل الملك وحسك ولوز مر ونانخواه وبزر كراث أجزاء سواء‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الكـراث‪ ،‬ويوضـع علـى نـار هادئـة حتـى ينضـج بدهـن‬ ‫‪20‬‬
‫نـوى المشـمش المـر‪ .‬الشـربة منـه أربعـة دراهـم‪.‬‬

60. İnce bağırsağın iç yüzeyindeki yırtılmaya, sancıya ve

basurlara iyi gelen toz ilaç
Karışımı: Otuz dirhem kavrulmuş beyaz üzerlik, onar dirhem işlem-

lerden geçirilmiş kimyon ve kavrulmuş keten tohumu, üç dirhem sakız
5 ağacı reçinesi, inek yağı ile kızartılmış yedi dirhem kara helile.
Kara helile, sakız ağacı reçinesi ve kimyon dövülerek ezilir ve dövül-
meyen tohumlarla karıştırılır. Bu ilaçtan alınacak doz üç dirhemdir. Bazen
bu toz ilaç sıcak/ısıtıcı maḳleyasā toz ilacı olarak da adlandırılır.
Bir başka yazma nüshaya göre: On beş dirhem üzerlik, her birisin-
10 den yedişer buçuk istār kavrulmuş ve şeker/bal ile terbiye edilmiş Kirman
kimyonu ve kavrulmuş pırasa tohumu, üç istār kavrulmuş keten tohumu,
beş istār sakız ağacı reçinesi ve on beş dirhem inek yağı ile kızartılmış
kara helile otu. Hepsi kuralına uygun olarak kaynatılır. Bu ilaçtan alına-
cak doz üç dirhemdir.
15 61. Kabız yapıcı ılıman bir ilaç
Rutubetten kaynaklanan eski ishali keser ve basurlara iyi gelir, gaz

şişkinliğini indirir.
Karışımı: Üçer dirhem kavrulmuş karnıyarık otu, holaren tohumu ve
haşhaş tohumu; ikişer dirhem amber otu tohumu, keten tohumu, Horasan
20 teresi tohumu, sultani fesleğen tohumu ve mersin ağacı meyvesi; birer dir-
hem yerli rezene tohumu, pırasa tohumu ve üzerlik.
Hepsinden usulüne uygun olarak toz ilaç yapılır. İhtiyaç anında bu
ilaçtan üç dirhem, on dirhem şekerle terbiye edilmiş gül reçeli ile birlikte
oral yoldan kullanılır. Hemen ardından yarım dirhem felūniyā’l-Fārisī de-
25 nilen macun kullanılır.
Böbrek ve mesane taşlarına faydalıdır. İdrar yapma esnasında penis

ucundaki yanmaya, böbrek ve mesane yaralarına iyi gelir. İdrar yollarında
oluşan taşlara iyi gelir, onları parçalar ve idrarla dışarı çıkartır.
‫‪ .60‬سفوف ينفع السحج والمغص والبواسير‬

‫درهمـا‪ ،‬كمـون مدبـر وبزر‪ 1‬كتان مقلو عشـرة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬حرمـل أبيـض مقلـو ثالثـون‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬مصطكـى ثالثـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج كابلـي مقلـو بدهن البقر سـبعة دراهم‪.‬‬
‫يـدق اإلهليلـج والمصطكـى والكمـون‪ ،‬ويخلـط باألبازيـر غير مدقوقة‪ .‬الشـربة منه‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬وقـد يسـمى هـذا بسـفوف المقليثا الحار‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا‪ ،‬كمـون كرمانـي مربـى وبـزر كـراث‬‫ً‬ ‫وفـي نسـخة‪ :‬حرمـل خمسـة عشـر‬
‫مقلويـن مـن كل واحـد سـبعة أسـاتير ونصـف‪ ،‬بـزر كتـان مقلـو ثالثـة أسـاتير‪ ،‬مصطكـى‬
‫درهمـا‪ .‬يغلـى علـى‬
‫ً‬ ‫خمسـة أسـاتير‪ ،‬إهليلـج كابلـي مقلـو بدهـن البقـر خمسـة عشـر‬
‫الرسـم‪ .‬الشـربة منـه [‪]128a‬ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .61‬سفوف قابض معتدل‬ ‫‪10‬‬
‫يمنع اإلسهال العتيق إذا كان من الرطوبة‪ ،‬وينفع البواسير‪ ،‬ويحط النفخ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر قطونـا مقلـو وبـزر لسـان الحمـل وبزر خشـخاش ثالثـة ثالثة دراهم‪،‬‬
‫بـزر مـرو وبـزر كتـان وبـزر بادروج وبزر شاهسـفرم وحب اآلس درهمان درهمان‪ ،‬بزر‬
‫رازيانـج بلـدي وبـزر كراث وحرمـل درهم درهم‪.‬‬
‫يعمـل سـفو ًفا علـى الرسـم‪ ،‬ويسـتف منـه وقـت الحاجـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مـع عشـرة‬ ‫‪15‬‬
‫دراهـم جلنجبيـن سـكري‪ ،‬ويستعمـــل عقيبـــه نصـف درهـم فلونيـا فارسـي‪.‬‬
‫‪ .62‬سفوف (ذ)‬
‫ينفـع حصـى الكليـة والمثانـة‪ ،‬وحرقـة‪ 2‬رأس القضيـب وقـت البول‪ ،‬وقرحـة‪ 3‬الكلية‬
‫والمثانـة‪ ،‬وينفـع الحصـى الكائـن فـي مجـرى البـول ويفتته‪ ،‬وينـزل بالبول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر الخياريـن وبـزر الرجلـة وبـزر الخشـخاش وطباشـير مـن كل واحـد‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬خرقة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬حرقة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem iki hıyar türünün çekirdeği, se-
mizotu tohumu, haşhaş tohumu ve bambu ağacı tozu; her birisinden ikişer
dirhem geven zamkı, Arap zamkı ve meyan kökü; her birisinden birer
buçuk dirhem yerli rezene tohumu, taşkesen otu, Yahudi taşı; bir dirhem
5 hindiba tohumu ve dört dānik Çin ışkını.
Hepsi dövülerek esilir ve elenir. Bu ilaçtan alınacak doz, yirmi dirhem
iki hıyar türünün suyu, on dirhem haşhaş suyu ve on dirhem menekşe
şerbeti ile birlikte üç dirhemdir.
63. Yahudi taşı tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Böbrek ve mesane taşlarını parçalayarak idrarla dışarı çıkartır.

Karışımı: Beşer dirhem kabuğu soyulmuş iki hıyar türünün çekirde-
ği, kabak çekirdeği ve kavun çekirdeği; ikişer dirhem taşkesen otu çekir-
deği ve Yahudi taşı, bir buçuk dirhem baldırgan ağacı, birer dirhem Arap
zamkı, nişasta, geven zamkı ve meyan kökü konsantresi.
15 Hepsi dövülerek ezilir ve elenir. Her gün bu ilacın iki dirhemi, iki istār
haşhaş şerbeti ile birlikte oral yoldan alınır.
64. Yahudi taşı tozu
Birincisinden daha etkilidir. Böbrek ve mesane taşlarını parçalayarak

idrarla dışarı çıkartır.
20 Karışımı: Beşer dirhem kabuğu soyulmuş iki hıyar türünün çekirde-
ği, kabak çekirdeği ve kavun çekirdeği; dört dirhem kuru demir dikeni re-
çeli; üçer dirhem Yahudi taşı ve taşkesen otu tohumu; birer dirhem kereviz
tohumu, baldırgan ağacı ve yabani maydanoz tohumu, birer miskal Arap
zamkı ve geven zamkı.
25 Hepsi dövülerek ezilir ve elenir. Demir dikeni şerbeti ile birlikte bu
ilaçtan iki dirhem oral yoldan alınır.
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬كثيـرا ونشـا وصمـغ عربـي ورب السـوس مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬بـزر‬
‫رازيانـج بلـدي وبـزر قلـت وحجـر اليهـود مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬بـزر‬
‫هندبـاء درهـم‪ ،‬راونـد صينـي أربعـة دوانيـق‪.‬‬
‫درهمـا مـاء الخيارين‪،‬‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع وينخـل‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم مـع عشـرين‬
‫وعشـرة دراهم شـراب الخشـخاش‪ ،‬وعشـرة دراهم شـراب بنفسـج‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .63‬سفوف حجراليهود (ذ)‬

‫يفتت حصى الكلية والمثانة‪ ،‬وينزل بالبول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر الخياريـن وبـزر القـرع وبـزر البطيـخ مقشـرة خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫بـزر القلـت وحجـر اليهـود درهمـان درهمـان‪ ،‬سيسـاليوس درهم ونصـف درهم‪ ،‬صمغ‬
‫عربـي ونشـا وكثيـرا ورب السـوس درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستف منه كل يوم درهمان مع إستارين شراب خشخاش‪.‬‬

‫أقوى من األول‪ .‬يفتت حصى الكلية والمثانة‪ ،‬فينزل بالبول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر الخياريـن وبـزر البطيـخ وبـزر القـرع المقشـر خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫حسـك مربـى يابـس أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬حجـر اليهـود وبـزر القلـت ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫بزر كرفس‪ 1‬وسيسـاليوس وفطراسـاليون درهم درهم‪ ،‬صمغ عربي وكثيرا مثقال مثقال‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستف منه درهمان مع شراب الحسك‪.‬‬

‫المعروف بين األطباء لحصى الكلية والمثانة والرمل الكائن في مجاري البول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر قلـت عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر بطيـخ وبـزر خيـار وبـزر قثـد وبـزر قـرع‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬ ‫مقشرة أربعة أربعة دراهم ونصف‪ ،‬سيساليوس درهمان‪ ،‬سكر طبرزد ثمانون‬
‫يدق الجميع ويسحق ويخلط‪ ،‬ويستف منه كل يوم درهمان بماء الحمص األسود‪.‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬فرفس‪.‬‬ ‫‪1‬‬
65. Yahudi taşı ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)

Böbrek ve mesane taşları ile idrar yollarındaki kum için doktorlar ara-
sında bilinen bir ilaçtır.
Karışımı: On dirhem taşkesen otu tohumu, dörder buçuk dirhem ka-
5 vun çekirdeği, salatalık çekirdeği, hıyar çekirdeği, kabuğu soyulmuş ka-
bak çekirdeği, iki dirhem baldırgan ağacı, seksen dirhem ṭaberzed şekeri.
Hepsi dövülerek ezilir ve elenerek karıştırılır. Her gür bu ilacın iki
dirhemi kara nohut suyu ile birlikte oral yoldan alınır.
66. Oluşumu anında böbrek taşlarını parçalayan denenmiş

10 bir ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Onar dirhem nanahan tohumu ve kereviz tohumu, iki dirhem tere/roka
tohumu.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve her gün soğuk su ile birlikte bu
ilaçtan bir dirhem alınır.
15 67. İdrarı kesen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde yaprakları mercimek şeklin-
de olan yıkanmış Hint defnesi, iki kardeşkanı ağacının reçinesi, mercan
kökü, kehribar, beyaz zaç, narçiçeği, semizotu tohumu, Ermeni kili ve
Kıbrıs kili.
20 Hepsi dövülerek elenir. Her gün bu ilacın iki dirhemi sumak suyu ile
birlikte oral yoldan alınır.
68. Ilıman bir toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

İdrarı söktürür ve siyah kumu idrarla birlikte dışarı atar, mizaç sıcak
değilse fıtık gazını ve ağrısını dindirir.
25 Karışımı: Beş dirhem kabuksuz kavun çekirdeği, üçer dirhem kabuk-
suz salatalık çekirdeği ve taşkesen otu tohumu, Her birisinden birer buçuk
dirhem kereviz tohumu, yerli rezene tohumu ve Yahudi taşı, bir dirhem acı
çiğdemi, her birisinden dörder dāniḳ gelinciksalebi ve sığırkuyruğu bitkisi.
‫‪ .66‬سفوف‪ 1‬يفتت الح�صى في وقته مجرب (م)‬

‫أخالطه‪ :‬نانخواه وبزر الكرفس عشرة عشرة دراهم‪ ،‬بزر جرجير درهمان‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويؤخذ منه [‪ ]128b‬كل يوم درهم بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .67‬سفوف(‪ )2‬يقطع البول (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬سـاذج عدسـي مغسـول ودم أخوين وبسـد‪ 3‬وكهربا وشـب يماني وجلنار‬ ‫‪5‬‬
‫وبـزر فرفـح وطيـن أرمني وطين قبرسـي أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه كل يوم درهمان بماء السماق‪.‬‬
‫‪ .68‬سفوف معتدل (ذ)‬

‫يـدر البـول‪ ،‬ويخـرج الرمـل األسـود بالبـول‪ ،‬ويسـكن ريـح الفتـق ووجعـه‪ ،‬إذا لـم‬
‫حـارا‪.‬‬
‫يكـن المـزاج ً‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر بطيـخ مقشـر خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر خيـار مقشـر وبـزر قلـت ثالثة ثالثة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر الكرفـس وبـزر الرازيانـج البلـدي وحجـر اليهـود مـن كل واحـد‪ 4‬درهـم‬
‫ونصـف‪ ،‬سـورنجان درهـم‪ ،‬بوزيـدان وماهـي زهـرج مـن كل واحـد أربعـة دوانيـق‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه كل بكرة ثالثة دراهم‪ ،‬مع طبيخ موافق لهذا المرض‪.‬‬
‫‪ .69‬سفوف‪ :‬ينفع خروج البول بال إرادة وال حرقة (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫وهو سـلس البول الكائن عند برودة‪ 5‬المثانة‪ ،‬واسـترخاء عضالتها لكثرة الرطوبة‪،‬‬
‫كما يعرض للصبيان والمشايخ‪ ،‬ومدمن األلبان‪ ،‬والفواكه الرطبة‪ ،‬واألغذية الباردة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدر وسـعد وخولنجـان وكمـون كرمانـي وشـاه بلـوط وحـب اآلس مـن‬
‫كل واحـد مثقـال‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬يفتت الحصى‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬سفوف البول‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬بسر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬يوم‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬برد‪.‬‬ ‫‪5‬‬
Hepsi dövülerek elenir. Her gün sabah bu ilacın üç dirhemi, bu hastalığa

uygun, içerisinde ilaç maddeleri kaynatılmış su ile birlikte oral yoldan alınır.
69. İstemsiz idrar çıkışına ve idrarda yanmaya iyi gelen toz ilaç.
Bu, mesanenin soğuk olması ve rutubetin fazlalığı sebebiyle çocuklar-
5 da, yaşlılarda; süt, taze meyve ve soğuk gıda bağımlılarında olduğu gibi,
mesane kaslarının gevşemesi durumundaki istemsiz idrar kaçırma halidir.
Karışımı: Her birisinden birer miskal kündür, kara topalak, havlıcan,
Kirman kimyonu, kestane, mersin ağacı meyvesi.
Hepsi dövülerek elenir. Sabahları bu ilaçtan bir miskal oral yoldan alınır ve
10 öğle yemeğinde yemeğe lezzet katan (kişniş, karanfil ve biber gibi) baharatlar
ve (nohut gibi) hububatlar katılmış kebap/kavurma türü yemekler yenilir.

Soğuktan ve tutucu gücün (ḳuvve-i māsike) zayıflığından kaynakla-
nan idrar kaçırmayı ve idrar fazlalığını engeller. Mesaneye faydalıdır.
15 Karışımı: Elli dirhem meşe palamudu, otuz dirhem erkek akgünlük
ağacı zamkı, her birisinden onar dirhem kavrulmuş kişniş, Ermeni kili,
Arap zamkı, her birisinden beşer dirhem narçiçeği ve ılgın ağacı meyvesi.
Bu ilaçtan alınacak doz, soğuk su ile birlikte beş dirhemdir.
71. Soğuk ve tutucu gücün zayıflığı sebebiyle oluşan idrar

20 kaçırmayı kesen toz ilaç
Karışımı: Elli adet meşe palamudu, on dirhem sakız ağacı reçinesi,
her birisinden onar dirhem kavrulmuş kişniş, Ermeni kili ve Arap zamkı,
her birisinden beşer dirhem narçiçeği ve ılgın ağacı meyvesi.
Bu ilaçtan alınacak doz, soğuk su ile birlikte üç dirhemdir.
25 72. İdrarı tutan, mesane kaslarını güçlendiren ve mide

rutubetini kurutan toz ilaç (Minhācü’d-Dükkān)
Karışımı: Beşer dirhem Kufe kara topalağı, Hint sümbülü, karabaş
otu, sakız ağacı reçinesi, ızgarada kızartılmış meşe palamudu, erkek ak-
günlük ağacı zamkı, on dirhem beyaz şeker.
30 Hepsi dövülerek birbirine karıştırılır. İhtiyaç hâlinde bu toz ilaçtan
dört dirhem oral yoldan alınır.
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه بالغدوات مثقال‪ ،‬ويغدى بالقال المتوبلة المبزرة‪.1‬‬
‫‪ .70‬سفوف (ذ)‬
‫يمنـع سـلس البـول وكثرتـه‪ ،‬إذا كان مـن البـرودة‪ ،‬وضعـف القـوة الماسـكة‪ ،‬وينفـع‬
‫المثانة‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬كزبـرة مقلـوة وطيـن‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬لبـان ذكـر ثالثـون‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬بلـوط خمسـون‬ ‫‪5‬‬
‫أرمنـي وصمـغ عربـي مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬جلنـار وكزمـازك مـن كل واحـد‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .71‬سفوف يمسك البول إذا كان من البرودة‪ ،‬وضعف القوة‬

‫الماسكة‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬كزبرة‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬مصطكى ثالثون‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬بلوط خمسون‬
‫مقلـوة وطيـن أرمنـي وصمـغ عربـي مـن كل واحـد عشـرة دراهم‪ ،‬جلنـار وعذبة من‬
‫كل واحد خمسـة دراهم‪.‬‬
‫‪ .72‬سفوف يمسك البول‪ ،‬ويقوي عضل المثانة‪ ،‬ويجفف رطوبات‬ ‫‪15‬‬
‫المعدة (م)‬
‫أخالطـه‪ :‬سـعد كوفـي وسـنبل هنـدي وأسـطوخودوس‪ 2‬ومصطكـى وبلوط مشـوي‬
‫ولبـان ذكـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬سـكر بيـاض عشـرة دراهم‪.‬‬
‫يدق الجميع ويخلط‪ ،‬ويستف منه عند الحاجة أربعة دراهم‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬المبرزة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬أستوخودوس‪.‬‬ ‫‪2‬‬
73. Meşe palamudu tozu (Minhācü’d-Dükkān)
İdrar kaçırmaya karşı faydalıdır. Böbrek, mesane ve bütün iç organları

güçlendirir.
İbnü’l-Beyān’ın söylediğine göre bu ilacı (ilmine) güvenilen birisi yap-
5 mıştır ve gerçekten faydalı olmuştur.
Karışımı: Beş dirhem meşe palamudu içi, üç dirhem Şam kişnişi, iki
dirhem andız otu, dörder dirhem meyan kökü ve hodan, yedi dirhem Irak
semizotu, birer dirhem sakız ağacı reçinesi, bambu ağacı tozu ve gül to-
murcuğu, birer miskal Kufe kara topalağı, erkek akgünlük ağacı zamkı,
10 anason ve Hint sümbülü.
Hepsi dövülerek elenir ve hepsinin ağırlığı kadar içerisine beyaz şeker
eklenir. İhtiyaç hâlinde bu ilaçtan dört dirhem kullanılır.
74. Yanma ile birlikte ortaya çıkan idrar damlatmaya faydalı

toz ilaç (el-Ḥāvī)
15 Karışımı: Onar dirhem hıyar çekirdeği içi, salatalık çekirdeği içi ve

kabak çekirdeği içi, üçer dirhem ebegümeci tohumu ve hatmi tohumu, bir
dirhem kabuksuz tatlı badem, ikişer dirhem siyah erik zamkı ve geven
zamkı, yarım dirhem meyan kökü konsantresi.
Hepsi dövülerek ipek bir kumaşla elenir. Bu ilaçtan alınacak doz,
20 üçer dirhem semizotu tohumu sütü ve kavun suyu ile birlikte üç dir-
hemdir.
75. İtici gücün zayıflığı sebebiyle oluşan idrar damlatmaya

faydalı bir toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem kestane ve mahlep çekirdeği.

25 Yumuşak bir şekilde dövülür. Sabah ve akşam bu ilaçtan ikişer dirhem
kullanılır.
‫‪ .73‬سفوف البلوط (م)‬

‫ينفع سلس البول‪ ،‬ويقوي الكلية والمثانة‪ ،‬وجميع األعضاء الباطنة‪.‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫البن بيان‪ :‬عمله إلنسان معتبر فانصلح ً‬
‫‪1‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب بلـوط خمسـة دراهـم‪ ،‬كزبـرة شـامية ثالثـة دراهـم‪ ،‬راسـن درهمـان‪،‬‬
‫عـود السـوس ولسـان الثـور أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر رجلـة عراقيـة سـبعة دراهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫مصطكـى وطباشـير وزرورد [‪ ]129a‬درهـم درهـم‪ ،‬سـعد كوفـي ولبـان ذكـر وأنيسـون‬
‫وسـنبل هنـدي مثقـال مثقـال‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويضـاف إليـه وزنـه سـكرا أبيـض‪ ،‬ويسـتعمل منـه عنـد الحاجـة‬
‫ً‬
‫أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .74‬سفوف ينفع تقطيرالبول إذا كان معه‪ 2‬حرقة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬لـــب حـــب القثـــاء ولـــب حـــب الخيـــار ولـــب حـــب القـــرع عشـــرة‬
‫عشـــرة دراهـــم‪ ،‬بـــزر خبـــازى وبـــزر خطمـــي ثالثـــة ثالثـــة دراهـــم‪ ،‬اللـــوز الحلـــو‬
‫المقشـــر درهـــم‪ ،‬صمـــغ ‪ 3‬إجاص أســـود والكثيـــرا درهمان درهمان‪ ،‬رب الســـوس‬
‫نصـــف درهم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل بحريـرة‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم‪ ،‬مـع حليـب بـزر الفرفـح‪ 4‬ومـاء‬ ‫‪15‬‬
‫البطيـخ مـن كل واحـد ثلاث أواق‪.‬‬
‫‪ .75‬سفوف‪ :‬ينفع التقطيرالكائن عن ضعف القوة الدافعة (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬شاه بلوط وحب المحلب خمسة خمسة دراهم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويستف منه بالغدوات والعشي درهمان‪.‬‬
‫يدق ً‬
‫كذا العبارة في جميع النسخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬مع)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬صمع‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬فرفخ‪.‬‬ ‫‪4‬‬
76. İdrardan kan gelmesini engelleyen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde yıkanmış mercimek şeklinde
yapraklı sedef otu, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, mercan kökü, kehribar,
beyaz zaç, narçiçeği, semizotu tohumu, Ermeni kili ve Kıbrıs kili. Bu ilaç-
5 tan alınacak doz, sumak suyu ile birlikte iki dirhemdir.
77. Yatağa işeyene faydalı bir toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde meşe palamudu, erkek akgünlük

ağacı zamkı, narın meyveye dönmüş çiçekleri, yabani nane, sedef otu to-
humu, kurutulmuş teke ödü.
10 Hepsi dövülerek elenir ve fesleğen şurubu ile birlikte ihtiyaca göre kul-
lanılır.
78. İstem dışı sperm akışını ve idrar damlatmayı

engelleyen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem kırmızı gül ve narçiçeği, üçer dirhem ma-

15 rul tohumu, meşe palamudu, sakız ağacı reçinesi, erkek akgünlük ağacı
zamkı, küseylā’1, kara topalak ve Kirman kimyonu, iki dirhem anason, on
dirhem ban otu tohumu, dört dirhem semizotu tohumu, hepsinin toplam
ağırlığı kadar Fānīẕ şeker.
Hepsi dövülerek birbiriyle karıştırılır. Birkaç gün her sabah beş dir-
20 hem ile yedi dirhem arasında bu ilaçtan içilir. Bu ilaçlara yedişer dirhem
kara helile, belile ve emlec eklenirse daha güzel olur.
79. Hamilelere iyi gelen, gazlarını gideren ve midelerini

güçlendiren toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: İki dirhem loğusa çiçeği, aynı miktarda kereviz tohumu,

25 aynı miktarda kunduz testisi, aynı miktarda Kirman kimyonu, üç dirhem
nanahan tohumu, aynı miktarda erkek akgünlük ağacı zamkı.
Usulüne uygun olarak toz ilaç hâline getirilerek kullanılır.
1 Küseylā: Kırmızı kök boyasına benzer, rengi siyaha çalan kırmızı, tarçın gibi bir
ağacın kabuğu.
‫‪ .76‬سفوف يمنع بول الدم (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬سـاذج عدسـي مغسـول ودم أخوين وبسـد وكهربا وشـب يماني وجلنار‬
‫وبزر بقلة الحمقاء وطين أرمني وطين قبرسـي أجزاء سـواء‪ .‬الشـربة منه درهمان بماء‬
‫السماق‪.‬‬
‫‪ .77‬سفوف‪ 1‬ينفع لمن يبول في الفراش (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بلـوط وقشـر لبـان ذكـر وأقمـاع الرمـان وفوتنـج جبلـي وبـزر السـذاب‬
‫ومـرارة التيـس المجففـة أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويؤخذ منه على قدر الحاجة بالشراب الريحاني‪.‬‬
‫‪ .78‬سفوف يمنع سيالن المني وتقطيرالبول‪ ،‬بال إرادة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وجلنـار خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر خـس وبلـوط ومصطكى‬ ‫‪10‬‬
‫ولبـان ذكـر وكسـيال وسـعد وكمـون كرمانـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أنيسـون درهمـان‪ ،‬بـزر‬
‫بنـج عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر بقلـة الحمقـاء أربعـة دراهـم‪ ،‬فانيـذ وزن الجميـع‪.‬‬
‫أيامـا مـن خمسـة‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويخلـط البعـض بالبعـض‪ ،‬ويشـرب منـه كل بكـرة ً‬
‫دراهـم إلـى سـبعة دراهـم‪ ،‬وإن أضيـف إلـى األدويـة إهليلج كابلي وبليلج وأملج سـبعة‬
‫سـبعة دراهم‪ ،‬يجئ أحسـن‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .79‬سفوف ينفع الحوامل‪ ،‬ويفش رياحهن‪ ،‬ويقوى معدتهن (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬زرنبـاد‪ 2‬درهمـان‪ ،‬بـزر كرفـس مثلـه‪ ،‬جندبيدسـتر مثلـه‪ ،‬كمـون كرمانـي‬
‫مثلـه‪ ،‬نانخـواه ثالثـة دراهـم‪ ،‬لبـان ذكـر مثلـه‪.‬‬
‫يستعمل سفو ًفا على الرسم‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬ينفع من يبول في الفراش‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب سفوف زرنباد‪.‬‬ ‫‪2‬‬
80. Hamileye zararlı cinsel isteği gideren toz ilaç
Karışımı: On dirhem susam, aynı miktarda zencefil, beş dirhem bi-

ber, aynı miktarda uzun biberin ilk meyvesi, üç dirhem Çin tarçını, aynı
miktarda küçük kakule, aynı miktarda büyük kakule ve bir rıṭl şeker.
5 Bu ilacın üç dirhemi oral yoldan alınır. Müshil olarak da kullanılır.
81. Hamilelerin mizacını dengeleyen, sindirim bozukluklarını

gideren ve cinsel isteklerini harekete geçiren toz ilaç
Karışımı: On dirhem hindiba tohumu, aynı miktarda meyan kökü,

10 beş dirhem Şam nūfer (ölü çiçeği), ikişer dirhem akgünlük ağacı zamkı,
nanahan tohumu, tütsü ödü, kereviz tohumu ve Kirman kimyonu ve hep-
sinin toplam ağırlığı kadar şeker.
82. Hamileliği engelleyen ilaç (Minhācü’d-dükkān)
15 Dut ağacı yaprağı dövülür ve birkaç defa soğuk su ile birlikte oral
yoldan alınır.
83. Fil hastalığını engelleyen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Üçer dirhem biber, zencefil, erkek akgünlük ağacı zamkı,

dörder dirhem Frenk kimyonu ve Frenk kimyonu tohumu.
20 Hepsi dövülerek elenir ve birbiriyle karıştırılır. Her sabah bu ilaç oral
yoldan alınır ve tek başına yürüyüş terk edilir.
84. Soğuk/soğutucu bir toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Gut hastalığına, sıcak eklem ağrılarına iyi gelir. Ağrıları dindirir.

Karışımı: Üçer dirhem iki hıyar türünün ve kavunun kabuğu soyul-
25 muş çekirdeği, ikişer dirhem kırmızı gül, acı çiğdemi, haşhaş tohumu ve
semizotu tohumu, her birisinden birer dirhem gelinciksalebi, sığırkuyruğu
ve kuru kişniş.
‫‪ .80‬سفوف يزيل عن الحوامل الشهوة الرديئة‬

‫أخالطـه‪ :‬سمسـم عشـرة دراهـم‪ ،‬زنجبيـل مثلـه‪ ،‬فلفـل خمسـة دراهـم‪ ،‬دار فلفـل‬
‫مثلـه‪ ،‬دار صينـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬هـال وقاقلـة مثلـه مثلـه‪ ،‬سـكر رطـل‪.‬‬
‫يستف منه ثالثة دراهم‪ .‬وقد يعمله جوارشن‪.‬‬
‫‪ .81‬سفوف يعدل مزاج الحوامل‪ ،‬ويزيل فساد الهضم عنهن‪ ،‬وينبه‬ ‫‪5‬‬
‫شهوتهن (م)‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر هندبـاء عشـرة دراهـم‪ ،‬عـود السـوس مثلـه‪ ،‬نوفـر شـامي خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬لبـان ونانخـواه وعـود بخـور [‪ ]129b‬وبـزر كرفـس وكمـون كرمانـي درهمـان‬
‫درهمـان‪ ،‬سـكر وزن الجميـع‪.‬‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم بماء بارد‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .82‬دواء يمنع الحبل (م)‬

‫يدق ورق التوت‪ ،‬ويستف منه نصف درهم بماء بارد ً‬
‫‪ .83‬سفوف ينفع داء الفيل(ح)‬

‫أخالطه‪ :‬فلفل وزنجبيل ولبان ذكر ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬قردمانا‬
‫وبزر كراويا أربعة أربعة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪( ،‬ويخلـط)‪ 1‬البعـض بالبعـض‪ .‬يسـتف منـه كل غـداة‪ ،‬ويتـرك‬
‫المشـي بالواحـدة‪.‬‬
‫‪ .84‬سفوف بارد (ذ)‬

‫ينفع النقرس‪ ،‬وأوجاع المفاصل الحارة‪ ،‬ويسكن أوجاعها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر بطيـخ مقشـرين ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر‬ ‫‪20‬‬
‫وسـورنجان وبـزر خشـخاش وبـزر رجلـة درهمـان درهمـان‪ ،‬بوزيـدان وماهـي زهـرج‬
‫وكزبـرة يابسـة درهـم درهـم‪.‬‬
Usulüne uygun olarak ezilir ve her gün sabah veya her gün akşam
uykudan önce bu ilaçtan dört dirhem haşhaş suyu ile birlikte oral yoldan
alınır.
85. Menekşe tozu
5 İsḥāḳ es-Sāhirī şöyle der: “Bu ilaç sarı safra ve balgamı acısız bir şe-
kilde bedenden akıtır. Bu ilacın kullanımı her zaman mümkündür.”
Karışımı: Her birisinden ikişer buçuk dirhem kuru menekşe ve beyaz
türbüt otu, bir dānik safran. Zayıf olan kimse aç karna oral yoldan ılık su
ile birlikte bu ilaçtan iki buçuk dirhem; güçlü olan ise üç dirhem ile dört
10 dirhem arası alır.
86. Gut hastalığına ve eklem ağrılarına iyi gelen toz ilaç

(el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem beyaz acı çiğdemi, aynı miktarda beyaz şeker,

bir dāniḳ safran.
15 Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan soğuk su ile birlikte bir dirhem içi-
lir.
87. İshal yapıcı, balgamlı eklemlere faydalı toz ilaç
Karışımı: Bir dirhem zencefil, yarım dirhem biber, aynı miktarda

katran köpüğü bitkisi, iki dirhem aspir tohumu içi, üç dirhem kürdan
20 otu.
Hepsinden on sekiz kırat ile yirmi dört kırat arası ilacı oral yoldan alır
ve birbirinden farklı yerlerde oturur.
88. Hafif ve ishal yapıcı iyi bir ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Üç dirhem kırmızı göz otu/sarcocolla ağacının zamkı ve üç dir-

25 hem acı çiğdemi yüz cevizin yağı ile ezilir. Üzerine durak otu suyu
içilir; çünkü herhangi bir yan etkisi olmaksızın ishal yapar ve ishali
hafif letir.
‫يسـحق على الرسـم‪ ،‬ويسـتف منه كل بكرة أو كل ليلة وقت النوم‪ ،‬أربعة دراهم‪،‬‬
‫مع شـراب الخشخاش‪.‬‬
‫‪ .85‬سفوف بنفسج‬
‫قـال إسـحاق السـاهري‪« :‬هـو ينـزل الصفـراء والبلغـم عـن البـدن بلا أذى‪ ،‬ويصلـح‬
‫اسـتعماله فـي جميـع األوقات»‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج يابـس وتربـد أبيـض مـن كل واحـد درهمـان ونصـف‪ ،‬زعفـران‬
‫دانـق‪ .‬يسـتف الضعيـف منـه درهميـن ونص ًفـا‪ ،‬والقـوي مـن ثالثـة دراهـم إلـى أربعـة‬
‫دراهـم‪ ،‬بمـاء فاتـر علـى الخـوا‪.‬‬
‫‪ .86‬سفوف ينفع النقرس‪ ،‬ووجع المفاصل (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬سورنجان أبيض عشرة دراهم‪ ،‬سكر أبيض مثله‪ ،‬زعفران دانق‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويشرب‪ 1‬منه درهم بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .87‬سفوف مسهل‪ 2‬ينفع‪ 3‬المفاصل البلغمي‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬زنجبيـل درهـم‪ ،‬فلفـل نصـف درهـم‪ ،‬غاريقـون مثلـه‪ ،‬لـب حـب القرطـم‬
‫درهمـان‪ ،‬أصـل رجـل الغـراب ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫طـا‪ .‬يجلـس‬
‫طـا إلـى أربعـة وعشـرين قيرا ً‬
‫يسـتف عـن الجميـع مـن ثمانيـة عشـر قيرا ً‬ ‫‪15‬‬
‫مجالـس شـتى‪.‬‬
‫‪ .88‬سفوف مسهل‪ 4‬خفيف جيد (م)‬

‫يسـحق ثالثـة دراهـم أنـزروت أحمـر‪ ،‬وثالثـة دراهم سـورنجان‪ ،‬بدهن مائة جوزة‪.‬‬
‫يسـقى على ماء الشـبت‪ ،‬فإنه يسـهل من غير غائلة‪ ،‬ويخفف‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يشر‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪ :‬سهل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ال بد من تقدير كلمة في هذا الموضع‪ ،‬مثل (داء) أو (وجع)‪...‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬سهل‪.‬‬ ‫‪4‬‬
89. Balgamı çıkartan, mideyi temizleyen, eklemlerdeki

balgamları çeken toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: On dirhem beyaz türbüt otu, iki dirhem zencefil. İkisi sür-
me gibi dövülerek ezilir. Yirmi dirhem şeker.
5 İhtiyaç hâlinde bu ilaçtan iki dirhem ile dört dirhem arası oral yoldan
alınır.
90. Balgamlı eklem ağrısına iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Birer dirhem acı çiğdemi ve gelinciksalebi, iki dāniḳ sığır-

kuyruğu bitkisi, bir buçuk dirhem türbüt otu, bir dāniḳ zencefil, hepsinin
10 ağırlığı kadar şeker.
Hepsi tek dozda alınır.
91. Faydalı bir ishal ile kara safrayı sürdüren toz ilaç
Karışımı: Yirmi dirhem benlieğrelti otu, aynı miktarda taze küsküt,

15 hepsinin ağırlığı kadar şeker.
Şeker/bal şurubu ile birlikte bu ilaçtan dört dirhem oral yoldan alınır.
92. Acı çiğdemi tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
Gut hastalığına ve balgamlı eklem ağrılarına iyi gelir.

Karışımı: Yedi dirhem acı çiğdemi, ikişer dirhem kavrulmuş kimyon
20 ve nehir nanesi, ilaçların ağırlığı kadar şeker.
Bu ilaçtan alınacak doz iki dirhem ile üç dirhem arasıdır.
93. Eklem ağrıları ve gut hastalığına iyi gelen toz ilaç

(el-Ḳānūn)
Karışımı: On iki dirhem acı çiğdemi, üç dirhem nehir nanesi, dörder

25 dirhem biber ve kimyon.
Hepsi dövülerek ezilir. Su veya bal ile bu ilaçtan bir dirhem oral yol-
dan alınır.
‫‪ .89‬سفوف يخرج البلغم‪ ،‬وينقي المعدة واألمعاء‪ ،‬ويجذب البالغم‬

‫عن المفاصل (م)‬
‫أخالطه‪ :‬تربد أبيض عشرة دراهم‪ ،‬زنجبيل درهمان‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫درهما‬
‫ً‬ ‫يسحقان مثل الكحل‪ ،‬سكر عشرون‬
‫يستف منه عند الحاجة من درهمين إلى أربعة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .90‬سفوف ينفع وجع المفاصل البلغمي‪( 2‬ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـورنجان وبوزيـدان درهـم درهـم‪ ،‬ماهـي زهـرج دانقـان‪ ،‬تربـد درهـم‬
‫ونصـف درهـم‪ ،‬زنجبيـل دانـق‪ ،‬سـكر وزن الجميـع‪.‬‬
‫وهي شربة واحدة‪.‬‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫صالحا (م)‬ ‫‪ .91‬سفوف يسهل الخلط األسود إسهاال‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬أفيتمون حديث مثله‪ ،‬سكر طبرزد مثل الجميع‪.‬‬

‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬بسفايج عشرون‬
‫يستف منه أربعة دراهم‪ ،‬مع الجالب‪.‬‬
‫‪ .92‬سفوف السورنجان (ذ)‬

‫[‪ ]130a‬ينفع النقرس‪ ،‬وأوجاع المفاصل البلغمية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـورنجان سـبعة دراهـم‪ ،‬كمـون مقلـو وفوتنـج نهـري أو نعنـاع نهـري‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬سـكر وزن األدويـة‪.‬‬

‫الشربة منه من درهمين إلى ثالثة دراهم‪.‬‬
‫‪ .93‬سفوف ينفع أوجاع المفاصل والنقرس (ق)‬

‫درهمـا‪ ،‬حبـق النهـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬فلفـل وكمـون‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬سـورنجان اثنـا عشـر‬
‫أربعـة أربعـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫يدق الجميع ويسحق‪ ،‬ويستف منه درهم بماء و‪ 3‬عسل‪.‬‬

‫ال بد من تقدير كلمة (مع) في أول هذه العبارة‪ ،‬وربما كانت مقحمة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مما يطلب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
94. Ağrı şiddetlendiğinde içilen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Eklemlerin ağrısı ve gut ağrısını kesinlikle dindirir veya hafifletir.
Karışımı: Eşit miktarda acı çiğdemi ve şeker. Her gün bu ilaçtan so-
ğuk su ile birlikte üç dirhem oral yoldan alınır.
5 95. Siyatiğe iyi gelen denenmiş bir toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Beş dirhem acı çiğdemi, üç dirhem rezene tohumu, üç dir-
hem kabuksuz badem içi, yarım dirhem safran, on dirhem sinameki, hep-
sinin ağırlığı kadar şeker.
10 96. Bedeni semizleştiren övülen bir toz ilaç

Üzerlik otu, su katılmış sirke içerisinde bekletilerek kurutulur ve bun-
dan elli dirhem alınır. Otuz dirhem arpa çorbası, aynı miktarda buğday
çorbası, aynı miktarda yıkanarak kurutulmuş pirinç, aynı miktarda ka-
buksuz tatlı badem içi, kırk dirhem tohumuyla birlikte beyaz haşhaş, alt-
15 mış dirhem temiz ve kuru beyaz ekmek, yarım menn ṭaberzed şekeri.
Hepsi dövülerek elenir ve karıştırılır. Her gün bu ilaçtan alınacak doz
taze sağılmış süt ile kaynatılarak otuz dirhemdir. Aç karna meyan kökü
suyu ile kullanılır.
97. Galen’in kuduz köpek macunu (Minhācü’d-dükkān)

20 Karışımı: İki ölçü kündür, beş ölçü centiyane, on ölçü akrep külü. Bu
ilaçtan bir kaşık -ki üç dirhemdir- içilen suyun yüzeyine serpilir.
Köpek tarafından ısırılan kimseye, köpek tarafından ısırıldığı ilk gün
yetişilmişse peş peşe kırk gün bu ilacı kullanır. Isırılan kimseye ısırıldığı
gün yetişilememişse, aksine birkaç gün geçtikten sonra yetişilmişse, içme
25 suyunun üzerine her gün iki kaşık bu ilaçtan serpilsin ve peş peşe kırk gün
ona bu ilaç içirilsin. Isırılan yer yarılır ve üzerine bu merhem konulur.1
1 Kitap genelinde sadece bu ilacın tarifinde iki farklı formül bulunmaktadır. Bunlardan
ilki kuduz köpek tarafından ısırılan kimseye ısırıldığı ilk günden itibaren içirilen doz-
dur. İkincisi ise kuduz köpek tarafından ısırılan kimseye ilk günden itibaren değil de
ısırılmasının üzerinden birkaç gün geçtikten sonra içirilmeye başlanan dozdur.
‫‪ .94‬سفوف يشرب عند شدة الوجع (ذ)‬

‫‪.‬‬
‫فيسكن وجع المفاصل والنقرس البتة‪ ،‬أو يخففه‬
‫أخالطه‪ :‬سورنجان وسكر طبرزد سواء‪ .‬يستف كل يوم منه ثالثة دراهم بماء بارد‪.‬‬
‫َّ‬
‫‪ .95‬سفوف مجرب‪ 1‬ينفع عرق النسا (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬سـورنجان خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر رازيانـج ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـب لـوز مقشـر‬ ‫‪5‬‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬سـنامكي عشـرة دراهـم‪ ،‬سـكر وزن الجميـع‪.‬‬
‫‪ .96‬سفوف محمودة يسمن البدن‪.2‬‬

‫ً‬ ‫ينقـع الحرمـل فـي الخـل الممـزوج بالمـاء‪ ،‬ويبيـس‪ ،‬ويؤخـذ منـه خمسـون‬
‫درهما‪ ،‬كشـك الحنطة مثله‪ ،‬أرز مغسـول مجفف مثله‪ ،‬لب لوز‬
‫ً‬ ‫كشـك الشـعير ثالثون‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬خبـز أبيـض نظيـف يابس‬

‫ً‬ ‫حلـو مقشـر مثلـه‪ ،‬خشـخاش أبيـض مـع بـزره أربعـون‬
‫من‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬سـكر طبـرزد نصـف ّ‬
‫ً‬ ‫سـتون‬
‫درهمـا‪ ،‬بلبـن حليـب‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع وينخـل ويخلـط‪ .‬الشـربة منـه كل يـوم ثالثـون‬
‫مغلـي‪ ،‬يسـتعمل علـى الخـوا‪ ،‬بمـاء سـوس‪.‬‬
‫‪ .97‬سفوف كلب الكلب لجالينوس (م)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدر جـزآن‪ ،‬جنطيانـا خمسـة أجـزاء‪ ،‬رمـاد السـرطان عشـرة أجـزاء‪ .‬يـذر‬
‫منهـا ملعقـة علـى وجـه المـاء المشـروب‪ ،‬وهـو ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يومـا والء‪ ،‬إن أدرك المنهـوش أول مـرة [وإن لـم يـدرك‬
‫يسـتعمله المنهـوش أربعيـن ً‬
‫المنهـوش فـي أول األمـر بـل بعـد مـا مضـت عليـه أيـام فلينثـر عليـه علـى وجـه المـاء كل‬
‫يوم ملعقتين ويشرب إلى أربعين يوما والء]‪ 3‬ويشق المكان ويوضع عليه هذا المرهم‪:‬‬ ‫‪20‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مما يطلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب يسمن البدن‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫العبــارة التــي بيــن القوســين المعكوفيــن ال توجــد فــي النســخ المعتمــدة فــي التحقيــق‪ ،‬بــل هــي مأخــوذة مــن‬ ‫‪3‬‬
‫نســخة القاهــرة التــي مــا اخترناهــا بيــن النســخ المفضلــة فــي التحقيــق‪.‬‬
Karışımı: Bir rıṭl zift, bir buçuk rıṭl keskin sirke, üç ūḳiyye çavşır.
Çavşır sirke içerisinde çözdürülerek gerektiği gibi bir merhem yapılır ve
kullanılır.
98. Kara toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
5 Yanıcı kara safralı karışımları ishalle sürdürür, kaşıntıya, cüzzama,

derideki lekelere (Melasma), çil/kırmızı noktalara, mantar hastalığına,
melankoliye ve kara safranın baskınlığına karşı faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem kara helile, kara helilenin
küçüğü, hodan, oğul otu veya tohumu; üçer dirhem Girit adası küskü-
10 tü, benlieğrelti otu ve şahtere otu; birer dirhem Ermeni taşı ve lacivert
taşı.
Hepsi dövülerek elenir ve bu karışıma beyaz şeker eklenir.
Bu ilaçtan alınacak doz, peynir suyu ile birlikte yedi dirhemdir. Karı-
şıma bir dāniḳ mahmude otu eklenirse daha güçlü ishal yapar.
15 99. Büyük kara toz ilaç Minhācü’d-dükkān)
İlk toz ilacın faydalarını sağlar, ancak içerisindeki ilaç maddeleriyle

birincisinden daha faydalıdır.
Karışımı: Beşer dirhem kara helile, kara helilenin küçüğü ve sarı he-
lile, sinameki, hodan, menekşe çiçeği, Girit küskütü ve benlieğrelti otu;
20 her birisinden birer miskal karabaş otu, anason, gül tomurcuğu ve sakız
ağacının reçinesi; tunç/bakır renkli türbüt otu, beyaz katran köpüğü bitki-
si; birer miskal yıkanmış ve su ile ayıklanmış Ermeni taşı ve lacivert taşı,
altı dirhem kabuksuz şamfıstığı içi, iki ūḳiyye beyaz şeker. Sonra karışı-
mın toplam ağırlığı kadar beyaz şeker.
25 Bu ilaçtan alınacak doz, bir dāniḳ kısa mahmude otu ile birlikte yedi
ile on dirhem arasıdır. Hepsi dövülerek iyice karıştırılır ve oral yoldan
kullanılır.
‫أخالطـه‪ :1‬زفـت رطـل‪ ،‬خـل خمـر ثقيـف رطـل ونصـف‪ ،‬جاوشـير ثلاث أواق‪.‬‬
‫مرهمـا كمـا ينبغـي‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫يحـل الجاوشـير فـي الخـل‪ ،‬ويعمـل‬
‫‪ .98‬سفوف السوداء (م)‬

‫طـا محترقـة‪ 2‬سـوداوية‪ ،‬وينفـع الحكـة والــجذام‪ ،‬والكلـف والنمـــش‪،‬‬
‫يسـهل أخال ً‬
‫والقوابـي والماليخوليـاء‪ ،‬وغلبـة‪ 3‬السـوداء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخــلاطه‪ :‬كابلـي مـــنزوع وهنـــدي ولســـان الثـــور وورق البادرنجبويـه‪ 4‬أو بزرهـا‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬أفيتمـون أقريطـي بسـفايج وبـزر الشـاهترج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫حجـر أرمنـي والزورد درهـم درهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويضاف إليه سكر بياض‪.‬‬
‫الشـربة منـه سـبعة دراهـم‪ ،‬بمـاء الجبـن‪ ،‬وإن أضيـف إليـه دانـق محمـودة كان‬ ‫‪10‬‬
‫أقـوى إسـهاالً‪.‬‬
‫‪ .99‬سفوف السوداء الكبير(م)‬

‫ينفع منافع األول‪ ،‬ويزيد عليه بما فيه من الحوائج‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬كابلي وأصفر وهندي وسنامكي ولسان الثور وزهر‪ 5‬بنفســج وأفيتـــمون‬
‫أقـــريطي وبسـفايج خمســـة خمســـة دراهــم‪ ،‬أسـطوخودوس وأنيسـون وزر ورد‬ ‫‪15‬‬
‫ومصطكـى مثقـال مثقـال‪ ،‬تربـد صفافيـري وغاريقـون أبيـض [‪ ]130b‬ثالثة ثالثة دراهم‪،‬‬
‫حجر أرمني والزورد مغسوالن مصوالن مثقال مثقال‪ ،‬قلب فستق مقشر ستة دراهم‪،‬‬
‫سكر أبيض أوقيتان‪ .‬وثم من يخلط وزنه سكرا أبيض‪.6‬‬
‫ً‬
‫الشـربة منه من سـبعة دراهم إلى عشـرة دراهم‪ ،‬مع دانق سـقمونيا‪ ،‬فيدق الجميع‪،‬‬
‫جيدا ويسـتف‪.‬‬
‫ويخلط ً‬ ‫‪20‬‬
‫كذا في جـميع النسخ‪ ،‬ويغلب على ظننا أنه سـقط ذكر سفوف مع فـوائده قبل هذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬متحرقة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬علبة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬البادرنجويه‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫طمست هذه الكلمة في (أ)‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫في (أ)‪ :‬بياض‪.‬‬ ‫‪6‬‬
100. Sara hastalığına yakalananlara iyi gelen toz ilaç

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir miskal katran köpüğü bitkisi, beş kırat yuvarlak loğusa
çiçeği, yarım miskal baldırgan ağacı, ilaçların ağırlığı kadar şeker.
5 Hepsi tek dozda kullanılır.
101. Peynir suyu ile birlikte içilen ve kara safrayı sürdüren,

bedendeki lekeleri (melasma) temizleyen toz ilaç.
Karışımı: Kara helile ve kara helilenin küçüğü, benlieğrelti otu ve
büyük kara helilenin her birisinden onar dirhem, bir dirhem siyah tuz, iki
10 dirhem küsküt.
Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz peynir suyu ile birlikte
bir miskaldir.
102. Harareti geçirmede güçlü bir ilaç (el-Ḳānūn)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde marul tohumu, hindiba tohumu,
15 bambu ağacı tozu, kırmızı gül, beyaz gül, semizotu, hodan, kuru kişniş,
mercan kökü, kehribar ve inci.
Her sabah bu ilaçtan oral yoldan iki dirhem alınır. Gerçekten çok iyi
bir ilaçtır.
103. Harareti geçirmede birincisinden daha güçlü bir ilaç

20 (el-Ḳānūn)
Karışımı: Her birisinden birer ölçü bambu ağacı tozu, sarı sandal ağacı
ve kırmızı gül; çeyrek ölçü kâfur. Bu ilaç maddelerinden bir toz ilaç yapılır.
Bu ilaçtan kullanılacak doz iki dirhemdir.
104. Önceki iki ilaçtan daha etkili toz ilaç (el-Ḳānūn, ez-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: Her birisinden üçer dirhem mercan kökü, kehribar, inci,
oğul otu, beşparmak otu, kavrulmuş beyaz zaç; her birisinden beşer dir-
hem Ermeni kili ve kişniş.
Bu ilaçtan alınacak doz, oğul otu suyu ile birlikte bir miskaldir.
‫‪ .100‬سفوف ينفع المصروعين (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬غاريقـون مثقـال‪ ،‬زراونـد مدحـرج خمسـة قراريـط‪ ،‬سيسـاليوس نصـف‬
‫مثقـال‪ ،‬سـكر وزن األدويـة‪.‬‬
‫جميعه شربة واحدة‪.‬‬
‫‪ .101‬سفوف يشرب مع ماء الجبن‬ ‫‪5‬‬
‫فيسهل السوداء‪ ،‬وينقي البدن عن مادة الكلف‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج أسـود هنـدي وبسـفايج وكابلـي مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫ملـح نفطـي درهـم‪ ،‬أفيتمـون درهمـان‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ .‬الشربة منه مثقال مع ماء الجبن‪.‬‬
‫‪ .102‬دواء قوي في تطفئة الحرارة (ق)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬بزر خس وبزر هندباء وطباشـير وورد أحمر وأبيض وبزر بقلة الحمقاء‬
‫ولسـان الثور وكزبرة يابسـة وبسـد وكهربا ولؤلؤ أجزاء سـواء‪.‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫يستف منه كل بكرة درهمان‪ ،‬إذ هو جيد ً‬
‫‪ .103‬سفوف يطفئ الحرارة‪ ،‬أقوى من األول (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وصنـدل أصفـر وورد أحمـر مـن كل واحـد جـزء‪ ،‬وكافـور ربـع‬ ‫‪15‬‬
‫جـزء‪ ،‬ويعمـل منهـا سـفوف‪.‬‬

‫الشربة منه درهمان‪.‬‬
‫‪ .104‬سفوف أقوى منهما (ق د)‬

‫أخالطـه‪ :‬بسـد وكهربـا ولؤلـؤ وبادرنجبويـه وفلنجمشـك وشـب يمانـي مقلـو مـن‬
‫كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬طيـن أرمنـي وكزبـرة مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫الشربة منه مثقال بماء البادرنجبويه‪.‬‬

105. Sıcak kalbe iyi gelen bambu ağacı tozu (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kırmızı gül ve bambu ağacı

tozu, iki dirhem kuru kişniş, her birisinden yarım dirhem mercan kökü,
inci ve kehribar, bir dāniḳ kâfur.
5 Hepsinden toz hâlinde ilaç yapılır. Bu ilaçtan kullanılacak doz sirkeli
ayva şurubu ile birlikte iki dirhemdir.
106. Sıcak kalbe faydalı kil ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Birer dirhem Ermeni kili ve kuru kişniş, her birisinden ya-
rımşar dirhem bambu ağacı tozu ve kehribar, yarım dāniḳ kâfur.
10 Yağı alınmış inek sütü ile birlikte ilacın tamamı tek dozda içilir.
107. İnci tozu (Minhācü’d-dükkān)
Ürkme/irkilmeye, kalp zayıflığına ve çarpıntıya, kalbe baskın gelen

kuru ve kötü mizaca karşı faydalıdır. Mide, karaciğer ve iç organları güç-
lendirir.
15 Karışımı: Kara helile ve kara helilenin küçüğünden onar dirhem,
beyaz ve kırmızı zerdali dikeninin her birisinden beşer dirhem, her bi-
risinden üçer dirhem yıkanmış ve suyla temizlenmiş Ermeni taşı ve la-
civert taşı, yakılmış kırmızı akik, kuru Şam kişnişi, çanak yaprakları
alınmış gül tomurcuğu, karabaş otu ve tütsü ödü; her birisinden beşer
20 dirhem fesleğen tohumu ve oğul otu tohumu; her birisinden üçer dirhem
delinmemiş inci ve yakılmış ipek; her birisinden birer miskal altın ve
gümüş varağı.
ed-Düstūru’l-māristānī adlı eserde gördüğüme göre el-Ḥāḍırī bu ilacı
yapan Sedīd b. Beyān’ın ilaç maddelerinin her birisinden yirmi beşer dir-
25 hem kullandığını, hepsinin toplam ağırlığı kadar bitkisel şeker, beş dirhem
akrep şeklindeki akrep otu/çıyan otu (Derūnec: Doronicum scorpiodes) ve
on dirhem hodan kullandığını nakleder.
‫‪ .105‬سفوف طباشير(ذ)‬
‫ينفع القلب الحار‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وطباشـير مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬كزبـرة يابسـة درهمان‪،‬‬
‫بسـد ولؤلـؤ وكهربـا مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬كافـور دانق‪.‬‬
‫يعمل من الجميع سفوف‪ .‬الشربة منه درهمان بالسكنجبين السفرجلي‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .106‬سفوف الطين ينفع القلب الحار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :1‬طيـن أرمنـي وكزبـرة يابسـة درهـم درهـم‪ ،‬طباشـير وكهربا مـن كل واحد‬
‫نصـف درهـم‪ ،‬كافـور نصف دانق‪.‬‬
‫وهذه شربة واحدة تشرب مع مخيض‪ 2‬البقر‪.‬‬
‫‪ .107‬سفوف لؤلؤ (م)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفـع التوحـش‪ ،‬وضعـف القلـب والخفقـان‪ ،‬وسـوء المـزاج اليابـس الغالـب علـى‬
‫القلـب‪ ،‬مـع أنـه يقـوي المعـدة والكبـد واألعضـاء الباطنـة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كابلـي وهنـدي مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بهمن أبيض وبهمن أحمر من‬
‫كل واحد خمسة دراهم‪ ،‬حجر أرمني والزورد مصوالن مغسوالن وعقيق أحمر محرق‬
‫وكزبـرة يابسـة شـامية وزر ورد منـزوع وأسـطوخودوس وعـود بخـور مـن كل واحـد ثالثـة‬ ‫‪15‬‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر الريحـان وبـزر البادرنجبويـه مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬لؤلـؤ غيـر مثقـوب‬
‫وحريـر محـرق مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورق الذهـب والفضـة مـن كل واحـد مثقال‪.‬‬
‫ورأيـت فـي «الدسـتور» المارسـتاني ذكـر [‪ ]131a‬الحاضـري أنـه نقـل عـن لفـظ‬
‫درهما‪ ،3‬سـكر نبات وزن‬
‫ً‬ ‫واضـــعه ســـديد بن بيان‪ :‬من كل واحـــد خمســـة وعشـــرون‬
‫الجميـع‪ ،‬درونـج معقـرب خمسـة دراهـم‪ ،‬لسـان الثـور عشـرة دراهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬المحيض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬ور ًقا‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Hepsi dövülerek karıştırılır. Bu ilaçtan kullanılacak doz, hodan şu-

rubu veya kuzukulağı şurubu gibi hastalığın, zamanın ve ilacın etkisinin
gerektirdiği bir sıvı ile birlikte bir miskal ile bir dirhem arasıdır.
108. İnci tozu (Minhācü’d-dükkān)
5 el-İrşād adlı kitapta söylendiğine göre kara safraya çalan sıcak çarpın-
tıya ve bütün kalp ağrılarına faydalıdır.
Karışımı: Yedi dirhem hodan, her birisinden üçer dirhem delinmemiş
inci, fesleğen tohumu ve kehribar; her birisinden ikişer dirhem yakılmış
ham ipek, Kufe kara topalağı, karanfil fesleğeni tohumu, oğul otu tohu-
10 mu; bir dirhem Ermeni taşı, her birisinden birer miskal Ermeni kili, teke
kanıyla yoğrulmuş veya yoğurulmuş Limni kili, loğusa çiçeği ve akrep
otu. Sonra kimileri loğusa çiçeği ve akrep otunu formülden çıkarırlar. Bu
ilaçta şekerin adı geçmemiştir.
Bazı doktorlar derler ki: “İlaca ilaç maddelerinin toplam ağırlığı kadar
15 beyaz şeker eklenir.”
109. Kalbin kötü mizacı ve soğuk çarpıntısı için denenmiş

bir ilaç
Karışımı: Bir dirhem hodan, dörder dirhem loğusa çiçeği ve çıyan otu.
Bu ilaçtan alınacak doz, fesleğen şurubu ile birlikte ayın başında, or-
20 tasında ve sonunda bir dirhemdir.
110. Toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Mide gazına faydalıdır, kalbi güçlendirir, beyne yükselen kara safralı

karışımları iyileştirir. Göz zayıflığına iyi gelir.
Karışımı: Birer ūkiyye tohumları alınmış kara helile ve kavrulmuş fın-
25 dık, her birisinden beşer dirhem sirke içerisinde bekletilerek gölgede kuru-
tulmuş Şam kişnişi, hodan, meyan kökü, kurutulmuş ağaç kavunu kabuğu,
hindiba tohumu ve Hint emlec bitkisi; rengi beyaza çalan sarı sandal, Hint
ödü, bambu ağacı tozu, lak ağacı reçinesi, ve delinmemiş inci; her birisinden
‫يـدق الجميـع ويخلـط‪ .‬الشـربة منـه مثقـال أو درهـم‪ ،‬بمـاء لسـان الثـور أو بشـراب‬
‫الحمـاض‪ ،‬بمـا يقتضيـه المـرض والوقـت والقـوة‪.‬‬
‫‪ .108‬سفوف لؤلؤ (م)‬

‫من «اإلرشاد»‪ :‬ينفع الخفقان الحار المائل إلى السوداء‪ ،‬وجميع أوجاع القلب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لسـان الثـور سـبعة دراهـم‪ ،‬لؤلـؤ غيـر مثقـوب وبـزر ريحـان وكهربا من كل‬ ‫‪5‬‬
‫واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬حريـر خـام محـرق وسـعد كوفي وبزر فرنجمشـك وبزر بادرنجبويه‬
‫مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬حجـر أرمنـي درهـم‪ ،‬طين أرمني مختـوم أو غير مختوم وزرنباد‬
‫ودرونـج مـن كل واحـد مثقـال‪ .‬وثـم مـن يسـقط الزرنبـاد والدرونج‪ ،‬وما ذكر فيه السـكر‪.‬‬
‫بياضا»‪.‬‬
‫سكرا ً‬ ‫وقال بعض األطباء‪« :‬يضاف إليه وزنه‬
‫ً‬
‫‪ .109‬دواء مجرب لسوء مزاج القلب وخفقانه البارد‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬لسان الثور درهم‪ ،‬زرنباد ودرونج أربعة أربعة دراهم‪.‬‬

‫الشربة منه درهم في أول الشهر وفي أوسطه وفي آخره‪ ،‬مع الشراب الريحاني‪.‬‬
‫‪ .110‬سفوف ينفع بخارالمعدة ويقوي القلب (م)‬

‫ويصلح األخالط السوداوية المتصاعدة إلى الدماغ‪ ،‬وينفع ضعف البصر‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كابلـي منـزوع وبنـدق محمـص‪ 1‬أوقيـة أوقيـة‪ ،‬كزبـرة شـامية منقوعـة‬ ‫‪15‬‬
‫فـي الخـل مجففـة فـي الظـل ولسـان الثـور وعـود السـوس وقشـر األتـرج المجفـف‬
‫وبـزر هندبـاء وأملـج هنـدي مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬صنـدل مقاصيـري وعـود‬
‫هنـدي وطباشـير ولـك وبسـر ولؤلـؤ بكـر مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬بـزر ريحـان وبـزر‬
‫بادرنجبويـه وأسـطوخودوس ودرونـج‪ 2‬عقربـي وحريـر محـرق مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬مصطكـى درهمـان‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬محمض‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬دروج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
üçer dirhem fesleğen tohumu, oğul otu tohumu, karabaş otu, akrep şeklinde-
ki akrep otu ve yakılmış ipek ve iki dirhem sakız ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek ezilir ve elenir ve ilaç maddelerinin toplam ağırlığı kadar
beyaz şekerle karıştırılır. İhtiyaç hâlinde, uyumadan önce bu ilaçtan soğuk su
5 ile birlikte dört dirhem oral yoldan kullanılırsa son derece faydalı olur.
111. Soğuk kalbe faydalı akrep otu tozu ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden altışar dirhem akrep otu ve hodan, üç dir-

hem loğusa çiçeği. Hepsi dövülerek elenir. Bu ilaçtan alınacak doz, bir
ūḳiyye yıllanmış şarap ile birlikte bir miskaldir.
10 112. Soğuk ve rutubetten kaynaklanan sarılığa iyi gelen

Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kavrulmuş eski nane ve kara

topalak, her birisinden yarımşar dirhem yuvarlak loğusa çiçeği ve akrep
otu, bir dānik misk, birer dirhem sümbül ve inci, yirmi dirhem şeker.
15 Bu ilaçtan alınacak doz içerisinde sarı yavşan otunun kaynatıldığı su
ile birlikte üç dirhemdir.
113. Sarı safrayı sürdüren toz ilaç
Karışımı: Bir dirhem Feyḳarā müshili, iki dirhem sarı helile, bir kırat
mahmude otu, birer dānik siyah tuz ve kereviz tohumu, bir dirhem katran
20 köpüğü bitkisi, iki dānik sabır otu.
Hepsi dövülerek elenir ve seher vakti ılık su ile oral yoldan içilir.
114. Sarı safra maddesi ile birlikte sıcak ve kuru mideye

faydalı toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem öğütülmüş gül, beş dirhem beyaz bambu

25 ağacı tozu, her birisinden üçer dirhem ayıklanmış sumak ve sarı helile
otu, yarım dirhem rāmik macunu, hepsinin toplam ağırlığı kadar beyaz
şeker.
‫بياضا‪ ،‬ويسـتف منه عند الحاجة أربعة‬

‫سـكرا ً‬ ‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويخلط بوزنه‬
‫ً‬
‫دراهـم‪ ،‬بمـاء بارد عنـد النوم‪ ،‬فإنه بليغ‪.‬‬
‫‪ .111‬سفوف درونج (ذ)‬

‫ينفع القلب البارد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬درونـج ولسـان الثـور مـن كل واحـد سـتة دراهـم‪ ،‬زرنبـاد ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪.‬‬

‫الشربة منه مثقال‪ ،‬بأوقية شراب عتيق‪.‬‬
‫‪ .112‬سفوف ينفع اليرقان إذا كان من البرودة والرطوبة (ذ) (‪)1‬‬

‫أخالطـه‪ :‬نعنـع عتيـق مقلـو وسـعد مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬زراونـد مدحـرج‬
‫ودرونـج مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬مسـك دانـق‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬ ‫سنبل ولؤلؤ من كل واحد درهم‪ ،‬سكر عشرون‬
‫الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬مع طبيخ أفسنتين‪.‬‬
‫‪ .113‬سفوف يسهل الصفراء‬

‫أخالطـه‪ :2‬إيـارج فيقـرا درهـم‪ ،‬أصفـر درهمـان‪ ،‬سـقمونيا قيـراط‪ ،‬ملـح نفطـي وبزر‬
‫كرفـس دانـق دانـق‪ ،‬غاريقـون درهـم‪ ،‬صبـر دانقان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستف [‪ ]131b‬بماء فاتر سحرا‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .114‬سفوف ينفع المعدة الحارة اليابسة‪ ،‬مع مادة صفراوية (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد مطحـون عشـرة دراهـم‪ ،‬طباشـير بيضـاء خمسـة دراهـم‪ ،‬سـماق منقـى‬
‫وإهليلج أصفر من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬رامك نصف درهم‪ ،‬سكر أبيض مثل الجميع‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪( :‬د)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi dövülerek ezilir ve bir ipek kumaş yardımıyla elenir. Her gün
sabah soğuk su ile birlikte oral yoldan kullanılır.
115. Sıcak midenin zayıflığına faydalı toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem kehribar ve kırmızı gül, iki dirhem öd, on

5 dirhem kadıntuzluğu çiçeği, üçer dirhem rāmik macunu ve bambu ağacı
tozu, bir dirhem sümbül, ikişer dāniḳ safran ve kâfur.
Hepsi dövülerek elenir ve toz ilaç hâline getirilir. Bu ilaçtan kullanıla-
cak doz, nar şurubu ile birlikte bir miskaldir.
116. Rutubetli sıcak mideye faydalı toz ilaç (el-Ḥāvī)
10 Karışımı: Onar dirhem kırmızı gül ve beyaz bambu tozu, üç dirhem

sumak, beş dirhem keskin sirke içerisinde bekletilerek kavrulmuş kişniş.
Hepsi dövülerek ezilir ve ipek bir kumaşla elenir. Bu ilaçtan alınacak
doz, mayhoş nar suyu ve ayvalı veya sade sirkeli şuruptan hangisi varsa on
dirhem bu şurupla birlikte üç dirhemdir.
15 117. Sarı safralı kusmayı kesen, bulantıyı dindiren toz ilaç

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer ölçü kadıntuzluğu çiçeği, ekşi nar çe-
kirdeği, sumak, narçiçeği, bambu ağacı tozu, gül ve üzüm koruğu meyve-
si, yarım ölçü şamfıstığının dış kabuğu.
20 Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve elma suyu veya ayva suyu veya
nane suyu ile yapılan nar şurubu ile birlikte içilir.
118. Balgam veya kara safra sebebiyle oluşan kusmayı

kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Dört dirhem gül, üç dirhem kadıntuzluğu çiçeği, her birisin-

25 den ikişer dirhem şamfıstığının en üst kabuğu, sakız ağacı reçinesi, çiğ öd
ağacı, sümbül, kara topalak, karanfil, karanfil fesleğeni, bir gün ve bir gece
şaraptan yapılan sirke ve elma suyu içerisinde bekletilmiş Kirman kimyonu.
‫يدق الجميع وينخل بحريرة‪ ،‬ويستف منه كل غداة بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .115‬سفوف ينفع ضعف المعدة الحارة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وورد أحمـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬عـود درهمـان‪ ،‬أميـر باريـس‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬رامـك وطباشـير ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل درهـم‪ ،‬زعفـران وكافـور‬
‫دانقـان دانقـان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستف‪ .‬الشربة منه مثقال‪ ،‬مع شراب الرمان‪.‬‬
‫‪ .116‬سفوف‪ :‬ينفع المعدة الحارة الرطبة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وطباشـير بيضـاء مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬سـماق ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬كزبـرة منقوعـة فـي الخـل الثقيـف مقلـوة خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل بحريـرة‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم‪ ،‬بمـاء الرمـان المـز والسـكنجبين‬ ‫‪10‬‬
‫السـفرجلي أو السـاذج‪ ،‬مـن أيهمـا كان عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .117‬دواء ـ أي سفوف ـ يقطع القيء الصفراوي‪ ،‬ويسكن الغثي (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬يؤخذ األمير باريس وحب الرمان الحامض والسماق والجلنار والطباشير‬
‫والورد وحب الحصرم من كل واحد جزء‪ ،‬قشر الفستق الخارجي نصف جزء‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويشـرب بمـاء التفـاح‪ ،‬أو بمـاء السـفرجل‪ ،‬أو بشـراب الرمـان‬
‫المعمـول بمـاء النعناع‪.‬‬
‫‪ .118‬سفوف‪ :‬يقطع القيء الحادث عن البلغم والسوداء (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬ورد أربعة دراهم‪ ،‬أمير باريس ثالثة دراهم‪ ،‬نعنع وقشـر الفسـتق األعلى‬
‫ومصطكى وعود نيء وسـنبل وسـعد وقرنفل وفرنجمشـك وكمون كرماني منقوع في‬
‫يوما وليلة مـن كل واحد درهمان‪.‬‬
‫خـل خمـر ومـاء تفـاح ً‬ ‫‪20‬‬
Hepsi bir güzel dövülür ve misk katılmış ayva şurubu ile birlikte oral
yoldan iki dirhem içilir.
119. Aşırı kusmaya iyi gelen tz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden sekiz dirhem kehribar, mercan kökü, gül,

5 narçiçeği, nişasta ve teke kanıyla yoğrulmuş Limni kili, bir dirhem beyaz
zaç.
Hepsi dövülerek elenir ve oral yoldan bu ilaçtan iki dirhem kullanılır.
‫نعما‪ ،‬ويستف منه درهمان‪ ،‬مع ميبة ممسك‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .119‬سفوف ينفع القيء إذا كان مفرطا (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وبسـد وكزبـرة وورد وسـماق وجلنـار ونشـا وطيـن مختوم من كل‬
‫واحـد ثمانيـة دراهـم‪ ،‬شـب يماني درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستف منه درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
YİRMİ ÜÇÜNCÜ BĀB
TABLETLER HAKKINDADIR1
Bu haplar ağız yoluyla alınan kuru toz ilaçların saklandığı gibi sak-
lanır. Ancak üretildiği günden itibaren altı aya kadar kullanılır. Bu süre
5 geçtikten sonra kullanılmaması gerekir.
1 İstanbul nüshasının kenarında tabletler hakkında şu bilgi yer almaktadır: Tabletler çe-
şitli amaçlarla hazırlanan ve macunların saklandığı gibi uzun süre saklanması düşünül-
meyen formüllerdir. Nitekim ağız yoluyla alınan kuru toz ilaçlar da hemen kullanılmak
üzere hazırlanan formüllerdir, etkileri çok çabuk kaybolduğundan ve hava şartlarından
çok etkilendiğinden geleceğe yönelik çok saklanmaları istenmez. Macunlar çok tatlı
olduklarından uzun süre etkilerini korurlar; yoksa tabletler de macunlar gibi olurlardı.
Ayrıca tabletlerde su ıslaklığı bulunduğundan kısa süreliğine etkilerini korurlar. Oysa
oral kuru toz ilaçlar böyle değildir ve hemen kullanılırlar.
Tabletlerin bir kısmı soğuk/soğutucudur ve mizacın sıcaklığına ve yüksek ateşlere
karşı yapılırlar. Bu tabletler hindiba tohumu, marul tohumu, semizotu tohumu, iki
hıyar türünün çekirdeği, gül tohumu, nilüfer, menekşe, kadıntuzluğu, sandal, bambu
ağacı tozu ve kâfur gibi maddelerden yapılırlar.
Kimi tabletler ısıtıcıdır ve bağırsakların tıkanıklıklarını açmak, sertliğini yumuşat-
mak ve tümörlerini gidermek için yapılırlar. Bu tabletler anason, rezene, sümbül,
sakız ağacı reçinesi, Mekke ayrığı, koyun otu, sarı yavşan otu, küsküt, ışkın ve lak
ağacı gibi ilaç maddelerinden yapılırlar.
Kimi tabletler ısıtıcı ve soğutucu ilaç maddelerinden yapılırlar ve kronik sıtmalarda
ve birleşik sıtmalarda kullanılırlar.
Kimi tabletler ise kanı hapsedici, karnı tutucu, yaraların içini et ile doldurucudur. Bu
bilgiler es-Semerḳandī’nin Uṣūlü’t-terākīb adlı eserinden alıntıdır.
Kenar notunun devamında yukarıdaki notun devamı olabilecek şekilde şu bilgi yer
almaktadır: Çürüme kötü kokulu bir yanma olduğu için bir soğutucu gerektirir, mad-
desi bakımından bu soğutucu ya kara safradır ya da kara safra ve balgamdan oluşan
ilaç maddeleridir. Çürüme ısıtıcı bir maddeyi de gerektirir; bu nedenle de hemen
kuruması ve kireçlenmeye dönüşmemesi için hem ısıtıcı hem de soğutucu ilaç mad-
delerinden bir formül hazırlanır.
‫الباب الثالث والعشرون‬
‫‪1‬‬
‫في األقراص‬
‫هي تحفظ كما تحفظ السـفوف‪ ،‬لكن تسـتعمل من يومها إلى سـتة أشـهر‪ ،‬ثم بعد‬
‫مضي هذه المدة ينبغي أال تسـتعمل‪.‬‬
‫فـــي هامـــش (ب)‪ :‬األقـــراص مـــن المركبـــات التـــي تركـــب ألغـــراض شـــتى‪ ،‬وال يـــراد إدخارهـــا‬ ‫‪1‬‬
‫زما ًنـــا طويـــاً‪ ،‬كادخـــار المعجونـــات‪ ،‬كمـــا أن الســـفوفات مركبـــات يـــراد اســـتعمالها فـــي الحـــال‪،‬‬
‫وال تدخـــر كثيـــر ا لالســـتقبال‪ ،‬لســـرعة بطـــان قواها‪ ،‬وشـــدة انفعالها مـــن كيفيـــات الهواء‪ ،‬ألن في‬
‫ً‬
‫وأيضا‬
‫ً‬ ‫المعجونـــات حـــاوة كثيـــرة تحفـــظ قوتهـــا زما ًنـــا طويـــاً‪ ،‬وإال فحينئـــذ األقـــراص كذلـــك ؛‬
‫فـــي األقـــراص رطوبـــة مـــاء يحفـــظ قوتهـــا زما ًنـــا قصيـــر ا ؛ وأمـــا فـــي الســـفوفات فليـــس كذلـــك‪،‬‬
‫ً‬
‫ولذلـــك يســـتعمل فـــي الحـــال‪.‬‬
‫فمنهــا‪ :‬بــاردة تركــب لحــرارة المــزاج والحميــات الحــادة‪ ،‬تتخــذ مــن بــزر الهندبــاء والخــس‬
‫والفرفــح والخياريــن والــورد والنيلوفــر والبنفســج واألنبــر باريــس والصنــدل والطباشــير‬
‫والكافــور ونحوهــا‪.‬‬
‫ومنهـــا‪ :‬حـــارة تركـــب لتفتـــح الســـدد فـــي األحشـــاء وصالباتهـــا وأورامهـــا‪ ،‬تتخـــذ مـــن األنيســـون‬
‫والرازيانـــج والســـنبل والمصطكـــى واإلذخـــر والغافـــث واألفســـنتين والكشـــوث والراونـــد واللك‬
‫ونحـــو ذلك‪...‬‬
‫ومنها‪ :‬مركبة من الحارة والباردة‪ .‬يستعمل في الحميات المزمنة‪ ،‬والحميات المركبة‪.‬‬
‫ومنها‪ :‬أقراص حابسة للدم‪ ،‬وممسكة للبطن‪ ،‬ومدملة لقروح الجوف‪« .‬أصول التراكيب» للسمرقندي‪.‬‬
‫أيضـــا ـــــ كالم يصلـــح أن يكـــون تعلي ًقـــا على هـــذا الموضـــع‪ ،‬وهـــو‪ :‬ألن العفونة من‬ ‫وفـــي الهامـــش ـــــ ً‬
‫حيـــث هـــي عفونـــة تقتضـــي المبـــرد‪ ،‬ومـــن حيـــث مادتهـــا ـــــ وهـــي الســـوداء أو المركب من الســـوداء‬
‫والبلغـــم ـــــ‪ ،‬تقتضـــي الحـــار‪ ،‬ولذلـــك يركـــب مـــن الحـــار والبـــارد‪ ،‬ليجفـــف بســـرعة‪ ،‬حتـــى ال يتكرج‬
‫(ههنـــا كلمة طمســـت)‪.‬‬
1. Işkınlı kadıntuzluğu (Minhācü’d-dükkān) Hapı1
Karaciğer tıkanıklıklarını açar, ateşi düşürür, mide bozulmasına ve

karın boşluğunda su toplanmasına karşı faydalıdır.
Karışımı: Yedi dirhem ayıklanmış gül tomurcuğu; meyan kökü, kud-
5 ret helvası, kadıntuzluğu ve çiçeğinin her birisinden dörder dirhem; süm-
bül, sakız ağacı reçinesi, koyun otu, bambu ağacı tozunun her birisinden
ikişer dirhem; kabuğu soyulmuş üç dirhem acur çekirdeği; lak ağacı zam-
kı, Çin ışkını ve Çin loğusa çiçeğinin her birisinden birer dirhem.
Bu ilaç maddelerinin hepsi dövülür ve içine zencefil katılmış hindiba
10 suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir. Her biri bir buçuk dirhem büyük-
lüğünde tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz bir miskaldir.
2. Kırmızı gül tableti
Mide ağrısına ve balgam ateşine faydalıdır.

Karışımı: Altı dirhem kırmızı gül, dört dirhem meyan kökü ve bir
15 dirhem sümbül. Hepsi dövülür ve kaynatılmış üzüm şırası ile yoğrulur.
Kesilerek gölgede kurutulur.
3. Bir başka kırmızı gül tableti
Yukarıda geçen kırmızı gül hapının faydalarının aynısını verir.2
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Büyük kadıntuzluğu tableti

tarifi: Kadıntuzluğu 3 dirhem, salatalık çekirdeği 3 dirhem, kavun çekirdeği 3 dir-
hem, kırmızı gül 6, kudret helvası 6, küsküt tohumu 2, meyan kökü konsantresi 2,
bambu ağacı tozu 2, hindiba tohumu 2, sakız ağacı reçinesi 2, ışkın 3, sümbül 2, ko-
yun otu özsuyu 2, kızıl kök boya bitkisi 2, ayıklanmış lükk ağacı 2, safran 2 dirhem.
Dövülerek elenir ve kudret helvası ile yoğurulduktan sonra birer miskal ağırlığında
tabletler yapılır. İhtiyaç halinde bir dirhemden bir miskale kadar kullanılır.
2 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Regl akıntısını söktüren
mürr tableti: İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Regl akıntısını
söktürmek için Mürr ağacı reçinesi tableti: Çin tarçını 5, Mekke mürr ağacı reçinesi
32, sedef otu yaprağı 3, nane (miktarı belirsiz), kasnı 1, Frenk kimyonu 1, gazel otu
1, baldırgan zamkı 1, kızıl kök boya bitkisi 1. Her birisi ikişer dirhem ağırlığında
tabletler yapılır ve regl zamanı yaklaştığında bu tabletlerden bir tanesi içerisinde
kara ardıç kaynatılmış su ile içilir. Allah’ın izniyle faydalı olacaktır. Regl gününden
iki gün önce kullanılır. el-Kāfī adlı kitaptan alıntıdır.
‫‪ .1‬قرص أميرباريس الراوندي‪( 1‬م)‬

‫يفتح سدد الكبد وينقي الحميات‪ ،‬وينفع فساد المعدة‪ ،‬وسوء القنية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زرورد منـزوع سـبعة دراهـم‪ ،‬عـود‪ 2‬السـوس وترنجبيـن وعصـارة أميـر‬
‫باريـس ولحمـه مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬سـنبل ومصطكـى وغافـث وطباشـير مـن‬
‫كل واحـد درهمـان‪ ،‬بـزر قثـاء مقشـور ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـك يسـر وراونـد صينـي وزراونـد‬ ‫‪5‬‬
‫صينـي [‪ ]132a‬مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬

‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويعجـن بمـاء هندبـاء قـد حـل فيـه الزنجبيـل‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬كل قرصـة‬
‫درهمـان ونصـف درهـم‪.‬‬
‫الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .2‬قرص ورد أحمرينفع وجع المعدة والحمى البلغمية‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬ورد أحمر ستة دراهم‪ ،‬أصل السوس أربعة دراهم‪ ،‬سنبل درهم‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بميبختج‪ ،‬ويقرص‪ ،3‬ويجفف في الظل‪.‬‬
‫‪ .3‬آخرينفع منافع األول‬

‫درهما‪ ،‬سنبل الطيب وأصل السوسن من كل واحد عشرة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫ورد أحمر عشرون‬
‫يعجـــن بالمثلـــث‪ ،‬ويقـــرص‪ ،‬ويجفـــف فـــي الظـــل‪ ،‬ويســـتعمل منـــه درهمـــان‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫بالســـكنجبين الســـاذج أو البـــزوري‪.4‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفـــة قــرص أميـــر باريــس كبــــير‪ :‬أميــــر باريــس ‪ 3‬دراهــــم‪ ،‬خــــيار تخــم ‪ 3‬دراهــم‪ ،‬قــاوون‬ ‫‪1‬‬
‫تخــم ‪ 3‬دراهــم‪ ،‬ورد أحمــر ‪ ،6‬ترنجبيــن ‪ ،6‬بــزر كشــوث ‪ ،2‬رب الســوس ‪ ،2‬طباشــير ‪ ،2‬بــزر هندبــاء ‪،2‬‬
‫مصطكــى ‪ ،2‬راونــد ‪ ،3‬ســنبل ‪ ،2‬عصــارة غافــث ‪ ،2‬فـ ّـوة ‪ ،2‬لــوك منقــي ‪ ،2‬زعفــران درهــم ‪ .1‬يــدق وينخــل‬
‫ويعجــن بالترنجبيــن‪ ،‬ويقــرص مقــدار مثقــال‪ ،‬ويســتعمل عنــد الحاجــة مــن درهــم إلــى مثقــال‪.‬‬
‫في (أ)‪( :‬بماء) بدل (عود)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬قرص‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬قــرص المــر إلدرار الطمــث‪ :‬دارصنــي ‪ ،5‬مــر مكــي ‪ ،32‬ورق ســذاب ‪ ،3‬فوتنــج *‪،‬‬ ‫‪4‬‬
‫أقراصــا مــن درهميــن‪ ،‬ويســقى منــه‬
‫ً‬ ‫ســكبينج ‪ ،1‬قردمانــا ‪ ،1‬مشكطرامشــيع ‪ ،1‬حلتيــت ‪ ،1‬فـ ّـوة ‪ .1‬يتخــذ‬
‫الل‪ .‬يســتعمل قبــل وقــت الحيــض يوميــن‪ .‬مــن‬ ‫قرصــة عنــد قــرب وقــت الطمــث‪ ،‬بطبيــخ أبهــل‪ .‬ينفــع بــإذن ّٰ‬
‫«الكافــي»‪ * .‬كــذا وجدنــا هــذه الكلمــة بــدون رقــم‪.‬‬
Karışımı: Yirmi dirhem kırmızı gül, Hint sümbülü ve süsen kökünün

her birisinden onar dirhem. Üçte biri kalıncaya kadar kaynatılmış üzüm
suyuyla yoğrulur. Kesilir ve gölgede kurutulur. Sirkeli sade tohum şuru-
buyla iki dirhem kullanılır.
5 4. Kafūr tableti1
Yüksek ateş ve şiddetli mide ağrılarına karşı faydalıdır. Susuzluğu ve
kara sarılığı dindirir.
Karışımı: Çekirdekleri ayıklanmış kadıntuzluğu, bambu ağacı tozu
ve kırmızı gülün her birisinden yedişer dirhem; büyük çam fıstığı çekirde-
10 ği; semizotu tohumu ve hindiba tohumunun her birisinden beşer dirhem;
iki dirhem beyaz sandal, üç dirhem geven zamkı; salatalık çekirdeği içi ve
tatlı kabak çekirdeği içinin her birisinden beşer dirhem; iki dirhem meyan
kökü konsantresi ve bir dirhem kâfur. Uygun şekilde kesilir ve sirkeli bal/
şeker şurubu ile kullanılır.
15 5. Sarı yavşan otu tableti

Yemek yedikten sonra oluşan mide ağrısını, özellikle yemekten sonra
midede ve bağırsaklarda oluşan gurultuyu giderir.
Karışımı: On dirhem sarı yavşan otu, kereviz ve anason tohumunun
her birisinden beşer dirhem, yirmi dirhem kabuk tarçın; biber, her birisin-
20 den ikişer dirhem kunduz testisi ve afyon.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Kâfur tableti: İleri derece sıtma-
lara ve ateşli kalp çarpıntılarına karşı faydalıdır. Her birisinden eşit ölçülerde bambu
ağacı tozu, gül, beyaz sandal, iki hıyar türünün çekirdeği, hindiba, marul ve semiz otu.
Hepsi ezilerek bir araya getirilir ve ihtiyaca göre hepsinin bir miskali bir karata kadar
arpa ve bir tassūca kadar kâfur ile karıştırılır. Elma suyu ile yoğurulur ve ince tabletler
yapılarak gölgede kurutulur. Birçok kez çözdürülerek ve kurutularak tabletlerin kireç
haline gelmesine engel olunur; çünkü güneş ısısı ilaçların etkisini yok eder. Bu tablet-
lerden alınacak miktar bir miskaldir. es-Semerkendī’nin kitabından alıntıdır.
Formüle eşit miktarlarda sandal, gül ve bambu tozu ile birlikte beş tohum konul-
muştur; çünkü terkipteki iki özellikten her birisinin çok bulunması gerekir. İlaçla-
rın bir kısmı faydasını arttırmak içindir, bir kısmı ise etkisini zayıflatmak içindir,
bu yüzden miktarları eşit tutulmuştur. Kâfur az konulmuştur; çünkü etkisi güçlü-
dür. Tablet kâfur tableti olarak bilinir. Formüle inci de eklenebilir.
Tarifin devamında buraya uygun düşen bir not daha bulunmaktadır ki bu nota göre:
“Çünkü tohumların etkisi bambu ağacı tozu, gül ve sandala göre zayıftır.
‫‪1‬‬
‫‪ .4‬قرص كافور‬
‫ينفع الحميات الحادة‪ ،‬وأوجاع المعدة الحارة‪ ،‬ويسكن العطش‪ ،‬واليرقان األسود‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أميـر باريـس منقـي مـن حبـه وطباشـير وورد أحمـر مـن كل واحـد‬
‫سـبعة دراهـم‪ ،‬لـب حـب صنوبـر كبـار وبـزر بقلـة الحمقـاء وبـزر هندبـاء مـن كل‬
‫واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيـض درهمـان‪ ،‬كثيـرا ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـب بـزر الخيـار‬ ‫‪5‬‬
‫ولـب بـزر القـرع الحلـو مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬رب السـوس درهمـان‪،‬‬
‫كافـور درهـم‪.‬‬
‫يقرص بما يوافق‪ ،‬ويستعمل بالسكنجبين‪.‬‬
‫‪ .5‬قرص أفسنتين‬
‫يدفـع‪ 2‬وجـع المعـدة الكائنـة بعـد أخـذ الطعـام‪ ،‬ويدفـع القرقـرة الحادثـة فـي المعـدة‬ ‫‪10‬‬
‫واألمعـاء‪ ،‬سـيما بعـد الطعام‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬أفسـنتين رومـي عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر كرفـس وأنيسـون مـن كل واحـد‬
‫درهمـا‪ ،‬فلفـل وجندبيدسـتر وأفيـون مـن كل واحـد‬
‫ً‬ ‫خمسـة دراهـم‪ ،‬سـليخة عشـرون‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬كل قـرص درهـم‪ .‬الشـربة منـه درهمـان بشـراب‬ ‫‪15‬‬
‫الفوتنـج‪ ،‬وقـوة هـذا القـرص تبقـى إلـى سـنتين ونصـف‪ ،‬ثـم تضعـف‪.‬‬
‫ـادة‪ ،‬والخفقــان مــع الحــرارة‪ .‬طباشــير ورد صنــدل‬ ‫فــي هامــش (ب)‪ :‬قــرص كافــور‪ :‬نافــع للحميــات الحـ ّ‬ ‫‪1‬‬
‫أبيــض بــزر الخياريــن والهندبــاء والخــس والبقلــة أجــزاء ســواء‪ .‬تجمــع مســحوقة‪ ،‬وتخلــط بــكل مثقــال‬
‫مــن الجميــع مــن شــعير إلــى قيــراط مــن الكافــور إلــى طســوج‪ ،‬بمقــدار الحاجــة‪ ،‬ويعجــن بمــاء التفــاح‪،‬‬
‫أقراصــا رقا ًقــا‪ ،‬ويجفــف فــي الظــل‪ ،‬ويحفــظ مــن التكــرج‪ ،‬ألن حــرارة الشــمش يزيــل قــوة األدويــة‪،‬‬
‫ً‬ ‫ويقــرص‬
‫بالتحليــل الكثيــر والتجفيــف‪ .‬والشــربة مثقــال‪ .‬مــن «الســمرقندي»‪.‬‬
‫وإنمــا جعــل الصنــدل والــورد والطباشــير مــع البــزور * الخمســة متســاوية‪ ،‬ألن كل واحــد مــن الصفتيــن‬
‫يوجــب التكثيــر‪ ،‬وداك لكثــرة المنافــع‪ ،‬وذا لضعــف القــوة‪ ،‬فاســتوت أوزانهــا‪ ،‬وجعــل الكافــور قليــاً لشــدة‬
‫قوتــه‪ ،‬وقــد يــزاد عليــه اللؤلــؤ‪ ،‬وينســب إليــه‪.‬‬
‫* وفــي ذلــك الهامــش تعليــق يناســب هــذا الموضــع‪ ،‬وهــو‪ :‬ألن البــزور ضعيفــة بالنســبة إلــى الطباشــير‬
‫والــورد والصنــدل‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬ينفع‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi dövülerek elenir, Her biri bir dirhem olacak şekilde kesilir. Bu
tabletten alınacak doz nehir nanesi şurubu ile birlikte iki dirhemdir. Bu
hap iki buçuk yıl boyunca etkisini korur, sonra etkisi azalır.
6. Sümbül tableti
5 Mide ve karaciğer şişkinliğine faydalıdır.
Karışımı: Sümbül, Mekke ayrığı çiçeği, kabuk tarçın, Çin ışkını ve si-
vertiya bitkisinin her birisinden üç dirhem; safran, mürr ağacı reçinesi, ana-
son, kıstotu ve biberin her birisinden birer dirhem; mavi devm ağacı, Sakız
ağacı meyvesinin her birisinden ikişer dirhem, yarım dirhem çadır uşağı.
10 Çadır uşağı üçte biri kalıncaya kadar kaynatılmış üzüm suyu içinde
eritilerek diğer ilaç maddeleri bu su ile yoğrulur. Tabletlerin her birisi iki
dirhem olacak şekilde kesilir. Mide şişkinliği için üçte biri kalıncaya ka-
dar kaynatılmış üzüm suyu ile, karaciğer şişkinliği için ise sirkeli bal/şe-
ker şurubu ile içilir.
15 7. Misk katılmış rāmik macunu tableti

Şiddetli kalp çarpıntısı ve zayıflığa faydalıdır. Soğuktan kaynaklanan
mide ağrısını giderir. Soğuk mideyi ve karaciğeri ısıtır ve güçlendirir.
(Muhammed b. Zekeriyya nüshasından)
Karışımı: Sakız ağacı zamkı, ham öd, Çin tarçını, karanfil, misk ka-
20 tılmış rāmik macunu, sümbül, küçük Hindistan cevizi, Hint biberi, kaku-
le, ağaç kavunu kabuğunun her birisinden birer buçuk dirhem; bir dāniḳ
öğütülmüş Tibet miski.
Hepsi dövülüp elendikten sonra yıllanmış şarap ile yoğrulur. Kesilir
ve gölgede kurutulur. Bu tabletten alınacak doz bir miskaldir.
25 8. Isıtıcı öd tableti
Kusmaya ve mide üşütmesi ağrısına faydalıdır. Şişkinliği giderir ve
iştah açar.
Karışımı: Altı dirhem kırmızı gül, ham öd, sümbül, sakız ağacı mey-
vesi, kabuk tarçın, Mekke ayrığı çiçeği, Çin tarçını, sarı yavşan otunun her
30 birisinden birer buçuk dirhem.
‫‪ .6‬قرص سنبل ينفع انتفاخ المعدة والكبد‪.‬‬

‫أخالطـــه‪ :‬ســـنبل وفقـــاح إذخـــر وســـليخة وريونـــد صينـــي وقصـــب الذريرة‬
‫مـــن كل واحـــد ثالثـــة دراهـــم‪ ،‬زعفـــران ومر وأنيســـون وقســـط وفلفـــل من كل‬
‫واحـــد درهـــم‪ ،‬مقـــل أزرق ومصطكـــى مـــن كل واحـــد درهمـــان‪ ،‬أشـــق ‪ 1‬نصف‬
‫د ر هم ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يحل األشـق في المثلث‪ ،‬ويعجن به سـائر األدوية‪ ،‬ويقرص‪ ،‬كل قرص درهمان‪.‬‬
‫والنتفاخ المعدة يشرب بالمثلث‪ ،‬والنتفاخ الكبد بالسكنجبين‪.‬‬
‫‪ .7‬القرص الممسك‬
‫ينفـع الخفقـان الحـار والغـث‪ ،‬ويدفـع وجـع المعـدة الكائنـة من البرودة‪ ،‬ويسـخن‬
‫المعـدة البـاردة والكبـد البـارد‪ ،‬ويقويهمـا‪ ،‬إذا كانـا مـن البـرودة‪ .‬عـن «نسـخة» محمـد‬ ‫‪10‬‬
‫بـن زكريا‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مصطكـى وعـود خـام ودار صينـي وقرنفـل وسـك مسـك وسـنبل وجـوز‬
‫بـوا وكبابـة وقاقلـة وقشـر أتـرج مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬مسـك تبتـي‬
‫مسـحوق دانـق‪.‬‬
‫يعجـن الجميـع بالشـراب العتيـق‪ ،‬بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬ويجفـف فـي‬ ‫‪15‬‬
‫الظـل‪ ]132b[ .‬الشـربة منـه مثقـال‪.‬‬
‫‪ .8‬قرص العود الحار‬

‫ينفع القيء ووجع المعدة الباردة‪ ،‬ويكسر النفخ‪ ،‬ويشهي الطعام‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر سـتة دراهـم‪ ،‬عـود خـام وسـنبل ومصطكـى وسـليخة وفقـاح‬
‫إذخـر ودار صينـي وأفسـنتين رومـي مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫زيد في (ب) بهذا الموضع‪( :‬و)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Hepsi dövülür ve elekten geçirilir. Yalnızca yıllanmış şarapla yoğru-

lur. Bu tabletten alınacak doz kaynamış kimyon suyu ve nanahan tohumu
tohumu suyu ile birlikte bir dirhemdir.
9. Kusmayı önleyen ve mideyi güçlendiren ılıman bir tablet
5 Karışımı: Beş dirhem kırmızı gül, üç dirhem erkek akgünlük ağacı,

ham öd, misk katılmış rāmik macunu, karanfil, sümbül, Ermeni kili, Ni-
şabur kili, bambu ağacı tozunun her birisinden bir dirhem ve iki dirhem
Hint biberi.
Hepsi tablet hâline getirilir. Bu tabletten alınacak doz, hastalığa uygun
10 kabız yapıcı şuruplarla birlikte üç dirhemdir.
10. Sadece çocuğu sütten kesmek için yapılan limon

tableti (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Bir rıtl şeker şurubu kaynatılarak pekmez kıvamına getiri-

lir. İçine ne büyük ne de küçük orta boy ekşi bir limon atılır, çırpma aleti
15 ile çırpılır ve tahta kalıplara dökülür.
Bu tabletin yapılma yöntemi bilgiye değil muayene/gözleme dayanır.
11. Bambu ağacı tozu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Susuzluğu ve kalbin hararetini dindirir.

Karışımı: Eşit ölçüde bambu ağacı tozu, semizotu tohumu, salatalık
20 tohumu, marul tohumu ve sandal ağacı. İstenildiği şekilde tablete dönüş-
türülür. Bu tabletten alınacak doz, yarım kırat (0,0825 gr) kâfur ile birlikte
bir miskaldir.
12. Bambu ağacı tozu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı safranın sebep olduğu ishali durdurur, susuzluğu dindirir ve şid-

25 detli ateşlere faydalıdır.
Karışımı: Bambu ağacı tozu, kırmızı gül, ayıklanmış sumağın her
birisinden onar dirhem; ağaç kavunu ekşisi ve semizotunun her birisinden
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بالشـراب الصـرف العتيـق‪ .‬الشـربة منـه درهـم بمـاء الكمـون‬
‫وبمـاء النانخـواه المقليين‪.‬‬
‫‪ .9‬قرص معتدل يسكن القيء‪ ،‬ويقوي المعدة‬

‫ورد أحمر خمسـة دراهم‪ ،‬لبان ذكر ثالثة دراهم‪ ،‬عود خام وسـك مسـك وقرنفل‬
‫وسـنبل وطين أرمني ونيسـابوري وطباشـير من كل واحد درهم‪ ،‬كبابة درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يقرص الجميع‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬بأشربة قابضة موافقة للعلة‪.‬‬
‫‪ .10‬قرص الليمون المتخذ للنقل ال غير(م)‬

‫يعقـد رطـل جلاب ويضـرب فيـه حمـاض ليمونـة متوسـطة ال كبيـرة وال صغيـرة‪،‬‬
‫ويضـرب بالدشـكاب‪ ،‬ويعمـل علـى قوالـب الخشـب‪.‬‬
‫والدربة في عمل هذا مخصوصة بالمعاينة دون الخبر‪.1‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .11‬قرص طباشير(ذ)‬
‫يسكن العطش‪ ،‬وحرارة القلب‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬طباشير وبزر بقلة الحمقاء وبزر الخيار وبزر الخس والصندل أجزاء سواء‪.‬‬
‫يقرص كما يراد‪ .‬الشربة منه مثقال‪ ،‬مع طسوج كافور‪.‬‬
‫‪ .12‬قرص طباشير(ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫يحبس اإلسهال الصفراوي‪ ،‬ويسكن العطش‪ ،‬وينفع الحميات الحادة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وورد أحمـر وسـماق منقـى عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الحمـاض‬
‫وبـزر البقلـة الحمقـاء خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬سـك درهمـان‪ ،‬جلنـار خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫صمـغ عربـي وطيـن أرمنـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحير‪.‬‬ ‫‪1‬‬

beşer dirhem; iki dirhem misk katılmış rāmik macunu, beş dirhem narçi-
çeği, Arap zamkı, Ermeni kilinin her birisinden üçer dirhem.
Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır. Bu tabletten alınacak doz,
ayva şurubu veya kavrulmuş arpa unu ve şekerle birlikte iki dirhemdir.
5 Bir başka nüshaya göre sumak yaprağı, çekirdeği ayıklanmış kadın-
tuzluğu ve kestanenin her birisinden ikişer dirhem ile yapılır. Bu daha iyi
ve daha faydalıdır.
13. Bir başka bambu ağacı tozu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

Şeker (Diabetes) hastalığına faydalıdır.
10 Karışımı: On dirhem bambu ağacı tozu, her birisinden on beşer dir-
hem semizotu tohumu ve marul tohumu; bir gün bir gece şaraptan yapıl-
mış sirkeye yatırılmış, sonra da kavrulmuş beş dirhem kuru kişniş, beş
dirhem kırmızı gül, beş dirhem Ermeni kili, iki dirhem narçiçeği, iki dir-
hem akasya ağacı yaprağı veya meyvesinin suyu, yarım dirhem kâfur.
15 Her biri üçer dirhem olacak şekilde haplar yapılır. Bu haplardan alı-
nacak doz tatlı ve ekşi nar suyu ile birlikte bir haptır. Kullanmaya devam
etmek söylediğimiz hastalıkta başarıya ulaştırır.
14. Andız otu tableti (Minhācü’d-dükkān)

Gaz sancılarından kaynaklanan şiddetli hıçkırığa, vücut şişliklerine ve
20 ince bağırsak sancılarına faydalıdır.
Karışımı: On dirhem kündür, ikişer dirhem kuru andız otu ve sedef
otu yaprağı; üç dirhem kuru marsama yaprağı, bir miskal yabani Şam ke-
kiği, bir miskal nanahan tohumu.
Hepsi dövülür ve gülsuyuyla yoğrularak macun hâline getirilir. Tablet
25 hâlinde kesilir ve kimyon suyuyla kullanılır.
15. Öd tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

Kusmaya ve soğuk mide bulantısına faydalıdır. Sarı safranın sertliğini
ve keskinliğini giderir.
‫يعمـل منهـا أقـراص علـى الرسـم‪ .‬الشـربة منـه درهمـان‪ ،‬بشـراب السـفرجل‪ ،‬أو‬
‫بسـويق الشـعير والسـكر‪.‬‬
‫وفـي نسـخة‪ :‬ورق السـماق وأميـر باريـس منقـى مـن الحـب وقسـطل درهمـان‬
‫درهمـان‪ .‬وهـو أحسـن وأتـم فائـدة‪.‬‬
‫‪ .13‬قرص طباشيرآخر(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع ذيانيطيس‪.1‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طباشـير عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر بقلـة الحمقـاء وبـزر الخـس مـن كل واحـد‬
‫يومـا وليلـة مقلـوة بعـد ذلـك‬
‫درهمـا‪ ،‬كزبـرة يابسـة منقوعـة فـي خـل خمـر ً‬
‫خمسـة دراهم‪ ،‬ورد أحمر خمسـة دراهم‪ ،‬طين أرمني خمسـة دراهم‪ ،‬جلنار درهمان‪،‬‬
‫أقاقيـا درهمـان‪ ،‬كافـور نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أقراصـا‪ ،‬كل قـرص ثالثـة دراهـم‪ .‬الشـربة منـه واحـدة‪ ،‬بماء الرمانيـن‪ .‬إدامته‬
‫ً‬ ‫يعمـل‬
‫ينجـح مـا قلنا‬
‫‪.2‬‬
‫‪ .14‬قرص الراسن (م)‬

‫ينفع الفواق الشديد‪ ،‬ونفخ البدن والمغص الحادث من أوجاع الرياح‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدر عشـرة دراهـم‪ ،‬راسـن وورق السـذاب المجفـف درهمان درهمان‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ورق النمـام المجفـف ثالثـة دراهـم‪ ،‬صعتـر شـامي مثقـال‪ ،‬نانخواه مثقال‪.‬‬
‫يدق الجميع ويعجن بماء الورد‪ ،‬ويقرص‪ ،‬ويستعمل بماء الكمون‪.‬‬
‫‪ .15‬قرص عود (ذ)‬

‫ينفع القيء والغثيان البارد‪ ،‬ويسكن سورة الصفراء وحدته‪.‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬طيابيطيس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا العبارة في جميع النسخ!‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Her birisinden birer dirhem kırmızı gül, bambu ağacı tozu,
sumak kabuğu, narçiçeği ve kadıntuzluğu; yarım dirhem misk, bir buçuk
dāniḳ ham öd. Kuralına uygun olarak tablet hâline getirilir. Bu tabletten
alınacak doz sade nar suyu ile birlikte bir buçuk miskaldir.
5 16. Öd tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Kolera, mide zayıflığı ve güçsüzlüğünden dolayı oluşan kusma kay-

naklı kalp sektesine karşı faydalıdır. Kusmayı da önler.
Karışımı: Ham öd, sümbül ve karanfilin her birisinden birer dirhem;
Hint biberi ve Bağdat miski katılmış suyun her birisinden ikişer dirhem;
10 kündür ve kırmızı gülün her birisinden üçer dirhem.
Bu karışımdan her biri iki dirhem büyüklüğünde olacak şekilde kura-
lına uygun tabletler yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz elma veya ayva
şurubuyla birlikte tek bir tanedir.
17. Öd tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Faydası yukarıdaki öd tabletinin faydalarıyla aynıdır.

Karışımı: Dört dirhem ham öd, sakız ağacı reçinesi, karanfil, Hint
biberi, sümbülün her birisinden ikişer dirhem ve hepsinin ağırlığı ka-
dar şeker.
Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz
20 miskaldir.
18. Kündür tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Kolera ve kusmaya karşı faydalıdır.

Karışımı: On dirhem kündür, bir o kadar da kırmızı gül; kırmızı gül,
kakule, Bağdat miski katılmış suyun her birisinden onar dirhem; bir dāniḳ
25 kâfur, bir o kadar misk ve yarım dirhem karanfil.
Bu karışımdan her biri bir miskal büyüklüğünde olacak şekilde kura-
lına uygun tabletler yapılır.
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر [‪ ]133a‬وطباشـير وقشـر السـماق وجلنـار وأميـر باريـس مـن‬
‫كل واحـد درهـم‪ ،‬مسـك نصـف درهـم‪ ،‬عـود خـام دانـق ونصـف دانـق‪.‬‬
‫يقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه مثقال ونصف مثقال‪ ،‬مع ماء الرمان الساذج‪.‬‬
‫‪ .16‬قرص عود (ذ)‬

‫ينفـع الهيضـة‪ ،‬وغشـي القلـب الكائـن عـن االسـتفراغ الكائـن عـن ضعـف المعـدة‬ ‫‪5‬‬
‫وعـدم قوتهـا؛ ويمنـع القـيء‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬عـود خـام وسـنبل وقرنفـل درهـم درهـم‪ ،‬كبابـة وسـك بغـدادي درهمـان‬
‫درهمـان‪ ،‬كنـدر وورد أحمـر ثالثـة دراهـم ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يقـرص علـى الرسـم‪ ،‬كل قـرص درهمـان‪ .‬الشـربة منـه واحـدة‪ ،‬بشـراب التفـاح أو‬
‫بشـراب السـفرجل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .17‬قرص عود (ذ)‬

‫ينفع منافع األول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عـود خـام أربعـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وقرنفـل وكبابـة وسـنبل درهـم درهم‪،‬‬
‫سـكر وزن الجميع‪.‬‬
‫يقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .18‬قرص كندر(ذ)‬
‫ينفع الهيضة والقيء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدر عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر مثلـه‪ ،‬كبابـة وقاقلـة وسـك بغـدادي‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬كافـور دانـق‪ ،‬مسـك مثلـه‪ ،‬قرنفـل نصـف درهـم‪.‬‬
‫يقرص‪ ،‬كل قرصة مثقال‪ .‬الشربة منه واحدة‪ ،‬بشراب النعنع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
19. Kadıntuzluğu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Şiddetli karaciğer ağrılarına ve şiddetli ateşlere karşı faydalıdır.

Karışımı: On dirhem On dirhem çekirdekleri ayıklanmış kadıntuzlu-
ğu; hindiba tohumu, semizotu tohumu, kabuğu soyulmuş hıyar tohumu-
5 nun her birisinden üç dirhem; beş dirhem kırmızı gül, bir dirhem Çin ış-
kını, yarım dirhem sümbül. Bu malzemelerin karışımından tablet yapılır.
Bu tabletlerden alınacak doz bir miskal ile iki dirhem arasındadır.
20. Kadıntuzluğu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Ebū Alī İbn Sīnā’ya aittir. Karaciğer tümörleri ve tıkanıklığına karşı

10 faydalıdır.
Karışımı: Beş dirhem çekirdekleri ayıklanmış kadıntuzluğu ya da
suyu; koyun otu ve bambu ağacı tozunun her birisinden ikişer dirhem,
ayıklanmış lak ağacı, safran, erkek akgünlük ağacı, sümbül, sarı yavşan
otu suyu, kadıntuzluğu ve hodanın her birisinden ikişer buçuk dirhem.
15 Bu maddeler hindiba suyu ile macun hâline getirilir ve kuralına uygun
olarak haplar yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz bir dirhemdir.
21. Lak Ağacı tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Karaciğer hastalıklarına faydalıdır. Tıkanıklıkları açar. Yemeği sindirir.

Karışımı: Ayıklanmamış lak ağacı, Çin ışkını, sakız ağacı reçinesi-
20 nin her birisinden üçer dirhem; sümbül, nanahan tohumu ve çiçeği, sabin
(kara) ardıcı, kıstotu, kırmızı kök boyası bitkisi, koyun otu, kuzu pıtrağı,
afşar otu, centiyanenin her birisinden birer miskal.
Bu karışımdan her biri bir miskal büyüklüğünde olacak şekilde tab-
letler yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz sirkeli sade tohum şurubu ile
25 birlikte bir tanedir.
22. Çin Işkını tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Karaciğer ve dalak tümörü ile vücut ağrılarına karşı faydalıdır.

‫‪ .19‬قرص أميرباريس (ذ)‬

‫ينفع الكبد الحارة‪ ،‬والحميات الحادة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أميـر باريـس منقـى عـن الحـب عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء وبـزر بقلـة‬
‫الحمقـاء وبـزر الخيـار المقشـر مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫أقراصـا‪.‬‬
‫ً‬ ‫راونـد صينـي درهـم‪ ،‬سـنبل نصـف درهـم‪ .‬يعمـل‬ ‫‪5‬‬
‫الشربة منه من مثقال إلى درهمين‪.‬‬
‫‪ .20‬قرص أميرباريس (ذ)‬

‫ألبي علي‪ .‬ينفع أورام الكبد وسددها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أميـر باريـس المنقـى مـن الحـب أو عصارتـه خمسـة دراهـم‪ ،‬عصـارة‬
‫الغافـث و‪ 1‬طباشـير درهمـان درهمـان‪ ،‬لـك مغسـول و‪ 2‬زعفـران ولبـان ذكـر وسـنبل‬ ‫‪10‬‬
‫وعصـارة أفسـنتين وريونـد صينـي ولسـان الثـور مـن كل واحـد درهمـان ونصـف‪.‬‬
‫يقرص بماء الهندباء على الرسم‪ .‬الشربة منه درهم‪.‬‬
‫‪ .21‬قرص لك (ذ)‬
‫ينفع أمراض الكبد‪ ،‬ويفتح السدد‪ ،‬ويهضم الطعام‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـك غيـر مغسـول وراونـد صينـي ومصطكـى ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل‬ ‫‪15‬‬
‫وفـوة وعصـارة الغافـث‬

‫وبـزر كرفـس ونانخـواه وإذخـر وأبهـل ولـب لـوز مـر وقسـط ّ‬
‫وأسـارون وجنطيانـا مـن كل واحـد مثقـال‪.‬‬
‫أقراصا‪ ،‬كل قرص مثقــال‪ .‬الشــربة منــه واحدة‪ ،‬بالسكنجبين البزوري‪.‬‬
‫ً‬ ‫يعمل‬
‫‪ .22‬قرص الراوند (ذ)‬

‫ينفع أورام الكبد والطحال‪ ،‬وآالم البدن‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ)‪( :‬أو) بدل (و)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪( :‬أو) بدل (و)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Sekiz dirhem Çin ışkını, kırmızı kök boyası bitkisi ve ayık-
lanmış lak ağacının her birisinden dört dirhem; kereviz tohumu, koyun
otu ve anasonun her birisinden üç dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülerek elenir. Sirke ile yoğrularak macun hâ-
5 line getirilir. Her biri bir miskal olacak şekilde tabletler şeklinde kesilir.
Bu tabletlerden alınacak doz bir tanedir.
23. Çin Işkını tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
İshali ve kan akıntısını keser.

Karışımı: Bir miskal Çin ışkını; Ermeni kili ve Arap zamkının her
10 birisinden bir buçuk miskal.
Bu karışımın tamamı dövülerek elenir. Sirke ile yoğrularak macun hâ-
line getirilir. Her biri bir miskal olacak şekilde tabletler şeklinde kesilir. Bu
tabletlerden alınacak doz hindiba suyu veya holaren suyu ile bir tanedir.
24. Çin ışkını tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karaciğer yanması, tümörleri ve sertliğine; dalak ve vücut organları

ağrılarına; öksürüğe ve şiddetli ateşe karşı faydalıdır.
Karışımı: Hıyar çekirdeği iç, salatalık çekirdeği içi ve kabak çekirde-
ği içinin her birisinden beş dirhem; haşhaş tohumu ve kırmızı gülün her
birisinden üç dirhem; hindiba tohumu, bambu ağacı tozu, Arap zamkı,
20 geven zamkı, meyan kökü konsantresinin her birisinden ikişer dirhem; bir
miskal Çin ışkını ve bir dirhem ayıklanmış lak ağacı.
Bu karışım karnıyarık tohumu yapışkan suyu ile yoğrularak macun hâ-
line getirilir. Bu tabletlerden alınacak doz hindiba suyu ile iki dirhemdir.
25. Koyun otu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karaciğer ve dalak hastalıkları ile kronik ateşler karşı faydalıdır.

Karışımı: Sarı yavşan otu suyu ve sabır ağacının her birisinden beş
dirhem; kabuğu soyulmuş üç dirhem sarı helile; Sakız ağacı reçinesi ve
‫فـوة ولـك مغسـول مـن كل واحـد أربعـة‬

‫أخالطـه‪ :‬راونـد صينـي ثمانيـة دراهـم‪ّ ،‬‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر الكرفـس وغافـث وأنيسـون مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن مع السكنجبين‪ ،‬ويقرص‪ ،‬كل‬
‫قرص مثقال‪ .‬الشربة منه واحدة‪.‬‬
‫‪ .23‬قرص الراوند (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫يقطع اإلسهال‪ ،‬وإسهال الدم‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬ريونـد مثقـال‪ ،‬طيـن أرمنـي [‪ ]133b‬وصمـغ عربـي مـن كل واحـد مثقـال‬
‫ونصـف‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويقـرص بالسـكنجبين‪ ،‬كل قـرص مثقـال‪ .‬ويسـتعمل قـرص واحـد‬
‫بمـاء الهندبـاء‪ ،‬أو بمـاء لسـان الحمـل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .24‬قرص الراوند (ذ)‬

‫ينفـع حرقـة الكبـد وأورامهـا وصالبتهـا وأوجاعهـا‪ ،‬وأوجـاع الطحـال واألعضـاء‪،‬‬
‫وينفـع السـعال‪ ،‬والحميـات المحرقـة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب بـزر خيـار ولـب بـزر قثـد ولـب بـزر قـرع مـن كل واحـد خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر خشـخاش ورد أحمـر مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء وطباشـير‬ ‫‪15‬‬
‫وصمـغ عربـي وكثيـرا ورب السـوس درهمـان درهمـان‪ ،‬راونـد صينـي مثقـال‪ ،‬لـك‬
‫مغسـول درهـم‪.‬‬
‫يعجن بلعاب بزر قطونا‪ .‬الشربة منه درهمان‪ ،‬بشراب الهندباء‪.‬‬
‫‪ .25‬قرص غافث (ذ)‬

‫ينفع أمراض الكبد والطحال‪ ،‬والحميات العتيقة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عصـارة أفسـنتين وصبـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬إهليلـج أصفـر‬
safranın her birisinden birer dirhem; bir dirhem meyan kökü konsantresi.
Bu karışım hindiba suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir. Her
biri birer miskal olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden
alınacak doz bir tanedir.
5 26. Soğuk/soğutucu küsküt tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı karaciğer sarılığı, şişkinlik, kalp çarpıntısı, öksürük, uykusuzluk,

karaciğer ve kalp yanmalarına karşı faydalıdır.
Karışımı: İki hıyar çekirdeği içi ve kabuğu soyulmuş kabak çekir-
değinin her birisinden üçer dirhem; kadıntuzluğu ve kırmızı gülün her
10 birisinden dörder dirhem; soğutucu gelin saçı, semizotu tohumu, haşhaş
tohumu, hindiba tohumu ve bambu ağacı tozunun her birisinden ikişer
dirhem; Çin ışkını, lak ağacı reçinesi, meyan kökü konsantresi, koyun otu,
yerli rezenenin her birisinden birer dirhem; kırmızı ve beyaz sandal, Arap
zamkı ve nilüferin her birisinden birer miskal.
15 Bu karışım yoğrularak macun hâline getirilir ve kuralına uygun haplar
yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz haşhaş şurubuyla üç dirhemdir.
27. Karaciğer ateşi ve yanmasına iyi gelen tablet (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem kadıntuzluğu bitkisinin etli çiçeği, kırmızı gül

ve bambu ağacı tozunun her birisinden beşer dirhem; hindiba tohumu, iki
20 hıyar tohumu ve kabuğu soyulmuş kabak çekirdeğinin her birisinden üçer
dirhem; üç dirhem hindiba tohumu.
Bu maddelerin tamamı dövülür, karnıyarık otunun yapışkan suyu ile
yoğrularak macun hâline getirilir ve kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz
sade sirkeli şurup ile on dirhemdir.
25 28. Sakız ağacı reçinesi tableti
Birçok faydasının yanı sıra karaciğeri ısıtır ve idrarı söktürür.

Karışımı: sakız ağacı reçinesi, kereviz tohumu ve çiçeği, anason, sa-
‫مقشـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وزعفـران درهـم درهـم‪ ،‬رب السـوس درهمـان‪.‬‬
‫يعجن بماء الهندباء‪ ،‬ويقرص‪ ،‬مثقال مثقال‪ .‬الشربة منه واحدة‪.‬‬
‫‪ .26‬قرص الكشوث البارد (ذ)‬

‫ينفـع اليرقـان الكبـدي األصفـر‪ ،‬والنفـخ والخفقـان‪ ،‬والسـعال والسـهر‪ ،‬وحرقـة‬
‫‪1‬‬
‫الكبـد والقلـب‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب بـزر الخياريـن ولـب بـزر القـرع المقشـرة ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أميـر‬
‫باريس وورد أحمر أربعة أربعة دراهم‪ ،‬بزر كشـوث وبزر رجلة وبزر خشـخاش وبزر‬
‫خـس وبـزر هندبـاء وطباشـير درهمـان درهمـان‪ ،‬راونـد صينـي ولـك ورب السـوس‬
‫وورد وغافـث ورازيانـج بلـدي درهـم درهـم‪ ،‬صنـدل أحمـر وأبيـض وصمـغ عربـي‬
‫ونيلوفـر مثقـال مثقـال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن الجميع ويقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬بشراب الخشخاش‪.‬‬
‫‪ .27‬قرص ينفع حرارة الكبد وتلهبه (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬لحـم أميـر باريـس عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر وطباشـير مـن كل واحـد‬
‫خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر هندبـاء وبـزر خياريـن وبـزر قـرع مقشـرين مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫درهـم‪ ،‬بـزر بقلـة مباركـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يـدق الجميـع ويقـرص بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويسـقى منـه مثقـال‪ ،‬مـع السـكنجبين‬
‫السـاذج عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .28‬قرص مصطكى‬
‫يسخن الكبد‪ ،‬ويدر البول‪ ،‬مع منافع شتى‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مصطكـى وبـزر كرفـس وإذخـر وأنيسـون وأبهـل ولـوز مـر وقسـط بحـري‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬خرقة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

bin ardıcı, deniz kıst otunun her birisinden beşer dirhem; yarım dirhem
koyun otu; biber ve zencefilin her birisinden birer buçuk dirhem.
Bu maddelerin tamamı dövülerek elenir, yoğrularak macun hâline ge-
tirilip kesilir. Özel anlamına binaen “Kök suları”nda yazdığım gibi kök
5 suyu ile kullanılır.
29. Soğuk karaciğer ağrısına ve kötü mizacına iyi gelen

tablet (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sarı yavşan otu ve Çin ışkınının her birisinden üçer dir-
hem; dört dirhem yaprakları ayıklanmış kırmızı gül, Hint sümbülü, afşar
10 otu ve ayıklanmış lak ağacının her birisinden birer dirhem.
Bu maddelerin tamamı dövülerek elenir, kereviz suyu ile yoğrularak
macun hâline getirilip tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak
doz uygun bir şurup ile birlikte bir miskaldir.
30. Bir başka tablet (el-Ḥāvī)

15 Soğuk karaciğer ağrısına ve kötüleşen yapısına karşı faydalıdır.
Karışımı: Ayıklanmış lak ağacı, meyan kökü ve hindiba tohumunun
her birisinden dörder dirhem; Hint sümbülü, afşar otu, koyun otu suyu ve
kadıntuzluğunun her birisinden üçer dirhem; Çin ışkını ve rezene tohumu-
nun her birisinden birer buçuk dirhem; altı dirhem kırmızı gül ve yarım
20 dirhem safran.
Bu maddelerin tamamı dövülerek elenir, rezene suyu ile yoğrularak
macun hâline getirilip tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak
doz sirkeli tohum şurubu ile on dirhemdir.
31. Tablet (el-Ḥāvī)

25 Karaciğerin arka kısmında aorta birleştiği yerde oluşan şişliğe karşı
faydalıdır.
Karışımı: Hindiba tohumu, kavun çekirdeği içi ve soğutucu gelin sa-
çının her birisinden üçer dirhem; bambu ağacı tozu ve Çin ışkınının her
birisinden yarımşar dirhem; bir dirhem ayıklanmış lak ağacı.
‫مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬عصـارة غافـث نصـف درهـم‪ ،‬فلفـل وزنجبيـل مـن كل‬
‫واحـد درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬ويسـقى بمـاء األصـول الـذي كتبتـه فـي ميـاه‬
‫األصـول للمعنـى المخصـوص‪.‬‬
‫‪ .29‬قرص ينفع وجع الكبد الباردة‪ ،‬وسوء مزاجها (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أفسـنتين رومـي وراونـد صينـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر منـزوع‬
‫األقمـاع أربعـة دراهـم‪ ،‬سـنبل الطيـب وأسـارون ولـك مغسـول درهـم درهـم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الكرفـس‪ ،‬ويقـرص‪ ]134a[ .‬الشـربة منـه‬
‫مثقـال بمـا يوافقـه‪.‬‬
‫‪ .30‬قرص آخرلما مر(ح)‬ ‫‪10‬‬
‫لـــك مغســـول وأصـــل الســـوس وبـــزر هندبـــاء أربعـــة أربعـــة دراهـــم‪ ،‬ســـنبل‬
‫الطيـــب وأســـارون وعصـــارة الغافـــث وأميـــر باريـــس ثالثـــة ثالثة دراهـــم‪ ،‬راوند‬
‫صينـــي وبـــزر الرازيانـــج مـــن كل واحـــد درهم ونصـــف‪ ،‬ورد أحمر ســـتة دراهم‪،‬‬
‫زعفـــران نصـــف درهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الرازيانـج‪ ،‬ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه مثقـال‪ ،‬مـع‬ ‫‪15‬‬
‫عشـرة دراهـم سـكنجبين بـزوري‪.‬‬
‫‪ .31‬ق ــرص (ح)‬

‫ينــفع الورم الحـادث في الجـانب المحدب الكبد‪.1‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر هندبـاء ولـب بـزر بطيـخ وبـزر كشـوث ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬طباشـير‬
‫وريونـد صينـي نصـف درهـم نصـف درهـم‪ ،‬لـك مغسـول درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬

Bu karışımın tamamı dövülüp elendikten sonra hindiba suyu ya da it

üzümü suyu ile yoğrularak macun hâline getirilip, tabletler şeklinde kesi-
lir. Bu tabletlerden alınacak doz miktarı bir miskaldir.
32. Kapari otu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

5 Dalak rahatsızlığı olanlar için faydalıdır.
Karışımı: Dört istār kapari otu kökünün kabuğu, dört istār çadıruşağı
zamkı, iki istār uzun ışkını; beşparmak otu tohumu ve karabiberin her
birisinden altı dirhem.
Çadıruşağı zamkı şaraptan yapılmış sirkesi içinde eritilir, karışımın ta-
10 mamı yoğrularak macun hâline getir, her bir tablet iki dirhem olacak şekilde
tabletler yapılır. İhtiyaç hâlinde bu tabletler sirkeli şurup ile kullanılır.
33. Karaciğer ve mide ağrılarına faydalı büyük tablet

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Yirmi dirhem baldırıkara; acı yavşan, yosun, güveyi feneri,
15 yabani pelit, çavşır ve kıst otunun her birisinden ikişer dirhem; üç dirhem
sarı yavşan otu.
Bu karışım tabletler şeklinde kesilir ve kullanılır.
34. Anason tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

Dalak, kronik ateş ve karaciğer ağrılarına karşı faydalıdır.
20 Karışımı: Eşit ölçülerde kırmızı kök boyası bitkisi, kapari otu kökü-
nün kabuğu, yuvarlak loğusa çiçeği ve sarı yavşan otu.
Bu karışım dövülür, her tablet bir miskal olacak şekilde kesilir. Sirkeli
şurup ile kullanılır.
35. Gök süsen tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

25 Sert dalağı eritir, tecrübe edilmiştir.
Karışımı: Dört dirhem gök süsen, beyaz biber, sümbül ve çadıruşağı
zamkının her birisinden ikişer dirhem.
‫يعجـن بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬بمـاء الهندبـاء‪ ،‬أو بمـاء عنب الثعلب‪ ،‬ويقرص‪ .‬الشـربة‬
‫منـه مثقال‪.‬‬
‫‪ .32‬قرص الكبر(ذ)‬
‫ينفع أصحاب الطحال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل كبـر أربعـة أسـاتير‪ ،‬أشـق مثلـه‪ ،‬وراونـد طويـل إسـتاران‪ ،‬بـزر‬ ‫‪5‬‬
‫بنجنكشـت وفلفـل أسـود مـن كل واحـد سـتة دراهـم‪.‬‬

‫يحـل األشـق فـي خـل الخمـر‪ ،‬ويعجـن األدويـة بـه‪ ،‬ويقـرص كل قـرص درهمـان‪.‬‬
‫يسـتعمل قـرص وقـت الحاجـة بالسـكنجبين‪.‬‬
‫‪ .33‬القرص الكبيرينفع أوجاع الكبد والمعدة (ذ)‬

‫درهما‪ ،‬جعدة وعذبة وحب بان وكاكنج جبلي‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬إسـقلوقندريون عشـرون‬ ‫‪10‬‬
‫وبلوط وجاوشـير وقسـط من كل واحد درهمان‪ ،‬أفسـنتين ثالثة دراهم‪.‬‬

‫يقرص ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .34‬قرص أنيسون (ذ)‬

‫ينفع الطحال‪ ،‬والحميات العتيقة‪ ،‬وأوجاع الكبد‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬فوة وقشر أصل كبر وزراوند مدحرج وأفسنتين أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق ويقرص‪ ،‬كل قرص مثقال‪ ،‬يسقى مع سكنجبين أنوش‪.‬‬
‫‪ .35‬قرص إيرسا (ذ)‬

‫يداف‪ 1‬الطحال الصلب‪ .‬مجرب‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬إيرسا أربعة دراهم‪ ،‬فلفل أبيض وسنبل وأشق درهمان درهمان‪.‬‬
‫في (أ) إلى‪ :‬يذاب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Çadıruşağı sirke içinde çözdürülür, kalan malzemelerin tamamı için-

de yoğrularak macun hâline getir, her tablet iki dirhem olacak şekilde ke-
silir. İhtiyaç hâlinde bu tabletler sirkeli şurup ile kullanılır.
Ehren şöyle demiştir: Bir hayvana üç gün boyunca bu tableti verdim,
5 sonra da kestim, içinde dalak bulamadım.
36. Yosun tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Galen tableti diye bilinir. Gök süsen tabletinde olduğu gibi dalağı eritir.
Karışımı: Dört miskal yosun; beyaz biber, afşar otu ve çadır uşağının
her birisinden ikişer miskal.
10 Çadıruşağı zamkı kumörümcek otu soğanı sirkesi içinde çözdürülür.
Diğer malzemelerin tamamı içinde yoğrularak macun hâline getirilir. Bu
tabletlerden alınacak doz sirkeli şurup ile birlikte bir miskaldir.
37. Yosun tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Söylediğimiz hastalık için faydalıdır.

15 Karışımı: On dirhem yosun; yedi dirhem baldırıkara; akgünlük ağacı
zamkı, beşparmak otu tohumunun her birisinden altışar dirhem ve beş
dirhem kırmızı kök boyası bitkisi.
Bu karışım tablet hâline getirilir ve kullanılır.
38. Katran köpüğü bitkisi tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Sert dalağa karşı faydalıdır.

Karışımı: Mantar ve kırmızı gülün her birisinden beşer dirhem; bam-
bu ağacı tozu ve kadıntuzluğunun her birisinden ikişer dirhem; koyun otu,
sümbül, ayıklanmış lak ağacı, Çin ışkını, bir buçuk dirhem kurutulmuş
şaraptan yapılmış sirkeye yatırılmış kapari otu kökünün kabuğu.
25 Bu karışım yoğrularak macun hâline getirilir ve ikişer dirhemlik tab-
letler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz sirkeli şurup ile bir ta-
nedir.
‫يحـل األشـق فـي الخـل‪ ،‬ويعجـن الباقـي بـه‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬كل قـرص درهمـان‪.‬‬
‫ويسـتعمل وقـت الحاجـة مـع السـكنجبين‪.‬‬
‫قـال أهـرن‪« :1‬أسـقيت مـن هـذا القـرص حيوا ًنـا ثالثة أيام‪ ،2‬ثـم ذبحته‪ ،‬فما وجدت‬
‫فيه الطحال»‪.‬‬
‫‪ .36‬قرص عذبة (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫لجالينوس‪ ،‬ويعرف به‪.‬‬

‫يداف الطحال كقرص إيرسا‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬عذبة أربعة مثاقيل‪ ،‬فلفل أبيض وأسارون وأشق من كل واحد مثقاالن‪.‬‬
‫يحـل األشـق فـي خـل العنصـل‪ ،‬ويعجـن بـه سـائر األدويـة‪ ،‬ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه‬
‫مثقـال بالسـكنجبين‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .37‬قرص‪ 3‬عذبة (ذ)‬

‫ينفع لما قلنا‪.‬‬
‫عذبـة عشــرة دراهـم‪ ،‬أســـقلوفندريون سـبعة دراهـم‪ ،‬حـب البـان‪ 4‬وحـب القفـد مـن‬
‫كل واحـد سـتة دراهـم‪ ،‬فـوة خمسـة دراهـم‪ .‬يقـرص ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .38‬قرص غاريقون (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫ينفع الطحال الغليظ‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬غاريقـون وورد أحمـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وأميرباريـس‬
‫درهمان درهمان‪ ،‬غافث وسـنبل ولك مغسـول وريوند صيني وقشـر أصل كبر منقوع‬
‫في خل خمر مجفف درهم [‪ ]134b‬ونصف درهم‪ .‬يقرص درهمين درهمين‪ .‬الشـربة‬
‫منـه واحـدة‪ ،‬بالسـكنجبين‪.5‬‬ ‫‪20‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أيالم‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬قض‪ ،‬وفي (ب) إلى‪ :‬قص‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الباه‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بالسلنجبين‪.‬‬ ‫‪5‬‬
39. Ilıman bir tablet (eẕ-Ẕeḫīre)
Kara sarılığa, karaciğer ve dalak ağrılarına, baş dönmesi, kara safra-

dan kaynaklanan ateş ve nemden kaynaklanan ağrılara karşı faydalıdır.
Karışımı: İki hıyar çekirdeği içi ve kavun çekirdeği içinin her biri-
5 sinden beşer dirhem; bambu ağacı tozu, hindiba tohumu ve soğutucu gelin
saçı tohumunun her birisinden üçer dirhem; sarı yavşan otu ve koyun otu-
nun her birisinden ikişer dirhem; dört dāniḳ Çin ışkını.
Bu karışımdan kuralına uygun haplar yapılır. Bu tabletlerden alınacak
doz yirmi dirhem hindiba suyu ile iki dirhem, şeker sirkesiyle de beş dir-
10 hemdir.
40. Kapari otu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuğu sever, dalak, hararete meyilli karakter ve yaralara karşı fay-

dalıdır.
Karışımı: İki hıyar türünün tohumu ve kabuğu soyulmuş kabak çe-
15 kirdeğinin her birisinden üçer dirhem; kırmızı gül ve hindiba tohumunun
her birisinden ikişer dirhem; bir dirhem Çin ışkını, bir buçuk dirhem ılgın
ağacı çiçeği, soğutucu küsküt tohumu ve kapari otu kökünün kabuğunun
her birisinden birer dirhem.
Bu karışımdan kuralına uygun haplar yapılır ve tabletler şeklinde kesi-
20 lir. Bu tabletlerden alınacak doz haşhaş şurubuyla üç dirhemdir.
41. Dalak hararetine iyi gelen tablet (el-Ḥāvī)
Karışımı: Ilgın ağacı yaprağı ince bir şekilde dövülür, arpa unu ve
keskin ekşi sirke ile yoğrularak macun hâline getirilir.
42. Harareti ve ateşi olmadığında dalağa faydalı tablet

25 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Çin ışkını ve semizotu tohumunun her birisinden ikişer

dirhem; altı dirhem gül, yedi dirhem bambu ağacı tozu; kabak çekirdeği
‫‪ .39‬قرص معتدل (ذ)‬

‫ينفع اليرقان األسود‪ ،‬وأوجاع الكبد‪ ،‬والطحـال‪ ،‬والدوار‪ ،‬والحميـات السوداوية‪،‬‬
‫والحميـات الكائنة عن الرطوبة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬لب بزر خيارين لب بزر بطيخ خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬طباشـير وبزر هن‬
‫دبـاء وبـزر كشـوث ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أفسـنتين رومـي وورد غافـث درهمـان درهمان‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫راونـد صينـي أربعة دوانيق‪.‬‬

‫درهما ماء هندباء‪ ،‬وخمسـة‬
‫ً‬ ‫يقرص على الرسـم‪ .‬الشـربة منه درهمان مع عشـرين‬
‫دراهم جلنجبين‪ 1‬سـكري‪.‬‬
‫‪ .40‬قرص الكبر‪( 2‬ذ)‬

‫يميل إلى البرودة‪ ،‬وينفع الطحال‪ ،‬وحرارة المزاج والقروح‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر الخياريـن وبـزر القـرع المقشـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر وبـزر‬
‫هندبـاء درهمـان درهمـان‪ ،‬راونـد صينـي درهـم‪ ،‬ورد الطرفـاء درهم ونصف درهم‪ ،‬بزر‬
‫كشـوث وقشـر أصـل كبـر درهـم درهم‪.‬‬
‫يقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬مع شراب الخشخاش‪.‬‬
‫‪ .41‬قرص ينفع حرارة الطحال (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورق الطرفـاء‪ .‬يـدق ِن ِع َّمـا‪ ،‬ويعجـن بدقيـق الشـعير‪ ،‬والخـل الحـاذق‬
‫‪3‬‬
‫الحموضـة‪.‬‬
‫‪ .42‬قرص ينفع الطحال إذا لم يكن معه حرارة وحمى(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬راونـد صينـي وبـزر بقلـة الحمقـاء مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬ورد سـتة‬
‫دراهـم‪ ،‬طباشـير سـبعة دراهـم‪ ،‬لـب حـب القـرع ولـب حـب البطيـخ خمسـة خمسـة‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬جكنجبين‪ ،‬وفي (ب) إلى‪ :‬سكنجبين‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬الكبير‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الحادق‪.‬‬ ‫‪3‬‬
içi ve kavun çekirdeği içinin her birisinden beşer dirhem, çeyrek dirhem
safran ve bir dāniḳ kâfur.
Bu karışımın tamamı ince bir şekilde dövülür ve tablet hâline getirilir.
Bu tabletlerden alınacak doz bir miskaldir.
5 43. Beşparmak otu tableti (el-Ḥāvī)
Soğuk dalağa karşı faydalıdır.

Karışımı: Beşparmak otu tohumu, küsküt tohumu, hindiba tohumu ve
kabak çekirdeği içinin her birisinden onar dirhem.
Bu karışım sirkeli sade tohum şurubuyla yoğrularak macun hâline ge-
10 tirilir ve tablet yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz bir miskal kadardır.
44. Kapari otu tableti (el-Ḥāvī)
On dirhem sirkeli tohum şurubuna yatırıldıktan sonra kuru mizaçlı

dalağa faydalıdır.
Karışımı: Kapari otu kökünün kabuğu ve beşparmak otunun her bi-
15 risinden onar dirhem; dişi loğusa otu, sedef otu, kerdeme bitkisi, çörek
otunun her birisinden üçer dirhem; yedi dirhem de baldırıkara.
Bu karışım dövülür ve elenir. Çadır uşağı sirke ile eritilir ve karışım
onun içinde yoğrularak macun hâline getirilir ve tablet yapılır. Bu tablet-
lerden alınacak doz bir miskaldir.
20 45. Mezeryon tableti (Minhācü’d-dükkān)
Güç kaybı olduğunda vücutta su toplanmasına ve karın boşluğunda

sıvı toplamasına karşı faydalıdır.
Karışımı: Çeşitli işlemden geçmiş mezeryon ve elenmiş beyaz katran
köpüğü bitkisinin her birisinden birer dirhem; on dirhem hindiba tohumu,
25 hıyar tohumu çekirdeği içi ve ayıklanmış tomurcuk hâlinde gülün her bi-
risinden iki buçuk dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülür ve elenerek macun hâline getirilir. Bun-
lardan hastalığa göre kuralına uygun haplar yapılır ve kullanılır.
‫دراهـم‪ ،‬زعفـران ربـع درهـم‪ ،‬كافـور دانـق‪.‬‬

‫ناعما ويقرص‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .43‬قرص البنجنكشت‪( 1‬ح)‬

‫ينفع الطحال البارد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر بنجنكشـت وبـزر فقـد وبـزر هندبـاء وبـزر لـب حـب القـرع عشـرة‬ ‫‪5‬‬
‫عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يعجن بالسكنجبين البزوري‪ .‬الشربة منه قدر مثقال‪.‬‬
‫‪ .44‬قرص كبر(ح)‬
‫ينفع الطحال يابس المزاج بعد التنقية‪ ،‬مع عشرة دراهم سكنجبين بزوري‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل كبـر وبـزر قفـد ـــ وهـو بنجنكشـت ـــ عشـرة عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫زراونـد مدحـرج وورق السـذاب وحـرف وشـونيز ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أسـقلو فندريون‬
‫سـبعة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬فيحـل األشـق بخـل‪ ،2‬ويعجـن بـه األدويـة‪ ،‬ويقـرص ويسـتعمل منـه‬
‫مثقال‪.‬‬
‫‪ .45‬قرص مازريون (م)‬ ‫‪15‬‬
‫ينفع االستسقاء‪ ،‬وسوء القنية‪ ،‬إذا كانت القوة ضعيفة‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬مازريون مدبر وغاريقون أبيض منخول درهم درهم‪ ،‬بزر هندباء عشـرة‬
‫دراهـم‪ ،‬لـب بـزر خيـار وزرورد منزوع درهمان ونصف درهمان ونصف‪.‬‬
‫يدق وينخل ويعجن‪ ،‬ويقرص على الرسم بما يوافق العلة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الفنجنكشت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و (ب)‪ :‬يحل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
46. Kadıntuzluğu tableti
Vücutta su toplanmasına ve karın boşluğunda sıvı toplamasına karşı

faydalıdır.
Karışımı: Dört dirhem kırmızı gül, iki dirhem meyan kökü kon-
5 santresi, iki dirhem kadıntuzluğu, Hint sümbülü, iki hıyar çekirdeği içi,
semizotu tohumu ve bambu ağacı tozunun her birisinden birer dirhem;
koyun otu suyu, ayıklanmış lak ağacı ve Çin ışkınının her birisinden
yarımşar dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülür, elenerek kudret helvası şurubuyla yoğ-
10 rularak macun hâline getirilir ve tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden
alınacak doz daha önce söylendiği gibi bir miskaldir.
47. İshal yapıcı menekşe tableti (el-Ḥāvī, eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Ufalanmış kuru türbüt otu ve sarı helile kabuğunun her

birisinden birer dirhem; dört dāniḳ menekşe, iki dāniḳ kırmızı gül;
15 hindiba tohumu, mahmude otu, geven zamkının her birisinden birer
dāniḳ.
Bu karışımdan kuralına uygun haplar yapılır ve bir doz olarak kul-
lanılır.
48. Yer narı tableti
20 Karışımı: Mısır papirüsü, tarçın, yakılmış geyik boynuzu, kehribar,

akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, Ermeni kili, çinko oksit, ha-
kiki iki kardeş ağacı zamkı, holaren suyu ve yemlik bitkisi suyunun her
birisinden onar dirhem; sekiz dirhem öğütülmüş sürme, üç dirhem katır
boncuğu bitkisi, üç dirhem kündür.
25 Bu karışımın tamamı ince bir şekilde dövülür. Narçiçeği suyu ve gül-
suyuyla yoğrularak macun hâline getirilir ve her tablet üç buçuk dirhem
olacak şekilde kesilir. Bu tablet lavman olarak kullanıldığında tek doz ola-
rak kullanılır.
‫‪ .46‬قرص أميرباريس‬
‫ينفع االستسقاء وسوء القنية‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬ورد أحمـــر أربعـــة دراهـــم‪ ،‬رب الســـوس درهمـــان‪ ،‬أميـــر باريس‬
‫درهمـــان‪ ،‬ســـنبل هنـــدي ولـــب بـــزر خياريـــن وبـــزر بقلـــة [ ‪ ]135 a‬الحمقـــاء‬
‫وطباشـــير درهـــم درهـــم‪ ،‬عصـــارة غافـــث ولـــك مغســـول وريونـــد صينـــي نصف‬ ‫‪5‬‬
‫درهـــم نصـــف درهم‪.‬‬

‫يـــدق وينخـــل‪ ،‬ويعجـــن بجـــاب مـــن الترنجبين ويقرص‪ .‬الشـــربة منـــه مثقال‬
‫بمـــا مر‪.‬‬
‫‪ .47‬قرص بنفسج مسهل (ح ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬تربـد مجـوف محكـوك وقشـر إهليلـج أصفـر درهـم درهـم‪ ،‬بنفسـج أربعة‬ ‫‪10‬‬
‫دوانيـق‪ ،‬ورد أحمـر دانقـان‪ ،‬بـزر هندبـاء وسـقمونيا وكثيـرا دانـق دانق‪.‬‬
‫يقرص على الرسم‪ ،‬وهي شربة واحدة‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .48‬قرص هيوفسطيداس‬
‫‪3‬‬
‫قرطـاس مصـري‪ ،‬وهـو البـزدي ‪ 2‬وسـاذج وقـرن أيـل محـرق وكهربـا وأقاقيـا‬
‫وطيـن أرمنـي وإسـفيداج الرصـاص ودم األخويـن وعصـارة لسـان الحمـل وعصـارة‬ ‫‪15‬‬
‫لحيـة التيـس عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬كحـل مسـحوق ثمانيـة دراهـم‪ ،‬ودع ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬كنـدر مثلـه‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـاء جلنـار ومـاء ورد‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬كل قـرص ثالثـة‬
‫دراهـم ونصـف‪ ،‬ويسـتعمل فـي الحقـن منهـا واحـدة‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬سيوفسطيداس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب أنها‪ :‬البردي‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫َْ‬
‫في (ب)‪( :‬قاقيا)‪ ،‬وزيد بعدها فيها وفي (ج)‪( :‬رب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
49. Mersin ağacı meyvesi tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Kusmaya ve ishale karşı faydalıdır.

Karışımı: Mersin ağacı meyvesi, sumak, yosun, Ermeni kili, meşe
palamudu, kavrulmuş nişastanın her birisinden onar dirhem; mazı ve nar
5 kabuğunun her birisinden beşer dirhem.
Bu karışımdan kuralına uygun haplar yapılır, hastalığa ve mizaca göre
kullanılır.
50. Andız otu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Kusma, ishal ve koleraya karşı faydalıdır. Hastayı güzel bir şekilde

10 uyutur, mide hissini uyuşturur.
Karışımı: Karanfil ve tarçının her birisinden onar dirhem; bir dirhem
misk katılmış rāmik macunu, bir miskal kuru andız otu; sakız ağacı reçine-
si, afyon, Abdüsselam otu kökünün kabuğunun her birisinden birer miskal.
Bu karışımdan on tane tablet yapılır, alınacak doz miktarı ise bir tablettir.
15 51. Arsenik tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Tıkanıklık durumunda bağırsak yaralarını temizler ve çabucak iyi-

leştirir.
Karışımı: Kırmızı ve sarı arseniğin her birisinden yarım menn, bir
men sönmemiş kireç, sekiz ūḳiyye yanmış kuş dışkısı, bir o kadar akasya
20 ağacı zamkı.
Bu karışımın tamamı dövülür. Holaren suyu ile yoğrularak macun hâ-
line getirilir ve tabletler hâlinde kesilir.
52. Narçiçeği tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
İshale karşı faydalıdır, aşırı idrarı önler.

25 Karışımı: Kabuk tarçın, Ermeni kili ve Arap zamkının her birisinden
dörder dirhem; kırmızı gül, narçiçeği, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
zamkının her birisinden yirmişer dirhem ve iki dirhem geven zamkı.
‫‪ .49‬قرص حب اآلس (ذ)‬

‫ينفع القيء واإلسهال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬حـب اآلس وسـماق وعذبـة وطيـن أرمنـي وبلـوط ونشـا مقلـوة عشـرة‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬عفـص وقشـر الرمـان خمسـة خمسـة دراهـم‪ .‬يقـرص علـى الرسـم‪،‬‬
‫ويسـتعمل حسـب العلـة والمـزاج‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .50‬قرص راسن (ذ)‬

‫حســـنا‪ ،‬ويخدر حس‬
‫ً‬ ‫نومـــا‬
‫ينفـــع القـــيء واإلســـهال والهيضـــة‪ ،‬وينـــوم العليل ً‬
‫المعدة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قرنفـل وقرفـة عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬سـك درهـم‪ ،‬راسـن يابـس مثقـال‪،‬‬
‫مصطكـى وأفيـون وقشـر أصـل اللفـاح مثقـال مثقـال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يقرص الجميع عشرة أقراص‪ .‬الشربة منه قرص‪.‬‬
‫‪ .51‬قرص زرنيخ‪( 1‬ذ)‬

‫سريعا‪.‬‬
‫ً‬ ‫إذا احتقن نقى قروح األمعاء وأدملها‬
‫مـن‪،‬‬
‫مـن‪ ،‬جـص غيـر مطفـأ ّ‬
‫أخالطـه‪ :‬زرنيـخ أحمـر وأصفـر مـن كل واحـد نصـف ّ‬
‫ذرق محـرق ثمانـي أواق‪ ،‬أقاقيـا مثلـه‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء لسان الحمل‪ ،‬ويقرص‪.‬‬
‫‪ .52‬قرص جلنار(ذ)‬
‫ينفع اإلسهال‪ ،‬ويمنع كثرة البول‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬سليخة وطين أرمني وصمغ عربي أربعة أربعة دراهم‪،‬‬
‫درهما‪ ،‬كثيرا درهمان‪.‬‬
‫ً‬ ‫ورد أحمر وجلنار وأقاقيا عشرون عشرون‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬زرنيخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Bu karışımın tamamı dövülür ve yoğrularak macun hâline getirilir.

Her biri iki dirhem olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden
alınacak doz ise bir tanedir.
53. Kehribar tableti (el-Ḥāvī)
5 Kanın fışkırması ve akmasına karşı faydalıdır.

Karışımı: Beyaz haşhaş, sakız ağacı reçinesi ve kehribarın her biri-
sinden onar dirhem; iki dirhem safran.
Bu karışımın tamamı dövülür, gülsuyu ile yoğrularak macun hâline
getirilir ve kuralına uygun haplar yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz ise
10 bir miskaldir.
54. Misk katılmış bambu ağacı tozu tableti (el-Ḥāvī)
Çölyak hastalığı ve sarı safra kaynaklı hastalığa karşı faydalıdır.

Karışımı: Beş dirhem kırmızı gül, altı dirhem ağaç kavunu ekşisi,
dört dirhem bambu ağacı tozu; nişasta ve Arap zamkının her birisinden
15 üçer dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülür ve gülsuyu ile yoğrularak macun hâline
getirilir ve haplar yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz ise bir miskaldir.
55. Tutucu bambu ağacı tozu tableti (el-Ḥāvī)
Çölyak hastalığı ve sarı safra kaynaklı hastalığa faydalıdır. Yanmayı

20 ve susuzluğu dindirir.
Karışımı: Kavrulmuş Arap zamkı ve ağaç kavunu ekşisi ve nişastanın
her birisinden ikişer dirhem; üç dirhem kırmızı gül; bambu ağacı tozu, Er-
meni kili, sumak ve kadıntuzluğunun her birisinden birer buçuk dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülür ve ipek kumaş ile elenir, karnıyarık otu
25 tohumunun yapışkan zamkıyla yoğrularak macun hâline getirilir. Tablet-
ler şeklinde kesilir ve gölgede kurutulur. Bu tabletlerden alınacak doz ise
bir miskaldir.
‫يدق الجميع ويقرص‪ ،‬كل قرص درهمان‪ .‬الشربة منه واحدة‪.‬‬
‫‪ .53‬قرص الكهربا (ح)‬

‫ينفع نفث الدم ونزفه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬خشـخاش أبيـض ومصطكـى وكهربـا عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬زعفـران‬
‫درهمـان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق الجميع ويعجن بماء الورد‪ ،‬ويقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .54‬قرص الطباشيرالممسك (ح)‬

‫ينفع الخلفة الدموية والصفراوية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر حمـاض سـتة دراهـم‪ ،‬طباشـير أربعـة‬
‫دراهـم‪ ،‬نشـا وصمـغ عربـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق ويعجن بماء الورد‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫‪ .55‬قرص الطباشيرالحابس (ح)‬

‫ينفع الخلفة الدموية والصفراوية‪ ،‬ويسكن اللّٰهيب والعطش‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صمـغ عربـي وبـزر الحماض [‪ ]135b‬المقلوين ونشـا درهمان درهمان‪،‬‬
‫ورق الـورد األحمـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وطيـن أرمني وسـماق وأمير باريس درهم‬ ‫‪15‬‬
‫ونصف درهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويعجـن بلعـاب‪ 1‬بـزر قطونا‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬ويجفف في‬
‫الظـل‪ .‬الشـربة منه مثقال‪.‬‬

56. Narçiçeği tableti (el-Ḥāvī)
Kan uyuşmazlığı, kan akıntısı ve fışkırmasına karşı faydalıdır.

Karışımı: Kabuk tarçın Limni adasından getirilen kil, mürr ağacı re-
çinesi, Arap zamkının her birisinden birer sekizer dirhem.
5 Bu karışımın tamamı ince bir şekilde dövülür, taze veya kaynatılmış
narçiçeği suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir. Tabletler şeklinde ke-
silir ve gölgede kurutulur. Bu tabletlerden alınacak doz ise bir miskaldir.
57. Mercanköşkü tableti (el-Ḥāvī)
Kan uyuşmazlığı ve fışkırmasına karşı faydalıdır.

10 Karışımı: On dirhem Mercanköşkü, sakız ağacı reçinesi, akasya ağa-
cı yaprağı ve meyvesinin zamkı ile narçiçeğinin her birisinden dörder dir-
hem; Arap zamkı ve Çin tarçınının her birisinden birer dirhem.
Bu karışımın tamamı dövülür ve elenir, yumurta akıyla yoğrularak
macun hâline getirilir. Tabletler şeklinde kesilir ve gölgede kurutulur. Bu
15 tabletlerden alınacak doz ise bir miskaldir.
58. Mercanköşkü tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürük ve ishal ile gelen kan akıntısına karşı faydalıdır.

Karışımı: On dirhem Mercanköşkü, sakız ağacı reçinesi akasya ağacı
yaprağı ve meyvesinin zamkı ile narçiçeğinin her birisinden dörder dir-
20 hem; üç dirhem Arap zamkı; geven zamkı ve Ermeni kilinin her birisin-
den üçer dirhem, bir dirhem Çin tarçını.
Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır ve kesilir. Bu tabletlerden alı-
nacak doz ise ayva suyu ile birlikte iki dirhemdir.
59. Canavar otu zamkı tableti
25 Kan uyuşmazlığı ve akıntısına karşı faydalıdır.

Karışımı: Ermeni kili, Limni adasından getirilen kil, Bambu ağacı
tozu, Akasya ağacı zamkı ve çadıruşağı zamkının her birisinden ikişer
‫‪ .56‬قرص الجلنار(ح)‬
‫ينفع االختالف‪ ،‬ونزف الدم ونفثه‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬سليخة وطين مختوم ومر وصمغ‪ 1‬عربي من كل واحد ثمانية دراهم‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـاء الجلنـار الرطـب أو مطبوخـه‪ ،‬ويقـرص ويجفـف فـي‬
‫ً‬ ‫يـدق‬
‫الظـل‪ .‬الشـربة منـه مثقـال‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .57‬قرص البسد (ح)‬

‫ينفع اختالف الدم وقذفه‪.2‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بسـد عشـرة دراهـم‪ ،‬لبـان‪ 3‬ذكـر وأقاقيـا وجلنـار مـن كل واحـد أربعـة‬
‫دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي ودار صينـي درهـم درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن ببياض البيض‪ ،‬ويقرص ويجفف في الظل‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .58‬قرص بسد (ذ)‬

‫ينفع نفث الدم بالسعال واإلسهال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بسـد عشـرة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وأقاقيـا وجلنـار مـن كل واحـد أربعـة‬
‫دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬كثيـرا وطيـن أرمنـي مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫دار صينـي درهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يقرص على الرسم‪ ،‬ويشرب منه درهمان بماء السفرجل‪.‬‬
‫‪ .59‬قرص طراثيث‬
‫ينفع اختالف الدم والنفث‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طيـن أرمنـي وطيـن مختـوم وطباشـير وقرظ وطراثيث درهمـان درهمان‪،‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬صبر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬نزفه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬كبان‪.‬‬ ‫‪3‬‬
dirhem; yabani ağaç kavunu ekşisi, Arap zamkı ve narçiçeğinin her biri-
sinden dörder dirhem; nişasta ve gülün her birisinden üçer dirhem; safran
ve kereviz tohumu miktarı kadar da sakız ağacı reçinesi.
Bu karışımın tamamı yumuşak bir şekilde dövülür ve ipek bir kumaş-
5 la elenir, karnıyarık otunun yapışkan suyu ile yoğrularak macun hâline
getirilir. Tabletler şeklinde kesilir ve gölgede kurutulur. Bu tabletlerden
alınacak doz bir miskaldir.
60. Kehribar tableti

Öksürük, ishal, basur ve regl akıntısı kaynaklı kanamalara karşı fay-
10 dalıdır.
Karışımı: Kehribar, mercanköşkü, inci, yakılmış katır boncuğu, geyik
boynuzu ve ayıklanmış tarçının her birisinden dokuzar dirhem; yabani ağaç
kavunu ekşisi, Arap zamkı ve narçiçeğinin her birisinden dörder dirhem;
kırmızı gül, hıyar çekirdeği içi, kuru kişniş, sumak, nişasta, kavrulmuş
15 Arap zamkı ve narçiçeğinin her birisinden beşer dirhem; bambu ağacı tozu
akasya ağacı zamkı ve yemlik bitkisi suyunun her birisinden ikişer dirhem.
Bu karışımın tamamı ince bir şekilde dövülür ve ipek bir kumaşla ele-
nir, narçiçeği suyuyla yoğrulur. Eğer öksürük şiddetli ise holaren suyu
ile yoğrularak macun hâline getirilir. Tabletler şeklinde kesilir ve gölgede
20 kurutulur. Bu tabletlerden alınacak doz ise iki dirhemdir.
61. Narçiçeği tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

Makattan kan çıkışını ve kanlı ishali keser.
Karışımı: Altı dirhem Narçiçeği ve kırmızı gül, yedi dirhem akasya
ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, iki dirhem erkek akgünlük ağacı, beş
25 dirhem kehribar; sakız ağacı reçinesi ve afyonun her birisinden birer dirhem;
kabuk tarçın, Limni kili ve Arap zamkının her birisinden dörder dirhem.
62. Kehribar tableti

Gurultu, şişkinlik, bağırsak sancısı, yakıcı ateş ve susuzluk eşliğinde
olan kan akışını keser.
‫بزر الحماض البري وصمغ العربي وجلنار أربعة أربعة دراهم‪ ،‬نشـا وورد ثالثة ثالثة‬
‫دراهم‪ ،‬زعفران وبزر الكرفس وسـماق ومصطكى مثلهما‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويعجـن بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويقـرص‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع‬
‫ويجفـف فـي الظـل‪ .‬الشـربة منـه مثقـال‪.‬‬
‫‪ .60‬قرص الكهرباء‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع قذف الدم الكائن بالسعال وباإلسهال‪ ،‬وبالبواسير‪ ،‬وبالحيض‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وبسـد ولؤلـؤ‪ 1‬ودع محـرق وقـرن أيـل وسـاذج مغسـول تسـعة‬
‫تسـعة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر ولـب بـزر خيـار وكزبـرة يابسـة وسـماق ونشـا وصمغ عربي‬
‫مقلـوة وجلنـار مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وأقاقيـا وعصـارة لحيـة التيـس‬
‫درهمـان درهمـان‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويقـرص بنقيـع الجلنـار‪ ،‬وإن قـوي السـعال‬

‫يقـرص بلعـاب لسـان الحمـل‪ ،‬كل قـرص درهمـان‪.‬‬
‫‪ .61‬قرص جلنار(ذ)‬
‫يقطع خروج الدم من المقعدة‪ ،‬وإسهال الدم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬جلنـار وورد أحمـر سـتة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا سـبعة دراهـم‪ ،‬لبـان ذكر درهمان‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫كهربـا خمسـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وأفيـون درهـم درهـم‪ ،‬سـليخة وطيـن مختـوم وصمـغ‬
‫عربـي أربعـة أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫‪ .62‬قرص الكهرباء‬
‫يقطـع إسـهال الـدم إذا كان معـه قراقـر ونفـخ‪ ،‬ومغـص أمعـاء‪ ،‬وحمـى محرقـة‬
‫وعطـش‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ال بد من إثبات (و) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Karışımı: Beş dirhem kırmızı gül, karnıyarık tohumu, holaren tohu-

munun her birisinden dörder dirhem; semizotu, Arap zamkı ve Ermeni
kilinin her birisinden üçer dirhem; ayıklanmış lak ağacı ve akasya ağacı
yaprağı ve meyvesinin zamkının her birisinden birer dirhem; nişasta,
5 narçiçeği ve geven zamkının her birisinden ikişer dirhem; bir buçuk
miskal Mersin ağacı meyvesi, üç dirhem Bambu ağacı tozu, beş dirhem
kehribar.
Bu malzemelerden iyi bir seramik kapta kavrulabilenler kavrulur,
ezilebilen de ezilir ve elenir. Bu karışımın tamamı karıştırılır ve narçi-
10 çeği suyuyla yoğrulur. Tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alına-
cak doz ayva konsantresi veya Mersin ağacı meyvesi konsantresi ile iki
dirhemdir.
63. Ilıman kehribar tableti
Kanı ve ishali özellikle de regl akıntısını keser, şişkinliği giderir.

15 Karışımı: Akasya ağacı yaprağı, narçiçeği, kırmızı gülün her birisin-
den üçer dirhem; Mercanköşkü, kehribar, Ermeni kili, halis Arap zamkı,
kavrulmuş Mersin ağacı meyvesi ve bambu ağacı tozunun her birisinden
üçer dirhem ve bir miskal Çin ışkını.
Bunların hepsi dövülür, elenir ve yoğrularak macun hâline getirilir.
20 Tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz Mersin ağacı mey-
vesi konsantresi ile üç ile beş dirhem arasıdır.
64. Kil tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Böbrek yaralarını iyileştirir ve durumunu düzeltir.

Karışımı: Eşit miktarlarda Ermeni kili, Limni kili, sakız ağacı reçi-
25 nesi ve mavi devm ağacı.
Mavi devm ağacı ve zamk iyi bir şarapla eritilir ve onun içinde bütün
karışım yoğrularak macun hâline getirilir, her biri bir miskal olacak şekil-
de tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz bir tanedir.
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر قطونـا وبـزر لسـان الحمـل أربعـة‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر بقلـة الحمقـاء وبـزر الخشـخاش وصمـغ عربـي [‪ ]136a‬وطيـن‬
‫أرمنـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـك مغسـول وأقاقيـا درهـم درهـم‪ ،‬نشـا وجلنـار وكثيـرا‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬حـب اآلس مثقـال ونصـف‪ ،‬طباشـير ثالثـة دراهـم‪ ،‬كهربـا خمسـة‬
‫دراهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يقلـــى منهـــا مـــا ينقلـــي على خـــزف جيـــد ‪ ،1‬ويندق ما ينـــدق‪ ،‬وينخـــل ويخلط‬
‫الجميـــع‪ ،‬ويقـــرص نقيـــع الجلنـــار‪ .‬الشـــربة منه درهمـــان برب الســـفرجل أو برب‬
‫اآلس‪.‬‬
‫‪ .63‬قرص الكهرباء المعتدل‬

‫يقطع الدم واإلسهال ــ وال سيما دم الحيض ــ‪ ،‬ويكسر النفخ‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬أقاقيا وجلنـار وورد أحـمر ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬بسد‬

‫وكهربـا وطيـن أرمنـي خالـص وصمـغ عربـي وصمـغ اآلس مقلـوة وطباشـير‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬كسـيال مثقـال‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه مـن ثالثـة دراهـم إلـى خمسـة دراهـم‬
‫بـرب اآلس‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .64‬قرص الطين (ذ)‬

‫ينقي قروح الكلية‪ ،‬ويصلح حالها‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬طين أرمني وطين مختوم وصمغ البطم ومقل أزرق أجزاء سواء‪.‬‬
‫يحـل المقـل والصمـغ بالشـراب الطيـب‪ ،‬ويعجـن بـه‪ 2‬األدويـة‪ ،‬ويقـرص كل قرص‬
‫مثقـال‪ ،‬وهـو شـربة واحدة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬جديد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت (به) من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
65. Güvey feneri tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Böbrek ve mesane yaralarına karşı faydalıdır.

Karışımı: iki dirhem kabuğu soyulmuş hıyar çekirdeği içi, altı dir-
hem güveyi feneri, Ermeni kili, Arap zamkı, kündür, hakiki iki kardeş-
5 kanı ağacı zamkının her birisinden üçer dirhem; beyaz haşhaş tohumu ve
kereviz tohumunun her birisinden ikişer dirhem; bir dirhem de afyon.
Bunların hepsi dövülür, ayva suyu ile veya karnıyarık tohumu suyu
ile yoğrularak macun hâline getirilir. Her biri üç dirhem olacak şekilde
tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz menekşe şurubu ile
10 bir tablettir. Çok tecrübe edilmiştir.
66. Çekirdek içi tableti (Eẕ-Ẕeḫīre)
Böbrek ve mesane yaralarını iyileştirir ve irinden temizler.

Karışımı: Fındık içi, tatlı badem içi, tatlı ayva çekirdeği içi, çam fıs-
tığı içi, acı badem içinin her birisinden dörder dirhem; sidr ağacı, hıyar
15 tohumu, kavun tohumu, kabuğu soyulmuş tatlı kabak çekirdeği, meyan
kökü konsantresi, tadı mayhoş ağaç kavunu ekşisinin her birisinden beşer
dirhem; nişasta, hatmi tohumu, ebegümeci tohumu, semizotu tohumu ve
rezene tohumunun her birisinden üçer buçuk dirhem; kereviz tohumu ve
yabani havuç tohumunun her birisinden üçer dirhem, beyaz ban otu tohu-
20 mu ve afyondan ikişer dirhem; on dirhem Ermeni kili.
Bunların hepsi dövülür, keten tohumunun yapışkan suyu ile yoğru-
larak macun hâline getirilir. Her biri iki dirhem olacak şekilde tabletler
hâlinde kesilir. İhtiyaç hâlinde bu tabletlerden alınacak doz kaynatılmış
üzüm şırası veya şeker şurubu ile bir tablettir.
25 67. Şiddetli mesane kaşıntısına iyi gelen bitki tohumları

tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kavun çekirdeği içi, tatlı kabak çekirdeği içi, hatmi tohu-
mu tatlı badem içi, geven zamkı, nişasta, meyankökü konsantresi, haşhaş
‫‪ .65‬قرص كاكنج (ذ)‬

‫ينفع قروح الكلية والمثانة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب بـزر خيـار مقشـر درهمـان‪ ،‬كاكنـج سـتة دراهـم‪ ،‬طيـن أرمنـي وصمـغ‬
‫عربـي وكنـدر ودم أخويـن ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر خشـخاش أبيـض وبـزر كرفـس‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬أفيـون درهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويعجـن بلعـاب حـب السـفرجل‪ ،‬أو بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويقـرص‬
‫‪1‬‬
‫كل قـرص ثالثـة دراهـم‪ .‬الشـربة منـه قـرص بشـراب‪ 2‬بنفسـج‪ .‬مجـرب غايـة‪.‬‬
‫‪ .66‬قرص اللبوب (ذ)‬

‫يصلح قروح الكلية والمثانة‪ ،‬وينقيها‪ 3‬عن القيح‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب فنـدق ولـب لـوز حلـو ولـب حـب السـفرجل حلـو ولب حـب الصنوبر‬ ‫‪10‬‬
‫ولب لوز مر أربعة أربعة دراهم‪ ،‬نبق وبزر خيار وبزر بطيخ وبزر قرع حلو مقشرة‪ ،‬ورب‬
‫السوس وبزر الحماض المز الطعم خمسة خمسة دراهم‪ ،‬نشا وبزر خطمي وبزر خبازى‬
‫و‪ 4‬بزر بقلة الحمقاء وبزر الرازيانج من كل واحد ثالثة دراهم ونصف درهم‪ ،‬بزر كرفس‬
‫ودوقو ثالثة دراهم‪ ،‬بزر‪ 5‬بنج أبيض وأفيون درهمان درهمان‪ ،‬طين أرمني عشـرة دراهم‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بلعاب بزر الكتان‪ ،‬ويقرص‪ ،‬كل قرص درهمان‪ .‬يسـتعمل‬ ‫‪15‬‬
‫فـي وقـت الحاجـة قرص مـع الميبختج‪ 6‬أو مع الجالب‪.‬‬
‫‪ .67‬قرص البزورينفع جرب المثانة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬لـب بـزر بطيـخ ولـب بـزر القـرع الحلـو وبـزر خطمـي منقـى ولـب لـوز‬
‫حلـو وكثيـرا ونشـا ورب السـوس وبـزر الخشـخاش والطيـن األرمنـي وبـزر الكرفـس‬
‫تصحفت في (أ) و(ج) إلى‪ :‬يقرض‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ج)‪ :‬شراب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬ينقيهما‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬أو) بدل (و)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بز‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬الميبخترم)!‪ ،‬وصححت في هامش (ب) كما أثبتناها في األعلى‪.‬‬ ‫‪6‬‬
tohumu, Ermeni kili, kereviz tohumunun her birisinden ikişer dirhem (bir
başka nüshada birer dirhem geçmektedir); beş dirhem hıyar çekirdeği içi.
Tabletler şeklinde kesilir ve menekşe şurubuyla kullanılır. Halk buna
tohum içlerinden yapılan fındık büyüklüğünde tablet adını vermiştir.
5 68. Haşhaş tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

İdrar sırasında mesane ve penis ağrılarına karşı faydalıdır. İdrardan
kan gelmesini de önler.
Karışımı: Siyah ve beyaz haşhaş tohumundan iki dirhem; beyaz ban
otu, geven zamkı, nişasta, Arap zamkı, Ermeni kili, Kıbrıs kili, Limni
10 kili, sumak ve kırmızı gülün her birisinden birer dirhem; yarım dirhem
sakız ağacı reçinesi, bambu ağacı tozu ve kehribarın her birisinden birer
miskal, iki dāniḳ Çin ışkını.
Bunların hepsi holaren suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir. Her
biri iki dirhem olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden alı-
15 nacak doz ayva sirkesiyle bir tanedir.
69. Bir başka haşhaş tableti (eẕ-Ẕeḫīre)

Öksürüğe ve akciğer yaralarına faydalıdır.
Karışımı: Beyaz haşhaş tohumu, kabak çekirdeği, kabuğu soyulmuş
iki hıyar tohumunun her birisinden onar dirhem; nişasta, geven zamkı,
20 Arap zamkı, badem zamkı, meyan kökü konsantresinin ikişer dirhem; her
birisinden birer dirhem, mürr ağacı reçinesi, Çin ışkını ve afyonun her
birisinden birer dirhem.
Bunların hepsi dövülür ve elenerek tabletler hâlinde kesilir. İhtiyaç
durumunda kullanılır.
25 70. Soğuk/soğutucu tablet (eẕ-Ẕeḫīre)

İdrar yapma zamanı gelinceye kadar sabredemeyecek şekilde aşırı de-
recede idrar yapma isteği olan hatta istemsiz idrar kaçıranlar için faydalı-
dır. Bu durum idrar akıntısı değilse de ona yakındır.
‫درهمان درهمان ــ وفي نسـخة‪ :‬درهم درهم ــ‪ ،‬لب بزر الخيار خمسـة دراهم‪ .‬يقرص‬
‫ويسـتعمل مـع شـراب البنفسـج‪ ،‬والنـاس يسـمونه أقـراص بنـادق البـزور‪.‬‬
‫‪ .68‬قرص الخشخاش (ذ)‬

‫ينفع قروح المثانة‪ ،‬وحرقة القضيب [‪ ]136b‬وقت البول‪ ،‬ويمنع بول الدم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر خشـخاش أبيـض وأسـود درهمـان‪ ،‬بـزر بنـج أبيـض وكثيـرا ونشـا‬ ‫‪5‬‬
‫وصمـغ عربـي وطيـن أرمنـي وطيـن قبرصـي وطيـن مختـوم وسـماق وورد أحمـر درهـم‬
‫درهـم‪ ،‬مصطكـى نصـف درهـم‪ ،‬طباشـير وكهربـا مثقـال مثقـال‪ ،‬راونـد دانقـان‪.‬‬
‫يعجـن بمـاء لسـان الحمـل‪ ،‬ويقـرص كل قـرص درهمـان‪ ،‬ويسـتعمل واحـد مـع‬
‫السـكنجبين السـفرجلي‪.‬‬
‫‪ .69‬قرص خشخاش آخر(ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع السعال‪ ،‬وقرحة الرئة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر خشـخاش أبيـض وبـزر قـرع وبـزر خياريـن مقشـرة مـن كل واحـد‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬نشـا وكثيـرا وصمـغ عربـي وصمـغ اللـوز ورب السـوس مـن كل واحـد‬
‫درهمـان‪ ،‬مـر ودار صينـي وأفيـون مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل ويقرص‪ ،‬ويستعمل وقت الحاجة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .70‬قرص بارد (ذ)‬

‫ينفـع لمـن ينـزل بولـه بإفـراط‪ ،‬بحيـث ال يقـدر أن يصبـر عليـه وقـت مجـيء البول‪،1‬‬
‫بـل يخـرج بلا إرادة‪ ،‬هـذا وإن لـم يكـن سلسـل‪ 2‬البـول لكـن يقـرب منه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا وجلنـار وعـدس مقشـر وطباشـير وثمـرة البلـوط وصنـدل‬
‫(أبيـض وصنـدل أحمـر) ‪ 3‬ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر خـس وقشـر السـماق وبـزر رجلـة‬ ‫‪20‬‬
‫زيد في (أ) بهذا الموضع‪( :‬ذ) قرص بارد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ج)‪ :‬بسلس‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب) بدل ما بين القوسين‪ :‬أحمر وأبيض‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Akasya ağacı yaprağı, narçiçeği, kabuğu soyulmuş mer-

cimek, bambu ağacı tozu, meşe palamudu, beyaz ve kırmızı sandalın her
birisinden üçer dirhem; marul tohumu, sumak kabuğu, semizotu, haşhaş
tohumu, Arap zamkı, nişasta ve meyan kökü konsantresinin her birisinden
5 ikişer dirhem; dört dāniḳ Çin ışkını.
Bunların hepsi dövülür ve elenir. Karnıyarık tohumu yapışkan suyu ile
yoğrularak macun hâline getirilir. Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır.
Her biri üç dirhem olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir. Bu tabletlerden
alınacak doz elma veya ayva konsantresi ya da sumak suyu ile bir tanedir.
10 71. Ilıman tablet (eẕ-Ẕeḫīre)

İstem dışı idrarı önler, mide zayıflığına yetmiş yaşında meydana gelen
nefes darlığına da faydalıdır.
Karışımı: Kırmızı gül ve sümbülün her birisinden üçer dirhem; Arap
zamkı sakız ağacı reçinesi yabani nar her birisinden ikişer dirhem; bir
15 buçuk dirhem sakız ağacı reçinesi; narçiçeği ve bambu ağacı tozu her bi-
risinden birer buçuk miskal.
on dirhem şekerle terbiye edilmiş gül reçeli suyu ile üç dirhemdir.
72. İdrarından kan gelene iyi gelen kehribar tableti

20 Karışımı: Kehribar, mercanköşkü, nişasta, geven zamkı, Arap zamkı,
kabak çekirdeği içi ve hıyar çekirdeği içinin her birisinde üçer dirhem; nar-
çiçeği ve akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkının her birisinden birer
buçuk dirhem.
Bunların hepsi karnıyarık tohumu yapışkan suyu ve holarenin yapış-
25 kan suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir, tabletler hâlinde kesilir. Bu
tabletlerden alınacak doz semizotu suyu veya sumak suyu ile kullanılır.
73. İdrardan kan gelmesini kesen şap tableti

Karışımı: Eşit miktarlarda beyaz zaç, mersin ağacı meyvesi, yakılmış
geyik boynuzu, geven zamkı, ayıklanmış Ermeni kili, semizotu tohumu.
‫وبـزر خشـخاش وصمـغ عربـي ونشـا ورب السـوس درهمـان درهمـان‪ ،‬ريونـد‬
‫صينـي أربعـة دوانيـق‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويقـرص علـى الرسـم‪ ،‬كل‬
‫قـرص ثالثـة دراهـم‪ .‬الشـربة منـه واحـدة بإسـتار رب التفـاح‪ ،‬أو رب‪ 1‬السـفرجل‪ ،‬أو‬
‫بمـاء السـماق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .71‬قرص معتدل (ذ)‬

‫أيضـا ـــ عـن ضعـف المعـدة‪،‬‬
‫يمسـك البـول عـن اإلدرار الكائـن بلا إرادة‪ ،‬وينفـع ـــ ً‬
‫وضيـق النفـس الحـادث فـي سـن السـبعين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وسـنبل ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،2‬صمـغ عربي ونارمشـك درهمان‬
‫درهمـان‪ ،‬مصطكـى درهـم ونصـف‪ ،‬جلنـار وطباشـير مـن كل واحـد مثقال ونصف‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه ثالثة دراهم‪ ،‬مع عشرة دراهم جلنجبين سكري‪.‬‬
‫‪ .72‬قرص كهربا ينفع لمن يبول الدم‬

‫أخالطـه‪ :‬كهربـا وبسـد ونشـا وكثيـرا وصمـغ عربـي ولـب بـزر قـرع حلـو ولـب بـزر‬
‫خيـار ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬جلنـار وأقاقيـا مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يعجـن بلعـاب بـزر قطونـا وبلعـاب لسـان الحمل‪ ،‬ويقرص ويسـتعمل بعصارة بقلة‬ ‫‪15‬‬
‫الحمقاء‪ ،‬أو بعصارة‪ 3‬السـماق‪.‬‬
‫‪ .73‬قرص الشب يمنع بول الدم‬

‫أخالطـه‪ :‬شـب يمانـي وآس وقـرن أيـل محـرق وكثيـرا وطيـن أرمنـي مغسـول‬
‫وجلنـار وبـزر بقلـة الحمقـاء أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬برب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بصارة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Bunların hepsi dövülür ve elenir. Semizotu suyu ile yoğrularak macun

hâline getirilir ve tabletler hâlinde kesilir.
74. İdrarından kan gelene iyi gelen tablet (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Hakiki iki kardeşkanı ağacı zamkı ve narçiçeğinin her biri-

5 sinden üçer dirhem; altı dirhem geven zamkı ve iki dirhem de Arap zamkı.
Bunların hepsi semizotu suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir ve
tabletler hâlinde kesilir. Mersin ağacı meyvesi şurubuyla kullanılır.
75. Kil tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
İdrardan kan gelmesini önler, mesane yaralarına da faydalıdır.

10 Karışımı: Eşit miktarlarda Limni kili, bambu ağacı tozu, geven zamkı,
Arap zamkı, İran zamkı, semizotu, eşek hıyarı tohumu ve hıyar tohumu.
Bunların hepsi kaynatılmış üzüm şırası ile, hastanın ateşi varsa karnıya-
rık tohumu suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir ve arpa suyu ile içilir.
76. Güveyi feneri tableti1 (eẕ-Ẕeḫīre)
15 İdrardan kan gelmesine, idrar yolu yanması ve ateşine karşı faydalıdır.

Karışımı: İki hıyar çekirdeği içi, kabak çekirdeği içi ve kabuğu so-
yulmuş kavun tohumunun her birisinden beşer dirhem; semizotu tohumu,
haşhaş tohumu ve kırmızı gülün her birisinden üçer dirhem; güveyi feneri,
meyan kökü konsantresi, geven zamkı ve marul tohumunun her birisinden
20 ikişer dirhem; bir dirhem Çin ışkını.
Bu karışım dövülür ve kuralına uygun olarak elenir. Şeker şurubu ile yoğ-
rularak macun hâline getirilir. Bu tabletlerden alınacak doz yedi dirhemdir.
Bir başka nüshada iki dirhem Arap zamkı, iki miskal güveyi feneri,
bir dirhem Bağdat akgünlük ağacı zamkı, iki hıyar tohumu; kabak çekir-
25 deği, kavun tohumunun her birisinden üçer dirhem.
1 Tahran nüshasının kenarında şu not yer alır: İdrar yanmasına ve sperm akıntısına iyi
gelir, denenmiştir. Hatmi kökü, meyan kökü 1, ayva şurubu 3, hıyar çekirdeği 1, mürr
ağacı reçinesi 1, haşhaş 1.
‫يدق ويعجن مع عصارة بقلة الحمقاء‪ ،‬ويقرص‪.‬‬
‫‪ .74‬قرص ينفع لمن يبول الدم (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬دم أخويـن وجلنـار ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬كثيـرا سـتة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي‬
‫يعجن بقلة‪ 1‬الحمقاء‪ ،‬ويقرص‪ ،‬ويستعمل مع شراب اآلس‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .75‬قرص الطين (ذ)‬

‫[‪ ]137a‬يمنع بول الدم‪ ،‬وينفع قروح المثانة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طيـن مختـوم وطباشـير وكثيـرا وصمـغ عربـي وصمـغ فارسـي وبـزر بقلـة‬
‫الحمقـاء وبـزر القثـاء وبـزر الخيـار أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجـن بالميبختـج‪ ،‬فـإن كان معـه حـرارة يعجـن بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويشـرب مـع‬ ‫‪10‬‬
‫كشـكاب‪.‬‬
‫‪ .76‬قرص كاكنج‪( 2‬ذ)‬

‫ينفع بول الدم‪ ،‬وحرقة البول وحرارته‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لـب بـزر الخياريـن ولـب بـزر القـرع ولـب بـزر البطيـخ مقشـورة خمسـة‬
‫خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر رجلـة وبـزر خشـخاش وورد أحمـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬كاكنـج‬ ‫‪15‬‬
‫ورب السـوس وكثيـرا وبـزر الخـس درهمـان درهمـان‪ ،‬راونـد درهـم‪.‬‬

‫يدق وينخل على الرسم‪ ،‬ويعجن بالجالب‪ .‬الشربة منه سبعة دراهم‪.‬‬
‫وفـي نسـخة‪ :‬صمـغ عربـي درهمـان‪ ،‬وكاكنـج مثقاالن‪ ،‬ولبان بغـدادي درهم‪ ،‬وبزر‬
‫خياريـن وبـزر قـرع وبـزر بطيخ ثالثـة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬ببقلة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي هامــش (أ)‪ :‬ينفــع لحرقــة البــول وذرور المنــي‪ ،‬مجــرب‪ ،‬أصــل خطمــي ‪ ،5‬عــرق ســوس ‪ ،1‬ميبــة ‪ ،3‬بــزر‬ ‫‪2‬‬
‫خيــار ‪ ،1‬مــر ‪ ،1‬خشــخاش ‪.1‬‬
Şöyle demiştir: “Aşırı idrar yolları yanması, idrar yapma ve idrardan

kan gelmesine karşı faydalıdır.” Yine şöyle demiştir: “Haşhaş şurubuyla
üç dirhem kullanılır.”
77. Tablet (eẕ-Ẕeḫīre)
5 Çok fazla meni gelmesi ve ihtilam olmayı önler.

Karışımı: İran şeker kamışı kökü, yabani nane de denilen nane, sedef
otu, hakiki Afrika mürr ağacı reçinesinin her birisinden ikişer dirhem;
yarım dirhem sütleğen; marul tohumu, kavrulmuş büyük çam fıstığı yedi
dirhem; beyaz ban otu, acı yavşan otu, kereviz tohumu ve pişirilmiş mey-
10 ve şurubunun her birisinden birer dirhem; kırmızı gül, narçiçeği ve beş-
parmak otu tohumu üçer dirhem.
Karışımın tamamı tabletler şeklinde kesilir ve kullanılır.
78. Mürr tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Üç dirhem mürr ağacı reçinesi regl akıntısını söktürür ve cenini çı-

15 kartır.
Karışımı: Beş dirhem kabuğu soyulmuş acı Şam baklası; sedef otu
yaprağı, nehir nanesi, Frenk kimyonu, kırmızı kök boyası bitkisi, gazel
otu, kasnı, kına, çavşırın her birisinden ikişer dirhem. Bir başka nüshada
on dirhem kabuk tarçın.
20 Bu karışımın tamamı tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak
doz sabin ağacı pişmişi ile iki buçuk dirhemdir. Eğer acı Şam baklası yoksa
yerine Çin tarçını konur. Zamklar sedef otu suyu ile çözdürülür ve karışı-
mın kalanı onun içinde yoğrularak macun hâline getirilir ve kullanılır.
79. Yalancı karabiber tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Regl akıntısını söktürür, ateş ve yanmayı giderir. Uyuza karşı faydalıdır.

Karışımı: Kara helile, belile otu, emlec bitkisi, kabuğu soyulmuş ya-
lancı karabiberin her birisinden birer dirhem; iki dirhem beyaz türbüt otu,
altı istār beyaz fānīẕ şekeri.
‫وقـال‪« :‬هـو ينفـع حرقـة البـول وإدراره‪ ،‬وبـول الـدم إذا كان بإفـراط»‪ ،‬ثـم قـال‪:‬‬
‫«ويسـتعمل منـه ثالثـة دراهـم‪ ،‬بشـراب خشـخاش»‪.‬‬
‫‪ .77‬قرص (ذ)‬
‫يمنع كثرة سيالن المني واالحتالم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أصـل القصـب‪ 1‬الفارسـي والنعنـاع الجبلـي ـــ قيـل‪« :‬هـو الفوتنـج الجبلـي‬ ‫‪5‬‬
‫ـــ وبـذر السـذاب ومـر بطـارخ درهمـان درهمـان‪ ،‬فرفيـون نصـف درهم‪ ،‬بـزر خس ولب‬
‫صنوبـر كبـار مقلـوة سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬بـزر بنـج أبيـض وجعـدة وبـزر كرفـس ومويزج‬
‫درهـم درهـم‪ ،‬ورد أحمـر وجلنـار وبـزر بنجنكشـت ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يقرص الجميع ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .78‬قرص مر(ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫يدر الحيض‪ ،‬ويخرج الجنين‬

‫أخالطـه‪ :‬مـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬ترمـس شـامي مقشـر خمسـة دراهـم‪ ،‬ورق السـذاب‬
‫وفوتنـج وقردمانـا وفـوة ومشكطرامشـيع وقنّـة وسـكبينج وجاوشـير درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫وفـي نسـخة‪ :‬سـليخة عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يقرص الجميع‪ .‬الشربة منه درهمان ونصف درهم‪ ،‬مع طبيخ أبهل؛ فإن عدم الترمس‬ ‫‪15‬‬
‫ِّ‬
‫بدل دار صيني‪ ،‬فيحل الصموغ بماء السذاب ويعجن به باقي األدوية‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .79‬قرص برنگي‪( 2‬ذ)‬

‫يدر الحيض‪ ،‬ويكسر الحمى والحرقة‪ ،‬وينفع الجرب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إهليلـج كابلـي وبليلـج وأملـج وبرنـك كابلـي مقشـر درهـم درهـم‪ ،‬تربـد‬
‫أبيـض درهمـان‪ ،‬فانيـذ أبيـض سـتة أسـاتير‪.3‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬القضيب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و (ب) تصفحت إلى برمكي‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أساطير‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Bu karışımın tamamı tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alına-

cak doz on günde bir iki dirhemdir.
80. Zamk tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu tablet doğurma zorluğu yaşayan hamilelere verilir. Bu ilaç canlı

5 veya cansız her durumda çocuğu anne karnından çıkarır.
Karışımı: Mürr ağacı reçinesi, çavşır ve kasnının her birisinden birer
dirhem ve yarım dirhem kına.
Bu karışım tabletler şeklinde kesilir, tamamı pişirilmiş olarak hastaya
uygun şekilde içilir. Ya da bu ilaçlar mürr ağacı reçinesi ve sedef otu suyu
10 dibine konularak buharlaştırılır ve beyaz nohut suyu ile hastaya verilir.
81. Gül tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Safrayı rahatlatır, harareti ve ateşi keser, harareti oluşturan şeyi düzel-

tir ve susuzluğu dindirir.
Karışımı: Öğütülmüş on dirhem kırmızı gül; iki hıyar tohumu, kabu-
15 ğu soyulmuş kabak çekirdeğinin her birisinde beşer dirhem; iki dirhem
meyan kökü konsantresi, bir miskal kızartılmış mahmude otu ve çeyrek
dirhem kâfur.
Bu karışım semizotu suyu ile yoğrulup macun hâline getirildikten
sonra doz olarak bir miskal kullanılır. Bu tabletler hararetli ve ateşli
20 hastalıklar ile yaz mevsiminde ishale ihtiyaç duyanlar için çok fayda-
lıdır.
82. Menekşe tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Safrayı kolaylaştırır, ihtiyaç durumunda, göğüs sertliği, göğüs iltihabı,

zatürre ve verem kaynaklı öksürük, kullanılır. Gerçekten çok faydalıdır.
25 Karışımı: On dirhem kuru ve öğütülmüş menekşe; bir miskal kızar-
tılmış mahmude otu, iki dirhem meyan kökü konsantresi; geven zamkı ve
nişastanın her birisinden birer dirhem alınır.
‫يقرص الجميع‪ .‬الشربة منه درهمان‪ ،‬في كل عشرة أيام مرة‪.‬‬
‫‪ .80‬قرص الصموغ (ذ)‬

‫ميتـا كان أو حيا‪،‬‬
‫يسـقى اللواتـي التـي تعسـر عليهـن الـوالدة‪ ،‬إذ هـو يخـرج الجنين ً‬
‫‪1‬‬
‫ّ‬
‫في سـاعته‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مر وجاوشير وسكبينج درهم درهم‪ ،‬قنة نصف درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يقـرص ويشـرب الجميـع‪ ،‬بطبيـخ يوافـق المـرض‪ ،‬أو بمـر ومـاء سـذاب‪ ،‬ويبخـر‬
‫أيضـا ـــ‪ ،‬ويتغـدى بمـاء ِح َّمـص أبيـض‪.‬‬
‫بهـذه األدويـة تحتهـا ـــ ً‬
‫‪ .81‬قرص الورد (ذ)‬

‫يسـهل الصفـراء‪ ،‬ويطفـئ الحـرارة والحميـات‪ ،‬ويصلـح المـادة الحـارة‪ ،‬ويسـكن‬
‫العطش‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫[‪ ]137b‬أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر مطحـون عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر خياريـن وبـزر قـرع‬
‫مقشـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬رب السـوس درهمـان‪ ،‬سـقمونيا مشـوي مثقـال‪ ،‬كافـور‬
‫ربـع درهـم‪.‬‬
‫جـدا‬
‫الشـربة منـه مثقـال بعـد أن يعجـن بمـاء بقلـة الحمقـاء‪ ،‬وهـي أقـراص نافعـة ً‬
‫مـن األمـراض الحـارة‪ ،‬ولمـن يحتـاج إلـى اإلسـهال فـي زمان الصيف‪ ،‬وفـي الحميات‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .82‬أقراص بنفسج (ذ)‬

‫يسـهل الصفـراء‪ ،‬يسـتعمل عنـد الحاجـة‪ ،‬وعنـد خشـونة الصـدر والسـعال فـي ذات‬
‫جدا‪.‬‬
‫الجنـب والرئـة والسـل‪ ،‬نــافع عجيـب ً‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ بنفسـج يابـس مطحـون عشـرة دراهـم‪ ،‬سـقمونيا مشـوي مثقـال‪،‬‬
‫رب السـوس درهمـان‪ ،‬كثيـرا ونشـا درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Bunların tamamı şeker şurubundan çıkarılan karnıyarık tohumu suyu

ile yoğrularak macun hâline getirilir. Tamamı üç tablet hâlinde kesilir. Bu
tabletlerden alınacak doz miktarınca ṭaberzed şekeri kullanılır.
83. Eklem ağrılarındaki balgam ve safrayı sürdüren tablet

Mideyi ağrısız ve sancısız bir şekilde güçlendirir.

Karışımı: Bir dirhem Mahmude otu, on dirhem türbüt otu, bir buçuk
dirhem öğütülmüş gül ve yarım dirhem sümbül.
Bu karışım elma veya ayva suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir.
10 On tane tablet yapılır. Bu tabletlerden alınacak doz bir buçuk, güçlü olan-
lar için iki tablettir.
84. Talk cevheri tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Fazlalıklardan oluşan mide zayıflığına faydalıdır. Organlarda sıvı bi-

rikmesine karşı organları güçlendirir. Mide ekşimesinden kaynaklanan
15 geğirmeyi engeller. Ceninin üzerine sürülürse baş ağrısı ve nezleyi gide-
rir. Kasnı ile karıştırılarak çürümüş dişlerin üzerine konursa faydası olur.
Mercanköşk suyu ile kulağa damlatılırsa ağrıyı giderir. Geçmeyen öksü-
rüğe ve kronik hastalıklara karşı faydalıdır. Mercanköşkü suyu ile içilirse
ateşi giderir. Zehirli hayvan ısırmalarına karşı sedef otu suyu ve panzehri
20 ile kullanılır. İshal ve balgamdan oluşan bağırsak yaraları, mesane yara-
ları için ayva suyu ile içilir. Badem içi veya kaynatılmış üzüm şırası ile
gargara yapılırsa balgam atamamaya karşı faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden dörder dirhem saf Afrika mürr ağacı reçi-
nesi, kunduz testisi, sümbül, kabuk tarçın, teke kanıyla yoğrulmuş Limni
25 kili; bir dirhem mahmude otu, on dirhem türbüt otu, bir buçuk dirhem
öğütülmüş gül ve yarım dirhem sümbül. Abdüsselam otu kökü kabuğunun
her birisinden dörder dirhem; afyon, safran, kıst otu, talk cevherinin her
birisinden beşer dirhem; yedi dirhem beyaz haşhaş tohumu; yabani havuç
tohumu, anason, baldırgan, ban otu tohumu, doğal yolla akan kuru zamk
30 ve şarapla çözdürülmüş afyon.
‫يعجـن الجميـع بلعـاب بـزر قطونـا المأخـوذ مـن الجلاب‪ ،‬ويعمـل الجميـع ثالثـة‬
‫أقـراص‪ .‬الشـربة منـه قرصـة‪ ،‬مـع مثلهـا سـكر طبـرزد‪.‬‬
‫‪ .83‬قرص يسهل البلغم والصفراء في أوجاع المفاصل (ذ)‬

‫ويقوي‪ 1‬المعدة بال كرب وبال مغص‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬سـقمونيا درهم‪ ،‬تربد عشـرة دراهم‪ ،‬ورد مطحون درهم ونصف درهم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫سـنبل نصف درهم‪.‬‬

‫يعجن بعصير التفاح والسـفرجل‪ ،‬وهو عشـرة أقراص‪ .‬الشـربة منه واحد ونصف‪،‬‬
‫ولألقوياء اثنان‪.‬‬
‫‪ .84‬قرص كوكب األرض (ذ)‬

‫وهـو الطلـق ـــ‪ :‬ينفـع ضعـف المعـدة الكائنـة عـن الفضـول‪ ،‬ويقـوي األعضـاء عـن‬ ‫‪10‬‬
‫االنصبـاب إلـى األعضـاء‪ ،‬ويمنـع الجشـاء الحامض‪ ،‬ويطلى بـه الجنين‪ ،‬فيدفع الصداع‬
‫والنـزالت‪ ،‬ويخلـط بالقنـة‪ ،‬ويوضـع علـى األسـنان المتآكلـة‪ ،‬فينتفـع بـه‪ ،‬ويقطـر بمـاء‬
‫المرزنجـوش فـي األذن فيسـكن الوجـع‪ ،‬وينفـع السـعال العتيـق‪ ،‬وينفـع األمـراض‬
‫العتيقـة‪ ،‬ويسـقى بمـاء المرزنجـوش‪ ،‬فيدفـع الحمـى‪ ،‬ويسـقى لنهـش الحيوانـات ذوات‬
‫السـموم منـه‪ ،‬مـع بـاد زهـر بمـاء السـذاب‪ ،‬ويشـرب مـع شـراب السـفرجل لإلسـهال‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫وقـروح األمعـاء الكائنـة عـن البلغـم وقـروح المثانـة‪ ،‬ويتغرغـر بـه‪ ،‬مع لـب اللوز‪ ،‬أو مع‬
‫الميبختـج‪ ،‬فينفـع الخنـاق البلغمـي‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـر بطـارخ صـاف وجندبيدسـتر وسـنبل وسـليخة وطيـن مختـوم وقشـر‬
‫أصـل اللفـاح أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬أفيـون وزعفـران وقسـط مـر وكوكـب األرض ـــ وهـو‬
‫الطلـق ـــ مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر خشـخاش أبيـض سـبعة دراهـم‪ ،‬دوقـو‬ ‫‪20‬‬
‫وأنيسـون وسيسـاليوس وبـزر بنـج وميعـة يابسـة وأفيـون محلـول بالشـراب‪.‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يقو‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Bu karışım dövülür ve elenir. Yoğrularak macun hâline getirilir. Her

tablet yarım dirhem olacak şekilde kesilir, gölgede kurutulur ve altı ay
sonra kullanılır.
5 Gün aşırı ateşin yükselmesi rahatsızlığına karşı faydalıdır.

Karışımı: Kırmızı gül ve meyan kökünün her birisinden dörder dir-
hem; iki dirhem bambu ağacı tozu, üç dirhem kudret helvası, sümbül ve
sarı yavşan otunun her birisinden birer dirhem.
86. Gül tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Ateşle birlikte başka semptomlar da görülen ve gün aşırı yükselen ate-

şe karşı faydalıdır. Ateşi dindirir.
Karışımı: Altı dirhem kırmızı gül, kuzu kulağı tohumu ve Arap
zamkının her birisinden dörder dirhem, üç dirhem nişasta; kadıntuzluğu,
bambu ağacı tozu ve semizotu tohumunun her birisinden yedişer dirhem;
15 geven zamkı, sümbül, safran ve ışkınının her birisinden birer dirhem, iki
dāniḳ kâfur.
Bu karışımdan tablet yapılır ve kullanılır.
87. İbn Sīnā’nın kâfur tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Yakıcı ateşe, kan kusmaya ve ishale karşı faydalıdır.

20 Karışımı: Hindiba tohumu, marul tohumu, semizotu tohumu, rengi be-
yaza çalan sarı sandalın her birisinden ikişer dirhem; iki dāniḳ meyan kökü
konsantresi, aynı miktarda kırlangıç külü, nehir yengeci, safran, meyan kökü
konsantresi ve kâfurun her birisinden birer dirhem; dört dirhem kırmızı gül.
Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır ve tabletler şeklinde kesilir.
25 88. Sarı yavşan otu tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Ateşi olanlara faydalıdır. Tıkanıklıkları açar, idrar söktürür ve iştah açar.

‫أقراصـا‪ ،‬كل قـرص نصـف درهـم‪،‬‬

‫ً‬ ‫يـدق باقـي األدويـة وينخـل ويعجـن‪ ،‬ويعمـل‬
‫يجفـف فـي الظـل‪ ،‬ويسـتعمل بعـد سـتة أشـهر‪.‬‬
‫‪ .85‬قرص ينفع شطرالغب‪(1‬ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وأصـل السـوس أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬طباشـير درهمـان‪،‬‬
‫ترنكبيـن ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل وأفسـنتين درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أقراصا ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .86‬قرص ورد (ذ)‬

‫ينفع الغب الغير الخالص‪ ،‬ويسكن الحرارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر سـتة دراهـم‪ ،‬بـزر حمـاض [‪ ]138a‬وصمـغ عربـي أربعـة أربعـة‬
‫دراهم‪ ،‬نشـا ثالثة دراهم‪ ،‬أميرباريس وطباشـير وبزر بقلة الحمقاء سـبعة سـبعة دراهم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫كثيـرا وزعفـران وسـنبل وريونـد درهم درهـم‪ ،‬كافور دانقان‪.‬‬

‫أقراصا ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .87‬قرص كافور البن سينا (ذ)‬

‫ينفع الحمى المحرقة‪ ،‬وقيء الدم‪ ،‬واإلسهال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر هندبـاء وبـزر خـس وبـزر بقلـة الحمقـاء وصنـدل مقاصيـري درهمـان‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـان‪ ،‬رب السـوس دانقـان‪ ،‬رمـاد خطاطيـف مثلـه‪ ،‬سـرطان نهـري وزعفـران ورب‬
‫السـوس وكافـور درهـم درهـم‪ ،‬ورد أحمـر أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يقرص‪ 2‬على الرسم‪.‬‬
‫‪ .88‬قرص أفسنتين (ذ)‬

‫ينفع أصحاب الحميات‪ ،‬ويفتح السدد‪ ،‬ويدر البول‪ ،‬ويشهي الطعام‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬العنب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يقرض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Eşit miktarlarda sarı yavşan otu, anason, afşar otu, kereviz
tohumu, tatlı badem çekirdeği içi.
Bu karışım dövülür, yoğrularak macun hâline getirilir ve tabletler ya-
pılır. Bu tabletlerden alınacak doz iki miskal ile iki dirhem arasıdır.
5 89. Anason tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Balgam ateşine karşı faydalıdır. İştah açar, sindirimi kolaylaştırır, sert

maddeleri yumuşatır.
Karışımı: Anason, kereviz tohumu ve rezene tohumunun her birisin-
den üçer dirhem; nane, kakule ve küçük şebboyun her birisinden ikişer
10 dirhem; koyun otu suyu, sarı yavşan otu suyu, Mekke ayrığı çiçeği, Çin
ışkını, yabani maydanoz, sakız ağacı reçinesi, sümbül ve kırmızı gülün
her birisinden birer dirhem.
Bunlar dövülür, yoğrularak macun hâline getirilir ve her biri bir dirhem
olacak şekilde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz miktarı bir tanedir.
15 90. Menekşe tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürükle birlikte var olan ateşe karşı faydalıdır.

Karışımı: Menekşe, tatlı badem çekirdeği içi, tatlı kabak çekirdeği içi,
hıyar çekirdeği içi ve kırmızı gülün her birisinden beşer dirhem; meyan
kökü konsantresi, Ermeni kili ve nişastanın her birisinden üçer dirhem; bir
20 miskal sakız ağacı reçinesi, bir dirhem sümbül ve beş dirhem geven zamkı.
Bu karışım her biri bir miskal olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir.
Bu tabletlerden alınacak doz şeker şurubu veya arpa suyu ile bir miskaldir.
91. Menekşe tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürük ile oluşan ateşe ve kalın bağırsak tıkanıklığına karşı faydalıdır.

25 Karışımı: On dirhem menekşe, bir o kadar türbüt otu, üç dirhem me-
yan kökü konsantresi, bir dāniḳ mahmude otu, yarım dirhem geven zam-
kı, bir miskal sakız ağacı reçinesi.
‫أخالطـــه‪ :‬أفســـنتين رومـــي وأنيســـون وأســـارون وبـــزر كرفس ولب لـــوز حلو‬
‫أجزاء ســـواء‪.‬‬
‫أقراصا‪ .‬الشربة منه من مثقالين إلى درهمين‪.‬‬
‫ً‬ ‫يدق ويعجن‪ ،‬ويعمل‬
‫‪ .89‬قرص أنيسون (ذ)‬

‫ينفع الحميات البلغمية‪ ،‬ويشهي الطعام ويهضمه‪ ،‬ويلطف المواد الغليظة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬أنيســـون وبـــزر كرفـــس وبـــزر رازيانـــج ثالثـــة ثالثـــة دراهـــم‪ ،‬نعنـــع‬
‫وقاقلـــة وخيـــري بـــوا درهمـــان درهمان‪ ،‬عصـــارة غافث وعصـــارة أفســـنتين وفقاح‬
‫إذخـــر وريونـــد صينـــي وفطراســـاليون ومصطكـــى وزعفـــران وســـنبل وورد أحمـــر‬
‫درهـــم درهم‪.‬‬
‫يدق ويعجن‪ ،‬ويقرص‪ ،‬كل قرص درهم‪ .‬وهو شربة واحدة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .90‬قرص بنفسج (ذ)‬

‫ينفع الحميات إذا كان مع سعال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج ولـب لـوز حلـو ولـب بـزر قـرع حلـو ولـب بزر خيـار وورد أحمر‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬رب السـوس وطيـن أرمنـي ونشـا ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مصطكى‬
‫مثقـال‪ ،‬سـنبل درهـم‪ ،‬كثيـرا خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يقرص كل قرصة مثقال‪ .‬الشربة منه مثقال مع جالب أو كشكاب‪.‬‬
‫‪ .91‬قرص بنفسج (ذ)‬

‫ينفع الحميات إذا كانت مع سعال وقبض قولنجي‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج عشـرة دراهـم‪ ،‬تربـد مثلـه‪ ،‬رب السـوس ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـقمونيا‬
‫دانـق‪ ،‬كثيـرا نصـف درهـم‪ ،‬مصطكـى مثقـال‪.‬‬ ‫‪20‬‬
Bu tabletlerin her biri bir dirhem olacak şekilde kesilir. Bu tablet-

lerden alınacak doz şeker şurubu ile iki buçuk dirhemdir. İnce bağırsak
rahatsızlığı için kaynatılmış kırmızı üzüm, incir hıyarşenber özü ile
içirilir.
5 92. Canavar otu zamkı Tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Sarı safra kaynaklı ateşi olanların ishali safradan ise ateşlerini durdur.
Karışımı: Eşit miktarlarda akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
zamkı, çadıruşağı zamkı, kavrulmuş nohut, mersin ağacı meyvesi ve
pelit.
10 Bu karışım her biri bir miskal olacak şekilde tabletler hâlinde kesilir.
Bu tabletlerden alınacak doz elma veya ayva şurubu ile bir tanedir.
93. Mezeryon tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Kuru mizaçlı ve anormal şiddetli ateşlerde kullanılır.

Karışımı: Eşit miktarlarda eşitli işlemden geçmiş mezeryon, arpa
15 unu, sarı helile ve ṭaberzed şekeri.
Bu karışım tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz şe-
ker şurubu veya menekşe şurubu ile bir miskaldir.
Ateşe, öksürük, göğüs zarı iltihabı, göğüs hastalığı ve vücut zayıflığı-

20 na karşı faydalıdır.
Karışımı: iki hıyar tohumu, kabuğu soyulmuş kabak çekirdeğinin
beşer dirhem; bakla tohumu ve haşhaş tohumunun her birisinden üçer
dirhem; bambu ağacı tozu, Arap zamkı, nişasta, badem zamkı ve marul
tohumu her birisinden ikişer dirhem; Çin ışkını ve Bağdat meyan kökü
25 konsantresinin her birisinden birer dirhem.
Bunlardan kuralına uygun tabletler yapılır. Bu tabletlerden alınacak
doz iki istār haşhaş şurubu ve otuz dirhem arpa suyu ile üç dirhemdir.
‫يقـرص الجميـع‪ ،‬كل قرصـة درهـم‪ .‬الشـربة منـه‪ 1‬درهمـان ونصـف‪ ،‬مـع جلاب‪،‬‬
‫ويسـقى للقولنـج‪ ،‬مـع طبيـخ الزبيـب األحمـر والتيـن وفلـوس خيارشـنبر‪.‬‬
‫‪ .92‬قرص طراثيث (ذ)‬

‫يحبس طبيعة أصحاب الحميات الصفراوية‬
‫الحارة‪ ،‬إذا كان اإلسهال من الصفراء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬قرظ وطراثيث وبزر حميض مقلو وحب اآلس وبلوط أجزاء سواء‪.‬‬
‫يقرص كل قرصة مثقال‪ .‬الشربة منه واحدة‪ ،‬بشراب التفاح‪ ،‬أو شراب السفرجل‪.‬‬
‫‪ .93‬قرص مازريون (ذ)‬

‫يستعمل في الحميات الحادة مع يبس الطبع‪ ،‬فيحل الطبيعة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مازريـون مدبـر ودقيـق الشـعير وإهليلـج أصفـر وسـكر طبـرزد أجـزاء‬ ‫‪10‬‬
‫سـواء‪.‬‬
‫[‪ ]138b‬يقرص‪ ،‬الشربة منه مثقال‪ ،‬مع الجالب‪ ،‬أو مع شراب البنفسج‪.‬‬
‫‪ .94‬قرص (ذ)‬
‫ينفع الحمى‪ ،‬والسعال‪ ،‬وذات الجنب وذات الصدر‪ ،‬وضعف البدن‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬بـــزر خياريـــن وبـــزر قرع مقشـــر خمســـة خمســـة دراهم‪ ،‬بـــزر بقلة‬ ‫‪15‬‬
‫وبـــزر خشـــخاش ثالثـــة ثالثـــة دراهـــم‪ ،‬طباشـــير وصمـــغ عربـــي وكثيـــرا ونشـــا‬
‫وصمـــغ اللـــوز وبـــزر الخـــس درهمـــان درهمـــان‪ ،‬ريونـــد صيني ورب الســـوس‬
‫البغـــدادي درهـــم درهم‪.‬‬
‫يقـرص علـى الرسـم‪ .‬الشـربة منـه ثالثـة دراهـم‪ ،‬مـع إسـتارين شـراب خشـخاش‪،‬‬
‫درهمـا مـاء الشـعير‪.‬‬
‫ً‬ ‫وثالثيـن‬ ‫‪20‬‬
‫زيدت (من) بهذا الموضع في جميع النسخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

95. Sümbül tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Her gün tekrarlayan ateşe karşı faydalıdır.

Karışımı: Altı dirhem kırmızı gül, ufalanmış meyan kökü ve sümbül
her birisinden dörder dirhem. Yunanlıların nüshasında iki dirhem sümbül
5 olarak yer almaktadır.
Bunların tamamı dövülür ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden
alınacak doz hindiba şurubu ve bal ile terbiye edilmiş gül reçeli ile iki
miskal ile iki dirhem arasıdır.
96. Üçte biri kalıncaya kadar kaynatılmış üzüm suyu tableti

10 (Minhācü’d-Dükkān)
Göğüs ateşine karşı faydalıdır. Uyku getirir.

Karışımı: Eşit miktarlarda mürr ağacı reçinesi, afyon, beyaz ban otu
tohumu, adamotu kökü, çeyrek ölçü safran.
Bu karışım dövülür, marul suyu ve it üzümü suyu ile yoğrularak
15 macun hâline getirilir. Diğer ilaçlara karışmaması için üçgen şeklinde
tabletler hâlinde kesilir. İçinde afyon ve ban otu olduğundan dikkatle
kullanılır.
97. Sandal tableti
Mısır yöresinde şiddetli baş ağrısı için kullanılır.

20 Karışımı: Sandal gülsuyu ile ufalanır ve bir araya getirilir. Bir araya
gelmiyorsa bu sandalın her ūḳiyyesine biraz eski kâfur ile birlikte gülsu-
yuna yatırılmış bir miskal öğütülmüş beyaz geven zamkı eklenir.
Bu karışım yoğrularak macun hâline getirilir ve tabletler hâlinde kesi-
lerek kurutulur. İhtiyaç hâlinde de kullanılır.
25 98. Kireç tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu tablete “kantaron tableti” de denilir. Diş kökü etlerinin erozyonu ve

kabarcıklarına karşı faydalıdır.
‫‪ .95‬قرص السنبل (ذ)‬

‫ينفع الحميات النائبة التي تأخذ كل يوم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر سـتة دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس المحكـوك وسـنبل أربعـة أربعـة‬
‫دراهـم‪ .‬وفـي نسـخة اليونانييـن‪ :‬سـنبل درهمـان‪.‬‬
‫يـدق الجميـع ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه مـن مثقـال إلـى درهميـن‪ ،‬مـع شـراب هندبـاء‬ ‫‪5‬‬
‫وجلنجبيـن عسـلي‪.‬‬
‫‪ .96‬قرص المثلث (م)‬

‫ينفع الصداع الحار وينوم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـر وأفيـون وبـزر بنـج أبيـض وقشـر أصـل يبـروح أجـزاء سـواء‪ ،‬زعفـران‬
‫ربـع جزء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أقراصا مثلثة‪ 1‬الشـكل‪ ،‬كي‬

‫ً‬ ‫يـدق ويعجـن بمـاء الخـس ومـاء عنـب الثعلـب‪ ،‬ويعمل‬
‫ال يختلـط ببقيـة األقـراص‪ ،‬ويسـتعمل ببصيـرة‪ ،‬لمـا فيه مـن األفيون والبنج‪.‬‬
‫‪ .97‬قرص الصندل‬
‫مستعمل بالديار المصرية للصداع الحار‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يحـك الصنـدل بمـاء الـورد ويجمـع‪ ،‬فـإن لـم ينجمـع بمفـرده يضـاف إلـى‬ ‫‪15‬‬
‫كل وقيـة مـن هـذا الصنـدل المسـحوق مثقـال كثيـرا بيضـاء منقـوع فـي مــاء الـورد‪ ،‬مـع‬
‫يســــير كافور قـــديم‪.‬‬
‫ثم يعجن ويقرص ويجفف‪ ،‬ويستعمل وقت الحاجة‪.‬‬
‫‪ .98‬قرص آهك (ذ)‬

‫ويقال له‪« :‬قرص أفاريقون»‪ ،‬ينفع تآكل لحوم أصول األسنان ونواصيرها‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬مثلة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Karışımı: Üç dirhem sönmemiş kireç, iki buçuk dirhem beyaz zaç, bir
o kadar da akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, üç dirhem ayı reze-
nesi, ikişer dirhem kırmızı ve sarı arsenik, dört dāniḳ Amonyum klorür.
Bu karışımın tamamı sirke ile çözdürülür, yeni bir seramik kap üze-
5 rinde tabletler şeklinde kesilir. Güneşte kurutulur. İhtiyaç hasıl olduğunda
sirke ile çözdürülür ve ilgili bölgeye sürülür.
99. Tablet (el-Ḳānūn)
Kulak yaraları, akıntı, irin ve kulakta var olan müzmin ağrılara karşı
faydalıdır.
10 Karışımı: Tadı acı olan Mısır semizotu, beyaz zaç, beyaz biber, yo-
ğunlaşmış borik asitten türeyen sodyum tuzu, safran, afyon, nar kabuğu,
kündür, sümbülün her birisinden iki miskal; bir miskal kunduz testisi, ka-
rışımın içinde yoğrulacağı kadar bal. Bazıları da sekiz miskal bal katar.
Bu karışım tabletler şeklinde kesilir, ihtiyaç hâlinde hastalığa uygun
15 şekilde çözdürülür. Damlalar hâlinde veya yenilerek kullanılır.
100. Kulaktan irin akıntısına karşı faydalı tablet (el-Ḳānūn)
Karışımı: Nar tomurcuğu, Çin loğusa çiçeği, sarı zac, Kıbrıs demir
sülfatı, mazı, bakır parçacıklarının her birisinden birer miskal; Mürr,
kündür, kızarmış bakır sülfat/yeşil zac ve beyaz zacın her birisinden
20 yarım miskal.
Bu karışım sirke ile ezilir ve tabletler yapılarak kullanılır.
Bütün kulak ağrıları ve kulak içinde oluşan bütün yaralara karşı fay-
dalıdır.
25 Karışımı: Bir miskal Mürr, üç miskal kündür, iki miskal haşhaş suyu,
iki miskal kasnı, kabuğu soyulmuş yirmi tane badem, dört miskal safran.
Bazılarına göre safran miktarı bir miskaldir.
‫أخالطه‪ :‬جص غير مطفأ ثالثة دراهم‪ ،‬شـب يماني درهمان ونصف‪ ،‬أقاقيا مثله‪،‬‬
‫مو ثالثة دراهم‪ ،‬زرنيخ أحمر وأصفر درهمان درهمان‪ ،‬نوشـادر أربعة دوانيق‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع بالخـل‪ ،‬ويقـرص علـى خـزف جديـد‪ ،‬ويجفـف فـي الشـمس؛ وإذا‬
‫كان وقـت الحاجـة يحـل بالخـل‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .99‬قرص (ق)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع أورام اآلذان‪ ،‬والمدة والقيح‪ ،‬واألوجاع العتيقة الحادثة فيها‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ جـوف الباقلاء‪ 1‬المصريـة التـي طعمهـا مـر وشـب يمانـي وفلفـل‬
‫أبيـض ونطـرون وزعفـران وأفيـون وقشـور رمان وكندر وسـنبل مـن كل واحد مثقاالن‪،‬‬
‫جندبيدسـتر مثقـال‪ ،‬عسـل مقـدار مـا يعجـن بـه الـدواء‪ .‬وبعـض النـاس يلقـي فيـه مـن‬
‫العسـل سـتة مثاقيـل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫قطورا وأكالً‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويقرص‪ ،‬فإذا كان وقت الحاجة يداف بما يوافق العلة‪ ،‬ويستعمل‬
‫‪ .100‬دواء أي قرص ينفع سيالن القيح من األذن (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬أقمـاع الرمـان وزراونـد وقلقطـار وزاج قبرسـي وعفـص [‪ ]139a‬وتوبـال‬
‫النحـاس مـن كل واحـد مثقـال‪ ،‬مـر وكنـدر وقلقنـد مشـوي وشـب يمانـي مـن كل واحـد‬
‫نصـف مثقال‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسحق بخل‪ ،‬ويعمل منه أقراص‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .101‬دواء أي قرص (ق)‬

‫ينفع جميع أوجاع اآلذان‪ ،‬وجميع القروح الحادثة فيها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـر مثقـال‪ ،‬كنـدر‪ 2‬ثالثـة مثاقيـل‪ ،‬عصـارة خشـخاش مثقـاالن‪ ،‬بـارذد‬
‫عددا‪ ،‬زعفران أربعة مثاقيل‪ .‬وعند البعض مثقال واحد‪.‬‬
‫مثقاالن‪ ،‬لوز مقشـر عشـرون ً‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬الباقالة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬كند‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bu karışımın tamamı ezilir, sirke ile yoğrularak macun hâline getiri-

lerek tabletler yapılır. Ağrı şiddetli olduğunda gerek görülürse gülyağı ile
çözdürülür. İşitmenin ağırlığına göre keskin sirke eklenir ve ılık olarak
damlatılır.
5 102. Tablet (eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürüğe, yüz yanmasına ve üç yaşındaki çocukta oluşan şişkinliğe

karşı faydalıdır.
Karışımı: İki hıyar tohumu, semizotu tohumu ve haşhaş tohumunu her
birisinden üçer dirhem; Kırmızı gül ve kuru baklanın her birisinden ikişer
10 dirhem; bir dirhem meyan kökü konsantresi ve beş dirhem haşhaş şurubu.
Bunlardan kuralına uygun haplar yapılır ve kullanılır.
103. Sakız ağacı reçinesi tableti (Eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürükle birlikte kan gelmesine karşı faydalıdır.

Karışımı: Sakız ağacı reçinesi ve hakiki iki kardeşkanı ağacı zamkı-
15 nın her birisinden üçer dirhem; kehribar ve Hint defnesinin her birisinden
beşer dirhem; on dirhem Limni adasından getirilen kil, iki dirhem beyaz
zaç, üç dirhem narçiçeği; afyon ve Çin tarçınının her birisinden ikişer dir-
hem; haşhaş tohumu ve Arap zamkının her birisinden üçer dirhem.
20 miktarı semizotu suyu veya Horasan teresi suyu ile birlikte iki dirhemdir.
104. Sürme tableti (eẕ-Ẕeḫīre)
Öksürükle birlikte kan gelmesine karşı faydalıdır.

Karışımı: Sürme, yıkanmış sedef otu ve hakiki iki kardeşkanı ağacı
zamkının her birisinden üçer dirhem; narçiçeği ve mazının her birisin-
25 den ikişer dirhem; yakılmış geyik boynuzu ve akasya ağacı yaprağı ve
meyvesinin zamkının her birisinden birer dirhem; ladin ve safranın her
birisinden yarımşar dirhem; bir dirhem de baldırıkara.
‫يسـحق كلـه‪ ،‬ويعجـن بخـل‪ ،‬ويعمـل منـه أقـراص‪ ،‬فـإذا احتيـج إليهـا أديفـت بدهـن‬
‫شـديدا‪ ،‬وتـذاف لثقـل السـمع بالخـل الحـاذق‪ ،‬فيقطـر فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬ ‫الـورد إن كان الوجـع‬
‫ً‬
‫‪ .102‬قرص (ذ)‬
‫ينفع السعال‪ ،‬وتهيج الوجه‪ ،‬واالنتفاخ إذا كان بصبي مذ‪ 1‬ثالث سنين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن وبـزر بقلـة الحمقـاء وبـزر خشـخاش مـن كل واحـد ثالثـة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهم‪ ،‬ورد أحمر وباقالء يابسـة من كل واحد درهمان‪ ،‬رب السـوس درهم‪ ،‬شـراب‬
‫خشـخاش خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يقرص على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .103‬قرص مصطكى (ذ)‬

‫ينفع خروج الدم بالسعال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مصطكـى ودم أخويـن مـن كل واحـد ثالثـة دراهم‪ ،‬كهربا وسـاذج هندي‬
‫من كل واحد خمسـة دراهم‪ ،‬طين مختوم عشـرة دراهم‪ ،‬شـب يماني درهمان‪ ،‬جلنار‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬أفيـون ودار صينـي مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬بزر خشـخاش وصمغ عربي‬
‫مـن كل واحـد ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يقـرص الجميـع علـى الرسـم‪ .‬الشـربة منـه درهمـان‪ ،‬بعصـارة بقلـة الحمقـاء‪ ،‬أو‬ ‫‪15‬‬
‫بعصـارة بـادروج‪.‬‬
‫‪ .104‬قرص الكحل(ذ)‬
‫ينفع خروج الدم بالسعال‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كحـل أصفهانـي وسـاذج مغسـول ودم أخويـن مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬جلنـار وعفـص مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬قـرن أيـل محـرق وأقاقيا من كل واحد‬ ‫‪20‬‬
‫درهـم‪ ،‬الدن وزعفـران مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬برسياوشـان درهـم‪.‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬ذي‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Bu karışımın tamamı holaren suyu ile yoğrularak macun hâline geti-

rilir ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz miktarı iki
ile üç dirhem arasıdır.
105. Tablet (el-Ḥāvī)
5 Kan fışkırması veya akıntısı olan vereme karşı faydalıdır.

Karışımı: Ermeni kili, nişasta ve Rum kilinin her birisinden beşer
dirhem; on dirhem yakılmış yengeç, bambu ağacı tozu ve geven zamkının
her birisinden altışar dirhem; üç dirhem de meyan kökü konsantresi.
Bu karışımın tamamı dövülür ve elenir. Ayva tohumu suyu macun
10 hâline getirilir ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz
miktarı iki dirhemdir.
106. Verem hastalarına iyi gelen tablet (el-Ḥāvī)
Karışımı: İki hıyar tohumundan dörder dirhem, bambu ağacı tozu, iki
dirhem yakılmış yengeç; nişasta ve geven zamkının her birisinden birer
15 dirhem.
Bu karışım dövülür ve elenir. Şeker şurubu ile yoğrularak macun
hâline getirilir ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak
doz miktarı iki ūḳiyye şeker şurubu veya elli dirhem arpa suyu ile iki
dirhemdir.
20 107. İbn Maseveyh’in bir verem hastası için hazırladığı tablet
Karışımı: Geven zamkı, Arap zamkı, hodan ve meyan kökü konsant-

resinin her birisinden üçer dirhem; dört dirhem Ermeni kili, beş dirhem
kırmızı gül; kabak çekirdeği ve kabuğu soyulmuş hıyar tohumunun her
birisinden yedişer dirhem; yakılmış yengeç ve kabuğu soyulmuş bademin
25 her birisinden onar dirhem.
Bu karışım dövülür ve kuralına uygun haplar yapılır. Bu tabletlerden
alınacak doz miktarı bir miskaldir.
‫يـدق الجميـع ويعجـن بمـاء لسـان الحمـل‪ ،‬ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه مـن درهميـن إلى‬
‫ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫‪ .105‬قرص (ح)‬
‫مدة‪.‬‬
‫ينفع أصحاب السل إذا كان معه نفث دم أو ّ‬
‫أخالطـه‪ :‬طيـن أرمنـي ونشـا وطيـن رومـي مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬سـرطان‬ ‫‪5‬‬
‫محـرق عشـرة دراهـم‪ ،‬طباشـير وكثيـرا مـن كل واحـد‬

‫ستة دراهم‪ ،‬رب السوس ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويقرص بلعاب حب السفرجل‪ .‬الشربة منه درهمان‪.‬‬
‫‪ .106‬قرص ينفع أصحاب السل (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر خياريـن أربعـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وسـرطان محـرق درهمـان درهمـان‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫نشـا وكثيـرا درهـم درهم‪.‬‬

‫جالبا‪.‬‬
‫ً‬ ‫يـدق وينخـل ويعجـن بجلاب‪ ،‬ويقـرص‪ .‬الشــربة منه درهمان مـع‪ 1‬أوقيتين‬
‫درهما ماء شـعير‪.‬‬
‫ً‬ ‫أو مع خمسـين‬
‫‪ .107‬قرص اختاره ابن ماسويه لمن به سل‬

‫أخالطـه‪ :‬كثيـرا وصمـغ عربـي ولسـان الثـور ورب السـوس ونشـا مـن كل واحـد‬ ‫‪15‬‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬طيـن أرمنـي أربعـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ]139b[ ،‬بـزر قـرع‬
‫وبـزر خيـار مقشـر مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬سـرطان محـرق ولـوز مقشـر مـن كل‬
‫يدق ويقرص على الرسم‪ .‬الشربة منه مثقال‪.‬‬
‫سقطت (مع) من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

108. Denenmiş tablet (el-Ḳānūn)
Kalp çarpıntısı şiddetli ateşten kaynaklanmayanlar için faydalıdır.

Karışımı: Dört dirhem bambu ağacı tozu; Hint ödü, misk katılmış
rāmik macunu, kakule ve karanfilin her birisinden birer dirhem; yarım
5 dirhem kâfur ve üç dirhem geven zamkı.
Kudret helvası ile yoğrularak her biri yarım dirhem olacak şekilde tab-
letler hâlinde kesilir.
109. Bir başka tablet (el-Ḳānūn)
Bir önceki tablette olduğu gibi kalp çarpıntısı şiddetli ateşten kaynak-
10 lanmayanlar için faydalıdır.
Karışımı: Bir ölçü akrep otu/çıyan otu, çeyrek ölçü kâfur, üçte bir
ölçü sandal; inci, kehribar, Mercanköşkü, Hint ödü, bambu ağacı tozu ve
kırmızı gülün her birisinden yarım ölçü; iki ölçü hodan.
Bu karışımın tamamı elma suyu ile yoğrularak macun hâline getirilir
15 ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz miktarı bir dir-
hem ile bir miskal arasıdır.
Madde olmaksızın kuru ve ateşli mideye faydalıdır.

Karışımı: Dört dirhem kadıntuzluğu, dört dirhem Ermeni kili, sandal
20 ağacı, kabak çekirdeği, hıyar çekirdeği içi, beyaz bambu ağacı tozu ve se-
mizotunun her birisinden beşer dirhem; altı dirhem de kırmızı gül.
Bu karışım dövülür ve elenir. Saf su ile yoğrularak macun hâline geti-
rilir ve tabletler şeklinde kesilir. Bu tabletlerden alınacak doz miktarı iki
ūḳiyye nohut suyu ile bir miskal arasıdır.
25
‫‪ .108‬قرص (ق)‬
‫مجرب لما ليس خفقانه من الحار الشديد الحرارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طباشـير أربعـة دراهـم‪ ،‬عـود هنـدي وسـك وقاقلـة وقرنفـل مـن كل واحد‬
‫درهـم‪ ،‬كافـور نصـف درهـم‪ ،‬كثيـرا ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫يقرص بماء الترنجبين‪ ،‬كل قرصة نصف درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .109‬قرص آخر(ق)‬
‫ينفع منافع األول‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬درونـج جـزء‪ ،‬كافـور ربـع جـزء‪ ،‬صنـدل ثلـث جـزء‪ ،‬لؤلـؤ وكهربـا وبسـد‬
‫وعـود هنـدي (وطباشـير)‪ 1‬وورد أحمـر مـن كل واحـد نصـف جـزء‪ ،‬لسـان الثـور جزآن‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء التفاح‪ ،‬ويقرص‪ .‬الشربة منه من درهم إلى مثقال‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .110‬قرص ينفع المعدة الحارة اليابسة بال مادة (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬أمير باريس سبعة دراهم‪ ،‬طين أرمني أربعة دراهم‪،‬‬
‫صنـدل ولـب حـب قـرع ولـب بـزر خيـار ولـب بـزر قثـا وطباشـير أبيـض وبـزر بقلـة‬
‫الحمقـاء مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر سـتة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويعجـن بمـاء قـراح‪ ،‬ويقـرص‪ .‬الشـربة منـه مثقـال‪ ،‬مـع مـاء‬ ‫‪15‬‬
‫حمـص أوقيتيـن‪.‬‬

YİRMİ DÖRDÜNCÜ BAB
BİTKİ VE MEYVE ÖZLERİ, FAYDALARI, YAPILIŞLARI

VE DEPOLANMALARI HAKKINDADIR
Dioskoridos şöyle der: “Bitki özü hem kuru şifalı bitkilerden hem de
5 yaş şifalı bitkilerden elde edilebilir. Eğer özü kuru kök, bitki veya kabuk-
tan elde edeceksen bunun yöntemi öncelikle onları dövmektir. Eğer bitki
ise üç gün, kök veya kabuk ise beş gün boyunca sıcak suya yatırırsın. Eğer
biki ise kısık ateşte iki defa, kabuk ya da kök ise üçte biri ya da yarısı
eksilinceye kadar kaynatırsın. Ardından ateşten indirir yoğunlaşıncaya
10 kadar bekletirsin. Sonra da süzer tekrar tencereye koyarsın. Kısık ateşte
yoğunlaşıp bal kıvamına gelinceye kadar kaynatırsın. Sonra da ateşten in-
dirir, ihtiyaç zamanı gelinceye kadar bir cam kapta veya benzeri bir kapta
muhafaza edersin.
Eğer bitki özünü yaş kabuktan, yaş kökten ve taze bitkiden elde ede-
15 ceksen bunun yöntemi de onları iyice ince bir şekilde döversin. Sora da
suyunu sıkarsın. Ardından cilalanmamış seramik bir kap içinde güneşe
bırakırsın. Dışarıdan içine bir şey düşmesin diye ağzını kapatırsın. Gece-
leyin katılaşıncaya kadar üzerini iyice örtersin. İyice örtmen gerekir. Zira
çiğ özün katılaşmasını engeller. Sonra da kaldırır kuru olarak saklarsın.
20 Delikörek otu, Abdüsselām otu ve benzerlerinin özleri de bu şekilde
elde edilir. Teke dikeni, sarı yavşan otu, yer narı ve benzerlerine gelince
bunlar yukarıda ifade ettiğimiz gibi kaynayarak suları yoğunlaşıncaya ka-
dar kaynatılır.
‫الباب الرابع والعشرون‬
‫في العصارات ومنافعها وعملها وخزنها‬
‫قـال ذيسـقوريذوس‪« :1‬العصـارة قـد تسـتخرج مـن أدويـة يابسـة‪ ،‬وقـد تسـتخرج من‬
‫قشـورا‪ ،‬فطريقتـه أن‬
‫ً‬ ‫نباتـا أو‬
‫أدويـة رطبـة؛ فـإن اسـتخرجت مـن اليابـس أصـوالً كان أو ً‬
‫نباتـا‪ ،‬وخمسـة أيـام إن كانـت‬
‫تدقهـا أوالً‪ ،‬ثـم تنقعهـا فـي مـاء حـار ثالثـة أيـام إن كانـت ً‬ ‫‪5‬‬
‫نبــاتا‪( ،‬وخمسـة أو)‪ 2‬إلـى‬

‫وقشـورا‪ ،‬ثـم تغليهـا علـى نـار هادئـة غليتيـن إن كانـت ً‬
‫ً‬ ‫أصـوالً‬
‫قشـورا وأصوالً‪ ،‬ثم تنزل عن النار وتمرس إلى‬
‫ً‬ ‫أن ينقص الثلث أو النصف إن كانت‬
‫أن تتثخـن‪ ،‬ثـم تصفـى وتعـاد إلـى القـدر ثانيـا‪ ،‬وتطبـخ بنـار هادئـة إلـى أن تتثخن وتصير‬
‫ً‬
‫مثـل العسـل‪ ،‬ثـم ترفـع وتحفـظ فـي إنـاء زجـاج أو مـا يشـبهه لوقـت الحاجة‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫وإن اسـتخرجت العصـارة مـن القشـور الرطبـة‪ ،‬واألصـول الرطبـة‪ ،‬والنبـات الطـري‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫ناعما‪ ،‬ثم تعصر ماءها‪ ،‬وتصيرها في الشمس في إناء خزف غير‬

‫فالطريق فيها أن تدقها د ًقا ً‬
‫مقير‪ ،‬وتشد رأسه لئال يقع فيها شيء من الخارج‪ ،‬وتغطيها بالليل إلى أن تتجمد‪ .‬وينبغي أن‬
‫ّ‬
‫تشد تغطيتها ألن الندى يمنع العصارة من أن تتثخن‪ ،‬ثم ترفعها وتحفظها كاليابس‪.‬‬
‫وكذلـك تسـتخرج عصـارة ثافسـيا ويبـروح ومـا أشـبه‪ 4‬ذلك‪ ،‬وأما شـجرة الحضض‬
‫واألفسنتين والهيوفسطيداس‪ 5‬وما أشبه ذلك‪ ،‬فإنها تطبخ حتى يتثخن ماؤها بالطبخ‪،6‬‬ ‫‪15‬‬
‫علـى مـا وصفناها آن ًفا»‪.‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ذيسقويذوس‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقط ما بين القوسين من (ب)‪ .‬وواضح أن (أو) زيدت خطأً‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬بوقت‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬أشبهه‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الهيدفستيطس اس‬ ‫‪5‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬بالطبع‪.‬‬ ‫‪6‬‬
1. Üzüm koruğu özü
Dioskoridos bu konuda der ki: Bu öz bal veya tatlı şurup ile karış-
tırılırsa dilin iki yanında oluşan kas yaralarına ve boğazda oluşan yara-
lara; küçük dil/aft yaralarına; irin akan kulaklardan fazlalıkların aktığı
5 yumuşak diş etleri yaralarına karşı faydalıdır. Bu öz sirke ile karıştırılırsa
kabarcıklara, kronik yaralara, vücuda yayılan kötü huylu yaralara karşı
faydalıdır.
Bu öz bağırsak yaraları ve rahimden sürekli akan sıvıya karşı da en-
jekte edilebilir. Bu öz eğer göze sürülürse gözü keskinleştirir, gözün sert-
10 liği ve göz pınarı kuruması yok olur. Damar yırtılması sonucu oluşan kan
akmalarına karşı da içilebilir.
Bu öz akıcı hale gelinceye kadar su ile karıştırılıp kullanılmalıdır. Çok
yakıcı olduğundan az miktarda kullanılmalıdır. Bu özün sözünü ettiğimiz
rahatsızlıklar için alternatifi ekşi elma özüdür.
15 Hazırlanışı: Çok acı ve yüz ekşitici koruk üzüm ezilir ve sıkılır.
Sıkılan ve süzülen sıvı kırmızı bakır bir kaba dökülür. Keten bir ku-
maşla üzeri örtülür. Yoğunlaşıncaya kadar gündüz güneşte bırakılır.
Gece olunca kap açık havadan kaldırılır çünkü çiğ özün yoğunlaşması-
nı engeller. Yoğunlaşmış kısmıyla yoğunlaşmamış kısmı karıştırılma-
20 lıdır. Bu özün kırmızıya çalan sarı kısmı seçilir. Bu kısım kolay ova-
lanır. Çok iyi bir kabız yapıcıdır ve dili yakar. Bu özü ateşte kaynatan
insanlar da vardır.
Her halükārda bu öz, köpek takım yıldızı doğmadan önce elde edilme-
lidir. “Bu öz gündüz elde edilmelidir” diyenler de olmuştur. Kaynatılarak
25 elde edilen öz hakkında ise söylenecek bir şey yoktur.
2. Yeşil anadolu cevizi kabuğu özü
Yukarıda sözünü ettiğimiz üzüm koruğu özünün faydalı olduğu bütün

rahatsızlıklar için faydalıdır.
‫‪ .1‬عصارة الحصرم‬
‫قال ذيسـقوريذوس‪ 1‬بذلك‪« :2‬هذه العصارة‪ 3‬إذا خلطت بالعسـل أو بالشـراب الحلو‪،‬‬
‫صارت توافق ورم العضل [‪ ]140a‬الكائن عن جنبتي اللسان والحلق وعن اللّٰهاة والقالع‬
‫واللثـة الرخـوة التـي تسيــل إليهــا الفضـول عـن األذان التـي يسـيل منها القيـح؛ وإذا خلطت‬
‫بالخـل وافقـت النواصيـر‪ ،‬والقـروح المزمنة‪ ،‬والقروح الخبيثة التي تسـعى في البدن‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫وقـد يحقـن بهـا لقـروح‪ 4‬األمعـاء‪ ،‬ولسـيالن الرطوبـة المزمنـة مـن الرحـم؛ وإذا‬
‫أحـدت البصـر‪ ،‬وذهبـت بخشـونة العيـن وتـآكل الماقـة؛ وقـد تشـرب لنفـث‬
‫اكتحـل بهـا ّ‬
‫قديمـا مـن انخـراق العـروق‪.‬‬
‫ً‬ ‫الـدم العـارض‬
‫وينبــغي أن تسـتعمل وقـد مزجـــت بالمــاء حتـى تـروق فيؤخـذ المائيـة‪ .5‬ويسـتعمل‬
‫شـديدا‪ .‬وبدل هذه العصـارة لما قلنا‪ ،‬عصارة‬
‫ً‬ ‫منهـا الشـيء اليسـير‪ ،‬ألنهـا تحـرق إحرا ًقـا‬ ‫‪10‬‬
‫التفـاح الحامض‪.‬‬
‫صنعتـه‪ :‬يـدق الحصـرم الفـج الشـديد العفوصـة والقبـض‪ ،‬ويعصـر‪ ،‬ويجعـل‬
‫المعصـور المـروق مـن مائيـة‪ 6‬فـي إنـاء مـن نحـاس أحمـر‪ ،‬ويغطـى بثـوب كتـان‪ ،‬وال‬
‫يزال يكون بالنهار‪ 7‬في الشـمس إلى أن يجمد‪ ،‬وبالليل يرفع اإلناء من تحت السـماء‪،‬‬
‫الندى يمنع من أن تجمد العصارة‪ .‬وينبغي أن يخلط ما يجمد‪ 8‬منه بما لم يجمد‬
‫ألن َّ‬ ‫‪15‬‬
‫شـديدا‬
‫ً‬ ‫قبضـا‬
‫بعـد‪ ،‬ويختـار منهـا مـا كان أصفـر إلـى الحمـرة‪ ،‬يسـهل انفراكـه‪ ،‬ويقبـض ً‬
‫يلـذع اللسـان‪ .‬ومـن النـاس مـن يطبـخ العصـارة ويعقدهـا بالطبـخ‪.‬‬
‫وعلى كل حال ينبغي أن تستخرج هذه العصارة من قبل أن يطلع نجم الكلب‪ .‬وقيل‪:‬‬
‫«هو مختص بما يربى في الشمس‪ ،‬وأما العصارة التي تؤخذ بالطبخ‪ ،‬فال قول فيها»‪.‬‬
‫‪ .2‬عصارة قشور الجوز األخضرالرومي‬ ‫‪20‬‬
‫تنفع جميع األدواء التي تنتفع منها عصارات الحصرم المقدم ذكرها‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ذيسقوروس‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬العطارة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) و(ج) إلى‪ :‬القروح‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعل الصواب‪ :‬مائه‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬النهار‪.‬‬ ‫‪7‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يجد‪.‬‬ ‫‪8‬‬
Hazırlanışı: Yeşil Rum cevizi kabukları dut gibi tazeyken sıkılır

ve söylediğimiz gibi güneşte bırakılır. Bu öz bal ile de kaynatılabilir.
Bundan da ağızda ve boğazda oluşan hastalıklar için gerçekten faydalı
bir ilaç elde edilir.
5 3. Centiyane özü tarifi
Centiyane ezilir, beş gün boyunca suya yatırılır. Aynı su içinde öz ta-
mamen su ile karışıncaya kadar kaynatılır. Su ile karışım gerçekleşince
soğuması için ateşten indirilir. Soğuyunca bir bezle süzülür. Bal kıvamına
gelinceye kadar kaynatılır. Seramik bir kaba konularak muhafaza edilir.
10 4. Kürdan otu özü
Dioskoridos şöyle demiştir: “Bu öz suda çözdürülür, ağrıyan ek-

lemlere tüy ile sürülür. Eğer hasta eklem atışlarından ve çok ağrıdığın-
dan şikâyet ediyorsa su ile çözüldükten sonra bu özden iki dirhem, iki
dirhem kadar da ezilip elenmiş adam otu kökü kabuğu çözdürülür. Bu
15 karışım eklemlerin üzerine sürülürse Allah’ın izniyle acıyı dindirir ve
yok eder.
Hazırlanışı: Yirmi Babil rıtlı kova boynuzu kökleriyle birlikte oldu-
ğu gibi alınır. Çamur ve toprakları temizlendikten sonra taş havan içine
konulur. Ahşap bir çekiçle iyice dövülerek içindeki su çıkarılır. Posası
20 tekrar havana konulur ve besinin çıkması için az bir su ile dövülür, her
iki su seramik bir kaba veya tencereye dökülür. Kısık bir ateşe konulur.
Suyun üçte ikisi gidip üçte biri kalıncaya kadar kaynatılır. Cam kapla-
ra ve tabaklara dökülerek yoğunlaşıncaya kadar güneşte bırakılır. Kuru
kısmıyla ıslak kısmı birbirine iyice karışsın diye her gün küçük bir bakır
25 sıpatula ile karıştırılır. Elini dokunduğunda eline bir şey yapışmayacak
şekilde mum gibi katılaşıncaya kadar güneş altında bu işlem devam eder.
Bu durumda ondan tabletler yapılır, ipe dizilerek bir yere asılır ve güne-
şe bırakılır. Tamamen kuruyunca kaldırılır ve gerektiğinde kullanılmak
üzere muhafaza edilir.
‫طريـا‪ ،‬كمـا يعصـر التوت‪،‬‬

‫صنعتهـا‪ :‬يعصـر قشـور الجـوز األخضـر الرومـي‪ ،‬مـا دام ً‬
‫جدا‬
‫نافعا ً‬
‫وتشـمس مثلمـا قلنـا‪ .‬وقـد تطبـخ هـذه العصـارة مـع العسـل‪ ،‬فيتخذ منهـا دواء ً‬
‫مـن األدواء الحادثـة فـي الفـم وفـي الحنجرة‪.‬‬
‫‪ .3‬صفة عصارة جنطيانا‬

‫يـرض جنطيانـا‪ ،‬وينقـع فـي المـاء خمسـة أيـام‪ ،‬ثـم يطبـخ فـي ذلـك المـاء إلـى‬ ‫‪5‬‬
‫أن ينجشـر المـاء‪ ،‬فـإذا انجسـر‪ 1‬عنهـا تركـت حتـى تبـرد‪ ،‬فـإذا بـردت صفيـت بخرقـة‪،‬‬
‫وطبخـت إلـى أن تصيـر مثـل العسـل‪ ،‬تخـزن فـي إنـاء خـزف‪.‬‬
‫‪ .4‬عصارة رجل الغراب‬

‫قـال ذيسـقوريذوس‪« :‬إذا حـل هـذه العصـارة بالمـاء‪ ،‬وطلـي علـى المفاصـل الوجعـة‬
‫بريشـة‪ ،‬وإن كان الوصـب يشـكو ضربـان المفاصـل‪ ،‬وشـدة وجعهـا‪ ،‬فيـذاب فـي وزن‬ ‫‪10‬‬
‫درهمين من هذه العصارة‪ ،‬بعد حلها بالماء‪ ،‬وزن درهمين من لحاء‪ 2‬أصل اليبروح‪ ،‬بعد‬
‫أن ينعم سحقه ونخله‪ ،‬ويلقى على المفاصل‪ ،‬فإنه يسكن الوجع ويزيله‪ ،‬بإذن ّٰ‬
‫صنعتها‪ :‬يؤخذ من ورقها متعل ًقا بأصوله في الجملة عشـرون رطالً بالبابلي‪ ،‬وتلقى‬
‫في هاون [‪ ]140b‬حجر بعد غسـلها‪ 3‬من الطين والتراب‪ ،‬وتدق بدسـتج‪ 4‬خشـب د ًقا ِن ِع َّما‪،‬‬
‫ويعتصـر مـا فيهـا مـن المـاء‪ ،‬ثـم يعـاد ويـدق الثجيـر ثانيـا بيسـير مـن المـاء‪ ،‬ليخـرج قوتـه‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬
‫فيعصـر ويرمـى بالثجيـر‪ ،‬ويجمـع المـاءان فـي قـدر بـرام أو طنجيـر‪ ،‬ويرفـع على نـار هادئة‪،‬‬
‫فيغلـى حتـى يذهـب مـن المـاء الثلثـان ويبقـى الثلـث‪ ،‬ثـم يسـكب فـي جامـات‪ 5‬زجـاج أو‬
‫صحنـات‪ ،6‬ويجعـل فـي الشـمس إلـى أن يجمـد‪ ،‬ويحـرك كل يـوم بإسـطام نحـاس صغيـر‬
‫حتـى يختلـط ناشـفه برطبـه‪ ،‬فلا يـزال كذلـك يشـمس إلى أن ينعقد ويصير أمثال الشـمع‪،7‬‬
‫بحيـث إذا مسـكته بيـدك لـم يلتصـق بهـا شـيء‪ ،‬فعنـد ذلـك يتخـذ منـه أقـراص‪ ،‬وينظـم فـي‬ ‫‪20‬‬
‫خيـط ويعلـق فـي الشـمس‪ ،‬فـإذا تكامـل جفافهـا ترفـع وتخـزن إلـى وقـت الحاجـة إليها‪.‬‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬انجر‪ ،‬والصواب‪ :‬انجشر‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬لحلى‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بغسلها‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬برستج‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬ماجامات‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬السمع‪.‬‬ ‫‪7‬‬
5. Zeytin yaprağı özü
İrin akan kulaklar için faydalıdır. Özellikle zeytin yaprağına su

yerine yıllanmış şarap serpilerek özü çıkarılırsa kulak yaraları için
faydalıdır.
5 Hazırlanışı: Yabani zeytin yaprağı dövülür, yıllanmış şarap veya su
serpilir. Suyu sıkılır ve kaplara dökülerek güneşe bırakılır. Sıkı dokunmuş
keten kumaşla ağzı kapatılır. Çıkarılan öz kuruyuncaya kadar her gün ka-
rıştırılır. Bu özden tabletler yapılarak kaldırılır ve gerektiğinde kullanıl-
mak üzere muhafaza edilir.
10 6. Eşek hıyarı özü
Dioskoridos şöyle demiştir: “Bu özün üzerinden iki ile on yıl arasında
bir zaman geçerse ishal için faydalıdır. Balgam söktürür. Çoğunlukla kus-
maya ve ishale karşı faydalıdır. Kullanılacak şurup dozu güçlü olanlar için
bir ūsūlus (0,78 gr.), zayıf olanlar için ise yarım ūşūlus (0,39 gr.); çocuklar
15 için de iki eflūs’tur. Daha fazla doz verilmesi kendilerine zarar verir. Bu
şurubu hamile kullanırsa regl akıntısını söktürür ve çocuğun doğmasına
sebep olur. Süt ile buruna çekilirse sarılığa faydası olur ve kronik baş ağ-
rısı yok olur. Yıllanmış yağ, bal veya öküz safrası ile karıştırılıp damağa
sürülürse tıkanıklıklara çok faydası olur.”
20 Yine Dioskoridos şöyle demiştir: “Bu özün en iyisi aşırı beyaz olan
değildir. Pürüzsüz, hafif ve çok sıcak olandır. Lambaya yaklaştırıldığında
tutuşması kolaydır.
7. Karaburçak özü
Koyu kahve renkli, içi karsana ve kül ile doludur. Bu renklerle örtül-
25 müştür ve güzel değildir. Bazıları da kaplanmış karaburçak beyazlığı ve
hafifliğiyle halis olana benzesin diye salatalık suyunu buğday nişastasına
karıştırarak kaplarlar.
‫‪ .5‬عصارة ورق الزيتون‬

‫تصلـح للآذان التـي يسـيل منهـا القيـح‪ ،‬واآلذان المتقرحـة‪ ،‬وال سـيما إذا رش عليه‬
‫بـدل الماء شـراب عتيق‪.‬‬
‫صنعتهـا‪ :‬يـدق ورق الزيتـون البـري‪ ،‬ويـرش عليـه شـراب عتيـق أو مـاء‪ ،‬ثـم يعصـر‬
‫ويجعـل فـي األوانـي‪ ،‬ويجعـل فـي الشـمس‪ ،‬ويشـد رأسـه بثـوب كتـان صفيـق‪ ،‬ويحـرك‬ ‫‪5‬‬
‫كل يوم إلى أن يجف العصارة‪ ،‬ثم تعمل منها أقراص‪ ،‬وترفع وتخزن لوقت الحاجة‪.‬‬
‫‪ .6‬عصارة قثاء الحمار‬

‫قال ذيسقوريذوس‪« :‬وهذه العصارة إذا مضت عليها من سنتين إلى عشر سنين‪ ،‬كانت‬
‫بلغما ومرة كثيرة بالقيء واإلسـهال‪ ،‬والشـربة التامة منها لألقوياء‬
‫موافقة لإلسـهال‪ ،‬تخرج ً‬
‫مقـدار أوثولـس‪ ،‬وللضعفـاء مقـدار نصـف أوثولس‪ ،‬وللصبـــيان مقدار أفلوسـين‪ ،1‬فإنهـم إن‬ ‫‪10‬‬
‫مضارا؛ وإذا احتملت المرأة منها أدرت الحيض‪ ،‬وأخرج‬

‫ً‬ ‫أعطوهم أكثر من ذلك‪ ،‬أكسبهم‬
‫است ِعط بها باللبن نفعت اليرقان‪ ،‬وذهبت بالصداع المزمن؛ وإذا تحنك‪ 2‬بها‪ 3‬مع‬
‫الجنين؛ وإذا ُ‬
‫الزيت العتيق أو مع العسل أو مع مرارة الثور‪ ،‬نفعت منفعة قوية من الخناق»‪.‬‬
‫لينـا أملس‬
‫أيضـا ـــ‪« :‬وأجـود هـذه العصـارة مـا ليـس بمفـرط البيـاض‪ ،‬وكان ً‬
‫وقـال ـــ ً‬
‫خفي ًفـا مفـرط الحـرارة‪ ،‬وإذا قـرب مـن السـراج كان سـهل اإلحـراق‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ّ‬
‫الكرسنية‬ ‫‪ .7‬وأما العصارة‬
‫ورمـادا‪ ،‬فإنـه قـد غشـي بهمـا‪ ،‬فإنـه رزيـن‬
‫ً‬ ‫الخشـبية الكـدرة اللـون المملـوءة كرسـنة‬
‫رديء‪ .4‬ومنهـم مـن يغشـيها بـأن يخلـط معهمـا عصـارة القثـاء البسـتاني بنشاسـتج‬
‫‪5‬‬
‫الحنطـة‪ ،‬ليشـبه المغشـوش بالخالـص فـي البيـاض والخفـة‪.‬‬

‫صنعتها‪ :‬اعمد إلى ثمرة قثاء الحمار الذي يندى من موضعه حتى يمسي‪ ،‬واجمعه‬ ‫‪20‬‬
‫واتركـه ليلـة واحـدة‪ ،‬ثـم خـذ فـي القابلـة إجانـة‪ ،‬ودع عليها منخلاً ليس بصفيق‪ ،‬وانصب‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪ ،‬وفي (ج)‪( :‬فلوسين)‪ ،‬ولعلها‪( :‬فلسين)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬اتحتك‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪ :‬منها‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا العبارة والتي قبلها في جميع النسخ‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سنج‪.‬‬ ‫‪5‬‬
Hazırlanışı: Akşama kadar taze kalan eşek hıyarı kullan. Topla ve

bir gece boyunca bırak. Gün ortasında bir tas al, üzerine sık dokunmuş
bir elek koy. Keskin tarafı yukarıya gelecek şekilde bir bıçak yerleştir. Bu
hıyarları birer birer alıp bıçağın üzerinden geçir. İçinden sıkılan suyu tasın
5 içine akıt. Eleğe dökülen sıkılmamış kısmı eleğin deliklerinden geçmesi
için yeniden sık ve suyunu çıkart. Kalan kısmı önce bir başka kaba koy.
Sonra bu kısmı tekrar eleğe koy. Üzerine tatlı su dök ve sık. Kalan posayı
at. Tastaki sıkılmış suyu karıştır ve üzerini bir bezle kapat. Yoğun olma-
yan ile yoğun olan kısımlar birbirinden ayrılınca üste çıkan su ve benzeri
10 şeyleri kabın dışına dök.
Bu işlemi, üzerine biriken su saf su olancaya kadar birçok defa uygula.
Sonra üzerinde biriken suyu dışarıya atmayı bırak. Dibe çöken çökeltiyi
yassı bir taşın üzerine koy ve ez. Ardından tablet hâline getir.
Bazı insanlar da elenmiş kum kullanırlar. Kumu yere serip ortasına
15 bir çukur açarlar. Bir kumaş alıp üç kat yaparak kumun üzerine koyar-
lar. Özün içindeki suyu kumaşın üzerine sıkarlar ve kumaşı asarlar. Bunu
suyu çabucak emsin diye yaparlar. Su emilince de kabın içerisindeki öz
söylediğimiz gibi ezilir.
Eşek hıyarının üzerine tatlı su yerine deniz suyu döküp onunla yıka-
20 yanlar da vardır. Eşek hıyarını ḳarād denilen şurupla yıkayanlar da vardır.
8. İnce kantaron özü
Kırmızı kantaron tohumlarıyla birlikte sıcak suyun içine yatırılır ve

beş gün bekletilir. Sonra hafif ateşte yavaşça kaynatılır. Ateşten indirilir.
Koyulaşıncaya kadar suda bırakılır. Tamamen yoğunlaşınca ince bir süz-
25 geçle çok iyi bir şekilde süzülür. Tekrar tencereye dökülerek bal kıvamına
gelinceye kadar kaynatılır. Ateşten indirilir ve ihtiyaç duyuluncaya kadar
cilalanmamış bir kapta saklanır.
Bu bitkiyi tazeyken tohumu ile birlikte dövüp sıkarak özünü çıka-
ran insanlar da vardır. Sonra onu cilalanmamış seramik bir kabın içine
‫سكينا نصبا يكون الجانب الحاد من فوق‪ ،‬وخذ واحدة واحدة [‪ ]141a‬من تلك القثاء‪،‬‬
‫ً‬
‫فأمررها على السكين‪ ،‬واعصر ما فيها من الرطوبة في اإلجانة‪ ،‬وما تساقط‪ 1‬من لحمها‬
‫أيضا ــ‪( ،‬واعصر)‪ 2‬ما فيها من الرطوبة‪ ،‬لينفذ من خلل‪ 3‬المنخل‪،‬‬
‫على المنخل اعصره ــ ً‬
‫وصـب عليـه مـاء‬
‫ّ‬ ‫ومـا بقـي اجعلـه أوالً فـي إجانـة أخـرى‪ ،‬فـإذا فرغـت رده إلـى المنخـل‪،‬‬
‫عذبـا‪ ،‬واعصـره‪ ،‬ثـم ارم الثفـل‪ ،‬وحـرك مـا فـي اإلجانـة مـن العصـارة‪ ،‬وغطّـه بثـوب؛ فـإذا‬
‫ً‬ ‫‪5‬‬
‫صـب عنه المـاء وما يطفو عليه‪.‬‬

‫ّ‬ ‫انفصـل الرقيـق مـن الثخيـن‪،‬‬
‫مـرارا كثيـرة‪ ،‬إلـى أن يصفـو المـاء الـذي يطفـو‪ 4‬عليـه‪ ،‬ثـم انتقـص‬
‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫افعـل بـه ذلـك‬
‫صـب المـاء الـذي يطفـو عليـه عنـه‪ ،‬وألـق العصـارة الراسـبة الكائنـة فـي اإلجانـة علـى‬
‫أقراصـا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪7‬‬
‫الصاليـة‪ ،‬واسـحقها‪ 6‬ثـم صيرهـا‬
‫وبعـض النـاس يعمـدون إلـى رمـاد منخـول‪ ،‬فيفرشـونه علـى األرض‪ ،‬ويعمقونـه‬ ‫‪10‬‬
‫ثوبـا فيطوونـه ثلاث طيـات‪ ،‬ويضعونـه علـى الرمـاد‪ ،‬ويصفـون‬

‫فـي الوسـط‪ ،‬ويأخـذون ً‬
‫العصـارة بمـا فيهـا مـن المـاء علـى ثـوب‪ ،‬ويعلقونـه‪ ،‬وذلـك ليمـص مـا فيهـا مـن المـاء‬
‫سـريعا‪ ،‬فـإذا مـص تسـحق العصـارة فـي الصاليـة‪ ،‬كمـا قلنـا‪.‬‬
‫ً‬
‫بحريـا‪ ،‬مـكان المـاء العـذب‪ ،‬ويغسـله بـه؛‬
‫ً‬ ‫ومـن النـاس مـن يصـب علـى القثـاء مـاء‬
‫ومنهـم مـن يغسـله فـي آخـر غسـلة بالشـراب المسـمى بالقـراض‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .8‬عصارة قنطوريون دقيق‬

‫ينقـع قنطوريـون صغيـر مـع بـزره فـي مـاء حـار‪ ،‬ويتـرك خمسـة أيـام‪ ،‬ثـم يغلـى بنـار‬
‫حـق الثخين‬
‫‪8‬‬
‫هادئـة غليـة خفيفـة‪ ،‬ثـم ينـزل مـن النـار ويمـرس إلـى أن يثخـن‪ ،‬فـإذا ثخـن ّ‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬تسقط‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في (ج)‪ ،‬وتصحفت في (أ) إلى‪( :‬حلل)‪ ،‬وفي (ب) إلى‪( :‬حلك)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬ليطفو‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ب)‪ :‬استقص‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬استحقها‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يصيرها‪.‬‬ ‫‪7‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬الثخانة أو الثخونة‪.‬‬ ‫‪8‬‬
koyup güneşe bırakırlar ve bir sopa ile karıştırırlar. Üzerinde kurumuş

olanları yaş olanlarıyla karıştırırlar. Geceleyin üzerini örterler. Üzeri
örtülmüş olmasına dikkat ederler. Çünkü çiğ özün yoğunlaşmasını en-
geller.
5 9. Gül özünün hazırlanış şekli
Buna gül tableti de denir. Dioskoridos şöyle söyler: “Üzerinde su ol-

mayan taze gülün ince yaprağından kırk miskal, kedi otundan beş Miskal,
mürr ağacı reçinesinden altı miskal al. Bu karışımın tamamı dövülür ve
bundan her tabletin ağırlığı üç ūlūsevā ağırlığında tabletler yapılarak göl-
10 gede kurutulur. Cilalanmamış bir seramik kapta ağzı kapatılarak ihtiyaç
anına kadar saklanır.”
Bu tabletlere iki dirhem kıst otu ile gök süsen veya ceyyūş adı verilen
süsen çiçeği ilave eden insanlar da vardır.
Bu tabletleri kadınlar kötü ter kokusunu yok etmek istediklerinde kul-
15 lanırlar. Bundan kokuluk yaparak boyunlarına asralar. Tabletleri ezip ban-
yodan sonra vücutlarına serperek veya sürerek kullanırlar. Kuruyunca da
soğuk su ile yıkanırlar.
10. Krizokol taşı diye bilinen ilacın yapılış şekli (eẕ-Ẕeḫīre,

(el-Ḥāvī)
20 Yavaş iyileşen kötü yarlara karşı çok çok faydalıdır.

Hazırlanışı: Bakırdan yapılmış bir dibek yine bakırdan yapılmış
bir tas kullanılır. Bakır tas bir yere konur. Ergenlik çağına henüz gir-
memiş çocuklardan bu tasın içine idrarlarını yapmaları istenir. Böyle-
ce tas günlerce güneş altında veya sıcak bir odada ezilir. Bakırın özü
25 güneşin sıcaklığı ile bu idrarın içinde erir. Bu öz yaralara karşı çok
faydalıdır.
‫حـق الصفـاء‪ ،1‬ثـم يعيدها إلى القدر‪ ،‬ويطبخها ثانيا إلى أن يصير‬
‫يصفـى بمصفـاة دقيقـة َّ‬
‫ً‬
‫فـي قـوام العسـل‪ ،‬ثـم يرفـع ويخـزن فـي إنـاء غيـر مقيـر‪ ،‬إلـى أن يحتـاج إليه‪.‬‬
‫ّ‬
‫ومـن النـاس مـن يـدق هـذا النبـات مـع بزره وهو طري‪ ،‬ويعصـره ويخرج عصارته‪،‬‬
‫ويجعلهـا فـي إنـاء خـزف غيـر مقيـر‪ ،‬ويضعـه‪ 2‬فـي الشـمس ويحركهـا بعـود‪ ،‬ومـا جـف‬
‫ّ‬
‫منهـا فـي أعالهـا يخلطهـا‪ 3‬بالرطـب‪ ،‬ويغطيهـا بالليـل‪ ،‬ويسـتقصي تغطيتهـا‪ ،‬ألن النـدى‬ ‫‪5‬‬
‫يمنـع العصـارة مـن أن تتثخـن‪.‬‬
‫‪ .9‬صفة صنعة عصارة الورد‬

‫المسـمى بقـرص الـورد‪ .‬قـال ذيسـقوريذوس‪« :‬خـذ مـن الـورد الطـري مـا لـم يصبـه‬
‫مـاء وقـد ضمـر ورقـه أربعيـن مثقـاالً‪ ،‬ومـن النارديـن الهنـدي خمسـة مثاقيـل‪ ،‬ومـن المر‬
‫سـتة مثاقيـل‪ .‬يـدق الجميـع ويهيـأ منـه أقـراص‪ ،‬وزن كل قـرص ثلاث أولوثواسـات‪،4‬‬ ‫‪10‬‬
‫ويجفـف فـي الظـل‪ ،‬ويخـزن فـي إنـاء مـن فخـار ليـس بمقيـر‪ ،‬ويشـد رأسـه»‪.‬‬
‫ومـن النـاس مـن يزيـد فـي نسـخة هـذه األقـراص مـن القسـط وزن درهميـن‪ ،‬ومـن‬
‫السوسـن الـذي يقـال لـه‪« :‬إيرسـا» الـذي مـن البلاد التـي يقـال لهـا‪« :‬جيـوش»‪.5‬‬
‫ويسـتعمل هـذه األقـراص النسـاء‪ ]141b[،6‬إذا أردن قطـع نتـن العـرق‪ ،‬ويعملـن منهـا‬
‫أيضا ــ‪ ،‬ويسـتعملنها بعد‬
‫مخانـق عطـرة‪ ،‬ويعلقنهـا علـى رقابهـن‪ .‬وقـد يسـحقن األقـراص ــ ً‬ ‫‪15‬‬
‫الحمام فيما يذررن على البدن‪ ،‬وفيما يتمسحن بها؛ وإذا جفت‪ 7‬اغتسلن منها بماء بارد‪.‬‬
‫‪ .10‬صفة صنعة الدواء المعروف بلزاق الذهب (ذ‪ ،‬ح)‬

‫جدا في القروح الخبيثة البطيئة البرء‪.‬‬
‫هو قوي المنفعة ً‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪( :‬الدقة) أو (التصفية)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬يعضها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬يخلط‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬الوثواسات‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬حيوش‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬جففت‪.‬‬ ‫‪7‬‬
11. Misk katılmış su hazırlanışı
Bil ki misk katılmış sıvı değişik güçlerden oluşur. Miskten ve yemeğe

tat ve koku katan baharatlardan aldığı kabız yapıcı/tutucu olmayı ve sıcak-
lığı kastediyorum.1
5 12. Misk katılmış sıvının hazırlanışı
Rāmik macununu alıp ezmeli ve kıldan yapılmış ne kalın ne de ince

bir elekten geçirmelisin. Sonra su ile yoğurarak inceltmeli ve iyice ova-
lamalısın. Biraz şebboy yağı veya iyi zambak yağı sürmelisin. Kaba ya-
pışmaması için şebboy yağı daha iyidir. Misk katılmış sıvıyı yoğurduğun
10 kabın içinde bir gece bırakmalısın. Ertesi gün olunca miskten istediğin
kadar alıp ez. Onu ezilmiş rāmik ile karıştır, sonra da düz bir havanda
hamurun ovalandığı gibi iyice ovala. Kirmen topuzu büyüklüğünde ya da
istersen daha büyük tabletler hâline getir. Yapışmaması için kabın içinde
eline veya kafana yağ sürme. Tabletleri iki gün boyunca kıldan yapılmış
15 kalburun üzerinde beklet.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Faydalı reçine lavmanının

tarifi: Çavşır 5, kasnı 5, kunduz testisi 5, çadıruşağı 5, Ebu Cehil karpuzu 5, holaren
5, hünnap 24, keten tohumu 3, papatya 3, şap 3, demir dikeni 3, hatmi kökü 3, tatlı su
10 rıṭl, tuz 1, boraks 1, bal 12, yasemin 12, hıyarşenber balı 10. (eş-Şifā’ adlı kitaptan
alıntıdır).
‫وكيفيـة صنعتـه‪ :‬أن يعمـد إلـى مهـراس متخـذ مـن نحـاس‪ ،‬وكذلـك دسـتجة مـن‬
‫نحـاس‪ ،‬فيصيـر فـي بعـض المواضـع‪ ،‬فيؤمـر الصبيـان الذيـن لـم يراهقوا بـأن يبولوا فيه‪،‬‬
‫ّ‬
‫أيامـا كثيـرة‪ ،‬عنـد الشـمس أو فـي بيـت دفـيء‪ ،‬لينمـاع مـن جرم‬
‫ويسـحق بذلـك الدسـتج ً‬
‫النحـاس فـي ذلـك البـول‪ ،‬بحـرارة الشـمس‪ ،‬شـيء كثيـر‪ .‬وهـذا يكـون أكثـر فـي المنفعـة‬
‫فـي القـروح التـي وصفناهـا منفعـة عجيبـة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .11‬صنعة السك‬
‫اعلـم أن السـك مركـب مـن قـوى مختلفـة‪ ،‬أعنـي القبـض والحـرارة التـي يكسـبها‬
‫مـن المسـك واألفاويـه‪ .‬وهـو علـى أربعـة‬
‫أضرب‪ :‬سك المسك‪ ،‬وسك األكراش‪ ،‬وسك الجلود‪ ،‬وسك الماء‪.1‬‬
‫‪ .12‬وصنعة سك المسك‬ ‫‪10‬‬
‫ينبغـي لـك أن تأخـذ الرامـك‪ ،‬فتـدق وتنخـل بمنخـل شـعر‪ ،‬وسـ ًطا بيـن الخفيـف‬
‫شديـــدا‪ ،‬وتمســحه بشـيء من دهـــن‬
‫ً‬ ‫عـركا‬
‫ً‬ ‫والصفيـق‪ ،‬ثـم تعجـن بالمـاء ِن ِع َّمـا‪ ،‬وتعركـه‬
‫خــيري أو زنبــق جيـد ـــ والخيـري أفضـل لئلا يلتصـق باإلنـاء ـــ‪ ،‬وتتركـه ليلة في اإلناء‬
‫الـذي عجنتـه فيـه‪ ،‬فـإذا كان مـن الغـد اعمـد إلـى مـا شـئت مـن المسـك فاسـحقه‪،‬‬
‫جيـدا كمـا تعـرك العجيـن‪ ،‬ثم‬
‫عـركا ً‬
‫ً‬ ‫ولقمـه الرامـك المسـحوق‪ ،‬ثـم اعركـه فـي صاليـة‬ ‫‪15‬‬
‫أقراصـا علـى قـدر فلكـة المغـزل ـــ أو أكبـر إن شـئت ـــ‪ ،‬وال تـدع أن تمسـح‬
‫ً‬
‫‪2‬‬
‫أقرصـه‬
‫يـدك بدهـن‪ ،‬إن شـئت فـي الصاليـة‪ ،‬وإن شـئت علـى رأسـك‪ ،‬لئلا يلتصـق يـدك‪،‬‬
‫وضعـه علـى غربـال شـعر يوميـن‪.‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة حقنــة نافــع الصمــوغ‪ :‬جاوشــير ‪ ،5‬ســكبينج ‪ ،5‬جندبيدســتر ‪ ،5‬أوشــق ‪ ،5‬حنظــل‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ،5‬لســان عصافــر ‪ ،5‬عنــاب ‪ ،24‬بــزر كتــان ‪ ،3‬بابونــج ‪ ،3‬شــب ‪ ،3‬حســك ‪ ،3‬أصــل خطمــي ‪ ،3‬مــاء عــذب‬
‫‪ 10‬أرطــال‪ ،‬ملــح ‪ ،1‬بــورق ‪ ،1‬عســل ‪ ،12‬ياســمين ‪ ،12‬عســل خيــار شــنبر ‪ .10‬مــن «الشــفاء»‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬قرصه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
YİRMİ BEŞİNCİ BĀB
LAVMANLAR/BOŞALTIM SİSTEMİNİ
ÇALIŞTIRAN İLAÇLAR1
Bu ilaçların korunması ve ömrü, içerisinde ilaç maddeleri pişirilmiş

5 suların (matbūhāt) korunması ve ömrü gibidir. Hatta eğer içine reçineler
de katılmışsa daha uzun süre etkili kalabilirler.2
1. Ağır karaciğer tömürlerine karşı etkili olan ḥuḳne (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden beşer dirhem menekşe, nilüfer, hindiba to-
humu; yedi dirhem sinameki; her birisinden birer avuç ufalanmış arpa,
10 kepek ve hatmi.
Bunlar üç rıtl su ile pişirilir. Su bir rıtl kalıncaya kadar pişirmeye de-
vam edilir. Sonra on dirhem hıyarşenber özü bu karışımda ıslatılır. Sonra
durulanır ve içine on dirhem kırmızı şeker katılır. Ayrıca onar dirhem me-
nekşe yağı, gülyağı ve mürrī yemeği katılır. Sonra ılık olarak uygulanır.
15 2. Gazları boşaltan ve sancıları dindiren sakinleştirici

ḥuḳne (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Birer tutam durak otu, yaş sedef otu. Bunlar yıllanmış zey-
tinyağı içinde pişirilir. İlaçların etkisi suya geçinceye kadar pişirmeye de-
vam edilir. Bu şekilde uygulanır.
1 Bölümün başlığı olan ḥuḳne: Bağırsaklara ilacın ulaştırılması anlamına gelmekte-
dir. Kelime, makattan aparat yardımıyla ilaç verilmesinin yanı sıra önden veya en-
jektör yardımıyla damar ve kas içi ilaç verilmesi anlamına da geldiğinden çevrilmek
yerine aynen kullanılmıştır.
2 İstanbul nüshasının kenarında yer alan Reçinelerden yapılan ısıtıcı lavmanın tarifi:
Çavşır 5, kasnı 5, çadıruşağı 5, kunduz testisi 3, Ebu Cehil karpuzu 3 adet, katran köpü-
ğü bitkisi 3, kantaron 10 demet, demir dikeni 4, keten tohumu 5, papatya 5, hatmi kökü
5, gelinciksalebi 5, acı çiğdemi 5, yellimağacı meyvesi 30 adet, erik 30 adet, türbüt otu
2, boraks 2, taze sıvı yağ 20 dirhem, mükerrer şeker 10, hıyarşenber balı 10 dirhem.
‫الباب الخامس والعشرون‬
‫في الح ــقن‬
‫حفظهـا وعمرهـا كحفـظ المطبوخـات وعمرهـا‪ ،‬بـل تبقـى أكثـر منهـا إذا كانت فيها‬
‫صموغات‪.1‬‬
‫‪ .1‬حقنة تنفع أورام الكبد الحارة (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬بنفسـج ونيلوفـر وبـزر هندبـاء خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬سـنامكي سـبعة‬
‫دراهـم‪ ،‬شـعير مرضـوض ونخالـة وخطمـي كـف كـف‪.‬‬
‫يطبـخ بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه فلـوس خيارشـنبر‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬ويصفـى ويضـرب فيـه عشـرة دراهـم سـكر أحمـر‪ ،‬ودهـن بنفسـج ودهن‬
‫ورد ومـري عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬ويحقـن فاتـرا‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬
‫‪ .2‬حقنة لطيفة تفش الرياح وتسكن اآلالم (م)‬

‫‪2‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬شـبت وسـذاب طـري قبضـة قبضـة‪ ،‬يطبـخ فـي زيـت عتيـق حتـى يخرج‬
‫قـوة األدويـة‪ ،‬فيحقـن به‪.‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة حقنــة صمــوغ حــارة‪ :‬جاوشــير ‪ ،5‬ســكبينج ‪ ،5‬أوشــق ‪ ،5‬جندبيدســتر ‪ ،3‬حنضــل‬ ‫‪1‬‬
‫دانــه (عــدد) ‪ ،1‬غاريقــون ‪ ،3‬قنطوريــون دمــت (حزمــة) ‪ ،10‬حســك ‪ ،5‬بــزر كتــان ‪ ،5‬بابونــج ‪ ،5‬أصــل‬
‫خطمــي ‪ ،5‬بوزيــدان ‪ ،5‬ســورنجان ‪ ،5‬سبســتان عــدد ‪ ،30‬إجــاص عــدد ‪ ،30‬تربــد ‪ ،2‬بــورق ‪ ،2‬روغــن‬
‫درهمــا‪ ،‬ســكر مكــرر ‪ ،10‬عســل خيــار شــنبر ‪ 10‬دراهــم‪.‬‬
‫ً‬ ‫زيــت ‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يحرج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
3. Rutubet ve yaradan kaynaklanan kulunç sancılarına

karşı etkili ḥuḳne (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği,

demir dikeni, kantaron, un, durak otu, keten tohumu; bir buket pazı, on
5 beş adet sakız inciri; bir avuç keten bir kese içine konulmuş kepek.
Bunların hepsi iki rıtl su ile pişirilir. Su sekiz ūḳiyye kalıncaya pişir-
meye devam edilir. Kalan kısmın yarısı alınır ve bunda bir ūḳiyye hıyar-
şenber özü, bir buçuk ūḳiyye kırmızı şeker, bir dirhem menekşe yağı, aynı
miktarda badem yağı, aynı miktarda yemeklik tuza yatırılır. Eğer bununla
10 tedaviye cevap alınırsa bu yeterli olur. Şayet cevap verilmezse terkibin
kalan diğer yarısı da uygulanır. Benim kanaatime göre menekşe yağı ve
badem yağını onar dirhem alsa daha uygun olur.1
4. Yumuşak ḥuḳne (eẕ-Ẕeḫīre)
Şiddetli kulunç ile ağır hastalıklara karşı etkilidir. Tabiatı çözer. Ba-
15 ğırsaklarda kalan kuru tortuları söker, çıkarır.
Karışımı: Beş adet incir; bir avuç buğday kepeği; bir avuç kuru hatmi
yaprağı, on dal pazı yaprağı; bir avuç ufalanmış meyan kökü; bir avuç
papatya.
Bunların hepsi Bağdat ölçeğiyle altı rıtl su içinde geriye suyun üçte
20 biri kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra suyu sıkılarak bu su bu sudan on
istār, yarım ūḳiyye karnıyarık tohumunun yapışkan suyu, bir ūḳiyye me-
nekşe yağı ya da kabuğu soyulmamış susam yağı, bir draḫmī mürrī, bir
draḫmī Hint tuzu, yarım dirhem boraks ile karıştırılır ve birbiriyle iyice
karışması için çırpılır. Ilık lavman olarak uygulanır.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Orta düzeyde bir lavman
tarifi: Sinameki 10, benlieğrelti otu 10, papatya 5, hatmi çiçeği 5, ebegümeci 5,
menekşe 5, boy tohumu 5, keten tohumu 10, aspir tohumu 10, gelinciksalebi 5,
acı çiğdemi 5, kantaron 10 demet, kereviz tohumu 4, yeşil reçine tohumu 3, durak
otu 3, ayı gülü 10, karabaş otu 5, Ebu Cehil karpuzu 1 tane, yellimağacı meyvesi
30 adet, erik 30 adet, hünnap 30 adet, şeker 10, boraks 2, yağ 2, katran köpüğü
bitkisi 2, hıyarşenber 4.
‫‪ .3‬حقنة تنفع وجع القولنج الكائن عن‪ 1‬رطوبة وريح (م)‬

‫أخالطهـا‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وحسـك وقنطوريـون دقيـق وشـبت وبـزر كتـان‬
‫[‪ ]142a‬عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬سـلق باقـة‪ ،‬تيـن علـك خمسـة وعشـرون حبـة‪ ،‬نخالـة‬
‫مصـرورة فـي خرقـة كتـان كـف‪.‬‬
‫مـــاء حتـــى يبقـــى منـــه ثمانـــي أواق‪ ،‬فيؤخـــذ منـــه‬
‫ً‬ ‫يطبـــخ الجميـــع برطليـــن‬ ‫‪5‬‬
‫النصـــف‪ ،‬ويمـــرس فيـــه فلـــوس خيارشـــنبر أوقيـــة‪ ،‬ســـكر أحمـــر أوقيـــة ونص ًفـــا‪،‬‬
‫دهـــن بنفســـج درهـــم‪ ،‬دهـــن لوز مثلـــه‪ ،‬ملـــح عجين مثلـــه‪ ،‬فإن أجـــاب فبها‪ ،‬وإال‬
‫تحقـــن بالنصـــف الثانـــي‪ .‬وعنـــدي األولـــى أن يكون دهن البنفســـج ودهـــن اللوز‬
‫عشـــرة عشـــرة دراهم ‪.2‬‬
‫‪ .4‬حقنة لينة (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع القولنج الحار‪ ،‬واألمراض الحارة‪ ،‬وتحل الطبيعة‪ ،‬وتخرج‪ 3‬الثفل المحتبس‬
‫اليابـس في األمعاء‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬تيـن خمسـة أعـداد‪ ،‬نخالـة الحنطـة كـف‪ ،‬ورق الخطمـي اليابـس كـف‪،‬‬
‫ورق السـلق عشـرة طاقـات‪ ،‬أصـل السـوس المرضـوض كـف‪ ،‬بابونـج كـف‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي سـتة أرطـال بغداديـة مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى الثلـث‪ ،‬ثـم يعصـر فيضاف‬ ‫‪15‬‬
‫إلـى عشـرة أسـاتير‪ 4‬مـن هـذا المـاء‪ ،‬ونصـف أوقيـة لعـاب بـزر قطونا‪ ،‬أوقية دهن بنفسـج‬
‫أو دهـن حـل‪ ،5‬ودرهمـي مـري‪ ،‬ودرهمـي ملـح هنـدي‪ ،‬ونصف درهـم بورق‪ .‬ويضرب‬
‫جيـدا‪ ،‬ويحقن بـه فاترا‪.‬‬
‫ويخلـط ً‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة حقنــة متوســطة‪ :‬ســنامكي ‪ ،10‬بســفايج ‪ ،10‬بابونــج ‪ ،5‬خطمــي ‪ ،5‬خبــازى ‪،5‬‬ ‫‪2‬‬
‫بنفشــة ‪ ،5‬حلبــة ‪ ،5‬بــزر كتــان ‪ ،10‬حــب قرطــم ‪ ،10‬بوزيــدان ‪ ،5‬ســورنجان ‪ ،5‬قنطوريــون دمــت (حزمــة)‬
‫‪ ،10‬بــزر كرفــس ‪ ،3‬بــزر شــمر ‪ ،3‬شــبت ‪ ،3‬فوانيــا ‪ ،10‬أوســتخودوس ‪ ،5‬حنضــل دانــه ‪ ،1‬سبســتان عــدد‬
‫‪ ،30‬إجــاص عــدد ‪ ،30‬عنــاب عــدد ‪ ،30‬ســكر ‪ ،10‬بــورق ‪ ،2‬زيــت ‪ ،2‬غاريقــون ‪ ،2‬خيــار شــنبر ‪.4‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬تحرج‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) و(ج) إلى‪ :‬الخل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
5. Balgamlı kuluncu çözen, soğuk tabiat kaynaklı sırt

ağrısı ve ağır yaralara karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye boy tohumu, keten tohumu,
ince kantaron, kuru papatya; on adet iri incir; iki ūḳiyye buğday kepeği;
5 otuz adet yellimağacı meyvesi; birer avuç lahana yaprağı, pazı yaprağı,
durak otu, sedef otu; her birisinden üçer dirhem kasnı, çavşır, devm ağacı;
bir buçuk ūḳiyye aspir.
Bunlar tarif edildiği şekilde pişirilir. Sonra suyu içinde bekletilir ve
süzülür. Bir dirhem hint tuzu, iki dirhem boraks, yarım dirhem kunduz
10 testisi, bir ūḳiyye mürrī yemeği, iki dāniḳ Ebu Cehil kapuzu yağı, bir
istār fānīẕ şekeri, bir istār bal ilave edilir. Birbirine iyice karıştırılır ve ılık
lavman olarak kullanılır.1
6. Mutedil ḥuḳne (eẕ-Ẕeḫīre)

On iki yaşından büyük çocuklarda kuluncu çözer.
15 Karışımı: Her birisinden dörder dirhem papatya, koçboynuzu çiçe-
ği, yavşan; her birisinden ikişer dirhem keten tohumu, durak otu tohu-
mu, rezene tohumu, kereviz tohumu, nanahan; her birisinden birer buçuk
dirhem menekşe, keseye konulmuş hatmi; iki dirhem ufalanmış türbüt;
bir tutam lahana yaprağı.
20 Bunların hepsi iyice kaynatılır. Bunun suyundan yüz elli dirhem alı-
narak bu suya bir dirhem türbüt eklenir. Aynı miktarda mavi devm ağacı,
yarım dirhem Ermeni boraksı, bir istār fānīẕ şekeri, on dirhem kabuğu
soyulmamış susam yağı eklenir ve ılık olarak kullanılır.
7. Deride soyulması hastalığına karşı etkili ḥuḳne

25 (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden birer avuç ufalanmış nohut, kırmızı pirinç,
darı, soyulmuş mercimek; her birisinden dörder dirhem gül tomurcuğu,
narçiçeği, mersin ağacı, holaren, meşenin iç kabuğu.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Yumuşak bir lavman tarifi:
Sinameki 10, hatmi 5, ebegümeci 5, aspir 10, boy tohumu 5, keten tohumu 5, menekşe
5, pazı bir tutam, yeşil rezene tohumu 3, boraks 2, sıvı yağ 20, hıyarşenber 20.
‫‪ .5‬حقنة يحل القولنج البلغمي وأوجاع الظهرالبارد السبب والرياح‬

‫الغليظة‪( 1‬ذ)‬
‫أخالطهـا‪ :‬حلبـة وبـزر كتـان وقنطوريـون دقيـق وبابونج يابس مـن كل واحد أوقية‪،‬‬
‫عـددا‪ ،‬ورق‬
‫تيـن لحيـم عشـرة أعـداد‪ ،‬نخالـة الحنطـة أوقيتـان‪ ،‬عنـاب وسبسـتان ثالثـون ً‬
‫الكرنب وورق السـلق والشـبت والسـذاب كف كف‪ ،‬سـكبينج وجاوشـير ومقل ثالثة‬ ‫‪5‬‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬حـب قرطـم وقيـة ونصـف وقية‪.‬‬

‫يطبـخ علـى الرسـم‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويضـاف إليـه درهـم ملـح هنـدي‪ ،‬ودرهمـا‬
‫بـورق‪ ،‬ونصـف درهـم جندبيدسـتر‪ ،‬ووقيـة مـري‪ ،‬ودانقـا شـحم حنظـل‪ ،‬وإسـتار فانيـذ‪،‬‬
‫جيـدا‪ ،‬ويسـتعمل فاتـرا‪.‬‬
‫وإسـتار عسـل‪ .‬يضـرب ً‬
‫ً‬
‫‪ .6‬حقنة معتدلة (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫تحل قولنج الصبيان الذين قد بلغ سنهم اثنتي عشرة سنة‪.‬‬

‫أخالطهـا‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيسـوم أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬بـزر كتـان وبـزر‬
‫شبت وبزر رازيانج وبزر كرفس ونانخواه درهمان درهمان‪ ،‬بنفسج وخطمي مصرور‬
‫مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬تربـد مرضـوض درهمـان‪ ،‬وورق كرنـب قبضـة‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬ويضـاف إليـه درهـم تربد‪،‬‬
‫ً‬ ‫جيـدا‪ ،‬فيؤخـذ مـن مائـه خمسـون‬
‫يغلـى الجميـع ً‬ ‫‪15‬‬
‫أرمنيا نصف درهم‪ ،‬فانيذ إسـتار‪ ،‬دهن الحل‪ 2‬عشـرة دراهم‪.‬‬

‫ًّ‬ ‫مقل أزر ًقا‪ ،‬وبور ًقا‬
‫ومثله ً‬
‫يستعمل فاترا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .7‬حقنة تنفع السحج (م)‬

‫أخالطهـا‪ :‬حمـص مرضـوض وأرز أحمـر وجاورس‪ 3‬وعدس مقشـر من كل واحد‬
‫كـف‪ ،‬زر ورد وجلنـار وآس ولسـان الحمـل وجفـت بلـوط أربعة أربعة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة حقنــة لينــة‪ :‬ســنامكي ‪ ،10‬خطمــي ‪ ،5‬خبــازي ‪ ،5‬قرطــم ‪ ،10‬حلبــة ‪ ،5‬بــزر كتــان‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ،5‬بنفشـــــة ‪ ،5‬ســـــلق قبضــة‪ ،‬بــزر شــمر ‪ ،3‬بــورق ‪ ،2‬زيــت ‪ ،20‬خيــار شــنبر ‪.20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bunların hepsi ufalanır ve iki rıtl su içinde geride suyun bir rıtlı kalın-
caya kadar pişirilir. Sonra tamamen suya daldırılır ve bundan elli dirhem
kadarı süzülür ve ılık olarak kullanılır. Bu ilaç şarap sirkesi içinde haşlan-
mış yumurta sarısı, gül tomurcuğu, bir tablet yani üç dirhem yer narı ile
5 beraber kullanılır.
8. el-İrşād’dan alınan bir ḥuḳne (Minhācü’d-dükkān)
Yeni ortaya çıkan deri soyulması hastalığına karşı çok etkilidir.

Karışımı: Üç dirhem haşlanmamış yumurta sarısı.
Bir ūḳiyye gülyağı, yarım dirhem yanmış kurşun, bir buçuk dirhem
10 çinko oksit ile havanda ezilir. Sonra ılık hale getirilir ve uygulanır.
9. İshal kaynaklı döküntüsüz kanamalara karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Üç tane mazı, her birisinden beşer dirhem narçiçeği, nar

kabuğu; her birisinden altışar dirhem meşe palamudu, gül.
Pelit ve mazı dövülerek diğerleriyle beraber iki rıtl suda pişirilir. Su
15 bir rıtl kalıncaya kadar pişirmeye devam edilir. Sonra süzülür. Buna birer
dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, yemlik bitkisinin özü,
iki dirhem Ermeni kili, aynı miktarda kavrulmuş Arap zamkı eklenir.
Bunlar dövülür ve pişirilmiş olan su ile beraber ilaçlara katılır. Sonra
uygulanır.
20 10. Kanamaya karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden beşer istār arpa çorbası, yıkanmamış pirinç,

keçi böbreği yağı.
Bunların hepsi, ilaçların etkisi suya geçinceye kadar pişirmeye devam
edilir. Sonra suyu sıkılır. Bu usareden kırk dirhem alınır. Buna her birisin-
25 den birer dirhem yanmış kurşun, nişasta, narçiçeği; gülyağında çözülmüş
bir adet pişmiş yumurta sarısı katılır. Bunların hepsi güzelce birbirine ka-
rıştırılır ve sözü edilen hastalığa karşı uygulanır.
‫مـاء حتى يصير رطالً‪ ،‬فيمرس ويصفى منه‬

‫يـرض الجميـع [ ‪ ]142‬ويطبـخ برطليـن ً‬
‫‪b‬‬
‫درهما‪ ،‬ويسـتعمل فاترا مع صفرة بيض مسـلوق بخل خمر‪ ،‬وخمسـة دراهم‬
‫ً‬ ‫خمسـون‬
‫ً‬
‫زر ورد‪ ،‬وقرص واحد من أقراص الهيوفسـطاس‪ ،1‬وهو ثالثة دراهم‪.‬‬
‫‪ .8‬حقنة من «اإلرشاد» (م)‬

‫جدا‪.‬‬
‫عجبيا ً‬ ‫تنفع السحج الطري‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬
‫أخالطها‪ :‬صفرة بيض غير مسلوق‪ 2‬ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يسـحق فـي الهـاون مـع دهـن الـورد أوقيـة‪ ،‬ومرداسـنج نصـف درهـم‪ ،‬وإسـفيداج‬
‫درهمـا ونصـف درهـم‪ .‬يفتـر ويحقـن بـه‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .9‬حقنة تنفع نزف الدم من اإلسهال بال خراطة‬

‫أخالطهـا‪ :‬ثلاث عفصـات وجلنـار وقشـور الرمـان خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬بلـوط‬ ‫‪10‬‬
‫وورد سـتة سـتة دراهـم‪.‬‬

‫مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪،‬‬
‫يـدق البلـوط والعفـص‪ ،‬ويطبـخ مـع الباقـي برطليـن ً‬
‫درهما‪ ،،‬طيـن أرمني درهمين‪،‬‬
‫ُ‬ ‫درهمـا‬
‫ً‬ ‫يصفـى ويجعـل فيـه أقاقيـا وعصـارة لحيـة التيـس‬
‫صمـغ عربـي مقلـو مثلـه‪.‬‬
‫يدق ويخلط مع الماء المطبوخ فيه األدوية‪ ،‬ويحقن به‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .10‬حقنة تنفع نزف الدم‬

‫أخالطهـا‪ :‬كشـك الشـعير وأرز غيـر مغسـول وشـحم كلـى ماعـز مـن كل واحـد‬
‫خمسـة أسـاتير‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي المـاء حتـى يخـرج قوتـه‪ ،‬ثـم يعصـر ويؤخـذ مـن عصارتـه أربعـون‬
‫درهما‪ ،‬ويضاف إليه إسفيداج الرصاص ونشا وأقاقيا وجلنار من كل واحد درهم‪ ،‬صفرة‬
‫ً‬ ‫‪20‬‬
‫بيضـة واحـدة مطبوخـة محلولـة فـي دهـن الـورد‪ ،‬فيخلـط الجميع ِن ِع َّما‪ ،‬ويحقـن به لما مر‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬الهيوقسطاس‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬مصلوق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
11. Vücudu ısıtıcı, cinsel isteği ve cinsel gücü artırıcı

ḥuḳne (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye yasemin yağı, süsen yağı; her
birisinden birer ūḳiyye büyükbaş ve küçükbaş hayvanların kelle yağı ve
5 paça yağı, her birisinden birer buçuk ūḳiyye kabuğu soyulmamış susam
yağı, sakız ağacının yaş meyvesi yağı, turp tohumu yağı.
Bunların hepsi birbirine karıştırıldıktan sonra on dirhem acı çiğdem,
yedi dirhem kantaron, yirmi dirhem demir dikeni bir buçuk menn suda,
geride suyun yarısı kalıncaya kadar kaynatılır. Sonra tamamen suya dal-
10 dırılır ve süzülür. Pişmiş olan terkipten kırk dirhem alınarak sözü edilen
yağlarla karıştırılır. Peş peşe üç gün uygulanır.
12. Kalça ağrısı, sırt ağrısı ve siyatik başlangıcı ağrılarına

karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği,

15 menekşe çiçeği, nilüfer; bir avuç kabuğu soyulmamış arpa, otuz tane yel-
limağacı meyvesi.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde, geride suyun üçte biri kalıncaya ka-
dar pişirilir. Sonra tamamen suya daldırılır ve süzülür. Bundan yarım rıtl
kadar alınır. Her birisinden beşer dirhem menekşe yağı, tavuk yağı, keçi
20 böbreği yağı ve kaymak ile ovalanır. Sonra ılık olarak uygulanır.
13. Ḥuḳne
İbn Māseveyhi şöyle der: “Bu ilacı denedim, soğuk tabiattan kaynak-
lanan eklem ağrılarına karşı etkili oldu.”
Karışımı: Her birisinden birer avuç boy tohumu, acı badem, keten
25 tohumu; her birisinden yirmişer dirhem papatya, durak otu, defne ağacı
meyvesi; bir ūḳiyye aspir tanesi; her birisinden onar dirhem guggul ağacı
reçinesi, acı çiğdemi; on beş dirhem ince kantaron; her birisinden ikişer
buçuk dirhem kasnı, şeytan tersi, çavşır ve Ebu Cehil karpuzu; her birisin-
den onar dirhem kereviz tohumu, durak otu tohumu, sedef otu tohumu; on
30 adet kuru incir, kırk dörder adet hünnap ve yellimağacı meyvesi.
‫‪ .11‬حقنة تسخن البدن وتحرك شهوة الجماع وتزيد قوته (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬دهـن ياسـمين ودهـن سوسـن أوقيـة أوقيـة‪ ،‬دهـن الـرؤوس ودهـن‬
‫األكارع وقيتـان وقيتـان‪ ،‬دهـن الحـل ودهـن حبـة الخضـراء ودهـن بـزر الفجـل نصـف‬
‫أوقيـة نصـف أوقيـة‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع ويغلـى مـع عشـرة دراهـم سـورنجان‪ ،‬وسـبعة دراهـم قنطوريـون‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ـن ِم َـن المـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى النصـف‪،‬‬

‫ـن ونصـف َم ّ‬
‫حسـكا فـي َم ّ‬
‫ً‬ ‫وعشـرين‬
‫درهمـا‪ ،‬ويخلـط بهـذه األدهـان‪،‬‬
‫ً‬ ‫فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويؤخـذ مـن هـذا المطبـوخ أربعـون‬
‫ويحقـن بـه ثالثـة أيـام متواليـات‪.‬‬
‫َّ‬
‫‪ .12‬حقنة تنفع وجع الوركين والظهروابتداء عرق الن َسا‬
‫أخالطهـا‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وزهـر بنفسـج ونيلوفـر خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫شـعير غيـر مقشـور كـف‪ ،‬سبسـتان ثالثـون حبـة‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يبقـى الثلـث‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويؤخـذ‬
‫منـه قـدر نصـف رطـل‪ ،‬يـداف فيـه دهـن البنفسـج ودهـن الدجـاج وشـحم كلـى الماعـز‬
‫والزبـد خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬ويسـتعمل فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .13‬حقنة‬ ‫‪15‬‬
‫قال ابن ماسويه‪« :‬جربت هذه الحقنة فنفعت أوجاع المفاصل الباردة السبب»‪.‬‬
‫أخالطها‪ :‬حلبة ولوز مر وبزر كتان كف كف‪ ،‬بابونج وشبت وحب غار عشرون‬
‫درهمـا‪ ،‬حـب قرطـم وقيـة‪ ،‬مقـل اليهـود وسـورنجان عشـرة عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫درهمـا‪ ،‬سـكبينج وأشـق وجاوشـير وحنظـل مـن‬
‫ً‬ ‫[‪ ]143a‬قنطوريـون دقيـق خمسـة عشـر‬
‫كل واحد درهمان ونصف درهم‪ ،‬بزر كرفس وبزر شـبت وبزر السـذاب عشـرة عشـرة‬ ‫‪20‬‬
‫دراهـم‪ ،‬تيـن يابـس عشـرة أعـداد‪ ،‬عنـاب وسبسـتان أربعـون أربعـون ً‬
Bunların hepsi çömlek bir tencerede iki menn akırıkarha suyu içinde
çözdürülür. Sonra bütün bir gece sıcak bir tandırda tutulur. Sonra tandır-
dan alınır, tamamen suya daldırılır ve süzülür. İlaçların özünü almış olan
bu sudan sekiz ūḳiyye alınır. Bu suya bir ūḳiyye inek yağı, aynı miktarda
5 şebboy yağı katılır, ovalanarak iyice karıştırılır. Lavman olarak uygulanır.
14. Damla hastalığı ve eklem ağrılarına karşı etkili Ḥuḳne

Karışımı: Her birisinden onar dirhem yavşan ayvadana, loğusa çi-

çeği, kapari kökü, kantaron, üzerlik yaprağı, yabani İran kekiği, acı çiğ-
10 dem, kekik; her birisinden yarımşar dirhem Ebu Cehil karpuzu yağı,
mezeryon.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde, su bir buçuk rıtl kalıncaya kadar pişi-
rilir. Buna üç ūḳiyye zeytinyağı dökülür. Ilık olarak kullanılır.
15. Kurtarıcı Ḥuḳne
15 Ebu Cehil karpuzu, kerdeme, kapari kökü, kantaron, eşek hıyarı, zir-
kele, kızıl kök boya bitkisi su ile pişirilir. Bunların etkisi suya geçinceye
kadar pişirmeye devam edilir. Sonra suyu sıkılır. Bu su ḥuḳne/lavman
olarak kullanılır. Tortularıyla da kalça ovalanır. Bu ilaç siyatik için de
çok yararlıdır.
20 16. Siyatik ve diğer eklemler için yararlı ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer avuç kepek, demir dikeni, ufalanmış

aspir; her birisinden yedişer dirhem durak otu, papatya, sedef otu; onar
dirhem ufalanmış kantaron, kapari kökü; üç dirhem kapari.
Bunların hepsi altı rıtl su içinde, geriye suyun bir buçuk rıtlı kalıncaya
25 kadar pişirilir. Sonra süzülerek üzerine her birisinden onar dirhem mürrī
yemeği, kıst otu yağı, Hint sümbülü yağı, süsen yağı; yarım dirhem Er-
meni boraksı, beş dirhem hıyarşenber özü. Sonra bir uygulama aparatına
konur ve ılık olarak uygulanır.
‫قراحـا‪ ،‬ويترك في تنور حـار ليلة كاملة‪،‬‬

‫مـاء ً‬
‫ينقـع الجميـع فـي قـدر فخـار فـي منيـن ً‬
‫ثـم يخـرج ويمـرس ويصفـى‪ ،‬ويؤخـذ ثمانـي أواق مـن المـاء المعصـور‪ ،‬يـداف فيه وقية‬
‫جيـدا‪ ،‬فيحتقن به‪.‬‬
‫سـمن بقـر‪ ،‬ومثلـه دهـن خيـري‪ ،‬ويضـرب حتى يختلط ً‬
‫‪ .14‬حقنة تنفع النقرس ووجع المفاصل (م)‬

‫أخالطهـا‪ :‬قيصـوم وزراونـد وأصـل كبـر وقنطوريـون وورق الحرمـل وصعتـر‬ ‫‪5‬‬
‫وسـورنجان وحاشـا مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬شـحم حنظـل ومازريـون مـن كل‬
‫واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجع إلى رطل ونصف‪ ،‬فيصب عليه دهن‬
‫زيت ثالث أواق‪ ،‬ويحتقن بها فاترة‪.‬‬
‫‪ .15‬حقنة منجحة‬ ‫‪10‬‬
‫يطبـخ الحنظـل‪ 1‬والحـرف وأصـل الكبـر والقنطوريـون وقثـاء الحمـار والشـيطرج‬

‫والفـوة‪ ،‬بالمـاء‪ ،‬حتـى تخـرج قوتهـا فـي المـاء‪ ،‬ثـم تعصـر ويحقن بذلك الماء‪ ،‬ويضمـــد‬
‫الن َسـا‪.‬‬
‫جـدا لعـرق َّ‬
‫الـورك بثقلهـا‪ .‬وهـو مـن الحقـن النافعـة ً‬
‫َّ‬
‫‪ .16‬حقنة تنفع عرق النسا وسائرالمفاصل (ح)‬
‫أخالطهـا‪ :‬نخالـة‪ 2‬وحسـك وقرطـم مرضـوض كـف كـف‪ ،‬شـبت وبابونـج وسـذاب‬ ‫‪15‬‬
‫سبعة سبعة دراهم‪ ،‬قنطوريون دقيق وأصل كبر عشرة عشرة دراهم‪ ،‬كمون ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى رطل ونصف رطـل‪ ،‬فيصفى‬
‫ويلقـى عليـه المـري ودهـن القسـط ودهـن النارديـن ودهـن السوسـن عشـرة عشـرة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـورق أرمنـي نصـف درهـم‪ ،‬فلـوس خيارشـنبر خمسـة دراهـم‪ .‬يصـب فـي‬
‫محقنـة‪ ،‬ويحقـن بـه فاتـرا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحنطل‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬نحالة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
17. Ḥuḳne (Minhācü’d-dükkān)
Mideye balgamlı akıntı nedeniyle oluşan ağrılara karşı yararlıdır.

Karışımı: Beş dirhem sinameki, onar dirhem boy tohumu, keten to-
humu; her birisinden yirmişer adet incir, hünnap, yellimağacı meyvesi; üç
5 dirhem keten bir bez içinde keseye konulmuş hatmi; her birisinden birer
avuç demir dikeni, papatya, durak otu; üçer dirhem menekşe, nilüfer.
Bunların hepsi altı rıtl su içinde su iki rıtl kalıncaya kadar pişirilir.
Sonra süzülerek üzerine bir dirhem Ermeni boraksı; bir buçuk dirhem ye-
meklik tuz; her birinden onar dirhem bal, mürrī yemeği, kabuğu soyulma-
10 mış susam yağı serpilir.
Hepsi karıştırılır ve süzülür. Sonra uygulama aparatına konulur ve
kullanılır.
18. Ḥuḳne
Sarı saralı menenjite karşı çok etkilidir. Karnı sancısız bir şekilde yu-
15 muşatır. Hararet etkisi yapmaz. Aksine harareti dindirir, sakinleştirir. Ta-
biatın kuru olması hâlinde şiddetli hummalara karşı da kullanılır.
Karışımı: Her birisinden birer avuç keseye konulmuş kepek, kuru
menekşe, hatmi tohumu, kabuğu soyulmuş iyice dövülmüş arpa; yirmi
dirhem hünnap; beş dirhem yellimağacı meyvesi, dört dirhem nilüfer.
20 Bunların hepsi dört rıtl su içinde su bir buçuk rıtl kalıncaya kadar pişi-
rilir. İçinde on dirhem beyaz şeker çözdürülür. Sonra kullanılır.
19. Ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Dildeki yaraların kanamalı olması, özellikle de pişirilerek hazırlanmış

ilacın etkili olmaması hâlinde etkilidir.
25 Karışımı: Beş dirhem sinameki; her birisinden üçer dirhem menek-
şe, hindiba tohumu; her birisinden yirmişer adet hünnap, yellimağacı
meyvesi; her birisinden birer avuç olmak üzere kepek, hatmi, ufalanmış
arpa.
‫‪ .17‬حقنة (م)‬
‫تنفع الصداع المعدي‪ ،‬الكائن عن انصباب البلغم (إلى المعدة)‪.1‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬حلبـة وبـزر كتـان عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬تيـن‬
‫عـددا‪ ،‬خطمـي مصرور بخرقة‪ 2‬كتـان ثالثة دراهم‪،‬‬
‫وعنـاب وسبسـتان عشـرون عشـرون ً‬
‫حسـك وبابونـج وشـبت كـف كـف‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطليـن‪ ،‬يصفـى ويـذر عليـه‬
‫درهمـا ونصـف درهـم‪ ،‬عسـل ومـري ودهـن حـل‬
‫‪3‬‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬ملـح عجيـن‬
‫ً‬ ‫بـورق أرمنـي‬
‫عشـرة عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يخلط الجميع ويصفى‪ ،‬ويصب في المحقنة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .18‬حقنة‬ ‫‪10‬‬
‫جدا‪ ،‬وتسهل البطن برفق‪ ،‬وال تورث حرارة‪،‬‬

‫تنفع السرسام الصفراوي والبرسام ً‬
‫أيضا ــ في الحميات الحادة إذا كانت الطبيعة يابسة‪.‬‬
‫بل تطفئها وتسكنها‪ ،‬وتستعمل ــ ً‬
‫أخالطهـا‪ :‬نخالـة مصـرورة وبنفسـج يابـس وبـزر خطمـي وشـعير مقشـر مجـروش‬
‫درهمـا‪ ،‬سبسـتان خمسـة دراهـم‪ ،‬نيلوفـر أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫كـف كـف‪ ،‬عنـاب عشـرون‬
‫يطبـخ [‪ ]143b‬الجميـع فـي أربعـة أرطـال مـاء حتى يبقى رطل ونصف رطل‪ ،‬فيحل‬ ‫‪15‬‬
‫فيه عشـرة دراهم سـكر أبيض‪ ،‬ويحقن به‪.‬‬
‫‪ .19‬حقنة (ح)‬
‫دمويا‪ ،‬سيما إذا لم يستطع إشاعة‪ 4‬المطبوخ‪.‬‬
‫ً‬ ‫تنفع ورم اللسان إذا كان‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج وبـزر هندبـاء مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫عـددا‪ ،‬نخالـة وخطمـي وشـعير‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬عنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد عشـرون‬ ‫‪20‬‬
‫مرضـوض مـن كل واحـد كـف‪.‬‬

‫سقط ما بين القوسين من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بحرقة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬إساغة‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Bir keten bezi kesesi hazırlanarak içine bir bağ pazı yaprağı konur.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde su iki rıtl kalıncaya kadar kaynatılır. Bu-
nun içine her birisinden on beşer dirhem hıyarşenber özü ve beyaz şeker
yatırılır. Hepsi süzülür. Sonra içinde on beş dirhem susam yağı, on dirhem
5 mürrī yemeği, on dirhem Mısır kudret helvası; her birisinden yarım dir-
hem tuz ve boraks çözdürülür.
Sonra uygulama aparatına konulur. Bu şekilde ılık olarak kullanılır.
İshal yapıcı bu karışımı içebilirse, meyve suyu veya içinde meyve pişiril-
miş su ile içerse tabiatı yumuşatır.
10 20. Balgam ve safra kaynaklı difteriye karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Sinameki, menekşe, nilüfer, armut, yellimağacı meyvesi,

hünnap, hindiba tohumu, kepek, hatmi, pazı yaprağı, hıyarşenber özü, ka-
buğu soyulmamış susam yağı, Mısır kudret helvası, mürrī yemeği, az mik-
tarda yemeklik tuz.
15 Bu ilaçlar, hastalığın şiddeti ve hafifliğine göre bir tencereye atılarak kay-
natılır.
21. Kara safra kaynaklı soğuk tabiatlı difteriye karşı etkili

ḥuḳne
Karışımı: Beş dirhem sinameki, iki dirhem ince kantaron; her birisin-
20 den onar adet olmak üzere hünnap, yellimağacı meyvesi, incir; on dirhem
çekirdeği ayıklanmış kuru üzüm; bir avuç koçboynuzu çiçeği; iki dirhem
rezene tohumu; iki dirhem mercanköşk.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride suyun bir buçuk rıtlı kalın-
caya kadar pişirilir. Bu karışıma on beş dirhem hıyarşenber özü, on
25 dirhem mürrī yemeği ve on dirhem yasemin daldırılır. Sonra süzülür
ve içine yarım dirhem Ermeni boraksı, dirhemin dörtte biri Ebu Cehil
karpuzu yağı katılır. Sonra bir lavman uygulama aparatına konulur ve
uygulanır.
‫تشـد فـي خرقـة كتـان‪ ،‬ويلقـى فيهـا مـن ورق السـلق باقـة‪ .‬يغلـى الجميـع فـي ثالثة‬
‫أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطليـن‪ ،‬ويمـرس فيـه فلـوس خيارشـنبر وسـكر أبيـض‬
‫درهمـا‪ ،‬ويصفـى الجميـع‪ ،‬ويحـل فيـه دهـن شـيرج عشـرة‬
‫ً‬ ‫مـن كل واحـد خمسـة عشـر‬
‫دراهـم‪ ،‬ومـن المـري عشـرة دراهـم‪ ،‬ومـن الترنجبيـن عشـرة دراهـم‪ ،‬ومـن الملـح‬
‫والبـورق مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يصـب فـي المحقنـة‪ ،‬ويحقـن بـه فاتـرا‪ ،‬وإن اسـتطاع شـرب المسـهل يليـن الطبيعـة‬
‫ً‬
‫بمطبـوخ الفواكـه أو بمائـه‪.‬‬
‫‪ .20‬حقنة تنفع الخناق المركب من البلغم والصفراء‬

‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي وبنفسـج ونيلوفـر وإجـاص وسبسـتان وعنـاب وبـزر هندبـاء‬
‫ونخالـة وخطمـي وورق سـلق وفلـوس خيارشـنبر ودهـن حـل وترنجبيـن ومـري‪ ،‬مـع‬ ‫‪10‬‬
‫يسـير ملـح طعـام‪.‬‬

‫يلقى من األدوية بقدر قوة العلة وضعفها‪.‬‬
‫‪ .21‬حقنة تنفع الخناق‪ 1‬البارد السوداوي‬

‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬قنطوريـون دقيـق درهمـان‪ ،‬تربـد درهمـان‪،‬‬
‫عنـاب وسبسـتان وتيـن مـن كل واحـد عشـرة أعـداد‪ ،‬زبيـب منقـى مـن العجـم عشـرة‬ ‫‪15‬‬
‫دراهـم‪ ،‬إكليـل الملـك كـف‪ ،‬بـزر الرازيانـج درهمـان‪ ،‬مرزنجـوش درهمـان‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطــال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ونصـف رطـل‪،‬‬
‫درهمـا‪ ،‬مـري عشـرة دراهـم‪ ،‬ياسـمين‬
‫ً‬ ‫فيمـرس فيـه فلـوس خيارشـنبر خمسـة عشـر‬
‫يصفـى ويجعـل فيـه بـورق أرمنـي نصـف درهـم‪ ،‬شـحم حنظـل ربـع درهـم‪ .‬يصـب‬ ‫‪20‬‬
‫فـي المحقنـة‪ ،‬ويحقـن بـه‪.‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحناق‪.‬‬ ‫‪1‬‬
22. Plörezi başlangıcında yararlı ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem sinameki, menekşe; keten bir

kese içine konulmuş bir avuç kepek; bir avuç ufalanmış arpa, bir bağ pazı
yaprağı; her birisinden yirmişer adet hünnap ve yellimağacı meyvesi.
5 Bunların hepsi üç rıtl su içinde su bir rıtl kalıncaya kadar pişirilir.
Sonra ateşten alınır ve içine yirmi dirhem hıyarşenber özü, on beş dirhem
Mısır kudret helvası ve şeker yatırılır. Sonra süzülür ve içine on dirhem
mürrī yemeği, on dirhem kabuğu soyulmamış susam yağı, on dirhem acı
badem yağı bir dāniḳ yemeklik tuz katılır.
10 Bunların hepsi lavman uygulama aparatına konulur ve ılık olarak uy-
gulanır.
23. Ereksiyon zayflığı için kullanılan ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Özellikle uzun süreli cinsel ilişkiden uzak kalmadan kaynaklanan

ereksiyon zayıflığına karşı etkilidir. Cinsel isteği artırır, ereksiyonu güç-
15 lendirir ve bunlarda uzun süreklilik sağlar.
Karışımı: Her birisinden yirmişer dirhem keten tohumu, boy tohumu,
ufalanmış aspir, doğranmış şalgam; her birisinden on beşer dirhem ufa-
lanmış buğday ve nohut; her birisinden birer avuç olmak üzere durak otu,
pazı ve tere; her birisinden üçer dirhem soğan tohumu, kuşkonmaz tohu-
20 mu; on adet beyaz incir; on dirhem çekirdeği ayıklanmış Taif kuru üzümü.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde su bir buçuk rıtl kalıncaya kadar pişi-
rilir. Sonra tamamen suya daldırılır ve süzülür. İçine her birisinden onar
dirhem susam yağı, ceviz yağı, taze hayvansal yağ katılır. Sonra lavman
uygulama aparatına konulur ve uygulanır.
25 24. Sıcak ve kuru tabiata sahip olanlarda cinsel güç, istek

ve ereksiyon gücünü artırmak için yararlı ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Bunun göstergesi, vücudun zayıf ve çelimsiz olması, rengin sarı olma-

sı, sperm sayısının az olması ve boşalmanın ağır olmasıdır.
‫‪ .22‬حقنة تنفع ابتداء الشوصة‬

‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي وبنفسـج مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬نخالـة مصـرورة فـي‬
‫خرقـة كتـان كـف‪ ،‬شـعير مرضـوض كـف‪ ،‬ورق سـلق باقـة‪ ،‬عنـاب وسبسـتان مـن كل‬
‫ً‬ ‫واحـد عشـرون‬
‫يطبخ الجميع في ثالثة أرطال ماء حتى يرجع إلى رطل‪ ،‬ثم ينزل عن النار ويمرس فيه‬ ‫‪5‬‬
‫درهما ترنجبين وسكر‪ ،‬فيصفى ويلقى عليه عشرة‬

‫ً‬ ‫عشرة دراهم خيارشنبر‪ ،‬وخمسة عشر‬
‫دراهم مري‪ ،‬وعشـرة دراهم دهن حل‪ ،‬وعشـرة دراهم دهن لوز حلو‪ ،‬ودانق‪ 1‬ملح طعام‪.‬‬
‫ويصب الجميع في المحقنة‪ ،‬ويحقن به فاترا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .23‬حقنة تستعمل في ضعف اإلنعاظ‪( 2‬ح)‬

‫وال سيما إذا كان من طول الترك‪ ،‬فيقوي شهوة الباه واإلنعاظ‪ ،‬وتزيد فيهما‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطها‪ :‬بزر كتان وبزر حلبة وقرطم مرضوض وشلجم مقطع‬

‫درهمـا‪ ،‬حنطـة وحمـص [‪ ]144a‬مرضوضـان من كل واحد‬
‫ً‬ ‫مـن كل واحـد عشـرون‬
‫درهمـا‪ ،‬شـبت وسـلق وجرجيـر مـن كل واحـد كـف‪ ،‬بـزر بصـل وبـزر‬ ‫ً‬ ‫خمسـة عشـر‬
‫هليـون مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬تيـن أبيـض عشـرة أعـداد‪ ،‬زبيـب طائفـي منقـى مـن‬
‫عجمـه عشـرة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجع إلى رطـل ونصف‪ ،‬فيمرس ويصفى‪،‬‬
‫ويصـب فيـه دهـن شـيرج ودهـن جـوز وسـمن طـري مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ثـم‬
‫يصـب فـي المحقنـة‪ ،‬ويحقـن به‪.‬‬
‫‪ .24‬حقنة تنفع الباه‪ ،‬وتقوي الشهوة واإلنعاظ لمن به‪ 3‬حرارة ويبس (ح)‬
‫عالمته نحافة البدن ونحوله‪ ،‬وصفرة لونه‪ ،‬وقلة المني‪ ،‬وبطء اإلنزال‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬نانق‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬اإلنعاض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت (به) من (ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Bir oğlağın paçaları ve başı alınır, her birisinden onar dir-
hem taze kuşkonmaz otu ve simit kepeği alınır.
Bunların hepsi iki rıtl akırıkarha suyu içinde pişirilir. Su yarım rıtl
kalıncaya kadar pişirmeye devam edilir. Sonra süzülür. Sonra her birisin-
5 den onar dirhem çözdürülmüş tavuk yağı, ördek yağı ve inek yağı alınır.
İlaç terkibinin üzerine bu yağlar dökülür. İyice karışıncaya kadar dövülür.
Sonra bir lavman uygulama aparatına konularak uygulanır.
25. Sırt ağrısı, kalın bağırsak ve kulunç ağrısına karşı etkili

ḥuḳne (el-Ḥāvī)
10 Karışımı: Her birisinden onar dirhem boy tohumu, keten tohumu; her
birisinden yirmişer adet kuru incir, hünnap, yellimağacı meyvesi; her birisin-
den birer avuç olmak üzere keten bir kese içine konulmuş hatmi, demir dikeni,
papatya, durak otu; her birisinden üçer dirhem nanahan ve rezene tohumu.
Bunların hepsi altı rıtl su içinde geride iki rıtl su kalıncaya kadar pi-
15 şirilir. Süzüldükten sonra üzerine iki dirhem Ermeni boraksı, üç dirhem
yemeklik tuz, yarım dirhem devm ağacı, her birisinden onar dirhem bal,
zeytinyağı ve kabuğu soyulmamış susam yağı serpilir.
Bunların hepsi karıştırılır ve iyice dövülür. Ilık lavman olarak kullanılır.
26. Safra kaynaklı şiddetli kulunca karşı kullanılan ḥuḳne

20 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden yirmişer adet olmak üzere hünnap, yellima-

ğacı meyvesi; on dirhem kabuğu soyulmuş ufalanmış arpa; her birisinden
beşer dirhem hatmi, kepek ve keten tohumu; üç dirhem kuru menekşe; on
dirhem sarmaşık.
25 Bunların hepsi iki rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pi-
şirilir. Sonra süzülerek üzerine her birisinden onar dirhem karnıyarık otu
tohumunun yapışkan suyu, menekşe yağı; her birisinden beşer dirhem
gülyağı ve kabak çekirdeği yağı katılır.
Bunların hepsi iyice dövülür. Ilık lavman olarak kullanılır.
‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ أكارع جـدي ورأسـه وهليـون رطـب و‪ 1‬نخالـة سـميد مـن كل‬
‫يطبـخ الجميـع برطليـن مـن المـاء القـراح حتـى يرجـع إلـى نصـف رطـل‪ ،‬فيصفـى‪،‬‬
‫ثـم يؤخـذ مـن دهـن شـحم الدجـاج وشـحم البـط المدافيـن وسـمن البقر مـن كل واحد‬
‫جيـدا‪ ،‬فيصـب فـي‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬فيلقـى عليـه هـذه األدهـان‪ ،‬ويضـرب حتـى يختلـط ً‬ ‫‪5‬‬
‫المحقنـة‪ ،‬فيحقـن بـه‪.‬‬
‫‪ .25‬حقنة تنفع وجع الظهر‪ ،‬واألمعاء السفلى والقولنج (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬حلبة وبزر كتان من كل واحد عشرة دراهم‪ ،‬تين يابس وعناب وسبستان‬
‫عـددا‪ ،‬خطمـي مصـرور فـي خرقة كتان وحسـك وبابونج وشـبت‬
‫مـن كل واحـد عشـرون ً‬
‫مـن كل واحـد كـف‪ ،‬نانخـواه وبـزر الرازيانج من كل واحد ثالثة دراهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطليـن‪ ،‬يصفـى‪ ،‬ويـذر عليـه‬
‫درهمـا‪ ،‬ملـح عجيـن ثالثـة دراهـم‪ ،‬مقـل نصف درهم‪ ،‬عسـل ودهن زيت‬
‫ً‬ ‫بـورق أرمنـي‬
‫ودهـن حـل مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن به فاترا‪.‬‬
‫يخلط الجميع‪ ،‬ويضرب ً‬
‫ً‬
‫‪ .26‬حقنة تستعمل في القولنج الحاد الصفراوي (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫عددا‪ ،‬شـعير مقشـور مرضوض‬

‫أخالطها‪ :‬عناب وسبسـتان من كل واحد عشـرون ً‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬خطمـي ونخالـة وبـزر كتـان مـن كل واحـد خمسـة دراهم‪ ،‬بنفسـج يابس‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬لبالب عشـرة دراهم‪.‬‬
‫مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى‪ ،‬ويلقـى عليـه لعـاب‬
‫يطبـخ الجميـع برطليـن ً‬
‫بـزر قطونـا ودهـن بنفسـج مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن ورد ودهـن حب قرع من‬ ‫‪20‬‬
‫كل واحـد خمسـة دراهـم‪.‬‬

‫يضرب الجميع ً‬
‫ً‬
‫في (أ)‪( :‬في) بدل (و)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
27. Alt organların soğukluğuna karşı yararlı ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer dirhem şeytan tersi, devm ağacı, kasnı,
çavşır, kunduz testisi; her birisinden ikişer dirhem nanahan, rezene tohu-
mu, kereviz tohumu, baldırgan ağacı; her birisinden yedişer dirhem boy
5 tohumu, demir dikeni, durak otu, papatya.
Bunların hepsi bir tencereye konulur. Üzerine her birisinden üçer dir-
hem taze keçi sütü ve su katılır. Bu şekilde yumuşak bir ateş üzerinde pi-
şirilir. Üçte biri kalıncaya kadar pişirmeye devam edilir. Sonra süzülerek
üzerine her birisinden onar dirhem kabuğu soyulmamış susam yağı, bal ve
10 inek yağı dökülür ve kullanılır.
28. Balgam kaynaklı kulunç ve ağır yaralara karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden on ikişer dirhem papatya, durak otu, on dirhem

sedef otu; üç dirhem kasnı, beş dirhem devm ağacı, her birisinden onar dirhem
kepek, aspir, kimyon, Hint yağı bitkisi; üç dirhem Ebu Cehil karpuzu yağı.
15 Bunların hepsi altı rıtl su içinde geride yarım rıtl su kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra süzülerek üzerine on beş dirhem zeytinyağı, on dirhem
mürrī yemeği ve bir dirhem boraks dökülür.
Hepsi birleştirilerek ılık lavman olarak kullanılır. İnşallah yararlı olur.
29. Garip harareti düşüren, susuzluğu ve ateşi dindiren

20 diğer ḥuḳne
Karışımı: İki ūḳiyye arpa çorbası suyu; her birisinden birer ūḳiyye
karnıyarık otu tohumunun yapışkan suyu, tatlı badem yağı, kabak yağı.
Bunlar iyice dövülür ve uygulanır. Yanmayı ve hummayı çok etkili bir
şekilde dindirir.
25 30. Ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Rutubetli çiğ maddelerden kaynaklanan uyuşukluğa karşı yararlıdır.

Karışımları (kan, safra vb.) olgunlaştırır. Vücut için gerekli karışımı ay-
rıştırır, geri kalan karışımları vücuttan atar.
‫‪ .27‬حقنة تنفع برد األعضاء السفلية (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬أشـق ومقـل وسـكبينج وجاوشـير وجندبيدسـتر مـن كل واحـد درهـم‪،‬‬
‫نانخـواه وبـزر رازيانـج وبـزر كرفـس وسيسـاليوس مـن كل‬
‫واحد درهمان‪ ،‬حلبة وحسك وشبت وبابونج من كل واحد سبعة دراهم‪.‬‬
‫يطـرح الجميـع فـي قـدر‪ ،‬ويصـب عليهـا مـن لبـن الماعـز الحليـب والمـاء مـن كل‬ ‫‪5‬‬
‫واحـد ثالثـة دراهـم‪ .‬يطبـخ بنـار لينـة حتـى يرجـع إلى ثلـث‪ ،‬يصفى ويلقـى [‪ ]144b‬عليه‬
‫دهـن الحـل والعسـل وسـمن‪ 1‬البقـر مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ .‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .28‬حقنة تنفع القولنج الحادث عن البلغم والريح الغليظة‬

‫درهمـا‪ ،‬سـذاب عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬بابونـج وشـبت مـن كل واحـد اثنـا عشـر‬
‫سـكبينج ثالثـة دراهـم‪ ،‬مقـل خمسـة دراهـم‪ ،‬نخالـة وقرطـم وكمـون وخـروع مـن كل‬ ‫‪10‬‬
‫واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬شـحم حنظـل ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى نصـف رطـل‪ ،‬يصفـى ويصـب‬
‫درهمـا‪ ،‬مـري عشـرة دراهـم‪ ،‬بـورق درهـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫عليـه دهـن زيـت خمسـة عشـر‬
‫الل‪.‬‬
‫فاترا‪ .‬ينفع إن شاء ّٰ‬ ‫يجمع الجميع‪ ،‬ويحقن به‬
‫ً‬
‫ّٰ‬ ‫‪ .29‬حقنة أخرى تطفىء الحرا ة الغريبة ً‬
‫جدا‪ ،‬وتسكن العطش واللهيب‬ ‫ر‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬مـاء كشـك الشـعير أوقيتـان‪ ،‬لعـاب بـزر قطونا ودهن اللـوز الحلو ودهن‬
‫القـرع أوقية أوقية‪.‬‬
‫جيدا ويحقن به‪ ،‬فإنه يطفئ اللّٰهيب والحمى تطفئة عجيبة!‬
‫يضرب ً‬
‫‪ .30‬حقنة (ح)‬
‫فجـة رطبـة‪ ،‬بعـد نضـج الخلـط‪ ،‬وتنقيـة البـدن عـن‬
‫تنفـع السـبات الكائـن عـن مـادة ّ‬ ‫‪20‬‬
‫الخلـط الموجـب لـه‪ ،‬فإنهـا تدفـع بقيـة الخلـط‪.‬‬

‫في (ب)‪ :‬دهن‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Karışımı: Her birisinden yedişer dirhem demir dikeni, papatya, sina-

meki, beş dirhem boy tohumu; üç dirhem dövülmüş ve ufalanmış meyan
kökü; her birisinden ikişer dirhem rezene tohumu, kereviz tohumu; her
birisinden yarımşar dirhem şeytan tersi, devm ağacı ve bir dāniḳ kasnı.
5 Bunların hepsi altı rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pişi-
rilir. Sonra süzülerek üzerine yarım dirhem Ermeni boraksı; aynı miktarda
yemeklik tuz eklenir. Bu karışım içerisinde her birisinden onar dirhem mürrī
yemeği, zeytinyağı ve kırmızı bal çözdürülür. Bu şekilde ılık olarak kullanılır.
31. Ağır koma durumuna karşı etkili ḥuḳne
10 Karışımı: Beş dirhem sinameki, bir avuç keten bir keseye konulmuş
kepek; beş dirhem baldırıkara, üç dirhem kuru menekşe, onar adet hünnap
ve yellimağacı meyvesi; üç dirhem nilüfer; bir avuç boy tohumu; yedişer
dirhem papatya ve koçboynuzu çiçeği.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir buçuk rıtl su kalıncaya kadar
15 pişirilir. Sonra içerisinde on dirhem hıyarşenber özü, her birisinden on
beşer dirhem susam yağı ve bal; her birisinden yarımşar dirhem yemeklik
tuz ve boraks çözdürülür.
Bunlar ezilir, pişirilen ilacın üzerine serpilir ve uygulanır.
32. Bir menenjit türü olan uyuşmaya iyi gelen ḥuḳne
20 Karışımı: Bir rıtl pazı yaprağı suyu alınır, on dirhem kepek, bir dir-
hem hatmi çiçeği, bir dirhem boraks, on dirhem kırmızı şeker, bir buçuk
dāniḳ Ebu Cehil karpuzu yağı alınır.
Tarif edildiği şekilde pişirilir ve uygulanır.
33. Tabii kara safra yanmasından kaynaklanan Melankoli

25 hastaları için kullanılan ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden birer avuç keten tohumu, boy tohumu, hat-
mi, kepek, arpa çorbası suyu, menekşe, nilüfer, papatya.
Bunların hepsi tarif edildiği şekilde pişirilir. Bu terkibe uygun yağ ve
benzeri şeylerle uygulanır.
‫أخالطهـا‪ :‬حسـك وبابونـج وسـنامكي مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬حلبـة خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس المحكـوك المرضـوض ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر الرازيانـج وبـزر‬
‫الكرفـس درهمـان درهمـان‪ ،‬أشـق ومقـل مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬سـكبينج دانق‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطل‪ ،‬ويصفى ويـذر عليه من‬
‫البـورق األرمنـي نصـف درهـم‪ ،‬وملـح العجيـن مثلـه‪ ،‬يحـل فيـه المـري ودهـن الزيـت‬ ‫‪5‬‬
‫والعسـل األحمـر عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬فيحقـن بـه فاتـرا‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .31‬حقنة تنفع السبات السهري‬

‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬نخالـة مصـرورة فـي خرقـة كتـان كـف‪،‬‬
‫برسياوشـان خمسـة دراهم‪ ،‬بنفسـج يابس ثالثة دراهم‪ ،‬عناب وسبسـتان عشـرة عشـرة‬
‫أعـداد‪ ،‬نيلوفـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬حلبـة كـف‪ ،‬بابونـج وإكليـل الملـك سـبعة سـبعة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ونصـف‪ ،‬يحـل فيـه‬
‫فلـوس خيارشـنبر عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن شـيرج وعسـل مـن كل واحـد خمسـة عشـر‬
‫درهمـا‪ ،‬ملـح عجيـن وبـورق مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫ً‬
‫يسحق ويذر ويحقن به‪.‬‬
‫‪ .32‬حقنة تنفع األخذة وهي نوع من السرسام‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطها‪ :‬يؤخذ رطل من ماء ورق السلق‪ ،‬وعشرة دراهم نخالة‪ ،‬ودرهم خطمي‪،‬‬
‫ودرهم بورق‪ ،‬وعشرة دراهم سكر أحمر‪ ،‬ودانق ونصف دانق شحم حنظل‪.‬‬
‫يطبخ على الرسم‪ ،‬ويحقن به‪.‬‬
‫‪ .33‬حقنة لينة تستعمل لمن به ماليخوليا عن احتراق السوداء الطبيعي‬

‫أخالطها‪ :‬بزر كتان وحلبة وخطمي ونخالة وماء كشـك الشـعير وبنفسـج ونيلوفر‬ ‫‪20‬‬
‫وبابونـج كف كف‪.‬‬
‫يطبخ الجميع على الرسم‪ ،‬ويحقن مع ما يوافقه من األدهان وغيرها‪.‬‬
34. Ḥuḳne
Vertigoya karşı çok etkilidir. Özellikle vertigoya soğuk tabiattan kay-

naklanan mide ağrısı eşlik ediyorsa.
Karışımı: Yedi dirhem sinameki, üç dirhem ince kantaron; her biri-
5 sinden birer avuç keten tohumu, boy tohumu, hatmi, kepek, arpa çorbası,
kuru menekşe ve kırmızı gül.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar kay-
natılır. Sonra süzülerek içine bir dirhem yemeklik tuz, onar dirhem susam
ve mürrī yemeği, yarım dirhem boraks katılır.
10 Bu şekilde lavman uygulama aparatına konulur ve kullanılır.
35. İnmeye karşı çok etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden onar dirhem defneyaprağı, kıst otu, mercan-

köşk, boy tohumu, demir dikeni, koçboynuzu çiçeği, Hint yağı bitkisi/
kene otu yaprağı ya da çekirdeği, dağ kekiği, yaş sedef otu, lahana, durak
15 otu, yavşan ayvadana, keten tohumu, sabin ardıcı; yarım dirhem Ebu Ce-
hil karpuzu yağı, iki dirhem ince kantaron.
Bunların hepsi dört rıtl su içinde geriye suyun üçte biri kalıncaya ka-
dar pişirilir. Sonra ateşten alınır ve süzülür. Üzerine on dirhem zeytinyağı,
on beş dirhem mürrī yemeği ve yirmi dirhem bal dökülür.
20 Her birisinden yarımşar dirhem Hint tuzu, Ermeni boraksı, devm ağa-
cı dövülür ve üzerine serpilir. Bu şekilde kullanılır.
İçinde bulunan tuz ve Ermeni boraksı dolayısıyla deride soyulma ve
kabarıklık olmasından endişe edersen bu takdirde bunların yerine pırasa
şurubu kullanılır.
25 Mizacın harareti ve kalp humması nedeniyle bu terkip ağır gelirse bu
takdirde bu terkip ile beraber her birisinden birer avuç keten tohumu, pazı
yaprağı, Hint yağı bitkisi yaprağı, durak otu, nanahan, mercanköşk, üzer-
lik, koçboynuzu çiçeği, aspir ve boy tohumu kullanılır.
‫‪1‬‬
‫‪ .34‬حقنة‬
‫جدا‪ ]145a[ ،‬سيما إذا كان يشركه‪ 2‬المعدة من الخلط البارد‪.‬‬
‫تنفع الدوار ً‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬قنطوريـون دقيـق ثالثـة دراهم‪ ،‬بـزر كتان وحلبة‬
‫وخطمـي ونخالـة وكشـك الشـعير وبنفسـج يابـس وورد أحمـر كف كف‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يبقى رطل‪ ،‬ويصفـى ويلقى عليه ملح طعام‬ ‫‪5‬‬
‫درهما‪ ،‬وشـيرج ومري عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬بورق نصف درهم‪.‬‬

‫ً‬
‫يصب في المحقنة ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .35‬حقنة‪ 3‬تنفع الفالج ّ‬

‫جدا‬
‫أخالطهـا‪ :‬ورق الغـار والقسـط والمرزنجـوش والحلبـة والحسـك وإكليـل الملـك‬
‫وورق الخـروع ـــ أو حبـه ـــ ومزمارخـوز‪ 4‬والسـذاب الرطـب والكرنـب والشـبت‬ ‫‪10‬‬
‫والقيصـوم وبـزر الكتـان وأبهـل عشـرة دراهـم عشـرة دراهـم‪ ،‬شـحم حنظـل نصـف‬
‫درهـم‪ ،‬قنطوريـون دقيـق درهمـان‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بأربعـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى الثلـث‪ ،‬فينـزل عـن النـار ويصفـى‪،‬‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬وعسل عشرون‬
‫ً‬ ‫ويصب عليه دهن زيت عشرة دراهم‪ ،‬ومري خمسة عشرة‬
‫يـدق‪ 5‬الملـح الهنـدي والبـورق األرمنـي والمقـل مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬يـذر‬ ‫‪15‬‬
‫عليـه‪ ،‬فيحقـن به‪.‬‬

‫وإن خفـت السـحج والتزحـر‪ ،‬لمـا فيـه مـن الملـح والبورق‪ ،‬يبـدال بعصير الكراث؛‬
‫وإن لـم يتحمـل هـذه الحقنـة بسـبب حـرارة المـزاج وحمـى القلـب‪ ،‬يحقن بهـذه الحقنة‬
‫بـزر كتـان وورق السـلق وورق الخـروع والشـبت والنانخـواه والمرزنجـوش والحرمـل‬
‫وإكليـل الملـك والقرطـم والحلبـة ك ًّفـا ك ًّفا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬حقنة تنفع الدوار ً‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ج)‪ :‬بشركه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬حقنة تنفع الفالج‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬مزمار جوز‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫زيد في (أ) و(ب) بهذا الموضع‪( :‬من)‪.‬‬ ‫‪5‬‬
Bunların hepsi üç rıtl su içinde, geride suyun yarısı kadar kalıncaya

kadar pişirilir. Sonra süzülür ve bunun içinde onar dirhem şeker, bal, mür-
rī yemeği, on beş dirhem zeytinyağı çözdürülür. Bu şekilde iyice dövülür
ve kullanılır.
5 36. İshal yapan rutubetten kaynaklanan kısırlığa faydalı ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden yirmişer dirhem ufalanmış kara topalak, ak-

günlük/ zamkı.
Bunlar üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pişirilir. Bun-
dan on dirhem alınır ve bu ilaç rahime konulur.
10 37. Rahim salgılarının tutulması nedeniyle vajina duvarının

karşılıklı yapışmasına karşı etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Eğer hastalık başka bir ilaç ile tedavi edilemiyorsa, bu terkibin ihtiyat-
lı bir şekilde birkaç defa kullanılması gerekir.
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kereviz tohumu, anason, reze-
15 ne; her birisinden onar dirhem marsama bitkisi tohumum, keten tohumu.
Bunların hepsi su ile iyice pişirilir. Su elli dirhem kalıncaya kadar pi-
şirmeye devam edilir. Bundan yirmi dirhem miktarı alınır. Bunun üzerine
beşer dirhem ceviz yağı, papatya yağı ve durak otu dökülür. Bu şekilde
ılık olarak vajinal yoldan uygulanır.
20 38. Rahim deformasyonuna karşı etkili ḥuḳne
Bu hastalığın belirtisi şiddetli ağrı, vajinal salgıların kötü kokması ve

siyah olmasıdır.
Karışımı: Bir rıtl arpa suyu; on dirhem köpüğü alınmış bal; on dir-
hem süsen yağı, yarım dirhem bāsilīkūn merhemi1 alınır.
1 Bāsilīḳūn merhemi: Yaraları iyileştirmekte kullanılan bir merhem olup büyük ve kü-
çük olmak üzere iki türü vardır: Bāsilīḳūn kebīr: Mum, zift, mürr, çam fıstığı reçinesi,
sakız termenti ve sıvı yağ ile yapılır. Bāsilīḳūn ṣaġīr ise çam fıstığı reçinesi, zift, mum
ve sıvı yağ ile yapılır.
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى النصـف‪ ،‬يصفـى ويحـل فيـه‬
‫ً‬ ‫السـكر والعسـل والمـري عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن الزيـت خمسـة عشـر‬
‫جيـدا‪ ،‬ويحقـن بـه‪.‬‬
‫ً‬ ‫يضـرب‬
‫‪ .36‬حقنة تنفع العقرالكائن عن رطوبة مزلقة‬

‫ً‬ ‫أخالطها‪ :‬سعد وكندر مرضوضان من كل واحد عشرون‬ ‫‪5‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء‪ 1‬حتـى يبقـى منـه رطـل‪ ،‬فيؤخـذ منـه فـي كل يـوم‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬ويحقـن بـه الرحـم‪.‬‬
‫‪ .37‬حقنة تنفع اختناق الرحم الكائن عن احتباس الطمث (ح)‬

‫إذا كانت العلة ال تزول بغيرها‪ ،‬فينبغي حينئذ أن تستعمل هذه الحقنة مكررة محتاطة‪.2‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬بـزر كرفـس وأنيسـون ورازيانـج مـن كل واحـد‪ 3‬ثالثة دراهـم‪ ،‬بزر النمام‬ ‫‪10‬‬
‫وبـزر الكتـان مـن كل واحد عشـرة دراهم‪.‬‬

‫درهمـا‪ ،‬فيؤخـذ منـه‬
‫ً‬ ‫جيـدا حتـى يبقـى مـن مائـه خمسـون‬
‫ً‬
‫‪4‬‬
‫طبخـا‬
‫يطبـخ كلـه بمـاء ً‬
‫درهمـا‪ ،‬ويصـب عليـه مـن دهـن الجوز ودهن البابونج والشـبت من كل‬
‫ً‬ ‫مقـدار عشـرين‬
‫واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬ويحقـن بـه القبـل فاتـرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .38‬حقنة تنفع أكلة‪ 5‬الرحم‬ ‫‪15‬‬
‫ويدل عليه الوجع الشديد‪ ،‬ونتن ما يخرج و‪ 6‬سواده‪.‬‬

‫رطلا‪ ،‬وعسـل منـزوع الرغـوة عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ مـاء شـعير‬
‫سوسـن عشـرة دراهـم‪ ،‬مرهـم باسـليقون نصـف درهـم‪.‬‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫طا)‪ ،‬والصواب‪ :‬محتاطة‪.‬‬
‫كذا في (أ) و(ج)‪ ،‬وفي (ب)‪( :‬محا ً‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (أ)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫طبيخا‪.‬‬
‫ً‬ ‫في (أ) و(ب)‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ب)‪ :‬أكل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫تصحفت (و) في (أ) و(ب)‪ ،‬إلى (من)‪.‬‬ ‫‪6‬‬
Bunların hepsi iyice karıştırılır. İçinde bāsilīkūn çözdürülür ve ılık

olarak vajinal yoldan rahme uygulanır.
39. Sözü edilen hastalıklar için diğer bir ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Kırk dirhem bal şerbeti; her birisinden onar dirhem dövül-
5 müş burçak, dövülmüş boy tohumu, dövülmüş mercimek.
Bunlar iyice dövülür ve vajinal yoldan alınır.
40. Rahim yaralarına karşı etkili diğer ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Bu hastalığın belirtisi kötü kokmayan beyaz rahim salgılarıdır.

Karışımı: On dirhem gülyağı, on dirhem menekşe yağı içinde çözdü-
10 rülür. Yarım dirhem bāsilīkūn merhemi katılarak vajinal yoldan alınır. Bu
ilaç bāsilīkūn merhemi olmaksızın da kullanılabilir.
41. Akıntısı kalın bağırsağa akan rahim yaralarına iyi gelen

Karışımı: Her birisinden beşer dirhem soyulmuş mercimek, pirinç, nar

15 tomurcuğu, meşenin iç kabuğu, Ermeni kili, üç dirhem iki kardeşkanı ağacı
reçinesi, yarım dirhem yanmış kurşun, bir adet haşlanmış yumurta sarısı.
rilir. Bunların içinde yumurta sarısı çözdürülür ve vajinal yoldan alınır.
42. Gün aşı ortaya çıkan ateşe karşı etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
20 Bu, gün aşırı yükselen ve damarların dışındaki salgısı kötü kokulu

olan sarı safralı bir hummadır.
Karışımı: Beş ya da yedi dirhem sinameki; her birisinden üçer dirhem
kuru menekşe, nilüfer, hindiba tohumu; her birisinden yirmişer dirhem
hünnap, yellimağacı meyvesi, erik; bir avuç kepek; bir bağ sarmaşık; bir
25 avuç hatmi; bir avuç arpa çorbası.
rilir. Bunun içine her birisinden onar dirhem hıyarşenber, kırmızı şeker,
‫جيدا‪ ،‬ويحل فيه الباسليقون‪ ]145b[ ،‬فيحقن به الرحم فاترا‪.‬‬

‫يخلط الجميع ً‬
‫ً‬
‫‪ .39‬حقنة أخرى لما مر(ح)‬

‫درهما ماء عسل‪ ،‬دقيق كرسنة ودقيق‬
‫ً‬ ‫أخالطها‪ :‬يؤخذ أربعون‬
‫جيدا ويحقن بها‪.‬‬
‫حلبة ودقيق عدس من كل واحد عشرة دراهم‪ ،‬فيضرب ً‬
‫‪ .40‬حقنة أخرى تنفع قروح الرحم (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫يدل عليها بياض ما يخرج‪ ،‬وال يكون معها رائحة منكرة‪.‬‬

‫أخالطهـا‪ :‬يحـل فـي عشـرة دراهـم دهـن ورد‪ ،‬وعشـرة دراهـم دهن بنفسـج‪ ،‬نصف‬
‫درهـم مرهـم باسـليقون؛ ويحقـن بـه‪ ،‬وقـد يحقـن بهما بدون باسـليقون‪.‬‬
‫‪ .41‬حقنة تنفع قروح الرحم إذا انصبت مدتها إلى معاء مستقيم (ح)‬
‫أخالطهـا‪ :‬عـدس مقشـور وأرز وأقمـاع الرمـان وجفـت البلـوط وطيـن أرمنـي مـن‬ ‫‪10‬‬
‫كل واحد خمسة دراهم‪ ،‬دم األخوين ثالثة دراهم‪ ،‬إسفيداج الرصاص نصف درهم‪،‬‬
‫صفـرة بيضـة مسـلوقة واحـدة واحدة‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويحـل فيـه الصفـرة‪،‬‬
‫ويحقـن بـه‪.‬‬
‫‪ .42‬حقنة‪ :‬تنفع الحمى الغب (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫وهي الحمى الصفراوية التي تعفن مادتها خارج العروق‪.‬‬

‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم أو سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج يابـس ونيلوفـر وبـزر‬
‫هندباء من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬عناب وسبسـتان وإجاص من كل واحد عشـرون‬
‫عـددا‪ ،‬نخالـة كـف‪ ،‬لبلاب باقـة‪ ،‬خطمـي كف‪ ،‬كشـك الشـعير كف‪.‬‬
‫ً‬
şarap, menekşe ve menekşe yağı eklenir. Sonra bir lavman uygulama apa-
ratına konularak kullanılır.
43. Humma’l-muṭbiḳaya karşı etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Bu humma sürekli kanamalı bir hummadır. Özellikle buna uykusuz-

5 luk ve kuruluk da eşlik ediyorsa bu ilaç yararlı olur.
Karışımı: Üçer dirhem menekşe ve nilüfer; yirmi adet yellimağacı
meyvesi; bir avuç ufalanmış arpa; bir bağ pazı yaprağı.
Bunların hepsi bir rıtl su içinde geride suyun yarısı kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra süzülür. Üzerine on dirhem kırmızı şeker; beş dirhem mür-
10 rī yemeği; on dirhem menekşe yağı serpilir. İyice karıştırılır ve lavman
44. Üç günde bir ortaya çıkan döngüsel ateşe karşı etkili

yumuşak bir ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beş dirhem sinameki, üçer dirhem menekşe ve nilüfer; yir-

15 mi adet yellimağacı meyvesi; on dirhem kırmızı kuru üzüm; bir avuç ke-
pek; bir bağ pazı yaprağı.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geriye suyun bir rıtlı kalıncaya ka-
dar pişirilir. Sonra süzülerek üzerine onar dirhem susam yağı ve mürrī
yemeği, on beş dirhem hıyarşenber özü serpilir. Sonra bilindiği üzere
20 kullanılır.
45. Ḥumma’l-ġaşyeti’l-hiltiyye’ye1 karşı etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Yedi dirhem sinameki; her birisinden üçer dirhem meyan

kökü, rezene tohumu, nilüfer; bir bağ pazı yaprağı; bir avuç kepek, üç
dirhem kantaron.
25 Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar kay-
natılır. İçine onar dirhem hıyarşenber ve Mısır kudret helvası katılır. Sonra
1 Ḥumma’l-ġaşyeti’l-hiltiyye: Bedendeki karışımların yüksek ateşinden kaynakla-
nan ve bayılmaya yol açan, bir gün süren yüksek ateş.
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬يمـرس فيـه خيارشـنبر‬
‫وسـكر أحمـر وشـراب بنفسـج ودهـن بنفسـج مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ .‬يصـب فـي‬
‫المحقنـة ويحقـن بـه‪.‬‬
‫‪ .43‬حقنة تنفع الحمى المطبقة (ح)‬

‫وهي الحمى الدموية الالزمة‪ ،‬سيما إذا كان معها سهر وجفاف‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬بنفسـج ونيلوفـر مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬سبسـتان عشـرون‬
‫شـعير مرضـوض كـف‪ ،‬ورق السـلق باقـة‪.‬‬
‫يطبخ الجميع برطل ماء حتى يرجع إلى النصف‪ ،‬فيصفى‪ ،‬ويلقى عليه السكر األحمر‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن بها‪.‬‬
‫عشرة دراهم‪ ،‬مري خمسة دراهم‪ ،‬دهن بنفسج عشرة دراهم‪ .‬تخلط ً‬
‫‪ .44‬حقنة لينة تنفع الحمى الربع‪ 1‬الدائرة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي خمسـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫عـددا‪ ،‬زبيـب أحمـر عشـرة دراهـم‪ ،‬نخالـة كـف‪ ،‬ورق السـلق باقـة‪.‬‬
‫ً‬ ‫سبسـتان عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطل‪ ،‬فيصفـى ويلقى عليه دهن‬
‫ً‬ ‫الشـيرج والمـري مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬فلـوس خيارشـنبر خمسـة عشـر‬
‫يحقـن بهـا علـى العادة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .45‬حقنة تنفع الحمى الغشية‪ 2‬الخلطية (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهم‪ ،‬أصل السـوس وبزر الرازيانج وبنفسـج ونيلوفر‬
‫مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورق السـلق باقـة‪ ،‬نخالـة كـف‪ ،‬قنطوريـون ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬فيمـرس فيـه الخيارشـنبر‬
‫والترنجبيـن مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ]146a[ .‬يصفـى ويلقـى عليـه دهـن الزيـت‬ ‫‪20‬‬
‫كذا في (أ)‪ ،‬وفي (ب) رسمت بغير إعجام‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬الربع‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و (ب) العشية‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬ربما قرئت (الغتية) أو (الفتية)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
süzülerek üzerine onar dirhem zeytinyağı, mürrī yemeği, bal, kırmızı şe-
ker, yarımşar dirhem tuz ve Ermeni boraksı serpilir.
Bu şekilde uygulama aparatına konulur ve lavman olarak uygulanır.
46. Şiddetli ateş yapan zehir içilmesine karşı etkili ḥuḳne

5 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kuru menekşe ve nilüfer; her

birisinden otuzar adet hünnap, yellimağacı meyvesi; bir avuç kepek; iki
avuç ufalanmış arpa.
Bunların hepsi iki rıtl su içinde pişirilir. Su bir rıtl kalıncaya kadar
10 pişirmeye devam edilir. Sonra süzülerek üzerine her birisinden yirmişer
dirhem menekşe yağı ve nilüfer yağı konulur.
Bunların hepsi iyice dövülür. Ilık lavman olarak uygulanır.
47. Uyuşturucu soğuk zehir içmeye karşı etkili keskin

15 Karışımı: Yedi dirhem sinameki; her birisinden üçer dirhem ince kan-
taron, natron/sodyum nitrat, çavşır, kasnı.
Bunların hepsi iki rıtl su içinde geride bir rıtl su kalıncaya kadar pi-
şirilir. Sonra süzülerek üzerine her birisinden onar dirhem zeytinyağı ve
zambak yağı katılır.
20 Bunların hepsi iyice karıştırılır ve ılık lavman olarak uygulanır.
48. Şiddetli hastalıklara karşı kullanılan ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Otuzar adet hünnap ve yellimağacı meyvesi; yedi dirhem

sinameki; on dirhem kabuğu soyulmuş ufalanmış arpa; her birisinden bi-
rer avuç hatmi çiçeği, kepek, demir dikeni, koçboynuzu çiçeği; beş dirhem
25 kuru menekşe.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde, su bir rıtl kalıncaya kadar pişirilir.
Üzerine on dirhem kırmızı şeker, her birisinden onar dirhem taze soyul-
mamış susam yağı, menekşe yağı ve mürrī yemeği katılır.
‫والمـري والعسـل والسـكر األحمـر مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ملـح وبـورق أرمنـي‬
‫مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫تصب في المحقنة‪ ،‬ويحقن بها‪.‬‬
‫ً‬ ‫ّٰ‬
‫شديدا (ح)‬ ‫‪ .46‬حقنة تنفع شرب السم إذا كان به اللهيب‬
‫أخالطهـا‪ :‬بنفسـج يابـس ونيلوفـر مـن كل واحـد ثالثة دراهم‪ ،‬عناب وسبسـتان من‬ ‫‪5‬‬
‫عـددا‪ ،‬نخالـة كف‪ ،‬شـعير مرضوض كفان‪.‬‬

‫كل واحـد ثالثـون ً‬
‫يطبـخ الجميـع برطليـن مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى ويلقـى عليـه دهـن‬
‫ً‬ ‫بنفسـج ودهـن نيلوفـر مـن كل واحـد عشـرون‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن مفترا‪.‬‬
‫يضرب الجميع ً‬
‫ً‬
‫‪ .47‬حقنة حادة تنفع شرب السموم الباردة المخدرة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪ ،‬قنطوريـون دقيـق ونطـرون وجاوشـير وسـكبينج‬

‫مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع برطليـن مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى ويلقـى عليـه دهـن‬
‫الزيـت ودهـن الزنبـق مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن بها فاترا‪.‬‬
‫يخلط الجميع ً‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬
‫‪ .48‬حقنة لينة تستعمل في األمراض الحادة (ح)‬

‫عـددا‪ ،‬سـنامكي سـبعة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬عنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد ثالثـون‬
‫شـعير مقشـور مرضـوض عشـرة دراهـم‪ ،‬خطمـي ونخالـة وحسـك وإكليـل الملـك مـن‬
‫كل واحـد كـف‪ ،‬بنفسـج يابـس خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى ويلقـى عليـه‬ ‫‪20‬‬
‫سـكر أحمـر عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن الحـل الطـري ودهـن البنفسـج ومـري مـن كل واحـد‬
‫جيدا ويحقن به‪.‬‬
‫يضرب ً‬
49. Tabiatın tutulması hâlinde şiddetli hastalıklara karşı

kullanılan ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden yirmişer adet hünnap ve yellimağacı mey-

vesi; dört dirhem kuru menekşe, on adet incir; birer avuç hatmi ve keseye
5 konulmuş kepek.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde su bir rıtl kalıncaya kadar pişirilir.
Bundan dört ūḳiyye süzülerek üzerine rıtlın dörtte biri kadar dövülmüş ve
özsuyu çıkarılmış pazı suyu; yirmi dirhem taze susam yağı ve on dirhem
mürrī yemeği eklenir.
10 Bunlar iyice dövülür. Ilık lavman olarak uygulanır.
50. Tutulmuş tabiat için yumuşak ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Şiddetli hummalarda tabiat tutulduğunda kullanılır.

Karışımı: Her birisinden birer avuç kabuğu soyulmuş ufalanmış arpa,
keten bir kese içine konulmuş hatmi, menekşe; her birinden yirmişer dir-
15 hem hünnap, yellimağacı meyvesi ve çekirdeği ayıklanmış kuru üzüm.
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geriye suyun üçte biri kalıncaya kadar
pişirilir. Üzerine her birisinden onar dirhem kabuğu soyulmamış susam
yağı, menekşe yağı, gülyağı, Mısır kudret helvası; her birisinden yarımşar
dirhem yemeklik tuz ve Ermeni boraksı eklenir.
20 Bunların hepsi iyice karıştırılır. Sonra lavman uygulama aparatına ko-
nulur ve kullanılır.
51. Balgamdan kaynaklanan kulunca karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden birer avuç demir dikeni, papatya, koçboy-

nuzu çiçeği, durak otu; yedişer dirhem boy tohumu ve üzerlik; her birisin-
25 den onar dirhem ufalanmış buğday, ufalanmış Hint yağı bitkisi/kene otu,
ufalanmış aspir; birer dirhem, rezene tohumu, kereviz tohumu; birer avuç
kepek ve keseye konulmuş hatmi; beş dirhem kantaron; on adet beyaz in-
cir; onar bağ yaş sedef otu ve pazı.
‫‪ .49‬حقنة لينة تستعمل في األمراض الحادة‪ ،‬إذا احتبست الطبيعة (ح)‬

‫عـددا‪ ،‬بنفسـج يابـس أربعـة‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬عنـاب وسبسـتان مـن كل واحـد عشـرون‬
‫دراهـم‪ ،‬تيـن عشـرة أعـداد‪ ،‬خطمـي ونخالـة مصـرورة مـن كل واحـد كـف‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬ويصفـى منـه أربـع‬
‫أواق‪ ،‬ويلقـى عليـه مـاء السـلق المدقـوق المعصـور ربـع رطـل‪ ،‬شـيرج طـري عشـرين‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا‪ ،‬مـري عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫ً‬
‫ً‬
‫‪1‬‬
‫يضرب‬
‫ً‬
‫‪ .50‬حقنة لينة للطبيعة المحتبسة (ح)‬

‫تستعمل في الحميات الحادة‪ ،‬إذا احتبست الطبيعة‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬شـعير مقشـر مرضـوض وخطمـي مصـرور فـي خرقـة كتـان وبنفسـج من‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬ ‫كل واحد كف‪ ،‬عناب وسبسـتان وزبيب منزوع العجم من كل واحد عشـرون‬
‫يطبـخ الجميـع فـي ثالثـة أرطـال مـاء حتـى يبقـى منـه الثلـث‪ ،‬فيصفـى ويلقـى عليـه‬
‫دهن الحل ودهن البنفسـج ودهن الورد والترنجبين من كل واحد عشـرة دراهم‪ ،‬ملح‬
‫عجيـن وبـورق أرمنـي مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن بها في المحقنة‪.‬‬
‫يخلط الجميع ً‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .51‬حقنة تنفع القولنج الحادث عن البلغم‬

‫أخالطهـا‪ :‬حسـك وبابونـج وإكليـل الملـك [‪ ]146b‬وشـبت مـن كل واحـد كـف‪،‬‬
‫حلبـة وحرمـل مـن كل واحـد سـبعة دراهـم‪ ،‬حنطـة مرضوضـة وخـروع مرضـوض‬
‫وقرطـم مرضـوض مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الرازيانـج وبـزر الكرفـس مـن كل‬
‫واحـد درهـم‪ ،‬نخالـة وخطمـي مصـرور مـن كل واحـد كـف‪ ،‬قنطوريـون خمسـة دراهم‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫تيـن أبيـض عشـرة أعـداد‪ ،‬سـذاب رطـب وسـلق مـن كل واحـد عشـر طاقـات‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬مضرب‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Bunların hepsi üç rıtl su içinde geride bir buçuk rıtl su kalıncaya kadar pi-
şirilir. Sonra süzülerek üzerine her birisinden onar dirhem bal, büyük şebboy
yağı ya da zambak yağı, mürrī yemeği; bir miskal dövülmüş Ermeni boraksı;
bir dirhem çözülmüş Mısır kudret helvası ve bir buçuk dirhem çavşır atılır.
5 Bunların hepsi bir araya toplanır ve iyice dövülür. Ilık lavman olarak
uygulanır.
52. Gaz şişkinliğiyle birlikte ortaya çıkan kulunca karşı

etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir dirhem Ebu Cehil karpuzu yağı, beşer dirhem ince kan-
10 taron ve İran kekiği; her birisinden altışar dirhem sedef otu yaprağı ve nane.
Bunların hepsi beş rıtl su içinde pişirilir. Su bir rıtl kalıncaya kadar pişir-
meye devam edilir. Sonra süzülerek bu su içinde on dirhem bal, birer dirhem
kunduz testisi ve Mısır kudret helvası (yarım dirhem çavşır) çözdürülür.
Hepsi bir araya toplanarak dövülür. Ilık lavman olarak uygulanır.
15 53. Böbrek soğukluğu ve rahim endurasyonuna karşı etkili

Karışımı: Her birisinden onar dirhem ceviz yağı, acı badem yağı, sa-
kız ağacının yaş meyvesi yağı, zeytinyağı; beş dirhem inek yağı.
Bunlar rıtlın üçte ikisi miktarı pişmiş boy tohumu suyu ile dövülür,
20 sonra lavman olarak uygulanır.
54. Böbrek ve mesane zayıflığı ile cinsel isteksizliğe karşı

etkili ḥuḳne
Karışımı: Beş avuç demir dikeni, beş parça taze pazı kökü; bir avuç
boy tohumu, ayrıca ufalanmış teke böbreğinin yağı, teke iliği ve teke testisi.
25 Bunların hepsi bir tencerede birleştirilir. Üzerine hemen iki rıtl taze
keçi sütü dökülür ve orta ateşte sakince pişirilir. Sonra suyu süzülür ve
o şekilde tutulur. Her gün bundan bir rıtl alınır ve aç karna ılık lavman
olarak uygulanır.
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل ونصـف‪ ،‬يصفـى ويلقـى‬
‫عليـه عسـل ودهـن خيـري ـــ أو دهـن الزنبـق ـــ والمـري مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫بـورق أرمنـي مدقـوق مثقـال‪ ،‬سـكبينج محلـول درهـم‪ ،‬جاوشـير درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يجمع الجميع ويضرب ً‬
‫ً‬
‫‪ .52‬حقنة تنفع القولنج إذا كان معه نفخ (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬شـحم حنظـل درهـم‪ ،‬قنطوريـون دقيـق وصعتـر فارسـي خمسـة خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬ورق السـذاب وفوتنـج مـن كل واحـد سـتة دراهـم‪.‬‬
‫يطبخ الجميع في خمسة أرطال ماء حتى يرجع إلى رطل‪ ،‬يصفى ويحل فيه عسل‬
‫عشرة دراهم‪ ،‬جندبيدستر وسكبينج من كل واحد درهم‪( ،‬جاوشير نصف درهم)‪.1‬‬
‫يجمع ويضرب‪ ،‬ويحقن به فاترا‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬
‫‪ .53‬حقنة تنفع من برد الكلى‪ ،‬وجساوة‪ 2‬األرحام (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬دهـن الجـوز ودهـن اللـوز المـر ودهـن حبـة الخضـراء ودهـن الزيت من‬
‫كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬سـمن البقـر خمسـة دراهم‪.‬‬
‫يضرب بماء الحلبة المطبوخة قدر ثلثي رطل‪ ،‬ويحقن به‪.‬‬
‫‪ .54‬حقنة تنفع عن ضعف الكلى والمثانة وقلة الباه‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬حسـك خمـس كفـات‪ ،3‬أصـل السـلق الطـري خمسـة قطعـات‪ ،‬حلبـة‬
‫كـف‪ ،‬شـحم كلـى التيـس ونخاعـه وخصيتـه مرضوضـة‪.‬‬
‫الجميـع يجمـع فـي قـدر‪ ،‬ويلقـى عليـه مـن لبـن الماعـز الحليب في الحـال رطالن‪،‬‬
‫طبخـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬يصفـى مـن المـاء ويترك‪ ،‬فيؤخذ منـه في كل يوم رطل‪،‬‬
‫يطبـخ بنـار معتدلـة ً‬
‫ويحقـن بـه على الريـق فاترا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫تكرر ما بين القوسين في (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب‪ :‬أكف‪.‬‬ ‫‪3‬‬
55. Deride soyulma ve bağırsak yaralarına karşı etkili ḥuḳne
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem narçiçeği, gül, on dirhem kav-

rulmuş sidr ağacı unu; on dirhem dövülmüş meşe palamudu, on iki dirhem
taze mersin yaprağı.
5 Bunların hepsi üç rıtl su içinde geriye suyun bir rıtlı kalıncaya ka-
dar pişirilir. Sonra süzülerek üzerine on beş dirhem taze holaren yaprağı
suyu; bir ūḳiyye yağ içinde kızartılmış dövülmüş bir yumurta sarısı; iki-
şer dirhem gül ve yanmış mercan kökü; bir dirhem akasya ağacı yaprağı
ve meyvesinin reçinesi; her birisinden birer dirhem yanmış kâğıt, yanmış
10 ve yıkanmış siyah kurşun, keçiboynuzu bitkisi özsuyu, kavrulmuş nişas-
ta, iki kardeşkanı ağacı reçinesi.
Bunların hepsi dövülerek iyice karıştırılır. İki veya üç defa lavman
olarak uygulanır.
56. Bağırsak yaralarına karşı etkili ḥuḳne (el-Ḥāvī)
15 Karışımı: Dört ūḳiyye pirinç suyu, pişmiş arpa unu, tuzlanmamış

keçi böbreği yağı ile beraber alınır; üzerine her birisinden birer dirhem
yanmış kurşun, yanmış kâğıt, Arap zamkı, akasya ağacı reçinesi ve iki
kardeşkanı ağacı reçinesi atılır.
Bunlar iyice ezilir. Şaraptan yapılmış sirke içerisinde haşlanmış üç
20 adet ezilmiş yumurta sarısı ve iki ūḳiyye saf gülyağı ile macun hâline
getirilir. Ilık lavman olarak uygulanır.
‫‪ .55‬حقنة تنفع السحج‪ ،‬وقروح األمعاء‬

‫أخالطهـا‪ :‬جلنـار وورد مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬سـويق النبـق عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫بلـوط مدقـوق عشـرة دراهـم‪ ،‬ورق اآلس الرطـب اثنـا عشـر‬
‫يطبـخ الجميـع بثالثـة أرطـال مـاء حتـى يرجـع إلـى رطـل‪ ،‬يصفـى‪ ،‬ويلقـى عليـه مـن‬
‫درهمـا‪ ،‬وصفـرة بيضـة مشـوية مذافـة فـي‬
‫ً‬ ‫مـاء ورق لسـان الحمـل الرطـب خمسـة عشـر‬ ‫‪5‬‬
‫أوقيـة دهـن ورد وبسـد محـرق درهمـان‪ ،‬أقاقيـا درهـم‪ ،‬قرطـاس محـرق وأبــار محـرق‬
‫مغسـول وعصـارة‪ 1‬لحيـة التيـس ونشـا مقلـو ودم األخويـن مـن كل واحـد نصف درهم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويحقن به مرتين أو ثالث مرات‪.‬‬
‫يدق الجميع ويخلط ً‬
‫‪ .56‬حقنة تنفع قروح األمعاء (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬يؤخذ ماء األرز وسـويق الشـعير المطبوخ مع شـحم كلى الماعز [‪]147a‬‬ ‫‪10‬‬
‫الغيـر المملـح أربـع أواق‪ ،‬يلقـى عليهـا إسـفيداج الرصـاص وقرطـاس محـرق وصمـغ‬
‫عربـي وأقاقيـا ودم أخويـن مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬
‫يسـحق ذلك ِن ِع َّما‪ ،‬ويعجن بصفرة ثالث بيضات مسـلوقات بخل خمر مسـحوقة‪،‬‬
‫دهن ورد خـالص‪ ،‬ويحقن بها وهي فاترة‪.2‬‬
‫مع أوقيتين َ‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬إعصارة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أفاترة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
YİRMİ ALTINCI BAB
MAKATTAN ALINAN FİTİLLER İLE MİLLER1 VE

BUNLARIN KORUNMASI HAKKINDADIR
1. Dizanteri ve kanamaya karşı etkili mil
5 Karışımı: İki afyon tanesi; yarım dirhem akgünlük ağacı zamkı; iyice
pişirilmiş bir lahana yaprağı; bir yumurta sarısı.
Bunlar havana konulur. Üzerine gülyağı dökülür. Havan tokmağı ile
hepsi birbirine karışıncaya kadar yumuşakça dövülür. Bundan bir mil ya-
pılır ve kullanılır.
10 2. Rektal kanamayı kesen mil
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem yanmış katırboncuğu, Kıbrıs

kili, narçiçeği; yemlik bitkisinin özsuyu, akasya ağacı yaprağı ve meyve-
sinin reçinesi.
Bunların hepsi yumuşakça dövülür. Holaren suyu, ya da kuşekmeği
15 özsuyu suyu veya semizotu suyu ile macun hâline getirilir ve kullanılır.
3. Şiddetli ağrı kesici olan dizanteri mili
Karışımı: Birer ölçü safran, akgünlük ağacı zamkı, teke dikeni, mürr
ağacı reçinesi; bir ölçü afyon.
Bunların hepsi yumurta beyazı ile karıştırılır.
1 Arapça metinde geçen şiyāf (mil) kelimesi ile ucuna küçük bir pamuk, yün veya kumaş
sarılıp, sıvı krem veya jel sürüldükten sonra veya ıslatılıp kuru toz ilaca sürüldükten sonra
önden veya arkadan vücuda uygulanan ilaçlar kastedilmektedir. Göze sürme veya damla
olarak kullanılan ilaçlar ile burun içi ve boğaz için kullanılanlara da fitil denilmektedir.
‫الباب السادس والعشرون‬
‫في الفتائل والشيافات املستعملة في الدبروحفظها‬
‫‪ .1‬شياف ينفع الزحيروإسهال الدم‬

‫أخالطـه‪ :‬أفيـون حبتـان‪ ،‬كنـدر نصـف درهـم‪ ،‬ورق الكرنـب المطبـوخ المهري قدر‬
‫ورقـة‪ ،‬وصفـرة بيضة واحدة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫لينـا‬
‫دعـكا ً‬
‫ً‬ ‫يجعلهـا فـي الهـاون‪ ،‬ويصـب فيـه دهـن الـورد‪ ،‬ويدعـك بدسـتج الهـاون‬
‫حتـى يتحـد‪ ،‬ويتخـذ منـه شـياف‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .2‬شياف يقطع الدم عن المقعدة‬

‫أخالطـه‪ :‬ودع محـرق وطيـن قبرسـي وجلنـار وعصـارة لحيـة التيـس وأقاقيـا ثالثـة‬
‫ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـاء لسـان الحمـل‪ ،‬أو بمـاء عصـارة عصـا الراعـي‪،‬‬
‫أو بمـاء بقلـة الحمقـاء‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .3‬شياف زحيريسكن الوجع القوي‬

‫أخالطه‪ :‬زعفران وكندر وحضض ومر من كل واحد جزء‪ ،‬أفيون جزء‪.‬‬
‫يشيف‪ 1‬الجميع ببياض البيض‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫في (ج)‪ :‬يشتف ‪,‬‬ ‫‪1‬‬

4. Dizanteri mili (eẕ-Ẕeḫīre)
Aşırı olan basur kanamalarına karşı etkilidir. İnce bağırsak ve benzeri

organlardaki sancıları keser.
Karışımı: Her birisinden birer dirhem mürr ağacı reçinesi, akgün-
lük ağacı zamkı, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, göz otu
5
zamkı, teke dikeni, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, safran; yarım dirhem
afyon.
Bunlar tarif edildiği şekilde mil hâline getirilir. İhtiyaç hâlinde kullanılır.
5. Aşırı olan rektal kanamalara karşı etkili olan mil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçine-

10
si, narçiçeği, yaşlı ceviz ağaçlarının kökünde bulunan siyah zamk (siyāh
dārevān); üçer dirhem mazı, sürme, beyaz zaç; Arap zamkı, kehribar; bir
dāniḳ afyon.
Bunlar tarif edildiği şekilde mil hâline getirilir ve ihtiyaç hâlinde kul-
lanılır.
15
6. Dizanteri fitili (Minhācü’d-dükkān)
İplik fitili olarak bilinir. Bağırsaklarda yara oluşmasını önler. Rektal

kanamaları keser.
Karışımı: Birer ölçü akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi,
hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, afyon, akgünlük ağacı zamkı, safran.
20
Safranı ölçeğin dörtte biri; afyonu yarım ölçü şeklinde yapanlar da
vardır. İbnu’l-Beyān akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesini ter-
kipten çıkarmıştır.
7. Basurlara uygulanan ağır ilaçlardan sonra oluşan

şiddetli ağrılara karşı etkili mil (eẕ-Ẕeḫīre)
İshal, mide ve bağırsak gurultusu ile ağrılara karşı da etkilidir. Ebu’l-

Feth el-Kahhāl’ın görüşüdür.
‫‪ .4‬شياف زحير(ذ)‬
‫ينفع دم البواسير إذا كان بإفراط‪ ،‬ويسكن األوجاع الصعبة من المغص وغيره‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـر وكنـدر وأقاقيـا وأنـزروت وحضـض ودم أخويـن وزعفـران درهـم‬
‫درهـم‪ ،‬أفيـون نصـف درهـم‪.‬‬
‫يعمل شيا ًفا على الرسم‪ ،‬ويستعمل وقت الحاجة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .5‬شياف يمنع الدم عن المقعدة إذا كان بإفراط (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا وجلنـار وسـياه داروان درهمـان درهمـان‪ ،‬عفـص وكحـل وشـب‬
‫يمانـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي وكهربـا درهـم ونصـف درهـم درهـم ونصـف‬
‫درهـم‪ ،‬أفيـون دانـق‪.‬‬
‫يعمل أشيا ًفا على الرسم‪ ،‬ويستعمل وقت الحاجة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .6‬فتيلة الزحير(م)‬
‫معروفـــة بفتيلـــة الخيـــط‪ .‬يمنـــع قـــروح األمعـــاء‪ ،‬ويقطـــع الـــدم الســـائل مـــن‬
‫المقعـــدة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬أقاقيا رب ومر بطارخ وأفيون وكندر وزعفران جزء جزء‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫َثـم مـن رأى أن يكـون الزعفـران ربـع جـزء واألفيـون نصـف جـزء‪ ،‬وابـن البيـان‬ ‫‪15‬‬
‫َّ‬
‫أسـقط األقاقيـا‪.‬‬
‫‪ .7‬شياف يسكن األوجاع القوية بعد أن يؤخذ البواسيربأدوية حادة (ذ)‬

‫وينفـع اإلسـهال والقراقـر‪ ،‬والوجـع يكـون معـه بعـد‪ .‬وهـو بقـول ‪ 2‬أبـي الفتـح‬
‫الكحـال‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬البيات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ ؛ ولعل الصواب‪ :‬قول‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: İki dirhem devm ağacı; bir dirhem zamk; üçer dirhem kayı-
sı çekirdeği özü yağı, gülyağı; bir buçuk dirhem saf balmumu.
Tarif edildiği şekilde mil yapılır. İhtiyaç hâlinde kullanılır.
8. Basurlara karşı etkili fitil (Minhācü’d-dükkān)

5
İbn Baytār’ın el-Cāmiʻ adlı eserinden aktarılmıştır.

Karışımı: Yarım dirhem acı çiğdem.
Bu ilaç, inek yağı ile macun hâline getirilir. İki gece üst üste kullanılır.
Üçüncü geceye ihtiyaç kalmaz.
9. Soğukluktan kaynaklanan sırt ağrılarına karşı etkili mil

10
(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde kasnı, çavşır, devm ağacı, şeytan tersi,

zencef īl, acı çiğdemi, kuşkonmaz, Ebu Cehil karpuzu yağı, kereviz
tohumu, anason, rezene tohumu, Hint tuzu, göz otu zamkı, kunduz
testisi, yabani zencefil, kıst otu, taze zamk, sığırkuyruğu otu, sedef
otu yaprağı.
15
Bunların hepsi dövülür, macun hâline getirilir ve mil yapılır.
10. Sümbüle adıyla bilinen fitil (Minhācü’d-dükkān)
Şamlı kadınlar tarafından kullanılan bir fitildir. Onlara göre bu terkip

20
olgunlaşmamış maddeleri ve soğuklukları dışarı atar. Sürekli kullanılma-
sı hâlinde sırt ağrısından kurtulduklarını ifade etmektedirler. Bazı hekim-
lere göre bu terkibi erkeklerin kullanması hâlinde de sırt ağrısına karşı iyi
gelir ve olgunlaşmamış maddeleri dışarı atılır.
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem sinameki, menekşe çiçeği,
benlieğrelti otu, acı çiğdem, gelinciksalebi kökü, yeşil centiyane, acı kıst
25
otu kökü, tatlı kıst otu, buhurumeryem, ak çakşır, göz otu zamkı, erkek
akgünlük reçinesi, çadıruşağı bitkisinin tomurcukları, ban otu tohumu,
Ebu Cehil karpuzu yağı, indigo ağacı, Hint kuru hurması çekirdeği,
kara helile, sarı helile, Hint helilesi, belile, emlec, Mısır boraksı, Mısır
‫أخالطـه‪ :‬مقـل درهمـان‪ ،‬ميعـة درهـم‪ ،‬دهـن لـب نـوى المشـمش ودهـن الـورد مـن‬
‫كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬شـمع صـاف درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬
‫يعمل أشيا ًفا على الرسم‪ ،‬ويستعمل وقت الحاجة‪]147b[ .‬‬
‫‪ .8‬فتيلة تنفع أزواج‪ 1‬البواسير(م)‬

‫من «جامع» ابن بيطار‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطها‪ :‬سورنجان نصف درهم‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫تعجن بالسمن البقري‪ ،‬ويتحمل بها ليلة وثانية‪ ،‬وال يحتاج إلى ثالثة‬
‫‪ .9‬شياف ينفع أوجاع الظهرباردة السبب (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬سـكبينج وجاوشـير ومقل وأشـق وزنجبيل وسـورنجان وشـقاقل وشـحم‬
‫حنظـل وبـزر كرفـس وأنيسـون وبـزر الرازيانـج وملـح هنـدي وأنـزروت وجندبيدسـتر‬ ‫‪10‬‬
‫وزرنبـاد وقسـط وميعـة رطبـة وماهـي زهـرج وورق السـذاب أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق الجميع ويعجن‪ ،‬ويشيف‪.‬‬
‫‪ .10‬فتيلة معروفة بالسنبلة (م)‬

‫تسـتعملها النسـاء الشـاميات‪ ،‬وذكـرن أنهـا تخـرج لهـن الخـام والبـرودات‪ ،‬وأنهـن‬
‫إذا اسـتعملنها‪ 2‬وأدمنهـا تتسـلمن‪ 3‬بهـا عـن وجـع الظهـر؛ وذكر بعـض األطباء أن الرجال‬ ‫‪15‬‬
‫إذا اسـتعملوها نفعـت عـن وجـع ظهورهـم‪ ،‬وتخـرج لهـم الخـام‪.‬‬

‫أخالطها‪ :‬سـنامكي وزهر بنفسـج وبسـفايج وعكنة ومسـتعجلة وذريرة وقسـط مر‬
‫وقسـط حلو وشـجرة المريم وكلخ أبيض وأنزروت ولبان ذكر وكلخ‪ 4‬أزرار وبزر بنج‬
‫وشـحم حنظـل وحـب نيـل ونـوى تمـر هنـدي وإهليلـج كابلـي وأصفـر وهنـدي وبليلـج‬
‫في (ج)‪ :‬ازاح‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪ :‬استعملها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬تسلمن‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ب)‪ :‬كلح‪.‬‬ ‫‪4‬‬
tarçını, hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, sakız ağacı reçinesi, Mağrip
akgünlüğü, sabır otu, türbüt, sümbül, kavun tohumu, betel biberi, mus-
kat, küçük kakule, karanfil, çavşır, kasnı, bal kabağı çekirdeği, badem,
fındık, şamfıstığı, çam sakızı, kayısı çekirdeği, şeftali çekirdeği, katran,
5 haşhaş, rezene, adi kadıntuzluğu, kereviz tohumu, anason, Kirman kim-
yonu, siyah kimyon, ak kimyon, bakır parçacıkları, reyhan tohumu, hat-
mi tohumu, küçük çiçekli ebegümeci tohumu, küsküt tohumu, dövülmüş
hatmi, labada tohumu, kadıntuzluğu çiçeği, Frenk kimyonu, semiz otu
tohumu, gül tomurcuğu, mahlep, mahlep kabuğu, katran köpüğü bitki-
10 si, Kufe kara topalağı, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, iki
kardeşkanı ağacı reçinesi, balmumu, Enderan tuzu, kasnı, mahmude otu,
acı badem, kara ardıç, mersin ağacı meyvesi, papatya çiçeği; bunlardan
mahmude ve bakır talaşı birer miskal olarak katılmalıdır; bal ile terbiye
edilmiş gül tomurcuğu, tavuk yağı, koyun yağı, deve hörgücü, gülya-
15 ğı, bon otu yağı, badem yağı, muskat yağı, siyah kuru üzüm, çekirdeği
ayıklanmış acve hurması.
Bunların hepsi dövülür, sıvı ve katı yağlar, acve hurması ve kuru
üzüm ile macun hâline getirilir. Bunlardan meşe palamudu gibi fitiller
yapılır. Bozulmaması için dövülmüş hatmi ya da dövülmüş sinameki veya
20
dövülmüş sidr ile fitil hâline getirilir. Bu şekilde kullanılır.
11. Sözü edilen hastalıklara karşı denenmiş fitil

Karışımı: Her birisinden altışar dirhem sinameki, menekşe çiçeği,

25 dövülmüş hatmi, Ermeni boraksı; üç dirhem Ebu Cehil karpuzu yaprağı,
yarım miskal Ebu Cehil karpuzu yağı; yarım dirhem mahmude.
Bunların hepsi ezilir ve bunlara iki ūḳiyye beyaz şeker katılır. Hıyar-
şenber balı ile macun hâline getirildikten sonra fitil yapılır ve sidr ağacı
içine ya da dövülmüş yeşil hatmi içine konularak kaldırılır.
30
‫وأملـج وبـورق مصـري ودار صينـي ومـر بطـارخ ومصطكـى ولبانة مغربيـة وصبر وتربد‬
‫وسـنبل وبـزر بطيـخ وتبنـل وجـوزة طيبـة وهـال وقرنفـل وجاوشـير وسـكبينج وبـزر‬
‫يقطيـن ولـوز وبنـدق وفسـتق وعلـك صنوبـري ونـوى المشـمش ونـوى الخـوخ وحنـاء‬
‫وخشـخاش وشـمار‪ 1‬وعـود ريـح وبـزر كرفـس وأنيسـون وكمون كرماني وكمون أسـود‬
‫وكمـون أبيـض وزنجـار‪ 2‬وبـزر ريحـان وبـزر خطمـي وبـزر خبيـز وبـزر كشـوث ودقيـق‬ ‫‪5‬‬
‫خطمي وبزر حميض وأميرباريس وكراويا وبزر بقلة وزرورد ومحلب وقشـر محلب‬
‫وغاريقـون وسـعد كوفـي وأقاقيـا ودم أخويـن وموميـا وملـح أندرانـي وقنـة وسـقمونيا‬
‫ولـوز مـر وأبهـل وحـب اآلس وزهـر بابونـج مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬خلا‬
‫مثقـال‪ ،‬وزرورد مربـى بالعسـل وشـحم‬
‫ً‬ ‫مثقـال‬
‫ً‬ ‫المحمـودة والزنجـار‪ ،‬فإنهمـا يؤخـذان‬
‫الدجـاج وشـحم النعـام وسـنام الجمـل‪ 3‬ودهـن الـورد ودهـن البـان ودهـن اللـوز وزيـت‬ ‫‪10‬‬
‫طيـب وزبيـب أسـود وعجـوة منزوعـة النـوى‪.‬‬

‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويعجـن بالدهـن والشـحوم والعجـوة والزبيـب‪ ،‬ويعمـل فتائـل‬
‫كالبالليـط‪ ،‬ويفتـل فـي دقيـق الخطمـي‪ ،‬أو دقيـق سـنامكي‪ ،‬أو دقيـق السـدد‪ ،4‬حتـى ال‬
‫يفسـد‪ ،‬فيسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .11‬فتيلة لما مرمجرب (م)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطها‪ :‬سنامكي وزهر بنفسج ودقيق خطمي وبورق أرمني من كل واحد ستة‬
‫دراهم‪ ،‬بشبوش‪ 5‬ثالثة دراهم‪ ،‬شحم حنظل نصف مثقال‪ ،‬محمودة نصف درهم‪.‬‬
‫[‪]148a‬يسـحق الجميـع‪ ،‬ويضـاف إليـه سـكر بيـاض أوقيتيـن‪ ،‬ويعجـن بعسـل‬
‫خيارشـنبر‪ ،‬ويفتـل ويـودع فـي سـدر‪ ،‬أو فـي دقيـق خطميـة خضـراء‪ ،‬ويرفـع‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬شماد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬رنجان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الحمل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬السدر‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ج)‪ :‬بسبوش‪ .‬وهو ورق الحنظل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
12. Kronik bile olsa ayak ağrısı ve siyatiğe karşı etkili mil
(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem Ebu Cehil karpuzu yağı, iri
incir, hint yağı bitkisi çekirdeği.
5
Bunlar tarif edildiği üzere mil hâline getirilir. Her bir fitil yarım dir-
hem miktarı yapılır. Her hafta bir fitil kullanılır. Yararlı olur.
13. Menekşe mili (eẕ-Ẕeḫīre)
Humma, mizaç harareti, karaciğer yanması, yüz solukluğu, tabiat güç-

lüğü ve tutukluğu, hararetten kaynaklanan kulunca karşı faydalıdır.
10
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem menekşe, hatmi, ak türbüt;
üç dirhem kırmızı şeker; bir dirhem pişmiş sütün suyu, yarım dirhem
kara ban otu; dörder dāniḳ devm ağacı, geven zamkı; iki dāniḳ Antakya
mahmudesi.
Bunlar tarif edildiği şekilde mil yapılır ve kullanılır.
15 14. Mil (el-Ḥāvī)
Tabiatın tedaviye cevap vermemesi hâlinde unutkanlık hastalığı ve

kara safralı menenjite iyi gelir.
Karışımı: Bir dirhem öküz ödü; yarım dirhem Ebu Cehil karpuzu
yağı; üçer dirhem boraks ve hatmi.
Şeker su ile kaynatılarak koyu bir kıvama getirilir. Üzerine ezilmiş
20
ve elenmiş ilaçlar serpilerek bundan mil yapılır. Bu millerden bir tanesi
menekşe yağı ve badem yağı ile ıslatılarak kullanılır.
15. Sarı suyu kusma yoluyla çıkaran mil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Elli adet ısırgan otu tohumu, otuz adet Hint keneviri çekir-
25
deği; yedi karat katran köpüğü bitkisi; otuz dirhem bakır talaşı alınır.
Bunların hepsi dövülmüş ve elenmiş olarak ekmek özü ile karıştırılır,
mil yapılır ve kullanılır.
‫‪ .12‬شياف ينفع أوجاع الرجل وعرق النسا ولو كان من سنة (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬شحم حنظل وتين لحيم وحب الخروع من كل واحد درهمان‪.‬‬
‫يشـيف علـى الرسـم‪ ،‬كل شـياف‪ 1‬مقـدار نصـف درهـم‪ ،‬ويسـتعمل كل أسـبوع مـرة‪،‬‬
‫نافعا‪.‬‬
‫يكـون ً‬
‫‪ .13‬شياف بنفسج (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفـع الحمـى وحـرارة المـزاج‪ ،‬وحرقـة الكبـد‪ ،‬وصفـرة الوجـه‪ ،‬وعسـر الطبـع‬
‫وإمسـاكه‪ ،‬والقولنـج الكائـن عـن الحـرارة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬بنفسـج وخطمي وتربد أبيض من كل واحد درهمان‪ ،‬سـكر أحمر ثالثة‬
‫دراهـم‪ ،‬رخبيـن درهـــم‪ ،‬بنـج أسـود نصـف درهـم‪ ،‬مقـل وكثيـرا مـن كل واحـد أربعـة‬
‫دوانيـق‪ ،‬سـقمونيا أنطاكـي دانقـان‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يشيف على الرسم ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .14‬شياف (ح)‬
‫يستعمل لليثرغس والسرسام السوداوي‪ ،‬إذا كانت الطبيعة غير مجيبة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـرارة الثـور درهـم‪ ،‬شـحم حنظـل نصـف درهـم‪ ،‬بـورق وخطمي من كل‬
‫واحـد ثالثـة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعقـد السـكر بالمـاء‪ ،‬ويـذر عليـه األدويـة مسـحوقة منخولـة‪ ،‬ويعمـل منهـا شـياف‪،‬‬
‫ويلـت منهـا واحـدة بدهـن البنفسـج ودهـن اللـوز‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .15‬شياف يستفرغ الماء األصفراستفراغا (ذ)‬
‫عددا‪ ،‬غاريقون‬
‫عددا‪ ،‬وحب ماهودانة ثالثين ً‬
‫أخالطه‪ :‬يؤخذ بزر أنجرة خمسين ً‬
‫ً‬ ‫سـبع قيراط‪ ،2‬قشـر النحاس ثالثين‬ ‫‪20‬‬
‫يخلط الجميع مدقو ًقا منخوالً‪ ،‬مع لب الخبز‪ ،‬يعمل أشيا ًفا‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫في جميع النسخ‪ :‬شاف‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كــذا فــي حميــع النســخ‪ ،‬وهــي صحيحــة إذا كانــت بــاء الكلمــة التــي قبلهــا مضمومــة‪ ،‬أمــا إذا كانــت ســاكنة‬ ‫‪2‬‬
‫جمعــا‪.‬‬
‫ً‬ ‫فــا بــد مــن اســتبدالها بــــ (قراريــط)‪ ،‬ألن هــذا التمييــز ال يكــون إال‬
16. Mil (eẕ-Ẕeḫīre)
Kūtvālī kitabından alınmıştır. Karında davul gibi gaz kaynaklı şişme

olursa ve gazını çıkaramazsa bu mil kullanılır. Hasta bu şekilde oluşan
sancılardan ve ağrılardan kurtulur.
5 Karışımı: Her birisinden birer dirhem rezene tohumu, kereviz tohu-
mu, durak otu tohumu, nanahan, kuru sedef yaprağı, Kirman kimyonu,
kekik, marsama bitkisi, kuru bahçe nanesi, menekşe, hatmi tohumu; ikişer
dirhem türbüt ve devm ağacı.
Bunların hepsi dövülür ve elenir. Tarif edildiği şekilde macun yapılır
ve kullanılır.
10
17. Hamūl
Kirman kimyonu, boraks ve sedef yaprağından yapılır.

Mil olarak hazırlanır. Karında özellikle davul gibi şiş olan gaz birik-
mesine karşı kullanılır. Çok etkilidir.
15
18. Tabiatı aktifleştiren ve yumuşatan fitil (Minhācü’d-

dükkān)
Eşit ölçülerde kırmızı şeker, yemeklik tuz.

Bunlardan gerektiği şekilde fitil hazırlanır.
19. Bir öncekinden daha güçlü fitil (Minhācü’d-dükkān)

20 Karışımı: Dört dirhem dövülmüş taze Irak menekşesi; aynı miktarda
yemeklik tuz; sekiz dirhem Ebu Cehil karpuzu yaprağı, dört dirhem mah-
mude otu; on dirhem şeker kamışı balı; on dört dirhem beyaz şeker.
Bu ilaçlar yumuşak bir şekilde ezilir. Şeker çözdürülerek bal ile karış-
tırılır ve yoğun bir kıvam verilir. Üzerine ilaçlar serpilir. Bu şekilde fitil
yapılır. Her fitil büyük parmak veya orta ya da küçük parmak uzunluğun-
25 da hazırlanır. Bu fitiller kaldırılır ve kullanılır.
‫‪ .16‬شياف (ذ)‬
‫عـن «كتـاب» كوتوالـى‪ .‬يسـتعمل إذا انتفخـت بطـون أصحـاب االستسـقاء الطبلـي‪،‬‬
‫ولـم يخـرج عنهـا الريـح‪ ،‬فيتخلـص عـن ألمـه وأوجاعه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر الرازيانـج وبـزر الكرفـس وبـزر الشـبت ونانخـواه وورق السـذاب‬
‫اليابـس وكمـون كرمانـي وأويشـن وسيسـنبر وفوتنـج يابـس وبنفسـج وبـزر خطمـي مـن‬ ‫‪5‬‬
‫كل واحـد درهـم‪ ،‬تربـد أبيـض ومقـل درهمـان درهمـان‪.‬‬

‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن على الرسم‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .17‬حمول‬
‫يعمل من كمون كرماني‪ ،‬ومن البورق وورق السذاب‪.‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫ويعمل شيا ًفا‪ ،‬ويستعمل في االستسقاء‪ ،‬وال سيما الطبلي‪ ،‬فإنه ينفعه ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .18‬فتيلة يحرك الطبع ويلينه (م)‬

‫سكر أحمر وملح عجين أجزاء سواء‪.‬‬
‫يهيأ منها فتيلة كما ينبغي‪.‬‬
‫‪ .19‬فتيلة أقوى من األول (م)‬

‫أخالطهـا‪ :‬بنفسـج عراقـي مدقـوق ناعـم أربعـة دراهم‪ ،‬بـورق درهمان‪ ،‬ملح عجين‬ ‫‪15‬‬
‫مثلـه‪ ،‬بسـبوش‪ 1‬ثمانيـة دراهـم‪ ،‬محمـودة أربعـة دراهـم‪ ،‬عسـل القصـب عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫ً‬ ‫سـكر أبيـض أربعـة عشـر‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويحـل السـكر ويخلـط بالعسـل‪ ،‬ويقوم غلي ًظـا‪ ،‬ويذر عليه‬
‫يسـحق الحوائـج ً‬
‫الحوائـج‪ ،‬ويعمـل فتيلـة‪ ،2‬كل فتيلـة طـول أصبـع كبير كبير[‪ ]148b‬أو متوسـط أو صغير‪،‬‬
‫يرفع ويستعمل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬بسوش‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬فتائل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
20. İshal için güçlü fitil (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere Ebu Cehil kar-
puzu yağı, Ermeni boraksı, yemeklik tuz, Mekke teke dikeni, fare dışkısı,
mahmude otu.
5
Bunlar şeker ve şeker kamışı balı ile kaynatılarak yoğun bir kıvama
getirilir ve kullanılır.
21. Fitil (Minhācü’d-dükkān)
Müshildir, balgamlı ve tortulu kulunca karşı etkilidir.

Karışımı: Bir dirhem Ermeni boraksı; bir dirhem Ebu Cehil karpuzu
10
yağı; üç dirhem dövülmüş beyaz hatmi.
Bunların hepsi dövülüp elendikten sonra ateş üzerinde kaynatılarak
yoğun bir kıvama getirilmiş bir kaşık şeker ile birleştirilir.
22. Kuluncu çözen mil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere şeytan tersi, devm
15
ağacı, kasnı, çavşır, Hint tuzu, Ebu Cehil karpuzu yağı, boraks, mahmude
otu, indigo ağacı, türbüt otu.
Reçineler, sedef otu suyu içinde çözdürülür. Diğer ilaçlar ise dövül-
müş ve elenmiş olarak bununla macun hâline getirilir ve kullanılır.
23. Şiddetli hastalıklarda kuluncu çözen mil (eẕ-Ẕeḫīre)

20
Karışımı: Beş dirhem menekşe; üç dirhem türbüt otu; aynı miktarda
mahmude otu; aynı miktarda boraks; iki dirhem Hint tuzu; beşer dirhem
kaynatılmış sütün suyu, bu Türkmenlerce “güç” olarak bilinir, küçük par-
çalar halinde doğranmış fānīẕ şekeri.
Pişirilmiş sütün suyu su ile yumuşatılır. Fānīẕ şekeri diğer ilaçlarla
beraber dövülür ve pişmiş sütün suyu ile çözdürülür. Sonra mil yapılır ve
25
kullanılır.
‫‪ .20‬فتيلة تسهل بقوة (م)‬

‫أخالطهـا‪ :‬شـحم الحنظـل وبـورق أرمنـي وملـح عجيـن وحـوالن مكـي وخـرء فـأر‬
‫ومحمـودة أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يعقد بسكر وبعسل قصب معقود يستعمل به‪.‬‬
‫‪ .21‬فتيلة (م)‬ ‫‪5‬‬
‫تسهل وتنفع القولنج البلغمي والثفلى‪.1‬‬

‫أخالطهـا‪ :‬بـورق أرمنـي درهـم‪ ،‬شـحم حنظـل درهـم‪ ،‬دقيـق الخطمـي األبيـض‬
‫يجمع بعد الدق والنخل بملعقة من سكر معقود على النار‪.‬‬
‫‪ .22‬شياف يحل القولنج (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أشـق ومقـل وسـكبينج وجاوشـير وملـح هنـدي وشـحم حنظـل وبـورق‬
‫ومحمـودة وحـب النيـل وتربـد أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يحـل الصمـوغ بمـاء الســـذاب‪ ،‬ويعجـن بـه سـائر األدويـة مدقوقـة منخولـة‪،‬‬
‫و يسـتعمل ‪.‬‬
‫‪ .23‬شياف بنفسج يحل القولنج في األمراض الحادة (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج خمسـة دراهـم‪ ،‬تربـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـقمونيا مثلـه‪ ،‬بـورق مثلـه‪،‬‬
‫ملـح هنـدي درهمـان رخبيـن ـــ وهـو معـروف عنـد التراكمـة بقـوة‪ 2‬قـروط فانيذ ــ خمسـة‬
‫يليـن الرخبيـن بالمـاء‪ ،‬ويـدق الفانيـذ مـع سـائر األدويـة‪ ،‬ويحـل مـع الرخبيـن‪،‬‬
‫ويشـيف ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬مقرة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
24. Rektal kanamaları kesen, dizanteriyi önleyen mil
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere hakiki Afrika

mürr ağacı reçinesi, afyon, erkek akgünlük ağacı zamkı, safran.
Bunlar yumuşakça dövülür. Kişniş suyu ile macun hâline getirilir ve
5
mil yapılır. Sonra bir ipe bağlanır, vajen veya anüsten uygulanır. Dizante-
riye karşı çok etkilidir.
25. Dizanteri ve rektal kanamalara karşı etkili mil,
Karışımı: Her birisinden birer buçuk dirhem akgünlük ağacı zamkı, saf
mürr ağacı reçinesi; her birisinden birer dāniḳ ve bir ṭassūc safran ve afyon.
10
Bunların hepsi dövülür ve elenir. Akırıkarha suyu ile macun hâline
getirilir, mil yapılarak kullanılır.
26. Rektal kanamalarda yararlı mil
Karışımı: Birer dirhem mürr, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin re-

çinesi, ban otu tohumu, Arap zamkı, kavrulmuş İran pirinci.
15
Bunlar dövülür ve elenir. Mersin ağacı suyu ile macun hâline getirilir
ve mil yapılır.
20
‫‪ .24‬شياف يحبس الدم عن المقعدة‪ ،‬ويمنع الزحير‬

‫أخالطه‪ :‬مر بطارخ وأفيون وكندر ذكر وزعفران أجزاء سواء‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـاء الكزبـرة‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويشـد فيـه خيـط‪ ،‬ويتحمـل بـه‪ ،‬فإنـه‬
‫يـدق ً‬
‫جـدا‪.‬‬
‫ينفـع مـن الزحيـر ً‬
‫‪ .25‬شياف ينفع الزحيروخروج الدم عن المقعدة‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدر أبيـض ومـر صـاف نصـف درهم نصف درهـم‪ ،‬زعفران وأفيون من‬
‫ط ُّس ْـوج‪.‬‬
‫كل واحد دانق و َ‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بماء القراح‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .26‬شياف ينفع خروج الدم من المقعدة‬

‫أخالطه‪ :‬مر وأقاقيا وبزر بنج وصمغ عربي وأرز فارسي مقلو درهم درهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق وينخل ويعجن بماء اآلس ويشيف‪.‬‬

YİRMİ YEDİNCİ BAB
CİNSEL ORGANLARA UYGULANAN FİTİLLER,

HAMULLAR1, FIRÇALAR, ETKİLERİ, KORUNMASI
VE ÖMÜRLERİ HAKKINDADIR
5 Bir görüşe göre “bunların ömrü, rektal ve cinsel organlardan kulla-

nılanların ömrü hapların ömrü gibidir”. Başka bir görüşe göre “meyve/
bitki özlerinin ömrü gibidir.” Başka bir görüşe göre “su ile ya da bitkilerin
yapışkan suları ile macun yapılmış ise ömürleri hapların ömrü gibidir. Bal
ile macun yapılmış olup içinde acı ilaçlar da varsa ömürleri yaygın ma-
10 cunların ömrü gibidir. İçinde acı ilaçlar bulunmazsa bu takdirde ömürleri
marmelatların ömrü gibidir. Eğer hıyarşenber balı veya şeker ile macun
yapılmış ise ömürleri meyve/bitki özlerinin ömrü gibidir.”
Bana göre en doğrusu bunların yapıldığı tarihten itibaren altı aya ka-
dar kullanılabileceğidir. Her halükârda nem, soğuk ve şiddetli sıcağa karşı
15 un veya sidr ya da sinameki ya da hatmi içine batırılmış kapalı korunaklı
yeni porselen kaplarda korunması gerekir.
1. Rahim kanamalarına karşı etkili fitil2

Karışımı: Eşit ölçülerde hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, akasya
1 Arapça metinde geçen ferzice ve ḥamūl kelimelerinin her ikisi de cinsel organlarda
ya da makatta kullanılan fitil anlamına gelmektedir.
2 Tahran nüshasının kenarında yer alan notta şu ilaç tarifi yer almaktadır: Regl akıntı-
sını söktüren fitil tarifi: Mürr ağacı reçinesi 10, bahçe nanesi 10, sedef otu 10, sabin
(kara) ardıç 10, çekirdekleri alınmış kuru üzüm ve öküz ödü.
Regl akıntısını söktüren bir başka fitil tarifi: Siklamen 5, beyaz çöpleme 5, bahçe
nanesi 5, kasnı 5, sütleğen 5. Hepsi soğan suyu içerisinde çözdürülerek kullanılır.
(el-Îḍāḥ adlı kitaptan alıntıdır.)
Tütsü fitilinin tarifi: Hamileliğe yardımcı olur, regl akıntısını söktürür: Sandal ağacı,
bitkilerin doğal akışkan reçinesi, kasnı, sütleğen, çavşır, pelesenk ağacı meyvesi, ban
otu çekirdeği, kıst otu, sümbül, devm ağacı. Hepsi şarap ile çözdürülerek fitiller yapılır.
Birçok gece kullanılır. Belki bu fitiller ile başarılı olur. (el-Kāfī adlı kitaptan alıntıdır.)
‫الباب السابع والعشرون‬
‫في الفرزجات والحموالت والسواكات املستعملة‬

‫ُ‬
‫في الق ُبل ومنافعها وحفظها وعمرها‬
‫‪1‬‬
‫قيـل‪« :‬عمرهـا وعمـر مـا يسـتعمل فـي الدبـر والقبل‪ ،‬كعمـر الحبوب»‪ ،‬وقيـل‪« :‬كعمر‬
‫العصـارات»‪ ،‬وقيـل‪« :‬إن عجنـت بالمـاء أو باللعابـات فعمرهـا عمر الحبوب‪ ،‬وإن عجنت‬ ‫‪5‬‬
‫بالعسـل وفيهـا أدويـة مـرة فعمرهـا عمـر المعاجيـن المتداولـة؛ وإن لـم يكـن فيهـا أدوية مرة‬
‫فعمرها عمر المربيات‪ ،‬وإن عجنت بعسل خيارشنبر أو بالسكر فعمرها عمر العصارات»‪.‬‬
‫علـى أن الحـق عنـدي أن تسـتعمل مـن وقـت عملهـا إلـى سـتة أشـهر‪ ،‬وعلـى كل‬
‫حـال تحفـظ فـي أوانـي خـزف جديـدة مغموسـة بمثـل دقيـق أو سـدر أو سـنامكي أو‬
‫خطمـي مغطـى متوقـى عـن نـداوة وبـرد وحـر قـوي‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .1‬فرزجة تنفع نزف الدم عن الرحم‬
‫أخالطهـا‪ :‬مـر بطـارخ وأقاقيـا وراونـد صيني[‪ ]149a‬والدن وكافور وزعفران وطين‬
‫أرمني أجزاء سـواء‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬عمر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي هامــش (أ)‪ :‬صفــة فرزجــة يــدر الطمــث‪ :‬مــر ‪ ،10‬فوتنــج ‪ ،10‬ســذاب ‪ ،10‬أبهــل ‪ ،10‬زبيــب منــزوع‬ ‫‪2‬‬
‫ّ‬
‫العجــم‪ ،‬ومــرارة الثــور‪.‬‬
‫صفــة فرزجــة أخــرى‪ :‬مــر ‪ ،10‬مكــوث ‪ ،10‬قثــاء الحمــار ‪ .10‬يعجــن بمــرارة الثــور‪ ،‬أو بمــاء البصــل‬
‫والكــراث‪ ،‬ويســتعمل‪ .‬مــن «اإليضــاح»‪.‬‬
‫صفــة فرزحــة تــدر الطمــث‪ :‬عرطنيثــا ‪ ،5‬خربــق أبيــض ‪ ،5‬فوتنــج ‪ ،5‬ســكبينج ‪ ،5‬فرفيــون ‪ .5‬يحــل بمــاء‬
‫البصــل‪ .‬مــن «الكافــي»‪.‬‬
‫صفــة فرزحــة بخــور‪ :‬يعيــن علــى الحبــل‪ ،‬ويــدر الطمــث‪ :‬صنــدل‪ ،‬ميعــة‪ ،‬بــازرد فرفيــون جاوشــير حــب‬
‫البلســان حــب البــان قســط ســنبل مقــل‪ .‬يحــل بشــراب‪ ،‬ويتخــذ فــرازج‪ ،‬ويحتمــل ليالــي كثيــرة‪ ،‬وربمــا ينجــح‬
‫أيضــا‪ .‬مــن «الكافــي»‪.‬‬
‫بــه ً‬
ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, Çin ışkını, pamuk otu, kâfur, safran,
Ermeni kili.
Bunlar dövülür, elenir, fitil yapılır ve kullanılır.
2. Şiddetli kanamalara karşı etkili fitil
5 Karışımı: Eşit ölçülerde tandır çömleği, demir pası, nar kabuğu, mazı,
beyaz zaç.
Holaren ile karıştırılır ve fitil yapılır.
3. Şiddetli kanamalara karşı etkili fitil
Karışımı: Mürr ağacı reçinesi, Hint biberi çekirdeği, sumak, meyve

10 suyu, eşek dışkısı, gülyağı.
Bunlar karıştırılır ve fitil yapılır.
4. Rahimden salgılanan kanı kesmede etkili fitil
Karışımı: Eşit ölçülerde ezilmiş sürme, narçiçeği, meşenin iç kabuğu.

Bunlar dövülür, elenir, mersin ağacı suyu ile (fitil yapılır ve) kullanılır.
15 5. Adet söktürücü fitil (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, bahçe na-
nesi, sabin ardıcı, sedef.
Bunların hepsi ezilir. Çekirdeği ayıklanmış dövülmüş kuru üzüm ve
öküz ödü ile macun yapılır. Fitil olarak kullanılır.
20 6. Sert rahim tömürlerine karşı çok etkili fitil
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye kaz yağı, tavuk yağı, soyulmamış
susam yağı; üç dirhem bal mumu; dört dirhem mavi devm ağacı; her birisin-
den üçer dirhem dövülmüş hatmi, papatya, keten tohumu, menekşe çiçeği.
Katı yağ dövülür, ateş üzerinde sıvı yağ ile karıştırılır. Diğer ilaçlar da
25 katılır. Bir keten beziyle hazırlanır ve fitil olarak kullanılır.
‫يدق وينخل ويعمل فرزجة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .2‬فرزجة تنفع النزف الكثير‬

‫أخالطهـا‪ :‬خـزف التنـور وخبـث الحديـد وقشـور الرمـان وعفـص وشـب يمانـي‬
‫يداف لسان الحمل‪ ،‬ويستعمل فرزجة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .3‬فرزجة لنزف الدم الكثير‬

‫أخالطها‪ :‬مر وحب الكبابة وسماق وعصير روث الحمار ودهن الورد‪.‬‬
‫يخلط ويستعمل فرزجة‪.‬‬
‫‪ .4‬فرزجة تقطع الدم المنبعث عن الرحم‬

‫أخالطها‪ :‬كحل مسحوق وجلنار وجفت البلوط أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق وينخل بماء اآلس‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .5‬فرزجة تدرالطمث (م)‬

‫أخالطها‪ :‬مر بطارخ وفوتنج وأبهل وسذاب أجزاء سواء‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع‪ ،‬ويعجـن بزبيـب منـزوع الحب مدقوق‪ ،‬ومرارة الثور‪ ،‬ويسـتعمل‬
‫فرزجة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬ ‫‪ .6‬فرزجة تنفع األورام الصلبة الكائنة في الرحم ً‬

‫نفعا بليغا‬
‫أخالطهـا‪ :‬شـحم اإلوز وشـحم الدجـاج ودهـن الحـل مـن كل واحـد أوقيـة‪ ،‬شـمع‬
‫ثالثة دراهم‪ ،‬مقل أزرق أربعة دراهم‪ ،‬دقيق خطمي وبابونج وبزر كتان وزهر بنفسـج‬
‫مـن كل واحـد ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫يـدق الشـحم‪ ،‬ويـداف الدهـن علـى النـار‪ ،‬ويضـاف إليـه بقيـة األدويـة‪ ،‬ويهيـأ بخرقة‬ ‫‪20‬‬
‫كتـان‪ ،‬ويتحمل‪.‬‬
7. Rahim ve rahimdeki yaralardan kaynaklanan kanamalara

karşı etkili fitil (Minhācü’d-dükkān)
el-İrşād’dan aktarılmıştır.
Karışımı: Eşit ölçülerde narçiçeği, rastık taşı, şap, (kavun tohumu), ban
5 otu tohumu, yanmış kâğıt, şaraptan yapılmış sirke içerisinde çözdürülmüş
kimyon, şaraptan yapılmış sirke içerisinde çözdürülmüş Ermeni kili.
Ezilmesi gerekenler ezilir. Keçi söğüdü suyu ve kişniş suyu ile macun
hâline getirilir. Meşe palamudu şeklinde hazırlanır. Bölge gülyağı ile sı-
vazlanır ve fitil olarak kullanılır.
10 8. Mil yani fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Kadınlarda erkekle birleşme öncesi istem dışı boşalmayı önler. Bir-

kaç defa vajinal yoldan kullanılması hâlinde kadınlarda ihtilam olmayı
önler.
Karışımı: Her birisinden yarımşar dirhem beşparmak otu; kuru sedef
15 yaprağı, kuru nane, kuru fesleğen; bir dirhem devm ağacı.
9. Rahimde ölü cenini çıkartan, doğumu kolaylaştıran fitil

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde mürr ağacı reçinesi, çavşır, çöpleme otu.

Bunlar sığır ödü ile macun hâline getirilir ve fitil olarak kullanılır.
20 10. Fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Vajinal daralma sağlar. İkişer dirhem mazı, beyaz zaç, kara topalak,
taze Mekke ayrığı çiçeği, beyaz süsen yaprağı; birer buçuk dirhem narçi-
çeği ve meşe palamudu meyvesi.
Bunlar tarif edildiği şekilde karıştırılır ve kullanılır. Sonra bir ba-
25 ğırsağı güvercin yavrusu kanı ile doldurur ve vajina içinde tutarsa ve bu
şekilde erkek onunla cinsel ilişkiye girerse onu ilişki yaşamamış genç
kız gibi bulur.
‫‪ .7‬فرزجة تقطع الدم عن الرحم وعن قروح الرحم (م)‬

‫عن «اإلرشاد»‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬جلنـار روسـختج وشـب (وبـزر بطيـخ)‪ 1‬وبـزر بنـج وقرطـاس محـرق‬
‫وكمـون منقـوع فـي خـل خمـر وطيـن أرمنـي منقـوع فـي خـل خمـر أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يسـحق ما يجب سـحقه‪ ،‬ويعجن بماء الخالف وماء الكزبرة‪ ،‬ويعمل منه بالليط‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويمسح المكان بدهن ورد‪ ،‬ويتحمل‪.‬‬
‫‪ .8‬شياف ـ أي‪ :‬فرزجة ـ (ذ)‬

‫تمنـع نـزول منـي النسـاء بلا إرادتهـن قبـل أن يجتمعـن بالرجـل‪ ،‬وتمنـع احتالمهـن‬
‫مـرارا مـن ال ُقبـل‪.‬‬
‫ً‬ ‫إذا اسـتعملنها‬
‫ُ‬
‫أخالطهـا‪ :‬بنجنكشـت وورق السـذاب اليابـس ونعنـاع وفوتنـج يابسـات مـن كل‬ ‫‪10‬‬
‫واحـد درهـم ونصـف‪ ،‬مقـل درهـم‪.‬‬

‫يحل الصموغ‪ ،‬ويعجن به سائر األدوية‪ ،‬ويشيف ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .9‬شياف‪ 2‬أي فرزجة تخرج الجنين الميت‪ ،‬وتسهل الوالدة (ذ)‬

‫أخالطها‪ :‬مر وجاوشير وخربق أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بمرارة البقر‪ ،‬ويستعمل فرزجة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .10‬شياف (ذ)‬
‫يضيـق فـروج النسـاء‪ .‬عفـص وشـب يمانـي وسـعد وفقـاح إذخـر وورق السوسـن‬
‫األزاد درهمـان درهمـان‪ ،‬جلنـار وثمـرة البلـوط مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يشـيف على الرسـم‪ ،‬ويسـتعمل‪ ،‬ثم يمأل المصران عن دم فرخ الحمام‪ ،‬ويمسـك‬
‫فـي الفـرج‪ ،‬فيجتمـع معهـا الرجـل‪ ،‬يلتقيها بكرا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬شيا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
11. Fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Vajinal daralma sağlar. Erkek bu ilacı uygulamış kadını bakire zan-

neder.
Karışımı: Her birisinden ikişer dāniḳ mazı, beyaz zaç, kara topalak,
5 taze Mekke ayrığı çiçeği, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, beyaz süsen yap-
rağı; yarım dāniḳ misk; bir buçuk dāniḳ balmumu.
Tarif edildiği şekilde fitil yapılır ve kullanılır. Ovalamak suretiyle
vajinaya akşam uygulanır, sabaha kadar beklenir. Sabah yeniden uygu-
lanır, akşama kadar beklenir. Bu şekilde uygulanırsa kimse bu kadının
10 bakire olmadığını anlayamaz. Aynı şartla kimse onun dul olduğunu
anlamaz.
12. Sivāk (fırça) (Minhācü’d-dükkān)
Vajinal daralma sağlar, vajinal rutubeti kurutur. Kıymetli bir terkiptir.

Karışımı: Birer dirhem andız otu, karanfil, küçük kakule, muskat,
15 Belh rāmik macunu; ikişer dirhem gök süsen kökü; bir dirhem Frenk kim-
yonu; üç dirhem mazı; bir miskal misk katılmış rāmik macunu.
Bunların hepsi yumuşak bir şekilde toz hâline gelinceye kadar dövü-
lür. Kadın vajinasını iyice temizledikten ve bölgeyi gülsuyu ve karanfil
suyu ile ovaladıktan sonra bu ilacı bir fırça/misvak ile uygular. İlaçlarda
20 doz aşımı yapılmaz, ortalama doz kullanılır.
Bu fitile misk ve öd kokusu katanlar da vardır ki bu şekilde daha etkili
olur.
13. Diğer bir fırça/fitil (Minhācü’d-dükkān)
Vajinal daralma sağlar, kadınlarda cinsel istek uyandırır.

25 Kavrulmuş Frenk kimyonu toz hâline gelinceye kadar yumuşakça ezi-
lir. Temizlik yapılıp vajina gülsuyu ve karanfil suyu ile yıkandıktan sonra
bu ilaç bir fırça yardımıyla uygulanır.
‫‪ .11‬شياف (ذ)‬
‫يضيق الفروج‪ ،‬بحيث يخيل الرجل على أنها باكرة‪.1‬‬
‫أخالطها‪ :‬عفص وشـب يماني وسـعد وفقاح إذخر ودم األخوين وورق السوسـن‬
‫األزاد دانقان دانقان‪ ،‬مسـك نصف دانق‪ ،‬شـمع دانق ونصف‪.‬‬
‫يشـيف علـى الرسـم‪ ،‬ويسـتعمل‪ ،‬ويمسـك فـي الفـرج [‪ ]149b‬مـن أول الليـل إلـى‬ ‫‪5‬‬
‫الصبـاح‪ ،‬ومنـه إلـى المغـرب‪ ،‬فيصيـر بحيـث ال يعرفهـا أحـد أنهـا غيـر باكـرة‪ ،2‬وال يظـن‬
‫أنهـا َثيِـب‪ ،‬بالشـرط السـابق‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .12‬سواك (م)‬
‫يضيق فروج النسـاء‪ ،‬ويسخنها‪ ،‬ويجفف رطوباتها‪ ،3‬وهو جليل القدر‪.‬‬
‫أخالطها‪ :‬راسن وقرنفل وهال‪ 4‬وجوزة طيبة ورامك البلخ درهم درهم‪ ،‬أصل السوسن‬ ‫‪10‬‬
‫اآلسمانجوني درهمان‪ ،‬قردمانا درهم‪ ،‬عفص أخضر ثالثة دراهم‪ ،‬سك مسك مثقال‪.‬‬
‫ناعمـا حتـى يصيـر فـي حــد الغبــار‪ ،‬ويستــاك بـه المـرأة‪ 5‬فـي‪ 6‬الفرج‬
‫يسـحق الجميـع ً‬
‫بعـد أن تغتسـل نظي ًفـا‪ ،‬ويطيـب‪ 7‬المـكان بمـاء ورد ومـاء قرنفـل‪ ،‬وال يكـون مـا يأخـذه‬
‫مـن األدويـة كثيـرا‪ ،‬بـل متوسـ ًطا‪.‬‬
‫ً‬
‫نفعا‪.‬‬
‫وعودا‪ ،‬فيكون أقوى ً‬
‫ً‬ ‫مسكا‬
‫ً‬ ‫وثم من يضيف إليه‬ ‫‪15‬‬
‫ّ‬
‫‪ .13‬سواك ثان (م)‬

‫يضيق الفروج‪ ،‬ويسخنها‪.‬‬
‫تسـحق كراويا محمصة سـح ًقا ِن ِع َّما حتى تصير في حد الغبار‪ ،‬فتسـتاك بها المرأة‬
‫بعـد النظافـة‪ ،‬ويغسـل المـكان بماء الورد‪ ،‬وماء القرنفل‪.‬‬
‫كذا العبارة في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يخيل للرجل أنها بكر‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬بكر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬رطوبتها‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬حال‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬المرارة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫سقطت (في) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫في (ب)‪ :‬تطييب‪.‬‬ ‫‪7‬‬
14. Diğerlerinden daha etkili fırça/fitil
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem yanmış kurşun, kavrulmuş zamk

ve nişasta, yemlik bitkisinin özsuyu, holaren özsuyu, Ermeni kili, Kıbrıs kili;
birer miskal kehribar, yıkanmış Hint defneyaprağı, akasya ağacı yaprağı ve
5 meyvesinin konsantre reçinesi; bir miskal iki kardeşkanı ağacı reçinesi.
Bunlar dövülür ve tarif edildiği şekilde kullanılır.
15. Hamileliği önleyici fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde mazı ve mersin ağacı tanesi.

Bunlar dövülüp elendikten sonra sıcak su ile macun hâline getirilir ve
10 küçük fitiller hazırlanır. Bunlar cinsel birleşme öncesi birer adet olarak
kullanılır. Amaç gerçekleşmiş olur.
16. Diğer fitil
Hamile kalmayı önler. Birikmiş regl akıntısını söktürür.

Lahana çiçeğinden, tohumundan ve damarlarından fitiller yapılır ve
15 kullanılır.
Aynı şekilde cinsel birleşme öncesinde katran fitili kullanılması da
hamileliği önler. Cinsel birleşme öncesi üzerlik suyu ile macun yapılmış
biberin fitil olarak alınması da hamileliği önleyicidir. Aynı şekilde kadı-
nın cinsel birleşmeden sonra nane yüklemesi, kadının temizlik dönemi-
20 nin üçüncü gününde geyik penisini fitil olarak yüklemesi, kollarına veya
boynuna buhurumeryem bağlaması, her gün yarımşar dirhem kurutulmuş
ufalanmış dut yaprağı çiğnemesi gibi terkipler her biri ayrı olmak üzere
hamileliği önleyicidir.
17. Hamile kalamayan kadınlara hamile kalmalarında etkili

25 fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer buçuk dirhem tavuk yağı, keçi yağı,
kaz yağı, doğal akışkan zamk, süt emen tavşan yavrusunun kursağı; birer
‫‪ .14‬سواك أنفع من األول‬

‫أخالطه‪ :‬إسفيداج الرصاص وصمغ ونشا مقلوين وعصارة لحية التيس وعصارة‬
‫لسـان الحمـل وطيـن أرمنـي وطيـن قبرسـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬كهربـا وسـاذج مغسـول‬
‫وقاقيـا ُر ّب‪ 1‬مثقـال مثقـال‪ ،‬دم أخويـن مثقال‪.‬‬
‫يدق ويستعمل على الرسم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .15‬شياف يمنع المرأة من أن تحمل (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬عفص وحب اآلس أجزاء سواء‪.‬‬
‫صغـارا‪ ،‬فقبـل المجامعـة‬
‫ً‬ ‫يعجنـان بعـد الـدق والنخـل بمـاء حـار‪ ،‬ويشـيف أشـيا ًفا‬
‫واحـدا‪ ،‬يحصـل المقصـود‪ .‬مجـرب‪.‬‬
‫ً‬ ‫تسـتعمل‬
‫‪ .16‬شياف آخر‬ ‫‪10‬‬
‫يمنع الحبل عن حاملته‪ 2‬مع أنه يدر الحيض المعقود‪.‬‬

‫يعمل عن زهر الكرنب وبزره وعروقه أشياف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫وكذلـك حمـل القطـران قبـل المجامعـة‪ ،‬واحتمـال الفلفـل قبـل المجامعـة معجو ًنـا‬
‫بمـاء الحرمـل‪ ،‬يمنـع الحبـل‪ ،‬وكذلـك إذا احتملـت المـرأة النعنـاع بعـد الجمـاع‪،‬‬
‫واحتمـال المـرأة ذكـر األيـل بعـد الطهـر بثالثـة أيام‪ ،‬ويشـد بحور المريـم‪ 3‬في العضد أو‬ ‫‪15‬‬
‫فـي الرقبـة‪ ،‬واسـتفاف ورق التـوت كل يـوم نصـف درهـم‪ ،‬يمنـع جميـع الحبـل فـرادى‪.‬‬
‫‪ .17‬شياف يعين النساء على الحبل لمن لم تحبل (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬شـحم الدجاج وشـحم المعز وشـحم الوز وشـمع و‪ 4‬ميعة سـائلة وإنفحة‬
‫األرنـب مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪ ،‬سـاذج هنـدي وقردمانـا درهـم درهـم‪ ،‬زعفـران‬
‫في (أ) و (ج)‪ :‬عامله‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في جميع النسخ‪ :‬نحور المريم‬ ‫‪3‬‬
‫سقطت الواو من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
dirhem Hint defneyaprağı ve Frenk kimyonu; her birisinden birer buçuk

dirhem safran, kakule, sümbül, koçboynuzu çiçeği; yarım miskal beyaz
zaç; bir buçuk dāniḳ kunduz testisi; bir dāniḳ misk.
Tarif edildiği şekilde fitil hazırlanır, cinsel birleşmeden en az dört saat
5 önce kullanılır.
İstenirse her birisinden yarım dirhem pelesenk ağacı çekirdeği, ban
otu çekirdeği, kıst otu; bir dāniḳ amber de eklenebilir.
Pelesenk ağacı yağı şebboy yağı ile macun hâline getirilir. Tarif edil-
diği şekilde fitil yapılır. Akşam kullanılır, gecenin sonunda cinsel ilişkiye
10 girilirse maksat gerçekleşir.
18. Soğukluk ve rutubet nedeniyle hamile kalamayan

kadınlara yararlı fitil
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde kaynatılan bitki kabuklarının

akışkan zamkı, kunduz testisi, kasnı, çavşır, pelesenk ağacı meyvesi, kıst
15 otu, sümbül.
Zamklar yıllanmış şarap ile çözdürülür. Kuru ilaçlar dövülüp elenerek
macun yapılır ve bundan fitil yapılır. Kadınlar tarafından ara vermeksizin
her gece kullanılır. Yaklaşık dört saat kadar sonra cinsel ilişkiye girilir. Bu
şekilde Allah’ın izniyle hamilelik gerçekleşir.
20 19. Aşırı regl akıntısını önleyen fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde sürme, narçiçeği, kuyumcuların kullandığı

sodyum borat.
Dövülür, elenir ve mersin yaprağı özsuyu ile macun yapılır. Yün üze-
rine cila şeklinde sürüldükten sonra fitil olarak kullanılır. Bu işlem akıntı
25 kesilinceye kadar birkaç gün tekrarlanır.
20. Şiyāf yani fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Aşırı regl akıntılarını, zayıflık ve çarpıntı oluşturmak suretiyle keser.

‫وحمامـا وسـنبل وإكليـل الملـك نصـف درهـم نصف درهم‪ ،‬شـب يماني نصف مثقال‪،‬‬
‫جندبيدسـتر دانـق ونصـف‪ ،‬مسـك دانـق‪ .‬يشـيف علـى الرسـم ويسـتعمل قبـل الجمـاع‬
‫بأربـع سـاعات بـل أزيد‪.‬‬
‫وإن أردت أن يـزاد حـب بلسـان وحـب بـان وقسـط مـن كل واحـد نصـف درهـم‪،‬‬
‫عنبـر دانـق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يعجـن مـع دهـن البلسـان ودهـن خيـري‪ ،‬ويشـيف علـى الرسـم‪ ،‬ويسـتعمل أول‬
‫الليـل‪ ،‬وفـي آخـره يقاربهـا الرجـل‪ ،‬يحصـل المقصـود‪.‬‬
‫‪ .18‬فرزجة تنفع اللواتي‪ 1‬ال تحبلن بسبب برودة ورطوبة‪.‬‬

‫أخالطهـا‪ ]150a[ :‬ميعـة رطبـة وجندبيدسـتر وقنـة وجاوشـير وحـب بلسـان وقسـط‬
‫وسـنبل أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يحـل‪ 2‬الصمـوغ بالشـراب العتيـق‪ ،‬ويـدق األدويـة اليابسـة‪ ،‬وينخـل بـه ويعجـن‬
‫ويشـيف‪ ،‬وتسـتعمله المرأة ليالي على الوالء‪ ،‬وبعدها بأربع سـاعات يجامعها الرجل‪،‬‬
‫تحبـل بـإذن ّٰ‬
‫‪ .19‬فرزجة تمنع إفراط الطمث (ذ)‬

‫أخالطها‪ :‬كحل وجلنار وتنگار الصباغين أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫تدق وتنخل‪ ،‬وتعجن بعصارة ورق اآلس‪ ،‬وتطلى على الصوف‪،‬‬

‫أياما حتى تنقطع‪.‬‬
‫وتحتمل‪ ،‬وتكرر العمل ً‬
‫‪ .20‬شياف أي فرزجة (ذ)‬

‫تحبس الحيض إذا أفرط بحيث يؤثر فيه الضعف والخفقان‪.‬‬
‫كذا زيدت في جميع النسخ بعد كلمة اللواتي كلمة الالتي‪ ،‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪ :‬حل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem narçiçeği, akasya, Arap zam-

kı; her birisinden birer dirhem iki kardeşkanı ağacı reçinesi, mürr ağacı
reçinesi, kehribar, bīşü’ṣ-ṣabiyy1 (Kurtboğan zehri; baldıran) ve ezilmiş
geyik boynuzu.
5 Bunların hepsi dövülmüş ve elenmiş olarak bir araya toplanır, fitil ya-
pılır ve kullanılır.
21. Şiyāf yani fitil (eẕ-Ẕeḫīre)

Yakıcı ağır ilaçların kullanımından kaynaklanan yaralara karşı etkili-
dir. Bundan kaynaklanan sancılar ile baş ağrısını dindirir.
10 Karışımı: Her birisinden birer istār ördek yağı, tavuk yağı; her biri-
sinden birer dirhem narçiçeği, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçine-
si, yanmış kurşun; ḳavāsīn kurşun oksidi, doğal kurşun oksit veya keseye
konulmuş doğal kurşun oksit ya da geven zamkı veya hatmi.
Katı yağlar karıştırılır ve tortulardan arındırılır. Sıvı yağlar da tortu-
15 larından süzülür. Karışımlar ise ezilir ve yağlarla macun haline getirilir.
Şiyāf şeklinde fitiller yapılır ve kullanılır. Eğer karnıyarık tohumunun ya-
pışkan suyu veya menekşe yağı karıştırılıp macun hâline getirilerek fitil
yapılırsa daha etkili olur.

20 Vajinal daralma sağlar. Vajinal rutubeti giderir. Bunun sonucunda ba-
kire olmayan bir kadın bakireymiş gibi olur. Özellikle dul bir kadın bu
fitilleri birkaç gün boyunca güvercin kanı ile doldurulmuş bir bağırsak
ile cinsel organına uygulayıp sonra bir erkekle cinsel ilişkide bulunursa
bağırsağın başlığı açılır ve kan akıntısı olur. Kan akıntısı ve vajinal darlık-
25 tan hareketle erkek o kadının bakire olduğuna kesin kanaat eder ve onun
hakkında kötü bir düşünceye kapılmaz.
Karışımı: Her birisinden birer dirhem beyaz zaç, yeşil mazı, kara to-
palak, sümbül, misk katılmış rāmik macunu; yarım dirhem karanfil, ya-
rım dāniḳ sakız ağacı reçinesi.
30 Bunlar tarif edildiği şekilde fitil olarak hazırlanır ve kullanılır.
1 Bīş: Kurtboğan bitkisi zehri; baldıran (Conium maculatum), ḳūniyūn.
‫أخالطـه‪ :‬جلنـار وأقاقيـا وصمـغ عربـي مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬دم األخويـن ومـر‬
‫وكهربـا واليبـش الصبـي وقـرن األيـل مسـحو ًقا مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬
‫منخول‪ ،‬فيشيف ويستعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫يجمع الجميع مدقو ًقا‬
‫‪ .21‬شياف أي فرزجة (ذ)‬

‫تنفـع القرحـة‪ 1‬فـي القـروح مـن اسـتعمال األدويـة الحـادة والحريفـة‪ ،‬ويسـكن‬ ‫‪5‬‬
‫أوجاعهـا وأوجـاع الـرأس الكائنـة منـه‪.‬‬

‫أخالطهـا‪ :‬شـحم البـط وشـحم الدجـاج مـن كل واحـد إسـتار‪ ،‬جلنـار وأقاقيـا‬
‫وإسـفيداج الرصاص وإسـفيداج القواسـين وإسـفيداج المرتك أو مرتك في معقود أو‬
‫كثيـرا أو خطمـي مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬
‫تـذاف الشـحوم وينحـى بأثفالهـا‪ ،‬ويصفـى الدهـن مـن الثفـل‪ ،‬وتسـحق األخلاط‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫وتعجـن باألدهـان‪ ،‬وتعمـل فـرازج كالشـياف‪ ،‬وتسـتعمل؛ وإن خلطـت بلعـاب بـزر‬
‫قطونـا أو بدهـن البنفسـج‪ ،‬وتعجـن وتشـيف‪ ،‬كانـت أنفـع‪.‬‬
‫‪ .22‬فرزجة (ذ)‬
‫تضيـق الفـروج‪ ،‬وتذهـب برطوبتهـا‪ ،‬بحيـث يخيـل غير البكر أنها باكرة‪ ،2‬وال سـيما‬
‫أيامـا فـي الفـرج مصرا ًنـا‬
‫مـرارا ً‬
‫ً‬ ‫إذا أدخلـت المـرأة الثيبـة بعـد اسـتعمالها هـذه األشـياف‬ ‫‪15‬‬
‫مملـوءا بـدم الحمـام‪ ،‬ثـم يجتمـع معهـا الرجـل‪ ،‬فينفتـح رأس المصـران‪ ،‬ويسـيل الـدم‪،‬‬
‫ً‬
‫فمـن سـيالن الـدم وضيـق المنفـذ‪ ،‬يجـزم الرجـل بأنهـا باكـرة‪ ،‬وال يظـن بهـا السـوء‪.‬‬
‫أخالطها‪ :‬شـب يماني وعفص أخضر وسـعد وسـنبل وسـك مسـك من كل واحد‬
‫درهـم‪ ،‬قرنفـل نصـف درهم‪ ،‬مصطكـى نصف دانق‪.‬‬
‫تعمل أشيا ًفا على الرسم‪ ،‬وتستعمل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬القرصة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ في هذا الموضع وفي الذي يليه بعد أسطر‪ .‬والصواب‪ :‬بكر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Rahimi temizler, yapışkan balgamın rahimde birikip rahmin döl tut-

masını engellemesi dolayısıyla hamile kalamayanlar açısından rahmi ha-
mile kalmaya hazır hale getirir.
5 Karışımı: Her birisinden yarımşar dirhem kurt ödü, tavşan ödü, kalkan
balığı1 ödü; her birisinden birer buçuk dirhem Hint sümbülü yağı ve bal.
Tarif edildiği şekilde fitil yapılır ve kullanılır.
Cenini düşüğe ve erken doğuma karşı korur, organları tam oluşmadan

10 doğuma veya ölü doğmaya karşı rahimdeki cenini korur.
Karışımı: Üç dirhem sümbül; her birisinden ikişer dirhem kara topa-
lak, ceviz ağacının kökündeki siyah zamk, narçiçeği, papatya; her birisin-
den dörder dānīk safran, küçük kakule ve misk katılmış rāmik macunu;
birer dirhem kakule ve koçboynuzu çiçeği; yarım dirhem karanfil; ikişer
15 dāniḳ kâfur, sarı amber; ezilip elenmiş, geven zamkı ve akışkan bitki ka-
buğu reçinesi ile karıştırılmış kara helile.
Tarif edildiği şekilde fitil yapılır ve kullanılır.
25. Hamilelik için fitil (Minhācü’d-dükkān)
Menekşe yağı ile karıştırılmış süt emen yavru tavşanın maya olarak
20 kullanılan kursağı. Reglden temizlik sonrası bir yün parçası ile fitil olarak
kullanılır.
26. Şiddetli mide ve bağırsak ağrılarına karşı etkili fitil (el-Ḥāvī)
Pırasa kökü, eşit miktarlardaki su ve yağ ile pişirilir. Fitil olarak yük-
lenir.
1 Arapça ibarede yer alan Şebbūṭ kelimesi günümüz Arapçasında “sazan balığı” an-
lamındadır; ancak Kırk üçüncü bab, 43 ve 44. sıradaki Öd fitillerinin tariflerinde,
Tahran ve İstanbul nüshalarının kenarına düşülen notta kelimenin “kalkan balığı”
anlamında olduğu açıklanmıştır. Bu nedenle de “kalkan balığı” olarak çevrilmiştir.
‫‪ .23‬فرزجة (ذ)‬
‫تنقـي الرحـم‪ ،‬وتهيـئ‪ 1‬للحبـل لمـن لـم تحبـل‪ ،‬الجتمـاع البلغـم اللـزج فـي الرحـم‪،‬‬
‫فيمنـع العلـوق‪.‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬مـرارة الذئـب ومـرارة األرنـب ومـرارة الشـبوط مـن كل واحـد نصـف‬
‫درهـم‪ ،‬دهـن نارديـن وعسـل مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫بشيف على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .24‬فرزجة (ذ)‬
‫تحفـظ الجنيـن فـي البطـن مـن اإلسـقاط والخـروج قبـل الوقت وغير تمـام الخلقة‪،‬‬
‫ميتا‪.‬‬
‫أو يخـرج الولـد ً‬
‫أخالطهـا‪ :‬سـنبل ثالثـة دراهـم‪ ،‬وسـياه داروان‪ 2‬وجلنـار وبابونـج مـن كل واحـد‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـان‪ ،‬زعفـران وخيـري بـوا وسـك مسـك مـن كل واحـد أربعـة دوانيـق‪]150b[،‬‬
‫حمامـا وإكليـل الملـك درهـم درهـم‪ ،‬قرنفـل نصـف درهـم‪ ،‬كافـور وعنبـر أشـهب مـن‬
‫ً‬
‫كل واحـد دانقـان‪ ،‬مسـك وكابلـي مسـحوق ومنخـول ومخلـوط بكثيـرا‪ ،‬وميعـة سـائلة‪.‬‬
‫يشيف على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .25‬فرزجة للحبل (م)‬ ‫‪15‬‬
‫تحمل بصوفة بعد الغسل من الحيض‪.‬‬

‫إنفحة األرنب مذافة بدهن البنفسج‪ّ ،‬‬
‫‪ .26‬فرزجة تنفع الوجع الشديد في المعدة واألمعاء (ح)‬

‫أخالطها‪ :‬يطبخ أصل الكراث بالماء والدهن على الطابق‪ ،‬ويتحمل فرزجة‪.‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬يهيئها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬س‪ ،‬حرف واحد فقط‪ ،‬لعله رمز من سياه داوران‪.‬‬ ‫‪2‬‬
YİRMİ SEKİZİNCİ BAB
KOYU MERHEMLER/JELLER/YAKILAR HAKKINDADIR
Bil ki koyu kremler (dımāḍ)1, ilaçların dövülerek elendikten sonra

koyu kıvamlı olacak şekilde yağlarla ıslatılması, zamk ve benzeri şeylerin
5 ise yumuşatılması ve hasta olan yere konulmasından ibarettir.2
Bu ilaçlar yapıldıkları günden itibaren altı aya kadar kullanılırlar, son-
ra kullanılmaları gerekmez.
1. Baş ağrısına faydalı krem
Karışımı: Eşit ölçülerde sabır otu, sütleğen, kıst otu, (Arap) zamkı,
10 göz otu/Sarcocolla ağacı zamkı, kunduz testisi, akgünlük ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek elenir ve kokusu güzel şarap ile veya ayva suyu yoğ-
rulur ve başın üzerine sürülür.
2. Sıcak olsun soğuk olsun menenjite faydalı krem
Karışımı: Tek tek ve toplu halde kabak, hıyar, marul ve yaş it üzümü
15 püresi.
Gülsuyu ve sirke ile yoğrularak başın üzerine konulur.
1 Geleneksel tıpta dımād adı verilen koyu kıvamlı kremler akışkan değildir ve üzerine
konuldukları organın üzerinde kalın bir tabaka oluştururlar. Ovalanarak yedirilirler.
Kitap genelinde dımāḍ kelimesi bazen “yakı, sargı” anlamında, bazen “koyu krem”
anlamında kullanılmıştır.
2 Tahran nüshasının kenarında şu krem tarifi yer almaktadır: Göz hastalıkları için alnın
üzerine konulan krem: Kündür 1, göz otu/Sarcocolla ağacının zamkı 1, akasya ağacının
yaprak ve çiçeğinin reçinesi 1, narçiçeği 1, deniz yavşanı 1, iki kardeşkanı ağacı reçinesi
1, kırmızı gül 1, sabır otu 8, akız ağacı reçinesi 1. Hafif bir sıvı ile yoğurulur.
‫الباب الثامن والعشرون‬
‫في الضمادات‬
‫اعلـــم أن الضمـــاد عبــــارة عـــن أن يخـــــلط األدويـــة بعـــد الـــدق والنخـــل‪،‬‬

‫ثـــم تبـــل باألدهـــان‪ ،‬وتليـــن الصمـــوغ أو نحوهـــا‪ ،‬بحيـــث يكـــون قـــوي القوام‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫فيو ضع ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫وهي تستعمل من يومها إلى ستة أشهر‪ ،‬ثم ال ينبغي أن تستعمل‪.‬‬
‫‪ .1‬ضماد ينفع الصداع‬

‫أخالطـــه‪ :‬صبـــر وفرفيـــون وقســـط وصمـــغ وأنـــزروت وجندبيدســـتر ولبـــان‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بالخمـر الطيـب الرائحـة‪ ،‬أو بمـاء السـفرجل‪ ،‬ويضمـد‬ ‫‪10‬‬
‫علـى الـرأس‪.‬‬
‫‪ .2‬ضماد ينفع السرسام حا ًرا كان أو بار ًدا‬

‫أخالطه‪ :‬جرادة القرع والخيار والخس وعنب الثعلب الرطب‪ ،‬مفردة ومجموعة‪.‬‬
‫يعجن بها بماء الورد والخل‪ ،‬ويوضع على الرأس‪.‬‬
‫فــي هامــش (أ)‪ :‬ضمــاد يوضــع علــى الجبهــة لعلــل العيــن‪ :‬كنــدر ‪ ،1‬أنــزروت ‪ ،1‬أقاقيــا ‪ ،1‬جلنــار ‪ ،10‬شــيح‬ ‫‪1‬‬
‫أرمنــي ‪ ،1‬دم األخويــن ‪ ،1‬ورد أحمــر ‪ ،1‬صبــر ‪ ،8‬مصطكــى ‪ .1‬يعجــن بمــا خــف‪.‬‬
3. Krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Ateşli baş ağrısına iyi gelmesine rağmen normal bir şekilde uyutucu-
dur. Sıcak buharları uzaklaştırır.
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem menekşe, nilüfer yaprağı, ma-
5 rul tohumu. Bir başka nüshaya göre üçer dirhemdir. Üç dirhem haşhaş ka-
buğu, aynı miktarda boynuzlu gelincik mili/fitili, iki miskal rengi beyaza
çalan sarı sandal ağacı. Bir başka nüshaya göre her birisinden iki miskal
kırmızı ve siyah sandal ağacı.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve marul suyu ile yoğrularak ma-
10 cun hâline getirilir. Kulaktan kulağa iki kulak arasına sürülür. Maksadın
hasıl olması için uyku vaktinde boyun diskleri, burun, iki el ve ayak, el ve
ayak parmakları ve tırnakları menekşe yağı, nilüfer yağı veya kabak yağı
ile yağlanır.
4. Uykuyu getiren krem (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Üçer dirhem menekşe, nilüfer ve marul tohumu, dört dir-

hem hatmi çiçeği, ikişer dirhem haşhaş kabuğu, beyaz sandal ağacı ve
Abdüsselām otunun meyvesi.
Dövülüp elendikten sonra yoğrulur, marul suyu ile birlikte alın üze-
rinden kulaktan kulağa sürülür.
20 5. Sinirlerin aşırı kasılmasına faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beş istār sarı mum, ikişer dirhem Afşar otu, biber, kuru
zufa otu, çadıruşağı, safran, pelesenk ağacı yağı, kunduz testisi, sakız
ağacının sakızı, çavşır, kasnı ve reçineli kabukların pişirilmesinden sonra
alınan akışkan olmayan zamk.
25 Reçineler kaynatılmış üzüm şırası ile çözdürülür. Yağa mum eklenir
ve diğer ilaç maddeleri dövülür. Elendikten sonra yoğrularak hepsinden
oldukça koyu bir macun yapılır ve hastalık yerine bu macundan konulursa
faydalı olur.
‫‪ .3‬ضماد (ذ)‬
‫نوما معتدالً‪ ،‬مع أنه ينفع الصداع الحار‪ ،‬ويدفع البخارات الحارة‪.‬‬
‫ينوم ً‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج وورق النيلوفـر وبـزر الخـس مـن كل واحـد خمسـة دراهـم ــ وفي‬
‫نسـخة‪ :‬ثالثـة دراهـم ـــ‪ ،‬قشـر الخشـخاش ثالثـة دراهـم‪ ،‬وشـياف ماميثـا مثلـه‪ ،‬صنـدل‬
‫أبيـض مقاصيـري مثقـاالن‪ .‬وفـي نسـخة‪ :‬صنـدالن مـن كل واحـد مثقـاالن‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـاء الخـس‪ ،‬ويطلـى بـه فيمـا بيـن األذنيـن من األذن‬
‫إلـى األذن‪ ،‬ويدهـن فقـرات الرقبـة واألنـف والرجلين واليديـن وأظفارهما وأصابعهما‪،‬‬
‫بدهـن البنفسـج أو النيلوفـر أو القـرع‪ ،‬وقـت النـوم‪ ،‬ليحصـل المرام‪.‬‬
‫‪ .4‬ضماد يجلب النوم (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج ونيلوفـر وبـزر خـس ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد خطمـي أربعـة‬ ‫‪10‬‬
‫دراهـم‪ ،‬قشـر الخشـخاش وصنـدل أبيـض وأصـل اللفـاح درهمـان درهمـان‪.‬‬

‫يعجن بعد الدق والنخل‪ ،‬ويطلى بماء الخس من األذن إلى األذن‪ ،‬على الجبهة‪.‬‬
‫‪ .5‬ضماد تنفع تشنج األعصاب (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـمع أصفـر خمسـة أسـاتير‪ ،‬أسـارون وفلفـل وزوفـاء يابسـة وأشـق‬
‫وزعفـران ودهـن بلسـان وجندبيدسـتر وعلـك البطـم وجاوشـير وقنـة وميعـة رطبـة‬ ‫‪15‬‬
‫مـن‪.‬‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬دهـن زيـت نصـف ّ‬
‫يحـل الصمـوغ بالميبختـج‪ ،‬ويـداف الشـمع فـي الدهـن‪ ،‬ويـدق سـائر األدويـة‪،‬‬
‫نافعـا‪.‬‬
‫قويـا‪ ،‬ويضمـد بـه الموضـع‪ .‬يكـون ً‬
‫عجنـا ً‬
‫ً‬ ‫وينخـل ويعجـن الجميـع‬
‫‪ .6‬ضماد ينفع تشنج العصب (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬مقـل أزرق وشـحم اإلوز وشـحم الدجـاج ومـخ سـاق البقـر ثلاث‬ ‫‪20‬‬
‫ثلاث أواق‪.‬‬
‫يدعك في الهاون مع زبيب [‪ ]151a‬العنب‪ ،‬ويخلط ويستعمل‪.‬‬
6. Sinir kasılmasına faydalı bir krem. (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Üçer dirhem mavi devm ağacı, ördek iç yağı, tavuk iç yağı,
sığırın bacak kemiğinin iliği.
Hepsi havanda kuru üzüm ile ovalanarak ezilir ve karıştırılarak kul-
5 lanılır.
7. Göze sürülen krem (el-Ḥāvī)

İster sarı safralı olsun ister kanlı olsun, göz ağrısına iyi gelir.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde sandal ağacı, gülsuyu, kuru veya
yaş kişniş, teke dikeni özsuyu, akasya ağacının yaprağı veya meyvesinin
10 zamkı, boynuzlu gelincik bitkisi.
Hepsi dövülerek elenir ve hastalığa uygun bir sıvı ile yoğrularak ma-
cun hâline getirilir.
Hastalığın başlangıcında göze sürülür.
8. Gözde morarmaya iyi gelen krem

15 Koçboynuzu çiçeği, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, meyan kökü, safran
ve gülyağı ile çırpılmış yumurta sarısı
9. Başın üst kısmı ve alına direkt uygulanırsa burun

kanamasını kesen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde yemlik bitkisi özsuyu, Ermeni kili, mercimek
20 unu, arpa unu, gül yaprağı, kırmızı ve siyah sandal ağacı, narçiçeği, üzüm çu-
buğu yaprağı, söğüt yaprağı, haşhaş yaprağı, Mısır zacı ve yakılmış sarı zaç.
Hepsi dövülerek elenir ve sirke ile yoğrulur. Koyu burun kanamasında
krem olarak kullanılır.
10. Eski pamukçuğa iyi gelen özlü bir krem

25 Yarım dirhem dövülerek elenmiş yakılmış bakır, üç dirhem zaç, birer
dirhem safran ve biber. Sonra hepsi ekşi bir şurupla yani ekşilik vasfıyla
nitelenen bir şurupla ince bir bal kıvamına gelinceye kadar ezilir ve göz
kapağının dışından kullanılır.
‫‪ .7‬ضماد يضمد به العين (ح)‬

‫دمويا‪.‬‬
‫ً‬ ‫صفراويا كان أو‬
‫ً‬ ‫ينفع الرمد الحار‬
‫أخالطـه‪ :‬صنـدل ومـاء الـورد والكزبـرة الرطبـة أو اليابسـة والحضـض واألقاقيـا‬
‫والماميثـا أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بما يناسب العلة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يضمد‪ 1‬العين في االبتداء‪.‬‬
‫‪ .8‬ضماد ينفع الطرفة‬

‫إكليـل الملـك ودم األخويـن وأصـل السـوس وزعفـران وصفـرة بيـض مضـروب‬
‫بدهـن ورد‪.‬‬
‫‪ .9‬ضماد يقطع الرعاف إذا تعمد به اليافوخ والجبهة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عصــارة لحيــة التـــيس وطــين أرمنـي ودقيـق العـدس ودقيـق‬

‫الشـعير وورق الـورد والصنـدالن والجلنـار وورق الكـرم وورق الخلاف وورق‬
‫الخشـخاش والـزاج المصـري والقلقطـار المحـرق أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بخل‪ ،‬ويضمد به في الرعاف الغليظ‪.‬‬
‫‪ .10‬موجزضماد ينفع السالق القديم‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬يـــدق وينخـــل نحـــاس محـــرق نصـــف درهـــم‪ ،‬زاج ثالثـــة دراهم‪،‬‬
‫درهمـــا‪ ،‬ثـــم يســــحق الجميـــع بشـــراب عفـــص ـــــ أي‪:‬‬
‫ً‬ ‫درهمـــا‬
‫ً‬ ‫زعفـــران وفلفـــل‬
‫بشـــراب متصـــف ‪ 2‬بالعفوصـــة ـــــ‪ ،‬حتـــى يصيـــر كالعســـل الرقيـــق‪ ،‬ويســـتعمل مـــن‬
‫خـــارج الجفن‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬يضمذ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬يتصف‪.‬‬ ‫‪2‬‬
11. Nerede olursa olsun organlardaki kızarıklığı gideren

krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Her birisinden beşer dirhem Kimolos kili ve kırmızı sandal ağacı, dör-
der dirhem filfilek ve akasya ağacı yaprağı veya meyvesinin reçinesi, üçer
5 dirhem safran ve Ermeni kili, bir miskal boynuzlu gelincik mili/fitili.
Hepsi it üzümü suyu ile yoğrulur ve hasta organın üzerine sürülerek
ovalanır.
12. Ateşli iltihap sebebiyle oluşan kulak ağrısına faydalı

krem
10 Karışımı: Üç dirhem nilüfer, her birisinden beşer dirhem papatya,

menekşe, hatmi çiçeği ve hatmi kökü, her birisinden onar dirhem bakla
ve arpa.
Hepsi dövülerek elenir. İt üzümü suyu, menekşe yağı ve kişniş suyu
ile yoğrularak kulağa sürülerek ovalanır. Tümörün patlaması ve içindeki
15 iltihabın akması için kulağın içerisine cariye sütü ile birlikte keten tohumu
ve amber otu tohumunun yapışkan zamkı damlatılır.
13. Kulak arkasında ve kulak kökünde oluşan iltihapları

akıtan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem kazın iç yağı, ördeğin iç yağı,

20 tavuğun iç yağı. Hepsi birbirine eklenerek beş dirhem dövülmüş ve elen-
miş davar dışkısı ile yoğrulur ve hasta olan yerin üzerine sürülerek ovala-
nırsa Allah’ın izniyle o şişlikleri indirecektir.
14. Kulak kökünde ve kulak arkasında oluşan şişlikleri

indiren krem (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kırmızı sandal, filfilek, boynuzlu

gelincik bitkisi mili/fitili, sabır otu, mürr ağacı reçinesi ve safran.
Hepsi dövülerek elenir ve gülsuyu ile yoğrularak hasta olan yerin üze-
rine sürülerek ovalanır.
‫‪ .11‬ضماد يذهب حمرة األعضاء أين كانت (ذ)‬

‫طيـــن قيموليـــا وصنـــدل أحمر من كل واحـــــد خمســـــة دراهــــم‪ ،‬فوفـــل ‪ 1‬وأقاقيا‬
‫أربعـــة أربعـــة دراهـــم‪ ،‬زعفـــران وطين أرمنـــي من كل واحـــد ثالثة دراهم‪ ،‬شـــياف‬
‫ماميثـــا مثقال‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء سكنكور‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .12‬ضماد ينفع وجع األذن إذا كان من ورم حار‬

‫أخالطـه‪ :‬نيلوفـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬بابونـج وبنفسـج وخطمـي وأصلـه مـن كل واحـد‬
‫خمـــسة دراهـم‪ ،‬باقلاء وشـــعير مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء عنـب الثعلب ودهن البنفسـج وبمـاء الكزبرة‪،‬‬
‫ويضمـد بـه األذن‪ ،‬ويقطـر فـي األذن لعـاب بـزر الكتـان ولعـاب بـزر المـرو‪ ،‬مـع لبـن‬ ‫‪10‬‬
‫جاريـة‪ ،‬لينفجـر الـورم‪ ،‬ويسـيل مـا فيـه‪.‬‬
‫‪ .13‬ضماد يحط األورام الكائنة خلف األذن وفي أصول اآلذان (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬شحم البط وشحم اإلوز وشحم الدجاج من كل واحد خمسة دراهم‪.‬‬
‫يـداف الجميـع‪ ،‬ويعجـن بهـا خمسـة دراهـم بعـر غنـم مدقـوق منخـول‪ ،‬ويضمـد بـه‬
‫الموضـع‪ ،‬يفـش تلـك األورام‪ ،‬بـإذن ّٰ‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .14‬ضماد يحط أورام أصول اآلذان واألورام الكائنة خلف اآلذان (ذ)‬
‫أخالطـــه‪ :‬صنـــدل أحمـــر وفوفـــل ‪ 2‬وشـــياف وماميثـــا وصبـــر ومـــر وزعفـــران‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
15. Ateşli ve kuru mideye faydalı krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kırmızı ve siyah sandal ağacı,

gülsuyu, semizotu suyu, marul suyu, hindiba suyu, söğüt ağacı parçaları-
nın ucundan akan su, yaş kabak kabuğu suyu. Hepsi yarım dānik kâfur ile
5 yoğrularak mide üzerine sürülerek ovalanır.
Mide ateşine ve ateşli iltihabına karşı faydalıdır. Mideye akan sarı saf-
ralı maddelerin sebep olduğu aşırı kusmaya iyi gelir. ed-Düstūru’l-mā-
ristānī adlı kitaptan naklen.
10 Karışımı: Her birisinden onar dirhem ayva suyu, elma suyu, gülsu-
yu, akasya ağacının yaprak ve meyvesinin konsantresi. Rengi sarıya çalan
beyaz sandal ağacı.
İhtiyaç maddeleri ezilerek su ile karıştırılır. Bu karışıma biraz öğütül-
müş sümbül ve safran eklenerek kullanılır.
15 17. Kırmızı ve siyah sandal ağacı kremi (el-Ḥāvī)
Mide, kalp ve karaciğerin ateşine faydalıdır; çünkü bu krem ateşi dü-

şürür.
Karışımı: Üç ūkiyye beyaz mum iki ūkiyye gülyağı, sarı yavşan
otu yağı ve menekşe yağına eklenir ve soğuyuncaya kadar beklemeye
20 bırakılır. Sonra bir havana konularak üzerine gülsuyu, semizotu suyu,
şaraptan yapılmış sirke, karakafes otu suyu, yaş kişniş suyu ve hindiba
suyu serpilir. Bunlar azar azar serpilmeye devam edilirken, karışması
için havan tokmağı ile dövülürler. Bu karışımın içerisine keten bir ku-
maş parçası batırılarak, her saat başı hasta olan organın üzerine sürüle-
25 rek ovalanır.
18. İltihabı dağıtıcı bir krem (Minhācü’d-dükkān)
Sert tümör/iltihap yumuşadıktan sonra kullanılır.

‫‪ .15‬ضماد ينفع المعدة الحارة اليابسة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدالن ومـاء الـورد ومـاء بقلة الحمقـاء وماء الخس وماء الهندباء وماء‬
‫أطراف الخالف وماء قشـور القرع الرطب أجزاء سـواء‪.‬‬
‫كافورا‪ ،‬ويضمد به المعدة‪.‬‬
‫ً‬ ‫يعجن مع نصف دانق‬
‫‪ .16‬ضماد (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفـع حـرارة المعـدة [‪ ]151b‬وتلهبهـا‪ ،‬والقـيء المفـرط الكائـن عـن مـواد صفراويـة‬
‫ينحـط إلـى المعـدة‪ .‬مـن «الدسـتور»‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مـاء السـفرجل ومـاء التفـاح ومـاء الـورد وأقاقيـا رب‪ 1‬وصنـدل‬
‫مقاصيـري مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يسـحق الحوائج ويخلط بالمياه‪ ،‬ويضاف إليها يسـير سـنبل وزعفران مسـحوقين‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .17‬ضماد الصندلين (ح)‬

‫ينفع حرارة المعدة والقلب والكبد والمعدة‪ ،2‬فإنه يسكن الحرارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يـداف ثلاث أواق شـمع أبيـض فـي أوقيتيـن دهـن ورد ودهـن أفسـنتين‬
‫ودهـن بنفسـج‪ ،‬ويتـرك حتـى يبـرد‪ ،‬ثـم يلقـى فـي الهـاون‪ ،‬ويـرش عليـه مـاء الـورد ومـاء‬ ‫‪15‬‬
‫بقلـة الحمقـاء وخـل خمـر ومـاء حـي العالـم ومـاء الكزبـرة الرطبـة ومـاء الهندبـاء‪ ،‬وال‬
‫يـزال يـرش عليـه قليلاً قليلاً‪ ،3‬ويضـرب بدسـتج الهـاون حتـى يختلـط‪ ،‬فينغمـس فيـه‬
‫خرقـة كتـان‪ ،‬ويتضمـد بهـا الموضـع سـاعة فسـاعة‪.‬‬
‫‪ .18‬ضماد محلل (م)‬

‫يستعمل بعد أن يلين الورم الصلب‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫تكررت هذه الكلمة في (أ) و(ب) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تكررت في (ب) بهذا الموضع عبارة‪ :‬ويرش عليه‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Süsen, çöven, loğusa çiçeği ve biber. Sıvı yağ ile birleştiri-
lerek hasta olan yere uygulanır.
19. Eklemlerdeki sertleşmiş koyu karışımları dağıtan güçlü

bir krem (el-Ḳānūn)
5 Karışımı: Devm ağacı, çavşır ve mum eritilir.
Bundan bir krem yapılarak diz kapağı ve eklemlere sürülerek ovalanırsa
diz kapağı ve eklemlerdeki maddelere karşı gerçekten çok faydalı olur.
20. Eklem ağrısı ve gut hastalığına iyi gelen krem (el-Ḳānūn)

Karışımı: Bir ḳısṭ kurboğan otu zehri, bir ḳısṭ katran köpüğü bitkisi,
10 bir ḳısṭ boy tohumu, bir ūḳiyye boraks, bir rıṭl mum, bir rıṭl pişirilmiş reçi-
ne, bir rıṭl çadıruşağı, bir rıṭl yıllanmış sıvı yağ, dört ūḳiyye geyik kemiği
iliği, dört ūḳiyye gök süsen kökü.
Kuru ilaç maddeleri dövülür, birbirine karıştırılarak kaldırılır ve kul-
lanılır.
15 21. Krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Diğer ilaçların faydası olmadığında kalça kemiği eklemi ve derinliğin-
de olan maddeyi çeker.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde yakılmış dürdī1, kerdeme tohu-
mu, akırıkarha ve kapari kökü.
20 Hepsi yakılan incir ağacının külünün suyu ile yoğrulur ve kalçanın üze-
rine sürülerek ovalanır. Daha fazla faydalı olması için üzeri sıkıca sarılarak
yakılır, sonra çözülür. Kalçanın üzeri siyahlaşmışsa atmandır, yoksa siyah-
laşıncaya ve şişerek içerisindekini dışarı atıncaya kadar sarma ve yakma
işlemi tekrarlanır. Şişlikler patlayınca ve içerisindekiler akınca, ağrının ha-
25 fiflemesi için orasının üzeri içerisinde sıcak su bulunan pamuk ile pansu-
man yapılır ve yaranın etlenerek iyileşmemesi için üzeri sıvı yağ ile silinir;
çünkü sargılar ne kadar uzun süre kalırsa o kadar çok faydalıdır. Ağrıların
tamamı geçtiğinde işlem tamamdır, yoksa işlem birkaç tekrarlanır.
1 Dürdī: Bal ve yağ gibi sıvı maddelerin dibine çöken tortusu; sirke ve şarabın dibine
çöken tortusu; süt ve meyve suyunun fermantasyonu için içerisine konulan maya.
‫أخالطه‪ :‬إيرسا وكندس وزراوند وفلفل‪ .‬يجمع بالزيت‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .19‬ضماد قوي يحلل عن المفاصل الخلط الغليظ المتحجر(ق)‬

‫أخالطه‪ :‬مقل وجاوشير وشمع مذاف بها‪.‬‬
‫جـدا لمـا يكـون مـن الخـام‬
‫نافعـا ً‬
‫منهـا ضمـاد‪ ،‬ويلـزم الركبـة والمفاصـل ‪( ،‬يكـون ً‬
‫‪1‬‬
‫فـي الركبـة والمفاصـل)‪.2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .20‬ضماد ينجح‪ .‬ينفع وجع المفاصل والنقرس (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر شـوكران قسـط‪ ،‬غاريقـون قسـط‪ ،‬حلبـة قسـط‪ ،‬بـورق أوقيـة‪ ،‬شـمع‬
‫رطـل‪ ،‬راتينـج مطبـوخ رطـل‪ ،‬أشـق رطـل‪ ،‬زيـت عتيـق رطـل‪ ،‬مـخ عظـام األيـل أربـع‬
‫أواق‪ ،‬أصـل السوسـن اآلسـمانجوني أربـع أواق‪.‬‬
‫يدق األدوية اليابسة‪ ،‬ويخلط ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .21‬ضماد (د)‬
‫يجذب المادة عن مفصل‪ 3‬الورك وعمقه‪ ،‬إذا لم ينفعه سائر العالج‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬دردي مــحرق وحرف وعود قــرح وأصل كبر أجزاء سواء‪.‬‬
‫جدا‪،‬‬
‫يعجـن بمـاء رمـاد خشـب التيـن‪ ،‬ويضمـد بـه الـورك‪ ،‬ويشـد عليـه حتى يمكـن ً‬
‫ويحـرق ثـم يحـل‪ ،‬فـإن اسـود الموضـع فبهـا‪ ،‬وإال أعيـد عليـه حتـى يسـود الموضـع‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫فيتنفـط‪ ،‬ثـم يؤخـــذ عنــه؛ فـإذا فتـق المنتفخـات‪ 4‬وسـال ما فيها‪ ،‬كمـد الموضع بماء حار‬
‫فـي قطـن‪ ،‬ليسـكن الوجـع‪ ،‬ويمسـح بالسـمن لئلا تلتحـم تلـك القـروح‪ ،‬ألنـه متـى طـال‬
‫مـرارا‪.‬‬
‫ً‬ ‫مكثهـا كان أبلـغ‪ ،‬فـإن سـكن الوجـع كلـه فبهـا وإال أعيـد‬

‫في (ب)‪ :‬موصل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ب) كتبت هذه الكلمة على صورة يعسر معها قراءتها‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬المنفخات‪.‬‬ ‫‪4‬‬
22. Krem (el-Ḳānūn)
Organı güçlendirir, eklem ağrıları ve gut hastalığında eklemlerdeki

iltihabın tam olarak boşalmasında sonra hastalığın kalıntılarını eriterek
dağıtır.
5 Karışımı: Eşit ölçüde sabin ardıcı, servi ağacı kozağı ve yakılmış ke-
mik, ölçünün altıda biri durak otu, aynı miktarda zaç, yeterli miktarda
balık tutkalı.
23. Birçok hastalıkta kullanılan krem (el-Ḳānūn)
Bu krem derinlerdeki dikeni ve kötü kokulu kemi açar ve çeker. Be-

10 dendeki sarkma/gevşemeye karşı gözle görülür fayda sağlar.
Karışımı: Bir miskal ısırgan otu tohumu, her birisinden yirmişer
miskal boraks köpüğü, amonyum klorür, yuvarlak loğusa çiçeği, Ebu
Cehil karpuzu kökü; her birisinden onar miskal boy tohumu, biber,
uzun biberin ilk meyvesi, devm ağacı, Frenk kimyonu, pelesenk ağa-
15 cının dalları, kündür, mürr ağacı reçinesi, keçi iç yağı ve reçine; on iki
miskal çadır uşağı bitkisi zamkı, üç rıṭl mum, sekiz rıṭl un, sekiz mis-
kal yabani incirin sütü, yaş olan ilaçları eritmek için yeterli miktarda
süsen yağı ve kuru ilaçları yoğurmak için yeterli miktarda iyi kalite
şarap.
20 Hepsi karıştırılır, ovalanarak ezilir ve kullanılır.
24. Sıcak bütün eklem ağrılarını dağıtan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Yirmişer dirhem papatya, hatmi çiçeği, koçboynuzu çiçeği,

onar dirhem çavşır ve devm ağacı, beş dirhem mum, yirmi dirhem durak
otu yağı, beş dirhem şaraptan yapılmış sirke.
25 Dövülerek elendikten sonra yoğrulur ve hasta organın üzerine sürü-
lerek ovalanır.
‫‪ .22‬ضماد (ق)‬
‫يقـوي العضـو‪ ،‬ويحلـل بقايـا األمـراض فـي أوجـاع المفاصـل والنقـرس‪ ،‬إذا كان‬
‫بعـد االسـتفراغ التـام‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬أبهل وجوز سـرو وعظام محرق أجزاء سـواء‪ .‬شـبت سـدس جزء‪ ،‬وزاج‬
‫مثله‪ ،‬غراء السـمك قدر الكفاية‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .23‬ضماد يعمل في األمراض الكثيرة (ق)‬

‫وذلـك أنـه‪ 1‬يفتـح ويجـذب الشـوك والعظـام العفنـة مـن العمـق‪ ،‬وينفـع االسـترخاء‬
‫منفعـة بينـة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر أنجـرة مثقـال‪ ،‬زبـد البـورق ونوشـادر وزراونـد مدحـرج [‪]152a‬‬
‫وأصـل الحنظـل وعلـك األنبـاط عشـرون عشـرون مثقـال‪ ،‬حلبـة وفلفـل ودار فلفـل‬ ‫‪10‬‬
‫ومقـل وقردمانـا وعيـدان بلسـان وكنـدر ومـر وشـحم المعـز وراتينـج عشـرة عشـرة‬
‫مثقـال‪ ،‬شـمع ثالثـة أرطـال‪ ،‬دقيـق ثمانيـة أرطـال‪ ،‬لبـن التيـن‬
‫ً‬ ‫مثاقيـل‪ ،‬أشـق اثنـا عشـر‬
‫البـري ثمانيـة مثاقيـل‪ ،‬دهـن السوسـن مقـدار الكفايـة‪ ،‬إلذابـة األدويـة الرطبـة‪ ،‬الشـراب‬
‫الفائـق‪ 2‬قـدر الـذي يكفـي فـي عجـن األدويـة اليابسـة‪.‬‬
‫يخلط الجميع ويدعك ويستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .24‬ضماد يحلل جميع أوجاع المفاصل الحارة (ذ)‬

‫درهمـا‪( ،‬جاوشـير‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وخطمـي وإكليـل الملـك عشـرون عشـرون‬
‫درهما)‪ ،3‬خل‬
‫ً‬ ‫ومقل عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬شـمع خمسـة دراهم‪ ،‬دهن الشـبت عشـرون‬
‫خمـر خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يعجن بعد الدق والنخل‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫سقطت (أنه) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تكرر ما بين القوسين في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
25. Bütün ağrı ve sancıları dağıtan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Hepsinden eşit ölçülerde buğday kepeği, hatmi çiçeği, pa-

patya, durak otu, boy tohumu unu ve keten tohumu.
Hepsi dövülerek elenir ve lahana suyu ile yoğrulur. Hasta organın üze-
5 rine sürülerek ovalanır.
26. Temizlendikten sonra siyatiğe iyi gelen krem
Karışımı: Onar dirhem mercanköşk, defneyaprağı, kırmızı gül, pa-

patya ve koçboynuzu çiçeği, beş dirhem üzerlik otu tohumu.
Hepsi dövüldükten sonra çözdürülmüş devm ağacı suyu ile yoğrulur.
10 Kalça kemiği ve ağrıyan yere bu krem sürülerek ovalanır. Krem alındıktan
sonra hasta bölge sıcak su ile yıkanır. Sonra bu kremin içerisine koçboy-
nuzu çiçeği, papatya, durak otu, kantaron, kereviz kökü kabuğu, kekik,
yabani kekik ve eşek yoncası sıkılır.
27. Siyatiğe iyi gelen birincisinden daha faydalı bir krem

15 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Onar dirhem kapari kökü kabuğu, nane ve akırıkarha, be-

şer dirhem eşek hıyarı suyu ve defne ağacının meyvesi, birer dirhem nat-
ron/sodyum nitrat ve acı kıst otu kökü, bir dirhem kerdeme tohumu.
Hepsi dövülerek elenir. Zambak yağı veya sıvı yağ ile eritilen zift ile
20 ilaç maddeleri karıştırılır ve hasta organa sürülerek ovalanır.
28. Siyatiğe faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem defneyaprağı, beş dirhem akırıkarha, yedi dirhem

kıst otu, dört dirhem üzerlik otu tohumu, üç dirhem natron/sodyum nitrat.
Hepsi dövülerek elenir ve on dirhem köknar katranı ve on ūḳiyye yase-
25 min çiçeği yağı ile yoğrulur. Bir başka nüshaya göre on istar köknar katranı
kullanılır. Krem kâğıt üzerine sürülerek hastalık olan yere yapıştırılır. An-
cak önce yağın içerisine zift eklenir, sonra bununla ilaç maddeleri yoğrulur.
‫‪ .25‬ضماد يحلل جميع األوجاع واآلالم (ذ)‬

‫أخالطـــه‪ :‬نخالـــة حنطـــة وخطمي وبابونج وشـــبت ودقيـــق الحلبة وبـــزر الكتان‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بعصارة الكرنب‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .26‬ضماد ينفع عرق النسا بعد التنقية (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مرزنجـوش وورق الغـار وورد أحمـر وبابونـج وإكليـل الملـك عشـرة‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر حرمـل خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع ويعجـن بمـاء المقـل المحلـول‪ ،‬ويضمـد بـه الـورك وموضـع الوجـع‪،‬‬
‫وبعـد قلعـه يغسـل بمـاء حـار‪ ،‬ثـم ينطـل بهـذا النطـول إكليـل الملـك وبابونـج وشـبت‬
‫وقنطوريـون وقشـور أصـل كرفـس وحاشـا وصعتـر وحندقوقـى‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .27‬ضماد أنفع من األول لما مر(ح)‬

‫أخالطه‪ :‬قشر أصل كبر وفوتنج وعود قرح عشرة عشرة دراهم‪ ،‬عصارة قثاء الحمار‬
‫وحب الغار خمسة خمسة دراهم‪ ،‬نطرون وقسط مر درهم درهم‪ ،‬حب الرشاد درهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬فيـذاب الزفـت بدهـن الزنبـق أو بالزيـت‪ ،‬ويخلـط (بـه‬
‫األدويـة)‪ 1‬ويضمـد‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫َّ‬
‫‪ .28‬ضماد ينفع عرق‪ 2‬النسا (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬ورق الغار عشـرة دراهم‪ ،‬عود قرح خمسـة دراهم‪ ،‬قسـط سـبعة دراهم‪،‬‬
‫بـزر حرمـل أربعـة دراهـم‪ ،‬نطـرون ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن مـع عشـرة دراهـم زفـت رومـي ـــ وفـي نسـخة مـع‬
‫عشـرة أسـاتير زفـت رومـي ـــ‪ ،‬وعشـرة أواق دهـن ياسـمين‪ ،‬ويطلـى علـى كاغـد‪ ،‬ويلـزم‬ ‫‪20‬‬
‫الموضـع‪ ،‬لكـن يـداف الزفـت أوالً فـي الدهـن‪ ،‬ثـم يعجـن األدويـة بـه‪.‬‬
‫في (ب) بدل ما بين القوسين‪ :‬باألدوية‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب) إلى‪ :‬عروق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
29. Siyatiğe faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Altışar dirhem sütleğen, delikörek, beyaz hardal, defne

ağacı meyvesi, ikişer dirhem kükürt ve beyaz çöpleme. Hepsi sıvı yağ ile
yoğrulur ve hastalık olan yere sürülür.
5 30. Derinlerdeki maddeyi yüzeye çeken dağıtıcı bir krem

(el-Ḳānūn)
Siyatiğe ve kalça ağrısına faydalıdır.

Karışımı: Her birisinden dörder miskal yabani sedef otu tohumu, def-
ne ağacı meyvesi, baldırgan, deniz yavşanı, natron/sodyum nitrat, Frenk
10 kimyonu, Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı, nanahan tohumu, bir mennin
sekizde biri yaş sedef otu, aynı miktarda zift, aynı miktarda çadıruşağı
zamkı, aynı miktarda mum, altı miskal kasnı, dört miskal çavşır, dört mis-
kal ateş değmemiş kükürt.
Bunlardan ince kıvamlı bir krem yapılır.
15 31. Siyatiğe ve kalça ağrısına faydalı krem (el-Ḳānūn)
Karışımı: Bir buçuk rıṭl yaban üzümü, iki rıṭl yakılmış meyve suyu
tortusu, yarım rıṭl akırıkarha, bir buçuk rıṭl kerdeme tohumu, yarım rıṭl
kasnı, aynı miktarda kükürt, aynı miktarda boraks, üç ḳūṭūlā sıvı yağ,
kasnının ağırlığı kadar fıstık çamı zamkı.
20 Hepsinden bir merhem yapılarak kullanılır.
32. Siyatik ağrılarına gerçekten iyi gelen ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçüde zift ve ateş değmemiş kükürt ezilir ve ka-

rıştırıldıktan sonra hasta organın üzerine yayılır. İlacın kendisine ya-
pışmaması için öncesinde hasta banyoya girer. Yayılan ilacın üzerine
25 kâğıt yapıştırılır ve kâğıt kendiliğinden düşünceye kadar beklemeye
bırakılır.
‫‪ .29‬ضماد ينفع عرق النسا (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬فرفيـون وثافسـيا‪ 1‬وخـردل أبيـض وحـب الغـار سـتة دراهـم‪ ،‬كبريـت‬
‫وخربـق أبيـض درهمـان درهمـان‪ .‬يعجـن بدهـن الزيـت‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .30‬ضماد محلل يجذب المادة من العمق إلى الظاهر(ق)‬

‫وينفع عرق النساء‪ ،‬ووجع الورك‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬بزر السـذاب البري وحب الغـار واألنجذان‪ 2‬والشيح‪ 3‬األرمني والنطرون‬
‫وقردمانـا وشـحم الحنظـل ونانخـواه مـن كل واحـد أربعـة مثاقيـل‪ ،‬سـذاب طـري ثُ ُمـن‬
‫مـن‪ ،‬زفـت مثلـه‪ ،‬أشـق مثلـه‪ ]152b[ ،‬شـمع مثلـه‪ ،‬بـارزد سـتة مثاقيـل‪ ،‬جاوشـير أربعـة‬
‫ّ‬
‫مثاقيـل‪ ،‬كبريـت لـم يصبـه النـار أربعـة مثاقيـل‪.‬‬
‫يتخذ منه طالء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .31‬ضماد ينفع عرق النسا‪ ،‬ووجع الورك (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬مويـزج رطـل ونصـف رطـل‪ ،‬دردي محـرق رطلان‪ ،‬عـود قـرح نصـف‬
‫رطـل‪ ،‬حـرف رطـل ونصـف رطـل‪ ،‬بـارزد نصـف رطل‪ ،‬كبريت مثله‪ ،‬بـورق مثله‪ ،‬زيت‬
‫ثلاث قوطـوالت‪ ،‬صمـغ الصنوبـر مثـل البـارزد‪.‬‬
‫مرهما‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫يجعل من الجميع‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .32‬دواء يسكن أوجاع عرق النسا ً‬

‫جدا (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬يسـحق زفـت‪ 4‬وكبريـت لـم يصبـه نـار أجـزاء سـواء‪ ،‬ويخلطـان ثـم ينثـران‬
‫علـى العضـو العليـل بعـد أن يدخـل‪ 5‬صاحبـه بالحمـام‪ ،‬كيمـا يلتصـق به الـدواء‪ ،‬ويلصق‬
‫مـن فوقـه قرطـاس‪ ،‬ويتـرك حتـى يسـقط من نفسـه‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬تافسيثا‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪ :‬األنخدان وفي (ب)‪ :‬األنحدان‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬األنجران‪ ،‬والصواب أنها األنجذان كما مرت بنا كثيرا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الشيخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ب)‪ :‬زيت‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫زيد في (أ) بهذا الموضع‪( :‬ما)‪.‬‬ ‫‪5‬‬
33. Eklem sertleşmesine ve kuruluğuna iyi gelen krem

(el-Ḳānūn)
Karışımı: Teke dikeni özsuyu ve çadıruşağı zamkı yıllanmış şarap ve

olgunlaşmamış zeytinyağı ile çözdürülür ve bakla unu ile karıştırıldıktan
5 sonra hastalık olan yere sürülerek ovalanır.
34. Balgamlı gut hastalığına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde koç boynuzu çiçeği, papatya,

boy tohumu, keten tohumu, defneyaprağı, üzerlik otu, lahana yaprağı, ya-
ban narı kökü, sakız ağacının sakızı.
10 Hepsi dövülerek elenir ve geride üçte biri kalıncaya kadar kaynatılmış
üzüm şırası ile yoğrulur. Buna bir ölçü pelesenk ağacı yağı eklenirse daha
güzel olur.
35. Ağrı ve iltihaplardan sonra zayıflayan parmakları

güçlendiren ve iç yağlarını yumuşatan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: İki istār gülyağı, bir istār sığır kemiği iliği, üç dirhem saf
mum, her birisinden birer dirhem yaban narı kökü, Semerkand kili, pa-
patya, koçboynuzu çiçeği, hatmi çiçeği ve menekşe, yarım dirhem safran.
Usulüne uygun olarak bir merhem yapılır ve zayıf olan organın üze-
rine sürülür.
20 36. Mürekkeb Gut hastalığına iyi gelen ve onu yok eden

Karışımı: Eşit ölçülerde yaban narı kökü, hatmi çiçeği, amber otu tohu-
mu, arpa unu, acı çiğdemi, gülyağı, tavuk yumurtasının sarısı. Dövülerek ele-
nir ve yıllanmış şarap ile yoğrulur. Hasta organın üzerine sürülerek ovalanır.
25 37. Tırnakların şişmesine ve kaşıntısına iyi gelen krem
Eşit ölçülerde yaban soğanı/dağ sümbülü, zift ve incir. Tek tek veya
hepsi birden (dövülür ve elenir).
‫‪ .33‬ضماد ينفع تحجيرالمفاصل وتجفيفها (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬يحـل الحضــض واألشـــق فـي شـــراب عتيـق‪ ،‬وزيـت أنفـاق‪ ،‬ويخلـط‬
‫بدقيـق الباقلاء‪ ،‬ويضمـد بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .34‬ضماد ينفع النقرس البلغمي (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬إكليـل الملـك وبابونـج وحلبـة وبـزر كتـان وورق الغـار والحرمـل وورق‬ ‫‪5‬‬
‫الكرنـب والمغـاث وعلـك البطـم أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بالمثلث‪ ،‬وإن أضيف إليه جزء دهن بلسان‪ ،‬يجئ أحسن‪.‬‬
‫‪ .35‬ضمـاد يقـوي األصابـع‪ 1‬التـي قـد ضعفـت بعـد الوجـع أو األورام‬

‫ويليـن الشـحوم (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن ورد إسـتاران‪ ،‬مـخ‪ 2‬عظـام البقـر إسـتار‪ ،‬شـمع صـاف ثالثـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫مغـاث وطيـن سـمرقند وبابونـج وإكليـل الملـك وخطمـي وبنفسـج درهـم درهـم‪،‬‬
‫زعفـران نصـف درهـم‪.‬‬
‫مرهما على الرسم‪ ،‬ويلزم الموضع الضعيف‪.‬‬
‫‪ .36‬ضماد ينفع النقرس المركب ويذهب به (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬مغـاث وخطمـي وبـزر مرو ودقيق شـعير وسـورنجان ودهن ورد وصفرة‬ ‫‪15‬‬
‫بيـض الدجاج أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن مع شراب عتيق‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .37‬ضماد‬
‫ينفع انتفاخ األظفار وحكتها‪ ،‬بلبوس وزفت وتين أجزاء سواء‪ ،‬مجموعة أو فرادى‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الصابع‪.‬‬ ‫‪1‬‬

38. Dolama hastalığına iyi gelen krem
Karışımı: Eşit ölçülerde yakılmış zaç ve kündür, yarım ölçü bakır pası.
Bal ile ezilir ve hastalık olan yerin üzerine sürülür.
39. Dolama hastalığı kremi (Minhācü’d-dükkān)
5 Keten tohumu dövülür ve şaraptan yapılan sirke ile yoğurulduktan

sonra hastalık olan yerin üzerine konulur. Bir başka nüshaya göre sağılmış
süt ile yoğrulur.
40. Dolamayı iyileştiren krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Sabır otu, kündür, narçiçeği ve mazı ağacı

10 Bal ile birleştirilirler ve kullanılırlar.
Ateşli hastalıklarda hasta saçmalamaya başladığında, sözleri birbirine

karıştığında ve ne dediğini bilemediğinde hastanın başının üzerine konu-
lursa andaki hastalık belirtilerini hafifletir.
15 Karışımı: On dirhem arpa unu, beş dirhem buğday ununun kepeği, üç
dirhem hatmi yaprağı, beş dirhem menekşe.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövüldükten sonra elenir, söğüt yaprağının
suyu, gülyağı ve sirke ile yoğrularak başın üzerine konulursa hastalık be-
lirtilerini dindirir.
20 42. Ateşli iltihaplara iyi gelen, hastalık maddelerinin

artmasını engelleyen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Boynuzlu gelincik mili/fitili, akasya ağacı yaprağı ve mey-

vesinin reçinesi, filfilek ve kırmızı sandal ağacı.
Hepsi it üzümü suyu ile yoğrulur ve hastalık olan yerin üzerine sürülür.
‫‪ .38‬ضماد ينفع الداخس‬

‫أخالطه‪ :‬زاج محرق وكندر أجزاء سواء‪ ،‬زنجار نصف جزء‪.‬‬
‫يسحق بالعسل‪ ،‬ويوضع عليه ضماد‪.‬‬
‫‪ .39‬ضماد دواء الداخس‪(1‬م)‬

‫يـدق بـزر كتـان‪ ،‬ويعجـن بخـل خمـر‪ ،‬ويوضـع فوقـه‪ .‬وفـي نسـخة‪ :‬يعجـن بلبـن‬ ‫‪5‬‬
‫حليـب‪.‬‬
‫‪ .40‬ضماد يبرئ الداخس (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬صبر وكندر وجلنار وعفص‪.‬‬
‫يجمع بالعسل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .41‬ضماد (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫يوضـع علـى رأس المريـض فـي األمـراض الحـارة‪ ،‬وقـت هذيـان المريض‪ ،‬وخلط‬
‫كالمـه‪ ،‬وعـدم معرفتـه بمـا يقول‪ ،‬فيسـكن عنـه األعراض‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير عشـرة دراهـم‪ ،‬نخالـة دقيـق الحنطـة خمسـة دراهـم‪ ،‬ورق‬
‫الخطمـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينخـل ويعجن بمـاء ورق الصفصاف‪ ،‬ودهن الورد والخل‪،‬‬
‫‪.‬‬
‫ويوضع على الرأس‪ ،‬فيسـكن األعراض‬
‫‪ .42‬ضماد ينفع األورام الحارة‪ ،‬ويمنع المواد عن االزدياد (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬شياف ماميثا وأقاقيا وفوفل وصندل [‪ ]153a‬أحمر‪.‬‬
‫يعجن بماء عنب الثعلب‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬للداخس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

43. Yumuşak tümörlere faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Terebbül (terbiye edilmiş) adıyla bilinen kremdir.

Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde sabır otu, mürr ağacı reçinesi,
akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, kara topalak, boynuzlu ge-
5 lincik mili/fitili, safran ve Ermeni kili.
Hepsi dövülerek elenir ve tablet hâline getirilir. İhtiyaç hâlinde bu tab-
letlerdin birisi sirke ve hindiba suyu ile eritilir ve hastalık olan yerin üze-
44. Ateşli sıtmalar ve kronik hastalıklardan sonra oluşan

10 yumuşak tümörleri yok eden krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Genellikle yüzde ortaya çıkan yoğun tümörlerdir.

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde gülsuyu, sirke, gülyağı ve mersin
ağacı yaprağı.
Hepsi iyice karıştırıldıktan sonra içerisine sünger batırılarak yü-
15 zün ve gözün üzerine konulur. Yine havuç, mersin ağacı yaprağı dövü-
lerek iyice karıştırılıp yumuşak tümörlerin üzerine konulursa tümör-
leri uzaklaştırır.
45. Boğazdaki bezeleri uzaklaştıran krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem köknar katranı.

20 Hafif ateşte eritilerek üzerine yakılarak ezilmiş lahana bitkisi eklenir,
iyice karıştırılarak krem olarak kullanılır.
46. Sert bezeleri yumuşatarak açan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beş dirhem geven zamkı, iki dirhem nanahan tohumu, bir
dirhem sabır otu.
25 Hepsi su ile çözdürülür ve hastalık olan yere krem olarak süzülür.
‫‪ .43‬ضماد ينفع األورام الرخوة (ذ)‬

‫وهو المسمى بالتربل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صبـر ومـر وأقاقيـا وسـعد وشـياف ماميثـا وزعفـران وطيـن أرمنـي أجـزاء‬
‫سواء‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬و يـداف‪ 1‬واحـدة وقـت الحاجـة‪ ،‬بالخـل ومـاء‬ ‫‪5‬‬
‫الهندبـاء‪ ،‬ويضمـد بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .44‬ضماد يذهب التربل الحادث بعد الحميات واألمراض المزمنة (ذ)‬

‫وهو الورم الوخم الكائن في الوجه غالبا‪.‬‬
‫ً‬
‫أخالطه‪ :‬ماء ورد وخل ودهن ورد وماء ورق آس أجزاء سواء‪.‬‬
‫جيـــدا‪ ،‬ثم يغمس اإلســـفنج فيهـــا‪ ،‬ويكمد علـــى الوجه‬
‫ً‬ ‫يخلـــط الجميـــع خل ًطـــا‬ ‫‪10‬‬
‫جيـــدا‪ ،‬ووضعـــا على‬

‫ً‬ ‫أيضـــا ـــــ إن دق الجـــزر وورق اآلس‪ ،‬وخلطـــا‬
‫والعيـــن‪ ،‬و ـــــ ً‬
‫التربـــل يدفعه‪.‬‬
‫‪ .45‬ضماد يدفع الخنازير(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬زفت رومي عشرة دراهم‪.‬‬
‫يداف على نار هادئة‪ ،‬ويرمى عليه الكرنب النبطي المحرق‬ ‫‪15‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويستعمل طالء‪.‬‬

‫المسحوق‪ ،‬ويخلط ً‬
‫‪ .46‬ضماد ينفع الخنازيرالصلبة ويلينها ويفتحها (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬كثيرا خمسة دراهم‪ ،‬نانخواه درهمان‪ ،‬صبر درهم‪.‬‬
‫يحل الجميع بالماء‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬يذاب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

47. Çıban kremi (Minhācü’d-dükkān)

ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitapta söylendiğine göre çıbanları olgun-
laştırarak patlatır.
Karışımı: Üç ölçü buğday mayası, her birisinden birer ölçü Ermeni
5 boraksı, ısırgan otu, kekik ve güvercin dışkısı.
Hepsi dövülerek ezilir ve mum ve kabuğu soyulmamış susamın yağı
ile yapılan ḳayrūṭī merhemi ile karıştırılarak çıbanın üzerine sürülür.
48. Çarpma ve düşme sebebiyle oluşan sıcak lezyonlara

iyi gelen, onları yok eden krem (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Arpa unu ve yaş kişniş. Birlikte yoğrularak tümör olan ye-
rin üzerine sürülür.
49. Kırık kemiğe iyi gelen, kemiği kaynatan krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Beş dirhem yaban narı kökü, aynı miktarda akasya ağacı
yaprağı ve meyvesinin reçinesi, yerdi buçuk dirhem sabır otu, aynı miktarda
15 hakiki Afrika mürr ağacı zamkı, beş dirhem sakız ağacının beyaz reçinesi.
Usulüne uygun olarak yoğrulurlar ve kırık kemiğin üzerine sürülürler.
50. Siğillere iyi gelen krem (Minhācü’d-dükkān)

ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitaptan naklen.
Karışımı: Ilgın ağacı meyvesi ezilerek sirke ile karıştırılır ve kullanılır.
20 51. Siğiller için bir başka krem

Anadolu loğusa çiçeği ezilerek sirke ile karıştırılır ve siğillerin üzeri-
ne sürülerek kullanılır.
52. Yüzdeki kahverengi lekelerin ilacı (Minhācü’d-dükkān)

Her birisinden birer buçuk dirhem sütleğen, kara çöpleme. Ak çöp-
25 leme, yakılmış brokoli mercanı, tere/roka tohumu kayısı çekirdeği, kurt
tüyünün külü, yeşil mazı, bir dirhem çöven.
Hepsi dövülerek elenir ve defne yağı ile kullanılır.
‫‪ .47‬ضماد الدماميل (م)‬

‫من «الدستور» ينضج الدماميل ويفجرها‬
‫أخالطه‪ :‬خميرة الحنطة ثالثة أجزاء‪ ،‬بورق أرمني وأنجرة وحاشـا وخرؤ الحمام‬
‫مـن كل واحد جزء‪.‬‬
‫يسحق الجميع ويداف بقيروطي متخذ من شمع ودهن حل‪ ،1‬ويضمد به‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪.48‬ضمادينفعاألورامالحارةالكائنةعنالضربةوالسقطة‪،‬ويذهببها(ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬دقيق شعير وكزبرة رطبة‪ ،‬يعجنان‪ ،‬فيضمد بهما الموضع‪.‬‬
‫‪ .49‬ضماد ينفع كسرالعظام ويجبرها (ذ)‬

‫درهمـا‪ ،‬قاقيـا مثلـه‪ ،‬صبـر سـبعة دراهـم ونصـف‪ ،‬مـر‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬مغـاث خمسـة عشـر‬
‫بطـارخ مثلـه‪ ،‬مصطكـى أبيـض خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن على الرسم‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .50‬ضماد ينفع الثآليل (م)‬

‫أخالطه‪ :‬تسحق ثمرة الطرفاء‪ ،‬وتذاف بالخل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .51‬آخرله‬ ‫‪15‬‬
‫يسحق الزراوند التركي بخل‪ ،‬ويستعمل على الثآليل‪.‬‬
‫‪ .52‬دواء للكلف (م)‬

‫فرفيون وخربق أسود وخربق أبيض وزبد بحر محرق وبزر جرجير ونوى مشمش‬
‫ورماد شعر‪ 2‬ذئب وعفص أخضر من كل واحد درهم ونصف‪ ،‬كندس درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل بدهن الغار‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬خل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬شعير‪.‬‬ ‫‪2‬‬
53. Temre ve siğillere faydalı krem
Karışımı: Amonyum klorür sirke ile çözdürülür edilir ve siğillerin

üzerine sürülür.
54. Temre ve siğiller için bir başka krem
5 Beyaz geven zamkı sirke ile çözdürülür ve kullanılır.
55. Hayvan sokmasının zararlarına karşı faydalı bir krem

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kunduz testisi, kasnı, baldırgan,

kapari otu. Güvercin dışkısı, nane, gazel otu.
10 Eski inek yağı ile yoğrulur ve sokulan yere sürülür.
56. Kangren ve kötü huylu yaralara iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Altı dirhem burçak, üç dirhem gök süsen kökü, her biri-
sinden aynı miktarda sarcocolla ağacının zamkı ve Sokotra sabır otu, bir
miskal kan taşı, bir miskal iki kardeşkanı ağacı reçinesi.
15 İlaç maddeleri dövülür ve birbirine karıştırılarak kullanılır.
57. Şiddetli ağrılara ve güneş çarpması sonucu oluşan baş

ağrısına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Birer dirhem beyaz sandal ve kırmızı sandal ağacı, sarco-

colla ağacının zamkı, iki dāniḳ afyon.
20 Yaş kişniş suyu veya benzeri bir şeyle yoğrulur ve ağrıyan yerin üze-
rine sürülür.
Kimileri bu karışımı tablet hamine getirir ve ihtiyaç hâlinde marul
suyu veya özsuyu ile ovalayarak ufalarlar ve ağrıyan yerin üzerine sürer-
ler. Bunu bir başka yöntemle daha yaparlar şöyledir: On dirhem beyaz san-
25 dal, bir dirhem afyon, üç dirhem göz otu bitkisinin zamkını iyice döverler
ve yaş kereviz öz suyu ile veya hastalığa uygun bir sıvı ile yoğururlar,
tablet yaparak saklarlar.
‫‪ .53‬ضماد ينفع القوابي والثآليل‬

‫أخالطه‪ :‬يربى نوشادر بالخل‪ ،‬ويطلح‪ 1‬به‪.‬‬
‫‪ .54‬آخرمثله‬
‫تنقع كثيرا بيضاء في الخل ويستعمل‬
‫‪ .55‬ضماد ينفع ضرر لدغ الحيوانات (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬جندبيدسـتر وسـكبينج وحلتيـت وكبـر وزبـل الحمـام وفوتنـج‬

‫ومشكطرامشـيع أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجن بسمن عتيق بقري‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .56‬ضماد ينفع اآلكلة والقروح الخبيثة (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬كرسنة ستة دراهم‪ ،‬أصل السوسن اآلسمانجوني ثالثة دراهم‪ ،‬أنزروت‬ ‫‪10‬‬
‫وصبر إسقوطوري مثله مثله‪ ،‬ساذنج‪ 2‬مثقال‪ ،‬دم أخوين مثقال‪.‬‬

‫يدق الحوائج [‪ ]153b‬ويخلط‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .57‬ضماد ينفع األوجاع العظيمة ويسكن الصداع الحادث عن حر‬

‫الشمس (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬صندل أبيض وأحمر وأنزروت درهم درهم‪ ،‬أفيون دانقان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجن بماء الكزبرة الرطبة أو بمثلها‪ ،‬يطلى‪ 3‬على الموضع‪.‬‬

‫والبعـض يقرصـون هـذه األخلاط‪ ،‬ويحكـون وقـت الحاجـة بمـاء الخـس أو‬
‫بعصارتـه‪ ،‬ويطلـون بـه الموضـع؛ وقـد يعملـون علـى نهـج آخـر‪ ،‬وهـو هـذا‪ :‬يدقـون‬
‫جيدا‪ ،‬ويعجنون‬
‫درهما‪ ،‬أنزروت ثالثة دراهم‪ ،‬د ًقا ً‬
‫ً‬ ‫صندل أبيض عشرة دراهم‪ ،‬أفيو ًنا‬
‫ً‬
‫بعصـارة الكرفـس الرطـب‪ ،‬أو بمـا يوافـق المـرض‪ ،‬ويقرصـون ويخزنـون‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب‪ :‬يلطخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬سادنج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يطفئ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
58. Soğuk baş ağrısına iyi gelen krem
Karışımı: Hatmi çiçeği, keten tohumu ve biraz safran. İlacın uyuştur-

masına ihtiyaç duyulursa belki biraz afyon ve haşhaş kabuğu da eklenebilir.
Hepsi kumörümcek otu sirkesiyle yoğrulur ve başın üzerine sürülür.
5 59. Soğuk baş ağrısına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde marsama bitkisi, bahçe nanesi, kuru nane,

yabani İran kekiği, zufa otu.
Kumörümcek otu sirkesi ile yoğrulur ve kafanın üzerine sürülür.
60. Genel olarak baş ağrısına faydalı krem
10 Karışımı: Birer dirhem mürr ağacı reçinesi, safran, afyon, ban otu
tohumu, akgünlük ağacının zamkı.
Hepsi dövülerek elenir ve yoğrulur. Bir kâğıt üzerine sürülerek önden
alının yakınına kadar ulaşacak şekilde kulak köklerine yapıştırılır.
61. Karnı tutan ve zayıf mideyi güçlendiren laden kremi

15 (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden on dirhem kırmızı ve siyah sandal ağacı,

her birisinden dörder dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi
ve yemlik bitkisi özsuyu, her birisinden onar dirhem laden, sabır otu ve
rāmik macunu, yirmi dirhem öğütülmüş gül.
20 İlaç maddelerinin hepsi dövülüp elenerek birleştirilir ve mersin ağacı
meyvesinin suyu ile yoğrulur. Karnın boş olduğu bir anda keten bir kumaş
parçasına sürülerek karın bu kremle göğüs kaburgalarından kasığa doğru
sıvazlanır.
62. Soğuk mideye faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: Her birisinden beşer dirhem kara topalak, Mekke ayrığı, siver-
tiya/safraca zamkı, her birisinden üçer dirhem sümbül ve sakız ağacı reçinesi.
‫‪ .58‬ضماد ينفع الصداع البارد‬

‫أخالطـه‪ :1‬خطمـي وبـزر كتـان مـع قليـل زعفران‪ .‬وربما يزاد فيه شـمة أفيون وقشـر‬
‫خشـخاش‪ ،‬إن احتيج إلى التخدير‪.‬‬
‫‪ .59‬ضماد ينفع الصداع البارد (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬نمام وفوتنج ونعنع وصعتر فارسي وزوفاء يابس أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يعجن بخل عنصل‪ ،‬ويطلى على الرأس‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .60‬ضماد ينفع الصداع مطلقا‬
‫أخالطه‪ :2‬مر وزعفران وأفيون وبزر بنج ولبان درهم درهم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن ويطلـى علـى الورقـة‪ ،‬ويلزم أصـول اآلذان من قدام‪ ،‬بحيث‬
‫يكـون واصلاً إلـى قريب الجبهة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .61‬ضماد الالدن يحبس البطن ويقوي المعدة الضعيفة (ح)‬

‫درهما‪ ،‬أقاقيا وعصارة لحية التيس‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬صندالن من كل واحد خمسـة عشـر‬
‫مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬الدن وصبـر ورامـك مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد‬
‫ً‬ ‫مطحـون عشـرون‬
‫تجمـع‪ 3‬األدويـة مدقوقـة منخولـة‪ ،‬وتعجـن بمـاء اآلس‪ ،‬وتطلـى علـى خرقـة كتـان‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ويضمـد بهـا البطـن مـن القـس‪ 4‬إلـى العانـة‪ ،‬وقـت خلـو المعـدة عـن الغـداء‪.‬‬
‫‪ .62‬ضماد ينفع المعدة الباردة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـعد وإذخـر وقصـب الذريـرة مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬سـنبل‬
‫ومصطكـى مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) و(ج) إلى‪ :‬لجميع‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب (القص)‪ ،‬وهو الصدر أو عظامه‪...‬‬ ‫‪4‬‬
Pişmiş üzüm şırası veya yıllanmış şarap ile yoğrulur ve midenin üst
tarafına sürülerek ovalanır.
63. Midedeki soğuk tümör/ülserlere faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden üçer dirhem Anadolu sarı yavşan otu, kabuk
5 tarçın ve sümbül, her birisinden dörder dirhem sabır otu ve bitkilerin doğal
akışkan zamkı, iki dirhem safran, birer dirhem pelesenk ağacı çubuğu ve
pelesenk ağacı meyvesi, iki dirhem sakız ağacı reçinesi, üç dirhem mum,
yirmi dirhem Hint sümbülü.
Hepsi usulüne uygun olarak yoğrulur ve sıcak olarak midenin üzerine
10 konulur.
64. Midedeki soğuk tümör/ülserlere faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden onar dirhem menekşe ve boy tohumu unu, beş
dirhem kırmızı gül, her birisinden üçer dirhem sümbül ve sakız ağacı reçi-
nesi, her birisinden iki dirhem kara topalak, Çin tarçını ve sivertiya reçinesi.
15 Hepsi dövülerek elendikten sonra keten tohumunun yapışkan suyu ile
yoğrulur ve midenin boş olduğu bir anda üzerine sürülerek ovalanır.
65. Mide ve karaciğere iyi gelen, gazlarını alan krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden üçer dirhem sarı yavşan otu, sümbül ve ka-
buk tarçın, iki dirhem pelesenk ağacı budağı, iki buçuk dirhem safran, iki
20 istār mum, her birisinden dörder istār Hint sümbülü yağı ve zambak yağı.
Usulüne uygun olarak bir krem yapılır, karaciğer ve midenin üzerine
sürülerek ovalanır.
66. Mide ve karaciğer tümörlerine iyi gelen krem

Karışımı: İki dirhem safran, kimi nüshalarda on iki dirhemdir. Her
25 birisinden sekiz dirhem devm ağacı, sakız ağacı reçinesi, çadıruşağı bit-
kisinin zamkı, bitkilerin pişirilen kabuklarının yapışkan zamkı, üç istār
mum, on iki istār kaz iç yağı, üç dirhem zufa otu.
‫يعجن بميبختج‪ ،‬أو بشراب عتيق‪ ،‬ويضمد به رأس المعدة‪.‬‬
‫‪ .63‬ضماد ينفع األورام الباردة في المعدة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬أفسـنتين رومي وسـليخة وسـنبل من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬صبر وميعة‬
‫مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬زعفـران درهمـان‪ ،‬عـود بلسـان وحـب بلسـان مـن كل‬
‫واحـد درهـم‪ ،‬مصطكـى درهمـان‪ ،‬شـمع ثالثـة دراهـم‪ ،‬دهـن نارديـن عشـرون درهمـا‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫حارا‪.‬‬
‫يعجن على الرسم‪ ،‬ويوضع على المعدة ً‬
‫‪ .64‬ضماد ينفع األورام الصلبة الكائنة في المعدة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج ودقيـق الحلبـة مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬سـنبل ومصطكـى مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـعد ودار صينـي وقصـب‬
‫الذريـرة مـن كل واحـد درهمـان‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجـن الجميـع بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬بلعـاب بـزر كتـان‪ ،‬ويضمـد بـه المعـدة‪ ،‬وقـت‬
‫خلاء المعـدة عـن الطعـام‪.‬‬
‫‪ .65‬ضماد ينفع المعدة والكبد ويفش رياحهما (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬أفسـنتين وسـنبل وسـليخة مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬عـود بلسـان‬
‫درهمـان‪ ،‬زعفـران درهمـان ونصـف‪ ،‬شـمع إسـتاران‪ ،‬دهـن [‪ ]154a‬نارديـن ودهـن زنبق‬ ‫‪15‬‬
‫مـن كل واحـد أربعـة أسـاتير‪.1‬‬

‫يعمل على الرسم ضماد‪ ،‬ويضمد به الكبد والمعدة‪.‬‬
‫‪ .66‬ضماد ينفع وجع المعدة والكبد وأورامهما‬

‫درهما ــ‪ ،‬مقل ومصطكى‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬زعفران درهمان ــ وفي بعض النسخ‪ :‬اثنـا عشر‬
‫وأشـق وصبر وميعة رطبة من كل واحد ثمانية دراهم‪ ،‬شـمع ثالثة أسـاتير‪ ،‬شـحم البط‬ ‫‪20‬‬
‫اثنا عشر إستارا‪ ،‬زوفاء يابس ثالثة دراهم‪.‬‬

Hepsi Hint sümbülü yağı ile yoğrulur ve organın üzerine yapış-

tırılır.
67. İdrar kaçırmaya faydalı krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki dirhem erkek akgünlük ağacı reçinesi, dört dirhem aka-
5 ya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, bir dirhem mazı.
Hepsi mersin ağacı yaprağının suyu ile yoğrulur ve mesanenin üzerine
68. İdrar kaçırmaya iyi gelen bir başka krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Dövülerek elenmiş nar kabuğu, su ile, yeni bir demir tava içerisinde,
10 koyulaşıncaya kadar kaynatılır ve soğutulur. Sonra bir havana dökülerek
içerisine yumurta sarısı eklenir. Merhem hâline gelinceye kadar ezilir, bir
kumaş parçasına sürülür (ve mesanenin üzerine yapıştırılırsa) bundan fay-
da görecektir.
69. Koleraya iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Yedişer dirhem sandal ağacı, kırmızı gül, mersin ağacı

yaprağı, üçer dirhem misk katılmış rāmik macunu, akasya ağacının
yaprağı ve meyvesinin zamkı, erkek akgünlük ağacı zamkı ve Bağdat
galeta unu.
Tablet yapılır, dövülerek elendikten sonra mersin ağacı meyvesinin
20 suyu ile yoğrularak karına sürülerek ovalanır.
70. Sıcak karaciğere iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Altı dirhem beyaz sandal ağacı, beş dirhem menekşe, her
birisinden üçer dirhem hatmi çiçeği, nilüfer ve arpa unu, yarımşar dirhem
safran ve kâfur, beş dirhem ham mum.
25 Dövülebilenler dövülerek ezilir, eklenebilenler eklenerek diğerleriyle
birlikte yoğrulur ve karaciğerin üzerine sürülerek ovalanır.
‫يعجن بدهن الناردين‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .67‬ضماد ينفع ذيابيطس‪( 1‬ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬لبان ذكر درهمان‪ ،‬أقاقيا أربعة دراهم‪ ،‬عفص درهم‪.‬‬
‫يعجن بماء ورق اآلس‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .68‬آخرله (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫يغلـى قشـر الرمـان المدقـوق المنخـول بالمـاء‪ ،‬فـي مغرفـة جديـدة‪ ،‬حتـى يغلـظ‬
‫مرهما‪،‬‬
‫ً‬ ‫فيبـرد‪ ،‬ثـم يصـب فـي الهـاون‪ ،‬ويضـاف إليـه صفـرة بيـض‪ ،‬وتسـحق حتى تصيـر‬
‫فيطلـى علـى خرقـة‪ ،‬فينتفـع بـه‪.‬‬
‫‪ .69‬ضماد ينفع الهيضة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدل وورد أحمـر وورق اآلس سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬سـك وأقاقيـا‬ ‫‪10‬‬
‫وسـعد ولبـن ذكـر وبقسـيماط‪ 2‬بغـدادي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يقرص‪ ،‬ويعجن بعد الدق والنخل‪ ،‬بماء اآلس‪ ،‬ويضمد به البطن‪.‬‬
‫‪ .70‬ضماد ينفع الكبد الحار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أبيـض سـتة دراهـم‪ ،‬بنفسـج خمسـة دراهـم‪ ،‬خطمـي ونيلوفـر‬
‫ودقيـق الشـعير مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران وكافـور مـن كل واحـد نصـف‬ ‫‪15‬‬
‫درهـم‪ ،‬شـمع خـام خمسـة دراهـم‪.‬‬

‫يدق ما يندق‪ ،‬ويداف ما ينذاف‪ ،3‬ويعجن به الباقي‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬ديابيطس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬بقسماط‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬ينذف‪.‬‬ ‫‪3‬‬
71. Karaciğer ağrılarına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem safran, yedir dirhem koçboynuzu çiçeği, ikişer

dirhem sümbül, sakız ağacı reçinesi, sarı yavşan otu, Afşar otu, kakule,
sivertiya/safraca zamkı, sekiz dirhem yakılmış lahana kökü, üç dirhem
5 kıst otu, ikişer dirhem pamuk otu, kabuk tarçın, kaynatılmış bitki kabuk-
larının yapışkan zamkı, mürr ağacı reçinesi, Frenk kimyonu.
Bu ilaç maddelerinden usulüne uygun olarak bir krem yapılır ve kara-
ciğer üzerine yapıştırılır.
72. Sıcak karaciğere ve tümörlerine faydalı krem
10 Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde it üzümü yaprağı, menekşe, ma-

rul yaprağı, arpa unu, mercimek unu, mahlep, çoban değneği çiçeği, ho-
laren yaprağı.
Usulüne uygun olarak bir krem yapılır ve karaciğer üzerine yapış-
tırılır.
15 73. Karaciğer kaynaklı ateşli ishale iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kırmızı ve siyah sandal ağacı,

filfilek, rāmik macunu, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, narçi-
çeği, meşe ağacının iç kabuğu.
Hepsi dövülerek elenir ve holaren suyu veya çoban değneği çiçeği
20 suyu ile veya taze asma yaprağı suyu yoğrulur ve midenin üzerine sürü-
lerek ovalanır.
74. Beraberinde mide kuruluğu ortaya çıkan ateşli

karaciğerin kötü karakterine iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Karaciğer üzerine kırmızı ve siyah sandal ağacı, hindiba

25 suyu, semizotu suyu ve kabak püresi konularak ovalanır.
‫‪ .71‬ضماد ينفع أوجاع الكبد (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬زعفـران ثالثـة دراهـم‪ ،‬إكليـل الملـك سـبعة دراهـم‪ ،‬سـنبل ومصطكـى‬
‫وأفسـنتين وأسـارون وحمامـا وقصـب الذريـرة درهمـان درهمـان‪ ،‬أصـل الكرنـب‬
‫النبطـي المحـرق ثمانيـة دراهـم‪ ،‬قسـط ثالثـة دراهـم‪ ،‬الدن وسـليخة وميعـة رطبـة ومـر‬
‫وقردمانـا درهمـان درهمـان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يعمل منها ضماد على الرسم‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .72‬ضماد ينفع الكبد الحاروأورامه (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورق عنـب الثعلـب وبنفسـج وبـزر خـس ودقيـق الشـعير ودقيـق العـدس‬
‫ومحلـب وعصـا الراعـي وورق لسـان الحمـل أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫ضمادا على الرسم‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫ً‬ ‫يعمل‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .73‬ضماد ينفع اإلسهال الكبدي إذا كان مع حرارة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدالن وفوفـل‪ 1‬ورامـك وأقاقيـا وجلنـار وجفـت البلـوط مـن كل واحد‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء لسـان الحمـل‪ ،‬أو بمـاء عصـا الراعـي‪ ،‬أو بمـاء لـف‬
‫الكـرم‪ ،‬ويضمـد بـه المعـدة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .74‬ضماد ينفع سوء مزاج الكبد الحار‪ ،‬إذا كان معه جفاف‪ 2‬البطن (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬يضمـد الكبـد بالصندليـن‪ ،3‬ومـاء الهندبـاء‪ ،‬ومـاء بقلـة الحمقـاء‪ ،‬ومـاء‬
‫جـرادة القـرع‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬خفقان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الصندلين‪.‬‬ ‫‪3‬‬
75. Temizlendikten sonra sarı safralı karaciğerin kötü

mizacına iyi gelen krem.
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem beyaz ve kırmızı sandal, arpa
unu, kuru menekşe, nilüfer, kırmızı gül, yarım dāniḳ ribāḥī kâfuru.
5 Hepsi dövülerek ezilir ve hindiba suyu veya karakafes suyu veya se-
mizotu suyu veya kişniş suyu ile yoğrulur.
76. Soğuk karaciğere faydalı krem (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde papatya, koçboynuzu çiçeği,
Hint sümbülü, kıst otu, mürr ağacı reçinesi ve kabuk tarçın.
10 Hepsi süsen yağı veya kıst otu yağı veya Hint sümbülü yağı ile yoğrulur.
77. Karaciğer zayıflığı ve rektal (anüs) tıkanıklığı olanlara

iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Onar dirhem papatya ve yavşan ayvadana, üç dirhem kere-
viz tohumu, birer dirhem Hint sümbülü ve afşar otu.
15 Hepsi sedef otu suyu veya rezene suyu ile yoğrulur ve bölgenin üzeri-
ne sürülerek ovalanır.
78. Karaciğer kremi (el-Ḥāvī)

Karaciğerin arkasında, atardamarlara bağlandığı yerdeki tümörün
başlangıcında, bölgedeki maddeleri uzaklaştırmak için pişirilmiş meyve-
20 lerin suyu veya helile suyu veya içerisinde kayısı ıslatılmış su ile temizlen-
dikten sonra karaciğer üzerine sürülerek ovalanır.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde kırmızı ve sarı sandal, nilüfer
ve boynuzlu gelincik çiçeği özsuyu.
Hepsi dövülerek elenir ve hindiba suyu veya karakafes suyu ile yoğ-
25 rulur.
79. Bir başka karaciğer kremi (el-Ḥāvī)

Karaciğerin atardamarlara bağlandığı yerde (muḥaddeb) ister sarı saf-
ralı, ister kanlı olsun, ateşli tümörlerin başlangıcında kullanılır.
‫‪ .75‬ضماد ينفع سوء مزاج الكبد الصفراوي‪ ،‬بعد التنقية (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أبيـض وأحمـر ودقيـق شـعير وبنفسـج يابـس ونيلوفـر وورد أحمر‬
‫مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬كافـور رباحـي نصـف دانق‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء الهندباء‪ ،‬وماء حي العالم‪ ،‬أو بماء بقلة الحمقاء‪]154b[،‬‬
‫أو بماء الكزبرة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .76‬ضماد ينفع الكبد البارد (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬بابونج وإكليل الملك وسنبل الطيب وقسط ومر وسليخة أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بدهن السوسن‪ ،‬أو بدهن القسط‪ ،‬أو بدهن الناردين‪.‬‬
‫‪ .77‬ضماد ينفع لمن به ضعف الكبد والسدد في المقعدة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وبرنجاسـف عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الكرفـس ثالثـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫سـنبل الطيـب وأسـارون درهـم درهـم‪.‬‬

‫يعجن بماء السذاب‪ ،‬أو بماء الرازيانج‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .78‬ضماد (ح)‬
‫يضمـد بـه الكبـد فـي ابتـداء ورمهـا المحـدب‪ 1‬الصفـراوي‪ ،‬بعـد التنقيـة بمطبـوخ‬
‫الفاكهـة‪ ،‬أو اإلهليلـج‪ ،‬أو نقيـع‪ 2‬المشـمش‪ ،‬ليـردع عنـه المـواد‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬صندلين ونيلوفر وعصارة ماميثا أجزاء سواء‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الهندباء‪ ،‬أو بماء حي العالم‪.‬‬
‫‪ .79‬ضماد آخر(ح)‬
‫دمويا‪.‬‬
‫ً‬ ‫صفراويا كان أو‬
‫ً‬ ‫يستعمل في ابتداء أورام الكبد الحار المحدبي‪،‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬لمحدب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬تنقيع‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde it üzümü yaprağı, güvey feneri

yaprağı, kurbağa yosunu, taze gül veya taze menekşe, kırmızı ve siyah
sandal ağacı.
Hepsi dövülerek elenir ve karakafes suyu ile yoğrularak karaciğer böl-
5 gesinin üzerine sürülerek ovalanır.
80. Karaciğerin atardamar bağlantısında sert ve safralı

tümör bulunanlara iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem boy tohumu, keten tohumu,

koçboynuzu çiçeği, papatya, kaz iç yağı; yedi dirhem kündür, üçer dirhem
10 pamuk otu ve kakule.
Dövülebilenler dövülür, eritilebilenler eritilir ve karaciğer bölgesi üze-
81. Karaciğer kremi (el-Ḥāvī)
Çarpma veya düşme sebebiyle karaciğerinde tümör oluşanlara, kara-

15 ciğerin mizacı içerisinde küsküt pişirilmiş su ile yumuşatıldıktan sonra
kullanılırsa iyi gelir.
Karışımı: Üçer dirhem yıkanmış lak ağacı, kabuğu soyulmuş nohut
ve Çin ışkını.
Hepsi dövülerek elenir. Yer mumu, menekşe yağı veya kabuğu soyul-
20 mamış susam yağı ile çözdürülür, ilaç maddeleriyle karıştırılarak karaci-
ğerin üzerine sürülür ovalanır.
82. Dalakta oluşan sert tümöre faydalı krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Altı dirhem koçboynuzu çiçeği, ikişer dirhem keçi dışkısı ve

gök süsen kökü, her birisinden beşer dirhem boy tohumu, keten tohumu, arpa
25 unu, bakla unu; dörder dirhem boraks ve kapari kökü; on adet siyah incir.
Bir gün ve bir gece siyah incin şaraptan yapılan sirke içerisinde ıslatılır,
ilaç maddeleri yumuşak bir şekilde dövülür ve bir elek ile elendikten sonra
incin ıslatılan su üzerine dökülerek dalak üzerine sürülür ve ovalanır.
‫أخالطـه‪ :‬ورق عنـب الثعلـب وورق الكاكنـج وطحلـب وورد طـري ـــ أو‪ 1‬بنفسـج‬
‫طـري ـــ وصندليـن أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء حي العالم‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .80‬ضماد ينفع لمن في محدب كبده ورم صلب سوداوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬حلبـة وبـزر كتـان وإكليـل الملـك وبابونـج وشـحم البـط عشـرة عشـرة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهـم‪ ،‬كنـدر سـبعة دراهـم‪ ،‬الدن وحمامـا ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يدق ما يندق‪ ،‬ويداف ما ينذاف‪ ،‬فيضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .81‬ضماد (ح)‬
‫ينفـع لمـن فـي كبـده ورم كائـن عـن ضربـة أو سـقطة‪ ،‬بعـد تلييـن الطبيعـة بمطبـوخ‬
‫األفيتمـون‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬لك مغسول وحمص مقشر وراوند صيني ثالثة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يـــدق وينخـــل‪ ،‬فيـــدوب‪ 2‬الموميــا بـــدهن البنفسـج أو بــــدهن الحـل‪ ،3‬فيخلـط بـه‬
‫األدويـة‪ ،‬ويضمـد بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .82‬ضماد ينفع ورم الصلب الكائن في الطحال (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬إكليـل الملـك سـتة دراهـم‪ ،‬بعـر الماعـز وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬حلبـة وبـزر كتـان ودقيـق شـعير ودقيـق الباقلاء مـن كل واحـد خمسـة‬
‫دراهم‪ ،‬بورق وأصل الكبر أربعة أربعة دراهم‪ ،‬مقل ثالثة دراهم‪ ،‬تين أسود عشرة أعداد‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينخـل بمنخـل‪،‬‬
‫ً‬ ‫يومـا وليلـة‪ ،‬ويـدق األدويـة‬
‫ينقـع التيـن فـي خـل خمـر ً‬
‫ويلقـى عليـه ويضمـد‪.‬‬
‫في (ج)‪( :‬و) بدل (أو)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫يذوب‪.‬‬
‫ّ‬ ‫أنها‬ ‫والصواب‬ ‫كذا في جميع النشخ‪،‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الجل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
83. Dalak için denenmiş bir krem
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde hamam otu, bakır pası, doğal kur-
şun oksit, yuvarlak loğusa çiçeği, akırıkarha, sarı lak (lük) ağacı zamkı.
Hepsi birer birer dövülerek birbirine karıştırıldıktan iki ölçü keskin sir-
5 ke ile hafif ateşte koyulaşıncaya kadar kaynatılır, sonra dalak büyüklüğünde
bir kumaş parçasına sürülür ve dalağın üzerine konulur. Dalak katı ve tümör
eski ise kumaş parçası iki saat dalak üzerinde bırakılır, tümör yeni ise bir
saat dalak üzerinde bırakılır, sonra alınarak yakının yerine yağ sürülür veya
üzerine hastalığa uygun, içerisinde ilaç maddeleri kaynatılmış su damlatılır.
10 Allah’ın izniyle dalak rahatsızlığından kurtulacaktır. Denenmiştir.
84. Sert dalağa iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki ūḳiyye mavi devm ağacı, bir ūḳiyye çadıruşağı bitki-
si zamkı, her birisinden yarımşar ūḳiyye bakla unu, burçak, koçboynuzu
çiçeği, boy tohumu, papatya, sümbül, termiye/acı bakla unu, yirmi dört
15 ūḳiyye siyah incir.
İncir bir gün ve bir gece şaraptan yapılan sirke içerisinde ıslatıldıktan
sonra el ile sirkeye tamamen bastırılır. Bir elekten geçirilerek suyu sıkılır
ve içerisine yeterli miktarda papatya yağı ve sedef otu yağı eklenir. Diğer
ilaç maddeleriyle yoğrularak bir krem yapılır ve dalağın üzerine yapıştırılır.
20 85. Ḥuneyn’in sert dalak rahatsızlığı olan bir çocuk için

yaptığı, çocuğun faydasını gördüğü yakı (Minhācü’d-
Dükkān)
Karışımı: Elli dirhem şaraptan yapılan sirke içerisinde ıslatılmış si-

yah incir, dört dirhem deniz kıst otu, on dirhem kabuksuz tatlı badem içi,
25 üç dirhem kapari kökü kabuğu.
Hepsi mum ve şebboy yağı ile yoğrularak bir krem yapılır ve kâğıt üze-
rine sürülerek, midenin boş olduğu bir anda dalağın üzerine yapıştırılır. İki
saat bulunduğu yerde bırakılır ve kaldırılır. Sonra yakının yeri içerisinde
papatya ve lahana kaynatılmış su ile yıkanır ve şebboy yağı ile yağlanır.
‫‪ .83‬ضماد مجرب للطحال‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬نـورة وزنجـار ومرتـك وزراونـد مدحـرج وعـود قـرح و[لـك] يسـر أصفر‬
‫مـن كل واحـد أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫خـــا حاذ ًقا‪ ،‬بنـــار لينة حتـــى تغلظ‪،‬‬
‫يـــدق فـــرادى ويخلـــط‪ ،‬ثم يغلـــى بجزأين ً‬
‫ثـــم يلطـــخ علـــى خرقـــة بقـــدر الطحـــال‪ ،‬ويوضع عليـــه؛ فـــإذا كان الطحـــال غلي ًظا‬ ‫‪5‬‬
‫وعتي ًقـــا‪ ،‬يتـــرك ســـاعتين؛ وإن كان حدي ًثـــا فبمقدار ســـاعة يترك‪ ،‬ثم يشـــال ويدهن‬
‫الل ـــــ تعالى ــ مـــن الطحال‪.‬‬
‫الموضـــع أو ينطـــل بمـــا يوافـــق العلـــة‪ .‬يتخلـــص بإذن ّٰ‬
‫مجر ب ‪.‬‬
‫‪ .84‬ضماد ينفع الطحال الصلب (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬مقـل أزرق وقيتـان‪ ،‬أشـق وقيـة‪ ،‬دقيـق باقلاء‪ ،‬كرسـنة [‪ ]155a‬وإكليـل‬ ‫‪10‬‬
‫الملـك وحلبـة وبابونـج وسـنبل ودقيـق الترمـس مـن كل واحـد نصـف وقيـة‪ ،‬تيـن أسـود‬
‫أربعـة وعشـرون وقيـة‪.‬‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ثـم يمـرس باليـد‪ ،‬ويعصـر فـي منخـل‪،‬‬
‫ينقـع التيـن فـي خـل الخمـر ً‬
‫ويضـاف إليـه مقـدار مـن دهـن البابونـج ودهـن السـذاب‪ ،‬ويعجـن بـه سـائر األدويـة‪،‬‬
‫ضمـادا‪ ،‬فيلـزم الموضـع‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويعمـل‬ ‫‪15‬‬
‫َ‬
‫‪ .85‬ضماد وضعه ُحن ْين لصبي كان به طحال صلب فعمل فنفع (م)‬
‫درهمـا‪ ،‬قسـط بحـري أربعـة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬تيـن أسـود منقـوع فـي خـل خمـر خمسـون‬
‫دراهـم‪ ،‬لـب لـوز حلـو مقشـر عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـر أصـل كبـر ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يعجـن الجميـع مـع الشـمع ودهـن الخيـري‪ ،‬ويطلـى علـى الورقـة‪ ،‬ويلـزم الطحـال‬
‫فـي وقـت كانـت المعـدة خاليـة عـن الطعـام‪ ،‬ويتـرك علـى الموضـع سـاعتين‪ ،‬فيرفـع‪ ،‬ثم‬ ‫‪20‬‬
‫يغسـل الموضـع بطبيـخ بابونـج وكرنـب‪ ،‬ويدهـن بدهـن الخيـري‪.‬‬

Bu yakı yapıştırılmadan önce, yakının yeri içerisinde şu ilaç maddele-

ri kaynatılmış su ile pansuman yapılır: Beş dirhem ağaç yosunu/liken, iki
dirhem kapari kökü kabuğu, üç dirhem kuru sedefotu, bir dirhem boraks.
İlaç maddelerinin etkisi sirkeye çıkıncaya kadar hepsi şaraptan yapı-
5 lan sirke içerisinde kaynatıldıktan sonra keçeler bu sirke ile ıslatılır ve da-
lağın üzerine yakı olarak yapıştırılır. Bu işlem birkaç kez tekrarlandıktan
sonra dalağın üzerine biraz önce söylenen losyon sürülür.
86. Sert dalağa iyi gelen krem

Karışımı: Mürr ağacı reçinesi, devm ağacı, çadıruşağı bitkisi zamkı,
10 erkek akgünlük ağacı reçinesinin her birisinden beşer dirhem.
Hepsi şaraptan yapılmış sirke içerisinde ıslatılır, sonra dalağın yerine
bu krem sürülerek ovalanır.
87. Gazlar sebebiyle oluşan dalak ağrılarına iyi gelen krem

(ez-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Dört ūḳiyye incir, her birisinden birer ūḳiyye çadıruşağı bit-
kisi zamkı, devm ağacı, sabır otu, kasnı, çavşır; koyun dışkısı üç ūḳiyye.
Hepsi şaraptan yapılmış sirke ile yoğrulur ve dalağın üzerine sürüle-
rek ovalanır.
88. Sert dalağı yumuşatan ve küçülten krem (eẕ-Ẕeḫīre)

20 Karışımı: Dörder dirhem papatya ve koçboynuzu çiçeği, bir dirhem kuru
sedefotu yaprağı, iki dirhem beşparmak otu. Hepsi dövülerek elenir ve şarap-
tan yapılmış sirke içerisinde ıslatılmış incir ile kuvvetli bir şekilde yoğrulur.
Eski/yıllanmış pamuk üzerine sürülerek dalağın üzerine yapıştırılır.
89. İncir kremi olarak bilinen krem (Minhācü’d-dükkān)

25 Dalağa gerçekten faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem bakla unu, acı bakla, koçboynu-
zu çiçeği, boy tohumu, keten tohumu, papatya ve Hint sümbülü; bir ūḳiyye
mavi devm ağacı, bir ūḳiyye çadıruşağı bitkisi zamkı, bir rıṭl etli incir.
‫وقبـل‪ 1‬هـذا الضمـاد يكمـد الموضـع بهـذا الطبيـخ‪ :‬أشـنة خمسـة دراهم‪ ،‬قشـر أصل‬
‫كبـر درهمـان‪ ،‬سـذاب يابـس ثالثـة دراهم‪ ،‬بـورق درهم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي خـل خمـر حتـى يخـرج قـوة األدويـة‪ ،‬ثـم يبـل اللبـاد بهـذا الخل‪،‬‬
‫مـرارا‪ ،‬ثـم يطلـى بمـا سـبق آن ًفا‪.‬‬
‫ويكمـد بـه هـذا الموضـع‪ .‬يكـرر العمـل ً‬
‫‪ .86‬ضماد ينفع الطحال الصلب‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬مر ومقل وأشق ولبان ذكر من كل واحد خمسة دراهم‪.‬‬

‫ينقع الجميع في خل خمر‪ ،‬ثم يضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .87‬ضماد ينفع أوجاع الطحال الكائن عن الرياح (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬تيـن أربـع أواق‪ ،‬أشـق ومقـل وصبـر وسـكبينج وجاوشـير مـن كل واحـد‬
‫وقيـة‪ ،‬وبعـر غنـم ثلاث‪ 2‬أواق‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن بخل الخمر‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫ّٰ‬
‫‪ .88‬ضماد يلين الطحال الصلب ويقلله (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬بابونج وإكليل الملك أربعة أربعة دراهم‪ ،‬ورق السـذاب اليابس درهم‪،‬‬
‫بنجنكشت درهمان‪.‬‬
‫قويـا‪ ،‬فيطلـى علـى‬
‫عجنـا ً‬
‫ً‬ ‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بالتيـن المنقـوع فـي خـل خمـر‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫القطـن العتيـق‪ ،‬ويلـزم الطحـال‪.‬‬
‫‪ .89‬ضماد معروف بضماد التين(م)‬

‫جدا‪.‬‬
‫ينفع الطحال ً‬
‫أخالطـه‪ :‬دقيـق باقلاء وترمـس وإكليـل الملـك وحلبـة وبـزر كتـان وبابونج وسـنبل‬
‫الطيـب مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬مقـل أزرق وقيـة‪ ،‬أشـق وقيـة‪ ،‬تيـن لحيـم رطـل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬قيل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬ثالث ثالث‪ ،‬في (ب)‪ :‬ثالثة ثالثة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Olgunlaşıncaya kadar (incir) şaraptan yapılmış sirke içerisinde ıslatılır

ve merhem gibi oluncaya kadar dövülür. Dövülen ilaç maddeleri karıştırı-
lır, devm ağacı ve çadıruşağı zamkı sirke ile çözdürülür. Geride kalanların
hepsi birbirine karıştırılır ve pelesenk ağacı yağı ve süsen yağı ile ıslatılır,
5 dalağın üzerine sürülerek ovalanırsa faydalı olacaktır.
90. Sarı safralı dalak tümörlerine iyi gelen krem. (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kırmızı ve siyah sandal ağacı, yaş
kişniş, semizotu suyu ve söğüt yaprağı suyu.
Tek tek veya hepsi birlikte nasıl istenirse, birbirine eşit veya farklı
10 miktarlarda dalak üzerine sürülerek ovalanır.
91. Dalak sertliğine iyi gelen yakı (el-Ḥāvī)
Kâğıt dalak tümörü ölçüsünde kesilerek köpüğü alınmış bala batırılır

ve özerine ezilmiş kara hardal tohumu serpilerek dalağın üzerine yapış-
tırılır.
15 92. Dalak sertliğine iyi gelen bir başka yakı (el-Ḥāvī)
Eşit ölçülerde kara hardal, kapari kökü, natron/sodyum nitrat ve koyun

otu kökü.
Dövülerek elenir ve sirke ile yoğrularak defalarca dalak üzerine sü-
rülür.
20 93. Kaslarda su toplanmasına iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde arpa unu, sığır tezeği, koyun dışkısı, Ermeni
boraksı, Kirman kimyonu ve kara topalak.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve şaraptan yapılan keskin sirke
ile yoğrulur. Karın ve diğer organlara sürülerek ovalanır ve kuruyuncaya
25 kadar bırakılır. Banyoda ve sıcak su ile yıkanır.
‫ينقـع فـي خـل خمـر حتـى ينضـج‪ ،‬فيـدق حتـى يصيـر كالمرهـم‪ ،‬ويخلـط األدويـة‬
‫جميعـا‪ ،‬ويلت بدهن بلسـان‪،‬‬
‫ً‬ ‫المدقوقـة‪ ،‬فيحـل المقـل واألشـق بالخـل‪ ،‬ويخلـط الباقـي‬
‫وبدهـن السوسـن‪ ،‬ويضمـد بـه‪ .‬نافـع‪.‬‬
‫‪ .90‬ضماد ينفع أورام الطحال الصفراوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صندليـن وكزبـرة رطبـة ومـاء بقلـة الحمقـاء ومـاء ورق الخلاف أجـزاء‬ ‫‪5‬‬
‫سـواء‪.‬‬
‫يضمد كيفما اتفق‪ ،‬مجموعة ومفردة‪ ،‬مساوية ومتفاوتة‪.‬‬
‫‪ .91‬ضماد ينفع صالبة الطحال (ح)‬

‫يقطع القرطاس على مقدار ورم الطحال‪ ،‬ويغمس في العسل‬
‫المنزوع الرغوة‪ ،‬ويزر عليه الخردل المسحوق‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .92‬ضماد آخرينفع لذلك (ح)‬

‫خردل وأصل كبر ونطرون وأصل غافث‪ ]155b[ 1‬أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل ويعجن بخل‪ ،‬ويطلى به ً‬
‫‪ .93‬ضماد ينفع االستسقاء اللحمي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير وأخثـاء‪ 2‬البقـر وبعـر الغنـم وبـورق أرمنـي وكمـون كرمانـي‬ ‫‪15‬‬
‫وسـعد أجـزاء سـواء‪.‬‬

‫ناعمـا‪ ،‬ويطبـخ بخـل خمـر ثقيف‪ ،‬ويطلى به البطن وسـائر األطراف‪،‬‬
‫ويتـرك حتـى يجف‪ ،‬ويغسـل فـي الحمام‪ ،‬وبالماء الحار‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬خافث‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) بهذا الموضع والمواضع الالحقة‪ ،‬إلى‪ :‬أحثاء‪.‬‬ ‫‪2‬‬
94. Karın boşluğunda su toplanması ve benzeri hastalıklar

için denenmiş bir yakı (el-Ḳānūn)
Otlakta otlayan sığırın tezeği ve keçinin dışkısı su ve tuz ile kaynatıldık-

tan sonra üzerine ezilmiş kükürt serpilir ve karına yakı olarak yapıştırılır.
5 95. Birincisinden daha kuvvetli bir yakı (el-Ḳānūn)
Sığır tezeği ve keçi dışkısı.

İçerisine bir miktar çöpleme ve sütleğen katılarak erkek at veya deve-
nin sidiği ile birleştirilir ve krem olarak kullanılır.
96. Vücutta su toplanmasına iyi gelen krem (el-Ḳānūn)
10 Etli incir su ile pişirilir, iki ölçü natron/sodyum nitratla birlikte bir
ölçü mezeryon ve bir buçuk ölçü yer çamı ile karıştırılır.
97. Hepsinden daha güçlü bir yakı
Karışımı: Her birisinden üçer draḫmī fıstık çamı zamkı, mum, koyunla-
rın kuyruk ve uyluk aralarında biriken çakıldak, zift ve sakız ağacının kuru
15 meyvesi; her birisinden birer draḫmī bitkilerin akışkan zamkı, sakız ağa-
cı (ısṭırāḳ) zamkı, sakız ağacı reçinesi (damlasakızı), sabır otu, safran, sarı
yavşan otunun uçları, çadıruşağı bitkisi zamkı; her birisinden yarım draḫmī
kunduz testisi, kükürt, kakule, lesfā olarak bilinen balık pulu; her birisinden
üçer draḫmī güvercin dışkısı, Babil kerdeme otu ve dalındaki şeker kamışının
20 kökünde toplanan nem, dört draḫmī gök süsen, bir draḫmī boraks.
Hepsi papatya yağı ile karıştırılır ve yakı olarak kullanılır.
98. Karaciğer tümöründen kaynaklanan su toplanmasına

iyi gelen yakı.
Karışımı: Sümbül, safran, ban ağacı meyvesi, sakız ağacı reçinesi,

25 koçboynuzu çiçeği, üzüm asmasının engiri ve papatya.
Hepsi yumuşatıcı yağlarla yoğrulur ve yakı olarak kullanılır.
‫‪ .94‬ضماد مجرب للزقي وغيره (ق)‬

‫يغلـى أخثـاء البقـر وبعـر الماعـز الراعـي الحشـيش‪ ،‬بمـاء وملـح‪ ،‬ثـم يـذر عليـه‬
‫كبريـت مسـحوق‪ ،‬ويلـزم البطـن‪.‬‬
‫‪ .95‬ضماد أقوى من األول (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬أخثاء البقر وبعر الماعز‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يجعل فيه شيء من‪ 1‬خربق وشبرم‪ ،‬فيجمع ببول ال َّلقاح ويضمد‪.‬‬
‫‪ .96‬ضماد ينفع االستسقاء (ق)‬

‫جزءا‪ ،‬كمافيطوس‬
‫يطبخ التين اللحيم بماء‪ ،‬ويخلط معه نطرون جزأين‪ ،‬مازريون ً‬
‫جزءا ونصف جزء‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .97‬ضماد أقوى من الجميع ً‬
‫جدا‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صمـغ صنوبـر وشـمع وزوفـا رطـب وزفـت وصمـغ البطـم مـن كل واحـد‬
‫ثالثـة درخميـات‪ ،‬ميعـة ودهـن االصطـراك ومصطكـى وصبـر وزعفـران وأطـراف أفسـنتين‬
‫وأشق درخمي درخمي‪ ،‬جندبيدستر وكبريت وحماما وصدف السمك المعروف لسفا‬
‫‪2‬‬
‫مـن كل واحـد نصـف درخمـي‪ ،‬ذرق الحمـام وحـرف بابلي وزبد القصب في الشـجرة من‬
‫كل واحد ثالثة درخميات‪ ،‬سوسـن إسـمانجوني أربعة درخميات‪ ،‬بورق أحمر درخمي‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يخلط الجميع بدهن البابونج‪ ،‬ويضمد‪.‬‬
‫‪ .98‬ضماد ينفع االستسقاء إذا كان من ورم الكبد‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنبل وزعفـران وحـب البـان ومصطكى وإكليل الملك وعسـاليج الكرم‬
‫وبابونج‪.‬‬
‫يعجن باألدهان الملينة‪ ،‬ويضمد به‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪( :‬في) بدل (من)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

99. Karın boşluğunda su toplanmasına faydalı yakı (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden dörder dirhem natron/sodyum nitrat, gök
süsen kökü; üçer dirhem Frenk kimyonu ve yaban üzümü, birer rıṭl sı-
ğır tezeği ve arpa unu, yedi dirhem lahana tohumu, elli dirhem dövülerek
5 ezilmiş keçi dışkısı.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve hindiba suyu veya rezene suyu
ile yoğrularak yakı olarak kullanılır.
100. Karında ve testislerde su toplanması iyi gelen yakı

(eẕ-Ẕeḫīre)
10 Ḳayle, testislere su akması/birikmesidir.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde arpa unu, kara topalak, kuru keçi
dışkısı, Ermeni boraksı, Kirman kimyonu ve Ermeni kili.
Hepsi saf su ile yoğrulur ve hastalık olan bölgeye yapıştırılır.
101. Vücutta toplanan suyu sürdüren yakı (eẕ-Ẕeḫīre)

15 Karışımı: On dört dirhem Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı, her biri-
sinden sekizer dirhem türbüt otu, mahmude otu, sütleğen; her birisinden
on ikişer dirhem ağaç yosunu tohumu, yemek tuzu, hakiki Afrika mürr
ağacı reçinesi, sabır otu, sığır ödü, siyah tuz, çörek otu, kuru dağ/yaban
üzümü, biber, zencefil, sarı helile, mezeryon ve belile; her birisinden ye-
20 dişer dirhem acı badem, çadıruşağı bitkisinin zamkı, çavşır ve kasnı; her
birisinden on yedişer dirhem boraks ve kükürt; her birisinden onar dirhem
boy tohumu, papatya ve keten tohumu; on istār sarı mum, ilaç maddeleri-
nin yoğurulmasına yetecek kadar inek yağı ve badem yağı. Hepsi yoğru-
lur, mide ve karnın üzerine sürülerek ovalanır.
25 102. Sindirim bozukluğu sebebiyle oluşan gaz şişkinliğine

iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem papatya, helile, koçboynuzu çi-
çeği, mercanköşk, nane ve durak otu; üç dirhem Kirman kimyonu.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve sedef otu suyu ile yoğrulur.
‫‪ .99‬ضماد ينفع االستسقاء الزقي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬نطـرون وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪،‬‬
‫قردمانـا ومويـزج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أخثـاء البقر ودقيق الشـعير رطل رطل‪ ،‬بزر كرنب‬
‫ً‬ ‫سـبعة دراهـم‪ ،‬بعـر الماعـز المدقـوق خمسـون‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجن بماء الهندباء‪ ،‬أو بماء الرازيـانج‪ ،‬فيضمد به‪.‬‬
‫يدق الجميع ً‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .100‬ضماد ينفع االستسقاء والقيلة (ذ)‬

‫وهي نزول الماء إلى األنثيين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير وسـعد وبعـر الماعـز اليابس وبورق أرمنـي وكمون كرماني‬
‫وطيـن أرمني أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجن بماء قراح‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .101‬ضماد يسهل أصحاب االستسقاء (ذ)‬

‫درهمـا‪ ،‬تربـد ومحمـودة وفرفيـون مـن كل‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬شـحم حنظـل أربعـة عشـر‬
‫واحـد ثمانيـة دراهـم‪ ،‬بـزر أشـنة وملـح طعـام ومـر بطـارخ وصبـر ومـرارة بقـر وملـح‬
‫هنـدي وشـونيز وزبيـب جبــل وفــلفل وزنجبيـل وإهليلـج‪ 1‬أصفـر ومازريـون وبليلج من‬
‫درهمـا‪ ،‬لـوز مـر وأشـق وجاوشـير وسـكبينج مـن كل واحـد سـبعة‬
‫ً‬ ‫كل واحـد اثنـا‪ 2‬عشـر‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا‪ ،‬حلبـة وبابونـج وبـزر كتـان‬

‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬بـورق وكبريـت مـن كل واحـد سـبعة عشـر‬
‫[‪ ]156a‬مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬شـمع أصفـر عشـرة أسـاتير‪ ،‬سـمن بقـري ودهـن‬
‫لـوز بقـدر مـا يعجـن بـه األدويـة‪ ،‬ويعجـن ويضمـد بـه المعـدة والبطـن‪.‬‬
‫‪ .102‬ضماد ينفع االستسقاء الطبلي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإهليلـج وإكليـل الملـك ومرزنجـوش وفوتنـج وشـبت مـن كل‬ ‫‪20‬‬
‫واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬كمـون كرمانـي ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫ناعما‪ ،‬ويعجن بماء السذاب‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬هليلج‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
103. Çölyak hastalığına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Beşer dirhem pamuk otu, kara topalak, sakız ağacı reçinesi,
Mekke ayrığı, sivertiya/safraca zamkı, mercanköşk ve marsama bitkisi;
ikişer dirhem ham öd, küçük Hindistan cevizi ve karanfil.
5 Hepsi yaş mersin ağacı meyvesinin suyu ile yoğrulur ve karna sürüle-
rek ovalanırsa Allah’ın izniyle faydalı olacaktır.
104. Sindirim sistemi zayıflığı ve karaciğer soğukluğu

sebebiyle oluşan ishale faydalı krem
Karışımı: Her birisinden onar dirhem sakız ağacı reçinesi, sümbül, Ana-
10 dolu sarı yavşan otu, sivertiya/safraca zamkı, kündür kabuğu; on beş dirhem
şeker, on dirhem pamuk otu, her birisinden onar dirhem mersin ağacı yaprağı,
narçiçeği, kırmızı gül ve sandal ağacı, on beş dirhem ekşi nar kabuğu.
Yıllanmış şarap ile yoğrulur, mide ve karaciğer üzerine sürülerek ova-
lanır.
15 105. Sarı safralı ishali engelleyen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı,

teke dikeni öz suyu, kündür, sakız ağacı reçinesi, safran ve sumak; beş
istār Bağdat galeta unu; her birisinden ikişer istār yaş mersin ağacı dalla-
rının ucu, üzüm çubuğu engiri ve mersin ağacı meyvesi, bir istār kırmızı
20 gül, yarım miskal kâfur.
Hepsi mersin ağacı meyvesinin suyu, ayva suyu, gülyağı, mersin ağa-
cı yağı ve sakız ağacı yağı ile yoğrularak karnın üzerine sürülürse Yüce
Allah’ın dilemesiyle faydalı olacaktır.
106. İshale engel olan krem (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Bir ūkiyye pamuk otu, yarım ūḳiyye akasya ağacı yaprağı ve meyve-
sinin zamkı, iki ūḳiyye beyaz mum.
Hepsi mersin ağacı yağı ile yoğrularak mide ve karnın üzerine sürülür
ve ovalanır.
‫‪ .103‬ضماد ينفع زلق األمعاء (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬الدن وسـعد ومصطكـى وإذخـر وقصـب الذريـرة ومرزنجـوش ونمـام‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬عـود خـام وجـوز بـوا وقرنفـل درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫نافعا بإذن ّٰ‬
‫يعجن الجميع بماء اآلس الرطب‪ ،‬ويضمد به البطن‪ .‬يكون ً‬
‫‪ .104‬ضماد يمنع اإلسهال الكائن عن ضعف القوة الهاضمة المعدي‬ ‫‪5‬‬
‫وبرودة الكبد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مصطكـى وسـنبل وأفسـنتين رومـي وقصـب الذريـرة وقشـور الكنـدر مـن‬
‫درهمـا‪ ،‬الدن عشـرة دراهـم‪ ،‬ورق اآلس‬
‫ً‬ ‫كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬سـكر خمسـة عشـر‬
‫وجلنـار وورد أحمـر وصنـدل مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـر الرمـان الحامـض‬
‫ً‬ ‫خمسـة عشـر‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن بشراب عتيق‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .105‬ضماد يمنع اإلسهال الصفراوي (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا وحضـض وكنـدر ومصطكـى وزعفران وسـماق درهمان درهمان‪،‬‬
‫بقسـيماط‪ 1‬بغـداي خمسـة أسـاتير‪ ،2‬أطـراف اآلس الرطـب وأطـراف كـرم العنـب وحـب‬
‫اآلس مـن كل واحـد إسـتاران‪ ،‬ورد أحمـر إسـتار‪ ،‬كافـور نصـف مثقـال‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجن بماء اآلس‪ ،‬وماء السفرجل‪ ،‬ودهن الورد‪ ،‬ودهن اآلس‪ ،‬ودهن مصطكى‪،‬‬
‫ويضمد به البطن‪ .‬ينفع إن شـاء ّٰ‬
‫‪ .106‬ضماد يمنع اإلسهال (ذ)‬

‫الدن وقية‪ ،‬أقاقيا نصف وقية‪ ،‬شمع أبيض وقيتان‪.‬‬
‫يعجن بدهن اآلس‪ ،‬ويضمد به المعدة والبطن‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بقسماط‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬أساطير‪.‬‬ ‫‪2‬‬
107. İshali engelleyen, soğutucu ve kabız yapıcı bir yakı

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı,

narçiçeği ve ılgın ağacı meyvesi; birer buçuk dirhem kırmızı ve siyah san-
5 dal ağacı, beyaz zaç, aynı miktarda mersin ağacı yaprağı, bir dirhem misk
katılmış rāmik macunu.
Hepsi dövülerek elendikten sonra ayva suyu ile yoğrularak karnın ve
pamuğun üzerine sürülür.
108. Kanlı ishali, gaz ve karın gurultusunu engelleyen yakı

Karışımı: Beşer dirhem kırmızı gül ve kırmızı kil; üçer dirhem mer-
sin ağacı meyvesi, narçiçeği, yaşlı ceviz ağaçlarının kökünde bulunan si-
yah zamk (siyāh dārevān) ve servi ağacı kozağı; ikişer dirhem kırmızı ve
beyaz sandal ağacı, bir miskal kara topalak, iki miskal üzüm çekirdeği,
15 bir dirhem sümbül.
Hepsi dövülerek elenir. Tatlı elma suyu ile yoğrulur, hasta olan yere
109. Yakı (eẕ-Ẕeḫīre)
Midedeki şiddetli ağrıların dindirir, kanla karışık ishali ve bağırsak-

20 lardaki iltihaplı karışımları keser.
Karışımı: İki istār gülyağı, on dirhem sığır kemiği iliği, üç dirhem
mum, her birisinden yarımşar dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyve-
sinin zamkı, mürr ağacı reçinesi, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, erkek
akgünlük ağacı sakızı; bir dirhem devm ağacı, bir dāniḳ afyon, her bi-
25 risinden birer buçuk dirhem doğal kurşun oksit (mürdāsenc) ve yanmış
kurşun/kurşun oksit.
Eski bir pamuk üzerine sürülerek mide üzerine yapıştırılır.
‫‪ .107‬ضماد قابض بارد‪ ،‬يمنع اإلسهال (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا وجلنـار وعذبـة درهمـان درهمـان‪ ،‬صنـدالن درهـم ونصـف درهـم‬
‫ونصـف‪ ،‬شـب‪ 1‬يمانـي وورق اآلس مثلـه‪ ،‬سـك مسـك درهـم‪.‬‬
‫يعجـــن الجميـــع بعـــد الـــدق والنخـــل‪ ،‬بمـــاء الســـفرجل‪ ،‬ويطلـــى علـــى البطـــن‬
‫و ا لقطن ‪.2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .108‬ضماد يمنع إسهال الدم ويدفع النفخ وقراقرالبطن (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر طيـن المغـرة‪ 3‬خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬حـب اآلس وجلنـار‬
‫وسـياه داروان‪ 4‬وجـوز السـرو ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬صنـدل (أحمـر وأبيـض)‪ 5‬درهمـان‬
‫درهمـان‪ ،‬سـعد مثقـال‪ ،‬بـزر العنـب مثقـاالن‪ ،‬سـنبل درهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بماء التفاح الحلو‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .109‬ضماد (ذ)‬
‫يسـكن األوجـاع الشـديدة الكائنـة فـي المقعـدة‪ ،‬ويمنـع اإلسـهال المختلـط بالـدم‪،‬‬
‫واألخلاط مـع السـحج‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن ورد إسـتاران‪ ،‬مـخ عظـام البقـر عشـرة دراهـم‪ ،‬شـمع ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬أقاقيـا ومـر ودم أخويـن ولبـان ذكـر مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬مقـل‬ ‫‪15‬‬
‫درهــم‪ ،‬وأفيـون دانـق‪ ،‬مرداسـنج خـام وإسـفيداج ‪ 6‬الرصـاص درهـم ونصـف درهـم‬
‫[‪ ]156b‬ونصـف‪.‬‬
‫يطلى على قطن عتيق‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬شبت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬العطن‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و (ج)‪ :‬المعرة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬داراوان‪ ،‬وفي (ب)‪ :‬داوران‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫انقلب ما بين القوسين في (ب) هكذا‪ :‬أبيض وأحمر‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫في (أ)‪ :‬أسفيذاج‪.‬‬ ‫‪6‬‬
110. Basur ağrısını dindiren krem
Karışımı: Onar dirhem koçboynuzu çiçeği, menekşe, hatmi çiçeği,

ebegümeci ve durak otu.
Hepsi dövülerek elenir ve menekşe yağı veya gülyağı ile çözdürülür
5 ve basurlara sürülür.
111. Basur için başka bir krem
Lahana yaprakları dağılıncaya kadar suda pişirilir, sonra bir havana

konularak üzerine gülyağı, yumurta akı ve bir ṭassūc (yarım kırat, 0,0825
gr.) afyon dökülür. Havan tokmağı ile merhem gibi oluncaya kadar yavaş
10 bir şekilde ovalanır ve kullanılır.
112. Basurlara faydalı bir krem
Karışımı: Beşer dirhem pırasa tohumu ve keten tohumu.

İnek yağı ile pişirildikten sonra hepsi havanda merhem gibi oluncaya
kadar dövülerek ezilir ve basurun üzerine sürülür.
15 113. Basur ağrısına hemen iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde devm ağacı, erkek deve hörgücü,
sığır bacağı iliği, kayısı çekirdeği içi, pişirilmiş bitki kabuğu zamkı ve
yumurta sarısı.
Devm ağacı, içerisinde soğan kaynatılmış yağ içerisinde çözdürülür
20 ve bununla ilaç maddeleri yoğrulur. Basur üzerine sürülür. Pişirilmiş
veya ızgara edilmiş soğanla makatın sarılması da bu şekildedir. Basur-
lara iyi gelir.
114. Basur iltihaplarına iyi gelen yakı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Koçboynuzu çiçeği ve papatya suda pişirildikten sonra bu

25 ikisinden otuz dirhem alınarak iki dirhem pişirilmiş yumurta sarısı, ya-
rımşar dirhem safran ve afyon, sekizer dirhem keten tohumu, boy tohumu,
‫‪ .110‬ضماد يسكن الوجع من البواسير‬

‫أخالطه‪ :1‬إكليل الملك وبنفسج وخطمي وخبازى وشبت عشرة عشرة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪( ،‬ويحل)‪ 2‬في دهن البنفسج‪ ،‬أو دهن الورد‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .111‬ضماد آخرلما مر‬

‫يطبـخ ورق الكرنـب بالمـاء حتـى يتهـرأ‪ ،‬ثـم يلقـى فـي الهـاون‪ ،‬ويصـب عليـه دهـن‬ ‫‪5‬‬
‫دعـكا رقي ًقـا حتى يلين‬

‫ً‬ ‫الـورد وصفـرة البيـض‪ ،‬وطسـوج أفيـون‪ ،‬يدعـك بدسـتج الهـاون‬
‫ّ‬
‫مثـل المراهم‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .112‬ضماد ينفع البواسير‬

‫أخالطه‪ :‬بزر كراث وبزر كتان خمسة خمسة دراهم‪.‬‬
‫يطبخ بسـمن البقر‪ ،‬ويسـحق الجميع في الهاون حتى يصير مثل المرهم‪ ،‬ويضمد‬ ‫‪10‬‬
‫به الموضع‪.‬‬
‫‪ .113‬ضماد ينفع وجع البواسيرفي الحال (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬مقـل وسـنام الجمـل ومـخ سـاق البقـر ولـب نـوى المشـمش وميعـة رطبـة‬
‫وصفـرة بيضـة أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يحـل المقـل فـي دهـــن يغـــلى فيـه البصـل‪ ،‬ويعـــجن األدويـة به‪ ،‬ويضمـد الموضع‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫وكـذا تضميـد‪ 3‬المقعـدة بالبصـل المطبـوخ أو المشـوي‪.‬‬

‫ينفع البواسير‪.‬‬
‫‪ .114‬ضماد ينفع أورام البواسير(ذ)‬

‫درهما‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ إكليـل الملـك والبابونـج فـي الماء‪ ،‬ثم يؤخـذ منهما ثالثون‬
‫تسـحق مـع درهميـن صفـرة بيـض مطبـوخ‪ ،‬ومـن الزعفـران واألفيـون نصـف درهـم‬ ‫‪20‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬تضمد‪.‬‬ ‫‪3‬‬
hatmi çiçeği ile birlikte ezilir. Üç dirhem devm ağacı kaynatılmış üzüm
şırası ile çözdürülür ve geri kalan ilaç maddeleri üzüm şırası ile yoğrulur.
Yakının yüzeyi sirke ile yağlanarak basurlu yere yapıştırılır.
115. Basur ağrılarını dindiren, basurları kurutan ve döken

5 krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem boyacı boraksı, iki dirhem kırmızı zırnıh (arse-

nik), bir dirhem bakır pası, yarım dirhem fare zehri.
Hepsi iyice ezildikten sonra biraz tavuk iç yağı içerisinde çözdürülür.
Tortusu atılarak bu yağa yarım dirhem saf mum eklenir ve karışım yoğru-
10 lur. İhtiyaç hâlinde kullanılır.
Hastalık şiddetli değilse basurlar siyahlaşıncaya/kuruyuncaya kadar
her gün iki defa kremlenir. Sonra kırmızı soğan ve inek yağından bir krem
yapılarak, basurlar dökülünceye kadar üzerine sürülür, ancak tedavi gün-
lerinde hasta bölgeyi su temasından korumak gerekir. Basurlar dökülünce
15 göz otu/Sarcocolla ağacı zamkı, iki kardeşkanı ağacı reçinesi ve yumurta
akından bir krem yapılarak basurlu bölge etleninceye ve yerine sağlıklı et
gelinceye kadar basurların yerine sürülür.
İsteyen bu ilaçları sekiz gün kullanır. Bu sürenin sonrasında karnı-
yarık otu tohumunun yapışkan zamkı, gülsuyu ve menekşe yağı karıştı-
20 rılarak bir gün bir gece sonra sürekli bu kremle yağlanır. Basurlu yerde
bahsedilen soğan merhemi kullanılır.
Denildiğine göre: “Sarcocolla ağacının zamkı, iki kardeşkanı ağacı
reçinesi ve yumurta akı alınarak veya amber otu tohumu ve dövülmemiş
karnıyarık otu tohumu alınarak gülsuyu ve yumurta akı ile çırpılır ve ba-
25 surlu yere sürülürse, Yüce Allah’ın dilemesiyle basurlar yok olacaktır.”
116. Mesaneden akan kanı durduran krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde Ermeni kili, teke kanıyla yoğrul-
muş Limni kili, Arap zamkı, semizotu tohumu, geven zamkı, narçiçeği,
kırmızı gül, yakılmış servi ağacı kozağı ve yemlik bitkisi öz suyu.
‫نصـف درهـم‪ ،‬بـزر كتـان وحلبـة وخطمـي ثمانية ثمانيـة دراهم‪ ،‬فيحل ثالثة دراهم مقل‬
‫في ميبختج‪ ،‬ويعجن باقي األدوية بالميبختج‪ ،‬ويطلى على ورق السـلق‪ ،‬فيدهن وجه‬
‫الطلاء بدهـن الحـل‪ ،1‬ويلـزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .115‬ضماد يسكن أوجاع البواسيرويسود البواسيرويرميها (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـورق الصباغيـن ثالثـة دراهـم‪ ،‬زرنيـخ أحمـر درهمـان‪ ،‬زنجـار درهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫سـم الفـأر نصـف درهـم‪.‬‬

‫بليغـا‪ ،‬ثـم يـذاب فـي‪ 2‬قليـل شـحم الدجـاج‪ ،‬ويرمـى بثفلـه‪،‬‬
‫يسـحق الجميـع سـح ًقا ً‬
‫ويـداف فـي ذلـك الدهـن نصـف درهـم شـمع صـاف‪ ،‬ويعجـن األخلاط‪ ،‬ويسـتعمل‬
‫وقـت الحاجـة‪.‬‬
‫فـإن كانـت العلـة ضعيفـة يطلـى علـى الموضـع كل يـوم مرتيـن حتـى يسـود العلـة ـــ‬ ‫‪10‬‬
‫أي‪ :‬البواسير ــ؛ ثم يعمل من البصل األحمر ودهن البقر مرهم‪ ،‬فيطلى على الموضع‬
‫إلـى أن يسـقط‪ ،‬لكـن ينبغـي أن يحفـظ موضـع العلـة مـن المـاء فـي أيـام المعالجـة؛ فـإذا‬
‫أسـقط البواسـير يعمـل مرهـم مـن األنـزروت ودم األخويـن وبيـاض البيـض‪ ،‬ويطلـى‬
‫علـى الموضـع إلـى أن يندمـل الموضـع‪ ،‬وينبـت اللحـم الصحيـح‪.‬‬
‫ومن أراد أن يسـتعمل هذه األدوية ثمانية أيام‪ ،‬وبعد‪ 3‬هذه المدة يخلط لعاب بزر‬ ‫‪15‬‬
‫دائمـا بعـد يـوم وليلـة‪ ،‬يسـتعمل علـى‬

‫قطونـا ومـاء الـورد ودهـن البنفسـج‪ ،‬ويدهـن بهـا ً‬
‫الموضـع مرهـم البصـل المذكور‪.‬‬
‫وقيـل‪« :‬وإن أخـذ أنـزروت ودم األخويـن وبيـاض البيـض‪ ،‬أو بـزر المـرو وبـزر‬
‫قطونـا غيـر مدقـوق‪ ،‬يضـرب بمـاء الـورد وبياض البيض‪ ،‬ويطلى على الموضع‪ ،4‬يندفع‬
‫الل تعالـى»‪.‬‬
‫إن شـاء ّٰ‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬الخل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت (في) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬يعد‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫زيد في (أ) و(ب) بهذا الموضع (و)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Hepsi holaren suyu veya hodan suyu ile yoğrularak mesane üzerine
117. Susuzlukla birlikte görülen sık idrara çıkmayı

durduran krem (eẕ-Ẕeḫīre)
5 Karışımı: İki dirhem erkek akgünlük ağacı zamkı, dört dirhem akas-
ya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, bir dirhem mazı.
Hepsi yaş mersin ağacı suyu ile yoğrulur.
118. Erkeklik organlarındaki hassas tümörlere iyi gelen

10 el-Melikī adlı kitaptan naklen:

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde çekirdeği alınmış kuru üzüm, keçi
böbreklerinin iç yağı, kabuğu soyulmuş ve haşlanmış bakla ve gülyağı.
Yağ içerisinde yeterli miktarda mum eritilir ve içerisine diğer ilaç
maddeleri atılarak homojen hale gelinceye kadar çırpılır. İçerisine yumur-
15 ta sarısı da eklenebilir. Tümörün olduğu yere sürülür.
119. Rahim miyomuna iyi gelen, kenarlarını harekete

geçiren krem (Minhācü’d-dükkān)
ed-Düstūru’l-māristānī adlı eserden naklen.

Karışımı: On dirhem sığır dışkısı, bir dirhem kükürt, üç dirhem boy
20 tohumu.
Hepsi ezilir, şaraptan yapılmış sirke eklenir ve rahim üzerine sürüle-
rek ovalanır.
120. Hamilelerin regl kanı akışını engelleyen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde kabuksuz mercimek, ekşi nar ka-
25 buğu, mazı ve mersin ağacının kuru yaprağı.
Hepsi dövülerek elenir ve şaraptan yapılmış sirke ile yoğrulur. Karın,
sırt ve kasığa bu krem sürülerek ovalanır.
‫‪ .116‬ضماد يمنع الدم النازل عن المثانة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬طيـن أرمنـي [‪ ]157a‬وطيـن مختـوم وصمـغ عربـي وبـزر‪ 1‬بقلـة الحمقـاء‬
‫وكثيرا وجلنار وورد أحمر وجوز السـرو المحرق وعصارة لحية التيس أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجن بماء لسان الحمل‪ ،‬أو بماء لسان الثور‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .117‬ضماد يمنع كثرة البول إذا كان مع عطش (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬لبان ذكر درهمان‪ ،‬أقاقيا أربعة دراهم‪ ،‬عفص درهم‪.‬‬

‫يعجن بماء اآلس الرطب‪.‬‬
‫‪ .118‬ضماد ينفع األورام الحاسية في المذاكير(ذ)‬

‫من «الملكي»‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬الزبيب المنزوع الحب وشحم كلى الماعز والباقالء المقشور المسلوق‬ ‫‪10‬‬
‫ودهن الورد أجزاء سواء‪.‬‬

‫يـذاب‪ 2‬فـي الدهـن شـمع قـدر الكفايـة‪ ،‬ويلقـى عليـه بقيـة األدويـة‪ ،‬ويضـرب حتـى‬
‫يسـتوي‪ ،‬وربمـا يضـاف إليـه صفـرة بيضـة‪ ،‬فيضمـد بـه المـكان‪.‬‬
‫‪ .119‬ضماد ينفع ورم الرحم وتهيج األطراف (م)‬

‫من «الدستور»‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬أخثاء البقر عشرة دراهم‪ ،‬كبريت درهم‪ ،‬حلبة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويداف بخل خمر‪ ،‬ويضمد به‪.‬‬
‫‪ .120‬ضماد يمنع درورحيض الحوامل (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬عـدس مقشـر وقشـر الرمـان الحامـض وعفـص وورق اآلس اليابـس‬
‫أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بخل الخمر‪ ،‬ويضمد به البطن والظهر والعانة‪.‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بز‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬يذاف ‪,‬‬ ‫‪2‬‬
121. İdrar yollarında yara çıkanların kullandığı krem

Doğum öncesi suyu gelen kadınların vajinasına da sürülür.

Karışımı: Her birisinden birer ölçü zaç, sarı zaç, çadıruşağı bitkisi
5 zamkı, Ermeni kili, teke kanıyla yoğrulmuş Limni kili, ṭin-i ḫıyār (ha-
yırlı kil), mercan kökü, Çin ışkını/Çin tarçını?, iki kardeşkanı ağacı reçi-
nesi, sandarak ağacı reçinesi, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin şekerli
konsantresi, büyük kehribar, doğu Hindistan vida ağacı, burçak, kan taşı,
emyālü’l-cerrāḥ1 (cerrah mili) olarak da adlandırılan Firavun parmağı
10 (eṣābiʻu firʻavn: Pharaoh’s fingers) taşı, bakır sülfat; her birisinden çeyrek
ölçü safran, misk katılmış rāmik macunu ve sümbül; bir ölçü iyice yakıl-
mış tavuk ayağı; yarım ölçü kalay tozu; bir ölçü sirkeli merhem.
Hepsi dövülerek ezildikten sonra buna bir ölçü yer mumu, bir ölçü göz
otu/Sarcocolla ağacı zamkı eklenerek ihtiyaç maddeleri dövülerek karıştırı-
15 lır. Merhem biraz gülyağı ile çözdürülür ve yaraya sürülür. Merheme dövül-
müş hindiba eklenerek birkaç defa yaraya sürülürse son derece faydalı olur,
denenmiştir. Kimi insanlar bu merhemi kullandılar ve tam olarak iyileştiler.
122. Göbekte yumru oluşmasını engelleyen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem beyaz zaç, altı dirhem yıllanmış sirkenin bula-

20 nık tortusu, üç adet mazı ağacı kozalağı.
Hepsi yoğrularak göbek bölgesine sürülür.
123. Testis tümörlerine ve ateş sebebiyle oluşan penis

tümörlerine iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem bakla unu, aynı miktarda dövülmüş boy tohumu

25 unu ve Kirman kimyonu.
Hepsi karıştırılarak çekirdeği alınmış ve dövülmüş kuru üzüm ile
yoğrulur. İçerisine kaz iç yağı, sarı ham mum ve papatya yağı yedirilerek
bir yağlı mum, yani ḳayrūṭī merhemi yapılır. İlaç maddeleri bu merhemle
yoğrularak şişlik olan bölgeye sürülür.
1 Emyālü’l-cerrāḥ: Cerrahların kendisiyle yara, çıban vb. şeyleri boşalttıkları mil.

‫‪ .121‬ضماد يضمد به الجرح الذي يعرض‪ 1‬للناس في المبولة (م)‬

‫عند نزول المخاض‪ ،‬فيضمد به الفرج‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زاج وقلقطـار وطراثيـث وطيـن أرمنـي وطيـن مختـوم وطيـن خيـار وبسـد‬
‫وصينـي ودم أخويـن وسـندروس وقاقيـا رب‪ 2‬وكهربـا عظمـي وسـوار الهنـد وكرسـنة‬
‫وشـادنة‪ 3‬وأصابـع فرعـون ـــ وهـو أميـال الجـراح‪ 4‬وتوتيـاء جـزء جـزء‪ ،‬زعفـران وسـك‬ ‫‪5‬‬
‫جيدا جزء‪ ،‬ولـب القصدير‬

‫مسـك وسـنبل ربـع جـزء ربـع جـزء‪ ،‬وسـاق الدجـاج محرقـة ً‬
‫ِخ ّ ٍـل جـزء‪.‬‬
‫نصـف جـزء‪ ،‬ومرهـم ب َ‬
‫جـزءا‪ ،‬يـدق الحوائج ويخلط‪،‬‬
‫ً‬ ‫جـزءا‪ ،‬وأنـزروت‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع ويضـاف إليـه موميـا‬
‫ويحـل المرهـم فـي قليـل دهـن ورد‪ ،‬ويدهـن بـه الجـرح ويضمـد بـه الهندبـاء بالـدواء‬
‫تامـا‪.‬‬
‫مـرارا‪ ،‬فإنـه بالـغ مجـرب‪ ،‬وقـد يسـتعمله جماعـة فبرئـوا بـه ُب ْـر ًءا ً‬
‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫المدقـوق‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .122‬ضماد يمنع نتوء السرة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـب يمانـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬عكـر الخـل العتيـق سـتة دراهـم‪ ،‬عفـص ثالثـة‬
‫أعداد‪.‬‬
‫يعجن ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .123‬ضماد ينفع أورام الخصية‪ ،‬وأورام القضيب (الكائنة عن الحرارة (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬دقيق باقالء ثالثة دراهم‪ ،‬دقيق حلبة وكمون كرماني مدقوق مثله‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع‪ ،‬ويعجـن بزبيـب منـزوع العجـم مدقـوق؛ ويعمل موم روعن ــ يعني‬
‫قيروطيـا ـــ بـأن يأخـذ شـحم البـط والشـمع الخـام األصفـر ودهـن البابونـج‪ ،‬وتعجـن‬
‫األدويـة بهـا‪ ،‬ويضمـد الموضـع‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬التي تعرض‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬شاذنة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬أميال الجراح‬ ‫‪4‬‬
‫ّ‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬استعمله‪.‬‬ ‫‪5‬‬
124. Testis ve penisin sert tümörlerine ve mesane

tümörlerine iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: On istār sığır bacağı iliği, her birisinden on sekizer dirhem

beyaz mum ve gülyağı, on iki dirhem kaz iç yağı.
5 Usulüne uygun olarak yoğrularak yakı olarak şiş bölgenin üzerine ya-
pıştırılır.
Testiste oluşan temrelere faydalıdır. Bu krem ile ovalanırsa kremin

nemi çıkar ve testisteki temreleri uzaklaştırarak iyileştirir.
10 Karışımı: Birer dirhem boynuzlu gelincik çiçeği mili/fitili, sabır otu,
amonyum klorür, bir dānik safran, beş dirhem çoğan.
Hepsi yasemin çiçeği yağı ile yoğrularak testis üzerine sürülür.
126. Fıtığa iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde erkek akgünlük ağacı zamkı,

15 sakız ağacı reçinesi, çiriş otu, göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, sabır
otu, teke dikeni özsuyu, boynuzlu gelincik çiçeği mili/fitili, akasya
ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, narçiçeği, iki kardeşkanı ağacı
reçinesi.
Hepsi dövülerek yoğrulur ve fıtık olan yerin üzerine sürülür.
20 127. Çocukların testisine akan suya iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu testis fıtığı olarak adlandırılan hastalıktır.

Karışımı: İkişer dirhem arpa unu, sığır dışkısı, davarın eski dışkısı,
Ermeni kili; birer dirhem kara topalak, boraks, kimyon, yanmış bakır, Ebu
Cehil karpuzunun etli kısmı, sabır otu ve eşek hıyarı.
25 Usulüne uygun olarak bir krem yapılır ve sürülür.
‫‪ .124‬ضماد ينفع أورام الخصية والقضيب)‪ 1‬الصلب‪ 2‬وأورام المثانة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬مـخ سـاق البقـر عشـرة أسـاتير‪ ،3‬شـمع أبيـض ودهـن ورد مـن كل‬
‫درهمـا‪ .‬يعجـن علـى الرسـم‪ ،‬ويلـزم‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬شـحم البـط اثنـا عشـر‬
‫ً‬ ‫واحـد ثمانيـة عشـر‬
‫ضمـادا‪]157b[ .‬‬
‫ً‬ ‫الموضـع‬
‫‪ .125‬ضماد (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفـع القوبــاء الكائـن فـي الخصيــة‪ ،‬بحيـث يحــك‪ ،‬فيخـرج منـه رطوبـة‪ ،‬فيمنعهـا‬
‫ويدفعهـا ويبرئهـا‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـياف ماميثـا وصبـر ونوشـادر درهـم درهـم‪ ،‬زعفـران دانـق‪ ،‬أشـنان‬
‫القصاريـن خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يعجن الجميع بدهن الياسمين‪ ،‬فيطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .126‬ضماد‪ 4‬ينفع الفتق (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬لبـان ذكـر ومصطكـى وأشـراس و‪ 5‬أنـزروت وصبـر وحضـض وشـياف‬
‫ماميثـا وأقاقيـا وجلنـار ودم األخويـن أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق ويعجن‪ ،‬ويضمد به‪ 6‬الموضع‪.‬‬
‫‪ .127‬ضماد ينفع الماء النازل في خ�صى الصبيان (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫وهو المسمى بقيلة الماء‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير وزبـل البقـر وبعـر الغنـم العتيـق وطيـن أرمنـي درهمـان‬
‫درهمـان‪ ،‬سـعد وبـورق وكمـون ونــحاس مــحرق وشــحم الحنظـل‪ 7‬وصبـر وقثـاء‬
‫الحمـار درهـم درهـم‪.‬‬
‫يضمد على الرسم‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪( :‬الصلبة) على أنها صفة لــ(أورام)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬ضماد ينفع الفتق‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫سقطت هذه الواو من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫سقطت (به) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪7‬‬
128. Fıtığa iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
el-İrşād adlı kitaptan.

Karışımı: Birer dirhem servi ağacı kozağı, akasya ağacı yaprağı ve
meyvesinin konsantresi ve biberiye bitkisi; yarım dirhem hakiki Afrika
5 mürr ağacı reçinesi.
Hepsi dövüldükten sonra içerisinde iki dirhem beyaz kimyon ve bir
miskal çözdürülmüş balık tutkalı kaynatılmış su normal bir şekilde yoğ-
rulur ve fıtık olan yerin üzerine sürülür.
129. Fıtığa iyi gelen krem (Minhācü’d-dükkān)
10 ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitaptan naklen.

Karışımı: Dörder dirhem servi ağacı kozağı, sakız ağacı reçinesi ve
kündür kabuğu; üçer dirhem sabır otu, mürr ağacı reçinesi, sarcocolla ağa-
cı zamkı, balık tutkalı; dört dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
zamkı.
15 Balık tutkalı şarap ve ılık su ile çözdürülür, geri kalan ilaç maddeleri
ezilir ve çözdürülen balık tutkalı ile yoğrulur. Tablet yapılarak kurutulur.
İhtiyaç hâlinde bu tabletlerden biri veya ikisi yaş mersin ağacı suyu ile
ezilerek fıtık olan yerin üzerine sürülür.
130. Fıtığa iyi gelen yakı
20 Karışımı: Eşit ölçülerde sakız ağacı reçinesi, kündür kabuğu, ser-

vi ağacı kozağı ve yaprağı, mürr ağacı reçinesi, göz otu/sarcocolla ağacı
zamkı ve balık tutkalı.
Balık tutkalı sirke ve su ile çözdürülür, geri kalan ilaç maddeleri ezile-
rek çözdürülen balık tutkalı ile yoğrulur, bir kumaş parçası üzerine sürü-
25 lerek fıtık olan bölgeye yapıştırılır.
‫‪ .128‬ضماد ينفع الفتق (ح)‬

‫من «اإلرشاد»‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬جـــوز الســـرو وأقاقيـــا رب‪ 1‬وحصـــى البان‪ 2‬درهـــم درهم‪ ،‬مـــر بطارخ‬
‫نصـــف درهم‪.‬‬
‫يـدق ويعجـن بمـاء قـد أغلـي فيـه كمـون أبيـض درهميـن‪ ،‬غـراء السـمك المحلـول‬ ‫‪5‬‬
‫عجنـا متوسـ ًطا‪ ،‬ويضمـد بـه المـكان‪.‬‬

‫مثقـال‪ً ،‬‬
‫ً‬
‫‪ .129‬ضماد ينفع الفتق (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬جـوز السـرو ومصطكـى وقشـور كنـدر أربعـة دراهـم أربعـة دراهـم‪ ،‬صبـر‬
‫ومـر وأنـزروت وغـراء السـمك ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا أربعـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يحـل الغـراء بالخمـر والمـاء الفاتـر‪ ،‬ويسـحق الباقـي‪( ،‬ويعجن)‪ 3‬بالغـراء المحلول‪،‬‬
‫ويقـرص ويجفـف‪ ،‬ويسـحق منـه وقـت الحاجـة قـرص أو قرصان‪ ،‬بمـاء اآلس الرطب‪،‬‬
‫ويضمـد بـه المكان‪.‬‬
‫‪ .130‬ضماد ينفع الفتق‬

‫أخالطـه‪ :‬مصطكـى وقشـار كنـدر وجـوز السـرو وورقـه ومـر وأنـزروت وغـراء‬ ‫‪15‬‬
‫السـمك أجـزاء سـواء‪.‬‬

‫يحـل الغـراء بخـل ومـاء‪ ،‬ويسـحق الباقـي ويعجـن بالغـراء‪ 4‬المحلـول‪ ،‬ويلـزق علـى‬
‫خرقـة‪ ،‬ويلـزم‪ 5‬المكان‪.‬‬

‫في (ج)‪ :‬لبان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بالغر‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ج)‪ :‬يلزق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
131. Fıtığa iyi gelen yakı (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Üçer dirhem servi ağacı kozağı, servi yaprağı, akasya

ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı, kündür kabuğu, mürr ağacı reçine-
si, biberiye bitkisi, sakız ağacı reçinesi, göz otu/sarcocolla ağacı zamkı
5 ve çiriş otu.
Balık tutkalı şarap ve sirke ile çözdürülür ve diğer ilaç maddeleri bu
tutkal ile yoğrulur. Tablet hâline getirilerek ihtiyaç hâlinde kullanılır.
132. Ağrıları dağıtan yakı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir ölçü işlenmemiş mum.

10 Hastada şiddetli ateş yoksa, mum altı ölçü durak otu yağına eklenir.
Papatya ezilerek bu yağla yoğrulur.
133. Gut hastalığı ve safralı eklem ağrısına iyi gelen krem

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Yedişer dirhem menekşe, kurbağa yosunu ve hatmi çiçeği,

15 üç dirhem kabuğu soyulmuş mercimek, iki dirhem kına çiçeği, aynı mik-
tarda simit, her birisinden yarım dirhem safran ve kâfur, on dirhem arpa
unu, beşer dirhem kırmızı gül, nilüfer ve meyan kökü, kabuğu soyulma-
mış maş/merdümek, yirmi dirhem kabuğu ve tohumu ile birlikte salam
haşhaş.
20 Hepsi dövülerek elenir ve yedi yumurtanın sarısı, gülyağı, menekşe
yağı veya nilüfer çiçeği veya kabak yağı ile karıştırılır ve eklem üzerine
el-Ḥāvī’de söylediğine göre: “Gut hastalığındaki ağrının ve sarı safralı
eklemlerdeki ağrıların hafiflediğini ve ateşinin tamamen düştüğünü gör-
25 düğünde şu kremi kullan: Her birisinden onar dirhem arpa unu, beyaz ve
kırmışı sandal ağacı, bakla unu, hatmi çiçeği, kuru menekşe, durak otu ve
koçboynuzu çiçeği.
Hepsi dövülerek elenir, yoğrularak krem olarak kullanılır.
‫‪ .131‬ضماد ينفع الفتق (م)‬

‫أخالطه‪ :1‬جوز السرو وورقه وأقاقيا‪ 2‬وقشر الكندر ومر وحصى‪ 3‬البان ومصطكى‬
‫وأنزروت وأشراس ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬غراء السمك ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يحـــل الغـــراء بالخمـــر والخـــل‪ ،‬ويعجـــن بـــه البقية‪ ،‬ويقـــرص‪ ،‬ويســـتعمل وقت‬
‫الحاجـــة واحدة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .132‬ضماد يحلل األوجاع (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬شمع خام جزء‪.‬‬
‫يـداف فـي سـتة أجـزاء مـن دهـن الشـبت‪ ،‬فيسـحق بابونـج‪ ،‬ويعجـن بـه‪ ،‬إن لـم يكـن‬
‫فيـه حـرارة قوية‪.‬‬
‫‪ .133‬ضماد ينفع النقرس ووجع المفاصل الصفراوي (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج‪ 4‬طحلـب وخطمـي سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬عـدس مقشـر ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬حنـاء درهمـان‪ ،‬كعـك السـميد مثلـه‪ ،‬زعفـران وكافـور مـن كل واحـد نصـف‬
‫درهم‪ ،‬دقيق الشـعير عشـرة دراهم‪ ،‬ورد أحمر ونيلوفر وأصل السـوس خمسـة خمسـة‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬مـاش غيـر مقشـر وخشـخاش صحيـح بقشـره وحبـه عشـرون‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويخلـط بمـخ سـبع بيضـات ودهـن ورد ودهـن بنفسـج أو‬ ‫‪15‬‬
‫دهـن نيلوفـر أو قـرع‪ ]158a[ ،‬ويضمـد بـه‪.‬‬

‫قـال فـي «الحـاوي»‪« :‬إذا رأيـت الوجـع في النقرس وأوجاع المفاصل الصفراوي‪ ،‬قد‬
‫سـكن وزالـت حرارتـه بالكليـة‪ ،‬اسـتعمل هـذا الضماد‪ :‬دقيق شـعير وصنـدل أبيض وأحمر‬
‫ودقيق الباقالء وخطمي وبنفسـج يابس وشـبت وإكليل الملك عشـرة عشـرة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن‪ ،‬ويضمد به»‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬قاقيا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪ :‬خصا‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ال بد من تقدير (و) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪4‬‬
134. Gut hastalığına ve sarı safralı eklem ağrılarına iyi

gelen krem (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde karnıyarık otu tohumu, arpa unu, yumurta
sarısı, şarabın dibe çökmüş tortusu ve gülyağı.
5 Hepsi iyice (yoğrulur) ve krem olarak kullanılır.
135. Organı uyuşturan, özellikle kanlı ağrıyı dindiren krem

(el-Ḥāvī)
Karışımı: İkişer dirhem Abdüsselām otu kökü ve siyah haşhaş tohumu,
bir dirhem afyon, yarım dirhem safran, üç dirhem karnıyarık otu tohumu.
10 Hepsi dövülür ve marul yaprağı suyu veya ile karakafes suyu ile yoğ-
rularak ağrı olan organın üzerine sürülür ve ovalanır.
136. Gut hastalığına ve ateşli eklem ağrılarına iyi gelen

yakı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde beyaz sandal ağacı, yaban narı
15 kökü, hatmi çiçeği, karnıyarık otu tohumu, arpa unu, beyaz acı çiğdemi
ve kuru menekşe çiçeği.
Hepsi dövülerek elenir, kabuğu soyulmamış susam yağı, yumurta sa-
rısı ve biraz çok ekşi şarap ile yoğrularak dövülen ilaç maddeleriyle ka-
rıştırılır. Yoğrulduktan sonra ağrıyan yerin üzerine yakı olarak konulur.
20 137. Müshil aldıktan sonra gut ve balgamlı eklem ağrılarına

iyi gelen krem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Onar dirhem loğusa çiçeği, defne ağacı meyvesi, centiyane;
beşer dirhem çadıruşağı bitkisi zamkı, sabır otu ve kimyon.
Hepsi bir güzel dövülür ve ağrı olan yerin üzerine sürülür.
25 138. Bir önceki gibi faydalı bir krem (el-Ḥāvī)

Karışımı: Yirmişer dirhem keten tohumunun yapışkan suyu, ambero-
tu tohumunun yapışkan suyu ve sultani fesleğeninin yapışkan suyu; birer
‫‪ .134‬ضماد ينفع النقرس وأوجاع المفاصل الصفراوية (م)‬

‫أخالطه‪ :‬بزر قطونا ودقيق شعير ومخ البيض ودردي الخمر ودهن الورد أجزاء سواء‪.‬‬
‫جيدا‪ ،1‬ويضمد به‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .135‬ضماد يخ ِّـدرالعضو ويســكن الوجــع‪ ،‬وخاصة الدموي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬أصـل اللفـاح وبـزر خشـخاش أسـود درهمـان درهمـان‪ ،‬أفيـون درهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬بـزر قطونـا ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء ورق الخس‪ ،‬أو بماء حي العالم‪ ،‬ويضمد به‬
‫‪.‬‬
‫‪ .136‬ضماد ينفع النقرس وأوجاع المفاصل الحارة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أبيـض ومغـاث وخطمـي وبـزر قطونـا ودقيـق الشـعير وسـورنجان‬
‫أبيـض وبنفسـج يابـس أجزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بشـيرج ومـخ بيـض ويسـير خـل ثقيـف‪ ،‬ويخلط بـه‪ ،‬ويعجن‬
‫ضمادا‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويجعـل علـى موضع الوجـع‬
‫‪ .137‬ضماد ينفع النقرس‪ ،‬وأوجاع المفاصل البلغمية‪ ،‬بعد تناول‬

‫المسهل (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬زراونـد طويـل وحـب الغـار وجنطيانـا عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬أشـق وصبـر‬ ‫‪15‬‬
‫وكمـون خمسـة خمسـة دراهـم‪.‬‬

‫يدق ِن ِع َّما‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .138‬ضماد ينفع منافع األول (ح)‬

‫أخالطـــه‪ :‬لعـــاب بـــزر كتـــان ولعاب بزر مـــرو ولعاب بزر شاهســـفرم عشـــرون‬
‫درهمـــا‪ ،‬لعـــاب حـــب القرطـــم وقشـــور الســـليخة ومغـــاث درهـــم درهم‪،‬‬
‫ً‬ ‫عشـــرون‬ ‫‪20‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬وال بد من تقدير فعل قبلها‪ ،‬مثل (يعجن) أو (يخلط)‪...‬‬ ‫‪1‬‬
dirhem aspir tohumunun yapışkan suyu, kabuk tarçının kabuğu ve yaban

narı kabuğu; yarım dirhem zencefil.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür, süsen, kıst otu ve Hint sümbülü yağı
ile yoğrulur. Ağrıyan yere bu krem sürülürse çabucak faydalı olacaktır.
5 139. Koyu karışımlı, sertleşmeye yüz tutmuş eklemlerin

ağrılarına iyi gelen krem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üç dirhem inek yağı ezilir ve üzerine onu yapışkan yapmak

için bir ūḳiyye bal eklenir. Bu krem özellikle yumuşak eklemlerin üzerine
sürülerek ovalanır. Bu kreme bir ūḳiye keskin sirke de eklenebilir.
10 140. Birincisinden daha etkili bir şekilde ağrıyı dağıtan

krem (el-Maḳāle)
Karışımı: hepsinden eşit ölçüde akırıkarha, loğusa çiçeği, kapari

kökü kabuğu, termiye/acı bakla, gök süsen, güvercin dışkısı ve boraks,
hepsinin toplam ağırlığı kadar siyah incir.
15 Hepsi dövülerek dühnü’l-ḫırvaʻ denilen Hint yağı ile ıslatıldıktan son-
ra hepsi bir araya getirilir ve eklem üzerine sürülerek ovalanır.
141. Ağrıyı dağıtmada birincisinden daha etkili bir krem

(el-Ḳānūn)
Karışımı: Bir buçuk rıṭl eski sıvı ya, bir rıṭl İskenderiye natron/sod-
20 yum nitratı, bir rıṭl sakız ağacının sakızı. Bir ūkiyye afyon, iki ūkiyye gök
süsen, bir buçuk rıṭl boy tohumu unu.
Hepsinden krem yapılarak kullanılır.
‫زنجبيـــل نصـــف درهم‪.‬‬

‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بدهـن السوسـن والقسـط والناردين‪ ،‬فيطلى بـه موضع األلم‪،‬‬
‫يـدق ً‬
‫سـريعا‪.‬‬
‫ً‬ ‫فإنه ينفع‬
‫‪ .139‬ضماد ينفع أوجاع المفاصل الغليظة الخلط والالتي في طريق‬

‫التحجر(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يسـحق ثالثـة دراهـم سـمن بقـر‪ ،‬ويلقـى عليـه أوقيـة عسـل اليلزجـة‪،1‬‬
‫خصوصـا علـى المفاصـل اللينـة‪ .‬وربمـا جعـل معـه من الخـل الثقيف أوقية‪.‬‬
‫ً‬ ‫فيضمـد بـه‬
‫‪ .140‬ضماد محلل أقوى من األول (ر)‬

‫أخالطـه‪ :‬عـود قـرح وزراونـد وقشـور أصـل كبـر وترمـس وإيرسـا وخـرء الحمـام‬
‫وبـورق بالسـوية‪ ،‬تيـن أسـود‪ 2‬وزن الجميـع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق ويــلت بــدهن الـخروع حتى يلــين‪ ،‬ثم يجمع الجميع‪ ،‬ويضمد به‪.‬‬
‫‪ .141‬ضماد أقوى من األول في التحليل (ق)‬

‫أخالطه‪ :3‬زيت عتيق رطل ونصف‪ ،‬نطرون سـكندراني رطل‪ ،‬علك البطم رطل‪،‬‬
‫أفيون أوقية‪ ،‬إيرسـا أوقيتان‪ ،‬دقيق حلبة رطل ونصف‪.‬‬
‫يتخذ منه ضماد‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنها‪ :‬عسل ليلزجه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
YİRMİ DOKUZUNCU BAB
LOSYONLAR
Losyonlar, krem/jeller ile aynı şekilde korunur ve kullanılır.

Krem/jel ile losyon arasında temel bir fark vardır. Krem/jel daha yo-
5 ğundur. Losyon ise elle uygulanırken elin kayarak ilerlemesine yardımcı
olacak kadar incedir. Krem ise böyle değildir.
1. Sıraca hastalığı bezelerini olgunlaştıran, açan ve

iyileştiren losyon
Karışımı: Her birisinden onar dirhem alçı taşı, kırmızı arsenik; otuz
10 dirhem çam fıstığı reçinesi; altmış dirhem gülyağı.
Reçine, yağ ile karıştırılır. Diğer ilaçlar da bununla macun hâline ge-
tirilir. Hastalık bölgesine uygulanır.
2. Sıraca hastalığı bezelerini yumuşatıcı losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Yirmi dirhem dövülmüş ve elenmiş meyan kökü; aynı miktarda ekşi

15 buğday hamuru.
Bunlar ovularak macun hâline getirilir ve hastalık bölgesine uygulanır.
3. Sıraca hastalığına karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Boy tohumu unu bal ile pişirilir. Hastalık bölgesine uygu-
lanır. Etkili olur.
‫الباب التاسع والعشرون‬
‫في األطليــة‬
‫تحفظ وتستعمل مثلما تستعمل الضمادات‪ ،‬وتحفظ‪.‬‬

‫اعلـم أن الفـرق بيـن الضمـاد والطلاء‪ ،‬هـو أن الضماد أغلظ‪ ،‬والطالء أرق‪ ،‬بحيث‬
‫يسـاعد اليد ويجري معها‪ ،‬بخالف الضماد‪]158b[ .‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬طالء ينضج الخنازيرويفتحها ويأكلها ويصلح حالها‬

‫أخالطـه‪ :‬جـص وزرنيـخ أحمـر عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬صمـغ الصنوبـر ثالثـون‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬دهـن ورد سـتون‬
‫ً‬
‫يداف الصمغ في الدهن‪ ،‬ويعجن به سائر األدوية‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .2‬طالء يلين الخنازير(ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬عجين الحنطة الحامض مثله‪.‬‬

‫ً‬ ‫أصل السوس المدقوق المنخول عشرون‬
‫يعجنان بالطالء‪ ،‬ويوضع الموضع‪.1‬‬
‫‪ .3‬طالء ينفع الخنازير(ذ)‬

‫مفيدا‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يطبخ دقيق الحلبة مع العسل‪ ،‬ويطلى به الموضع‪ .‬يكون ً‬

4. Kan çıbanı, ateş yanığı ve sivilcelere karşı merhem

şeklinde losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Dört ūḳiyye tatlı su ile yedi kere yıkanmış kızıl kökboya bit-
kisi; iki ūḳiyye pazı yaprağı suyu; dört ūḳiyye balmumu; yarım rıtl gülyağı.
5 Balmumu, gülyağı ile karıştırılır. Bu da pazı suyu ile havanda yu-
muşayıncaya kadar marmelat hâline getirilir. Üzerine kırmızı kök boya
bitkisi serpilir. Sonra kaldırılarak kullanılır.
5. Çiçek hastalığı izlerini giderici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem dövülmüş bakla, dövülmüş

10 nohut, dövülmüş Hindistan cevizi; dört dirhem menekşe, iki dirhem yan-
mış kemik; üç dirhem soyulmuş kavun çekirdeği; bir dirhem acı bakla.
Bunların hepsi yumurta akı ile macun hâline getirilir. Geceleyin has-
talık bölgesine uygulanır. Sabah erkenden sıcak su ile yıkanır. Bu uygula-
ma bir hafta yapılır. Beklenen etkiyi gösterir.
15 6. Çiçek hastalığı izlerini giderici ve şiddetini dindirici losyon
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere doğal kurşun

oksit, kurutulmuş şeker kamışı kökü, dövülmüş nohut, dövülmüş pirinç,
yanmış kemik, soyulmuş sarı kavun çekirdeği, ban ağacı ya da pelesenk
ağacı meyvesi, mürr ağacı reçinesi, kıst otu.
20 Bunların hepsi yumurta akı ile macun hâline getirilir. Geceleyin uy-
gulanır. Gündüz vakti hamamda yıkanır. Hastalığın izleri kayboluncaya
kadar bu uygulamaya devam edilir. Bir görüşe göre “bunların hepsi dövü-
lür ve boy tohumunun yapışkan suyu ile macun hâline getirilir ve hastalık
bölgesine uygulanır.”
25 Minhācü’d-dükkān’da buna dövülmüş bakla ve nar kabuğu ilave edil-
miş, kıst otu çıkarılmış ve “şarap sirkesi ile macun hâline getirilir ve has-
talık bölgesine uygulanır” denilmiştir.
‫‪ .4‬طالء هو كالمرهم للنارالفار�سي ولحرق الناروالبثور (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬فـوة مغسـولة بالمـاء العـذب سـبع مـرات مجففـة أربـع أواق‪ ،‬مـاء ورق‬
‫السـلق أوقيتـان‪ ،‬شـمع أربـع أواق‪ ،‬دهـن ورد نصـف رطـل‪.‬‬
‫يـداف الشـمع بالدهـن‪ ،‬ويربـى بمـاء السـلق فـي الهـاون حتـى ينعـم‪ ،‬وتلقـى فـوة‬
‫عليـه‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .5‬طالء يذهب آثارالجدري (ذ)‬

‫أخالطـــه‪ :‬دقيـــق الباقـــاء ودقيـــق الحمـــص ودقيـــق نارجيـــل خمســـة خمســـة‬
‫دراهـــم‪ ،‬بنفســـج أربعـــة دراهـــم‪ ،‬عظـــام محرقة درهمـــان‪ ،‬بـــزر بطيخ مقشـــر ثالثة‬
‫دراهـــم‪ ،‬ترمـــس درهم‪.‬‬
‫يعجـن الجميـع ببيـاض البيـض‪ ،‬ويطلـى الموضـع بالليل‪ ،‬ويغسـل بكـرة النهار بماء‬ ‫‪10‬‬
‫حـار‪ ،‬يكـرر العمـل أسـبوعين‪ .‬يحصل المرام‪.‬‬
‫‪ .6‬طالء يذهب آثارالجدري‪ ،‬ويسكن سورته‬

‫أخالطـه‪ :‬مرتـك مربـى وأصـل قصـب يابـس ودقيـق الحمـص ودقيـق األرز وعظـام‬
‫محرقـة وبـزر بطيـخ أصفـر مقشـر وحـب البـان ـــ أو البلسـان ومـر ــ وقسـط أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجـن الجميـع ببيـاض البيـض‪ ،‬ويطلـى بـه فـي الليـل‪ ،‬ويغسـل فـي النهـار فـي‬ ‫‪15‬‬
‫الحمـام‪ .‬يكـرر العمـل إلـى أن يذهـب‪.‬‬

‫وقيل‪« :‬يدق الجميع ويعجن بلعاب الحلبة‪ ،‬ويطلى به الموضع»‪ ،‬كما مر‪.‬‬
‫ط‪ 1‬القسـط‪ ،‬وقال‪« :‬يعجن بخل‬
‫وقشـور الرمان‪ ،‬وأسـ َق َ‬
‫َ‬ ‫دقيق الباقالء‪،‬‬
‫زاد َ‬
‫وفي (م) َ‬
‫خمـر‪ ،‬ويطلـى به الموضع»‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أقسط‪.‬‬ ‫‪1‬‬

7. Bedendeki darp, yaralanma ve benzeri yara izlerini

gideren losyon
Karışımı: Eşit ölçülerde sabun, boraks, bakır talaşı.

Bunlar suda çözdürülür. Hastalık bölgesi ovulur ve ilaç uygulanır.
5 8. Sözü edilen hastalıklara karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde sarı arsenik, akgünlük, biber

(değirmeni) taşı.
Akgünlük, kişniş suyu ile ıslatılır, diğerleri de bununla karıştırılır. Has-
talık bölgesinde cilt altında ölü kan nedeniyle morarmış kısma uygulanır.
10 9. Uyuz ve kaşıntıya karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Beş dirhem hareketsiz hale getirilmiş cıva, yedi dirhem dövülmüş ve

elenmiş loğusa çiçeği ile karıştırılarak gülyağı ile macun hâline getirilir.
Üç gün boyunca hastalık bölgesine hamamda uygulanır. Tedavi gerçekleşir.
10. Uyuz ve kaşıntıyı giderici denenmiş losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Yirmi dirhem acı kayısı çekirdeği; iki dirhem yemeklik

tuz; yirmi dirhem dövülmüş ve elenmiş ışkın tohumu; iki dirhem hareket-
siz hale getirilmiş cıva.
İlaçlar ayrı ayrı yumuşakça dövülür. Diğerleri de bunlara katılır. İhti-
yaç hâlinde beş dirhem alınır. Sirke ile ıslatılarak iki istār yoğurt ile karış-
20 tırılır. Hamamda hastalık bölgesine uygulanır. İlacın etkisini göstermesi
için bir saat kadar beklenir. Sonra yıkanır. Bu uygulama üç defa tekrarla-
nır. Üçten fazla uygulamaya gerek kalmaz.
11. Rutubetli uyuza karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki dirhem çöven; aynı miktarda hareketsiz hale getirilmiş

25 cıva; dört dirhem dişi loğusa çiçeği; on altı dirhem gümüş talaşı; üç dir-
hem zerde çöp.
‫‪ .7‬طالء يذهب اآلثارالكائنة في البدن عن الضرب أوالجراحة‪ ،‬أوغيرهما‬

‫أخالطه‪ :‬صابون وبورق وزنجار أجزاء سواء‪.‬‬
‫يحل بالماء‪ ،‬ويدلك الموضع‪ ،‬ويطلى به‪.‬‬
‫‪ .8‬طالء ينفع لما مر(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬زرنيخ أصفر ولبان وحجر الفلفل من كل واحد جزء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يُب ّـل اللبـان بمـاء الكزبـرة‪ ،‬ويخلـط بـه الجميـع‪ ،‬فيطلـى بـه الموضـع األزرق الكائـن‬
‫َ‬
‫عـن مواتـة‪ 1‬الـدم تحـت الجلد‪.‬ينتفـع به‪.‬‬
‫‪ .9‬طالء ينفع الجرب والحكة (ذ)‬

‫يخلـط زئبـق مقتـول خمسـة دراهـم‪ ،‬زراونـد طويـل مدقـوق منخـول سـبعة دراهـم‪،‬‬
‫مليحا‪.‬‬
‫ويعجـن بدهـن الـورد‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع فـي الحمام ثالثة أيام ويغسـل‪ .‬يجيء ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .10‬طالء مجرب يذهب الجرب والحكة (ذ)‬

‫درهمـا‪ ،‬ملـح الطعـام درهمـان‪ ،‬بـزر‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬لـب نـوى المشـمش المـر عشـرون‬
‫درهمـا‪ ،‬زئبـق مقتـول درهمـان‪.‬‬
‫ً‬ ‫ريبـاس مدقـوق منخـول عشـرون‬
‫ناعمـا فـرادى‪ ،‬ويخلـط الجميـع‪ ،‬ويؤخـذ منـه وقـت الحاجـة خمسـة‬
‫يـدق األدويـة ً‬
‫دراهم‪ ]159a[ ،‬يبل بالخل ويخلط في إستارين ماست‪ ،2‬ويطلى به في الحمام‪ ،‬ويصبر‬ ‫‪15‬‬
‫سـاعة ليتـم فعـل الـدواء‪ ،‬ثـم يغسـل ويكـرر العمـل ثلاث مـرات‪ ،‬وال يحتاج إلـى الزيادة‪.‬‬
‫‪ .11‬طالء مجرب ينفع الجرب الرطب (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬كنـدس درهمـان‪ ،‬زئبـق مقتـول مثلـه‪ ،‬زراونـد طويـل أربعـة دراهـم‪ ،‬خبث‬
‫درهمــا‪ ،‬عـروق الصفـر ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫الفضـة سـتة عشـر‬
‫كذا في أ و ب‪ ،‬وهي في (ج) بتاء مبسوطة! والصواب‪ :‬موات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬ماء ست‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bunların hepsi karıştırılır, şarap sirkesi ile ıslatılır ve bununla ya da

gülyağı ile macun hâline getirilir. Hamamda uygulanır, iki saat kadar bek-
lendikten sonra yıkanır. Bu uygulama birkaç defa tekrarlanır.
12. Uyuza karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
5 Karışımı: Haşhaş tohumu dövülür. Sirke ile macun yapılır. Hamamda

uygulanır.
13. Uyuza karşı losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Her birisinden eşit ölçülerde dövülmüş bakla, çekirdeğiyle birlikte sarı

kavunun etli kısmı, kereviz suyu; yarım ölçü boraks. Bunların hepsi mürrī
10 yemeği ile macun hâline getirilir ve hamamda uygulanır.
14. Uyuz ve ciltte oluşan bitlere karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde yaban üzümü, arsenik, hare-

ketsiz hale getirilmiş cıva.
Bunlar zeytinyağı ile macun hâline getirilir. Geceleyin vücuda uygu-
15 lanır. Sabah erkenden hamamda yıkanır.
15. Sırt kaşıntısına karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Haşhaş, şaraptan yapılmış sirke içerisinde kaynatılır ve

suyu sıkıldıktan sonra haşhaş iyice sıkılarak suyu hastalık bölgesine uy-
gulanır. Buna ağaç kavunu ekşisi katılırsa daha etkili olur.
20 16. Kasık ve testis kaşıntısına karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üçer dirhem; bir nüshaya göre ikişer dirhem boynuzlu sarı ge-
lincik fitili/mili, ve akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı; her birisinden
ikişer dāniḳ beyaz zaç, amonyum klorür. Bu tarifte nişastayı çıkaran Ḫar-
zemşāh şöyle der: “Sözü edilen hastalıklara, özellikle de çeşitli organlardaki
25 geceleyin alevlenip gündüz sakinleşen kaşıntı, uyuz, tümörler ve şişliklere
karşı faydalıdır.” Birer dirhem Sokotra sabır otu, amonyum klorür ve nişasta.
‫يخلـط الجميـع‪ ،‬ويبـل بخـل خمـر‪ ،‬ويعجـن بـه ـــ أو بدهـن ورد ـــ‪ ،‬ويطلـى بـه فـي‬
‫مـرارا‪.‬‬
‫ً‬ ‫الحمـام‪ ،‬ويصبـر سـاعتين‪ ،‬ثـم يغسـل‪ .‬يكـرر‬
‫‪ .12‬طالء ينفع الجرب (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬يدق بزر الخشخاش‪ ،‬ويعجن بالخل‪ ،‬ويطلى به في الحمام‪.‬‬
‫‪ .13‬طالء للجرب (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫دقيـق الباقلاء ولحـم البطيـخ األصفـر مـع بـزره ومـاء الكرفـس أجـزاء سـواء‪ ،‬بـورق‬
‫نصـف جـزء واحد‪.‬‬
‫يعجن الجميع بالمري‪ ،‬ويطلى به في الحمام‪.‬‬
‫‪ .14‬طالء ينفع الحكة‪ ،‬والقمل الكائن في الجلد (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مويزج وزرنيخ وزئبق مقتول أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن بدهن الزيت‪ ،‬ويطلى به البدن بالليل‪ ،‬ويغسل بكرة النهار في الحمام‪.‬‬
‫‪ .15‬طالء ينفع حكة الظهر(ذ)‬

‫مرسـا‬
‫أخالطـه‪ :‬يغلـى الخشخــاش فـي خـل خـــمر ويعصـر‪ ،‬ثم يمرس الخشـخاش ً‬
‫قويـا‪ ،‬فيطلـى بـه الموضـع؛ وإن أضيـف إليـه حمـاض األتـرج‪ ،‬يكـون أجود‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .16‬طالء ينفع حكة العانة والخصية (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـياف ماميثـاء رهبانـي وأقاقيـا ثالثـة ثالثـة دراهـم ـــ وفـي نسـخة‪:‬‬
‫درهمـان درهمـان ـــ‪ ،‬شـب يمانـي ونوشـادر دانقـان دانقان‪ ،‬وأسـقط عنه النشـا وقال‪:‬‬
‫«هـو ينفـع لمـا مـر‪ ،‬ولحكـة ولجـرب فـي سـائر األعضـاء وأورامهـا وانتفاخهـا‪ ،‬وال‬
‫سـيما إذا كانـت تشـعل بالليـل‪ ،‬وتسـكن بالنهـار»‪ ،‬صبـر سـقوطوري ونوشـادر ونشـا‬
‫درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
Bunlar gülsuyu ve sirke ile macun hâline getirilir ve hastalık bölgesi-

ne uygulanır. Bu terkibe yarımşar dirhem kırmızı gül ve kırmızı sandal
katılırsa sözü edilen hastalıklara karşı ayrıca penis ve makat kaşıntısına
karşı daha etkili olur.
5 17. Kasık kaşıntısına karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem gelincik, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin

reçinesi; üçer dirhem narçiçeği, nişasta; bir dirhem amonyum klorür; iki
dirhem doğal kurşun oksit. Bunlar gülsuyu ile macun hâline getirilir ve
uygulanır.
10 18. Kurdeşen denilen gece kaşıntısına karşı etkili losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden dörder dirhem hatmi, papatya, koçboynuzu

çiçeği; ikişer dirhem acı bakla, saf būş-ı Derbendī çiçeği; her birisinden
birer buçuk dirhem mürr ağacı reçinesi, boynuzlu gelincik fitili; üç dirhem
15 dövülmüş bakla.
Bunlar su ile macun hâline getilir ve hastalık bölgesine uygulanır.
Hastanın gebe olması hâlinde acı bakla katılmaz.
19. Kurdeşene karşı etkili ceviz losyonu (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beş dirhem kabuğuyla beraber yakılmış Anadolu cevizi;

20 aynı miktarda acı kayısı çekirdeği içi; on dirhem soyulmuş ve kavrulmuş
şeftali çekirdeği içi.
Bunların üçü de dövülür, deve hörgücü ve mazeryon kepeği ile ma-
cun hâline getirilir. Davar kığısı şeklinde yuvarlak küçük toplar yapılır
ve şahtere otu suyunda çözdürülerek bu şekilde vücuda uygulanır. Has-
25 tanın basuru varsa fındık büyüklüğündeki bu ilaçlarla tütsüleme yoluyla
peş peşe uygulama yapılır, basurlar yok olup iyileşinceye kadar bu uy-
gulamaya devam edilir.
‫يعجـن بمـاء الـورد والخـل‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪ ،‬وإن أضيـف إليـه ورد أحمـر‬
‫وصنـدل أبيـض مقاصيـري نصـف درهـم نصـف درهـم‪ ،‬يكـون أنفـع لمـا مـر‪ ،‬ولحكـة‬
‫القضيـب‪ ،‬والمقعـدة ً‬
‫‪ .17‬طالء ينفع حكة العانة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ماميثـا وأقاقيـا خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬جلنـار ونشـا ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫نوشـادر درهـم‪ ،‬مرتـك درهمـان‪.‬‬

‫يعجن بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .18‬طالء ينفع حكة الليل وهو المسمى ببنات الليل (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬خطمـي وبابونـج وإكليـل الملـك أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬ترمـس وبـوش‬
‫دربنـدي خالـص درهمـان درهمـان‪ ،‬مـر وشـياف ماميثـا مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫دقيـق الباقلاء ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫حامـــا‪ ،‬يشـــال عنه‬
‫ً‬ ‫يعجـــن بالمـــاء‪ ،‬ويطلـــى بـــه الموضـــع؛ وإن كانـــت العليلـــة‬
‫ا لتر مس ‪.‬‬
‫‪ .19‬طالء الجوز ينفع بنات الليل (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬جـوز رومـي محـرق مـع القشـر خمسـة دراهـم‪ ،‬لـب المشـمش المـر‬ ‫‪15‬‬
‫المقشـر المقلـو مثلـه‪ ،‬لـب نـوى الخـوخ المقلـو المقشـر عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫تـدق الثالثـة وتعجـن مـع سـنام الحمـل‪ ،‬ونخالـة المازريـون‪ ،‬وينـدق أمثـال‬
‫البعـرة‪ ،‬ويحـل فـي مـاء الشـاهترج‪ ،‬ويطلـى بـه البـدن؛ وإن كان بـه بواسـير يدخـن بهـذه‬
‫واحـدا بعـد واحـد‪ ،‬حتـى تذهـب البواسـير وتندمـل‪.‬‬
‫ً‬ ‫البنـادق[‪]159b‬‬
20. İrin kaşıntısına karşı etkili kurşun losyonu (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kurşun, hindiba suyu ile ezilir, buna dövülmüş nilüfer yap-
rağı ve dövülmüş marul tohumu katılır.
Sonra gülsuyu ve hindiba suyu ile macun yapılır ve hastalık bölgesine
5 uygulanır.
21. Uyuza karşı etkili güzel kokulu losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde çöven, doğal kurşun oksit, gü-
müş köpüğü tortusu, boraks, tuz, ban otu tohumu, kırmızı durak otu, çö-
rek otu, zerde çöp, amonyum klorür, hareketsiz hale getirilmiş cıva, beyaz
10 kükürt; dört ölçü kalye tuzu.
Bunların hepsi dövülür. Sirke ve susam yağı ile terbiye edilir. Hastalık
bölgesine sürülür ve hamama girilir. Sonra uygulama bölgesi dövülmüş
arpa veya bakla suyu ile yıkanır. Buna ekşi süt katılırsa daha etkili olur.
22. Rutubetli uyuza karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)
15 Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde hareketsiz hale getirilmiş cıva,

altın veya gümüş köpüğü tortusu, doğal kurşun oksit, zakkum.
Bunlar gülyağı ile marmelat hâline getirilir ve kullanılır.
23. Melasmaya karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde turp tohumu, hardal, kavun

20 çekirdeği, sirke ile ıslatılmış dövülmüş ve kurutulmuş bakla, acı badem
içi, kıst otu, koçboynuzu çiçeği, geven zamkı.
Hastalık bölgesine uygulanır.
24. Siğilleri yok eden losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde mazı, beyaz zaç, tere tohumu.

25 Bunların hepsi dövülür. Sığır ödü ile macun hâline getirilir. Her gün
birkaç defa uygulanır.
‫‪ .20‬طالء آنك ينفع حكة القروح (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يسـحق األنـك بمـاء الهندبـاء‪ ،‬ويضـاف إليـه ورق النيلوفـر وبـزر الخـس‬
‫المدقوقيـن‪.‬‬
‫يعجن بماء الورد وماء الهندباء‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .21‬طالء ينفع الجرب‪ ،‬رائحته طيبة (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬كنـــدس ومرتـــك وإقليميـــا فضـــة وبـــورق وملـــح وبزر بنج وشـــبت‬
‫أحمـــر وشـــونيز وكركـــم ونوشـــادر وزئبـــق مقتـــول وكبريـــت أبيض أجزاء ســـواء‪،‬‬
‫قلـــي أربعـــة أجزاء‪.‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويربـى بخـل وشـيرج‪ ،‬ويلطـخ بـه ويدخـل الحمـام‪ ،‬ويغسـل بعـده‬
‫الموضـع بدقـاق الشـعير أو الفـول؛ وإن أضيـف إليـه لبـن حامـض كان أجـود‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .22‬طالء ينفع الجرب الرطب (م)‬

‫أخالطه‪ :‬زئبق مقتول وإقليميا ومرتك ودفلى أجزاء سواء‪.‬‬
‫يربى بدهن الورد ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .23‬طالء ينفع الكلف (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر الفجـل وخـردل وبزر بطيخ ودقيق الباقالء المبلول بالخل المجفف‬ ‫‪15‬‬
‫ولب اللوز المر وقسـط وإكليل الملك وكثيرا أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .24‬طالء يذهب الثالول (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬عفص وشب يماني وبزر جرجير أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بمرارة البقر‪ ،‬ويطلى به كل يوم مرات‪.‬‬ ‫‪20‬‬
25. Alaca hastalığına karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Eşit ölçülerde şahtere, aslan pençesi adıyla bilinen ve yara açıcı
bir ilaç olan acem düğün çiçeği, yaban üzümü, kuduz böceği iç organları.
Bunlar dövülür ve elenir. Pişmiş kızıl kök boya bitkisi suyu ve şarap
5 sirkesi ile macun yapılır ve kullanılırsa etkili olur.
26. Alaca hastalığına karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Yanmış ve sıcak şaraptan yapılmış sirke içerisinde söndü-
rülmüş kara öküz boynuzu.
Bunlar ezilir ve uygulanırsa tedavi edicidir.
10 27. Beyaz vitiligo ve siyah vitiligoyu gideren losyon

Karışımı: On dirhem turp tohumu; sekiz dirhem çöven.
Bunlar sirke ile macun yapılarak hastalık bölgesine uygulanır.
28. Beyaz vitiligo ve siyah vitiligoyu gideren diğer bir

15 losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere loğusa çiçeği,
Ebu Cehil karpuzu yağı, boraks, çöven.
29. Alaca hastalığını tedavi edici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde zirkele, akırıkarha, teke dikeni
20 özsuyu, hardal, çörek otu, Manisa lalesi, sarı arsenik, mürr ağacı reçinesi
ve kızıl kök boya bitkisi.
Bunlar nergis yağı ve kerkes yani kartal kanı ile macun hâline getirilir
ve hastalık bölgesine uygulanır.
30. Alaca hastalığını tedavi edici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)

25 Karışımı: Eşit ölçülerde turp tohumu, çöven, acı badem içi, zirkele,
sarı arsenik, kırmızı arsenik, üzerlik, kara çöpleme, taze ceviz kabuğu.
‫‪ .25‬طالء ينفع البرص (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـيطرج وكبيكـج ـــ وهـو نبـات يعـرف بكـف األسـد‪ ،‬وهـو دواء مقـرح ـــ‪،‬‬
‫مويـزج وبطـون الذراريـج أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء طبيخ الفوة‪ ،‬وبخل الخمر‪ ،‬ويستعمل‪ ،‬يكون ً‬
‫‪ .26‬طالء ينفع البرص (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬قرن ثور أسود محرق مطفأ في خل خمر حار‪.‬‬

‫يسحق ويطلى به‪ ،‬فإنه يبرئه‪.‬‬
‫‪ .27‬طالء يذهب البهق األبيض واألسود (م)‬

‫أخالطه‪ :‬بزر فجل عشرة دراهم‪ ،‬كندس ثمانية دراهم‪.‬‬
‫يعجن بالخل‪ ،‬ويطلى به البدن‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .28‬طالء آخريذهب البهق األبيض واألسود (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬زراوند وشحم حنظل وبورق وكندس أجزاء سواء‪.‬‬
‫يحل بالخل‪ ،‬ويطلى به البدن‪.‬‬
‫‪ .29‬طالء يذهب البرص (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـيطرج وعـود قـرح وحضـض وخـردل وشـونيز وورد الشـقائق وزرنيـخ‬ ‫‪15‬‬
‫أصفـر ومـر وفـوة أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يعجن بدهن النرجس‪ ،‬وبدم الكركس ــ وهو النسر ــ‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .30‬طالء يذهب البرص (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر فجـل وكنـدس ولـب لـوز مـر وشـيطرج وزرنيـخ أصفـر وأحمـر‬
‫وحرمـل وخربـق أسـود وقشـر الجـوز الرطـب أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪20‬‬
Bunlar yıllanmış şarap ile macun hâline getirilir ve hastalık bölgesine

uygulanır.
31. Alaca hastalığını tedavi edici losyon
Karışımı: Eşit ölçülerde zirkele, indigo ağacı, kızıl kökboya bitkisi,

5 beyaz zaç, Maarra kili.
32. Alaca hastalığı için losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde zirkele, kapari kökü kabuğu, kara çöpleme.

Bunlar dövülür, elenir, sirke ve bal ile macun hâline getirilir. Evde ya
da hamamda hastalık bölgesine uygulanır.
10 33. Vitiligo için losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde tere tohumu, yabani zirkele, turp tohumu,

çöven, kırmızı hardal, kavun çekirdeği.
İlaçlar dövülür, sirke ve bal ile macun hâline getirilir, geceleyin ve sa-
bah erken uygulanır ve üst üste hamama girilir. Kısmi iyileştirme sağlar.
15 34. Ateşe tutulduğunda çözülen Alaca hastalığı losyonu1

Karışımı: Amonyum klorür, sarı arsenik, yanmış ve kumörümcek otu

soğanı sirkesi ile karıştırılmış keçiboynuzu. Buna akgünlük zamkı, zirkele
ve sarımsak da katılırsa daha güçlü ve yara yapmada daha etkili olur.
20 35. Alaca hastalığı için losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere zirkele, turp to-
humu, boya için kullanılan kırmızı kökboyası bitkisi, sedef tohumu, tere
tohumu, çöven, göz otu zamkı, Ermeni boraksı, kapari kökü kabuğu, be-
1 Tahran nüshasının kenarında yer alan nota göre Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī
şöyle der: “Saç derisi mantarı/saçkıran, uyuz ve kötü huylu yaralara karşı, tümörler-
den de emin olarak, bu ilaçtan daha faydalı başka bir ilaç yoktur.
‫يعجن بالشراب العتيق‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .31‬طالء يذهب البرص‬

‫أخالطه‪ :‬شيطرج ونيل وفوة وشب يماني وطين المعرة أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بالخل‪ ،‬ويطلى بطبيخ الفوة‪.‬‬
‫َ َ‬
‫للوضح (م)‬ ‫‪ .32‬طالء‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬شيطرج وقشر أصل كبر وخربق أسود أجزاء سواء‪.‬‬

‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بخـل وعسـل‪ ،‬ويلطـخ الموضـع به في البيـت‪ ]160a[،‬أو في‬
‫الحمام‪.‬‬
‫‪ .33‬طالء للبهق (م)‬

‫أخالطـه‪ :1‬بـزر جرجيـر وشـيطرج هنـدي وبـزر فجـل وكنـدس وخـردل أحمـر وبزر‬ ‫‪10‬‬
‫بطيـخ أجزاء سـواء‪.‬‬

‫يـدق الحوائـج‪ ،‬ويعجـن بخـل وعسـل‪ ،‬ويلطـخ بـه ليلاً وباكـرا‪ ،‬يدخـل الحمـام‬
‫ً‬
‫مـرارا‪ ،‬فإنـه يبرئـه إبـراء غيـر تـام‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .34‬طالء للبرص يلطخ بالنارفيتحلل‪( 2‬م)‬

‫أخالطـه‪ :‬نوشـادر وزرنيـخ أصفـر وقـرن ماعـز محـرق مـذاف بخـل عنصـل؛ وإن‬ ‫‪15‬‬
‫أضيـف إليـه لبـان وشـيطرج وثـوم‪ ،‬كان أجـود وأقـوى فـي تقريحـه‪.‬‬
‫‪ .35‬طالء البرص (م)‬

‫أخالطـــه‪ :‬شـــيطرج وبـــزر فجـــل وفـــوة الصبـــغ ‪ 3‬وبزر الســـذاب وبـــزر جرجير‬
‫وكنـــدس وأنـــزروت وبـــورق أرمنـــي وقشـــر أصل كبـــر وبـــزر بنج أبيـــض وأصفر‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫نفعــا مــن الســعفة والجــرب‬
‫ً‬ ‫أبلــغ‬ ‫شــيء‬ ‫«ال‬ ‫الــرازي‪:‬‬ ‫زكريــا‬ ‫بــن‬ ‫محمــد‬ ‫الفاضــل‬ ‫فــي هامــش (أ)‪ :‬قــال‬ ‫‪2‬‬
‫والقــروح الخبيثــة (مــع أمــنٍ ) مــن الــورم‪ ،‬أن يطلــى* بالخــل والملــح»‪.‬‬
‫نفعا من أ ن يطلى‪.‬‬
‫* التقدير‪ :‬ال شيء أبلغ ً‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬الضبغ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
yaz ban otu tohumu, sarı ban otu tohumu, beyaz zaç, yaban üzümü, yabani
hardal, kırmızı hardal, biber toprağı, yanmış dişi loğusa çiçeği, yanmış
bakır, bakır talaşı, kara çöpleme, Enderān tuzu.
İlaçlar dövülür, elenir, sirke ve bal sirkesi ile macun hâline getirilerek
5 hastalık bölgesine uygulanır.
Bana göre beyaz ban otu ve kırmızı ban otu tohumları yerine bun-
ların kökü kullanılsa daha doğru ve daha isabetli olur. Belki de ana
kaynakta bu şekilde idi, bu kaynaktan kopya yapan müstensih yanlış
aktarmıştır.
10 36. Mantar hastalığını tedavi edici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem kara hardal, ban otu tohumu,
turp tohumu, çöven, tere tohumu; on dirhem saksı; yedi dirhem kara çöp-
leme.
Bunlar lahana suyu ile macun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
15 37. Mantar hastalığı ve saçkıran hastalığına karşı etkili

losyon
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem Ebu Cehil karpuzu yağı; çöven,
kükürt, zac; sekiz dirhem boynuzlu gelincik fitili; dört dirhem yanmış
kurşun; on dirhem kuru ipek böceği; beş dirhem hareketsiz hale getirilmiş
20 cıva; on beş dirhem zeytinyağı.
Bunlarla macun yapılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
38. Testislerde mantar hastalığına karşı etkili losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Sekiz dirhem çinko oksit; iki dirhem kükürt; bir dirhem
25 yaban üzümü.
Bunlar sirke ile macun hâline getirilir ve hastalık bölgesine uygu-
lanır.
‫وشـــب يمانـــي ومويـــزج وخـــردل أبيض وأحمـــر وتـــراب الفلفل وزراونـــد طويل‬
‫محـــرق والنحـــاس المحـــرق وتوبـــال ‪ 1‬النحـــاس وخربـــق أســـود وملـــح أندرانـــي‬
‫يدق الحوائج‪ ،‬وينحل‪ 2‬بماء خل الخمر والعسل‪ ،‬ويلطخ به المكان‪.‬‬
‫قلـت‪ :‬لـو أبـدل بـزر البنجيـن يبـروح‪ 3‬بنجيـن‪،‬كان أولـى وأجـدر؛ ولعـل نسـخة‬ ‫‪5‬‬
‫الواضـع كانـت كذلـك‪ ،‬ثـم حرفهـا‪ 4‬الكاتـب الجاهـل‪.‬‬
‫‪ .36‬طالء يذهب القوباء (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬خـردل وبـزر بنـج وفجـل وكنـدس وبـزر جرجيـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫خـزف عشـرة دراهـم‪ ،‬خربـق أسـود سـبعة دراهـم‪.‬‬
‫يعجن بماء الكرنب‪ ،‬ويطلى به الموضع)‪.5‬‬ ‫‪10‬‬
‫ُ‬
‫‪ .37‬طالء ينفع الق َوباء والسعفة‬
‫أخالطـه‪ :‬شـحم حنظـل وكنـدس وكبريـت وزاج ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ماميثـا ثمانيـة‬
‫دراهـم‪ ،‬مرداسـنج أربعـة دراهـم‪ ،‬دود القـز اليابـس عشـرة دراهـم‪ ،‬زئبـق مقتـول خمسـة‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬دهـن الزيـت خمسـة عشـر‬
‫يعجن ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .38‬طالء ينفع القوباء الكائن في الخصية (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬إسفيداج ثمانية دراهم‪ ،‬كبريت درهمان‪ ،‬مويزج درهم‪.‬‬
‫يعجن بالخل‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬طوبال‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ينخل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪( :‬يبررح)‪ ،‬وفي (ج)‪( :‬ببزر)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬حرقها‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تكرر ما بين القوسين في (أ)‪.‬‬ ‫‪5‬‬
39. Ateş yanığını giderici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Hatmi yaprağı, mülūḫiya (mühliye: Corchorus olitorius)

yaprağı bunlar akırıkarha suyu ile kendini bırakıncaya kadar iyice pişi-
rilir. Hepsi güçlü bir şekilde suya bastırılır ve suyu sıkılır. Sıkılan bu su
5 iyice dövülür. Terbiye edilmiş doğal kurşun oksit ve çinko oksit, gülyağı,
taze kişniş suyu, it üzümü suyu alınır.
Bunların hepsi karıştırılır ve macun yapılır. Sonra hastalık bölgesine
uygulanır.
40. Şiş ve yara hâlindeki ateş yanığını iyileştirici losyon

Karışımı: Eşit ölçülerde soyulmuş mercimek, kırmızı gül.

Bunlar iyice ezilir, dövülmüş arpa ve gülyağı ilave edilir, hastalık böl-
gesine uygulanır.
41. Şiş ve yara hâlindeki ateş yanığını iyileştirici losyon

Karışımı: Mercimek pişirilir, soyulur ve kurutulur. Bu mercimekten

bir miktar ayrıca yanmış kurşun alınır, ikisi sirke ile iyice ezilir. Hastalık
bölgesine uygulanır.
42. Ateş yanığına karşı losyon
20 Karışımı: Yumurta akı, gülyağı ile iyice çırpılarak birbirine karıştı-

rılır, sonra bir saat kadar pişirilir. Bu şekilde hastalık bölgesine uygulanır
ve etkili olur. Pişmemiş şekli, pişmişinden daha etkilidir.
43. Derideki lekeleri gideren losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde tavuk yumurtası kabuğu, sarı

25 kavun ile terbiye edilmiş çöven, pişmiş arpa unu; şeker kamışı kökü, mer-
cimek kabuğu, dövülmüş bakla, brokoli mercanı, Çin arpacık salebi.
Bunların hepsi dövülür, elenir ve turp suyu ile macun hâline getirilir.
Bu macun yüze uygulanır. Sürekli kullanılırsa etkili olur.
‫‪ .39‬طالء يذهب حرق النار(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬ورق الخطمي وورق الملوخيا‪ ،‬يطبخان بماء قراح حتى يتهرأا‪ ،‬فيمرس‬
‫قويـا ويعصـر‪ ،‬ويسـحق المعصـور سـح ًقا‪ ،‬فيؤخـذ مرتـك مربـى وإسـفيداج‬ ‫الجميـع ً‬
‫ودهـن ورد ومـاء كزبـرة رطبـة ومـاء عنـب الثعلـب‪.‬‬
‫يخلط الجميع ويعجن‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .40‬طالء يذهب حرق النارإذا كان معه نفاخات وقروح (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬عدس مقشر وورد أحمر أجزاء سواء‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويضاف إليهما دقيق الشعير ودهن الورد‪ ،‬ويطلى بها الموضع‪.‬‬
‫يسحقان ً‬
‫‪ .41‬طالء يذهب حرق النارإذا كان معه وجع وحرقة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ العـدس‪ ،‬ويقشـر ويجفـف‪ ،‬ويؤخـذ مـن‪ 1‬ذلـك العـدس وإسـفيداج‬ ‫‪10‬‬
‫جيـدا [‪ ]160b‬بالخـل‪ ،‬فيطلـى بهـا‪ 2‬الموضـع‪.‬‬

‫الرصـاص‪ ،‬فيسـحقان سـح ًقا ً‬
‫‪ .42‬طالء لحرقة النار‬

‫جيـدا‪ ،‬فيخلطـان‪ ،3‬فيطبخـان‬
‫ضربـا ً‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يضـرب بيـاض البيـض بدهـن الـورد‪،‬‬
‫نافعـا‪ .‬وغيـر المطبـوخ خيـر مـن المطبـوخ‪.‬‬
‫سـاعة‪ ،‬ثـم يطلـى بـه الموضـع‪ .‬يكـون ً‬
‫‪( .43‬ذ) طالء يذهب الكلف‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬قشـر بيض الدجاج وكندس مربى في بطيخ أصفر ودقيق الشـعير المطبوخ‬
‫وأصل القصب وقشـر العدس ودقيق الباقالء وزبد البحر وماميران صيني أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يعجن الجميع بعد الدق والنخل بماء الفجل‪ ،‬فيطلى به الوجه‪ .‬ينتفع به إدامة‪.4‬‬
‫كذا أثبتت (من) في جميع النسخ‪ ،‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪( :‬بهما) أو (به)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (ب) و(ج)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
44. Derideki lekelere karşı etkili ve iyileştirici losyon

Eşit ölçülerde ışkın, ban otu ve gök süsen çiçeği ile losyon yapılır.
45. Ateş yanığına karşı etkili losyon

5 Karışımı: Kına, şarap sirkesi ile karıştırılır. Bu şekilde ateş yanığının
üzerine konulur. Bu yanık artık sulanmaz ve soyulmaz. Kısa sürede iyile-
şir. Denenmiştir.
46. Saçkıran hastalıklarına karşı etkili losyon

Karışımı: On dirhem brokoli mercanı; birer dirhem boraks, kara har-
10 dal ve kükürt.
Bunlar yıllanmış zeytinyağı ile macun hâline getirilerek hastalık bölge-
sine uygulanır. Sonra bir gün bir gece bekletilir. Hastalık bölgesi soğan ile
ovulur. Tekrar losyon uygulaması yapılır. Eğer sulanma ve şişlik oluşursa bu
şişlikler olgun sivilce hâline gelinceye kadar beklenir. Hastalık bölgesi ise ya-
15 ban ördeği yağı, tavuk yağı ve çinko oksit ile ovalanır. Sivilceler olgunlaşın-
caya kadar buna devam edilir. Sivilceler olgunlaşınca bu losyon uygulanır.
47. Saç, sakal ve kaşları gürleştirici, dökülmeye karşı

koruyucu losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İstenen miktarda pamuk otu ve mazı alınır. Bunlar bir ta-
20 raftan mersin yağı ile ıslatılır bir taraftan şarap ile ıslatılır. Pamuk otu
miktarınca dövülmüş baldırıkara karıştırılır. Hepsi macun hâline getirilir.
Hamamda veya güneşte vücuda uygulanır. Hastanın mizacı soğuk olup
mevsim de kış ise bu karışıma yeterli miktarda Hint sümbülü yağı katılır.
48. Dökülmeye karşı saçları koruyucu losyon (eẕ-Ẕeḫīre)

25 Karışımı: Eşit ölçülerde baldırıkara, pamuk otu, sarı yavşan otu, def-
ne ağacı meyvesi.
Bunların hepsi dövülür, elenir ve mersin ağacı yağı ile kaynatılır. Son-
ra ateşten alınır ve macun yapılır. Saç bölgesine uygulanır.
‫‪ .44‬طالء ينفع الكلف ويذهبه (ذ)‬

‫يطلى براوند وبان وإيرسا أجزاء سواء‪.‬‬
‫‪ .45‬طالء ينفع حرق النار‬

‫أخالطـه‪ :‬يضـرب حنـاء فـي خـل خمـر‪ ،‬ويوضع فوق حرق النار‪ ،‬فإنه ال ينفطه وال‬
‫ينسـلخ‪ ،‬ويبرأ من وقته‪ .‬مجرب‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .46‬طالء ينفع أنواع داء الثعلب‬

‫أخالطه‪ :‬زبد البحر عشرة دراهم‪ ،‬بورق وخردل وكبريت درهم درهم‪.‬‬
‫يعجـن بدهـن زيـت عتيـق‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪ ،‬ثـم يرفـع بعـد يـوم وليلـة‪ ،‬ويدلـك‬
‫الموضـع بالبصـل‪ ،‬ويعـاد عليـه الطلاء‪ ،‬فـإن تنفط أو تقرح يترك إلى أن يندمل‪ ،‬ويدلك‬
‫الموضـع بشـحم البـط‪ ،‬وشـحم الدجـاج‪ ،‬ومرهـم اإلسـفيداج إلـى أن يندمـل‪ ،‬ثـم يطلـى‬ ‫‪10‬‬
‫بالطلاء المذكور‪.‬‬
‫‪( .47‬ذ) طالء ينفع انتشارشعرالرأس واللحية والحاجب ويحفظ‬

‫شعورها عن التناثر‬
‫وعفصـا قـدر مـا يريـد‪ ،‬ويُب َّلان تـارة بدهـن اآلس‪ ،‬وتـارة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يأخـذ الد ًنـا‬
‫َ‬
‫بالشـراب‪ ،‬ويخلـط بهمـا برسياوشـان مدقـوق مقـدار اللادن‪ ،‬فيعجـن الجميـع‪ ،‬ويطلـى‬ ‫‪15‬‬
‫بـاردا‪ ،‬وكان الزمان‬

‫علـى البـدن فـي الحمـام أو علـى الشـمس؛ وإن كان مـزاج المريـض ً‬
‫شـتاء‪ ،‬يضـاف إلـى األخلاط دهـن نارديـن مقـدار الكفايـة‪.‬‬
‫‪ .48‬طالء يحفظ الشعرعن السقوط (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬برسياوشان والدن وأفسنتين وحب الغار أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويغلى بدهن اآلس‪ ،‬ثم ينزل ويعجن‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
49. Saç koruyucu losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Emlec, mersin ağacı yaprağı.

Bu ikisi su kırmızı oluncaya kadar suda pişirilir. Sonra el ile iyice ovu-
lur ve suyu sıkılır. Pamuk otu şarapta çözdürülür. Hepsi iyice karıştırılır
5 ve saça uygulanır.
50. Kellik başlangıcında etkili ve önleyici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer ölçü baldırıkara, mersin ağacı yaprağı,

çam ağacı kabuğu, akgünlük; her birisinden yarımşar ölçü mürr ağacı re-
çinesi, pamuk otu.
10 Bunların hepsi dövülür, elenir. Şarap ve turp yağı ile ezilir. Saça uy-
gulanır.
51. Saçların kırılmasını ve çatlamasını önleyici losyon (eẕ-

Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde pazı yaprağı, keten tohumu-

15 nun yapışkan suyu, karnıyarık tohumu.
Bunlar banyoda saça uygulanır ve saç yıkanır.
52. Saç kepeğine karşı etkili, kepek ve saçkıranı giderici

losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kırk dirhem pazı suyu; iki dirhem boraks; bir dirhem sığır ödü.
20 Bunlar bal ile birlikte karıştırılır. Bununla baş yıkanır.
53. Losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden birer dirhem doğal kurşun oksit, Irak çöve-
ni, biber; her birisinden yarımşar dirhem acı kıst otu kökü; yarım dirhem
Ebu Cehil karpuzu çekirdeği.
25 Bunların hepsi muskat yağı ve şarap sirkesi ile terbiye edilir ve uygu-
lanır. Sığır dışkısı ve dövülmüş acı bakla ile ovalanır.
‫‪ .49‬طالء يحفظ الشعر(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬أملج وورق اآلس‪.‬‬
‫جيـدا ويعصـر‪ ،‬ويحـل‬
‫مرسـا ً‬
‫يطبخـان بالمـاء إلـى أن يحمـر المـاء‪ ،‬ثـم يمـرس باليـد ً‬
‫جيـدا‪ ،‬ويطلـى به الشـعر‪.‬‬
‫اللادن بالشـراب‪ ،‬ويخلـط الجميـع خل ًطـا ً‬
‫‪ .50‬طالء ينفع ابتداء الصلع ويمنعه (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬برسياوشـان وورق اآلس قشـر شـجرة الصنوبر ولبان ذكر من كل واحد‬
‫جـزء‪ ،‬مـر والدن مـن كل واحـد نصـف جزء‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويسحق بالشراب‪ ،‬ودهن الفجل‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .51‬طالء يمنع كسرالشعروانشقاقه (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬ورق السلق وورق لعاب بزر الكتان وبزر قطونا أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يطلى به الرأس في الحمام‪ ،‬ويغسل‪.‬‬
‫‪ .52‬طالء ينفع نخالة الرأس ويذهب بخرازه‪ 1‬وإبريته (ذ)‬

‫درهما ماء سلق‪ ،‬ودرهمان بور ًقا‪ ،‬ودرهم مرارة بقر‪.‬‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬أربعون‬
‫يخلط البعض بالبعض مع العسل‪ ،‬ويغسل به الرأس‪.‬‬
‫‪ .53‬طالء للحبة‪ 2‬التي ال تعرف ]‪ [161a‬وهي الساعية والنملة (م)‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا‪ ،‬قسـط مـر ومـاش‬

‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مرتـك وكنـدس عراقـي وفلفـل‬
‫وكبريـت عراقـي مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬حـب حنظـل نصـف درهـم‪.‬‬
‫يربـب الجميـع بزيـت طيـب‪ ،‬وخـل خمـر‪ ،‬ويلطخ به‪ ،‬ويضمد بـروث البقر‪ ،‬ودقاق‬
‫الترمس‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬بخزازه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب) و(ج)‪ :‬للحية‪.‬‬ ‫‪2‬‬
54. Vücudun bitlenmesini önleyen, bitleri uzaklaştıran

Karışımı: İkişer dirhem kuru üzüm, güherçile; bir buçuk dirhem kır-
mızı arsenik; bir dirhem hareketsiz hale getirilmiş cıva.
5 Bunların hepsi ezilir, elenir, gülyağı ve sirke ile macun hâline getiri-
lerek vücuda uygulanır. İçinde kırmızı gül ve mersin yaprağı pişirilmiş su
ile yıkanır.
55. Çok rutubetli, içi su dolu kırmızı sivilcelere karşı etkili

10 Karışımı: Boynuzlu gelincik fitili, būş-ı Derbendī çiçeği, birer dir-

hem kırmızı sandal ve siyah sandal, narçiçeği; birer miskal nar kabuğu ve
Ermeni kili; yarım dāniḳ kâfur.
Bunların hepsi dövülür, elenir ve gülsuyu ile macun yapılır. Hastalık
bölgesine uygulanır. İz yerleri yeşil elma yaprağının suyu ile birkaç defa
15 uygulanırsa tahriş etmeden iyileşme sağlar. Aynı şekilde tatlı elma yapra-
ğının kabuk kısmı yumuşak bir şekilde dövülür ve çocukların başındaki
taze yaraların üzerine sürülürse yararlı olur.
56. Akrep sokmasına karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Akrep yarılır ve soktuğu yerin üzerine konulur. Acıyı din-

20 direcektir. Aynı şekilde fare yarılıp akrebin soktuğu yerin üzerine hemen
konulursa onu iyileştirir.
57. Bütün hararetli hastalıklarda şiddetli baş ağrısına karşı

etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde taze kabak püresi, semizotu, keçi söğüdü

25 yaprağı, hatmi yaprağı, karakafes.
Bunların hepsi yumuşakça iyice dövülür, sonra gülyağı ve biraz sirke,
beyaz sandal ve kırmızı sandal ile karıştırılarak başa uygulanır.
‫‪ .54‬طالء يمنع القمل من البدن‪ ،‬ويطرده (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬زبيـب وشـورة درهمـان درهمـان‪ ،‬زرنيـخ أحمـر درهـم ونصـف‪ ،‬زئبـق‬
‫مقتـول درهـم‪.‬‬
‫يسـحق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بدهن الورد والخل‪ ،‬ويطلى به البدن‪ ،‬ثم يغسـل‬
‫بمـاء قـد طبـخ فيه ورد أحمر وورق اآلس‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .55‬طلاء ينفـع البثـور الحمـراء الرطــبة الكث ــيرة الرطوبـة المملـوءة‬
‫مـن المـاء (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬شياف ماميثا وبوش دربندي درهمان درهمان‪ ،‬صنــدالن وجلنار درهـم‬
‫درهـم‪ ،‬قشـر الرمان وطين أرمني مثــقال‬
‫مثقال‪ ،‬كافور نصف دانق‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫وأيضـا إن طلـي‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الـورد‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع؛ ً‬
‫مـرارا‪ ،‬أذهبهـا بلا تقريـح؛ وكذلـك قشـر‬
‫ً‬ ‫بمـاء ورق التفـاح األخضـر‪ ،‬مواضـع اآلثـار‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينشـر علـى قـروح رؤوس الصبيـان الرطبة‪ .‬ينتفع به‪.‬‬
‫ورق التفـاح الحلـو‪ ،‬يـدق ً‬
‫‪ .56‬طالء ينفع لسعة العقرب (م)‬

‫أخالطه‪ :‬يشـق العقرب ويوضع على اللسـعة‪ ،‬فإنه يسـكن األلم؛ وكذلك إذا شـق‬ ‫‪15‬‬
‫الفـأر وعمـل علـى لسـعة العقرب وهو سـخن‪ ،‬أبرأها‪.‬‬
‫‪ .57‬طالء ينفع الصداع الحارفي جميع األمراض الحارة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬نخالـة‪ 2‬القـرع الرطـب وورق بقلـة الحمقاء وورق الخالف الفضة وورق‬
‫الخطمـي وحـي العالم أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يـدق الجميـع د ًقـا ِن ِع َّمـا ً‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم يخلـط بدهـن الـورد‪ ،‬مـع قليـل خـل‪ ،‬وصنـدل‬ ‫‪20‬‬
‫أبيـض وأحمـر‪ ،‬ويطلـى بـه علـى الـرأس‪.‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬مملوط‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬نخاتة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
58. Sözü edilen hastalıklara karşı etkili diğer losyon (eẕ-Ẕeḫīre)

Karnıyarık tohumu kökleri dövülür ve elenir, kuşekmeği ve semizotu
suyu ile macun yapılır. Bu macun soğutulur ve soğuk olarak başa uygulanır.
59. Gazların yukarı çıkmasından kaynaklanan baş ağrısına

5 karşı etkili ve dindirici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer ölçü mazı, akasya ağacı yaprağı ve
meyvesinin reçinesi, narçiçeği, misk katılmış su.
Bunların hepsi dövülür ve uygun sıvılarla macun yapılır. Alın bölge-
sine uygulanır.
10 60. Baş ağrısı ve diğer şiddetli hastalıklara karşı etkili

Karışımı: On dirhem gülyağı; on dirhem gülsuyu; beş dirhem şarap
sirkesi.
Bunların hepsi bir sürahiye konularak iyice karışıncaya kadar yumu-
15 şakça çırpılır. Hastalık bölgesine ve başa uygulanır.
Bu losyon unutkanlık hastalığının birinci ve ikinci gününde kullanılır. So-
ğuk menenjitte ikinci gün dozuna biraz kumörümcek otu soğanı sirkesi ilave
edilir. Üçüncü günde ise kumörümcek otu soğanı sirkesiyle beraber bir miktar
ezilmiş ve elenmiş kunduz testisi ilave edilir. Bu şekilde başa uygulanır.
20 61. Şiddetli baş ağrısına karşı etkili ve anında ağrı kesici

losyon (el-Ḥāvī)
Bir ṭassūc afyon; bir dirhem haşhaş kabuğu ezilir. Bunlar marul suyu
ile losyon yapılır.
62. Hararet ve gazlardan kaynaklanan baş ağrısına karşı

25 etkili losyon
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem menekşe ve nilüfer yaprağı;
üçer dirhem kırmızı ve beyaz sandal; iki dirhem boynuzlu gelincik fitili;
iki miskal kırmızı gül, bir buçuk dirhem yabani sakız ağacı meyvesi.
Bunların hepsi gülsuyu ile macun yapılır. Alın bölgesi ve kulak çev-
30 resine uygulanır.
‫‪ .58‬آخرلما مر(ذ)‬
‫يدق خشـب بزر قطونا‪ ،‬وينخل ويعجن بماء عصا الراعي‪ ،‬وبماء الرجلة‪ ،‬ويبرد‪،‬‬
‫باردا‪.‬‬
‫فيطلـى على الرأس ً‬
‫‪ .59‬طالء ينفع الصداع الكائن عن تصاعد البخار‪ ،‬ويسكنه (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬عفص وأقاقيا وجلنار وسك من كل واحد جزء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بما يوافقه من المياه‪ ،‬ويطلى على الجبين‪.‬‬
‫‪ .60‬طالء ينفع الصداع‪ ،‬وسائراألمراض الحارة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬دهن ورد عشرة دراهم‪ ،‬ماء الورد عشرة دراهم‪ ،‬خل الخمر خمسة دراهم‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويطلـى بـه‬
‫جيـدا إلـى أن يختلـط ً‬
‫يصـب الجميـع فـي القـارورة‪ ،‬ويضـرب ً‬
‫الموضـع والـرأس‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫وهـذا الطلاء يسـتعمل فـي ليثرغـس أول يـوم وثانيـه؛ لكـن يـزاد عليـه فـي اليـوم‬
‫الثانـي فـي السرسـام البـارد قليـل خـل عنصـل؛ وفـي اليـوم الثالـث يزاد مع خـل العنصل‬
‫قليـل جندبيدسـتر مسـحو ًقا منخـوالً‪ ،‬فيطلـى بـه الـرأس‪.‬‬
‫‪ .61‬طالء ينفع الصداع الحارويسكنه من ساعته (ح)‬

‫يؤخـذ مـن األفيـون طسـوج‪ ،‬ومـن قشـور الخشـخاش درهـم‪ ،‬يسـحقان ويطليـان‬ ‫‪15‬‬
‫بمـاء الخـس‪.‬‬
‫‪ .62‬طالء بارد ينفع الصداع الكائن من الحرارة والبخار‬

‫أخالطـه‪ :‬بتفسـج [‪ ]161b‬وورق النيلوفـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬صنـدالن ثالثـة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬شـياف ماميثـا درهمـان‪ ،‬ورد أحمـر مثقـاالن‪ ،‬شـاه صينـي درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الجبهة وحوال األذن‪.‬‬ ‫‪20‬‬
63. Balmumu losyonu (el-Ḥāvī)

Bir ölçü gülyağı; ölçeğin dörtte biri gülsuyu; bir miktar şarap sirkesi.
Bunların hepsi ağzı geniş cam bir sürahiye konularak iyice çırpılır. Bu
şekilde koklanarak uygulanmış olur veya bir miktarı başın üzerine konur
5 ya da bunun içine ince bir keten bez batırılır ve başın üzerine konur. Kan
akımı kaynaklı şiddetli baş ağrısına karşı etkili olur.
64. Soğuk baş ağrısına karşı etkili losyon (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem sabır otu, kunduz testisi, acı
kıst otu kökü, Arap zamkı, safran; üçer dirhem göz otu/sarcocolla ağacı
10 zamkı ve çöven.
Bunlar akırıkarha suyu ile macun yapılır. Bir kâğıt parçası üzerine
sürülerek başa yapıştırılır.
65. Sözü edilen hastalıklar için diğer losyon

İkişer dirhem eşek hıyarı kökü ve sarı yavşan otu, su ve zeytinyağı ile
15 olgunlaşıncaya kadar pişirilir. Sonra durulanmış olan bu su ile baş bölgesi
ovalanır. Tortular da dövülür ve başa uygulanır.
66. Darbe ve düşme kaynaklı baş ağrısına karşı etkili losyon

Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde taze veya kuru mersin ağacı
yaprağı, servi yaprağı, süsen yağı, pamuk otu yağı, koçboynuzu çiçeği,
20 sivertiya/safraca zamkı, Ermeni kili, beyaz zaç.
Taze olanlar dövülür ve pişirilir, sonra dövülür ve kuru ilaçlar ile ma-
cun yapılır, başa uygulanır.
67. Losyon (eẕ-Ẕeḫīre)

Hastanın yüksek bir yerden düşmesi sonucu oluşan baş ağrısına karşı
25 etkilidir. Hastanın başına aldığı bir tahta darbesi sonucu oluşan baş ağrısı-
na karşı etkilidir. Bu darbeler sonrası baş ağrısına tutulup sonra rahatlayan
ancak ağrı ve güç kaybı oluşan durumlar için etkilidir.
‫‪ .63‬شموم وهو طالء ً‬

‫أيضا (ح)‬
‫دهن ورد جزء‪ ،‬ماء ورد ربع جزء‪ ،‬خل خمر قليل‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويشـم‪ ،‬أو يوضع‬
‫يجمـع الجميـع فـي قـارورة زجـاج واسـعة الرأس‪ ،‬يضرب ً‬
‫منـه شـيء علـى الـرأس‪ ،‬أو ابتـل‪ 1‬فيـه خرقـة كتـان رقيقـة وتوضع على الـرأس‪ ،‬فإنه ينفع‬
‫الصـداع الدموي الحار‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .64‬طالء ينفع الصداع البارد (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬صبر وجندبيدسـتر وقسـط مر وصمغ عربي وزعفران درهمان درهمان‪،‬‬
‫أنـزروت وكنـدس ثالثة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يعجن بماء قراح‪ ،‬ويطلى على قرطاس‪ ،‬ثم يلصق به الرأس‪.‬‬
‫‪ .65‬آخرلما مر‬ ‫‪10‬‬
‫يطبـخ أصـل قثـاء الحمـار الرطـب وأفسـنتين درهميـن درهميـن‪ ،‬بمـاء وزيـت حتـى‬
‫ينضـج‪ ،‬ثـم يؤخـذ ذلـك المـاء الصافـي وينطل به الـرأس‪ ،‬ثم يدق الثفل ويضمد به الرأس‪.‬‬
‫‪ .66‬طالء ينفع الصداع الكائن عن ضربة أو سقطة‬

‫أخالطـه‪ :‬أطـراف اآلس الرطـب أو اليابـس وأطـراف السـرو ودهـن السوسـن‬
‫واللادن وإكليـل الملـك وقصـب الذريـرة وطيـن أرمنـي وشـب يمانـي أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق ما هو رطب‪ ،‬ويطبخ‪ ،‬ثم يدق ويعجن به األدوية اليابسة‪ ،‬ويطلى على الرأس‪.‬‬
‫‪ .67‬طالء (ذ)‬
‫يسـكن الصـداع الـذي وقـع صاحبـه مـن مـكان عـال علـى الـرأس‪ ،‬أو ضـرب رأسـه‬
‫بخشـب‪ ،‬فانصـدع ثـم طـاب‪ ،2‬وبقـي فيـه األلـم والضعـف‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب‪ :‬تبل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬تاب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: On dirhem Ermeni kili, iki dirhem beyaz zaç; bir dirhem
mürr ağacı reçinesi.
Bunlar macun hâline getirilir ve hastalık bölgesine uygulanır.
68. Sürekli baş ağrısı ve migrene karşı etkili losyon (el-Ḥāvī)
5 Karışımı: Yaş sedef otu, zeytinyağı ile hazır hâle gelinceye ve sedef
otunun rengi solup pörsüyünceye kadar pişirilir. Bu şekilde ılık olarak baş
69. Şiddetli baş ağrısı ve menenjite karşı etkili losyon
Karışımı: Üçer dirhem kırmızı sandal ve beyaz sandal, nilüfer, gül,

10 marul tohumu; birer dirhem afyon, ban otu tohumu, Abdüsselām otu kökü;
yarım dirhem safran; iki dirhem gelincik.
Bunların hepsi yumuşakça dövülerek marul özsuyu ile macun yapılır.
Baş bölgesine uygulanır.
70. Uyku için losyon (Minhācü’d-dükkān)
15 Karışımı: Marul tohumu, afyon, ban otu tohumu, Abdüsselām otu

kökü.
Bunların hepsi dövülür ve elenir. İçinde haşhaş pişirilmiş suda bir ara-
ya getirilirler. Bu şekilde şakaklara uygulanır.
71. Dalgalı saçlar için en etkili losyon
20 Karışımı: Eşit ölçülerde ağaç kurdu, eşek tırnağı, amonyum klorür

alınır.
Bunların hepsi yıllanmış şarap ile macun yapılır. Saçlar yolunduktan
sonra uygulanır. Kimileri buna kirpi ödü veya Arap tavşanı ödü ya da
kunduz testisi ödü ilave eder. Ayrıca güvercin yavrusu kanı da eklerler. Bu
25 şekilde yolunan kısımlara uygulanır.
‫أخالطه‪ :‬طين أرمني عشرة دراهم‪ ،‬شب يماني درهمان‪ ،‬مر درهم‪.‬‬
‫يعجن ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .68‬طالء ينفع البيضة والخوذة (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬يطبخ السـذاب الرطب بالزيت حتى يحضر‪ 1‬ويذبل السـذاب‪ ،‬ثم يجعل‬
‫منـه على الـرأس وهو فاتر‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .69‬طالء ينفع الصداع والسرسام الحارين‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدالن ونيلوفـر وورد وبـزر خـس ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أفيـون وبزر بنج‬
‫وأصـل اللفـاح درهـم درهـم‪ ،‬زعفـران نصـف درهم‪ ،‬ماميثـا درهمان‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويعجن بعصارة الخس‪ ،‬ويطلى به الرأس‪.‬‬
‫‪ .70‬طالء يجلب النوم (م)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬بزر خس وأفيون وبزر بنج وقشر أصل يبروح‪.‬‬

‫يـــدق الجميـــع وينخـــل‪ ،‬ويجمـــع بمـــاء طبـــخ فيـــه الخشـــخاش‪ ،‬ويطلـــى بـــه‬
‫األصـــداغ‪.‬‬
‫‪ .71‬طالء أنجح ما يكون للشعرالمنقلب‬

‫أخالطه‪ :‬تؤخذ أرضته‪ 2‬وحافر حمار ونوشادر أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجـن الجميـع بخـل عتيـق‪ ،‬ويطلـى عليـه بعـد النتـف‪ ،‬وبعضهـم يأخـذون مـرارة‬
‫قنفـذ أو مـرارة يربـوع أو جندبيدسـتر‪ ،‬ويضيفـون عليـه دم فـراخ الحمـام‪ ،‬ويتلـون بـه‬
‫موضـع النتـف‪.‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعلها‪ :‬أَ َر َضة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
72. Burun kanamasına karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem dövülmüş arpa, narçiçeği, akas-

ya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, yemlik bitkisi, afyon, beyaz san-
dal; bir dāniḳ kâfur.
5 Bunların hepsi gülsuyu ile macun yapılır ve alın bölgesine uygulanır.
73. Başta yüz ve dudak çatlamaları olmak üzere bütün

çatlamalara karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Sığırın bacak kemiği iliği, tavuk yağı, yaban ördeği yağı,
kaz yağı, nişasta, geven zamkı, karnıyarık otu tohumunun yapışkan suyu,
10 papatya tanesi.
Bunlarla tarif edildiği şekilde losyon hazırlanır ve hastalık bölgesine
uygulanır.
74. Sözü edilen hastalıklara karşı etkili losyon
Karışımı: Saf balmumu, sığırın bacak kemiği iliği, tatlı badem bağı,
15 keten tohumu yağı, papatya yağı, yaban ördeği ve kazın katı yağından elde
edilmiş sıvı yağ, katırın katı yağından elde edilmiş sıvı yağ; bunlara yan-
mış ve ezilmiş geyik boynuzu da ilave edilir. Çatlamanın olduğu bölgeye
uygulanır. Üzerine de yumurtanın kabuğu sarılır.
75. Kuru, ağır ve katı saçkıran hastalığına karşı etkili

20 losyon (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beş dirhem Sokotra sabır otu; beş dirhem yanmış kurşun.
Bunlar havanda gülyağı ile ezilir ve hastalık bölgesine uygulanır.
76. Yeni başlayan şirpençeye karşı etkili losyon
Karışımı: Nar iç ve dış kabukları, doğal kurşun oksit, katran.

25 Bunların hepsi sirke ve gülyağı ile macun yapılır. Bundan merhem
yapılır. Sürekli kullanılır.
‫‪ .72‬طالء يمنع الرعاف (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير وجلنـار وأقاقيـا وعصـارة لحيـة التيـس وأفيـون وصنـدل‬
‫أبيـض ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬كافـور دانـق‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الجبهة‪.‬‬
‫‪ .73‬طالء يمنع جميع أنواع الشقاق وال سيما شقاق الوجه والشفة (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ ]162a[ :‬مـخ سـاق البقـر وشـحم الدجـاج وشـحم البـط واإلوز والنشـا‬
‫والكثيـرا ولعـاب بـزر قطونـا وحـب السـفرجل‪.‬‬
‫يعمل طالء على الرسم‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .74‬طالء ينفع منافع األول‬

‫أخالطـــه‪ :‬شـــمع صـــاف ودهـــن مـــخ ســـاق البقـــر ودهن اللـــوز الحلـــو ودهن‬ ‫‪10‬‬
‫بـــزر الكتـــان ودهـــن البنفســـج ودهـــن شـــحم البـــط واإلوز ودهـــن شـــحم العيـــر‪،‬‬
‫ويلقـــى فيـــه قـــرن أيـــل محر ًقـــا مســـحو ًقا‪ ،‬ويطلـــى الموضـــع المشـــقوق‪ ،‬ويلصـــق‬
‫عليـــه عراقـــي البيض‪.‬‬
‫‪ .75‬طالء ينفع السعفة اليابسة الغليظة الصلبة (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬صبر سقوطوري خمسة دراهم‪ ،‬مرداسنج خمسة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسحقان في الهاون مع دهن الورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .76‬طالء ينفع الشيربنج المبتدئ‬

‫أخالطه‪ :‬عروق وقشر الرمان ومرتك وحناء‪.‬‬
‫دائما‪.‬‬
‫يعجن الجميع بخل ودهن ورد‪ ،‬ويعمل منها مرهم‪ ،‬فيستعمل ً‬
77. Temizlendikten sonra şirpençeye (kan çıbanı) karşı

etkili losyon
Karışımı: Yirmişer dirhem öğütülmüş bitki kökleri, acı badem; beş
dirhem devm ağacı.
5 Devm ağacı şarap sirkesi ve gülyağında çözdürülür ve uygulanır.
78. Sözü edilen hastalık için losyon

Karışımı: Eşit ölçülerde dişi loğusa çiçeği, narçiçeği, çam fıstığı reçi-
nesi, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi.
Bunlar dövülerek elenir, gülyağı ve şarap sirkesiyle havanda ezilir ve
10 kullanılır.
79. Kırmızı leke adıyla bilinen saçkıran hastalığına karşı

etkili losyon
Karışımı: Onar dirhem yanmış kâğıt, yanmış kurşun madeni, göz otu
zamkı; üç dirhem kükürt.
15 Bunların hepsi yumuşakça dövülür, şarap sirkesi ile macun yapılır ve
kullanılır.
Yanmış kâğıt sirke ile macun yapılıp saçkırana uygulanırsa tedavi eder.
80. Saçkırana karşı etkili losyon

Karışımı: Eşit ölçülerde tandır çömleği, güvercin dışkısı, iri parçalar
20 halinde dövülmüş tuz.
Bunların hepsi yumuşakça dövülür, şarap sirkesi ile macun yapılır ve
kullanılır.
81. Kuru saçkırana karşı etkili losyon

Karışımı: Birer ölçü narçiçeği, zerdeçal; her birisinden yarımşar ölçü çam
25 fıstığı reçinesi, terbiye edilmiş mercimek, arpacık salebi, dişi loğusa çiçeği.
Bunların hepsi dövülür, şarap sirkesi ile macun yapılır ve hastalık böl-
gesine uygulanır.
‫‪ .77‬طالء ينفع الشيربنج بعد التنقية‬

‫درهما‪ ،‬مقل خمسة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬عروق مطحونة ولوز مر عشرون عشرون‬
‫ينقع المقل في خل الخمر ودهن الورد‪ ،‬ويطلى عليه‪.‬‬
‫‪ .78‬طالء لما مر‬

‫أخالطه‪ :‬زراوند طويل وجلنار وراتينج وأقاقيا أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويسحق في الهاون مع دهن الورد وخل الخمر‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .79‬طالء ينفع السعفة المعروفة بالحمر‬
‫أخالطه‪ :‬قرطاس محرق وأسـرب محرق وأنزروت عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬كبريت‬
‫ناعما‪ ،‬ويعجن بخل خمر‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫وإذا عجن القرطاس المحرق بالخل‪ ،‬وطليت به سعفة الرأس‪ ،‬أبرأها‪.‬‬
‫‪ .80‬طالء ينفع سعفة الرأس‬

‫أخالطه‪ :‬خزف التنور وذرق الحمام والملح الجريش أجزاء سواء‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويعجن بخل الخمر‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .81‬طالء للسفعة اليابسة‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬جلنـار وكركـم جـزء جـزء‪ ،‬راتينـج وعـدس مربـى وماميـران وزراونـد‬
‫طويـل مـن كل واحـد نصـف جـزء‪.‬‬
‫يدق الجميع ويعجن بخل خمر‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬بالحمز‪.‬‬ ‫‪1‬‬

82. Çocukların başlarında çıkan yaralara karşı etkili losyon
Karışımı: Eşit ölçülerde dişi loğusa çiçeği, gümüş talaşı, yanmış

kurşun.
Bunlar zeytinyağı ile macun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
5 83. Çocukların yüzünde çıkan taze, kuru yara ve sivilcelere

karşı etkili losyon
Karışımı: Beş dirhem yeşil çöven; üçer dirhem Ermeni kili, teke
dikeni özsuyu, nar kabuğu; beş dirhem sirke ile terbiye edilmiş yanmış
kurşun; dörder dirhem kına çiçeği ve mallo ağacı tohumu; ikişer dir-
10 hem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, gelincik fitili, beyaz
sandal.
Bunların hepsi gülsuyu ile macun yapılır ve hastalık bölgesine uy-
gulanır.
84. Yüz ve diğer bölgelerde oluşan kırmızı ve benzeri

15 kurdeşenlere karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde zirkele, tuz, sığır yağı. Bunların hepsi karış-
tırılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
85. Yüzde oluşan içi su dolu kırmızı şiş ve kabarcıklara

karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Karışımı: Her birisinden birer buçuk dirhem zirkele, dişi loğusa çiçe-
ği otu, sofrada yenilen kerdeme tohumu, Şam acı baklası; her birisinden
üçer dirhem dövülmüş bakla, dövülmüş nohut, dövülmüş menekşe.
Bunların hepsi yumurta akı ile macun yapılır. Geceleyin ve sabah er-
ken yüze uygulanır.
25 Sonra yüz bölgesi banyoda içinde sarı kavun çekirdeği pişirilmiş su ile
iyice yıkanır. Bu uygulamaya bir hafta boyunca devam edilir.
‫‪ .82‬طالء ينفع قروح رؤوس الصبيان‬

‫أخالطه‪ :‬زراوند طويل وخبث الفضة ومرداسنج أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بدهن الزيت‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .83‬طالء ينفع لما يطلع‪ 1‬وجوه الصبيان من القروح والبثور الرطبة‬

‫واليابسة‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـدس أخضـر خمسـة دراهـم‪ ،‬طين أرمني وحضض وقشـر الرمان ثالثة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬مرداسـنج مربـى بخـل خمسـة دراهـم‪ ،‬حنـاء وقنبيـل مـن كل واحـد أربعـة‬
‫دراهـم‪ ،‬أقاقيـا وشـياف ماميثـا وصنـدل أبيض درهمـان درهمان‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .84‬طالء ينفع الشراء وأمثاله من األشياء الحمرالكائنة في الوجه وسائر‬ ‫‪10‬‬
‫األعضاء (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬حناء وملح وخل وسمن بقر أجزاء سواء‪ ،‬يخلط الجميع‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .85‬طالء ينفع النفط الحمر‪ 2‬الكائن على الوجه (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـيطرج وزراونـد مدحـرج وبـزر الحـرف المأكـول علـى المائدة وترمس‬
‫شـامي مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪ ،‬دقيـق الباقلاء ودقيـق الحمـص ودقيـق البنفسـج‬ ‫‪15‬‬
‫مـن كل واحـد [‪ ]162b‬ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫يعجن الجميع ببياض البيض‪ ،‬ويطلى به الوجه بالليل وبكرة‪،‬‬
‫جيـــدا‪ ،‬يكرر العمل‬
‫ً‬ ‫يغســـل فـــي الحمام بمـــاء قد طبخ فيه بزر بطيخ أصفر غســـاً‬
‫أسبوعا‪.‬‬
‫ً‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬وال بد من إثبات (في) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬

86. Yüzde ve diğer bölgelerde oluşan ölü kan ve soğukluğu

giderici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem misk katılmış su, biber, sarı
arsenik; yarım dirhem akgünlük ağacı zamkı.
5 Bunlar dövülüp elendikten sonra taze kişniş suyu ile macun yapılır.
Hastalık bölgesine uygulanır.
87. Derin malesma karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem biber, acı kıst otu kökü, acı ba-
dem, boraks, gök süsen çiçeği; beş dirhem turp tohumu.
10 Bunlar yumuşakça dövülür, sirke ve sıcak su ile karıştırılır. Hastalık
bölgesine geceleyin uygulanır. Gündüz vakti ise uygulama bölgesi içinde
kepek ve baldırıkara kaynatılmış su ile yıkanır.
88. Malesmaya karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki ūḳiyye ban ağacı meyvesi; dört dirhem acı badem; ya-
15 rım ūḳiyye brokoli mercanı; dört dirhem boraks; bir ūḳiyye meyan kökü;
yarım ūḳiyye kırmızı geven zamkı; beş dirhem fildişi.
89. Malesmaya karşı etkili losyon (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçülerde olmak üzere soyulmuş kavun çe-
kirdeği, tatlı kıst otu, tere tohumu, boraks, biber, mahlep çekirdeği, badem.
20 Bunlar dövülür ve elenir. Mazı suyu ile macun yapılır. Geceleyin uy-
gulanır, gündüz yıkanır.
Karışımı: Birer dirhem kavun çekirdeği, İran şeker kamışı kökünün

kabuğu; üç dirhem çöven.
25 Bunlar dövülür, elenir ve turp suyu ile karıştırılır. Malesma (leke) böl-
gesine geceleyin uygulanır. Gündüz vakti içinde kepek pişirilirmiş sıcak
su ile yıkanır.
‫‪ .86‬طالء يذهب الدم الميت والبرودة الكائنين‪ 1‬في الوجه وسائرالبدن (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬سك وفلفل وزرنيخ أصفر من كل واحد درهمان‪ ،‬لبان ذكر نصف درهم‪.‬‬
‫يعجن بعد الدق والنخل بماء الكزبرة الرطبة‪ ،‬فيطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .87‬طالء ينفع الكلف المستحكم (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬فلفـل وقسـط مـر ولـوز مـر وبـورق وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني مـن‬ ‫‪5‬‬
‫كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الفجـل خمسـة دراهـم‪.‬‬

‫ناعمـا ويخلـط بالخـل والمـاء الحار‪ ،‬ويطلى الموضع بالليل‪ ،‬ويغسـل بالنهار‬
‫يـدق ً‬
‫بمـاء قـد أغلي فيه النخالة والبرسياوشـان‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬حـب البـان أوقيتـان‪ ،‬لـوز مـر أربعـة دراهـم‪ ،‬زبد بحر نصـف أوقية‪ ،‬بورق‬ ‫‪10‬‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬أصـل السـوس أوقيـة‪ ،‬كثيـراء أحمـر نصف أوقية‪ ،‬عاج خمسـة دراهم‪.‬‬
‫‪ .89‬طالء ينفع لما مر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر بطيـخ مقشـر وقسـط حلـو وبـزر جرجيـر وبـورق وفلفـل وحـب‬
‫محلـب‪ 2‬ولـوز أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫نهارا به‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء العفص‪ ،‬ويطلى ليالً‪ ،‬ويغسل ً‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .90‬طالء لما مر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر بطيـخ وقشـور أصـل القصـب الفارسـي من كل واحـد درهم‪ ،‬كندس‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويخلـط بمـاء الفجـل‪ ،‬ويطلـى بـه الكلـف بالليـل‪ ،‬ويغسـل بالنهـار‬
‫بالمـاء الحـار المغلـي فيـه النخالـة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬الكائنة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬مخلب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
91. Losyon (el-Ḥāvī)
Her birisinden birer ölçü olmak üzere fildişi talaşı, merdümek talaşı,
incir çekirdeği, kırmızı fasulye, bakır talaşı, kaz (yağı).
Bunların hepsi dövülür, arpa ile ıslatılır. Evde veya hamamda birkaç
5 defa uygulanır. Malesmayı açar.
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem dövülmüş bakla, dövülmüş

mercimek; on dirhem kavun içinde pişirilmiş terbiye edilmiş çoğan.
Bunlar dövülür ve elenir, sıcak su ile macun yapılır ve uygulanır.
10 93. Malesmaya karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birinden birer buçuk dirhem sütleğen, kara çöpleme,

beyaz çöpleme, yanmış brokoli mercanı, tere tohumu, kayısı çekirdeği,
kurt tüyü külü, yeşil mazı; bir dirhem çöven.
Bunlar dövülür ve elenir. Defne yağı ile kullanılır.
15 94. Malesma ve çillere karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde güvercin dışkısı, boraks.

Bunlar dövülür ve arpa suyu ile macun yapılır. Bu macun birkaç defa
uygulanır. Etkili olacaktır.
95. Yüz sarılığını iyileştirici ve yüzü durulayıcı losyon

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem loğusa çiçeği, zirkele; her bi-
rinden beşer dirhem dövülmüş bakla, dövülmüş nohut, mercimek.
Bunların hepsi dövülerek elenir ve yumurta akı ile macun yapılır. Ge-
celeyin hastalık bölgesine uygulanır. Sabah erkenden ise içinde ufalanmış
25 sarı kavun çekirdeği pişirilmiş su ile yıkanır. Bu şekilde uygulamaya de-
vam edilirse amaç gerçekleşir, sarılık yok olur.
‫‪ .91‬طالء (ح)‬
‫نشـارة العـاج والمـاش وبـزر التيـن واللوبيـا الحمـراء وتوبـال النحـاس واإلوز مـن‬
‫كل واحـد جـزء‪.‬‬
‫مرارا‪ ،‬فيجلوه‪.‬‬
‫يدق الجميع ويلت بالشعير‪ ،‬ويلطخ به في البيت أو في الحمام ً‬
‫‪ .92‬طالء ينفع لما مر(ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الباقلاء ودقيـق العـدس مـن كل واحـد ثالثة دراهم‪ ،‬أشـنان المربى‬
‫فـي جـوف البطيخ عشـرة دراهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء حار‪ ،‬ويطلى به‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬فرفيون وخربق أسـود وخربق أبيض وزبد بحر محرق وبزر جرجير ونوى‬ ‫‪10‬‬
‫مشمش ورماد شعر الذئب وعفص أخضر من كل واحد درهم ونصف‪ ،‬وكندس درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل بدهن الغار‪.‬‬
‫‪ .94‬طالء ينفع الكلف والنمش (م)‬

‫أخالطه‪ :‬زبل الحمام وبورق أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق ويعجن بماء الشعير‪ ،‬ويطلى به دفعات‪ ،‬يذهبه‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .95‬طالء يذهب صفرة الوجه وينقيه (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬زراونـد مدحـرج وشـيطرج مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬دقيـق الباقالء ودقيق‬
‫الحمص وعدس خمسـة خمسـة دراهم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن ببياض البيض‪ ،‬ويطلى به الوجه في الليل‪ ،‬ويغسل‬
‫بكـرة النهـار بمـاء طبـخ فيـه بـزر بطيـخ أصفـر مرضـوض‪ ،‬ليحصـل المقصـود‪ ،‬ويذهـب‬ ‫‪20‬‬
‫الصفـرة‪ ،‬إن داوم عليـه‪.‬‬

96. Yüze kırmızılık katan ve yüzü güzelleştiren losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem beyaz üzerlik ve kırmızı ar-

senik alınır ve yeni sağılmış süt içinde çözdürülür. Peş peşe yedi gün yüz
5 bölgesine uygulanır.
97. Yüz ve diğer organlardaki ölü kan ve soğukluğu

giderici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem misk katılmış su, biber, sarı
arsenik; yarım dirhem akgünlük ağacı zamkı.
10 Bunlar dövülür, elenir ve taze kişniş suyu ile macun yapılır. Hastalık
98. Baştaki kepeğe karşı etkili, kepek ve saçkıranı gideren

Karışımı: Kırk dirhem pazı suyu; iki dirhem Ermeni boraksı, bir dir-
15 hem sığır ödü.
Bunlar bal ile karıştırılır. Bununla baş yıkanır.
99. Şiddetli kulak ağrısına karşı kulak bölgesine uygulanan

Karışımı: Kırmızı sandal, beyaz sandal, gülsuyu, kişniş suyu, marul

20 suyu, söğüt, karakafes.
Kulak çevresine uygulanır.
100. Difteri ve bademcik boğulmasına karşı etkili ilaç

Karışımı: Üç dirhem servi kozağı, ikişer dirhem Enderān tuzu, amon-

25 yum klorür; her birisinden dörder dirhem sumak, nar tomurcuğu, akasya
ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, koçboynuzu çiçeği özsuyu, mazı;
bir dirhem beyaz zaç; her birisinden üçer dirhem gelincik, mamiran, teke
‫‪ .96‬طالء يحمرالوجه ويحسنه (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ الحرمـل األبيـض والزرنيـخ األحمر درهميـن درهمين‪ ،‬يحالن في‬
‫اللبـن الحليـب‪ ،‬ويطلـى بـه الوجه سـبعة أيام والء‪.‬‬
‫‪ .97‬طالء يذهب الدم الميت ]‪ [163a‬والبرودة الكائنة في الوجه وسائر‬

‫البدن (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬سك وفلفل وزرنيخ أصفر درهمان درهمان‪ ،‬لبان ذكر نصف درهم‪.‬‬
‫يعجن بعد الدق والنخل بماء الكزبرة الرطبة‪ ،‬فيطلى به البعض‪.‬‬
‫‪ .98‬طالء ينفع نخالة الرأس‪ ،‬ويذهب بحزازه‪ 1‬وأبريته‪( 2‬ذ)‬

‫درهما‪ ،‬بورق أرمني درهمان‪ ،‬مرارة البقر درهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬ماء السلق أربعون‬
‫يخلط بالعسل‪ ،‬ويغسل به الرأس‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .99‬طالء يطلى به حول األذن فينفع وجع األذن الحار(ذ)‬

‫أخالطـــه‪ :‬صنـــدالن وماء الـــورد وماء الكزبـــرة وماء الخـــس والخالف والحي‬
‫العالم‪.‬‬
‫فيطلى به حول األذن‪.‬‬
‫‪ .100‬دواء ينفع الخناق والذبحة (د)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬جـوز السـرو ثالثـة دراهـم‪ ،‬ملـح أندرانـي ونوشـادر مـن كل واحـد‬
‫درهمـان‪ ،‬سـماق وأقمـاع الرمـان وأقاقيـا وعصـارة لحيـة التيـس وعفـص مـن كل واحـد‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬شـب يمانـي درهـم‪ ،‬ماميثـا وماميـران وحضـض وعذبـة وجلنـار وورد‬
‫أحمـر ورمـاد خطاطيـف مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬قيصـوم محـرق درهمـان‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬بخزازة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬إبرئته‪.‬‬ ‫‪2‬‬
dikeni özsuyu, ılgın ağacı meyvesi, narçiçeği, kırmızı gül, kırlangıç külü;
iki dirhem yanmış yavşan ayvadana.
101. Bademcik boğulmasına karşı etkili ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki dirhem baldırgan zamkı; bir dirhem beyaz zaç.

5 Bunların ikisi ezilir ve bal ile macun yapılır. Mil ile alınır. Her gün
birkaç defa hastalık bölgesine uygulanır. İnşallah etkili olur.
Sinirlere dökülen şiddetli rutubetten kaynaklanan boyun ağrısına kar-

şı etkilidir. Bu ağrı dayanılamayacak derecede çok şiddetli olur.
10 Karışımı: Beşer dirhem papatya ve koçboynuzu çiçeği; iki dirhem
mürr ağacı reçinesi; birer buçuk dirhem kıst otu, sümbül; birer dirhem kıst
otu yağı ve sütleğen.
Bunlarla macun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
103. Rutubetten kaynaklanan baş, göz ve boyun ağrısına

15 karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birinden beşer dirhem papatya, yavşan ayvadana; her

birisinden üçer dirhem marsama bitkisi, mercanköşk, kuru fesleğen ya da
kuru nane; her birisinden birer dirhem sümbül, mürr ağacı reçinesi, akı-
rıkarha kökü.
20 Bunlar dövülür, elenir ve macun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
104. Karaciğer kaynaklı ağır şişliklere karşı etkili losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde yaban narı kökü, Ermeni kili, mersin ağacı
yaprağı.
25 Bunlar macun yapılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويطلـى بالميـل علـى الذبحـة والخنـاق مـن داخـل‪ ،‬ويـذر‬
‫عليهـا فـي الحلـق‪.‬‬
‫‪ .101‬دواء ينفع الذبحة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬حلتيت درهمان ونصف‪ ،‬شب يماني درهم‪.‬‬
‫يسـحقان ويعجنـان بالعسـل‪ ،‬ويشـال بالميـل‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع العليـل كل يـوم‬ ‫‪5‬‬
‫مـرارا‪ .‬ينفـع إن شـاء ّٰ‬
‫ً‬
‫‪ .102‬طالء (ذ)‬
‫يسـكن أوجـاع الرقبـة الكائنـة بسـبب الرطوبـة الحـارة المنصبـة فـي العصـب‪،‬‬
‫فيحصـل منـه وجـع عظيـم‪ ،‬بحيـث ال يقـدر أن يصبـر عليـه قـط‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك مـن كل واحـد خمسـة دراهم‪ ،‬مر درهمان‪ ،‬قسـط‬ ‫‪10‬‬
‫وسـنبل مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬دهن قسـط وفرفيـون درهم درهم‪.‬‬
‫يعجن الجميع‪ ،‬ويطلى به الموضع العليل‪.‬‬
‫‪ .103‬طالء يسكن أوجاع الرأس والعين والرقبة‪ ،‬إذا كانت من رطوبة (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وقيصـوم مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬سيسـنبر ومرزنجـوش‬
‫وفوتنـج يابـس ـــ أو نعنـاع يابـس ـــ مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل ومـر وعـود قـرح‬ ‫‪15‬‬
‫مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬

‫يعجن بعد الدق والنخل بالماء‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .104‬طالء ينفع األورام الحارة الكبدية (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مغاث‪ 1‬وطين أرمني وورق اآلس أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن ويضمد به الموضع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬معاث‪.‬‬ ‫‪1‬‬

105. Karaciğer kaynaklı ağır şişliklere karşı etkili losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Her birisinden onar dirhem kırmızı sandal, beyaz sandal, kırmızı gül,
menekşe, dövülmüş arpa.
5 Bunlar gülsuyu ve gülyağı ile macun yapılır. Hastalık bölgesine uygu-
lanır. Hasta yerin hararetini dindirir.
106. Şişliklerin olduğu karaciğer hararetini giderici losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem soyulmuş yaban narı kökü, Er-
10 meni kili; her birisinden üçer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
reçinesi, sabır otu.
Bunlar gülsuyu ve mersin yaprağı ile macun yapılır ve hastalık bölge-
sine uygulanır.
107. Karaciğer ağrılarına ve yanmasına karşı etkili,

15 şişkinlik ve tümörlerine karşı koruyucu losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem menekşe, hatmi çiçeği, papatya, koçboynuzu

çiçeği; her birisinden üçer dirhem kırmızı gül, hindiba tohumu, küsküt,
boynuzlu gelincik fitili; ikişer dirhem lak (lük) ağacı, Afşar otu ve Çin
loğusa çiçeği; yarım dirhem sakız ağacı reçinesi; iki dāniḳ safran.
20 Bunların hepsi ezilir, gülsuyu ile macun yapılır, hastalık bölgesine uy-
gulanır.
108. Karaciğer şişlikleri, humma ve öksürüğe karşı etkili

Gazları boşaltır, sıcak mizacı dengeler.

25 Karışımı: Beşer dirhem menekşe, nilüfer, hatmi çiçeği; üçer dirhem
kırmızı gül, hindiba tohumu, küsküt tohumu; ikişer dirhem loğusa çiçeği,
lak (lük) ağacı; ikişer miskal kırmızı sandal, beyaz sandal, sümbül; iki
dirhem süsen; birer dirhem afşar otu, sümbül, kara topalak.
‫‪ .105‬طالء ينفع األورام الكبدية الحارة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬صندالن وورد أحمر وبنفسج ودقيق شعير من كل واحد عشرة دراهم‪.‬‬
‫يعجن بماء الورد ودهن الورد‪ ،‬فيطلى به الموضع‪ ،‬تندفع حرارتها‪.‬‬
‫‪ .106‬طالء يدفع حرارة األكباد إذا كان معها أورام (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مغاث مقشـر وطين أرمني عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬أقاقيا وصبر ثالثة ثالثة‬ ‫‪5‬‬
‫يعجن بماء (ورد و)‪ 1‬ورق اآلس‪ ،‬ويضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .107‬طالء يسكن أوجاع الكبد وحرقته‪ ،‬ويحفظ نفخه وورمه (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج وورد خطمـي ]‪ [163b‬وبابونـج وإكليـل الملـك خمسـة خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر وبـزر هندبـاء وبزركشـوث وشـياف ماميثـا ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـك‬ ‫‪10‬‬
‫وأسـارون وزراونـد صينـي درهمـان درهمـان‪،‬‬

‫مصطكى نصف درهم‪ ،‬زعفران دانقان‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء الورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .108‬طالء ينفع أورام الكبد والحمى والسعال (ذ)‬

‫ويفش الرياح‪ ،‬ويصلح المزاج الحار‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج ونيلوفـر وورد خطمـي خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر وبـزر‬
‫هندبـاء وبـزر كشـوث ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬زراونـد و‪ 2‬لـك درهمـان درهمـان‪ ،‬صنـدل‬
‫أحمـر وأبيـض وسـنبل مـن كل واحـد مثقـاالن‪ ،‬سوسـن درهمـان‪ ،‬أسـارون وسـنبل‬
‫وسـعد درهـم درهـم‪.‬‬

‫سقطت هذه الواو من (أ) و(ج)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bunların hepsi ezilerek elenir. Hindiba suyu ve gülsuyu ile yoğrularak

hastalık bölgesine uygulanır.
109. Makattan uygulanan ve tabiatı yumuşatan karışım

5 Karışımı: Eşit ölçülerde boraks, sığır ödü; dağ kuru üzümü.

Bunlar dövülür, elenir ve bal ile macun yapılır. Makattan uygulandı-
ğında tabiatı yumuşatır.
110. İshal yapıcı karışım (Minhācü’d-dükkān)
Mideye uygulanırsa kusma sağlar, göbeğe uygulanırsa ishal yapar, ka-

10 sık bölgesine uygulanırsa regl akıntısını söktürür.
Karışımı: Üçer dirhem fesleğen, eşek hıyarı özsuyu; dörder dirhem
doğal kurşun oksit ve çöpleme; beş dirhem keçi ödü; on beş dirhem kaliteli
sıvı yağ tortusu; beş dirhem balmumu.
Balmumu, sıvı yağ tortusu içine karıştırılır, diğer ilaçlar da katılır.
15 Sözü edilen etkiler görülür.
111. Kulunç hastalığı için müshil karışımı
Karışımı: Eşit ölçülerde eşek hıyarı özsuyu, mahmude otu, öküz ödü,
Ebu Cehil karpuzu yağı.
Bunlar dövülür, elenir ve eritilmiş balmumu ile macun yapılır. Kasık
20 bölgesine uygulanır.
112. Sivilceleri dağıtan ve vücuda yayılmasını önleyen

Karışımı: Üçer dirhem sümbül, sakız ağacı reçinesi, kara topalak;

ikişer dirhem beyaz sandal, küçük Hindistan cevizi; bir miskal ceviz ağa-
25 cının kökündeki siyah zamk.
Bunların hepsi dövülür, elenir ve mersin suyu ile macun yapılır. Kasık
ve penis bölgesine uygulanır.
‫يعجن بعد السحق والنخل‪ ،‬بماء الهندباء‪ ،‬وبماء الورد‪ ،‬فيطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .109‬لطوخ يطلى به المقعدة ّ‬

‫فيلين الطبع (م)‬
‫أخالطه‪ :‬بورق ومرارة البقر وزبيب الجبل أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بالعســل‪ ،‬ويلطـخ به المقعـدة‪ ،‬فيلين الطبع‪.1‬‬
‫‪ .110‬لطوخ مسهل (م)‬ ‫‪5‬‬
‫إذا عمـل علـى المعـدة َقيـأ‪ ،‬وإذا عمـل علـى السـرة أسـهل‪ ،‬وإذا عمـل علـى العانـة‬
‫َّ‬
‫أدر الطمـث‪.‬‬
‫ّ‬
‫أخالطـه‪ :‬فوتنـج وعصـارة قثـاء الحمـار ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مرتـك وخربـق أربعـة‬
‫ً‬ ‫أربعـة دراهـم‪ ،‬مـرارة الماعـز خمسـة دراهـم‪ ،‬عكـر الزيـت الطيب‪ 2‬خمسـة عشـر‬
‫شـمع خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يـداف الشـمع فـي عكـر الزيـت‪ ،‬ويكـون‪ 3‬معـه بقيـة الحوائـج‪ ،‬ويطلـى منـه‪ ،‬فيكـون‬
‫مـا ذكرنـاه مـن الفوائـد حسـب المواضـع‪.‬‬
‫‪ .111‬لطوخ يسهل أرباب القولنج (م)‬

‫أخالطه‪ :‬عصارة قثاء الحمار وسقمونيا ومرارة الثور وشحم الحنظل أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بشمع مذاف‪ ،‬ويلطخ به العانة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .112‬طالء يفش النفخ وال يتركه‪ ،‬يزيد في البدن (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنبل ومصطكـى وسـعد ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيـض وخيـري بـوا‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬سـياه داروان مثقـال‪.‬‬
‫يعجن الجميع بعد الدق والنخل بماء اآلس‪ ،‬ويطلى به العانة والقضيب‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الطبيب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬يكره‪.‬‬ ‫‪3‬‬
113. Gazları kesen, sıcak organlarda ve sıcak havada

yayılmalarını önleyen losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üçer dirhem sidr ağacı meyvesi, beyaz zaç, ceviz ağacının
kökündeki siyah zamk; ikişer dirhem sümbül, zencefil, kereviz tohumu,
5 nanahan, servi ağacı meyvesi, ağaç kavunu kabuğu; iki miskal papatya;
birer miskal kuru fesleğen, marsama bitkisi, mercanköşk; yeterli miktarda
çözülmüş belādür ağacı.
Bunlarla macun yapılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
114. Gazları kesen ve ağrıları dindiren losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Eşit ölçülerde servi ağacı meyvesi, ılgın ağacı meyvesi; kır-
mızı gül, beyaz zaç, mersin ağacı yaprağı, narçiçeği, mazı, dövülmüş ak-
günlük ağacı zamkı; ekşi nar tomurcuğu; meşenin iç kabuğu, demir talaşı,
Sokotra sabır otu, dövülmüş bakla, çiriş otu, erik reçinesi, Arap zamkı; ba-
lık tutkalı.
15 Reçineler çözdürülür, ilaçlar dövülür. Çözdürülmüş reçineler ile ma-
cun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
115. Kusma, ishal, öksürük, ateş, şişkinlik ve gurultuyu

önleyen losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beş dirhem kırmızı gül; üçer dirhem akasya ağacı yaprağı ve
20 meyvesinin reçinesi, narçiçeği, mazı, servi ağacı meyvesi, beyaz zaç, kır-
mızı sandal, kuru mersin yaprağı; iki dirhem bambu ağacı kökünün tozu.
Bunların hepsi sumak suyu ile macun yapılır. Göbek, mide ve sırt da-
hil karın bölgesine uygulanır.
116. Kurtları ve ince bağırsaktaki kabak çekirdeği

25 formatındaki kurtları düşürücü karışım (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde boraks, sığır ödü, dövülmüş acı bakla.

Bunların hepsi dövülür, elenir. İlaçlar öd ile macun yapılır ve uygulanır.
‫‪ .113‬طالء يكسرالرياح وال يترك يتزايد زيادة في المحرورات وفي‬

‫األهوية الحارة (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬كنـار وشـب يمانـي وسـياه داروان ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـنبل وزنجبيـل‬
‫وبـزر كرفـس ونانخـواه وجـوز السـرو وقشـر األترج درهمان درهمـان‪ ،‬بابونج مثقاالن‪،‬‬
‫فوتنـج يابـس وسيسـنبر ومرزنجـوش مثقـال مثقـال‪ ،‬بلادر محلـول قـدر الكفايـة‪ ،‬يعجن‬ ‫‪5‬‬
‫األخلاط بـه‪ ،‬ويطلـى علـى الموضـع‪.‬‬
‫‪ .114‬طالء يكسرالرياح ويسكن األوجاع (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬قشـر جوز السـرو وعذبة وورد أحمر وشـب يماني وورق اآلس وجلنار‬
‫وعفـص ودقـاق كنـدر ذكـر وأقمـاع الرمـان الحامـض وجفـت بلـوط وخبـث حديـد‬
‫وصبـر سـقوطوري ودقيـق الباقلاء وأشـراس وصمـغ إجـاص وصمـغ عربـي ]‪[164a‬‬ ‫‪10‬‬
‫وغـراء السـمك أجـزاء سـواء‪.‬‬

‫يحـل الصمـوغ‪ ،‬ويـدق األدويـة‪ ،‬ويعجـن بالصمـوغ المحلـول‪ ،‬ويطلـى بـه علـى‬
‫الموضـع‪.‬‬
‫‪ .115‬طالء يمنع القيء واإلسهال والسعال والحمى والنفخ والقراقر(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا وجلنـار وعفـص وجـوز السـرو وشـب‬ ‫‪15‬‬
‫يمانـي وصنـدل أحمـر وورق آس يابـس ثالثـة دراهـم ثالثـة دراهـم‪ ،‬طباشـير درهمـان‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء السماق‪ ،‬ويطلى به البطن‪ ،‬مع السرة والمعدة والظهر‪.‬‬
‫‪ .116‬لطوخ يخرج الحيات وحب القرع (م)‬

‫أخالطه‪ :‬بورق ومرارة البقر ودقيق الترمس أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن األدوية بالمرارة‪ ،1‬ويطلى به‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬المرارات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

117. Uzun büyük kurtları ve ince bağırsaktaki kabak

çekirdeği formatındaki kurtları düşürücü losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir dirhem acı kabak içi; on dirhem şeftali yaprağı suyu; üç
dirhem Anadolu sarı yavşan otu.
5 Bunlar dövülür, elenir ve sığır ödü ile macun yapılır. Karın ve göbek
118. Basur ağrılarına karşı etkili losyon (Minhācü’d-dükkān)
İkişer dirhem mahlep, taze cin çiçeği, kayısı çekirdeği, şeftali çekirdeği,
sandarak ağacı reçinesi, (Arap) zamkı, sakız ağacı reçinesi, kimyon; şeker
10 kamışı balı, yabani katran, kına çiçeği, dövülmüş acı bakla, sedef otu yağı.
Bunların hepsi pişirilir, losyon ve merhem olarak kullanılır.
119. Çift olarak ortaya çıkan basurlara iyi gelen losyon

Bizzat kendim uyguladım.

15 Karışımı: Lâmî zamkı (Lami, sakız zamkı: Icica Icicariba DC) zeyt
ile karıştırılır. Bununla hastalık bölgesi yağlanırsa iyileşir. Eğer iç bölgede
olursa, eskimiş bir pamuk sarılır, yağa batırılır ve fitil olarak kullanılır.
120. Çift olarak ortaya çıkan açık basurlara karşı etkili

losyon (Minhācü’d-dükkān)
20 Karışımı: Patlıcan kabukları zeytinyağı ve halis keten tohumu içinde

kavrulur. Hastalık bölgesine uygulanır. Denenmiştir.
121. Makat çatlaklarına karşı etkili karışım (Minhācü’d-

dükkān)
Karışımı: Doğal kurşun oksit, beyaz balmumu, gülyağı.

25 Balmumu yağ içinde eritilir ve soğutulur. Doğal kurşun oksit eritilir.
Buna haşlanmış ve kızartılmış yumurta sarısı katılır. Çatlak bölgesine uy-
gulanır.
‫‪ .117‬طلاء يقتـل الـدود الكبـارالطـوال وحـب القـرع ويخرجهـا عـن‬

‫البطـن (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬شـحم القرع المر درهم‪ ،‬وماء ورق الخوخ عشـرة دراهم‪ ،‬أفسـنتين رومي‬
‫ثالثة دراهم‪ .‬يعجن بعد الدق والنخل بمرارة البقر‪ ،‬ويطلى به على البطن والسـرة‪.1‬‬
‫‪ .118‬طالء ينفع أوجاع البواسير(م)‬ ‫‪5‬‬
‫محلـب وفقـاح الجـن ونـوى المشـمش ونـوى الخـوخ وسـندروس وصمـغ‬

‫ومصطكـى وكمـون درهمـان درهمـان‪ ،‬عسـل القصـب وقطـران بـري وحنـاء ودقـاق‬
‫الترمـس ودهـن السـذاب‪.‬‬
‫ومرهما‪.‬‬
‫ً‬ ‫يطبخ الجميع‪ ،‬ويستعمل طالء‬
‫‪ .119‬طالء ينفع أزواج البواسير(م)‬ ‫‪10‬‬
‫جربته لنفسي‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يـداف الالمـي بزيـت‪ ،‬ويدهـن بـه المـكان‪ ،‬يبـرأ؛ وإن كانـت باطنـة يلـف‬
‫بقطنـة عتيقـة‪ ،‬ويغمـس بالدهـن‪ ،‬ويتحمـل‪.‬‬
‫‪ .120‬طالء ينفع أزواج البواسيرالطاسيرالظاهرة (م)‬

‫أخالطـــه‪ :‬يقلـــى قمـــوع البادنجـــان فـــي زيـــت وبـــزر كتـــان خالـــص‪ ،‬ويضمد به‬ ‫‪15‬‬
‫المـــكان‪ .‬مجرب‪.‬‬
‫‪ .121‬لطوخ ينفع شقاق المقعدة (م)‬

‫أخالطه‪ :‬مرتك وشمع أبيض ودهن ورد‪.‬‬
‫يـذاب الشـمع فـي الدهـن ويبـرد‪ ،‬ويربـب المرتـك‪ ،‬ويضـاف إليـه صفـرة بيضـة‬
‫مصلوقـة‪ 2‬أو مشـوية‪ ،‬ويطلـى علـى الشـق‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬مسلوقة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
122. Mesane kumları ve taşlarını düşürücü ve sancıları

dindirici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem menekşe, nilüfer yaprağı, kırmızı gül, hat-

mi çiçeği; üçer dirhem demir dikeni, dövülmüş arpa, papatya ve koçboy-
5 nuzu çiçeği.
Bunların hepsi iyice ezilir, karnıyarık tohumunun yapışkan suyu ile
macun yapılır. Böbrek bölgesine uygulanır.
123. İdrar yollarındaki yanmalara karşı losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem menekşe, nilüfer yaprağı, Maʻarra kili, şeb-

10 boy; üçer dirhem koçboynuzu çiçeği, kırmızı gül, marul tohumu, ufalan-
mış meyan kökü.
Karnıyarık tohumunun yapışkan suyu ile macun yapılır. Kasık böl-
gesine uygulanır. İdrarı söktürmek, kum ve taşları söktürmek, sancı ve
yanmaları önlemek için sırt omurlarına uygulanır. Bu ilaçlar kaynatılıp
15 bir leğene dökülür ve üzerine bir miktar su, menekşe yağı, nilüfer yağı
konulup içine oturulursa aynı şekilde etkili olur.
124. Penis sancıları ve yanmasına karşı etkili losyon (eẕ-

Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem menekşe, hatmi çiçeği; ikişer dirhem demir

20 dikeni, yavşan ayvadana; dörder dirhem papatya ve koçboynuzu çiçeği;
birer buçuk dirhem nilüfer yaprağı.
Bunlar hindiba suyu ile macun yapılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
İki yaşını doldurmuş çocukların ellerine ve bileklerine dirseklerine

25 kadar damlatılır, durumları düzelir.
Karışımı: Demir talaşı sirke içinde kaynatılır, daha önce ifade edildi-
ği şekilde çocukların elleri bununla bağlanır. Bu şekilde elleri iyileşir ve
durumları düzelir.
‫‪ .122‬طالء يدرالرمل والحجرعن المثانة وينزله ويسكن األوجاع (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج وورق النيلوفـر وورد أحمـر وخطمـي خمسـة خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫حسـك ودقيـق الشـعير وبابونـج وإكليـل الملـك ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويعجن بلعاب بزر قطونا‪ ،‬ويطلى على الكلى‪.‬‬
‫‪ .123‬طالء ينفع حرقة البول (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج وورق النيلوفـر وطيـن معـرة وخيـري مـن كل واحـد خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬إكليـــل المـــلك وورد أحمـر وبـزر خـــس وأصــل السـوس المرضـوض ثالثـة‬
‫يعجـن بلعـاب بـزر قطونـا‪ ،‬ويطلـى بـه العانـة‪ ،‬وفقـرات الظهـر‪ ،‬ليـدر البـول‪ ،‬وينـزل‬
‫الرمـل والحجـر‪ ،‬ويسـكن الوجـع والحرقـة؛ وإن أغليـت هـذه األدويـة‪ ،‬وكبـت فـي‬ ‫‪10‬‬
‫الطشـــت‪ ،‬وأضيـف إليهـا مقـــدار المـاء‪ 1‬دهـن بنفسـج ومدهـن نيلوفـر‪ ،‬وجلـس فيـه‪،‬‬
‫ينتفـع بـه ً‬
‫‪ .124‬طالء يسكن أوجاع القضيب‪ 2‬وحرقته (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج وورد خطمـي خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬حسـك وقيصـوم ]‪[164b‬‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬بابونـج وإكليـل الملـك أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬ورق النيلوفـر‬ ‫‪15‬‬
‫درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يعجن بماء الهندباء‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .125‬طالء (ذ)‬
‫ينطـل بـه أيـدي الصبيـان الذيـن مضـت عـن سـنهم سـنتان‪ ،‬وأرسـاغهم إلـى‬
‫سـواعدهم‪ ،‬فينصلـح حالهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (أ) إلى‪ :‬العصب‪ ،‬وفي (ج) إلى‪ :‬القصب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
126. Narçiçeği losyonu (eẕ-Ẕeḫīre)
Çocukların yüzünde çıkan kuru veya dolu irinler, şişlikler ve sivilce-

lere karşı etkilidir.
Karışımı: Üç dirhem yanmış kurşun; iki dirhem kırmızı gül, bir bu-
5 çuk dirhem kırlangıç otu; bir ṭassūc kâfur.
Bunların hepsi dövülür ve elenir. İki buçuk dirhem balmumu, on dir-
hem gülyağı içinde çözdürülür, havana konulur, sonra diğer ilaçlar katılır,
ilaçlar birleşip merhem hâline gelinceye kadar havan tokmağı ile dövülür.
Çocukların yüzüne uygulanır.
10 127. Losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Kadınlar için yararlıdır. On sekiz yaşını doldurmuş kadınlarda ne za-

man ortaya çıkarsa çıksın, meni akışını önler.
Karışımı: Eşit ölçülerde kırmızı sandal, beyaz sandal, kırmızı gül,
nilüfer yaprağı, kuru menekşe, şebboy gülü, dövülmüş arpa, beş par-
15 mak otu.
Bunlar dövülür, elenir; gülsuyu ile macun yapılır ve uygulanır.
128. Hamilelerde regl halini önleyici losyon
Karışımı: Beşer dirhem Maʻarra kili, soyulmuş kırmızı mercimek;

üçer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi, narçiçeği, beyaz
20 sandal, kırmızı sandal; dört dirhem Ermeni kili; dört dirhem meşe pala-
mudu, bambu ağacı kökünün tozu.
Dövülüp elendikten sonra ayva suyu ile macun yapılır. Hastalık böl-
gesine uygulanır.
129. Kaşıntı bölümünde yazılı olan kurşun losyonu

İrin kaşıntısı için yararlıdır.

‫أخالطـه‪ :‬يغلـى نخالـة ميـدة فـي الخـل‪ ،‬ويربـط بهـا أيـدي الصبيـان‪ ،‬كما مـر‪ ،‬يطيب‬
‫وينصلـح أحوالهم‪.‬‬
‫‪ .126‬طالء الجلنار(ذ)‬
‫ينفع القروح والنفخات والبثور الكائنة في وجوه الصبيان‪ ،‬رطبة كانت أو يابسة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج الرصـاص ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر درهمـان‪ ،‬جلنـار وعـروق‬ ‫‪5‬‬
‫الصفـر مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪ ،‬كافـور طسـوج‪.‬‬

‫شـمعا فـي عشـرة دراهـم دهـن‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويـداف درهمـان ونصـف‬
‫ورد‪ ،‬ويطرح في الهاون‪ ،‬ويضاف إليه سـائر األدوية‪ ،‬ويضرب بالدسـتج إلى أن يتحد‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيطلـى بـه وجوههـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويصيـر‬
‫‪ .127‬طالء (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع النساء ويمنع عنهن سيالن المني متى ابتلين به بعد ثماني عشرة سنة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬صندالن وورد أحمر وورق النيلوفر وبنفسج يابس وورد خيري ودقيق‬
‫الشـعير وبزر بنجنكشـت أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بعد الدق والنخل بماء الورد‪ ،‬ويطلى به‪.‬‬
‫‪ .128‬طالء يمنع درورالحيض عن الحوامل‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طيـن معـرة وعـدس أحمـر مقشـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا وجلنـار‬
‫وصنـدالن أبيـض وأحمـر مقاصيـري ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬طيـن أرمنـي أربعـة دراهـم‪،‬‬
‫حـب البلـوط وطباشـير درهـم درهـم‪.‬‬
‫يعجن بعد الدق والنخل بماء السفرجل‪ ،‬فيطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .129‬طالء األنك المكتوب في باب الحكة (ذ)‬ ‫‪20‬‬
‫ينفع حكة القروح‪.‬‬

130. Testis şişkinliklerini ve dalak sertliğini giderici losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Bu daha güçlü bir terkiptir.

Karışımı: Üç dirhem kapari kökü kabuğu; dörder dirhem kırmızı gül,
5 hindiba tohumu, küsküt tohumu; bir dirhem ve yarım dānīk Çin ışkını; bir
miskal ılgın ağacı meyvesi.
Bunların hepsi dövülür, elenir, gülsuyu ve sedef suyu ile macun yapı-
lır. Hastalık bölgesine uygulanır.
131. Rengi kırmızı, damarları mavi iri sert testis şişliklerine

10 karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Yedişer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği, hatmi, boy-

nuzlu gelincik fitili, būş-ı Derbendī çiçeği fitili, üçer dirhem beyaz sandal,
kırmızı sandal; iki dirhem menekşe.
Bunlar hindiba suyu ve gülsuyu ile macun yapılır. Hastalık bölgesine
15 uygulanır.
132. Rutubet ve kara safra kaynaklı testis şişlikleri ve

sertliğine karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Yedişer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği, yavşan ayvadana.

Bunlar keten tohumunun yapışkan suyu ve karnıyarık tohumunun ya-
20 pışkan suyu ile macun yapılır. Hastalık bölgesine uygulanır.
133. Vücut renginde olan testis şişliklerini giderici losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Yaşlılarda testis şişliklerine karşı da etkilidir.

Karışımı: Beşer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği, yavşan ayvada-
25 na.; ikişer dirhem kırmızı gül, küçük kakule.
Bunların hepsi boy tohumunun yapışkan suyu ile macun yapılır ve
hastalık bölgesine uygulanır.
‫‪ .130‬طالء يحط أورام الخصية وصالبة الطحال (ذ)‬

‫أقوى‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل الكبـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر وبـزر هندبـاء وبـزر كشـوث‬
‫أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬راونـد صينـي درهـم ونصـف دانـق‪ ،‬عذبـة مثقـال‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الورد وماء السذاب‪ ،‬فيطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .131‬طالء يحط أورام الخصية العظيمة الصلبة حمراء اللون زرقاء‬

‫ً‬
‫العروق لونا (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وخطمـي وشـياف ماميثـا وبـوش دربنـدي سـبعة‬
‫سـبعة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيـض وأحمـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج درهمـان‪.‬‬
‫يعجن بماء الهندباء وماء الورد‪ ،‬فيستعمل طالء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .132‬طالء ينفع أورام الخصية وصالبتها الكائنة عن الرطوبة‬

‫والسوداء (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج وخطمـي‬
‫أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر مثقـاالن ونصـف‪.‬‬
‫يعجن بلعاب بزر كتان‪ ،‬وبلعاب بزر قطونا‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .133‬طالء يذهب أورام الخصية إذا كانت بلون البدن (ذ)‬

‫وكذلك ينفع أورام خصى المشايخ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬حلبـة ودقيـق‬
‫الباقلاء ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر]‪ [165a‬وخيـري بـوا درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫يعجن الجميع بلعاب الحلبة‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬ ‫‪20‬‬
134. Sırt ağrısı, parmak ucu ağrısı ve diz ağrısına karşı

etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu organlar beden renginde olduğunda etkilidir.

Karışımı: Beşer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği, hatmi çiçeği,
5 kırmızı gül; on dirhem dövülmüş arpa; üçer dirhem menekşe, boynuzlu
gelincik fitili, būş-ı Derbendī çiçeği macunu, beyaz sandal, kırmızı san-
dal; ikişer dirhem marul tohumu, Ermeni kili.
Bunlar gülsuyu, hindiba suyu, köpek üzümü suyu ve yabani hindiba
suyu ile macun yapılır.
10 135. Losyon (Minhācü’d-dükkān)
eş-Şerīf et-Tabīb ed-Dımeşḳī şöyle demiştir: “Dirhemin dörtte biri

safran, dirhemin dörtte birinin yarısı afyon alınıp ezilirse ve su ile macun
yapılırsa hastanın, gut hastası kişinin tarağı buna daldırılırsa ağrılar he-
men kesilir ve hasta iyileşir.
15 136. Düşme ve darbe kaynaklı hararet, sancı ve eziklere

karşı etkili losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden beşer istār beyaz sandal, kırmızı sandal,

boynuzlu gelincik fitili, yabani teke dikeni özsuyu, būş-ı Derbendī çiçeği
macunu, yanmış kurşun; on istār Ermeni kili; her birisinden ikişer istār
20 filfilek ve akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi.
Bunların hepsi dövülerek elenir; söğüt suyu, hindiba suyu, gülsuyu ve
sirke ile macun yapılır ve hastalık bölgesine uygulanır.
137. Sancılar, kırık, ezik ağrılarına karşı etkili ve ağrı kesici,

kemik kırığına karşı tedavi edici losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: İkişer istār beyaz sandal, kırmızı sandal; her birisinden

üçer istār kırmızı gül, Ermeni kili, buṭm (sakız) ağacı sakızı; on dir-
hem boynuzlu gelincik fitili; her birisinden beşer dirhem filfilek, yan-
mış kurşun, būş-ı Derbendī çiçeği macunu, hatmi çiçeği, nilüfer yaprağı;
‫‪ .134‬طالء ينفع أوجاع الظهرورؤوس األصابع والركبة (ذ)‬

‫إذا كانت على لون البدن‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬بابونج وإكليل الملك وورد خطمي وورد أحمر خمسـة خمسـة دراهم‪،‬‬
‫دقيـق الشـعير عشـرة دراهـم‪ ،‬بنفسـج وشـياف ماميثـا وبـوش دربنـدي وصنـدل أبيـض‬
‫وأحمـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر خـس وطيـن أرمنـي درهمـان درهمـان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يعجن بمـء الورد‪ ،‬وماء الهندباء‪ ،‬وماء السكنكور‪ ،‬وماء الطرخشقوق‪.1‬‬
‫‪ .135‬طالء (م)‬
‫قـال الشـريف الطبيـب الدمشـقي‪« :‬إن أخـذ ربـع درهـم زعفـران‪ ،‬ونصـف ربـع‬
‫درهم‪ 2‬أفيون‪ ،‬وسـحقا وعجنا بماء‪ ،‬ولطخ به مشـط الرجل الذي فيها النقرس‪ ،‬أسـكن‬
‫الوجـع عاجلاً وأبـرأه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .136‬طالء ينفــع الــحرارة واآلالم والرض الواقعــة‪ 3‬عن السقطة أو‬

‫الضربة (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أبيـض وأحمـر وشـياف ماميثـا وحضـض هنـدي وبـوش دربنـدي‬
‫وإسـفيداج الرصـاص ومرداسـنج مـن كل واحـد خمسـة أسـاتير‪ ،‬طيـن أرمنـي عشـرة‬
‫إسـتار‪ ،‬فوفـل وأقاقيـا مـن كل واحـد إسـتاران‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجـن الجميـع بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬بمـاء الخلاف‪ ،‬ومـاء الهندبـاء‪ ،‬ومـاء الـورد‬
‫والخـل‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪.‬‬
‫‪ .137‬طالء ينفع اآلالم والكسروالرض ويسكن أوجاعها ويجبركسر‬

‫العظم (ذ)‬
‫أخالطه‪ :‬صندل أبيض وأحمر إسـتاران إسـتاران‪ ،‬ورد أحمر وطين أرمني وعلك‬ ‫‪20‬‬
‫البطـم مـن كل واحـد ثالثـة أسـاتير‪ ،‬شـياف ماميثـا عشـرة دراهـم‪ ،‬فوفـل وإسـفيداج‬
‫في (ب)‪ :‬الطرحشقوق‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪( :‬الكائنة) أو (الناتجة)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
yarım dirhem afyon, birer dirhem kurtboğan zehri, ban otu, Abdüsselām
otu kökü.
Bunların hepsi dövülür, elenir; marul suyu, gülsuyu ve sirke ile macun
yapılır. Hastalığın başlangıcında ve sonlarında hindiba suyu ve it üzümü
5 suyu ile beraber uygulanır.
Sıcak şişkinliklere karşı faydalıdır. Düşme ve ezilme sonrası iyileşip

de geride gevşeklik ve ağrı hasarı oluşan hastalara organları güçlendirmek
üzere uygulanır.
10 Karışımı: Her birisinden beşer dirhem hatmi çiçeği, menekşe, beyaz
sandal, kırmızı sandal, yaban narı kökü; Semerkand kili; papatya, koçboy-
nuzu çiçeği; üçer dirhem mürr ağacı reçinesi, Sokotra sabır otu.
Bunların hepsi yumurta akı ile macun yapılır ve hastalık bölgesine
uygulanır.
15 139. Eklemlerde madde oluşmasını önleyici losyon

(eẕ-Ẕeḫīre)
Ağrı kesicidir, ağır iltihaplı kan çıbanlarını tedavi eder.

Karışımı: Kırmızı sandal, it üzümü ile ufalanır. Hastalık bölgesine
uygulanır. Bir keten parçası kar içinde soğutulmuş gülsuyuna batırılır.
20 Bu da hastalık bölgesine uygulanır. Bu bez ısındıkça yenisiyle değiş-
tirilir.
Bu uygulama gündüz vakti iki saat kadar yapılır. Sonra uygulama böl-
gesi yıkanır, kurutulur ve bir saat kadar açık olarak tutulur. Sonra aynı
işlemler tekrarlanır. Bütün ağrılar sakinleşinceye kadar bu uygulamaya
25 devam edilir. Sonra yıkanır ve hava alması için açık bırakılır. Ağrı kesilir-
se aynı işlemler yapılmaya devam edilir. Ağrı yapıcı madde derinde olup
dışarıya akma eğiliminde değilse şaraptan yapılmış sirke içerisinde sandal
ağacı çözdürülerek uygulama yapılır. Eğer mevsim sıcak ise iki uygulama
aynı anda yapılabilir.
‫الرصـاص وبـوش دربنـدي وخطمـي وورق النيلوفـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫أفيـون نصـف درهـم‪ ،‬شـوكران وبنـج ويبـروح درهـم درهـم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الخـس‪ ،‬وبمـاء الـورد والخـل‪ ،‬ويطلـى فـي‬
‫أوائـل العلـة وفـي أواخرهـا‪ ،‬بمـاء الهندبـاء والسـكنكور‪.‬‬
‫‪ .138‬طالء (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫للأورام الحـارة‪ ،‬ولمـن دق ورض‪ ،‬وطـاب وبقـي فيـه رخـاوة ووجـع‪ ،‬فيطلـى بهذا‬
‫الطلاء ليقـوي تلـك األعضاء‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬خطـــــمي وبنفســــج وصندل أبيض وأحمــــر ومغاث وطين ســـمرقند‬
‫وبابونـــج وإكليــــل المــــلك خمســــة خمســــة دراهـــم‪ ،‬مـــر وصبر ســـقوطوري ثالثة‬
‫ثالثـــة دراهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يعجن الجميع ببياض البيض‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .139‬طالء يمنع المادة عن المفصل (ذ)‬

‫ويسكن الوجع‪ ،‬ويصلح األورام الدموية الشديدة االلتهاب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يحـك الصنـدل األحمـر بمـاء عنـب الثعلـب‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع‪،‬‬
‫وتغمـس خرقـة كتـان بطاقيـن فـي مـاء ورد مبـرود بالثلـج‪ ،‬ويطلـى بـه‪ ،‬ومتـى حميـت‬ ‫‪15‬‬
‫الخرقـة أبدلـت بأخـرى‪.‬‬

‫يفعل ذلك سـاعتين من النهار‪ ،‬ثم يغسـل العضو‪ ،‬ويجفف ويترك مكشـو ًفا سـاعة؛‬
‫ثـم يكـرر التدبيـر ويفعـل بـه ذلـك دائمـا‪ ،‬إلـى أن يسـكن جـل الوجـع‪ ،‬ثـم يغسـل عنـه‬
‫ويتـرك حتـى يتنفـس؛ وإن سـكن الوجـع عـودت‪ 1‬التدبيـر؛ وربمـا حلينـا الصنـدل ]‪[165b‬‬
‫بخـل خمـر‪ ،‬وذلـك إذا كانـت المـادة غائـرة‪ ،‬ولـم يكن بها كثير ميل إلى الخارج؛ وربما‬ ‫‪20‬‬
‫جمعناهـا إذا كان الـورم معتـدالً بيـن هاتيـن‪ 2‬الحالتيـن‪.‬‬

‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
140. Madde önleyici, ağrı kesici ve sıcak şişliklere karşı

önleyici losyon (el-Ḳānūn)
Karışımı: Bir ölçü boynuzlu gelincik fitili, ölçeğin dörtte biri akasya
ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi.
5 Bunların hepsi it üzümü suyu ya da marul ve hindiba gibi soğuk bak-
lagillerin suyu içinde ezilir ve hastalık bölgesine uygulanır.
141. Kronikleşmiş sıcak eklem ağrısı kalıntıları ile damla

hastalığının sıcak ağrılarına karşı etkili losyon (el-Ḳānūn)
Karışımı: Eşit ölçülerde sabır otu, safran, mürr ağacı reçinesi.
10 Bunlar hararetin derecesine göre lahana ve hindiba suyu ile uygulanır.
142. Hacamat sonrası eklem ağrısı ve kanlı damla hastalığı

ağrısına karşı etkili losyon (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beyaz sandal, boynuzlu gelincik fitili, filfilek; yanmış kur-
şun, Ermeni kili, būş Türkī1, kırmızı gül.
15 Bunların hepsi sirke ve gülsuyu ile ezilir. Hastalık bölgesine uygulanır.
143. Güçlendirici ve soğutucu losyon (el-Maḳāle)

Karışımı: Eşit ölçülerde nişasta, çinko oksit, bambu ağacı kökünün
tozu. Bunlar gülsuyu ile uygulanır.
144. Güçlendirici ve aşırı soğumayı önleyici losyon

20 (el-Maḳāle)
Madde (akıntı) çok olup hastalığın ve şişliğin çok ağır olduğundan en-
dişe edilirse kullanılması uygun olur.
Karışımı: Kırmızı sandal, boynuzlu gelincik fitili, Ermeni kili, narçi-
çeği, demir sandal, yaban narı kökü, olabildiğince acı sütleğen.
25 Bunlar dövülür ve macun yapılır. Taze mersin ağacı suyu losyonu ile
kullanılır. Bu losyon çok güçlüdür, maddeyi vücuttan söker.
1 Būş Türkī: Kına çiçeğine benzeyen ve şişlikleri önlemek için ilaç formüllerine katı-
lan bir bitki ve çiçeği.
‫‪ .140‬طالء يمنع المواد ويسكن الوجع وينفع الورم الحار(ر)‬

‫أخالطه‪ :‬شياف ماميثا جزء‪ ،‬أقاقيا ربع جزء‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع بمـاء عنـب الثعلـب‪ ،‬أو بمـاء بعـض البقـول البـاردة كالخـس‬
‫والهندبـاء‪ ،‬ويطلـى بـه‪.‬‬
‫‪ .141‬طالء ينفع في آخربقايا وجع المفاصل ووجع النقرس الحارين (ق)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬يؤخذ صبر وزعفران ومر أجزاء سواء‪.‬‬

‫يطلى بماء الكرنب والهندباء حسب مقدار الحرارة‪.‬‬
‫‪ .142‬طالء يطلى به وجع المفاصل والنقرس الدموي‪ ،‬عقيب الفصد (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أبيـض وشـياف ماميثـا وفوفـل وإسـفيداج الرصـاص وطين أرمني‬
‫وبـوش تركـي وورد أحمر‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يسحق الجميع بخل وماء ورد‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .143‬طالء يقوي ويبرد (ر)‬

‫أخالطه‪ :‬نشا وإسفيداج وطباشير أجزاء سواء‪ .‬يطلى بماء الورد‪.‬‬
‫‪ .144‬طالء يقوي ويمنع أكثرمما يبرد (ر)‬

‫جدا‪.‬‬
‫ويصلح إذا كانت المادة كثيرة‪ ،‬وخفت أن المرض والورم غلي ًظا ً‬
‫‪1‬‬
‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أحمـر وشـياف ماميثـا وطيـن أرمنـي وجلنـار وصنـدل الحديـد‬
‫ومغـاث وشـبرم مـر مهمـا تيسـر‪.‬‬
‫يدق ويعجن‪ ،‬ويستعمل طالء بماء اآلس الرطب‪ ،‬فإن هــذا‬
‫الطالء قوي جيد‪ ،‬يجود‪ 2‬المادة عن العضو‪.‬‬
‫كذا العبارة في جميع النسخ‪ ،‬وال بد من إثبات (يكون) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪1‬‬
145. Aşırı soğumayı önleyici diğer losyon (el-Maḳāle)
Karışımı: Eşit ölçülerde yemlik bitkisinin özsuyu, akasya ağacı yap-

rağı ve meyvesinin reçinesi, mazı, boynuzlu gelincik fitili, beyaz sandal,
kırmızı sandal.
5 Bunlar dövülür, elenir ve fındık şeklinde hazırlanır. Bunlar da mer-
sin suyuna yatırılır. İhtiyaç hâlinde uygulanır. Bu da önceki gibidir. Hatta
daha güçlüdür.
146. Aşırı soğumayı önleyici diğer bir losyon (el-Maḳāle)
Su yosunu sirkede çözdürülür. Hacamat sonrası eklemlere ve kanlı

10 eklem yerlerine uygulanır. Aynı şekilde şeker kamışı yaprağı sirke içinde
çözdürülür. Bu da ağrı kesicidir.
147. Güçlü soğutucu losyon
Fazla büyük olmayan iltihaplı şişliklerde kullanılması uygundur.

Karışımı: Eşit ölçülerde nişasta ve kâfur.
15 Bunlar gülsuyu ile iyice yapışkan hale gelecek şekilde macun yapılır
ve kullanılır. Çok etkilidir.
148. Ağrı kesici diğer bir losyon
Karışımı: Yanmış kurşun inek sütü ile ezilir ve losyon hazırlanır. Ha-
rareti söndürmede çok etkilidir.
20 149. Ağrı kesici diğer losyon (el-Maḳāle)
Ağrılar çok şiddetlendiğinde kullanılır.

Karışımı: Kepekli ekmeğin içine taze inek sütü yedirilir. Merhem
oluncaya kadar karıştırılır. Üzerine ekmek miktarı afyon serpilir. Bu da
aynı şekilde süt ile ezilerek hastalık bölgesine sürülür. Bir bez parçasının
25 üzerine konularak hastalık bölgesine yakı olarak sarılır.
‫‪ .145‬آخرفي نحوه يدفع أكثرمما يبرد (ر)‬

‫أخالطه‪ :‬عصارة لحية التيس وأقاقيا وعفص وشياف ماميثا وصندالن أجزاء سواء‪.‬‬
‫بنـادق‪ ،1‬يحـل بمـاء اآلس‪ ،‬ويطلـى عنـد الحاجـة‪ ،‬وهـذا مثـل‬
‫ّ‬ ‫يـدق وينخـل ويعمـل‬
‫األول‪ ،‬بـل أقـوى علـى الدفـع كثيـرا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .146‬آخرلما مر(ر)‬ ‫‪5‬‬
‫ينقـع‪ 2‬الطحلـب فـي الخـل‪ ،‬ويضمـد بـه وجـع المفاصـل والنقـرس الدمـوي‪ ،‬بعـد‬
‫الفصـد؛ وكذلـك طبيـخ ورق القصـب بالخـل يسـكن الوجـع‪.‬‬
‫ً‬
‫شديدا‬ ‫‪ .147‬طالء يبرد‬
‫عظيما‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويصلح أن يستعمل إذا كان الورم متلهبا‪ ،‬ولم يكن حجمه‬
‫ً‬
‫أخالطه‪ :‬نشا وكافور أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫نافعا ً‬
‫يعجنان بماء ورد حتى يلزج ويستعمل‪ .‬يكون ً‬
‫‪ .148‬آخرلما مريسكن الوجع‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬يسـحق إسـفيداج األسـرب بلبـن البقـر‪ ،‬ويطلـى بـه‪ ،‬فإنه جيد فـي التطفئة‪،‬‬
‫قويا‪.‬‬
‫دفعـا ً‬
‫ويدفـع ً‬
‫‪ .149‬طالء يسكن الوجع‪ ،‬يستعمل إذا اشتد الوجع ً‬
‫جدا (ر)‬ ‫‪15‬‬
‫مرهمـا‪ ،‬ثم‬
‫ً‬ ‫اللبـن الحليـب البقـري حتـى يصيـر‬
‫َ‬ ‫لـب الخبـز السـميد‬
‫أخالطـه‪ :‬يسـقى ُ‬
‫أيضا ــ باللبن‪ ،‬ويطلى على الموضع‪ ،‬ويوضع‬
‫يلقـى عليـه مثـل الخبـز أفيو ًنـا‪ ،‬ويسـحق ـــ ً‬
‫فـوق خرقـة‪ ،‬ويطلى بـه المكان‪.‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬بناد ًقا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ينفع‪.‬‬ ‫‪2‬‬
150. Maddelerin akmasını önleyen, çıkış ve akış yerlerini

daraltan losyon (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi,
kırmızı sandal, beyaz sandal, boynuzlu gelincik fitili, kırmızı gül, narçiçeği.
5 Bunlar dövülerek elenir. Gülsuyu veya kişniş suyu ile macun yapılır
ve uygulanır.
151. Özellikle sıcak şiddetli eklem ağrısına karşı etkili

Karışımı: Bir ölçü balmumu, dört ölçü gülyağı; her bir ūḳiyye için iki
10 dirhem safran ve altı dirhem afyon katılır.
Bunların hepsi temiz bir havanda ezilir ve hastalık bölgesine uygula-
nır. Üzerine de hindiba yaprağı ve kabak yaprağı konulur.
152. Zorunlu hallerde sıcak eklem ağrılarına karşı çok etkili

losyon (el-Maḳāle)
15 Karışımı: On dirhem taze afyon; beş dirhem Abdüsselām otu kökü-
nün kabuğu.
Bunların hepsi bir araya toplanır, marul suyu veya siyah ban otu suyu
ile fındık şeklinde hazırlanır. Bunlar korunur ve şiddetli ağrı hâlinde ma-
rul suyu ile birlikte sürülerek kullanılır.
20 153. Yumuşak şiddetli eklem ağrısını kesici losyon (el-Ḳānūn)

Karışımı: Boy tohumu, karışık sirke ile iyice ezildikten sonra üzerine bal
dökülür ve yoğunlaşıncaya kadar pişirilir. Kalye miski gibi oluncaya kadar bir
ilaç ezme taşı üzerinde ezilir. Bir keten bezi ile hastalık bölgesine bağlanır. İki
veya üç gün bağlı şekilde bırakılır. Kurumasına karşı gülyağı takviyesi yapı-
25 lır. Bu ilaç hastalığın başlangıcında veya ileri evresinde kullanıma uygundur.
154. Ağrıyı uyuşturarak kesen losyon (el-Ḳānūn)

Karışımı: Dört miskal afyon; bir miskal safran.
‫‪ .150‬طالء يردع المواد عن االنصباب ويضيق المنافذ والمجاري (ح)‬

‫أخالطـــه‪ :‬أقاقيـــا وصنـــدل أحمـــر وأبيض وشـــياف ماميثـــا وورد أحمـــر وجلنار‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الورد ــ أو بماء الكزبرة ــ‪ ،‬فيطلى به‪.‬‬
‫‪ .151‬طالء يسكن الوجع الشديد الحاروخاصة في المفاصل (د)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـمع جـزء‪ ،‬دهـن ورد أربعـة أجـزاء‪ ،‬فيؤخـذ لـكل وقيـة منـه درهمـان‬
‫زعفـران‪ ،‬وسـتة دراهـم أفيـون‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع فـي هـاون ]‪ [166a‬نظيـف‪ ،‬ويطلـى الموضـع‪ ،‬ويوضـع عليـه ورق‬
‫الهندبـاء والقـرع‪.‬‬
‫‪ .152‬طالء غاية في تسكين أوجاع المفاصل الحارة‪ ،‬عند الضرورة (ر)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬أفيون حديث عشرة دراهم‪ ،‬قشر أصل يبروح خمسة دراهم‪.‬‬
‫يجمـع الجميـع‪ ،‬ويجعـــل بنــادق بمــاء الخـس ـــ أو بمـاء البنـج األسـود ـــ‪ ،‬ويحتفـظ‬
‫بـه‪ ،‬ويسـتعمل عنـد شـدة الوجـع بمـاء الخـس‪ ،‬ويطلـى بـه‪.‬‬
‫‪ .153‬طالء يسكن أوجاع المفاصل الحارة اللينة (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬يسحق الحلبة بخل ممزوج سح ًقا متهرئًا‪ ،‬ثم يصب عليها العسل‪ ،‬ويطبخ‬ ‫‪15‬‬
‫حتـى ينــعقد‪ ،‬فيطلـى بعـد أن يســحق علـى صالية كالغاليـة‪ ،1‬ويلزم الموضـع بخرقة كتان‪،‬‬
‫ويتـرك يوميـن ثالثـة‪ ،‬ويتـدارك جفافـه بدهن الـورد‪ .‬وهذا يصلح في أوائل العلة وازديادها‪.‬‬
‫‪ .154‬طالء يسكن الوجع بالتخدير(ق)‬

‫أخالطه‪ :‬أفيون أربعة مثاقيل‪ ،‬زعفران مثقال‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬ولعل المراد الوعاء الذي يغلى به‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Bunların ikisi inek sütü ile ezilir, üzerine kepekli ekmek içi atılır, bu-
nunla merhem yapılır. Pazı yaprağı ve marul yaprağı ile örtülür. Kepekli
ekmek içi yerine kayrūtī merhemi de kullanılabilir.
5 Karışımı: Altı dirhem kurtboğan zehri tohumu; bir dirhem afyon,

altı dirhem safran; bu ilaçların macun yapılabileceği miktarda tatlı şarap.
Bunlar kayrūtī merhemi ile karıştırılarak hastalık bölgesine yapıştırılır.
Ban otu tohumu, afyon, karnıyarık otu tohumu, yaban narı kökü, akas-
10 ya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesi.
Bunlardan tablet yapılarak inek sütü ile birlikte losyon olarak sürülür.
Kabak yaprağı ya da hindiba yaprağı ile korunur.
Karışımı: On dirhem sabır otu, altı dirhem ban otu özsuyu, dört dir-
15 hem kurtboğan zehri, altı dirhem yer narı, yirmi miskal Abdüsselām otu,
dört miskal safran.
Abdüsselam otu yumuşayıncaya kadar sirke ile pişirilir ve ilaçların
üzerine dökülerek losyon olarak kullanılır.
158. Losyon (el-Ḳānūn)
20 Durağanlaşan ve artış eğilimi göstermeyen ateşli sıcak şişliklere karşı

kullanılır.
Karışımı: Eşit ölçülerde kırmızı sandal, safran ve taze kişniş suyu ile
hazırlanır.
159. Sözü edilen şişliklere karşı losyon (el-Ḳānūn)
25 Eşit ölçülerde boynuzlu gelincik fitili, teke dikeni özsuyu, sabır otu.
Hindiba suyu ile hazırlanır.
‫يسـحقان بلبـن البقـر‪ ،‬ويلقـى عليـه لبـاب الخبز السـميد‪ ،‬ويليـن‪ ،‬ويتخذ منه ضماد‪،‬‬
‫ويغشـى بـورق السـلق والخـس؛ وقـد يجعـل بدل لباب الخبز السـميد قيروطي‪.‬‬
‫‪ .155‬طالء يسكن الوجع بالتخدير(ق)‬

‫أخالطه‪ :‬بزر شوكران ستة دراهم‪ ،‬أفيون درهم‪ ،‬زعفران ستة‬
‫دراهم‪ ،‬شراب حلو قدر ما يعجن به األدوية‪ ،‬يخلط بالقيروطي ويلزم الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .156‬طالء لما مر(ق)‬

‫بـزر بنـج وأفيـون وبـزر قطونـا ومغـاث وأقاقيـا‪ ،‬يقـرص ويطلـى بلبن البقـر‪ ،‬ويحفظ‬
‫بـورق القـرع أو الهندباء‪.‬‬
‫‪ .157‬طالء لما مر(ق)‬

‫أخالطـه‪ :1‬صبـر عشـرة دراهـم‪ ،‬عصـارة البنـج سـتة دراهـم‪ ،‬شـوكران أربعـة دراهم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫هيوفسـطيداس سـتة دراهـم‪ ،‬لفـاح عشـرون مثقـاالً‪ ،‬زعفـران أربعـة مثاقيل‪.‬‬

‫يطبخ اللفاح بخل حتى يتهرأ‪ ،‬ويصب على األدوية‪ ،‬فيطلى به‪.‬‬
‫‪ .158‬طالء (ق)‬
‫يستعمل في األورام الحارة حين تقف وال تتزايد‪ ،‬ويكون معه حرارة ما‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يطلى صندل أحمر وزعفران أجزاء سواء‪ ،‬بماء الكزبرة الرطبة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .159‬آخرلما مر‬
‫شياف ماميثا وحضض وصبر أجزاء سواء‪.‬‬
‫يطلى بماء الهندباء‪.‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

160. Sözü edilen şişliklere karşı losyon
Dövülmüş arpa, gül, papatya, kırmızı gül, hindiba suyu ve kereviz

suyu ile bir losyon hazırlanır.
161. Ateşli şişliğin ağrısını dindiren, onu dağıtan losyon
5 Karışımı: Kepek, hatmi çiçeği ve papatya çiçeği.

Bunlar toplanır, elenir ve bir kâğıt üzerine sürülerek hastalık bölgesi-
ne yapıştırılır.
162. Diğer losyon
Dövülmüş boy tohumu, kuru durak otu, keten tohumu.

10 Lahana suyu ile losyon hazırlanır.
163. Sözü edilen şişliklere karşı losyon
Karışımı: Bir ölçü keçi iç yağı, altı ölçü durak otu yağı.
Bunlarla beraber gül ve papatya ezilir ve losyon haline getirilir.
164. Güzel kokulu losyon (el-Ḳānūn)
15 Karışımı: Soyulmuş mahlep, ban ağacı meyvesi, sakız ağacı reçinesi,

pamuk otu, sığla zamkı.
Bunlar süsen yağı tortusu ile birleştirilir. Güçlü bir iltihap dağıtıcı ve
yumuşatıcıdır.
165. Taşlaşmış ve sertleşmiş şişlikleri bile çözen

20 öncekinden daha güçlü losyon
Karışımı: Hint yağı bitkisi çekirdeği, ban ağacı meyvesi.

Bunlar dürdī denilen süt, şarap, bal ve yağ gibi sıvıların dibe çöken
tortusu ve süsen yağı ile macun yapılır yakı olarak uygulanır. Diğer losyon
ve merhemler gibi kullanılması gerekir. Kullanım öncesi uygulama yeri
25 bir saat boyunca yumuşatılmalıdır.
‫يطلى دقيق الشعير وورد بـابونج وورد أحمر‪ ،‬بماء الهندباء والكرفس‪.‬‬
‫ّٰ‬
‫‪ .161‬طالء يسكن وجع الورم الحارويحلله‬
‫أخالطه‪ :‬نخالة وخطمي وورد البابونج‪.‬‬
‫يجمع وينخل‪ ،‬ويطلى على كاغد‪ ،‬فيلزم الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .162‬آخر‬
‫دقيق الحلبة وشبت يابس وبزر كتان‪.‬‬
‫يطلى بعصير الكرنب‪.‬‬
‫‪ .163‬آخرلما مر‪.‬‬
‫أخالطه‪ :1‬شحم الماعز جزء‪ ،‬دهن الشبت ستة أجزاء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يسحق معهما ورد بابونج‪ ،‬فيطلى‪.‬‬
‫‪ .164‬طالء رائحته طيبة (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬محلب مقشر وحب بان ومصطكى والدن وميعة‪.‬‬
‫يجمع بثفل دهن السوسن‪ .‬وهو قوي التحليل والتليين‪.‬‬
‫‪ .165‬آخرأقوى منه حتى يحلل المتحجروالصالبات‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬حب الخروع وحب البان‪.‬‬

‫يعجـن مـع دردي دهـن السوسـن‪ ،‬ويضمـد بـه‪ .‬وينبغـي أن يسـتعمل مثـل هـذه‬
‫األطليـة واألضمـدة‪ ،‬بعـد أن ينطـل العضـو بمـاء حـار سـاعات‪.‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

166. Losyon (el-Maḳāle)
Soğuk eklem ağrılarının başlangıç evresinde kullanılır. Maddelerin

akışını önleyicidir.
Karışımı: Eşit ölçülerde akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı,
5 Arap zamkı, yer narı, mürr ağacı reçinesi.
Mersin ağacı suyu ile bir losyon hazırlanır.
167. Aynı hastalığa karşı diğer losyon (el-Maḳāle)
Servi kozağı, sabin ardıcı, yer narı, yabani teke dikeni özsuyu.
Bunların hepsi dövülür, elenir, karıştırılır ve dövülmüş mazı ile
10 pişirilir.
168. Merhem şeklinde losyon (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuk eklem ağrıları için sıcak hamamın alternatifidir. Hastalık üze-

rinden kırk gün geçip ilaç içildikten sonra kullanılır.
Karışımı: Yedişer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği, yavşan ayva-
15 dana; beşer dirhem kara topalak, rezene tohumu; on dirhem pamuk çekir-
deği yağı; on beş dirhem sığır beyni; dörder dirhem mürr ağacı reçinesi,
sığla zamkı; bir buçuk dirhem safran.
Bunların hepsi ezilir ve boy tohumunun yapışkan suyu ile macun ya-
pılır. Eski bir pamuk parçası üzerine sürülür ve hastalık bölgesine yapış-
20 tırılır. Ağrı kesicidir.
‫‪ .166‬طالء (ز)‬
‫]‪ [166b‬يسـتعمل فـي ابتـداء وجـع أوجـاع المفاصـل البـاردة‪ ،‬فيمنـع المـواد عـن‬
‫النـزول‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬أقاقيا وصمغ عربي وهيوفسطيداس ومر أجزاء سواء‪.‬‬
‫يطلى بماء اآلس‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .167‬آخرله (ر)‬
‫جوز السرو وأبهل وهيوفسطيداس وحضض هندي أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويخلط ويطلى بطبيخ العفص‪.‬‬
‫‪ .168‬طالء مثل المرهم (ذ)‬

‫وهو يقوم مقام األبزن في أوجاع المفاصل الباردة‪ ،‬ويسـتعمل بعد شـرب الدواء‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫يوما‪.‬‬
‫والمضـي مـن العلة أربعين ً‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬سـعد وسـنبل وبزر‬
‫الرازيانـج خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬لـب حـب القطـن عشـرة دراهـم‪ ،‬مـخ البقـر خمسـة‬
‫درهمـا‪ ،‬مـر وميعـة أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬زعفـران درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن بلعاب الحلبة‪ ،‬ويطلى على قطن عتيق‪ ،‬ويلزم الموضع‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫فإنه يسكن الوجع‪.‬‬

OTUZUNCU BAB
MERHEMLER HAKKINDADIR
Kremler/yakılar bölümünde geçtiği gibi saklanır ve kullanılırlar.
5 1. Eklemlerdeki kara safrayı güçlü bir şekilde dağıtan

merhem (el-Maḳāle)
Yanmış kurşun, kendisiyle aynı miktarda eski sıvı yağ içerisinde kay-
natılır. Koyulaşınca üzerine sıvı yağ miktarınca kara hardalın yapışkan
suyu eklenir ve pekmez kıvamına gelip merheme dönüşünceye kadar çır-
10 pılır. Kaldırılarak kullanılır.
2. Birincisinden daha güçlü başka bir merhem (el-Maḳāle)
Yanmış kurşun, kendisiyle aynı miktarda eski sıvı yağ içerisinde kay-
natılır. Koyulaşınca üzerine sıvı yağ miktarınca boy tohumunun yapışkan
suyu, hamam otu, natron/sodyum nitrat, akırıkarha, loğusa çiçeği ve laha-
15 na eklenerek koyu bir kıvama gelinceye kadar kaynatılır.
3. Eklemlerdeki karışımları, gut, siyatik ve kalça iltihabını

dağıtan merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beşer dirhem papatyanın çiçekleri, durak otunun üç kısım-

ları, boy tohumu unu ve keten tohumu; on dirhem kabuğu soyulmuş Hint
20 yağı bitkisinin meyvesi, zamkları yumuşatacak kadar gök süsen yağı,
ilaçların hepsini bir araya getirecek kadar siyah incir (çekirdeğinin) yağı.
‫الباب الثالثون‬
‫في املراه ــم‬
‫تحفظ وتستعمل كما مر في الضمادات‪.‬‬
‫‪ .1‬مرهم يحلل السوداء‪ً 1‬‬

‫قويا عن المفاصل (ر)‬
‫زيتـا عتي ًقـا‪ ،‬فـإذا غلـظ يلقـى عليـه مثـل الزيـت لعـاب‬
‫يغلـى مرداسـنج فـي مثلـه ً‬ ‫‪5‬‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيرفـع ويسـتعمل‪.‬‬

‫ً‬ ‫خـردل‪ ،‬ويضـرب حتـى ينعقـد ويصيـر‬
‫‪ .2‬آخرأقوى منه (ر)‬

‫زيتـا‪ ،‬فـإذا غلظ يلقى عليه مثـل الزيت لعاب حلبة ونورة‬
‫يطبـخ مرداسـنج فـي مثلـه ً‬
‫ونطـرون وعـود قرح وزراوند وكرنب‪ ،‬ويعقد‪.‬‬
‫‪ .3‬مرهـم يحلـل األخلاط عـن المفاصـل والنقـرس وعـرق النسـا‬ ‫‪10‬‬
‫والـورك ج ًـد ا(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬فقاح بابونج وأطراف الشـبت ودقيق الحلبة وبزر الكتان خمسـة خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬حـب الخـروع المقشـر عشـرة دراهـم‪ ،‬دهـن السوسـن قدر ما يليـن به الصموغ‪،‬‬
‫شـيرج التيـن‪ 2‬األسـود قـدر ما يجمـع به األدوية‪.‬‬
‫في (أ) و (ج)‪ :‬السواد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬الطين‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi kâğıt üzerine sürülebilecek kıvama gelinceye kadar ezilir ve ağ-

rıyan yere sürülür.
4. Eklem sertleşmesine gerçekten iyi gelen merhem
Her birisinden eşit ölçüde çadıruşağı bitkisinin zamkı, çavşır, devm

5 ağacı, kasnı, sodyum nitrat, boraksla toz hâline getirilmiş inci sedefi kat-
kılı toz, kara hardal, akırıkarha ve lahana; hepsinin üçte biri kadar yanmış
kurşun, altmış dirhem sıvı yağ.
Yanmış kurşun çözülerek koyulaşıncaya kadar sıvı yağda pişirilir,
sonra diğer ilaç maddeleriyle birleştirilir. Önce sertleşen eklem hazır hale
10 gelmesi ve yumuşaması için sıcak sirke ile silinir, sonra üzerine merhem
Galen’in söylediğine göre o, üzerinden uzun zaman geçtiği için tadı
keskinleşmiş ve ağzı gerçekten yakan yıllanmış peyniri almış; domuzun
diz kapağı ile ayak bileği arasındaki etinden yapılmış eski pastırmayı ala-
15 rak ve ezerek çorba yapmış, sonra bu çorbaya peyniri ekleyerek bir mer-
hem kıvamına gelinceye kadar ezip, içerisinde maddeler sertleşmiş olan
ekleme sürerek ovalayınca sertleşmeye iyi gelmiş, eklem yarılarak içeri-
sindeki irin ve iltihap dışarı çıkmış, yara et ile dolarak iyileşmiştir.
5. Siyatik ağrısını hafifleten merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
20 On sekiz ūkiyye eski sıvı yağ, her birisinden birer miskal kurşun tala-
şı, hamur tuzu ve sakız termenti, üç ūkiyye kırmızı bakır talaşı, her biri-
sinden ikişer ūḳiyye bakır pası (mecrūd), çöven, siyah mezeryon, loğusa
çiçeği ve kara hardal. Buna bazen akırıkarha da eklenir.
6. Birincisinden daha etkili bir merhem (el-Ḳānūn)

25 Karışımı: Her birisinden dörder dirhem baldırgan, yabani sedef otu
tohumu, defne ağacı meyvesi, boraks, Ebu Cehil karpuzu, sarı yavşan
otu, nanahan tohumu, Frenk kimyonu; her birisinden on altışar miskal yaş
bahçe sedef otu, kuru zift, sakız termenti, çam fıstığı reçinesi, çadıruşağı
‫ويسحق إلى أن يصير في حد يمكن أن يطلى على كاغد‪ ،‬فيضمد به الموضع‪.‬‬
‫‪ .4‬مرهم ينفع التحجر ً‬

‫جدا‬
‫أشـق وجاوشـير ومقـل وبـارزد ونطـرون وبـورة‪ 1‬وخردل وعود قـرح وكرنب أجزاء‬
‫ً‬ ‫سـواء‪ ،‬مرداسـنج مقدار ثلث الجميع‪ ،‬زيت سـتون‬
‫يطبـخ المرداسـنج بالزيـت حتـى ينحـل‪ 2‬ويغلـظ‪ ،‬ثـم يجمع األدويـة‪ ،‬وينطل العضو‬ ‫‪5‬‬
‫جـدا‪ ،‬ثـم يضمد به‪.‬‬

‫المتحجـر بالخـل السـخن أوال‪ ،‬لتتهيـأ األعضـاء وتليـن ً‬
‫جبنـا عتي ًقـا قـد أتـى عليـه دهـر طويـل‪ ،‬بحيـث احتـد‬
‫وقـد ذكـر جالينـوس أنـه أخـذ ً‬
‫جـدا‪ ،‬وأخـذ أكارع خنزيـر نمكسـود عتيـق وطبخـه‪ ،‬وسـحق بذلـك المـرق‬
‫وحـرف ً‬
‫مرهمـا‪ ،‬وضمـد بـه مفاصـل قـد تحجـرت فيهـا مـواد‪ ،‬نفـع التحجـر‪،‬‬
‫ً‬ ‫الجبـن حتـى يصيـر‬
‫وجـرح الموضـع‪ ،‬وخـرج منهـا صديـد وقيـح‪ ،‬حتـى أندمـل وطـاب‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .5‬مرهم يسكن عرق النسا (ذ)‬

‫زيـت عتيـق ثمانـي عشـرة أوقيـة‪ ،‬بـرادة األسـرب وملـح العجين وعلـك األنباط من‬
‫كل واحـد مائـة مثقـال‪ ،‬بـرادة النحـاس األحمـر ثلاث أواق‪ ،‬زنجـار مجـرود وكنـدس‬
‫ومازريـون أسـود وزراونـد وخـردل مـن كل واحـد أوقيتـان‪ ،‬وقـد يضـاف إليـه ]‪[167a‬‬
‫أحيا ًنـا عـود قـرح‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .6‬مرهم أنفع من األول (ق)‬

‫أخالطـه‪ :‬أنجـذان‪ 3‬وبـزر السـذاب البـري وحـب الغـار وبـورق وحنظـل وشـيح‬
‫ونانخـواه وقردمانـا مـن كل واحـد أربعـة مثاقيـل‪ ،‬سـذاب رطـب بسـتاني وزفـت يابـس‬
‫وعلـك األنبـاط وراتينـج وأشـق وشـحم العجاجيـل مـن كل واحـد سـتة عشـر مثقـاالً‪،‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ج) إلى‪ :‬ينخل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬أنجران‪.‬‬ ‫‪3‬‬
zamkı ve erkek buzağının iç yağı, dört miskal yakılmamış kükürt, on se-

kiz dirhem kına çiçeği yağı.
Usulüne uygun olarak bir merhem yapılarak kullanılır.
7. Uyuz ve kaşıntıya iyi gelen sinameki merhemi

5 (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde sinameki, sarı helile, doğal kurşun oksit ve
çinko oksit.
Hepsi havanda yumuşak bir şekilde dövülür ve gülyağı ve menekşe
yağı ile, bir başka nüshaya göre şaraptan yapılmış sirke ile yoğun/konsant-
10 re kıvamına getirilir ve kullanılır.
8. Yeni alaca hastalığına iyi gelen merhem (Minhācü’d-

dükkān)
Karışımı: Eşit ölçülerde hepsi dövülerek ezilmiş yanmış bakır, sarı
zırnık/arsenik, zirkele, kasık otu ve brokoli mercanı.
15 Çocuk idrarı veya şaraptan yapılmış sirke ile terbiye edilir ve güneş
altında her gün birkaç kez karıştırılır. Yirmi gün boyunca akşamları bu
işlem tekrarlanır. Alaca hastalığının olduğu yere sürülür ve çocuk idrarı
veya şaraptan yapılmış sirke ile yıkanır.
9. Kasık otu merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)

20 Yanık yarasına iyi gelir, ateşli yaraları kurutur ve yara yerinin et ile
dolmasını sağlar. Yaranın durumunu iyileştirir.
Karışımı: Kireç taşı defalarca yıkanarak yeterli miktarda sıvı yağ ile
karıştırılır ve suyunun tamamı kayboluncaya kadar çırpılarak merheme
dönüştürülür.
25 10. Ateş yanığına iyi gelen merhem (el-Ḥāvī)

Karışımı: Çinko oksit, gümüş pası/kiri, doğal kurşun oksit, yıkanmış
teke kanıyla yoğrulmuş Limni kili ve yıkanmış boraks.
‫كبريـت غيـر محـرق أربعـة مثاقيـل‪ ،‬دهـن حنـاء ثمانـي عشـرة أوقيـة‪.‬‬
‫مرهما على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .7‬مرهم سنامكي‪ 1‬ينفع الجرب والحكة (م)‬

‫أخالطه‪ :‬سنامكي وإهليلج أصفر ومرتك وإسفيداج أجزاء سواء‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويربـب‪ 2‬فـي الهـاون بدهـن ورد وبنفسـج ـــ وفـي نسـخة‪ :‬وخل خمر‬
‫يسـحق ً‬ ‫‪5‬‬
‫ــ‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .8‬مرهم ينفع البرص الحديث (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬نحـاس محـرق وزرنيـخ أصفـر وشـيطرج ونـورة وزبـد بحـر مدقوقـة‬
‫يربـى ببـول الصبيـان ـــ أو بخـل خمـر ـــ‪ ،‬ويخلـط كل يـوم دفعـات فـي الشـمس‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫يومـا‪ ،‬فيلطـخ بـه موضـع الوضـع‪ ،4‬ويغسـله ببـول‬

‫يفعـل بهـا ذلـك عشـية عشـية عشـرون ً‬
‫‪3‬‬
‫الصبيـان‪ ،‬أو بخـل خمـر‪.‬‬
‫‪ .9‬مرهم النورة (ذ)‬

‫ينفع حرق النار‪ ،‬ويجفف القروح الحارة‪ ،‬ويدملها‪ ،‬ويصلح حالها‪.‬‬
‫مـرارا‪ ،‬ويخلـط بمقـدار الكفايـة دهـن الزيـت‪ ،‬ويضـرب‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يغسـل الجـص‬ ‫‪15‬‬
‫مرهمـا‪.‬‬
‫ً‬ ‫حتـى يذهـب المـاء عنـه‪ ،‬ويصيـر‬
‫‪ .10‬مرهم ينفع حرق النار(ح)‬

‫أخالطه‪ :‬مرداسنج وخبث الفضة وإسفيداج وقيموليا مغسول وبورق مغسول‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪ :‬في الجرب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬يرتب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تكررت في جميع النسخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Hepsi gülyağı ve yumurta beyaçı ile yoğrulur ve homojen hale gelin-

ceye kadar iyice çırpılır ve kullanılır.
11. Çinko oksit merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Ateş yanığına, derideki kırmızılığa, ateşe ve sonradan ortaya çıkan

5 siğillere iyi gelir.
Karışımı: Bir rıṭl menekşe yağı ve üç ūkiyye beyaz mum.
Mum yağ ile karıştırılır ve üzerine her birisinden birer ūḳiyye yıkan-
mış yanmış kurşun ve doğal kurşun oksit ile bir dirhem kâfur eklenir.
İyice çırpılarak kaldırılır ve kullanılır.
10 12. Yahudi zifti merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Kuduz köpek ısırmasına, akrep ve engerek gibi zehirli haşeratın sok-

malarına, kara safra kaynaklı uyuz ve kaşıntıya ve temrelere faydalıdır.
Karışımı: Bir rıṭl beyaz mum, bir rıṭl ḥumer de denilen Yahudi zifti,
bir rıṭl çam fıstığı reçinesi, yarım rıṭl ufalanmış kündür, dört ūḳiyye çinko
15 oksit, aynı miktarda sarı zaç, iki ūkiyye eşek hıyarı, bir buçuk rıṭl şaraptan
yapılmış sirke.
Sıvı yağ, Yahudi zifti ve çam fıstığı reçinesi içerisinde mum eritilir,
kaynayan kazan ateşten indirilir, soğuması için biraz sabredilir. Sonra
üzerine biraz şaraptan yapılmış sirke ile yanmış sarı zaç eklenir. Eksil-
20 memesi için kısık ateşte geniş bir kap içerisinde azar azar karıştırır ve
beklemeye bırakır. Üzerine sirke ile çözdürülmüş çavşır otu eklenerek
çözülünceye kadar karıştırılır. Kaplara konularak kaldırılır ve kullanılır.
Söylediğimiz hastalıklara son derece faydalıdır.
13. Karın boşluğunda su toplanmasına faydalı merhem
25 Karışımı: Her birisinden birer ölçü markazit taşı, sarı kükürt, natron/
sodyum nitrat, çadıruşağı zamkı; iki ölçü ve bir ölçünün üste ikisi kadar
kimyon. Hepsi mum, sakız ağacının sakızı ve şarapla birleştirilerek karnın
üzerine konulur.
‫جيدا حتى يستوي‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬

‫يعجن بدهن الورد وببياض البيض‪ ،‬ويضرب ً‬
‫‪ .11‬مرهم إسفيداج (م)‬

‫ينفع حرق النار‪ ،‬والحمرة والحرارة‪ ،‬والبثور‪ 1‬المولدة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬دهن بنفسج رطل‪ ،‬شمع أبيض ثالث أواق‪.‬‬
‫يـداف الشـمع بالدهـن‪ ،‬ويلقـى عليـه إسـفيداج مغسـول ومرداسـنج مـن كل واحـد‬ ‫‪5‬‬
‫أوقيـة‪ ،‬كافـور درهـم‪.‬‬

‫جيدا‪ ،‬ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫يضرب ً‬
‫‪ .12‬مرهم القفر(م)‬
‫ينفـع عضـة الك ْلـب ِ‬
‫الكلـب‪ ،‬ولسـعة العقـرب واألفاعـي‪ ،‬وسـائر الهـوام‪ ،‬والجـرب‬
‫والحكـة السـوداوية‪ ،‬والقوابـي‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـمع أبيـض رطـل‪ ،‬قفـر اليهـود ـــ وهـو الحمـر ـــ ورطـل علـك الصنوبـر‬
‫رطل‪ ،‬دقاق كندر نصف رطل‪ ،‬إسـفيداج أربع أواق‪ ،‬قلقطار مثله‪ ،‬خيارشـنبر أوقيتان‪،‬‬
‫خـل خمـر رطـل ونصـف‪.‬‬
‫يـداف الشـمع فـي الزيـت والقفـر وعلـك الصنوبـر‪ ،‬وينـزل القـدر عـن غلـي النـار‪،‬‬
‫ويصبـر ليبـرد قليلاً‪ ،‬ثـم يلقـى عليه قلقطـار محرق بقليل خل خمر‪ ،‬ويحركه قليالً قليالً‬
‫‪2‬‬
‫‪15‬‬
‫محلــول‬
‫ً‬ ‫فـي إنـاء واسـع‪ ،‬بنـار ضعيفـة حتـى ال ينقـص‪ ،‬ويتركـه‪ ،‬ويلــقي عليـه جــاوشير‬
‫بالخـل‪ ،‬ثـم يحركـه حتـى‪ 3‬ينحـل‪ .4‬يرفـع فـي إنـاء ويسـتعمله‪ ،‬فإنـه نافـع بالـغ فيمـا ذكرنـا‪.‬‬
‫‪ .13‬مرهم ينفع االستسقاء الزقي‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مرقشـيثا‪ 5‬وكبريـت أصفـر ونطـرون وأشـق مـن كل واحـد جـزء‪،‬‬
‫كمـون جـزآن وثلثـا جـزء‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ويجمع بالشمع وعلك البطم والشراب‪ ،‬ويوضع على البطن‪.‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬البثو‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬يصير‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬ينخل‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬مارقشيثا‪.‬‬ ‫‪5‬‬
14. Basurları kurutan merhem
Üçer dirhem nar kabuğu, yemlik bitkisinin öz suyu, meşe ağacının iç

kabuğu, servi ağacı kozağı ve erkek akgünlük ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek elenir. Merhem gibi oluncaya kadar bir gün bir gece
5 üzüm suyu içerisinde ıslatıldıktan sonra bir kumaş parçasına sürülür ve
basurların üzerine yapıştırılır.
15. Basura ve basur ağrılarına iyi gelen sığırın sırt kemiği

iliği merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Yirmi dirhem gülyağı, otuz dirhem sığırın sırt omurlarının

10 iliği, beş dirhem saf beyaz mum, her birisinden birer dirhem yanmış kur-
şun, Ḳavāsīn çinko oksidi, doğal beyaz kurşun oksit, geven zamkı, Arap
zamkı ve şebboy; bir yumurtanın akı.
Sığır iliği yağda eritilir ve üzerine dövülerek elenmiş ilaç maddesi
karışımları serpilir ve hepsi birlikte karıştırılır. Sonra ateşten indirilerek
15 içerisine yumurta akı eklenir ve kuvvetli bir şekilde karıştırılır. Eski bir
pamuk üzerine sürülür. Bu karışıma iki dirhem devm ağacı ve bir dāniḳ
afyon eklersen daha güzel olur.
16. Burun poliplerine iyi gelen merhem.
Karışımı: İki dirhem bakır pası, beşer dirhem Arap zamkı, çam fıstığı
20 kozağı zamkı ve saf mum.
Bakır pası dövülür ve diğer ilaç maddelerine eklenir, usulüne uygun
bir merhem yapılarak kullanılır.
17. Burun ve kulak poliplerine iyi gelen merhem
Ölü eti yok eder, yaralardaki kirleri ve dikenleri temizler.

25 Karışımı: Onar dirhem bakır pası ve arı balı, yarımşar dirhem sarco-
colla ağacının zamkı ve çadıruşağı bitkisinin zamkı.
Hepsi sirke ve bal ile ezilerek merhem yapılır ve kullanılır.
‫‪ .14‬مرهم يجفف البواسير‬

‫]‪ [167b‬قشـور الرمـان وعصـارة لحيـة التيـس وجفـت البلـوط وجـوز السـرو ولبـان‬
‫ذكـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫مرهما‪ ،‬ثـم يطلى على‬
‫ً‬ ‫يومـا وليلـة حتـى يصير‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬وينقـع فـي مـاء العنـب ً‬
‫خرقـة‪ ،‬فيلزم الموضع‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .15‬مرهم ظهرالبقرينفع البواسيرالنابتة‪ 1‬وأوجاعها (م)‬

‫درهما‪ ،‬شـمع‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬مخ عظام فقرات البقر ثالثون‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬دهن ورد عشـرون‬
‫أبيـض صـاف خمسـة دراهـم‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص وإسـفيداج القواسـين ومرداسـنج‬
‫أبيـض وكثيـرا وصمـغ وخيـري مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬بيـاض بيضـة واحـدة‪.‬‬
‫يـذاب المـخ فـي الدهـن‪ ،‬ويـذر عليـه سـائر األخلاط مدقوقـة منخولـة‪ ،‬ويخلـط‬ ‫‪10‬‬
‫قويا‪ ،‬ويطلـى على قطن‬

‫جمعـا‪ ،‬ثـم ينـزل عـن النـار‪ ،‬ويلقـى فيـه بيـاض البيـض‪ ،‬ويخلـط ً‬
‫ً‬
‫مقلا‪ ،‬ودانـق أفيـون‪ ،‬يكـن أحسـن‪.‬‬
‫عتيـق؛ وإن أضفـت إليـه درهميـن ً‬
‫‪ .16‬مرهم ينفع بواسيراألنف‬

‫أخالطه‪ :‬زنجار درهمان‪ ،‬صمغ عربي وصمغ حب صنوبر وشـمع صاف خمسـة‬
‫خمسة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫ً‬ ‫يسحق الزنجار ويداف‪ ،‬ويعمل‬
‫‪ .17‬مرهم ينفع بواسيراألنف واألذن‬

‫ويأكل اللحم الميت‪ ،‬وينقي القروح عن األوساخ والشوك‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬زنجار وعسـل النحل عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬أنزروت وأشـق نصف درهم‬
‫نصف درهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫مرهما‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫يسحق بالخل والعسل‪ ،‬ويعمل‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬النا!‬ ‫‪1‬‬
18. Basurlar için devm ağacı ve deve hörgücü merhemi

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde işlenmemiş mum, kabuğu soyul-

mamış susam yağı, kazın iç yağı, sığır bacak kemiği illiği, deve hörgücü
5 ve Yahudi muḳl ağacı yani mavi devm ağacı.
Devm ağacı keten tohumunun yapışkan suyu ile çözdürülerek homo-
jen hale getirilir. Gerektiği gibi bir merhem yapılırsa faydalı olur.
19. Basura iyi gelen, makat ağrılarını dindiren, gazı gideren

merhem (Minhācü’d-dükkān)
10 Karışımı: Bir istār acı kayısı çekirdeği yağı, beş istār kazın iç yağı,
üç dirhem bitkilerden doğal yolla akan zamk, iki dirhem devm ağacı, bir
buçuk miskal köknar katranı.
Bir merhem yapılarak eski bir pamuğa sürülür ve basur olan yere ya-
pıştırılır.
15 20. Basur ağrılarını dindiren merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Beyaz soğan ve pırasa inek yağı ve gülyağı içerisinde kıza-

rıncaya kadar kaynatılır. Sonra bir havan tokmağı ile merhem hâline ge-
linceye kadar dövülür. Eski bir pamuğa sürülerek basur olan yerin üzerine
yapıştırılır. Bu merheme bir dirhem devm ağacı, yarım dirhem safran ve
20 bir buçuk dānik afyon eklenirse ağrıyı hemen keser.
21. Basura ve makat çarpıntısına iyi gelen merhem (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem eritilerek süzülmüş deve hörgücü ve beyaz

mum birbiriyle karıştırılarak ikisine iki dirhem köknar katranı, bir dirhem
yabani maydanoz tohumu ve bir ūkiyye zamk kıvamına getirilmiş pırasa
25 suyu eklenir.
Ateş üzerinde birbirine karışıncaya kadar karıştırılır ve kaldırılarak ye-
şil renkli porselen bir kavanoza konulur. İhtiyaç duyulduğunda ondan biraz
alınarak ateşle ezilir, bir mile sarılmış pamuğa sürülür ve makata konulur.
‫‪ .18‬مرهم المقل والسنام للبواسير(م)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـمع خـام ودهـن حـل وشـحم البـط ومـخ سـاق البقـر وسـنام الجمـل‬
‫ومقـل اليهـود ـــ وهـو المقـل األزرق ـــ أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يحل المقل بلعاب بزر كتان حتى يتحد‪ ،‬ويعمل كما ينبغي‪ ،‬فيكون ً‬
‫‪ .19‬مرهم‪ 1‬ينفع البواسيرويسكن أوجاع المقعدة‪،‬ويحط النفخ (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬دهن نوى المشـمش المر إسـتار‪ ،‬شـحم البط خمسـة أسـاتير‪ ،‬ميعة سـائلة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬مقـل درهمـان‪ ،‬زفت رومي مثقال ونصف‪.‬‬
‫مرهما‪ ،‬ويطلى على القطن العتيق‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .20‬مرهم يسكن أوجاع البواسير(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يقلـى‪ 2‬البصـل األبيـض والكـراث‪ ،‬فـي سـمن البقـر ودهـن الـورد‪ ،‬حتـى‬ ‫‪10‬‬
‫مرهمـا‪ ،‬ويطلـى علـى قطن عتيـق‪ ،‬ويلزم‬

‫ً‬ ‫يقلـى‪ ،‬ثـم يضـرب بدسـتج الهـاون حتـى يصيـر‬
‫درهمـا‪ ،‬وزعفـران نصـف درهـم‪ ،‬وأفيـون دان ًقـا ونصـف‬
‫ً‬ ‫الموضـع؛ وإن زيـد عليـه مقـل‬
‫دانـق‪ ،‬يسـكن الوجـع فـي الحـال‪.‬‬
‫‪ .21‬مرهم ينفع البواسيروضربان‪ 3‬المقعدة(‪( )4‬ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـنام الجمـل مذا ًفـا مصفـى وشـمع أبيـض خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬يدافـان‬ ‫‪15‬‬
‫ويضاف عليهما زفت رومي درهمين‪ ،‬فطراساليون درهم‪ ،‬ماء الكراث المصمغ أوقية‪.5‬‬
‫يحـرك حتـى يختلـط علـى النـار‪ ،‬فيرفـع إلـى برنيـة خضـراء‪ ،‬فـإذا احتيـج إليـه يؤخـذ‬
‫منـه شـيء‪ ،‬ويسـحق بالنـار‪ ،‬ويطلـى بـه قطنـة قـد لفـت علـى ميـل‪ ،‬ويصيـر فـي المقعـدة‪.‬‬
‫ّ‬
‫في هامش (أ)‪ :‬مطلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في جميع النسخ‪ :‬يغلى‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫هذا المرهم ناقص في (ج)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬أقية‪.‬‬ ‫‪5‬‬
22. Kâfur merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Dudak ve makat çatlağına faydalıdır. Ateş yanığından kaynaklanan

fistülleri giderir.
Karışımı: Eşit ölçüde doğal kurşun oksit ve yanmış kursun.
5 Dövülerek elenirler. Sonra iki istār mum ve sekiz istār gülyağından bir
ḳayrūṭī merhemi yapılarak içerisine dövülerek elenen ilaç maddeleri ka-
tılır ve hepsi yumurta akı ve yeterli miktarda kâfur ile yoğrulur. Merhem
hâline gelince kaldırılarak kullanılır.
23. Fistüllere faydalı merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Makatın etrafında delikler açılması ve istemsiz olarak oralardan kan

ve dışkı çıkmasıdır.
Karışımı: Yirmi dirhem gülyağı, üç dirhem saf mum, on dirhem sığır
kemiğinin iliği, her birisinden birer dirhem, yanmış kurşun, Ḳavāsīn çin-
ko oksidi ve doğal kurşun oksit yani mertek, bir dirhem göz otu/sarcocolla
15 ağacı zamkı, bir dirhem iki kardeşkanı ağacı reçinesi, yarımşar dirhem
mürr ağacı reçinesi ve erkek akgünlük ağacı reçinesi.
Usulüne uygun olarak bir merhem yapılarak eski pamuk üzerine sürü-
lür ve fistüllerin üzerine yapıştırılır.
24. Kan taşı merhemi (Minhācü’d-dükkān)
20 Bağırsak ve makat yaralarına, ikisinde sonradan ortaya çıkan çatlak-

lara/anal fissüre iyi gelir, acı vermeksizin ikisini son derece iyi korur.
Birer dirhem menekşe yağı ve gülyağı, beş dirhem mum.
Mum, yağ ile birlikte ateşte eritilir, bu ikisine üçer dirhem yıkan-
mış çinko oksit ve Ermeni kili, iki dirhem yemlik bitkisi öz suyu, ya-
25 rım dirhem afyon eklenir. İlaç maddeleri yağ ve mum içerisine ezilmiş
olarak katılır ve homojen olması için iyice çırpılır. Kaldırılarak kulla-
nılır.
‫‪ .22‬مرهم الكافور (ذ)‬

‫ينفع شقاق الشفة والمقعدة‪ ،‬ويذهب الناصور إذا كان ]‪ [168a‬عن حرق النار‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مرتك أبيض وإسفيداج الرصاص أجزاء سواء‪.‬‬
‫شـمعا‪ ،‬وثمانيـة أسـاتير دهـن‬
‫ً‬ ‫يدقـان وينخلان‪ ،‬ثـم يعمـل قيروطـي عـن إسـتارين‬
‫ورد‪ ،‬ويصلـق‪ 1‬فيـه األدويـة المدقوقـة المنخولـة‪ ،‬ويعجـن الجميـع ببيـاض البيـض مـع‬ ‫‪5‬‬
‫مرهمـا يرفـع ويسـتعمل‪.‬‬

‫ً‬ ‫مقـدار الكفايـة مـن الكافـور‪ ،‬فـإذا صـار‬
‫‪ .23‬مرهم ينفع النواصير(ذ)‬

‫وهو أن تثقب نواحي المقعدة‪ ،‬بحيث يخرج منه الدم والبراز بال إرادة‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬شـمع صـاف ثالثـة دراهـم‪ ،‬مـخ عظـام‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬دهـن الـورد عشـرون‬
‫البقر عشـرة دراهم‪ ،‬إسـفيداج الرصاص وإسـفيداج القواسـين وإسـفيداج المرتك ــ أو‬ ‫‪10‬‬
‫المرتـك ـــ مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬أنـزروت درهـم‪ ،‬دم أخويـن درهـم‪ ،‬مـر ولبـان ذكر من‬
‫كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫مرهما على الرسم‪ ،‬ويطلى على قطن عتيق‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .24‬مرهم شاذنة (م)‬

‫ينفـع قـروح األمعـاء والمقعـدة‪ ،‬والشـقاق و‪ 2‬العـارض فيهمـا‪ ،‬ويحفظهمـا حف ًظـا‬ ‫‪15‬‬
‫بليغـا مـن غيـر أذاء‪.3‬‬

‫ً‬
‫يؤخذ دهن البنفسج ودهن الورد أوقية أوقية‪ ،‬شمع خمسة دراهم‪.‬‬
‫يداف الشـمع على النار بالدهن‪ ،‬ويضاف إليه إسـفيداج مغسـول وسـاذج مغسـول‬
‫وطيـن أرمنـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬عصـارة لحيـة التيـس درهميـن‪ ،‬أفيـون نصـف درهـم‪،‬‬
‫جيدا ليتحد‪ ،‬فيرفع ويسـتعمل‪.‬‬
‫يلقى األدوية في الدهن والشـمع مسـحوقين‪ ،‬ويضرب ً‬ ‫‪20‬‬

‫كذا أثبتت هذه الواو في جميع التسخ‪ ،‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
25. Böbrek ve mesane ağrılarını hafifleten merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Ayrıca penisteki yanmayı giderir, böbrek ve mesane taşlarını düşürür,

böbreği temizler.
Karışımı: Beş istār menekşe yağı, onar dirhem süzülmüş mum ve
5 kazın iç yağı, üç istār sığırın bacak kemiğinin iliği, üç dirhem bitkilerin
doğal akışkan reçinesi; ikişer dirhem menekşe yağı, hatmi çiçeği, Arap
zamkı, geven zamkı; birer buçuk dirhem yanmış kurşun, ḳavāsīn çinko
oksidi ve doğal kurşun oksit.
Hepsi usulüne uygun olarak karıştırılır ve eski pamuğun üzerine
10 sürülerek kasık, penis ve böbrek üzerine yapıştırılır. Menekşe yağı ye-
rine akrep yağı kullanılırsa faydası tam olur, taşları ufalar ve çabucak
çıkartır.
26. Bakır sülfat merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Penis deliği üzerindeki sarı safralı yaraları kurutur, denenmiştir.

15 Karışımı: Beşer dirhem yıkanmış bakır sülfat, çinko oksit ve mertek/
doğal kurşun oksit.
Hepsi kırk dirhem gülyağı ve kırk dirhem şaraptan yapılan sirke ile
havanda terbiye edildikten sonra yumuk ateşte merhem hâline gelinceye
kadar pişirilir ve kaldırılarak kullanılır.
20 27. Testislerini kaşıyan, testislerinden sarı su akan kişilere

iyi gelen merhem (Minhācü’d-dükkān)
ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitaptan naklen:

Karışımı: Beş dirhem çinko oksit, yarım dirhem sarı kükürt, yarım
dirhem afyon.
25 Hepsi şaraptan yapılan sirke ile ezilir. Sirke ile birlikte yağdan bahse-
dilmedi. Bu merheme sirke ile birlikte biraz menekşe yağı eklenirse daha
doğru ve daha yararlı olur.
‫‪ .25‬مرهم يسكن أوجاع الكلية والمثانة (ذ)‬

‫ويذهب بحرقة‪ 1‬القضيب‪ ،‬وينزل‪ 2‬الحجر عن الكلية والمثانة‪ ،‬وينقي الكلية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن بنفسـج خمسـة أسـاتير‪ ،‬شـمع مصفـى وشـحم البـط عشـرة عشـرة‬
‫دراهـم‪ ،‬مـخ سـاق البقـر ثالثـة أسـاتير‪ ،3‬ميعـة سـائلة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بنفسـج وخطمـي‬
‫وصمـغ عربـي وكثيـرا درهمـان درهمـان‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص وإسـفيداج القواسـين‬ ‫‪5‬‬
‫وإسـفيداج المرتـك درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬

‫يخلـــط على الرســـم‪ ،‬ويطلى على قطن عتيق‪ ،‬ويلزم العانـــة والقضيب والكلية؛ وإن‬
‫ســـريعا‪.‬‬
‫ً‬ ‫أبـــدل دهن البنفســـج بدهن العقـــرب‪ ،‬يكن أتم فائدة‪ ،‬ويفتت الحجر‪ ،‬ويخرج‬
‫‪ .26‬مرهم التوتياء (م)‬

‫يجفف القروح الصفراوية على اإلحليل‪ ،‬مجرب‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬توتياء‪ 4‬مغسول وإسفيداج ومرتك خمسة خمسة دراهم‪.‬‬

‫درهمـا خـل‬
‫ً‬ ‫درهمـا دهـن ورد‪ ،‬وأربعيـن‬
‫ً‬ ‫يربـى الجميـع فـي الهـاون مـع أربعيـن‬
‫مرهمـا‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫خمـر‪ ،‬ثـم يطبـخ بنـار لينـة حتـى يصيـر‬
‫‪ .27‬مرهم ينفع لمن يحك‪ 5‬أنثياه ويسيل منهما ماء أصفر(م)‬

‫من «الدستور»‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬إسفيداج خمسة دراهم‪ ،‬كبريت أصفر نصف درهم‪ ،‬أفيون نصف درهم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع بخـل خمـر ـــ ومـا ذكـر معـه دهـن ـــ‪ ،‬وإن أضيـف إليـه قليـل دهـن‬
‫بنفسـج‪ ،‬ويربـب‪ 6‬مـع الخـل‪ ،‬كان أصـوب وأصلـح‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬بخرقة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬ينز‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬توتياى‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬تحكه‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬ربب‪.‬‬ ‫‪6‬‬
28. Ilıman bir merhem (Minhācü’d-dükkān)
Kronik hastalıkların ardından sırt ve belde ortaya çıkan, hastalık ge-

çip gitse de devam eden ağrılara iyi gelir.
Karışımı: Beş dirhem sığırın bacak kemiğinin iliği on dirhem yase-
5 min çiçeği yağı içerisinde çözdürülür ve ikisi birlikte süzülür. Sonra ikisi-
ne üç dirhem süzülmüş mum eklenir. Ardından üç dirhem bitkilerin doğal
akışkan zamkı, her birisinden ikişer dirhem papatya, koçboynuzu çiçeği,
mürr ağacı reçinesi, yavşan ayvadana, devm ağacı ve yaban narı kökü;
birer dirhem menekşe, hatmi çiçeği ve geven zamkı eklenir.
10 Birbirine karışıncaya ve merhem hâline gelinceye kadar kepçe ile çır-
pılır ve eski bir pamuğa sürülerek hasta olan yerin üzerine yapıştırılır.
29. Sarı zaç merhemi1 (Minhācü’d-dükkān)
Taze yaraları iyileştirir, yaraları et ile doldurur, tümörleri eritir, gut

ve eklem ağrılarını, gevşek eklem ağrılarını dindirir, yaraları etlendirir,
15 kemik kırıklarını kaynatır, deri altı kas deformasyonunu tedavi eder. Ya-
rılma ve kesilme ağrılarını dindirir, ateş yanığını, el ve uyluk yaralarını
iyileştirir. Dövme/çarpma kaynaklı mide ülserlerine iyi gelir, acıyı dindi-
rir, tümörleri dağıtır.
Karışımı: Bir buçuk rıṭl zarları ayıklanmış ve eritilmiş domuz iç yağı,
20 üç rıṭl eski sıvı yağ, aynı miktarda ezilmiş yanmış kurşun, dört ūḳiyye
ezilmiş sarı zaç.
Hepsi karıştırılarak bir tencerede sıvı yağ ve eritilmiş yağ ile kaynatı-
lır, yeşil ağaç dallarının uçlarıyla karıştırılır. Kuruyan yeşil dalların uçları
kesilerek geri kalanıyla karıştırılır. Yeşil dalların uçları ince ince ufala-
25 narak ve suyu sıkılarak pişme hâlinde ilaca eklenirse, ilaç kasları güçlen-
dirmede ve iltihapların peynirleşmesini önlemede daha iyi ve daha etkili
olur.
1 Sarı zac merhemi: Bu merhemi ilk olarak yapan Galen, merhemin etken maddesi
olan sarı zacı naḫl olarak adlandırdığından merhemü’n-naḫl olarak bilinir.
‫‪ .28‬مرهم معتدل (م)‬

‫ينفـع أوجـاع الظهـر والخاصـرة‪ 1‬الحادثـة أعقـاب األمـراض المزمنـة‪ ،‬بعـد أن يـزول‬
‫المرض‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يـداف خمسـة دراهـم مـخ عظـام البقـر‪ [168b] ،‬فـي عشـرة دراهـم دهـن‬
‫ياسـمين‪ ،‬ويصفيهمـا‪ ،‬ثـم يضـاف فيهمـا ثالثـة دراهـم شـمع مصفـى‪ ،‬فيضـاف إليها ميعة‬ ‫‪5‬‬
‫سـائلة ثالثـة دراهـم‪ ،‬بابونـج وإكليـل الملـك ومـر وقيصـوم ومقـل ومغـاث درهميـن‬
‫ً‬ ‫درهميـن‪ ،‬بنفســـج وخطـــمي وكثــيرا‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيطلـى علـى قطـن عتيـق‪ ،‬ويلـزم‬
‫ً‬ ‫يضـرب بالمغرفـة حتـى يختلـط ويصيـر‬
‫الموضـع العليـل‪.‬‬
‫‪ .29‬مرهم النخلي‪( 2‬م)‬ ‫‪10‬‬
‫يدمـل الجراحـات الطريـة‪ ،‬ويلحـم القـروح‪ ،‬ويذيـب األورام‪ ،‬ويسـكن أوجـاع‬

‫النقـرس والمفاصـل‪ ،‬وأورام الرخـو‪ ،‬ويلحـم الجراحـات‪ ،‬ويجبـر كسـر العظـم‪ ،‬وفسـخ‬
‫العضـل‪ ،‬ويسـكن ألـم القطـع والشـق‪ ،‬ويصلح حـرق النار‪ ،‬وقروح اليديـن واألربيتين‪،3‬‬
‫وينفـع أورام المعـدة مـن الضـرب‪ ،‬ويسـكن األلـم‪ ،‬ويحلـل األورام‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـحم الخنزيـر المنقـى عـن األغشـية مذا ًفـا رطـل ونصـف رطـل‪ ،‬زيـت‬ ‫‪15‬‬
‫عتيـق ثالثـة أرطـال‪ ،‬مرداسـنج مسـحوق مثلـه‪ ،‬قلقطـار مسـحوق أربـع أواق‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع‪ ،‬ويغلـى فـي طنجيـرة‪ 4‬مـع الزيـت والشـحم المـداف‪ ،‬ويحـرك‬
‫بأطـراف سـعفة خضـراء‪ ،‬وكل مـا جـف مـن السـعفة يقطـع ويحـرك ببقيتهـا‪ ،‬وإن دقـت‬
‫أطـراف السـعفة‪ ،‬وعصـر ماؤهـا‪ ،‬وألقـي عليهـا حـال الطبيـخ‪ ،‬كان أجــود وأقـوى فـي‬
‫تقويـة العضــد‪ ،‬ومنـع المتحلبـة‪.5‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الحاصرة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي جميــع النســخ البجلــي‪ ،‬والصــواب مــا ذكرنــاه كمــا وردت فــي كتــاب مهخــاج الــدكان ألبــي المنــى ابــن‬ ‫‪2‬‬
‫أبــي نصــر العطــار اإلســرائيلي الهارونــي‪ ،‬مصــر‪ :‬مطبعــة دار الكتــب العربيــة الكبــرى‪ ،1329 ،‬ص‪.115 .‬‬
‫في (ب)‪ :‬طنجرة‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫كذا في (ج)‪ ،‬وقد رسمت في (أ) و(ب) بدون نقط‪.‬‬ ‫‪5‬‬
30. Dikeni/iltihabı çeken merhem (Minhācü’d-dükkān)

Cerahatli yara ve çıbanları olgunlaştırır, derin yaraları doldurur, di-
kenleri çeker.
Karışımı: Her birisinden bir rıṭlın üçte biri kadar mum, çam fıstığı
5 sakızı, sakız ağacının sakızı, bir rıṭl eski yağ. Hafif ateş üzerinde hepsi
eritilir, eriyiğe iki ūḳiyye Ermeni boraksı eklenerek homojen bir hale ge-
linceye kadar iyice çırpılır. Kaldırılarak kullanılır.
31. Şelīsā merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)

Buna “peygamberler merhemi” de denilir. Sert tümörleri ve boğazdaki
10 bezeleri yumuşatır, zor fistülleri iyileştirir, ölü etlerden yaraları, iltihapla-
rı ve irinleri temizler.
Karışımı: Üç ölçü devm ağacı, beş ölçü çadıruşağı zamkı, iki ölçü
çavşır, üç ölçü akgünlük ağacı zamkı, dört ölçü doğal kurşun oksit, iki
ölçü mürr ağacı reçinesi, aynı ölçüde kasnı, yirmi ölçü sarı mum, 120
15 ölçü sıvı yağ, yirmi ölçü çam fıstığı reçinesi, iki ölçü bakır pası, üç ölçü
loğusa çiçeği.
Zamklar sirke ile çözdürülür, mum ve yağ karıştırılır, bununla bütün
ilaç maddeleri iyice karıştırılır ve merhem hâline gelinceye kadar yoğru-
lur ve kullanılır.
20 32. Bāsilīḳūn merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)

Sert tümörleri yumuşatır ve olgunlaştırır, içerisindeki irinleri çıkartır,
yaralarda et bitirir, sinirlere yakın olan yaralara faydalıdır.
Karışımı: Yarım menn sarı mum, sekiz ūkiyye zift, iki buçuk menn
sıvı yağ.
25 Usulüne uygun bir merhem yapılarak kullanılır.
33. Boğazdaki bezeleri eriterek dağıtan merhem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Yedi dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, üç dirhem
kasnı, iki dirhem çadıruşağı zamkı, birer dirhem güvercin dışkısı ve kuru
sığır tezeği, on beş dirhem mum, yeterli miktarda sıvı yağ.
‫‪ .30‬مرهم جـاذب (م)‬

‫ينضج الخراجات والدماميل‪ ،‬ويمأل القروح الغائرة‪ ،1‬ويجذب السال‪.2‬‬
‫أخالطه‪ :‬شمع وعلك صنوبر وعلك البطم من‪ 3‬كل واحد ثلث رطل‪ ،‬زيت عتيق رطل‪.‬‬
‫يـداف الجميـع علـى نـار لينـة‪ ،‬ويضـاف إليـه بـورق أرمنـي أوقيتيـن‪ ،‬ويضـرب فيـه‬
‫جيـدا حتـى يتحـد‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .31‬مرهم شليخا‪( 4‬ذ)‬

‫ويقـال لـه‪« :‬مرهـم الرسـل»‪ ،‬يليـن األورام الصلبـة والخنازيـر‪ ،‬ويصلـح النواصيـر‬
‫ّ‬
‫الصعبـة‪ ،‬وينقـي القـروح والجراحـات عـن اللحـم الميـت والقيـح‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مقـل ثالثـة أجـزاء‪ ،‬أشـق خمسـة أجـزاء‪ ،‬جاوشـير جـزآن‪ ،‬لبـان ثالثـة‬
‫جـزءا‪ ،‬دهـن‬
‫ً‬ ‫أجـزاء‪ ،‬مرتـك أربعـة أجـزاء‪ ،‬مـر جـزآن‪ ،‬قنـة مثلـه‪ ،‬شـمع أصفـر عشـرون‬ ‫‪10‬‬
‫جزءا‪ ،‬زنجار جـزآن‪ ،‬زراوند ثالثة أجزاء‪.‬‬

‫جـزءا‪ ،‬راتينـج عشـرون ً‬
‫ً‬ ‫زيـت مائـة وعشـرون‬
‫يحـل الصمـوغ بالخـل‪ ،‬و يـداف الشـمع فـي الدهـن‪ ،‬ويخلـط بهـا جميـع األدويـة‬
‫جيـدا‪ ،‬ويعجـن حتـى يصيـر مرهمـا‪ ،‬فيسـتعمل‪.‬‬
‫خلطـا ً‬
‫‪ .32‬مرهم باسليقون (ذ)‬

‫يليـن األورام الصلبـة وينضـج‪ ،‬ويخـرج عنهـا القيـح‪ ،‬وينبـت اللحـم‪ ،‬وينفع القروح‬ ‫‪15‬‬
‫القريبـة إلـى العصب‪.‬‬

‫من‪.‬‬
‫من‪ ،‬زفت ثماني أواق‪ ،‬دهن زيت منان ونصف ّ‬
‫أخالطه‪ :‬شمع أصفر نصف ّ‬
‫ّٰ‬
‫‪ .33‬مرهم يذيف‪ 5‬الخنازيرويحللها (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬مـر بطـارخ‪ 6‬سـبعة دراهـم‪ ،‬قنـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬أشـق درهمان‪ ،‬زبـل الحمام‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬الغائلة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪( :‬مع) بدل (من)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كــذا فــي حميــع النســخ‪ ،‬والصــواب أنــه مرهــم شــليثا كمــا فــي تتــاب القانــون البــن ســينا والحــاوي‬ ‫‪4‬‬
‫للســمر قند ي ‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬يذاف‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بطارح‪.‬‬ ‫‪6‬‬
Usulüne uygun olarak bir merhem yapılır.
34. Sıraca hastalığına, kanser ve testis tümörlerine iyi

gelen merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Doğal kurşun oksit, akgünlük ağacı zamkı, kasnı ve çadı-

5 ruşağı zamkının her birisinden onar dirhem, sakız ağacının sakızından
altı dirhem, sarı mum iki istār, kızıl boya/cıva sülfürden sekiz dirhem ve
yeterli miktarda sıvı yağ.
Çadıruşağı zamkı ve kasnı sirke ve mum içerisinde çözdürülür ve yağ
ile karıştırılır, hepsi birleştirilerek usulüne göre bir merhem yapılır.
10 35. Cıva sülfür merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Boğazdaki beze şişmelerine ve kara safralı tümörlere faydalıdır.

Karışımı: Bir rıṭl zift, beş istār mum, beş dirhem sakız ağacının sa-
kızı, elli dirhem devm ağacı, her birisinden üçer dirhem erkek akgünlük
ağacı reçinesi ve doğal kurşun oksit ve yeterli miktarda sıvı yağ.
15 Devm ağacı ve kasnı pişmiş üzüm şırası içerisinde çözdürülür, mum
yağ içerisinde eritilir ve usulüne uygun olarak bir merhem yapılır.
36. Sert tümörleri yumuşatan, kanseri açan merhem

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Altı dirhem çadıruşağı zamkı, üç dirhem akgünlük ağacı

20 reçinesi, dörder dirhem ṭaberzed tuzu ve çam fıstığı reçinesi, yirmişer dir-
hem ekşi buğday hamuru ve tavuk iç yağı, yeterli miktarda sıvı yağ.
Çadıruşağı zamkı sirke ile çözdürülür, tavuk iç yağı sıvı ağ içeri-
sinde eritilerek diğer ilaç maddeleriyle birleştirilir ve usulüne uygun bir
merhem yapılır.
‫درهما‪ ،‬دهن الزيت قدر الكفاية‪.‬‬

‫ً‬ ‫وزبل البقر اليابس درهم درهم‪ ،‬شـمع خمسـة عشـر‬
‫مرهما على الرسم‪.‬‬
‫‪ .34‬مرهم ينفع الخنازيروالسرطان ]‪ [169a‬وأورام الخ�صى (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مرتك ولبان وقنة وأشـق عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬علك البطم سـتة دراهم‪،‬‬
‫شـمع أصفـر إسـتاران‪ ،‬زنجفـر ثمانيـة دراهـم‪ ،‬دهن الزيت مقـدار الكفاية‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يحـل األشـق والقنـة فـي الخـل والشـمع‪ ،‬و يـداف فـي الدهـن‪ ،‬ويجمـع الجميـع‪،‬‬
‫مرهمـا علـى الرسـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويعمـل‬
‫‪ .35‬مرهم الزنجفر(ذ)‬
‫ينفع الخنازير‪ ،‬واألورام السوداوية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زفـت رطـل‪ ،‬شـمع خمسـة أسـاتير‪ ،‬علـك البطـم خمسـة دراهـم‪ ،‬مقـل‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬لبـان ذكـر أبيـض ومرتـك مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬دهـن الزيـت‬
‫ً‬ ‫خمسـون‬
‫مقـدار الكفايـة‪.‬‬
‫مرهمـا‬
‫ً‬ ‫يحـل المقـل والقنـة فـي الميبختـج‪ ،‬و يـداف الشـمع فـي الدهـن‪ ،‬فيعمـل‬
‫علـى الرسـم‪.‬‬
‫‪ .36‬مرهم يلين األورام الصلبة ويفتح السرطان (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أشـق سـتة دراهـم‪ ،‬لبـان ثالثـة دراهـم‪ ،‬ملـح طبـرزد وراتينـج أربعـة أربعـة‬
‫درهمـا‪ ،‬دهـن‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬عجيـن الحنطـة الحامـض وشـحم الدجـاج عشـرون عشـرون‬
‫الزيـت مقـدار الكفايـة‪.‬‬
‫يحـل‪ 1‬األشـق فـي الخـل‪ ،‬و يـداف شـحم الدجـاج فـي الدهـن‪ ،‬فيجمـع األدويـة‪،‬‬
‫مرهمـا علـى الرسـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويعمـل‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬يحلل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

37. Güçlü bir şekilde olgunlaştıran merhem (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem amber otu tohumu, keten
tohumu, karnıyarık otu tohumu, pişirilmiş ve dövülmüş incir ve ekşi
hamur.
5 Taze sağılmış süt ile usulüne uygun olarak bir merhem yapılır ve sert
tümörlerin üzerine sürülerek kullanılır.
38. Cıva sülfür merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Olgunlaşmamış sert tümörlere, kansere, vebaya ve testis tümörlerine

faydalıdır.
10 Karışımı: Onar dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, erkek ak-
günlük ağacı zamkı, çadıruşağı zamkı, beşer dirhem doğal kurşun oksit,
kasnı ve safran, sekizer dirhem sakız ağacı zamkı ve cıva sülfür, yeterli
miktarda sıvı yağ veya kabuğu soyulmamış susam yağı.
Usulüne uygun olarak bir merhem yapılır ve kullanılır.
15 39. Kanser merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Kansere iyi gelir, kanser ağrısını dindirir, iltihaplı yarayı iyileştirir.

Karışımı: İkişer dirhem būş-ı derbend1 çiçeği ve akasya ağacının yap-
rağı ve meyvesinin zamkı, iki dirhem beyaz sandal, dört dirhem boynuzlu
gelincik mili/fitili, bir dirhem yakılmış yengeç.
20 Yaraya dönüşürse yaraya uygun bir krem sürülür, yara kabuk bağlarsa
dört dirhem mum ve iki istār gülyağı ile bir merhem yapılır.
40. Merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Fazlalık etleri yok eder, irin dolu tümörleri patlatır, herhangi bir yan
etkisi olmadan, ağrısız ve sızısız tümörleri temizler.
25 Karışımı: Ökse otunun kabuğu soyularak yumuşak bir şekilde dö-
1 Būş-ı Derbendī: Azerbaycan sınırları içinde Hazar denizi kıyısındaki Derbend böl-
gesinde yetişen, şişlikleri indirmek için ilaçlara katılan bir bitki.
‫‪ .37‬مرهم ينضج ً‬
‫قويا (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬بـزر المـرو وبـزر الكتـان وبـزر قطونـا وتيـن مطبـوخ مدقـوق وعجيـن‬
‫حامـض درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫مرهما بلبن حليب على الرسم‪ ،‬ويستعمل على األورام الصلبة‪.‬‬
‫‪ .38‬مرهم زنجفر(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع األورام الصلبة غير النضيجة‪ ،‬والسرطان‪ ،‬والطاعون‪ ،‬وأورام الخصية‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬مـر بطـارخ ولبـان ذكر وأشـق عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬مرتـك وقنة وزعفران‬
‫خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬صمـغ البطـم وزنجفـر ثمانيـة ثمانيـة دراهم‪ ،‬دهـن زيت أو دهن‬
‫الحل قـدر الكفاية‪.‬‬
‫ً‬ ‫يعمل‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .39‬مرهم السرطان (ذ)‬

‫ينفع السرطان‪ ،‬ويسكن وجعه‪ ،‬ويصلح الجراحة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بـوش دربنـدي وأقاقيـا درهمـان درهمـان‪ ،‬صنـدل أبيـض درهـم‪ ،‬شـياف‬
‫ماميثـا رهبانـي أربعـة دراهـم‪ ،‬سـرطان محـرق واحـدة‪.‬‬
‫فـإذا انقـرح يطلـى القرحـة بمـا يصلحـــها‪ ،‬وإن حصــل فيـه خشكريشـة‪ ،1‬يعمـل‬ ‫‪15‬‬
‫شـمعا‪ ،‬وإسـتارين‪ 2‬دهـن ورد‪.‬‬

‫ً‬ ‫مرهمـا بأربعـة دراهـم‬
‫ً‬
‫‪ .40‬مرهم (ذ)‬
‫قيحـا‪ ،‬وينقيها بال غائلة‪ ،‬وبال وجع‪،‬‬
‫يـأكل اللحـم الزائـد‪ ،‬ويفتـح األورام المملـوءة ً‬
‫وبال أذى‪.‬‬
‫لينـا‪ ،‬ويخلـط بمـاء الصابـون فـي الهـاون‪ ،‬ويضـرب‬
‫أخالطـه‪ :‬يقشـر الدبـق‪ ،‬ويـدق ً‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬حشكريشة‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬أستاين‪.‬‬ ‫‪2‬‬
vülür. Havanda sabun suyu ile karıştırılarak, havan tokmağı ile tamamen
karışıncaya ve homojen bir hale gelinceye keder çırpılır. Sonra üzerlerine
yarım dirhem kürküm/zerde çöp kökünün tozu serilir ve iyice karıştırılır.
Fazlalık et olan yerin üzerine konulursa eti tamamen yok eder, yaralardaki
5 eti temizler ve iyileştirir. Yarada oluşan rutubet, irin ve sarı su kurulanır.
Yarayı bunlardan temizler.
41. Çıbanları patlatın bal merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Bal pekmez kıvamına gelinceye kadar kaynatılır, ardından

bala ağırlığınca saccorolla ağacı reçinesi eklenerek homojen hale gelince-
10 ye kadar çırpılır. Kaldırılarak kullanılır.
42. Diyāḫliyūn merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Cerahatli yaralara iyi gelir, boğazdaki bezeleri, sert tümörleri, benleri

ve kistleri dağıtır, sinirleri bağlar.
Karışımı: Her birisinden yarımşar rıṭl karnıyarık otu tohumu, keten
15 tohumu, amber otu tohumu, hatmi çiçeği tohumu ve boy tohumunun ya-
pışkan suyu, bir rıṭl yanmış kurşun.
Yanmış kurşun yumuşak bir şekilde dövülür ve bir buçuk rıṭl eski
sıvı yağ ile pişirilir. Kısık ateş üzerinde kıvamına gelinceye kadar kay-
natıldıktan sonra yapışkan tohum suları eklenir ve kaldırılarak kulla-
20 nılır.
43. Sert tümörlere iyi gelen teke dikeni merhemi

Karışımı: Birer ölçü gülyağı ve menekşe yağı, yarım ölçü beyaz mum,
çeyrek ölçü teke dikeni.
25 Mum yağ içerisinde çözdürülür, teke dikeni ezilir ve güneşte çözdü-
rülen yağlar içerisinde homojen hale getirilerek koyu kıvamlı bir ilaç ha-
zırlanır ve kaldırılır.
‫بالدسـتج إلـى أن يتخلـط ويتحـد‪ ،‬فينثـر عليهمـا نصـف درهـم عـروق صفـر‪ ،‬ويخلـط‬
‫جيـدا‪ ،‬ويوضـع علـى اللحـم الزائـد ليأكلـه بالكليـة‪ ،‬وينقـي القــروح عنـه ويصلحــها‪،‬‬
‫ً‬
‫وينشـــف الرطـــوبة والقيـح والصديـد الكائنـة فيهـا‪ ،‬وينقيهـا عنهـا‪.‬‬
‫‪ .41‬مرهم العسل يفجرالدماميل (م)‬

‫جيـدا حتـى يتحـد‪،‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يعقـد العسـل‪ ،‬ويضـاف إليـه وزنـه أنـزروت‪ ،‬ويضـرب ً‬ ‫‪5‬‬
‫ويرفع ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .42‬مرهم الداخليون‪( 1‬م)‬

‫ينفـع الخراجـات‪ [169b] ،‬ويحلـل الخنازيـر واألورام الصلبة‪ ،‬والعالمات والسـلع‪،‬‬
‫ويعقـد العصب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لعـاب بـزر قطونـا وبـزر كتـان وبزر المرو وبـزر الخطمي والحلبة من كل‬ ‫‪10‬‬
‫واحد نصف رطل‪ ،‬مرداسـنج رطل‪.‬‬

‫ناعمـا‪ ،‬ويطبـخ برطـل ونصـف رطـل زيـت عتيـق‪ ،‬حتـى يتحـد‪ ،‬فيضاف إليه‬
‫يسـحق ً‬
‫األلعبـة بعـد الغليـان علـى نـار هادئـة‪ ،‬حتـى يأخـذ القوام‪ ،‬فيرفع ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .43‬مرهم حوالني‪ 2‬ينفع األورام الحادة (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬دهـن ورد ودهـن بنفسـج جـزء جـزء‪ ،‬شـمع أبيـض نصـف جـزء‪ ،‬حـوالن‬
‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬
‫هنـدي ربـع جزء‪.‬‬

‫يحـل الشـمع فـي الدهـن‪ ،‬ويسـحق الحـوالن‪ ،‬ويربـب فـي األدهـان المحللـة‬
‫بالشـمس‪ ،4‬حتـى يتحـد‪ ،‬فيرفـع‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنه مرهم الدياخليون‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫الحضض الهندي‪.‬‬
‫ُ‬ ‫وهو‬ ‫المهملة‪،‬‬ ‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنه َح ْوالني بالحاء‬ ‫‪2‬‬
‫في جميع النسخ خوالني‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬بالشمع‪.‬‬ ‫‪4‬‬
44. Kistleri dağıtan kurşun merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Eşit ölçülerde kurşun pası, sakız ağacının sakızı, iyi kalite eski sıvı yağ.
Kurşun pası çözülüp dağılıncaya kadar yağ ile pişirilir, üzerine sirke
eklenerek koyu kıvamlı bir ilaç hâline getirilir ve kullanılır.
5 45. Yayılan egzamaya iyi gelen narçiçeği merhemi

Karışımı: Her birisinden bir ölçü yeşil mazı, doğal kurşun oksit ve
kürküm/zerde çöp, her birisinden ikişer ölçü narçiçeği, mersin ağacı yap-
rağı ve holaren öz suyu, yeterli miktarda süzülmüş mum ve gülyağı.
10 Usulüne uygun olarak bir merhem yapılır.
46. Vebalara iyi gelen merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem geven zamkı, beş dirhem narçiçeği, üç dirhem

boy tohumu, iki dirhem nanahan tohumu, aynı miktarda mavi devm ağacı.
Devm ağacı sirke içerisinde çözdürülür ve bununla diğer ilaç madde-
15 leri yoğrulur. Eski pamuk üzerine sürülerek veba üzerine yapıştırılır.
47. Çok kirleten eski ve ıslak yaraları kurutan bakır pası

merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Yaralardaki fazlalık etleri giderir.

Karışımı: On dirhem bakır pası iyice ezilir. Sakız, mum ve çam fıstığı
20 reçinesi sıvı yağ içerisinde eritilir ve üzerine bakır pası serpilir. Merhem
hâline gelinceye keder havanda çırpılır ve kullanılır.
48. Eski iltihaplı yaraları boşaltan ve et ile dolduran

merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde erkek akgünlük ağacı zamkı, mürr ağacı re-
25 çine, göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, iki kardeşkanı ağacı reçinesi.
Dövülerek elenir ve kullanılır.
‫‪ .44‬مرهم الرصاص يحل السلع (م)‬

‫خبث‪ 1‬الرصاص وعلك البطم وزيت طيب عتيق أجزاء سواء‪.‬‬
‫يطبـخ الخبـث مـع الزيـت‪ ،‬حتـى ينحـل ويسـحق‪ ،‬ويلقـى عليـه الخـل‪ ،‬ويربـب‬
‫ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .45‬مرهم الجلنار‪ 2‬ينفع النملة المتآكلة (م)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عفـص أخضـر ومرتـك وعـروق الصفـر مـن كل واحـد جـزء‪ ،‬جلنـار‬
‫وورق اآلس وعصـارة لسـان الحمـل مـن كل واحـد جزأيـن‪ ،‬شـمع مصفـى ودهـن‬
‫الـورد مقـدار الكفايـة‪.‬‬
‫‪ .46‬مرهم ينفع الطواعين (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كثيـرا عشـرة دراهـم‪ ،‬جلنـار خمسـة دراهـم‪ ،‬حلبـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬نانخـواه‬
‫درهمـان‪ ،‬مقـل أزرق مثلـه‪.‬‬
‫يحـل المقـل فـي الخـل‪ ،‬ويعجـن بـه سـائر األدويـة‪ ،‬ويطلـى على قطـن عتيق‪ ،‬ويلزم‬
‫الطاعون‪.‬‬
‫‪ .47‬مرهم الزنجاريجفف القــروح الرطبــة العتيقة الكثيرة الوضر‪( 3‬ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫ويذهب اللحم الزائد عن القروح‪.‬‬

‫جيدا‪ ،‬ويداف علك وشـمع وراتينج‬
‫أخالطه‪ :‬يسـحق عشـرة دراهم زنجار سـح ًقا ً‬
‫مرهمـا‪،‬‬
‫ً‬ ‫فـي دهـن الزيـت‪ ،‬وينثـر فيهـا الزنجـار‪ ،‬ويضـرب فـي الهـاون حتـى يصيـر‬
‫فيسـتعمل‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬بطبيخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬الجنار‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬العضر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
49. Yaralarda ve cerahatli yaralarda et bitiren merhem

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem doğal kurşun oksit bazen sirke ile bazen gülyağı
ile son derece iyi çözülünceye tadar ezilir. Buna beş dirhem yanmış kur-
5 şun ve biraz kâfur eklenerek merhem oluncaya kadar çırpılır ve kullanılır.
50. Kara merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Yaradaki dikeni, sarı suyu ve irini temizler, yarayı iyileştirir ve acısını

hafifletir.
Karışımı: Beş dirhem gülyağı, on dirhem çörekotu yağı ile ezilmiş
10 ham doğal kurşun oksit, beş dirhem süzülmüş mum.
Bir kâğıt üzerinde karıştırılır ve köz ateşin üzerine konulur. Yanıncaya
ve kararıncaya kadar sürekli kepçe ile karıştırılır ve kullanılır.
Şayet sonrasında yarada et bitmesi, iltihabın boşalması ve yaranın
ıslaklığının ortadan kalkması istenirse bu merheme her birisinden birer
15 dirhem göz otu/sarcocolla ağacı zamkı ve iki kardeşkanı ağacı reçinesi ile
yarımşar dirhem afyon ve safran eklenir.
Hepsi çok iyi ezilir ve önceki ilaç maddeleriyle birlikte yanması ve
siyahlaşması için köz ateşe atılır ve merhem yapılır. Bu merhem bütün
yaralara ve cerahatli çıbanlara faydalıdır.
20 51. Kötü kokulu eski iltihaplı yaralara iyi gelen merhem

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Onar dirhem iki kardeşkanı ağacı reçinesi ve doğal kur-

şun oksit, bir istār göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, bir dirhem Harzem
yara taşı, üç dirhem çadıruşağı zamkı, bir buçuk dirhem Cürcan beyaz
25 karnıyarık otu tohumu, ilaç maddelerinin toplam ağırlığı kadar gülün etli
yaprağı ve yağı, biraz sirke.
Usulüne uygun olarak karıştırılarak merhem yapılır. Zor iyileşen kötü
huylu bütün yaralarda kullanılır.
‫‪ .48‬مرهم يدمل الجراحة العتيقة وينبت فيها اللحم (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬لبان ذكر ومر وأنزروت ودم أخوين أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .49‬مرهم ينبت اللحم في القروح والخراجات (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يسـحق خمسـة دراهـم مرتـك‪ ،‬بالخـل تـارة‪ ،‬وبدهـن الـورد تـارة‪ ،‬حتـى‬ ‫‪5‬‬
‫بليغـا‪ ،‬فيضـاف إليـه خمسـة دراهـم إسـفيداج الرصـاص‪ ،‬ويسـير كافـورٍ ‪،‬‬
‫جيـدا ً‬
‫ينحـل ً‬
‫ُ‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويضـرب إلـى أن يصيـر‬
‫‪ .50‬مرهم أسود (ذ)‬

‫ينقي الجراحة عن الشوك‪ ،‬والصديد والقيح‪ ،‬ويصلح حاله‪ ،‬ويسكن أوجاعه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن ورد خمسـة دراهـم‪ ،‬مرتـك خـام مسـحوق بالشـيرج عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫شـمع مصفـى خمسـة دراهم‪.‬‬

‫دائمـا حتى ينحرق‬
‫يعمـل فـي قرطـاس‪ ،‬ويوضـع علـى جمـر نـار‪ ،‬ويحـرك بالمغرفة ً‬
‫ويسـود‪ ،‬فيستعمل‪.‬‬
‫وإن أرادوا باآلخرة أن ينبت اللحم‪ ،‬ويدمل الجراحة‪ ،‬ويزيل عنه الرطوبة‪ ،‬يزاد عليه‬
‫أنـزروت ودم أخويـن مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬أفيـون وزعفـران من كل واحد نصف درهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫بليغـا‪ ،‬ويرمـى مـع األدويـة السـابقة‪ ،‬لينحـرق معهـا‬

‫يسـحق الجميـع ] ‪ [170‬سـح ًقا ً‬
‫‪a‬‬
‫مرهمـا‪ ،‬وهـذا المرهـم ينفـع جميـع القـروح والخراجـات‪.‬‬

‫ً‬ ‫ويسـود‪ ،‬ويصيـر‬
‫‪ .51‬مرهم ينفع الجراحات العتيقة العفنة الفاسدة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬دم أخوين ومرتك عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬أنزروت إسـتار‪ ،‬حجر الجراحة‬
‫الخوارزمـي خمسـة دراهـم‪ ،‬أشـق ثالثـة دراهـم‪ ،‬بـزر قطونـا أبيـض جرجانـي درهـم‬ ‫‪20‬‬
‫ونصـف درهـم‪ ،‬شـحم ودهـن الـورد مقـدار األدويـة‪ ،‬خـل قليـل‪.‬‬

‫مرهما‪ ،‬ويستعمل في جميع القروح الخبيثة عسرة البرء‪.‬‬
‫ً‬ ‫يخلط على الرسم‪ ،‬ويعمل‬
52. Galen merhemi (Minhācü’d-dükkān)

Çözüm merhemidir, aynı zamanda “mavi merhem” olarak da bilinir.
İltihapları ve eski yaraları boşaltır.
Karışımı: Bir buçuk rıṭl doğal kurşun oksit.
5 Kurşun oksit iyice ezilerek iki rıṭl iyi kalite eski sıvı yağ ve üç rıṭl
şaraptan yapılan keskin sirke ile çırpılır. Tamamen çözülünceye ve güzel
bir merheme dönüşünceye kadar karıştırılır. Bir tencere içerisine alınarak
hafif köz ateşi üzerine konulur. Doğal kurşun oksidin ihtiyaç miktarından
az yanmaması için azar azar karıştırılır. Kaldırılarak kullanılır. Olgunlaş-
10 tığının göstergesi siyahlaşması ve koyu bir kıvama gelmesidir.1
53. Bakır pası merhemi (Minhācü’d-dükkān)

Eski iltihaplı yaraları ve kötü huylu yaraları boşaltır, fazlalık eti keser,
Şiş yaraların rutubetini kurutur.
Karışımı: Üç ūḳiyye mum, aynı miktarda fıstık çamı sakızı, bir ūḳiy-
15 ye çadıruşağı zamkı, bir rıṭl eski sıvı yağ, iki ūḳiyye Irak bakır pası.
Çadıruşağı zamkı sedefotu suyu içerisinde çözdürülür. Mum, fıstık
çamı sakızı ve sıvı yağ yumuşak ateş üzerinde çözdürülür ve buna yumu-
şak bir şekilde dövülerek ezilmiş bakır pası eklenir. Koyu kıvamlı bir hale
gelinceye kadar çırpılır. Kaldırılarak kullanılır.
20 54. Bāsilīḳūn merhemi olarak da bilinen zift merhemi

Derin yaralarda et bitmesi sağlar, nemli ve geç iyileşen iltihaplı yara-
ları kaynatır.
Karışımı: İki ölçü beyaz mum, birer ölçü zift ve çam fıstığı reçinesi.
25 Hepsi toplam ölçülerinin üç katı eski sıvı yağ içerisinde tamamen bir-
birine karışıncaya kadar çözdürülür. Daha önce bu yağa bir ölçü domuz iç
yağı eklenirse iltihapları dağıtmada ve miracı dengelemede daha etkili olur.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Bāsilīḳūn merhemi: Sarı mum
40, zift 40, çam fıstığı reçinesi 40, çavşır 3, kasnı 4, kündür 3, sakız ağacının sakızı
20, sakız ağacı reçinesi 5, rāmik macunu 6, doğal kurşun oksit 10, sıvı yağ 525.
‫‪ .52‬مرهم جالينوس (م)‬

‫أيضـا ـــ بمرهـم األزرق‪ .‬يدمل الجراحـات‪ ،‬والقروح‬
‫وهـو مرهـم الحـل‪ ،‬ويعـرف ـــ ً‬
‫العتيقة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مرتك رطل ونصف رطل‪.‬‬
‫زيتـا عتي ًقـا طيبـا‪ ،‬وثالثـة أرطـال خـل خمـر‬
‫بليغـا‪ ،‬ويضـرب برطليـن ً‬
‫يسـحق سـح ًقا ً‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬
‫ِ‬
‫هادئة‬ ‫حسنا‪ ،‬ويجعل في طنجيرة‪ 2‬على نار‬ ‫ً‬ ‫مرهما‬ ‫حاذق‪ ،1‬ويحرك حتى ينحل ويعود‬
‫ً‬
‫قليلا حتـى ال يحتـرق المرتـك قبـل الحاجـة‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.‬‬ ‫جمـرٍ ‪ ،‬ويحـرك ً‬
‫قليلا ً‬
‫وعالمـة كمالـه أنـه يسـود وينعقد‪.3‬‬
‫‪ .53‬مرهم الزنجار(م)‬
‫يدمـل الجراحـة العتيقـة‪ ،‬والقـروح الخبيثـة‪ ،‬ويقطـع اللحـم الزائـد‪ ،‬ويجفـف‬ ‫‪10‬‬
‫رطوبـات القـروح الرهلـة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬شـمع ثلاث أواق‪ ،‬علـك الصنوبـر مثلـه‪ ،‬أشـق أوقيـة‪ ،‬زيـت عتيـق رطـل‪،‬‬
‫زنجـار عراقـي أوقيتان‪.‬‬
‫يحـل األشـق فـي مـاء السـذاب‪ ،‬ويحـل الشـمع وعلـك الصنوبـر والزيـت علـى نـار‬
‫لينـة‪ ،‬ويضـاف إليـه زنجـار مسـحوق ناعـم‪ ،‬ويضـرب حتـى ينعقـد‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .54‬مرهم الزفت وهو يعرف بمرهم باسليقون (م)‬

‫ينبت اللحم في القروح الغائرة‪ ،‬ويلحم الجراحات البطيئة البرء الرطبة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬شمع أبيض جزآن‪ ،‬زفت وراتينج جزء جزء‪.‬‬
‫زيتـا عتي ًقـا‪ ،‬حتـى يختلـط‪ ،‬وقـد يضـاف إليه جزء شـحم‬
‫يحـل الجميـع بثالثـة أمثالـه ً‬
‫خنزيـر‪ ،‬يكـون أقـوى فـي التحليـل‪ ،‬وتعديـل المزاج‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و (ب)‪ :‬حادقا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب) و(ج)‪ :‬طنجرة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬مرهــم باســليقون‪ :‬شــمع أصفــر ‪ ،40‬زفــت ‪ ،40‬راتينــج ‪ ،40‬جاوشــير ‪ ،3‬أوشــق ‪ ،5‬قنّــة‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ،4‬كنــدر ‪ ،3‬علــك بطــم ‪ ،20‬مصطكــى ‪ ،5‬الرمكــى ‪ ،6‬مرتــك ‪ ،10‬زيــت ‪.525‬‬
55. Selāḫasīn merhemi (Minhācü’d-dükkān)

İbranicedir, Selūḫasīm bir peygamberdir.
Eski cerahatli yaraları ve uzun süredir devam eden kronik kötü huylu
yaraları boşaltır, basurları temizler, beze kalıntılarını dağıtır, üzerine ko-
5 nulduğunda kuduz köpek ısırığına iyi gelir.
Karışımı: Yedişer dirhem beyaz mum, çam fıstığı reçinesi, loğusa çi-
çeği, erkek kündür bitkisi, dokuz dirhem yanmış kurşun, dörder dirhem
çavşır ve bakır pası, üçer dirhem kasnı ve acur.
Reçine/zamklar şaraptan yapılmış sirke ile çözdürülür, diğer ilaç mad-
10 deleri ezilir, yanmış kurşun eriyinceye kadar bir rıṭl sıvı yağda pişirilir ve
buna diğer ilaç maddeleri eklenir. Avuç içiyle yumuşak bir şekilde ovulur
ve kaldırılır.1
56. Tuz merhemi (Minhācü’d-dükkān)

Gevşek/şiş rutubetli yaraları kurutur, saçkırana, siğillere ve eski kötü
15 huylu yaralara iyi gelir.
Karışımı: Bir ūḳiyye doğal kurşun oksit, iki ūḳigyye mum.
Kurşun oksit ezilir ve iyi kalite yarım rıṭl yağda homojen hale gelinceye
kadar pişirilir. Buna mum eklenir. Üzerine on dirhem siyah tuz/Hint tuzu,
her birisinden üçer dirhem sabır otu, yaban üzümü, boraks, zencefil ve sarı
20 kükürt; şaraptan yapılmış sirke ile çözdürülmüş dörder dirhem kasnı, çadı-
ruşağı zamkı ve çavşır serpilerek homojen hale getirilir ve kaldırılır.
57. İlginç bir merhem (Minhācü’d-dükkān)

Doktorların iyileştiremediği bütün yaraları kaynatır. el-İrşād adlı
eserden naklen:
25 Karışımı: On dirhem sakız termenti, yedi dirhem fıstık çamı külü,
beşer dirhem demir ve bakır tozu, iki buçuk dirhem hakiki Afrika mürr
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Sarı merhem: Mürr ağacının
saf reçinesi 10, erkek akgünlük ağacı zamkı 10, çadıruşağı zamkı 10, yanmış kurşun
5, kürküm 10, sakız ağacı reçinesi 5, kasnı 8, çam fıstığı reçinesi 8, sakız ağacının
sakızı 8, sarı mum 15, sıvı yağ 150.
‫‪ .55‬مرهم سالخسين (م)‬

‫وهو عبراني‪ ،‬وسلوخسيم هو الرسل‪.‬‬
‫يدمـل الجراحـات العتيقـة‪ ،‬والقـروح الخبيثـة المتطاولـة المزمنـة‪ ،‬وينقـي البواسـير‪،‬‬
‫ويحلـل بقايـا الخنازيـر‪ ،‬وينفـع عضـة الكلـب الكلـب إذا وضـع عليـه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـمع أبيـض وراتينـج وزراونـد طويـل وكنـدر ذكـر سـبعة سـبعة دراهـم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫مرداسـنج تسـعة دراهـم‪ ،‬جاوشـير وزنجـار أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬سـكبينج وقثـاء ثالثـة‬
‫يحـل الصمـوغ بخـل خمـر‪ ،‬ويسـحق بقيـة األدويـة‪ ،‬ويطبـخ المرداسـنج فـي رطـل‬
‫ناعمـا ويرفـع‪.1‬‬
‫زيـت‪ ،‬حتـى يـذوب‪ ،‬ويضـاف إليـه بقيـة األدويـة‪ ،‬ويدعـك ً‬
‫‪ .56‬مرهـم الملـح (م)‬ ‫‪10‬‬
‫يجفف القـروح الرطـبة الرهـلة‪ ،‬وينفع السعفة‪ ،‬والثآليل‪ ،‬والقروح الرديئة العتيقة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مرتك أوقية‪ ،‬شمع أوقيتان‪.‬‬
‫يسحق المرتك‪ ،‬ويطبخ في نصف رطل ]‪ [170b‬زيت طيب‪ ،‬حتى يتحد‪ ،‬ويضاف‬
‫ّ‬
‫إليـه الشـمع‪ ،‬ويـذر عليـه ملـح هنـدي عشـرة دراهـم‪ ،‬صبـر ومويـزج وبـورق وزنجبيـل‬
‫وكبريـت أصفـر ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـكبينج وأشـق وجاوشـير أربعـة أربعـة دراهـم‬ ‫‪15‬‬
‫محلولـة بخـل خمـر‪ ،‬ويخلـط حتـى يتحـد ويرفـع‪.‬‬
‫‪ .57‬مرهم عجيب (م)‬

‫يلحم كل ما عجز األطباء عن إلحامه‪ .‬من «اإلرشاد»‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬علـك األنبـاط عشـرة دراهـم‪ ،‬رمـاد الصنوبر سـبعة دراهـم‪ ،‬توبال الحديد‬
‫والنحـاس خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬مـر بطـارخ درهمـان ونصـف‪ ،‬جاوشـير درهمـان‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬مرهــم أصفــر‪ :‬مــر صــاف ‪ ،10‬لبــان الذكــر ‪ ،10‬أوشــق ‪ ،10‬مردســنك ‪ ،5‬كركــم ‪،10‬‬ ‫‪1‬‬
‫مصطكــى ‪ ،5‬قصنــي * ‪ ،8‬راتينــج ‪ ،8‬علــك بطــم ‪ ،8‬شــمع أصفــر ‪ ،15‬زيــت ‪.150‬‬
‫* قصني كلمة تركية‪ ،‬وهي القنة باللغة العربية‪ ،‬والسكبينج والبارزد في الفارسية‪.‬‬
ağacı reçinesi, iki dirhem çavşır, yedişer dirhem loğusa çiçeği ve kündür,
bir dirhem çadıruşağı zamkı.
Hepsi bir güzel ezilir. Çavşır ve çadıruşağı zamkı şaraptan yapılmış
sirke ile çözdürülür ve koyu kıvamlı bir merhem yapılarak kaldırılır.
5 Bu formülde kesinlikle yağın adı geçmedi, ancak merhem yapılırken
içerisine gerekli olan yağlar katılır.
58. Sinirleri yumuşatan, kasların şiddetli kasılmasını

gideren merhem (eẕ-Ẕeḫīre)
Sinirlere ve eklemlere iyi gelir, zayıf organları güçlendirir.

10 Karışımı: İki istār sığır kemiği iliği yirmi dirhem menekşe yağına
katılır ve kas bu yağla ovalanır. Sonra bu ikisine dört dirhem süzülmüş
mum, eklenir. Sonra ikişer dirhem menekşe ve hatmi çiçeği ile birer dir-
hem geven zamkı, papatya zamkı ve koçboynuzu çiçeği dövülerek ele-
nir. Bunların tamamı yağa eklenir ve iyice karışıncaya ve merhem hâline
15 gelinceye kadar kepçe ile karıştırılır. Bu merhemden biraz eski pamuğa
sürülür ve sinirin/kasın üzerine yapıştırılır.
59. Burun poliplerine iyi gelen bakır pası merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki dirhem bakır pası, her birisinden beşer dirhem Arap zam-
kı, celfūze olarak bilinen büyük fıstık çamı çekirdeği ve süzülmüş mum.
20 Bakır pası ezilir, zamklar çözdürülür ve usulüne uygun olarak bir mer-
hem yapılır.
60. Islak ve akışkan burun yaralarına iyi gelen çinko oksit

merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem çinko oksit, beşer dirhem doğal kurşun oksit,

25 gümüş pası ve yanmış ve yıkanmış kurşun.
Hepsi dövülerek elenir ve gülyağı ile yoğrularak kullanılır.
Ḫarzemşah’ın eẕ-Ẕeḫīre adlı eserinde yer aldığına göre: Sedef otu suyu
veya mersin ağacı meyvesinin suyu ile yoğrulur, iyice ezilir. Bir fitile sü-
rülerek, yaraya ulaşacak şekilde burun içerisine yerleştirilir.
‫زراونـد طويـل وكنـدر سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬أشـق خمسـة دراهـم‪.‬‬

‫يسحق الجميع ِن ِع َّما‪ ،‬ويحـل الجاوشـير واألشق بخـل خمر‪ ،‬ويربب‪ 1‬ويرفع‪.‬‬
‫دهنا البتة‪ ،‬لكن عند العمل يعمل فيه ما يجب من األدهان‪.‬‬
‫ولم يذكر فيه ً‬
‫‪ .58‬مرهم يلين األعصـاب ويذهب التشــنج (ذ)‬

‫وينفــع األعصاب والمفاصل‪ ،‬ويقوي األعضاء الضعيفة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫درهما دهن بنفسـج‪ ،‬وتشـال‬

‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬يداف إسـتاران مخ عظام البقر في عشـرين‬
‫العضلـة منهـا‪ ،‬ثـم يضـاف فيهمـا أربعـة دراهـم شـمع مصفـى‪ ،‬ثـم يـدق وينخـل بنفسـج‬
‫ً‬ ‫وورد خطمـي درهميـن درهميـن‪ ،‬كثيـرا وصمـغ بابونـج وإكليـل الملـك‬
‫جيـدا‪ ،‬ويصيـر‬
‫يضـاف هـذه الجملـة إلـى الدهـن‪ ،‬ويضـرب بالمغرفـة حتـى يختلـط ً‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيطلـى منـه علـى القطـن العتيـق‪ ،‬ويلـزم الموضـع‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .59‬مرهم الزنجارينفع بواسيراألنف (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬زنجـار درهمـان‪ ،‬صمـغ عربـي وحـب صنوبـر كبـار ـــ وهـو الجلفـوزة ـــ‬
‫وشـمع مصفـى خمسـة خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫يسحق الزنجار‪ ،‬ويحل الصموغ‪ ،‬ويعمل‬
‫‪ .60‬مرهم اإلسفيداج ينفع قروح األنف إذا كانت رطبة ّ‬

‫سيالة (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج عشـرة دراهـم‪ ،‬مرتـك وخبـث الفضـة واألسـرب المحـرق‬

‫المغسـول خمسـة خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بدهن الورد‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫جيـدا‪،‬‬
‫ً‬ ‫وفـي «الذخيـرة الخوارزميـة»‪ :2‬يعجـن بالسـذاب ودهـن اآلس‪ .‬يسـحق‬
‫ويطلـى علـى فتيلـة‪ ،‬ويوضـع فـي األنـف بحيـث يصـل القرحـة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يربن‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬الخورزمية‪.‬‬ ‫‪2‬‬
61. Çatlaklara iyi gelen ve acıların dindiren merhem

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye tavuk iç yağı, beyaz ilik ve gül-
yağı, üç ūḳiyye beyaz mum, iki ūḳiyye yanmış kurşun, altı dirhem tatlı su
5 ile terbiye edilmiş yanmış kurşun ve bir yumurtanın akı.
Hepsi gerektiği gibi birleştirilir, kaldırılarak kullanılır.
62. Çatlaklara iyi gelen, sinirleri yumuşatan iç yağı

merhemi (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye tavuk iç yağı ve kalçasının eti,

10 keçinin böbrek yağı ve sığır bacağı iliği, otuz dirhem susam yağı, her biri-
sinden onar dirhem papatya yağı, gök süsen yağı ve ban otu yağı.
Hepsi ateşte çözdürülür ve ateşten indirildikten sonra içerisinde ikişer
dirhem mavi devm ağacı ve safran çırpılır.
63. Mısır merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Kulağın irin ve yoğun akıntısını temizler, kulak ağrılarını dindirir.

Yine kulaklardaki çeşitli yaralara, kirlere, irin ve sarı sulara da iyi gelir.
Karışımı: Yedi dirhem sirke sekiz dirhem süzme bal ile karıştırılarak
kısık ateşte kaynatılır, kıvam tutuncaya kadar köpüğü alınır. Üzerine toz
gibi öğütülmüş bakır pası serpilerek kullanılır.
20 64. Merhem
Yaraların ve cerahatli yaraların içerisindeki ölü etleri yok eder, yarala-

rın dikenini temizler, kulak ve burun poliplerini iyileştirir.
Karışımı: Her birisinden onar dirhem bakır pası ve bal, yarımşar dir-
hem göz otu/sarcocolla ağacı zamkı ve çadıruşağı zamkı.
25 Hepsi sirke ile ezilir ve merhem gibi bal ile yoğrularak kullanılır. Yüce
Allah’ın dilemesiyle faydalı olacaktır.
‫‪ .61‬مرهم ينفع الشقاق ويسكن األوجاع (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬شـحم الدجاج ومخ بيض ودهن ورد من كل واحد أوقية‪ ،‬شـمع أبيض‬
‫ثلاث أواق‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص أوقيتـان‪ ،‬مرداسـنج مربـى بالمـاء الحلـو سـتة دراهـم‪،‬‬
‫بيـاض بيضـة واحدة‪.‬‬
‫يجمع الجميع كما ينبغي‪ ،‬ويرفع ويستعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .62‬مرهم الشحوم ينفع الشقاق ويلين األعصاب (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـحم الدجـاج واألليـة وشـحم كلـى الماعـز ومـخ سـاق البقـر أوقيـة‬
‫درهمـا‪ ،‬دهـن البابونـج ودهـن السوسـن ودهـن البـان مـن كل‬
‫ً‬ ‫أوقيـة‪ ،‬شـيرج ثالثـون‬
‫يحـل الجميـع علـى النـار‪ ،‬ويضـرب فيـه بعـد نزولـه مقـل أزرق وزعفـران مـن كل‬ ‫‪10‬‬
‫واحـد درهمـان‪.‬‬
‫‪ .63‬مرهم مصري (ذ)‬

‫أيضـا ــ‬
‫ينقـي األذن عـن القيـح والصديـد الكثيـر‪ ،‬ويسـكن أوجاعـه‪ [171a] ،‬وينفـع ـــ ً‬
‫سـائر القـروح والوضـر والقيـح والصديـد الكائنيـن فيها‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يخلط سبعة دراهم خل بثمانية دراهم عسل مصفى‪ ،‬يغلى على نار هادئة‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ويأخذ رغوتها حتى يأخذ القوام‪ ،‬فينثر عليها درهما زنجار مسحوق كالغبار‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .64‬مرهم‬
‫يـأكل اللحـم الميـت الكائـن فـي القـروح والجراحـات‪ ،‬وينقي القروح عن الشـوك‪،‬‬
‫ويصلح بواسـير األذن واألنف‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زنجـار وعسـل مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬أنـزروت ووشـق مـن كل‬ ‫‪20‬‬
‫واحـد نصـف درهـم‪.‬‬

‫يسـحق الجميـع بالخـل‪ ،‬ويعجـن بالعسـل كالمرهـم‪ ،‬ويسـتعمل‪ .‬ينتفـع بـه إن شـاء‬
‫الل العزيـز‪.‬‬
‫ّٰ‬
65. Memedeki kan ve iltihabı engelleyen, ağrılarını dindiren

kırmızı merhem (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Üç istār gülyağı, beş dirhem süzülmüş mum, her birisin-

den üçer dirhem çörek otu yağı ile terbiye edilmiş doğal kurşun oksit ve
5 ḳavāsīn çinko oksidi, birer dirhem göz otu/sarcocolla ağacı zamkı ve iki
kardeşkanı ağacı zamkı, üç dirhem şaraptan yapılmış sirke.
Mum yağa karıştırılır ve bu karışıma dövülerek elenmiş diğer karı-
şımlar eklenerek karıştırılır. Havanda güçlü bir şekilde yoğrulur. Sonunda
üzerine sirke gezdirilir ve sirke yedirilinceye ezilir. Eski pamuk üzerine
10 sürülerek göğüs üzerine yapıştırılır.
66. Merhem (Minhācü’d-dükkān)
Ağız, dil, göğüs gibi yumuşak organlarda ortaya çıkan bütün yaralara
ve kangrene dönüşmüş bütün yaralara faydalıdır.
Karışımı: Yirmi rıṭl mazı şırası alınarak içerisine bir rıṭl derici suma-
15 ğı, yarım rıṭl olgunlaşmamış mazı, yarım rıṭl kabuk tarçın ve bir rıṭl servi
ağacı kozağı alınır.
Hepsi şarap içinde ıslatılır ve yirmi gün beklemeye bırakıldıktan son-
ra yarısı gidinceye kadar pişirilir. Sonra kuvvetli bir şekilde ilaçlar tama-
men şaraba bastırılır ve sıkılır. Kaynayıncaya kadar tekrar ateşe konulur.
20 Bu ateş geçekten çok hafif bir ateş olsun. Cam kap içinde saklanırsa bah-
settiğimiz rahatsızlıklarda daha iyi sonuç verir.
‫‪ .65‬مرهم أحمريمنع الدم والجراحة عن الثدي ويسكن أوجاعه (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬ثالثـة أسـاتير دهـن ورد‪ ،‬شـمع مصفـى خمسـة دراهـم‪ ،‬مرتـك مربـى‬
‫بشـيرج وإسـفيداج القواسـين مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬أنـزروت ودم أخويـن درهـم‬
‫درهـم‪( ،‬خـل خمـر)‪ 1‬ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يـداف الشـمع فـي الدهـن‪ ،‬ويخلـط بـه سـائر األخلاط مسـحوقة منخولـة‪ ،‬ويعجـن‬ ‫‪5‬‬
‫قويا‪ ،‬وباآلخرة يكب عليه خل‪ ،‬ويسـحق إلى أن يأكل الخل‪ ،‬فيطلى‬
‫عجنا ً‬
‫ً‬ ‫في الهاون‬
‫علـى قطـن عتيق‪ ،‬ويلـزم الموضع‪.‬‬
‫‪ .66‬مرهم (م)‬
‫ينفـع جميـع أنـواع القـروح التـي تعـرض فـي األعضـاء الرخـوة‪ ،‬كالفـم واللسـان‬
‫والثـدي‪ ،‬وعـن جميـع القـروح اآلكلـة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ نبيـذ العفـص عشـرين رطلاً‪ ،‬ويجعـل فيـه مـن سـماق الدباغيـن‬
‫رطـل‪ ،‬عفـص غيـر‪ 2‬نضيـج نصـف الرطـل‪ ،‬سـليخة نصـف رطـل‪ ،‬جـوز السـرو رطـل‪.‬‬
‫يومـا‪ ،‬ثـم يطبخ حيث يذهـب النصف‪،‬‬
‫ينقـع الجميـع فـي الشـراب‪ ،‬ويتـرك عشـرين ً‬
‫ثـم يمـرس بقـوة ويصفـى‪ ،‬و يعـاد إلـى النـار‪ ،‬حتـى يسـخن ـــ ولتكن تلك النـار لينة ً‬
‫جدا‬ ‫‪3‬‬
‫جيـدا لما مر‪.‬‬

‫ـــ‪ ،‬ويحفـظ فـي زجاجـة‪ .‬يكون ً‬ ‫‪15‬‬
‫تصحف ما بين القوسين في (ب) إلى‪ :‬حل حمر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬عنر)‪ ،‬وفي (ب) كتبت قريبة من (غنبر)!‬ ‫‪2‬‬
OTUZ BİRİNCİ BAB
YAĞLAR HAKKINDADIR
Terbiye edildikten sonra sıkılarak, rutubet değmeyecek bir yerde, cam

şişelerde saklanırlar. Kokusu değişinceye kadar kullanılırlar; kokuları de-
5 ğişirse kesinlikle hiçbir işe yaramazlar. Ancak pelesenk ağacı yağı, İran
yer mumu/kara sakız yağı ve kâfur yağı ne kadar eski olurlarsa o kadar iyi
ve işe yarayışlı olurlar.
1. Sakız ağacı yağı (eẕ-Ẕeḫīre)

Mide sarkmasına ve zayıflığına faydalıdır.1
10 Karışımı: On beş dirhem sakız ağacı ufalanır ve elli dirhem sıvı yağ
veya kabuğu soyulmamış susam yağı ile karıştırılır. Bir cam şişenin içine
dökülerek, cam şişe taştan bir kazanın içerisindeki su içinde bulunan bir
tencereye sıkıca bağlanır. Sakız ağacı tamamen eriyinceye kadar bu kay-
natılır, eriyen sakız yağ ile karıştırılarak kaldırılır ve ihtiyaç hâlinde mide
15 üzeri yağlanarak kullanılır.
el-Ḥāvī’de söylediğine göre: “Üç rıṭl kabuğu soyulmamış susam yağı
aynı miktardaki su ve altı ūḳiyye sakız ağacı iki katlı bir kazanda kısık
ateşte geride su kalıncaya kadar pişirilir, süzülerek kullanılır.”
Devamında şöyle der: “Bu yağ mide zayıflığına, sertliğine ve mide
20 ülserlerine iyi gelir, sertlikleri yumuşatır.
1 Tahran nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Ereksiyon sağlayan yağ: Kere-
viz tohumu soğuk su ile yumuşak bir şekilde dövülür ve penise sürülerek ovalanır.
Soğuk su ile yıkayıncaya kadar güçlü etki eder. Erken boşalma hoş karşılanmadığın-
dan penise bal ve cıva yağı sürülür.
‫الباب الحادي والثالثون‬
‫في األدهان‬
‫‪1‬‬
‫تحفـظ بعـد التربيـة معصـورة فـي قنانيـن زجاجـة‪ ،‬بحيـث ال يمسـها النـداوة‪ ،‬وأنـا‬
‫تستعمــل إلـى أن تتغـــير رائحتهـا‪ ،‬وإذا تغيـرت لـم تنصلـح‪ 2‬لشـيء ألبتـة؛ أمـا دهـن‬
‫ّ‬
‫البلسـان‪ ،‬ودهـن الموميـا الفارسـي‪ ،‬ودهـن الكافـور‪ ،‬فكلمـا عتـق كان أجـود وأصلـح‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .1‬دهن مصطكى (ذ)‬

‫ينفع استرخاء المعدة وضعفها‪.3‬‬
‫درهمـا دهـن‬
‫ً‬ ‫درهمـا مصطكـى‪ ،‬ويخلـط بخمسـين‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يـرض خمسـة عشـر‬
‫زيـت ـــ أو دهـن حـل ـــ‪ ،‬ويصـب فـي زجاجـة‪ ،‬وتشـد الزجاجـة فـي طنجيـر حجـر فـي‬
‫المـاء‪ ،‬ويغلـى المـاء إلـى أن يـذوب المصطكـى‪ ،‬ويختلـط بالدهـن‪ ،‬فيرفـع ويسـتعمل‬ ‫‪10‬‬
‫وقـت الحاجـة إدها ًنـا علـى المعـدة‪.‬‬

‫وقال في (ح)‪« :‬يطبخ ثالثة أرطال دهن حل مع مثله ماء‪ ،‬وست أواق مصطكى‪،‬‬
‫في قدر مضاعف‪ ،‬بالنار الهادئة‪ ،‬حتى يبقى الماء‪ ،‬فيصفى ويستعمل»‪.‬‬
‫وقال‪« :‬هو ينفع ضعف المعدة‪ ،‬وجسوها‪ 4‬وأورامها‪ ،‬ويلين الصالبات»‪[171b] .‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب إنها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬تصلح‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ناعمــا بمــاء بــارد‪ ،‬ثــم يطلــى بــه الذكــر‪ ،‬فإنــه‬
‫فــي هامــش (أ)‪ :‬دهــن منعــظ‪ :‬يؤخــذ بــزر كرفــس‪ ،‬فندقــه د ًقــا ً‬ ‫‪3‬‬
‫يشــتد حتــى يغســله بمــاء بــارد‪ .‬ولكراهيــة ســرعة اإلنــزال‪ ،‬يطلــى الذكــر بعســل ودهــن الزئبــق‪.‬‬
2. Ayva yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Arpa suyu veya hastalığa uygun olan şerbetlerden birisi ile birlikte
içilirse mideyi güçlendirir, ishale ve bedenin terlemesine engel olur. Kal-
bin üst tarağı akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkı ve rengi beyaza
5 çalan sarı sandal ile birlikte bu yağ ile yağlanırsa kalp ağrısı ve üfürümde
faydalı olur.
Karışımı: İki ölçü ayva meyvesinin suyu, bir ölçü mersin ağacı mey-
vesinin suyu ve yarım ölçü kabuğu soyulmamış susam yağı.
Hepsi kısık ateşte suyu yok olup geride yağ kalıncaya kadar kaynatılır.
10 Bu yağ ile beden, eklemler ve sırt yağlanırsa terlemeye engel olur. Arpa
suyu veya hastaya uygun bir sıvı ile birlikte içirilirse mideyi güçlendirir,
ishale ve mesane yanmasına engel olur.
3. Kıst otu yağı (el-Ḥāvī)
Soğuk mide ve karaciğer ağrısına iyi gelir, saç çıkartır ve saçları

15 iyileştirir, sinirleri sıkılaştırarak güçlendirir.
Karışımı: On ūḳiyye acı kıst otu kökü, altı dirhem kabuk tarçın ve
yüz dirhem dağ kekiği.
Hepsi biraz iri parçalar hâline gelinceye kadar dövülür, üzerine
şarap dökülerek bir gün bir gece beklemeye bırakılır. Sonra üzerine bir
20 rıṭl kabuğu soyulmamış susam yağı eklenerek kısık ateşte iki katlı bir
kazanda, suyu buharlaşarak yok oluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar
pişirilir. Sonra bir kaba kaldırılarak kullanılır.
4. Kabuk tarçın yağı (el-Ḥāvī)
Mide ve karaciğer soğukluğuna iyi gelir, organları güçlendirir.

25 Karışımı: Cam bir kap içerisine hepsi biraz iri parçalar hâlinde
dövülmüş onar dirhem kabuk tarçın, ıst otu, pelesenk ağacı meyvesi,
akız ağacı reçinesi ve safran; her birisinden beşer dirhem karanfil ve
tarçın konularak üzerine bir buçuk rıṭl taze çörek otu yağı eklenir. Bu
‫‪ .2‬دهن السفرجل (ذ)‬

‫يقـوي المعـدة إذا شـرب مـع مـاء الشـعير‪ ،‬أو مـع مـا يوافـق العلـة مـن الشـرابات‪،‬‬
‫ويمنـع اإلسـهال والعـرق عـن البـدن‪ ،‬وقـد يدهـن بـه رأس الفـؤاد‪ ،‬مـع أقاقيـا وصنـدل‬
‫مقاصيـري‪ ،‬فينتفـع بـه عـن وجـع‪ 1‬الفـؤاد ونفخـه‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬ماء ثمرة السفرجل جزآن‪ ،‬وماء ورق اآلس جزء‪ ،‬ودهن الحل نصف جزء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يغلـى الجميـع بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬يدهـن بـه البـدن‬
‫والمفاصـل والظهـر‪ ،‬فيمنـع العـرق؛ وإن سـقي منـه بمـاء الشـعير أو بمـا يوافقـه‪ ،‬يقـوِّ‬
‫المعـدة‪ ،‬ويذهـب اإلسـهال‪ ،‬وحرقـة المثانـة‪.‬‬
‫‪ .3‬دهن القسط (ح)‬

‫ينفـع وجـع المعـدة والكبـد الباردتيـن‪ ،‬وينبـت الشـعر ويجـوده‪ ،‬ويشـد العصـب‬ ‫‪10‬‬
‫ويقويـه‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قسـط مـر عشـر أواق‪ ،‬سـليخة سـتة دراهـم‪ ،‬ورق المزمارجـوز‪ 2‬مائـة‬
‫درهـم‪.‬‬
‫يومـا وليلة‪ ،‬ثـم يلقى عليه دهن‬
‫جريشـا‪ ،‬ويلقـى عليـه شـراب‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع‬
‫الحـل رطـل‪ ،‬ويطبـخ بنـار هادئـة فـي قـدر مضاعفـة‪ ،‬حتـى يفنـى المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ثـم يرفـع إلـى إناء‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .4‬دهن سليخة (ح)‬

‫ينفع برد المعدة والكبد‪ ،‬ويقوي األعضاء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يلقـى فـي ظـرف زجـاج‪ ،‬سـليخة وقسـط وحـب بلسـان ومصطكـى‬
‫وزعفـران مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬قرنفـل وقرفـة مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬وجوه‪ ،‬وكتبت في (ب) على صورة يمكن قراءتها (وجوه) و(وجع)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعل الصواب مرماحوز التي هي نوع من المرو‪ ،‬ويقال أيضا للصعتر البري‪.‬‬ ‫‪2‬‬
karışıma tohumları ayıklanmış otuz adet gök süsen çiçeği de eklenerek,

yağ ilaç maddeleriyle fermente olup, ilaç maddelerinin rayihasını alarak
saflaşıncaya kadar havası güzel bir yerde gölgeye konulur.
5. Kandil ağacı yağı (el-Ḥāvī)
5 İshale ve mide zayıflığına faydalıdır.

Karışımı: Altı ūḳiyye kandil ağacı, dokuz ūḳiyye kabuk tarçın, her
birisinden dörder dirhem tarçın çubuğu ve kıst otu, iki ūḳiyye sivertiya/
safraca zamkı, beş ūḳiyye tarçın.
Hepsi birer birer dövülerek normalden biraz daha iri parçalar hâline
10 getirilerek kabuğu soyulmamış beş ūḳiyye susam yağı ile iyice pişirilir ve
süzülür.
6. Manisa lalesi yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Kaz veya tavuğun iç yağı ile birlikte mide üzerine sürülürse soğuk
mideyi ısıtır. Ayrıca şiddetli kas kasılmasına ve uyarılmalara karşı
15 faydalıdır.
Karışımı: İki ūḳiyye Manisa lalesi cam bir kaba konularak üzerine
bir rıṭl sıvı yağ dökülür ve on gün güneş altında beklemeye bırakılır ve
kullanılır.1
7. Bir başka Manisa lalesi yağı (el-Ḥāvī)
20 Saçı siyahlaştırır.
Karışımı: İki ūḳiyye tohumları ayıklanmış, gölgede kurutulmuş,
öğütülerek elenmiş kırmızı Manisa lalesi yaprağı alınarak içerisine bir rıṭl
mersin ağacı yağı konularak yirmi gün güneş altında bırakılır.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Sütleğen yağının formülü:

Sütleğen 10, kündür 5, sakız ağacı reçinesi 10, zencefil 10, uzun biberin meyvesi
10, kıst otu 10, akırıkarha 10, loğusa çiçeği 10, kara hardal 10, bahçe kerdemesi to-
humu10, çadıruşağı 5, sümbül 5, Çin ışkını 5, kebabiye 5, kürküm 10, çam fıstığı
reçinesi 10eğir otu 5, sıvı yağ 200 dirhem.
‫جريشـا‪ ،‬ويصـب عليـه رطـل ونصـف رطـل شـيرج طـري؛ ويلقـى عليـه‬
‫ً‬ ‫مدقو ًقـا الجميـع‬
‫عـددا؛ ويوضـع فـي الظـل فـي موضـع طيـب‬
‫ورد السوسـن المنقـى مـن األقمـاع ثالثيـن ً‬
‫الهـواء‪ ،‬حتـى يتخمـر الدهـن باألدويـة‪ ،‬ويأخـذ رائحتهـا‪ ،‬فيصفـو‪.‬‬
‫‪ .5‬دهن دارشيشعان (ح)‬

‫ينفع استطالق البطن‪ ،‬وضعف المعدة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ دار شيشـعان سـت أواق‪ ،‬سـليخة تسـع أوق‪ ،‬عيـدان السـليخة‬
‫وقسـط مـن كل واحـد أربـع أواق‪ ،‬قصـب الذريـرة أوقيتـان‪ ،‬قرفـة خمـس أواق‪.‬‬
‫طبخا‬
‫جريشـــا فـــرادى‪ ،‬ويطبـــخ بدهـــن الحـــل خمســـة أرطـــال‪ً ،‬‬
‫ً‬ ‫يـــدق الجميـــع‬
‫جيـــد ا‪ ،‬ويصفى‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .6‬دهن شقائق النعمان (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫يسـخن المعـدة البـاردة‪ ،‬إذا طلـي بـه مـع دهـن البـط‪ ،‬أو دهـن الدجـاج‪ ،‬وينفـع‬
‫التشـنج والتهيـج ً‬
‫أخالطـه‪ :‬يجعـل وقيتيـن شـقائق النعمـان فـي زجاجـة‪ ،‬ويصـب عليـه رطـل زيـت‪،‬‬
‫ويتـرك فـي الشـمس عشـرة أيـام‪ ،‬ويسـتعمل‪.1‬‬
‫‪ .7‬دهن الشقائق‪ 2‬اآلخر(ح)‬ ‫‪15‬‬
‫يسود الشعر‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ ورق الشـقائق األحمـر المنقـى المجفـف فـي الظـل‪ ،‬مسـحو ًقا‬
‫يومـا‪.‬‬
‫منخـوالً أوقيتيـن‪ ،‬ويجعـل فيـه رطـل دهـن آس‪ ،‬ويشـمس عشـرين ً‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬تركيــب روغــن فرفيــون‪ :‬فرفيــون ‪ ،10‬كنــدر ‪ ،5‬مصطكــى ‪ ،10‬زنجبيــل ‪ ،10‬دار فلفــل‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ،10‬قســط ‪ ،10‬عاقــر قرحــا ‪ ،10‬زراونــد طويــل ‪ ،10‬خــردل ‪ ،10‬قجــي تخــم * ‪ ،10‬اوشــق ‪ ،5‬ســنبل ‪،3‬‬
‫دار صينــي ‪ ،5‬كبــاب ‪ ،5‬كركــم ‪ ،10‬راتنيــج ‪ ،10‬وج ‪ ،5‬روغــن زيــت ‪ 200‬درهــم‪.‬‬
‫* قجى تخم كلمة تركية‪ ،‬التخم بمعنى البزر‪ِ ،‬‬
‫والق ِجي بمعنى الخردل البري‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬شقائق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
8. Mezeryon yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karın boşluğunda su toplanmışa ve sıtmaya iyi gelir, sarı suyu

sürdürür, karın şişliklerini indirir.
Karışımı: Bir rıṭl mezeryon beş rıṭl su içerisinde geride suyun bir
5 rıṭlı kalıncaya kadar kaynatılır ve tamamen suya daldırılarak suyu sıkılır,
Sıkılan su üç ūḳiyye badem yağı ile yumuşak ateşte suyu gidinceye ve
geride yağı kalıncaya kadar kaynatılır. Sıkılarak kaldırılır. Bu hastalıklar
için kullanılacak doz Arap atı veya devesinin sütü ile birlikte bir dirhemdir.
9. İçildiğinde veya bedene sürülerek ovalandığında

10 basurlara ve bütün soğuk hastalıklara iyi gelen yağ (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde mavi devm ağacı, bitkilerin doğal
akışkan zamkı, çadıruşağı zamkı, çavşır, benlieğrelti otu, pelesenk ağacı
meyvesi ve kabuksuz acı badem.
Hepsi ufalanarak üzerine on katı su dökülür ve geride iki rıṭl su
15 kalıncaya kadar yumuşak ateşte pişirilir. Süzülerek üzerine bir rıṭl kabuğu
soyulmamış susam yağı eklenir. Suyu tamamen gidinceye ve geride yağ
kalıncaya kadar kısık ateşte pişirilir.
10. Basurlara iyi gelen yağ (eẕ-Ẕeḫīre)
İki dirhem devm ağacı ve bir dirhem bitkilerin akışkan zamkı on

20 dirhem kayısı çekirdeği içinin yağı içerisinde çözdürülür ve basurların
üzerine sürülür.
11. Basurlara iyi gelen yağ
On dirhem kayısı çekirdeği içinin yağı, iki istār erkek deve hörgücü,
iki istār saf mum, üçer dirhem saf mum, keçi böbreği iç yağı ve kuru
25 şeftali yaprağı, iki miskal devm ağacı, bir dirhem ezilmiş yanmış kurşun
ve çörek otu yağı alınır.
Usulüne uygun bir şekilde bir merhem yapılır, eski bir pamuğa sürülerek
basur üzerine yapıştırılır.
‫‪ .8‬دهن مازريون (ذ)‬

‫ينفع االستسقاء الزقي والحمى‪ ،‬ويسهل الماء األصفر‪ ،‬ويحط عنهم انتفاخ أبطنهم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يغلـى رطـل مازريـون فـي خمسـة أرطـال مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى رطـل‪،‬‬
‫فيمـرس ويعصـر‪ ،‬ويغلـى المـاء مـع ثلاث أواق دهن لوز‪ ،‬بنار هادئة‪ ،‬حتى يذهب الماء‪،‬‬
‫ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيعصـر ويرفـع‪ .‬الشـربة ]‪ [172a‬منـه لهـؤالء درهم‪ ،‬مع لبن اللقاح العربية‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫‪ .9‬دهن ينفع البواسيروجميع األمراض الباردة ً‬

‫شربا وتمريخا (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬مقـل أزرق وميعـة وأشـق وجاوشـير وبسـفايج وحـب بلسـان ولـوز مـر‬
‫مقشـر أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يـرض الجميـع‪ ،‬ويلقـى عليـه عشـرة أمثالـه مـاء‪ ،‬ويطبـخ بنـار لينـة حتـى يرجـع إلـى‬
‫رطلا‪ ،‬ويطبـخ بنار هادئة حتـى يذهب الماء‪،‬‬
‫رطليـن‪ ،‬فيصفـى ويلقـى عليـه دهـن الحـل ً‬ ‫‪10‬‬
‫ويبقـى الدهن‪.‬‬
‫‪ .10‬دهن ينفع البواسير(ذ)‬

‫يحـل درهمـا مقـل‪ ،‬ودرهـم ميعـة‪ ،‬فـي عشـرة دراهـم دهـن لـب نـوى المشـمش‪،‬‬
‫فيطلـى بـه البواسـير‪.‬‬
‫‪ .11‬دهن ينفع البواسير‬ ‫‪15‬‬
‫يؤخذ دهن لب نوى المشـمش عشـرة دراهم‪ ،‬وإسـتاران‪ 1‬سـنام جمل‪ ،‬وإسـتاران‬
‫‪2‬‬
‫شـمعا صافيـا‪ ،‬وشـمع‪ 3‬كلـى الماعـز وورق الخـوخ اليابـس ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬مقـل‬
‫ً‬
‫ً‬
‫ً‬ ‫مثقـال‪ ،‬مرداسـنج مسـحوق‪ 4‬شـيرج‬
‫ً‬
‫مرهما على الرسم‪ ،‬ويطلى على القطن العتيق‪ ،‬ويلزم الموضع‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬إستارين‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬إستارين‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنها شحم كلى الماعز‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ال بد من إثبات (و) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪4‬‬
12. Sedef otu yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Böbreklere, mesaneye, soğuk rahme iyi gelir. Soğuk sırt ağrılarını

dindirir, sinirlere, gevşek/sarkan organlara ve alın ağrısına faydalıdır.
Karışımı: Dört ūḳiyye yaş sedef otu iki menn kabuğu soyulmamış
5 susam yağı ve bir menn saf su içerisinde, suyun tamamı yok olup geride
yağ kalıncaya kadar kaynatılır. Sıkılarak saklanır.
13. Akrep yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Mesane taşlarını parçalayarak idrar ile dışarı atar.

Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye loğusa çiçeği, kara topalak,
10 centiyane, kapari kökü kabuğu ve bir rıṭl acı badem yağı.
İlaç maddeleri ufalanarak yağ içinde ve güneş altında bir hafta ıslatılır,
sonra sıkılarak içerisine canlı on akrep atılarak kabın ağzı sıkıca bağlanır
ve iki hafta güneş altında terbiye edilir. Sonra yağı sıkılarak bir kürdan/
mil üzerine iki damla damlatılır.
15 14. Soğutucu bir yağ (eẕ-Ẕeḫīre)
İdrar yapmadaki zorluğu giderir, idrar yollarını temizler ve cinsel

gücü çok arttırır.
Karışımı: Her birisinden Bağdat rıṭlıyla beşer rıṭl kabuğu soyulmamış
susam yağı, taze sağılmış inek sütü ve demir dikeni suyu, iki rıṭl ezilerek
20 elenmiş fānīẕ şekeri ve bir rıṭl ufalanmış zencefil.
Hepsi karıştırılarak kısık ateşte su ve süt buharlaşıncaya kadar
kaynatılır. Yağı sıkılarak saklanır. Hem içilmesi hem de losyon olarak
sürülmesi faydalıdır.
15. Sakız/zamk yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Soğuklar sebebiyle oluşan soğuk rahim, mesane ve böbreği ısıtır, soğuk

tümörlere iyi gelir. Soğuk/soğutucu maddelerin eklemlere akmasına engel
olur.
‫‪ .12‬دهن السذاب (ذ)‬

‫ينفـع الكليـة والمثانـة‪ ،‬والرحـم البـاردة‪ ،‬ويسـكن أوجـاع الظهـر البـاردة‪ ،‬وينفـع‬
‫العصـب‪ ،‬واسـترخاء األعضـاء‪ ،‬ووجـع الجبيـن‪.‬‬
‫مـن‬
‫أخالطـه‪ :‬يغلـى ورق السـذاب الرطـب أربـع أواق‪ ،‬فـي منيـن دهـن حـل‪ ،‬وفـي ّ‬
‫قراحـا‪ ،‬حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيعصـر ويحفـظ‪.‬‬
‫مـاء ً‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .13‬دهن العقرب (ذ)‬

‫يفتت حصى المثانة‪ ،‬ويخرجها بالبول‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬زراوند وسعد وجنطيانا وقشر أصل الكبر أوقية أوقية‪ ،‬دهن اللوز المر رطل‪.‬‬
‫أسـبوعا فـي الشـمس‪ ،‬ثـم يعصـر ويرمـى فيـه‬
‫ً‬ ‫تنقـع األدويـة مرضوضـة فـي الدهـن‪،‬‬
‫عشـرة عقـارب أحيـاء‪ ،‬ويشـد رأسـه‪ ،‬ويربـى أسـبوعين علـى الشـمس‪ ،‬ثم يعصـر‪ ،‬فيقطر‬ ‫‪10‬‬
‫منـه قطرتيـن بخالل‪.1‬‬
‫‪ .14‬دهن بارد (ذ)‬

‫يفتح عسر البول‪ ،‬وينقي مجاريه‪ ،‬ويزيد في الباه بقوة‪.2‬‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن الحـل ولبـن الحليـب البقـري ومـاء الحسـك مـن كل واحـد خمسـة‬
‫أرطـال بالرطـل البغـدادي‪ ،‬فانيـذ مسـحوق منخـول رطلان‪ ،‬زنجبيـل مرضـوض رطـل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يخلـط الجميـع‪ ،‬ويغلـى علـى نـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهب الماء واللبـن‪ ،‬فيعصر الدهن‬
‫وشـربا‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويحفظ‪ .‬ينفعه طالء‬
‫‪ .15‬دهن الميعة (ذ)‬

‫يسخن الرحم والمثــانة والكلية الباردات األسباب‪ ،‬وينفع األورام الباردة‪ ،‬ويمنع‬
‫المـواد البـاردة عـن االنصباب إلى المفاصل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫كــذا فــي جميــع النســخ‪ ،‬وهــو منفــرج مــا بيــن الشــيئين وعــود رفيــع يتخلــل بــه‪ ،‬أي يخــرج بــه بقايــا الطعــام‬ ‫‪1‬‬
‫ممــا بيــن األســنان‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬بالقوة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Bir buçuk rıṭl kabuğu soyulmamış susam yağı ve dört istār
bitkilerin zamklı kabuklarının pişirilmesiyle elde edilen reçinenin dibindeki
tortu.
Reçine tortusu kısık ateşte yağa katılır ve kaldırılarak kullanılır.
5 16. Safran yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Rahim tümörlerine ve şiddetli kasılmasına iyi gelir, doğal olan sıcaklığı

harekete geçirir.
Karışımı: Altı dirhem safran, beş dirhem sivertiya/safraca zamkı, altı
dirhem Frenk kimyonu, bir dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi.
10 Kabuğu soyulmamış susam yağı altı gün boyunca çözdürülür. Frenk
kimyonu bir gün bir gece sirke içerisinde ıslatılır. Sekizinci günde buna beş istār
kabuğu soyulmamış susam yağı ilave edilerek, su tamamen buharlaşıncaya ve
kimyon tamamen dağılıncaya kadar kısık ateşte kaynatılır. Tamamen suya
daldırılarak sıkılır ve süzülür. Koyulaşıncaya kadar su kaynatılır ve buna su
15 ile aynı miktarda kabuğu soyulmamış susam yağı eklenir. Her halükârda her
on dirhem yağa karşılık on dirhem pamuk otu eklenir.
Hepsi suyu çekilinceye ve geride yağ kalıncaya kadar kaynatılır. Her
gece bu yağ ile saç bitiş yerleri yağlanırsa ve ertesi günün sabahında
mersin ağacı kaynatılmış su ile yıkanırsa saç daha güzel gelecektir.
20 17. Saçı siyahlaştıran yağ (el-Ḥāvī, eẕ-Ẕeḫīre)
Saçları dökülmekten ve sertleşmekten korur.

Karışımı: Her birisinden üç ūḳiyye kan taşı, kakule, deniz salyangozu
kabuğu, mazı ve kıst otu; birer ūḳiyye pamuk otu ve safran, yarım ūḳiyye
küçük şebboy ve bir buçuk rıṭl sıvı yağ.
25 Şarap ve sıvı yağ, şarap çekilinceye ve geride yağ kalıncaya kadar
kaynatılır. Saçın kırmızı olması istenirse formüldeki mazı çıkarılır.
el-Ḥāvī’de safran, şebboy ve şarap atılmıştır. O şöyle der: “Biraz iri bir
şekilde ezildikten sonra su ve sıvı yağ ile kaynatılır. Ateşten sakınılır ve
soğuk olarak kullanılır.”
‫أخالطه‪ :‬دهن الحل رطل ونصف رطل‪ ،‬ميعة يابسة أربعة أساتير‪.‬‬
‫يداف الميعة في الدهن‪ ،‬على نار هادئة‪ ،‬فيرفع ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .16‬دهن الزعفران (ذ)‬

‫ينفع أورام الرحم وتشنجها‪ ،‬ويشعل الحرارة الغريزية‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬زعفران سـتة دراهم‪ ،‬قصب الذريرة خمسـة دراهم‪ ،‬قردمانا سـتة دراهم‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫مـر بطارخ درهم‪.‬‬

‫يومـا وليلـة‪ ،‬ويضـاف إليهـا‬
‫يحـل مربـى الحـل سـتة أيـام‪ ،‬وينقـع قردمانـا فـي الخـل ً‬
‫اليـوم الثامـن خمسـة أسـاتير دهـن حـل‪ ،‬ويغلـى بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهـب ]‪ [172b‬حتـى‬
‫يتهـرأ‪ ،‬ويمـرس ويعصـر ويصفـى‪ ،‬ويغلـى المـاء حتـى يغلـظ‪ ،‬فيضـاف إليـه مقـداره دهن‬
‫حـل؛ وعلـى كل حـال لـكل عشـرة دراهـم مـن الدهـن‪ ،‬يكـون عشـرة دراهـم الدن‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يغلـى الجميـع حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيدهـن كل ليلـة بهـذا الدهـن‬
‫مليحـا‪.‬‬
‫ً‬ ‫منابـت الشـعر‪ ،‬ويغسـل بكـرة بطبيـخ اآلس‪ ،‬يجـئ‬
‫‪ .17‬دهن يسود الشعر(ح ذ)‬

‫ويحفظ عن السقوط واالنتشار‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬ســـادنج ‪ 1‬وحمامـــا وأظفـــار الطيـــب وعفـــص وقســـط مـــن كل واحد‬ ‫‪15‬‬
‫ثـــاث أواق‪ ،‬الدن وزعفـــران مـــن كل واحـــد وقية‪ ،‬خيـــري بوا نصـــف وقية‪ ،‬دهن‬
‫زيـــت رطـــل ونصف‪.‬‬
‫يغلـى الخمـر والدهـن حتـى يذهـب الشـراب‪ ،‬ويبقـى الدهـن؛ إن أرادوا أن يكـون‬
‫الشـعر أحمـر‪ ،‬يطـرح عـن التركيـب عفـص‪.‬‬
‫وتـرك فـي (ح) الزعفـران والخيـري والشـراب‪ ،‬وقـال‪« :‬يغلى بالمـاء والدهن بعدما‬ ‫‪20‬‬
‫باردا»‪.‬‬
‫جريشـا‪ ،‬ويحفظ عن النار‪ ،‬ويسـتعمل ً‬
‫ً‬ ‫دق‬
‫في (ج)‪ :‬ساذنج‪ ،‬والصواب أنها شادنج‪.‬‬ ‫‪1‬‬
18. Mersin ağacı yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Kūtvālī kitabından alıntılandığına göre saç bitim yerlerini ve saçları

güçlendirir, saçı uzatır ve sıklaştırır. Saçı çoğaltarak siyahlaştırır.
Karışımı: Bir rıṭl yaş mersin ağacı yaprağı, bir rıṭl kabuğu soyulmamış
5 susam yağı, yirmi dirhem ufalanmış emlec bitkisi.
Suyu çekilip geride yağ kalıncaya kadar hepsi kaynatılır. Ardından
sıkılarak içerisine on dirhem pamuk otu/laden yağı ve yarım miskal amber
eklenerek kaldırılır.
Geceleyin saç ve saçların bitiş yeri bu yağ ile yağlanır ve ertesi günün
10 sabahında banyoda içinde emlec bitkisi kaynatılmış su ile yıkanırsa saçı
uzatır, gürleştirir, güçlendirir, sıklaştırır ve siyahlaştırır.
19. Saçı uzatan ve sıklaştıran yağ (eẕ-Ẕeḫīre)
Saçı güçlendirir ve sıklaştırır, saçın sertleşmesine ve dökülmesine

engel olur.
15 Karışımı: Her birisinden birer menn mersin ağacının yaş yaprağı
ve kabuğu soyulmamış susam yağı, bir menn üzüm şarabı, yedi dirhem
emlec kabuğu.
Su ve şarap yok oluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar hepsi
kaynatılır. Bu yağ içerisinde beş dirhem mum gibi olan laden yağı ve üç
20 dirhem akasya ağacının yaprağı ve meyvesinin zamkı çözdürülür ve cam
bir kap içerisinde saklanır. Saç sürekli bu yağ ile yağlanır.
Bir başka nüshada kap içerisindeki ilaç maddeleri arasında şarabın adı
geçmez. Yedi dirhem emlec bitkisi ile yarım dirhem amberin adı geçer
ancak akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zamkının adı geçmez. Şöyle
25 der: “Bu Kūtvālī ‘nin Ānāb’ında yazılı olan mersin ağacı yağıdır. Saç ve
saçın bittiği yerler geceleyin bu yağ ile yağlanır ve ertesi günün sabahında
banyoda içerisinde emlec kaynatılmış su ile yıkanır.”
‫‪ .18‬دهن اآلس (ذ)‬

‫عن كتاب كوتوالي‪ .‬يقوي منابت الشـعر‪ ،‬ويقوي الشـعر‪ ،‬ويطوله ويكثفه‪ ،‬ويكثره‬
‫ويسوده‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـاء ورق اآلس الرطـب رطـل‪ ،‬دهـن الحـل رطـل‪ ،‬أملـج مرضـوض‬
‫ً‬ ‫عشـرون‬ ‫‪5‬‬
‫يغلـى الجميـع حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيعصـر‪ ،‬ويضـاف إليـه الدن‬
‫شـمع عشـرة دراهـم‪ ،‬عنبـر نصـف مثقـال‪.‬‬
‫يرفـع ويدهـن بهـذا الدهـن فـي الليـل الشـعر ومنابتـه‪ ،‬ويغسـل بكـرة فـي الحمـام‬
‫ويسـوده‪.‬‬
‫ّ‬ ‫بطبيـخ أملـج‪ ،‬فيطـول الشـعر ويكثفـه‪ ،‬ويقويـه ويكثـره‬
‫‪ .19‬دهن يطول الشعرويكثفه (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ويقويه ويكثره‪ ،‬ويمنع عن االنتشار والسقوط‪.‬‬

‫مـن‪ ،‬ومـن‬
‫أخالطـه‪ :‬مـاء ورق اآلس الرطـب ودهـن الحـل مـن كل واحـد نصـف ّ‬
‫مـن‪ ،‬ومـن قشـر األملـج سـبعة دراهـم‪.‬‬
‫الشـراب العنبـي ّ‬
‫يغلـى الجميـع حتـى يذهـب المـاء والشـراب‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيحـل فيـه خمسـة‬
‫دراهـم الدن شـمع‪ ،‬وثالثـة دراهـم أقاقيـا‪ ،‬ويحفـظ فـي زجاجـة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫دائما‪.‬‬
‫يدهن الشعر به ً‬
‫وفي نسـخة‪ :‬ما ذكر الشـراب في أوان باألملج سـبعة دراهم‪ ،‬وعنبر نصف مثقال؛‬
‫ومـا ذكـر أقاقيـا‪ ،‬وقـال‪« :‬هـو دهـن آس‪ ،‬مكتـوب فـي آنـاب‪ 1‬كوتوالـى‪ :‬يدهـن بـه الشـعر‬
‫ومنابتـه بالليـل‪ ،‬ويغسـل بكـرة فـي الحمـام بطبيخ أملج»‪.‬‬

20. Kabak yağı (el-Ḥāvī)
Soğutucu ve nemlendiricidir. Burun içine çekilirse veya başın üzerine

dökülürse beyin hararetine, menenjit ve melankoli hastalarına iyi gelir.
Bedende sonradan ortaya çıkan ateşe faydalıdır.
5 Karışımı: Büyük bir kabak soyulur, dövülerek suyu süzülür. Kabak
suyundan dört menn ve kabuğu soyulmamış taze susam yağından bir
menn alınır.
Suyu gidip, geride yağ kalıncaya kadar kısık ateşte pişirilir. Süzülür ve
ucunda pamuk bulunan bir çubuk kabın ağzından yağın bulunduğu dibine
10 doğru girdirilerek geride içerisinde su kalıp kalmadığı kontrol edilir.
Çubuk çıkarılarak ateşle tutuşturulur. Çubuk yanmazsa geride bir miktar
daha su kalmıştır, su yok oluncaya kadar kaynatılır. Çubuk yanar ve yağ
çabuk sürülürse içerisinde hiç su kalmamış demektir.
21. Koyu ve olgunlaşmamış gaz birikmesi nedeniyle

15 oluşan şişliklere iyi gelen yağ
Karışımı: Zambak yağı ile kunduz testisi veya sütleğen karıştırılarak,

bu karışım ile kafa temizlendikten ve mizacı düzelttikten sonra sürekli
yağlanır.
22. Şişliklere ve uyuşmaya iyi gelen yağ
20 Karışımı: Eşit ölçülerde kabak yağı, badem yağı, menekşe yağı ve

nilüfer yağı karıştırılır. Geniş ağızlı bir çömlek içerisinde iyice çırpılır ve
kafa bu çömleğin içerisine daldırılır.
23. Kıst otu yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Felce, yüz fercine ve organlardaki sarkmaya iyi gelir, sinirleri güçlen-

25 dirir, mide ve karaciğere faydalıdır, saçın siyahlığını korur.
Karışımı: On dirhem kıst otu, üç dirhem karabiber, aynı miktarda
sütleğen, dört dirhem akırıkarha, iki dirhem kunduz testisi.
‫‪ .20‬دهن القرع (ح)‬

‫مبرد مرطب‪ ،‬ينفع حرارة الدماغ‪ ،‬وأصحاب السرسام‪ ،‬والماليخوليا‪ ،‬إذا استنشق‬
‫أو صـب علـى الـرأس؛ وينفـع الحرارة العارضة في البدن‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يقشـر القـرع الكبيـر‪ ،‬ويـدق ويعصـر مـاؤه‪ ،‬ويؤخـذ مـن مائـه أربعـة أمنـاء‪،‬‬
‫مـن‪.‬‬
‫ومـن دهـن الحـل الطـري ّ‬ ‫‪5‬‬
‫يطبـخ بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن؛ ثـم يصفـى ويعتبـر هـل بقـي‬
‫فيـه شـيء مـن المـاء أم ال ؟ بـأن يدخـل عـود فـي رأسـه قطـن إلـى أسـفل اإلنـاء الذي فيه‬
‫الدهـن‪ ،‬ثـم يخـرج ويشـعل بالنـار؛ فـإن فشـا فقـد بقـي فيـه مـن المـاء بقيـة‪ ،‬فيغلـى حتـى‬
‫سـريعا‪ ،‬لـم يكـن يبـق ]‪ [173a‬فيـه مـن المـاء شـيء‪.‬‬
‫ً‬ ‫يذهـب؛ وإن لـم يفـش ويسـتعمل‬
‫‪ .21‬دهن ينفع الشخوص إذا كان من تراكم بخارغليظ فج‬ ‫‪10‬‬
‫دائما‪ ،‬بعد‬
‫أخالطه‪ :‬يخلط بدهن الزنبق جندبيدسـتر أو فرفيون‪ ،‬فيدهن به الرأس ً‬
‫التنقية‪ ،‬وإصالح المزاج‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪( .22‬دهن ينفع الشخوص واألخذة)‬
‫أخالطه‪ :‬يخلط دهن القرع ودهن اللوز ودهن البنفسج ودهن النيلوفر أجزاء سواء‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬فيغرق به الرأس‪.‬‬
‫يضرب في القارورة ً‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .23‬دهن القسط (ذ)‬

‫ينفـع الفالـج واللقـوة واالسـترخاء‪ ،‬ويقـوي األعصـاب‪ ،‬وينفـع المعـدة والكبـد‪،‬‬
‫ويحفـظ سـواد الشـعر‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قسـط عشـرة دراهـم‪ ،‬فلفـل أسـود ثالثـة دراهـم‪ ،‬فرفيـون مثلـه‪ ،‬عـود قـرح‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬جندبيدسـتر درهمـان‪.‬‬ ‫‪20‬‬

Hepsi ufalanır ve yarım menn fesleğen şurubu içerisinde bir gün bir
gece ıslatıldıktan sonra suyun yarısı gidinceye kadar kaynatılır. İyice
suya bastırıldıktan sonra suyu sıkılır. Bu karışıma yarım menn sıvı yağ
ilave edilir.
5 Suyun tamamı gidinceye ve geride sadece yağ kalıncaya kadar hepsi pi-
şirilir. Bir başka nüshaya göre bu karışıma beş dirhem kabuk tarçın eklenir.
24. Çörek otu yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Felce ve şiddetli kas kasılmasına iyi gelir.

Karışımı: Yirmi dirhem çörek otu ve otuz dirhem yabani badem içi
10 yumuşak bir şekilde dövülür ve kenevir yağı ile karıştırılır. Boyun ve sırt
omurları bu yağ ile ovulur. Ancak daha önce boyun ve sırta içerisinde
mercanköşk, marsama bitkisi, sarı yavşan, ağaç kavunu yaprağı, nana-
han tohumu, yabani İran kekiği, bahçe nanesi, kekik, gazel otu ve yavşan/
ayvadana otu kaynatılmış suya batırılmış bir yakı yapıştırılması gerekir.
15 Sonra bahsedilen yağ sürülerek avuç içi ile ovalanır.
25. Rutubetli kasılmaya ve ishal sonrası ateşe faydalı yağ

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Yirmi dirhem menekşe yağı, üç dirhem mum, on dirhem

sığır kemiği iliği, bir istār tavuk veya kaz iç yağı, ikişer dirhem papatya,
20 koçboynuzu çiçeği, menekşe, geven zamkı ve devm ağacı, üç dirhem bitki
kabuğu zamkı/zığala.
Hepsi usulüne uygun olarak ezilir ve kasılma olan yere bu yağ sürülür.
26. Sakız ağacı yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuk sebebiyle oluşan kulak ağrılarına iyi gelir.

25 Karışımı: Birer dirhem sabır otu, mürr ağacı reçinesi, sakız, teke
dikeni öz suyu, kunduz testisi, öküz safrası, beş dirhem akgünlük ağacı
zamkı, yirmi dirhem acı badem yağı.
‫يوما وليلة؛ ثم يغلى‬

‫من من الشـراب الريحانـي‪ً ،‬‬
‫يـرض الجميـع‪ ،‬وينقـع فـي نصـف ّ‬
‫من من دهن الزيت‪.‬‬
‫حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيمـرس ويعصـر‪ ،‬ويضاف إليـه نصف ّ‬
‫يطبـخ الجميـع حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهن‪ .‬وفي نسـخة‪ :‬يضاف إليه خمسـة‬
‫دراهم سليخة‪.‬‬
‫‪ .24‬دهن الشونيز(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع الفالج والتشنج‪.‬‬

‫ناعمـا‪،‬‬
‫درهمـا‪ ،‬يدقـان ً‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬لـب لـوز جبلـي ثالثـون‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬شـونيز عشـرون‬
‫ويخلطـان بدهـن القنـب‪ ،‬ويدلـك بـه فقـرات الرقبـة والظهـر‪ ،‬لكـن ينبغـي أن يكمـد أوالً‬
‫بطبيـخ المرزنجـوش والنمـام والشـيح وورق األتـرج والنانخـواه والصعتـر والفوتنـج‬
‫وحاشـا ومشكطرامشـيع وقيصـوم؛ ثـم يدلـك بالدهـن المذكـور‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .25‬دهن ينفع التشنج الرطوبي والحرارة الكائنة بعد اإلسهال (ذ)‬

‫درهما‪ ،‬شـمع ثالثة دراهم‪ ،‬مخ عظام البقر عشـرة‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬دهن بنفسـج عشـرون‬
‫‪1‬‬
‫دراهـم‪ ،‬شـحم الدجـاج أو شـحم البـط إسـتار‪ ،‬بابونـج وإكليـل الملـك وبنفسـج وكثيرا‬
‫ومقـل درهمـان درهمـان‪ ،‬ميعـة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يسحق الجميع على الرسم‪ ،‬ويطلى به موضع التشنج‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .26‬دهن مصطكى (ذ)‬

‫ينفع أوجاع اآلذان الباردة السبب‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬صبر ومر ومصطكى وحضض وجندبيدسـتر ومرارة الثور درهم درهم‪،‬‬
‫ً‬ ‫لبان خمسـة دراهم‪ ،‬دهن لوز مر عشـرون‬
‫يـدق األدويـة د ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬وينخـل ويخلـط بدهـن اللـوز المـر‪ ،‬ويضـاف إليـه عشـرون‬ ‫‪20‬‬
‫درهمـا خمـرا عتي ًقا‪.‬‬

‫ً‬
‫ً‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬كثير‪.‬‬ ‫‪1‬‬
İlaç maddeleri bir güzel dövülür, elenir ve acı badem yağıyla karıştırı-
lır. Buna yirmi dirhem yıllanmış şarap eklenir. Hepsi su ve yağ ile çok iyi
ezilir ve suyu sıkılır. Ilık olarak kulağa damlatılır.
27. Papatya yağı (el-Ḥāvī)
5 Normal ısıtıcı bir yağdır. Ağrıları dindirir, derinin sıkılaşması nede-

niyle ortaya çıkan ateş ve bitkinliğe faydalıdır. Sarkan yerleri gevşetir, ba-
ğırsaklarda oluşan gazlara iyi gelir. Yağlar arasında diğer yağların aksine,
çekme özelliği olmaksızın sert kitleleri dağıtma özelliği vardır.
Karışımı: iki ūḳiyye yıkanarak gölgede kurutulmuş papatya çi-
10 çekleri alınarak yirmi ūḳiyye kabuğu soyulmamış susam yağı içerisine
atılır ve kırk gün güneş altında beklemeye bırakılır. Sonra süzülerek
kullanılır.
Yaş veya kuru papatya çiçekleri dört menn tatlı su ve sirke ile geride
yağ kalıncaya kadar kaynatılır, sıkılarak kaldırılır.
15 28. Gök süsen yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğukluğa ve rahim duvarlarının karşılıklı yapışmasına iyi gelir. Ku-

luncu dağıtır, böbrek ve mesanenin soğukluğunu ısıtır.
Karışımı: Birer ūḳiyye kabuk tarçın, kıst otu kökü, pelesenk ağacı
meyvesi, sakız ağacı reçinesi, her birisinden yarım ūḳiyye karanfil ve tar-
20 çın, bir ūḳiyye safran, otuz adet gök süsen çiçeği.
Gök süsen çiçeğinin ortasındaki sarı tohumlar ayıklanır. İlaç madde-
leri dövülerek cam bir kap içerisinde bir buçuk rıṭl kabuğu soyulmamış
susam içerisinde ıslatılır. Yağ ilaç maddelerinin etkisini alıncaya kadar
güneş altında terbiye edilir, sıkılarak kullanılır.
25 29. Yarasa yağı (el-Ḳānūn)
Eklem ağrıları ve gut hastalığına iyi gelir, bu iki hastalığı tamamen

iyileştirir.
‫جيـــدا؛ ثـــم يعصـــر ويقطر في‬

‫ً‬ ‫يســـحق المجمـــوع مـــع المـــاء والدهـــن‪ ،‬ســـح ًقا‬
‫األذن فاترا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .27‬دهن البابونج‪( 1‬ح)‬

‫حـار باعتـدال‪ .‬يسـكن األوجـاع‪ ،‬وينفـع اإلعيـاء والحمـى العارضـة عـن تكاثـف‬
‫الجلـد‪ ،‬ويرخـي المواضـع المتمـددة‪ ،‬وينفـع الريـاح الكائنـة فـي األمعـاء؛ ولـه ِم ْـن بيـن‬ ‫‪5‬‬
‫األدهـان خاصيـة‪ 2‬التحليـل دون الجـذب‪ ،‬بخلاف‪ 3‬سـائر األدهـان‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ فقـاح البابونـج المغسـول المنشـف فـي الظـل أوقيتيـن‪ ،‬ويطرح في‬
‫يوما‪ ،‬ثم يصفى ويسـتعمل‪.‬‬
‫عشـرين أوقيـة مـن دهـن الحـل‪ ،‬ويتـرك في الشـمس أربعين ً‬
‫عذبـا‪[173b] ،‬‬
‫يابسـا مـن أربعـة أمنـاء مـاء ً‬
‫طريـا كان أو ً‬
‫وقـد يغلـى مـن البابونـج ً‬
‫الخـل‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيعصـر ويرفـع‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .28‬دهن السوسن (ذ)‬

‫ينفع البرودة‪ ،‬واختناق الرحم‪ ،‬ويحل القولنج‪ ،‬ويسخن برودة الكلية والمثانة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـليخة وقسـط مـر وحـب بلسـان ومصطكـى أوقيـة أوقيـة‪ ،‬قرنفـل وقرفـة‬
‫ً‬ ‫مـن كل واحـد نصـف أوقيـة‪ ،‬زعفـران أوقيـة‪ ،‬ورد السوسـن ثالثـون‬
‫ينقى الورد من بزره األصفر الذي يكون وســــط الزهر‪ ،‬يدق الحوائج‪ ،‬وينقع في‬ ‫‪15‬‬
‫رطـل ونصـف دهـن حـل‪ ،‬فـي زجاجـة‪ ،‬ويربـى فـي الشـمس إلـى أن يأخـذ الدهـن قـوة‬
‫األدويـة‪ ،‬فيعصر ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .29‬دهن الخفاش(ق)‬
‫تاما‪.‬‬
‫ينفع أوجاع المفاصل والنقرس‪ ،‬ويبرئهما إبراء ً‬
‫هذا الدهن ناقصة في (ب) و (ج)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬خاصيته‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Kesilen on iki adet yarasa bir rıṭl dağ kekiği yaprağı suyu,
bir rıṭl eski sıvı yağ içerisinde dört dirhem loğusa çiçeği, üç dirhem kun-
duz testisi ve aynı miktarda kıst otu ile beraber kaynatılır.
Hepsi suyu kayboluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar pişirilir.
5 30. Sütleğen yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuk sebeplerden dolayı oluşan ağrılara, özellikle de sinir ağrılarına

ve siyatiğe iyi gelir.
Karışımı: On dirhem kıst otu kökü, beş dirhem kunduz testisi, on iki
dirhem dağ nanesi veya yabani nane, yedi dirhem akırıkarha, dört dirhem
10 çöven, üç dirhem yaban üzümü.
Hepsi ufalanır ve bir gün bir gece dört yüz dirhem fesleğen şurubu/şer-
beti içerisinde ıslatılır, kısık ateşte geride üçte biri kalıncaya kadar kayna-
tılır, soğuyuncaya kadar beklemeye bırakılır. Tamamen suya bastırılarak
sıkılır. Şerbete yarısı kadar şebboy yağı veya benzeri bir yağ eklenerek,
15 şerbet kayboluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar kısık ateşte kaynatılır.
Sonra yağa sütleğen eklenir. Yağın her on dirhemi için iki dirhem toz gibi
öğütülmüş sütleğen eklenir. Hepsi birlikte kısık ateşte bir taşım kaynatılır.
Kaldırılarak söylediğimiz rahatsızlıklar için kullanılır.
31. Sultani fesleğen yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Bütün ağrıları, özellikle de diz kapağı ağrısını Allah’ın izniyle dindi-

recektir.
Karışımı: Bir ölçü sultani fesleğen suyu, yarım ölçü kabuğu soyulma-
mış susam yağı.
Suyu yok olup, geride yağ kalıncaya kadar kısık ateşte kaynatılır ve sıkılır.
25 Bu yağdan kullanılacak doz iki ūḳiyye içerisinde nohut pişirilmiş, ye-
terli miktarda içerisine Kirman kimyonu katılmış su ile birlikte bir mis-
kaldir. Dediğimiz gibi içilirse eklem ağrılarını dindirir, özellikle de diz
kapağı ağrılarını.
‫مذبوحـا‪ ،‬فـي رطـل عصيـر ورق مرماحـوز‪،1‬‬ ‫ً‬ ‫فاشـا‬

‫أخالطـه‪ :‬يغلـى اثنـا عشـر ُخ ً‬
‫ورطـل زيـت عتيـق‪ ،‬مـع أربعـة دراهم زراوند‪ ،‬وثالثة دراهم جندبيدسـتر‪ ،‬ومثله قسـ ًطا‪.‬‬
‫يطبخ الجميع حتى يذهب الماء‪ ،‬ويبقى‪ 2‬الدهن‪.‬‬
‫‪ .30‬دهن فرفيون (ذ)‬

‫ينفع األوجاع الكائنة عن األسباب الباردة‪ ،‬وخاصة أوجاع األعصاب‪ ،‬وعرق النسا‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قسـط مـر عشـرة دراهـم‪ ،‬جندبيدسـتر خمسـة دراهـم‪ ،‬فوتنـج جبلـي أو‬
‫درهمـا‪ ،‬عـود قـرح سـبعة دراهـم‪ ،‬كنـدس أربعـة دراهـم‪ ،‬مويـزج‬
‫ً‬ ‫بـري يابـس اثنـا عشـر‬
‫يوما وليلـة‪ ،‬بنار هادئة‪،‬‬
‫يـرض الجميـع‪ ،‬وينقـع فـي أربعمائـة درهـم شـراب ريحاني ً‬
‫حتـى يرجـع إلـى الثلـث‪ ،‬فيتـرك حتـى يبـرد‪ ،‬فيمـرس ويعصـر‪ ،‬ويضـاف إلـى الشـراب‬ ‫‪10‬‬
‫مقدار نصفه دهن خير‪ ،3‬أو ما يشـبهه‪ ،‬ويغلى بنار هادئة حتى يذهب الشـراب‪ ،‬ويبقى‬
‫الدهـن‪ ،‬ثـم يضـاف إلـى الدهـن فرفيـون‪ ،‬يكـون علـى كل عشـرة دراهـم مـن الدهـن‬
‫درهمـا فرفيـون مسـحوق كالغبـار‪ ،‬فيغلـى الجميـع غليـة واحـدة‪ ،‬علـى نـار هادئـة‪ ،‬فيرفع‬
‫ويسـتعمل لمـا قلنـا‪.‬‬
‫‪ .31‬دهن شاهسفرم (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫يسكن جميع األوجاع‪ ،‬وخاصة الركبة‪ ،‬بإذن ّٰ‬
‫أخالطه‪ :‬ماء شاهسفرم جزء‪ ،‬دهن الحل نصف جزء‪.‬‬
‫يغليان بنار هادئة إلى أن يذهب الماء ويبقى الدهن‪ ،‬فيعصر‪.‬‬
‫الشـربة منـه مثقـال‪ ،‬مـع وقيتيـن طبيـخ حمـص‪ ،‬بحيث يكون فيه كمـون كرماني بقدر‬
‫الكفاية‪ ،‬فإنه إذا شـرب كما قلنا‪ ،‬يسـكن أوجاع المفاصل‪ ،‬وال سـيما أوجاع الركبة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬مزمارحوز‪ ،‬وفي (ج) إلى‪ :‬مزمارجوز‪ ،‬والصواب ما أثبتناه‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬ينقى‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنه دهن الخيري‪.‬‬ ‫‪3‬‬
32. Eşek yoncası yağı (el-Ḳānūn)
İçilirse veya sürülerek ovalanırsa felç ve kötürüm rahatsızlığına iyi gelir.

Karışımı: Yemeğe tat ve koku veren baharat katılmış eşek yoncası
suyu, aynı miktardaki şarap, yine aynı miktardaki yağ içerisinde, suyu
5 gidinceye ve geride yağ kalıncaya kadar pişirilir. Kaldırılarak ihtiyaç hâ-
linde üç dirhem kullanılır.
33. Kötürüm için denenmiş bir tedavi (el-Ḳānūn)
Yüzülmüş bir koyun derisi yüzüldüğü anda alınır, taze sağılmış inek
sütüne bulanır ve kötürümün üzerine bırakılır. Bunun faydasını görecek-
10 tir. Özellikle de kötürüm bu deriyi kuru bir banyoda/saunada kullanırsa ve
terleyinceye kadar sabrederse veya bir fırında veya ısıtılmış bir çukurda
kullanırsa kötürüm hastalığı için faydalı olacaktır.
34. Sarı yavşan otu yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuk organları ısıtır ve güçlendirir.

15 Karışımı: İki ūḳiyye sarı yavşan otu çiçeği veya cam bir kapta yaprağı
otuz istār kabuğu soyulmamış susam yağı içerisinde ıslatılır ve kabın ağzı
sıkıca bağlanarak kırk gün boyunca güneşe bırakılır. Kaldırılarak kullanılır.
35. Durak otu yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Soğuk ve sert tümörleri dağıtır, bitkinliği giderir.

20 Karışımı: Bir menn kabuğu soyulmamış susam yağı ve bir ūḳiyye
veya daha fazla kurutulmuş durak otu tohumu cam bir kap içerisinde kırk
gün güneşte terbiye edildikten sonra kaldırılarak kullanılır.
el-Ḥāvī’de söylediğine göre: “Tohumun gölgede kurutulması, susam
yağının da taze olması gerekir.” Sonra der ki: “Bu yağ sıcakta soğutucu
25 ve ısıtıcı olma arasında ılıman bir yağdır ve bitkinliğe iyi gelir, gazları
boşaltır, uyutucudur, ağrıları dindirir, damarların alttaki (kolon, körbağır-
saktaki) ağızlarını açar.”
‫‪ .32‬دهن حندقوقى (ق)‬

‫وتمريخا‪.‬‬
‫ً‬ ‫شربا‬
‫ينفع األقعاد والزمانة‪ً ،‬‬
‫زيتـا‪ ،‬حتـى يذهب‬
‫شـرابا‪ ،‬ومثلـه ً‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ مـاء الحندقوقـى المبـزر‪ ،‬فـي مثلـه‬
‫المائيـة‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيرفـع‪ ،‬ويسـتعمل وقـت الحاجـة ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫‪ .33‬ومما جرب للمقعد (ق)‬ ‫‪5‬‬
‫أن يؤخذ سلخ‪ٍ 1‬‬

‫شاة ساع َة ُس ِلخ‪ ،‬ويلطخ بلبن البقر الحليب‪ ،‬ويترك عليه‪.‬‬
‫ينتفـع بـه‪ ،‬وخاصـة إذا اسـتعملها فـي الحمـام اليابـس‪ ،‬وصبـر إلـى أن يعـرق‪ ،‬أو فـي‬
‫نافعـا لها‪.‬‬
‫تنـور‪ ،‬أو فـي حفـرة محمـاة‪ ،‬يكـون ً‬
‫‪ .34‬دهن أفسنتين (ذ)‬

‫يسخن األعضاء الباردة‪ ،‬ويقويها‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬تنقـع وقيتـان زهـر أفسـنتين أو ورقـه‪ ،‬فـي ثالثين ]‪ [174a‬إسـتارا دهن حل‪،‬‬
‫يوما‪ ،‬فيرفع ويسـتعمل‪.‬‬
‫في زجاجة‪ ،‬ويشـد رأسـها‪ ،‬ويوضع في الشـمس أربعين ً‬
‫‪ .35‬دهن الشبت (ذ)‬

‫يحلل األورام الباردة الصلبة‪ ،‬ويذهب اإلعياء‪.‬‬
‫من‪ ،‬ومن بزر الشـبت المجفف وقية أو أكثر‪ ،‬في‬
‫أخالطه‪ :‬يجعل من دهن الحل ّ‬ ‫‪15‬‬
‫يوما‪ ،‬ثم يرفع ويسـتعمل‪.‬‬

‫زجاجة‪ ،‬ويربى في الشـمس أربعين ً‬
‫طريـا»؛ ثـم‬
‫وقـال فـي (ح)‪« :‬ينبغـي أن يكـون البـزر مجف ًفـا فـي الظـل‪ ،‬ودهـن الحـل ً‬
‫قـال‪« :‬وهـذا الدهـن معتـدل فـي الحـرارة‪ ،‬ينفـع اإلعيـاء‪ ،‬ويفش الرياح‪ ،‬وينوم‪ ،‬ويسـكن‬
‫األوجـاع‪ ،‬ويفتـح أفـواه العـروق التـي في السـفل»‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬صلخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

36. Durak otu yağı (el-Ḳānūn)
Kafada toplanan soğuk nezleye iyi gelir. Defalarca denenmiş ve doğ-

ruluğu tecrübe edilmiştir.
Karışımı: Altmış dirhem taze durak otu çiçeği tamamen birbirine ka-
5 rışıncaya kadar dövülür ve 200 dirhem sıvı yağ içerisinde bir taşım kay-
natılarak ateşten indirilir. Sekiz miskal kuru turunç kabuğu dövülerek,
yarım miskal ham amber ile birlikte yağa eklenir. On gün cam bir şişe
içerisinde güneş altında bekletilir. Sonra on dirhem karabiber dövülerek
kırk dirhem başka bir sıvı yağ içerisinde kaynatılır ve önceki iki sıvı yağ
10 üzerine eklenir.
Kafadaki nezle/beyinden akan sıvı için kullanılması istenirse bu yağ-
dan beş dirhem alınarak iki miskal dövülerek elenmiş karanfil ile karış-
tırılır ve bu yağ kafaya sürülür. Bu yağ ile karındaki gazın boşaltılması
istenirse, hedefin gerçekleşmesi için yağ ile göbek deliği yağlanır. Bu yağ
15 bütün soğuk hastalıklara gerçekten çok iyi gelir.
37. Derinin içindeki ve dışındaki kaşıntıyı gideren yağ

(eẕ-Ẕeḫīre)
Bu kaşıntı yalnızca sıcaklaşan rutubetten dolayı meydana gelir.

Karışımı: On dirhem gülyağı yedi dirhem şaraptan yapılmış sirke ve
20 aynı miktardaki kereviz suyu ile karıştırılır ve su ve sirke kaybolup geride
yağ kalıncaya kadar kısık ateşte kaynatılır. Banyoda terledikten sonra vü-
cut bu yağ ile yağlanır, bir veya iki saat sonra sıcak su ile yıkanır ve çıkılır.
Kaşıntının sebebi rutubetsiz sarı safra ve ateş ise söylediğimiz gibi
aynı şekilde terledikten sonra banyoda vücut yağlanır. Kaşıntı ile bir-
25 likte kuruluk da varsa, faydasının tam olması için yağa biraz şaraptan
yapılmış sirke ile birlikte haşhaş tohumu eklenir. Uyuz geçtikten sonra
geride kaşıntı kalırsa haşhaş çözülünceye kadar sirke içerisinde kay-
natılır, sirkesi süzülür ve haşhaş merhem hâline gelinceye kadar yağda
ezilir. Bu yağ bedene sürülür. Aynı şekilde ağaç kavunu ekşisi de yağ
30 olarak vücuda sürülebilir.
‫‪ .36‬دهن الشبت (ق)‬

‫مرارا فصح تجربته‪.‬‬
‫ينفع النزلة الباردة‪ ،‬المرتكمة في الرأس‪ .‬جرب ً‬
‫درهمـا‪ ،‬بحيـث يختلـط بعضـه‬‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يـدق مـن زهـر الشـبت الطـري‪ ،‬سـتون‬
‫ببعـض؛ ويغلـى فـي مائتـي درهـم دهـن زيـت‪ ،‬غليـة واحـدة‪ ،‬وينـزل عـن النـار‪ ،‬فيـدق‬
‫ثمانيـة مثاقيـل قشـر نارنـج يابـس‪ ،‬وينـزل عليـه‪ ،‬مـع نصـف مثقـال عنبـر خـام‪ ،‬ويرفـع في‬ ‫‪5‬‬
‫قنينة في الشـمس عشـرة أيام؛ ثم يدق عشـرة دراهــم فلفــل أسـود‪ ،‬ويغـــلى في أربعين‬
‫درهمـا دهـن زيـت آخـر‪ ،‬وينـزل علـى‪ 1‬الدهـن األوالنـي‪.‬‬
‫ً‬
‫وإذا أريـد اسـتعماله للنزلـة الكائنـة فـي الـرأس‪ ،‬يؤخـذ منـه قـدر خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫منخـول‪ ،‬ويدهـن بـه‪ 2‬الـرأس؛ وإن أريـد فـش الريـح‬
‫ً‬ ‫قرنفـلا مدقو ًقـا‬
‫ً‬ ‫ويخلـط بمثقــالين‬
‫مـن الجـوف‪ ،‬يدهـن بـه السـرة‪ .‬ينـال المـرام‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫جدا‪.‬‬
‫وهذا الدهن ينفع جميع األمراض الباردة ً‬
‫‪ .37‬دهن يذهب الحكة‪ 3‬الكائنة في باطن الجلد وظاهره (ذ)‬

‫وهي ال يكون إال عن رطوبة صارت حارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يخلـط عشـرة دراهـم دهـن ورد‪ ،‬بسـبعة دراهـم خـل خمـر‪ ،‬مـع مثلـه مـاء‬
‫كرفـس‪ ،‬فيغلـى بنـار هادئـة حتـى يذهـب المـاء والخـل‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيدهـن بـه البدن‬ ‫‪15‬‬
‫فـي الحمـام بعـد أن يعـرق‪ ،‬وبعـد سـاعة أو سـاعتين يغتسـل بمـاء حـار‪ ،‬ويخـرج‪.‬‬
‫أيضـا ـــ بـه فـي الحمام‪،‬‬
‫وإن كانـت الحكـة عـن صفـراء وحـرارة بلا رطوبـة يدهـن ـــ ً‬
‫بعد العرق‪ ،‬كما قلنا؛ وإن كانت مع الحكة يبوسة‪ ،‬يزد عليه بزر الخشخاش‪ ،‬مع قليل‬
‫يغل الخشـخاش في‬
‫خـل خمـر‪ ،‬ليكـون أتـم فائـدة؛ وإن بقـي بعـد ذهاب الجرب حكة‪َ ،‬‬
‫الخـل‪ ،‬حتـى ينحـل‪ ،‬فيعصـر الخـل عنـه‪ ،‬ويسـحق الخشـخاش فـي السـمن‪ ،‬حتـى يصيـر‬ ‫‪20‬‬
‫مرهمـا‪ ،‬فيطلـى بـه البـدن؛ وكذلك حمـاض األترج طالء‪.‬‬

‫ً‬
‫في (ب)‪( :‬عن)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت (به) من (ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في هامش (ب)‪ :‬مطلب‪.‬‬ ‫‪3‬‬
38. Mersin ağacı yağı (eẕ-Ẕeḫīre)
Saçı güçlendirerek sıklaştırır, saçın dökülmesine ve çatlamasına en-

gel olur.
Karışımı: Mersin ağacı yaprağının öz suyu, aynı ölçüdeki kabuğu so-
5 yulmamış susam ağı içerisinde, kısık ateşte, su yok olup, geride yağ kalın-
caya kadar kaynatılarak sıkılır. Bu yağ içerisinde yeterli miktarda laden
yağı çözdürülerek kullanılır.
39. Yağ (eẕ-Ẕeḫīre)
Saçların dökülmesine ve çatlamasına engel olur, dökülmüş olanların

10 yerinde yeniden saç bitirir.
Karışımı: Her birisinden birer ölçü mazı, helile, kara helile ve mersin
ağacı yaprağı.
Hepsi taş bir tencere içerisinde fesleğen şerbeti ile geride şerbetin bir
rıṭlı kalıncaya kadar kaynatılır, sonra süzülerek üzerine su ile aynı miktar-
15 da taze kabuğu soyulmamış susam yağı eklenir. Kısık ateşte su tamamen
kayboluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar kaynatılır ve kullanılır.
40. Gülyağı (el-Ḥāvī)
Sıcakta ve soğukta ılımandır. Beyin sıcaklığına ve tümörlerin ortaya

çıkmaya başlamasına iyi gelir, beyin fonksiyonlarını ve anlamayı güç-
20 lendirir, bir fazlalık varsa onu harekete geçirerek sürdürür, sarı safralı
ishali keser: Bu yağ biraz sirke ve soğuk su ile çırpılırsa ateşli baş ağrı-
sını dindirir. Kaşıntısı olanın bedenine sürülürse kaşıntıyı hafifletir ve
sivilceleri kurutur.
Karışımı: Susam veya kabuğu soyulmuş tatlı badem alınır, sonra
25 yıkanmış taze gülün suyu kurulanır ve içerisinde susam/badem içi iki
ay beklemeye bırakılır. Gülün her bir menni için dört menn kabuğu
soyulmuş susam veya kabuksuz badem katılır. Sonra dövülerek yağı
alınır.
‫‪ .38‬دهن اآلس (ذ)‬

‫يقوي الشعر ويكثفه‪ ،‬ويمنع عنه االنشقاق والسقوط‪.‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬يغلـــى عصـــارة ورق اآلس‪ ،‬فـــي دهن الحـــل أجزاء ســـواء‪ ،‬على نار‬
‫هادئـــة‪ ،‬حتـــى يفنـــى المـــاء‪ ،‬ويبقى الدهـــن‪ ،‬فيعصر‪ ،‬ويحـــل فيه الدن قـــدر الكفاية‪،‬‬
‫و يستعمل ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .39‬دهن (ذ)‬
‫يحفظ الشعر عن االنتشار والشقوق‪ ،‬وينبت ما كان متناثرا‪.‬‬
‫ً‬
‫أخالطه‪ :‬عفص وأهليلج وكابلي وورق اآلس من كل واحد جزء‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي الشـراب الريحانـي‪ [174b] ،‬فـي قـدر حجـارة‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى‬
‫رطـل‪ ،‬ثـم يصفـى ويلقـى عليـه مثـل المـاء دهـن حـل طـري‪ ،‬فيغلـى بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى‬ ‫‪10‬‬
‫يفنـى المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .40‬دهن الورد (ح)‬

‫معتـدل فـي الحـر والبـرد‪ ،‬ينفـع حـرارة الدمـاغ‪ ،‬وابتـداء ظهـور األورام‪ ،‬ويزيـد فـي‬
‫قـوى الدمـاغ والفهـم‪ ،‬ويطلـق إذا صـادف فضلة ويسـهلها‪ ،‬ويحبس اإلسـهال المراري‪،‬‬
‫ويسـكن الصـداع الحـار إذا ضـرب بالمـاء البـارد‪ ،‬مـع يسـير مـن الخـل‪ ،‬ويطلـى بـه بـدن‬ ‫‪15‬‬
‫صاحـب الحكـة‪ ،‬فيسـكنها‪ ،‬ويجفـف‪ 1‬البثـور‪.‬‬

‫أخالطـــه‪ :‬يؤخـــذ السمســـم ـــــ أو اللـــوز الحلـــو المقشـــر ـــــ‪ ،‬ثـــم ينظـــف الورد‬
‫ـــن الورد‬ ‫الطـــري المنشـــف عنـــه المـــاء‪ ،‬ويتـــرك فيـــه شـــهرين‪ ،‬ويكون لـــكل ٍ ِ‬
‫من م َ‬ ‫ّ‬
‫أربعـــة أمنـــاء مـــن السمســـم المقشـــر ـــــ أو اللـــوز المقشـــر ــ‪ ،‬ثـــم يدق ويؤخـــذ منه‬
‫ا لد هن ‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب) و(ج) بدل هذه الكلمة‪ :‬يحدث‪.‬‬ ‫‪1‬‬

41. Menekşe yağı (el-Ḥāvī)
Soğutucu ve nemlendiricidir. Vücuda sürüldüğünde uyuza iyi gelir,

ateşli baş ağrısına ve uykusuzluğa faydalıdır. Vesveseli insanları uyu-
tur, eklem, kas ve sinirlerin sertliğini yumuşatır. Eklemlerin hareketini
5 kolaylaştırır. Özelikle de kabak çekirdeği veya tatlı badem ile hazır-
lanan menekşe yağı sürülürse tırnakların sağlığını korur, sivilceleri
kurutur.
Karışımı: Yağlık kabuğu soyulmuş susam veya tatlı badem içi alına-
rak sık dokulu bir bezden yapılmış kesenin içerisine konulur. Önce kese
10 nemlendirilerek buhara tutulur, sonra üzerine her birisi iki yarım parçaya
ayrılmış badem veya susam eklenir. Ancak her on menn badem için beş
rıṭl ile dört rıṭl arası biçilmiş menekşe konulur. Menekşeler keseye aşamalı
olarak katılır; her üç günde bir rıṭl menekşe eklenir ve kesenin ağzı sıkıca
bağlanır. Kuruyuncaya kadar menekşe kesede bırakılır. Kuruduğundan
15 emin olununca öğütülerek yağı çıkarılır.
el-Ḥāvī’de söylediğine göre “Nilüfer yağı soğukluk vermede ve nem-
lendirmede menekşe yağı gibidir. Nilüfer yağının yapımı ve faydaları me-
nekşe yağının yapımı ve faydaları gibidir; ancak o ateşli baş ağrısında etki
bakımından menekşeden daha güçlüdür. Bu rahatsızlığa çok iyi gelir.
20 42. Tatlı badem yağı (el-Ḥāvī)
En iyisi taze, soğutuculuğa meyleden ılıman olanı ve çok nemli olanı-

dır. Yumuşak tümöre, ateşli baş ağrısına, kulak çınlamasına, böbrek ağ-
rısına, güçlükle idrar yapmaya, böbrek ve mesane taşlarına, mesane ve
rahim ağrılarına, rahim duvarlarının karşılıklı yapışmasına, kronik öksü-
25 rüğe, astıma, zatürreye, kulunca, kuduz köpek ısırmasına iyi gelir. Göğse,
mideye, menenjite ve boğaz sertliğine iyi gelir.
Yapımı: Ya pişirilerek ve sıcak su ile yağı çıkarılarak, ya da yumuşak
bir şekilde dövülerek, el ile yoğrularak, üzerine sıcak su dökülüp yağı
çıkıncaya kadar yoğrularak yapılır.
‫‪ .41‬دهن البنفسج (ح)‬

‫بـارد رطـب‪ .‬ينفـع الجـرب طلاء‪ ،‬وينفـع مـن الصـداع الحـار‪ ،‬والسـهر‪ ،‬وينـوم‬
‫أصحـاب الوسـواس‪ ،‬ويليـن صالبـة المفاصـل والعضـل والعصـب‪ ،‬ويسـهل حركـة‬
‫المفاصـل‪ ،‬ويحفـظ صحـة األظفـار طلاء‪ ،‬وهـو مجفـف للبثـور‪ ،‬ال سـيما مـا عمـل منـه‬
‫بحـب القـرع‪ ،‬أو اللـوز الحلـو‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ السمسـم المقشـر ـــ أو اللـوز الحلـو المقشـر ـــ الدهـن‪ ،‬ويجعل في‬
‫كيس صفيق من الكرباس‪ ،‬ويبخر الكيس أوالً بالند‪ ،‬ويطرح عليه اللوز أو السمسـم‪،‬‬
‫بعـد أن تشـق كل لـوزة بنصفيـن‪ ،‬ولكـن لـكل عشـرة أمنـاء مـن اللـوز خمسـة أرطـال مـن‬
‫البنفسـج المقطـف‪ ،‬إلـى أربعـة أرطـال‪ ،‬ويطـرح عليـه البنفسـج بالتدريـج‪ ،‬فـي كل ثالثـة‬
‫أيـام رطـل‪ ،‬ويشـد رأس الكيـس‪ ،‬ويتـرك فيـه البنفسـج‪ ،‬حتـى يجـف‪ ،‬فـإذا اسـتحكم‬ ‫‪10‬‬
‫جفافـه يطحـن ويسـتخرج دهنـه‪.‬‬

‫وقـال فـي (ح)‪« :‬دهـن النيلوفـر كدهن البنفسـج في البـرودة والرطوبة‪ ،‬ومنافعه وعمله‬
‫بليغا‪.‬‬
‫نفعا ً‬
‫كمنافعه وعمله‪ ،‬إال أنه أقوى فعالً من البنفسـج في الصداع الحار‪ ،‬فإنه ينفعه ً‬
‫‪ .42‬دهن اللوز الحلو (ح)‬

‫أجوده الطري المعتدل إلى البرد‪ ،‬كثير الرطوبة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ينفـع ورم الونـي‪ ،1‬والصـداع الحـار‪ ،‬وضربـان األذن‪ ،‬ووجع الكلى‪ ،‬وعسـر البول‪،‬‬
‫والحصـى‪ ،‬وأوجـاع المثانـة‪ ،‬والرحـم واختناقـه‪ ،‬والسـعال المزمـن‪ ،‬والربـو‪ ،‬وذات‬
‫ِ‬
‫الكلـب‪ ،‬وينفـع الصـدر‪ ،‬والمعـدة‪ ،‬والسرسـام‪،‬‬ ‫الجنـب‪ ،‬والقولنـج‪ ،‬وعضـة الك ْلـب‬
‫وخشـونة الحلـق‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وعجنـه باليد‪،‬‬
‫صنعتـه‪ :‬إمـا بطبخـه واسـتخراج دهنـه بالمـاء الحـار؛ أو بدقـه ً‬
‫‪2‬‬
‫‪20‬‬
‫ورش المـاء الحـار عليـه‪ ،‬ثـم يعجـن حتـى يخـرج دهنه‪.‬‬

‫في (أ) و (ب)‪ :‬الونى‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬بطبيخه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
43. Acı badem yağı (el-Ḥāvī)

Isıtıcı ve kurutucudur. Yüzdeki alaca hastalığına, yüzdeki lekelere ve
etkilerine iyi gelir. Kulaklardaki kurtçuklara faydalıdır. Dalağa iyi gelir.
Soğuk baş ağrısına karşı yakı olarak kullanılır. Özellikle gök süsen kökü
5 ile birlikte kullanılırsa böbrek/mesane taşlarını parçalar. Dayanılırsa regl
akıntısını söktürür. Köklü bitkilerin suları ile birlikte içilirse kulunca, bal-
gam ve rutubete iyi gelir. Acı bademin yağının çıkarılması tatlı bademin
yağının çıkarılması gibidir.
44. Ceviz yağı (el-Ḥāvī)

10 Güçlü bir ısı verir. Nemlendirici ve dağıtıcıdır. Kangrene ve göz bölge-
si fistüllerine iyi gelir. Vücuda sürülerek ovalanırsa soğuk tabiatlı kişilere,
felce ve yüz felcine faydalıdır. Yağı badem yağı gibi çıkarılır.
45. Hint yağı (Dühnü’l-ḫırvaʻ) (el-Ḥāvī)

İkinci derece ısıtıcı ve kurutucudur. Yüzdeki çillere ve lekelere iyi ge-
15 lir. Balgamı ve ince bağırsaklardaki kabak çekirdeği şeklindeki kurtçuk-
ları çıkartır. Kolon/körbağırsak tümörlerine ve rahmin ters dönmesine iyi
gelir. Sinirlerdeki yapışkan rutubetleri temizler. Yağı badem ve cevizin
yağının çıkarılışı gibi çıkarılır.
46. Defneyaprağı yağı (el-Ḥāvī)

20 Üçüncü derece ısıtıcı bir yağdır. Ceviz yağından daha çok ısıtıcıdır.
Saçkırana ve kronik baş ağrısına iyi gelir. Soğuk ağrılara, kulak çınlama-
sına, karaciğer ağrısına ve soğuk baş ağrısına faydalıdır.
Karışımı: Defneyaprağı susam yağı içerisinde kaynatılır ve güneşte
bırakılır. Süzülerek kaldırılır.
25 47. Nergis yağı (el-Ḥāvī)

Üçüncü derece ısıtıcı, birinci derece rutubetli bir yağdır. Sinir geril-
mesine, kara safra kaynaklı baş ağrısına iyi gelir. Sert ve soğuk tümörleri
dağıtır, rahim ağzındaki kapanmayı açar, rahim ağrılarına karşı faydalıdır.
‫‪ .43‬دهن اللوز المر(ح)‬

‫حـار يابـس‪ ،‬ينفـع بـرص الوجـه وكلفـه واآلثـار‪ ،‬والـدود الكائـن فـي األذن‪ ،‬وينفـع‬
‫خصوصـا مـع أصـل السوسـن‬
‫ً‬ ‫الطحـال‪ ،‬فيضمـد بـه الصـداع البـارد‪ ،‬ويفتـت الحصـى‪،‬‬
‫اآلسـمانجوني‪ ،‬ويتحمل فيدر الطمث‪ ،‬وهو ينفع من القولنج‪ ،‬ومن البلغم والرطوبة‪،‬‬
‫إذا شـرب مـع مـاء األصـول‪ [175a] ،‬واسـتخراج دهنـه كاسـتخراج دهـن اللـوز الحلـو‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .44‬دهن الجوز الرومي (ح)‬

‫حرارتـه قويـة‪ ،‬وهـو رطـب محلـل‪ ،‬ينفـع اآلكلـة‪ ،‬ونواصيـر نواحـي العيـن‪ ،‬وينفـع‬
‫أصحـاب األمزجـة البـاردة‪ ،‬والفالـج واللقـوة‪ ،‬إذا مـرخ بـه البـدن؛ ويسـتخرج دهنـه‬
‫كدهـن اللـوز‪.‬‬
‫‪ .45‬دهن الخروع (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫حـار يابـس فـي الثانيـة‪ ،‬ينفـع النمـش والكلف‪ ،‬ويخرج البلغـم وحب القرع‪ ،‬وينفع‬
‫ورم السـفل وانقالب الرحم‪ ،‬وينقي األعصاب من الرطوبات اللزجة‪ .‬يسـتخرج دهنه‬
‫كدهـن اللوز والجوز‪.‬‬
‫‪ .46‬دهن الغار(ح)‬
‫حـار فـي الثالثـة‪ ،‬وهـو أحـر مـن دهـن الجـوز‪ ،‬ينفـع داء الثعلـب‪ ،‬ووجـع الـرأس‬ ‫‪15‬‬
‫المزمـن‪ ،‬وينفـع األوجـاع البـاردة‪ ،‬والطنيـن‪ ،‬ووجـع الكبـد‪ ،‬والصـداع البـارد‪.‬‬

‫أياما‪ ،‬فيصفى ويرفع‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬يغلى ورق الغار في الشيرج‪ ،‬ويجعل في الشمس ً‬
‫‪ .47‬دهن النرجس (ح)‬

‫حـار فـي الثالثـة‪ ،‬رطـب فـي األولـى‪ ،‬ينفـع العصـب والصـداع السـوداوي‪ ،‬ويحلـل‬
‫األورام الصلبـة والبـاردة‪ ،‬ويفتـح انضمـام فـم الرحـم‪ ،‬وينفـع مـن أوجاعهـا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
Karışımı: Taze susam alınarak suyu kurulanır, serilir ve bademli me-

nekşe yağına yapılan işlemlerin aynısı yapılır.
48. Demir dikeni yağı (el-Ḥāvī)
İdrar yapmadaki güçlüğe, bel ve böbrek ağrılarına iyi gelir.

5 Karışımı: Dört dirhem zencefil, on dirhem ufalanmış demir dikeni,
bir rıṭl taze susam yağı alınır.
Hepse suyu yok olup geride yağ kalıncaya kadar temiz bir kazanda
pişirilir ve kullanılır.
49. Zambak yağı
10 Isıtıcı ve kurutucudur. Soğuk sebebiyle oluşan böbrek ağrılarına ve

bedeni rutubetli olanlara iyi gelir. Felçlilerin bedeni bu yağ ile ovalanır.
Karışımı: Kabuğu soyulmuş susam koyu kıvamlı bir nektar hâline
getirilerek, nergis yağı maddesinde söylendiği gibi işlemlerden geçi-
rilir.
15 50. Turp yağı (el-Ḥāvī)
Yıllanmış eski yağa benzer. Hint yağından daha çok ısıtıcıdır, üçüncü
derece ısıtıcı ve kurutucudur, ince kıvamlıdır. Kulaklardaki yele/kokuya
ve soğuk sebebiyle ortaya çıkan kulak ağrılarına faydalıdır.
Karışımı: Üç ölçü turp suyu bir ölçü kabuğu soyulmamış susam yağı
20 ile birlikte, normal ateşte ve iki katlı bir kazanda, suyu kayboluncaya ve
geride yağı kalıncaya kadar pişirilir ve süzülerek kullanılır.
51. Hindistan cevizi yağı (el-Ḥāvī)
Isıtıcı özelliğiyle cinsel güç eksikliğine iyi gelir. Yağı dövülerek ve su

ile kaynatıldıktan sonra süzülerek çıkarılır. En kalitelisi su ile kaynatılma-
25 dan, sıkılarak çıkarılandır.
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ السمسـم الطـري‪ ،‬وينشـف مـن المـاء‪ ،‬فيفـرش ويعمـل كمـا عمـل‬
‫باللـوز مـع البنفسـج‪.‬‬
‫‪ .48‬دهن الحسك (ح)‬

‫ينفع عسر البول‪ ،‬ووجع الخاصرة والكلى‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ زنجبيـل أربعـة دراهـم‪ ،‬حسـك مرضـوض عشـرة دراهـم‪ ،‬شـيرج‬ ‫‪5‬‬
‫طـري رطـل‪.‬‬
‫يطبخ الجميع في قدر نظيف‪ ،‬حتى يذهب الماء‪ ،‬ويبقى الدهن‪ ،‬فيستعمل‪.‬‬
‫‪ .49‬دهن الزنبق‬
‫حـار يابـس‪ ،‬ينفـع أوجـاع الكلـى البـاردة السـبب‪ ،‬وأصحـاب الرطوبـة‪ ،‬ويمـرخ بـه‬
‫بـدن المفلـوج‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬يربب به السمسم المقشر‪ ،‬ويدبر‪ ،‬كما ذكر في دهن النرجس‪.‬‬
‫‪ .50‬دهن الفجل (ح)‬

‫يشبه الزيت العتيق‪ ،‬وهو أسخن من دهن الخروع‪ ،‬حار يابس في الثالثة‪ ،‬لطيف‪،‬‬
‫ينفع الريح في اآلذان‪ ،‬وأوجاعها الكائنة من البرد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ ثالثـة أجـزاء مـن مـاء الفجل‪ ،‬مع جـزء من دهن الحل‪ ،‬بنار معتدلة‬ ‫‪15‬‬
‫في قدر مضاعف‪ ،1‬حتى يذهب الماء‪ ،‬ويبقى الدهن‪ ،‬فيسـتعمل مصفى‪.‬‬
‫‪ .51‬دهن نارجيل (ح)‬

‫ينفـع نقصـان البـاه بحرارتـه‪ ،‬يسـتخرج دهنـه بأن يدق ويغلـى بالماء‪ ،‬ويصفى دهنه‪.‬‬
‫وأجـوده أن يعتصـر مـن غيـر أن يغلـى مع الماء‪.‬‬

52. Mekke ayrığı yağı (el-Ḥāvī)
İnsan ve hayvanlardaki bütün uyuz çeşitlerine ve kaşıntıya faydalıdır.

Bitkinliğe ve sürekli sürülerek kullanılırsa alaca hastalığına iyi gelir.
Mekke ayrığı çiçekleriyle susamın menekşe yağı maddesinde geçtiği
5 gibi koyu kıvamlı bir konsantreye dönüştürülmesi suretiyle yapılır.
53. Emlec bitkisi yağı
Saçı siyahlaştırarak güçlendirir.

Karışımı: Eşit ölçülerde çekirdekleri ayıklanmış emlec, mersin ağacı
ve çam fıstığı kökü su ile iyice kaynatılır ve süzülür. Üzerine yarısı kadar
10 kabuğu soyulmamış susam yağı eklenir ve kısık ateşte iki katlı bir kazan-
da suyu kayboluncaya ve geride yağı kalıncaya kadar pişirilir.
54. Mersin ağacı yağı (el-Ḥāvī)
Kafadaki ateşe iyi gelir, saç bitirir, saçı sıklaştırır ve güçlendirir.

Karışımı: Dört buçuk rıṭl kabuğu soyulmamış susam yağı alınır. Yir-
15 mi dört rıṭl dövülmüş taze mersin ağacı yaprağı yirmi men su içerisinde
ıslatılır ve bir gün bir gece bekletilir. Sonra kısık ateşte suyu kayboluncaya
ve geride yağı kalıncaya kadar pişirilerek kullanılır.
20
‫‪ .52‬دهن اإلذخر(ح)‬
‫ينفـع ضـروب الجـرب والحكـة الكائنيـن فـي النـاس والبهائـم‪ ،‬وينفـع اإلعيـاء‬
‫دائمـا‪.‬‬
‫والبـرص‪ ،‬إذا طلـي بـه ً‬
‫يعمل بأن يربب السمسم َبن ْور اإلذخر‪ ،‬كما مر في دهن البنفسج‪.‬‬
‫‪ .53‬دهن األملج‬ ‫‪5‬‬
‫يسود الشعر ويقويه‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ أملـج منقـى عـن النـوى وآس وقشـور أصل الصنوبر أجزاء سـواء‪،‬‬
‫جيـدا‪ ،‬ويصفـى‪ ،‬ويصـب عليـه مثـل نصفـه دهـن حـل‪ ،‬ويطبخ بنـار هادئة في قدر‬
‫بالمـاء ً‬
‫مضاعفـة‪ ،‬حتـى يفنـى المـاء‪ ،‬ويبقى الدهن‪.‬‬
‫‪ .54‬دهن اآلس (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع حرارة الرأس‪ ،‬وينبت الشعر‪ ،‬ويكثفه ويقويه‪.‬‬

‫أخالطـه‪ [175b] :‬يؤخـذ دهـن الحـل أربعـة أرطـال ونصـف رطـل‪ ،‬ورق اآلس‬
‫يومـا‬
‫الرطـب أربعـة وعشـرين رطلاً مدقو ًقـا‪ ،‬ينقـع فـي عشـرين منّـا مـن المـاء‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫وليلـة‪ ،‬ثـم يطبـخ بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيسـتعمل‪.‬‬
OTUZ İKİNCİ BAB
SICAK DAMLALAR VE TEMİZLEYİCİLER

İLE FAYDALARI, KULLANIM ŞEKİLLERİ,
SAKLANMALARI VE ÖMÜRLERİ HAKKINDADIR
5 Nüṭūlāt1 konusu daha önce içinde ilaç bitkileri kaynatılan sular ve kök
suları bölümlerinde yer almıştır.
1. Kaynatılmış Sıcak İlaçlı Damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu karışım yüz kasılmaları ve kırıldıktan sonra iyileşen el kasılma-

larına karşı faydalıdır. Ancak bu organların aktivitesinin zayıflığı de-
10 vam eder.
Karışımı: Papatya; koçboynuzu çiçeği ve civanperçeminin her biri-
sinden yedişer dirhem; on dirhem kırmızı gül; hatmi çiçeği, menekşe ve
nilüfer çiçeklerinin her birisinden dörder dirhem; ufalanmış beyaz ve kır-
mızı sandalın her birisinden ikişer dirhem.
15 Bu maddelerin tamamı on rıtl su içerisinde sudan dört rıtl kalıncaya
kadar kaynatılır. Ağzı dar bir ibrikten hastanın kasılma olan bölgesine
dökülür.
2. Kaynatılmış sıcak ilaçlı damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Yüksek bir yerden düşüp iyileştikten sonra ağrısı hâlâ devam edenler
20 için faydalıdır.
1 Nüṭul/nüṭūlāt: İçerisinde ilaç maddeleri kaynatıldıktan sonra sıcak olarak hasta or-
ganlara damlatılan/sürülen ilaçların genel adıdır.
‫الباب الثاني والثالثون‬
‫في النطوالت والغسوالت ومنافعهما وكيفية‬

‫استعمالهما وحفظهما وعمرهما‬
‫كما مر في المطبوخات والمياه المذكورتان‪ 1‬من قبل‪.‬‬
‫‪ .1‬نطول (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفـع تشـنج الوجـه واليديـن‪ ،‬متـى كسـرت اليـد ثـم طابـت‪ ،‬لكـن بقيـت كذلـك‬
‫ضعيفـة ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬ورد أحمـر عشـرة‬
‫دراهـم‪ ،‬ورد خطمـي وبنفسـج وزهـر نيلوفـر أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيض وأحمر‬
‫مرضوضـان درهمـان درهمـان‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي عشـرة أرطـال مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى أربعـة أرطـال‪ ،‬فيكـب عـن إبريـق‬
‫ضيـق الفـم‪ ،‬علـى الموضـع المتشـنج العليـل‪.‬‬
‫‪ .2‬نطول (ذ)‬
‫ينفع لمن سقط عن موضع عال‪ ،‬ثم طاب وبقي من الوجع بقية‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬المدكوان)‪ ،‬وفي (ب)‪( :‬المدكوران)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Karışımı: Papatya; koçboynuzu çiçeği ve kırmızı gülün her birisin-

den yedişer dirhem; menekşe ve hatminin her birisinden dörder dirhem;
ufalanmış beyaz ve kırmızı sandal, ufalanmış Semerkant kili, mine çiçe-
ğinin her birisinden üçer dirhem.
5 Bu maddelerin tamamı yarısı buharlaşıncaya kadar yedi menn suyun
içinde kaynatılır. Bu su hamamda bir tas içine boşaltılır ve bu su hastanın
üzerine ağrısı geçinceye kadar yüksek bir yerden dökülür.
3. Kaynatılmış sıcak ilaçlı damla
Nem ve böbrek taşından kaynaklanan bir durumsa ayak kaslarının

10 gevşemesi için faydalıdır.
Karışımı: Papatya; koçboynuzu çiçeği; demir dikeni ve civanperçe-
minin her birisinden onar dirhem; kırmızı gül ve rezene kökünün kabu-
ğundan yedişer dirhem; nehir nanesi; mercanköşkü ve kuru nanenin her
birisinden üçer dirhem; dört dirhem de hatmi çiçeği.
15 Bu malzemelerin tamamı altı menn saf suyun içinde yarısı buharla-
şıncaya kadar kaynatılır. Yukarıda ifade edildiği gibi hamamda hastanın
üzerine dökülür; hasta da suyun içine oturtulur.
4. Eklem ağrılarına iyi gelen ve ağrıyı hafifleten sıcak damla
Meşe palamudu iyice dövülerek çok iyi kaynatılır ve defalarca hastaya

20 uygulanır.
5. Eklem, diz ve diğer organ ağrılarına iyi gelen sıcak

damla
Koçboynuzu çiçeği ve civanperçeminin her birisinden onar dirhem;

rezene tohumu, kereviz kökü ve tohumunun her birisinden beşer dir-
25 hem; Mekke ayrık otu ve sümbülün her birisinden üçer dirhem; nane,
mercanköşkü, nehir nanesi ve zerdeçal tohumunun her birisinden dörder
dirhem.
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وورد أحمـر سـبعة سـبعة دراهـم‪( ،‬بنفسـج وورد‬
‫خطمـي أربعـة أربعـة دراهـم)‪ ،1‬صنـدل أبيـض وأحمـر مرضوضـان وطيـن سـمرقند‬
‫مرضـوض ومغـاث ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي سـبعة أمنـاء مـن المـاء حتـى يبقـى النصـف‪ ،‬فيدخـل فـي الحمـام‬
‫طشـتا‪ ،‬ويكـب فيـه المـاء علـى الموضـع العليـل مـن موضـع عـال إلـى أن يطيـب األلـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .3‬نطول‬
‫ينفـع اسـترخاء الرجليـن إذا كان عـن الرطوبـة‪ ،‬واألوجـاع الكائنـة في الكلى بسـبب‬
‫الرمـل الكائن فيها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك والحسـك والقيصـوم عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد‬
‫أحمـر وقشـر أصـل الرازيانـج سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬فوتنـج ومرزنجـوش وسيسـنبر يابس‬ ‫‪10‬‬
‫ثالثـــة ثالثــة دراهـم‪ ،‬ورد خطمـي أربعـة دراهـم‪.‬‬

‫يغلـى الجميـع فـي سـتة أمنـاء مـاء قـراح‪ ،‬حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيصـب ـــ كمـا مـر ــ‬
‫علـى المواضـع العليلـة فـي الحمـام‪ ،‬ويجلـس فيـه ً‬
‫‪2‬‬
‫‪ .4‬نطول ينفع أوجاع المفاصل ويسكنها‬

‫شديدا‪ ،‬فينطل به ساعات ً‬
‫ً‬ ‫يدق البلوط ِن ِع َّما‪ ،‬ويطبخ ً‬
‫طبخا‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .5‬نطول ينفع أوجاع المفاصل والركبة وسائراألعضاء‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬بـزر الرازيانـج‬
‫وأصـل الكرفـس وبـزره خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬إذخـر وسـنبل ثالثـة ثالثـة دراهـم‪،‬‬
‫سيسـنبر ومرزنجـوش وفوتنـج وحـب الـورس أربعـة أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫تكرر ما بين القوسين في (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬العليل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Bu maddelerin tamamı beş menn saf suyun içerisinde yarısı buharla-

şıncaya kadar kaynatılır. Hastanın ağrılı olan bölgesine ağzı dar bir kap
ile üstten dökülür.
6. Ağır işitme, eklem ağrıları ve nemden kaynaklı gut

5 hastalığına faydalı sıcak damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği, civanperçemi ve gülün her

birisinden onar dirhem; ufalanmış Mekke ayrık otu ve topalak otu ile ke-
reviz kökü kabuğu ve tohumu, rezene kabuğunun her birisinden birer dir-
hem; bir avuç karanfil kokulu kuru reyhan, üç dirhem bahçe rezenesi, iki
10 miskal ağaç kavunu kabuğu.
Bu karışımın tamamı beş menn su içinde suyun üç menni buharlaşın-
caya kadar kaynatılır. Kaynama sırasında kulak bu suyun buharına tutu-
lur. Yukarıda ifade edildiği gibi eklem ağrıları ve nemden kaynaklı gut
hastalığından kaynaklı ağrılı bölgelere dökülür.
15 7. Ayak ve ayak parmakları ağrılarına faydalı sıcak damla

(eẕ-Ẕeḫīre)
Bu karışımdan elde edilen madde tamamen arıtıldıktan sonra kullanılır.

Karışımı: Papatya ve koçboynuzu çiçeğinin her birisinden yedişer
dirhem; hatmi çiçeği ve menekşenin her birisinden onar dirhem; nilüfer
20 çiçeği, ufalanmış kırmızı ve beyaz sandal ile mercanköşkünün her birisin-
den üçer dirhem; koçboynuzu çiçeği yaprağı ve kırmızı gülün her birisin-
den birer avuç.
Bu karışımın tamamı beş menn suyun içerisinde iki menn su kalınca-
ya kadar kaynatılır. İbrikten ayak üzerine dökülür. Hasta Allah’ın izniyle
25 iyileşir.
8. Eklem ağrılarına ve gut hastalığına iyi gelen sıcak damla
Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği ve kırmızı gülün her birisin-

den ikişer dirhem; hindiba suyu ve kum balığı suyunun her birisinden
‫يغلـى الجميـع فـي خمسـة أمنـاء مـاء قـراح‪ ،1‬حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيصـب علـى‬
‫العضـو العليـل‪ ،‬مـن موضـع عـال‪ ،‬مـن إنـاء ضيـق الفـم‪.‬‬
‫‪ .6‬نطول ينفع ثقل السمع‪ ،‬وأوجاع المفاصل والنقرس الكائن عن‬

‫الرطوبة (ذ)‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم وورد أحمر عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬إذخر‬ ‫‪5‬‬
‫وسـعد مرضوضـان ]‪ [176a‬وقشـر أصـل الكرفـس وبـزره وقشـر الرازيانـج درهـم درهم‪،‬‬
‫ورق الريحـان القرنفلـي اليابـس كـف‪ ،‬بـزر الرازيانـج البسـتاني ثالثـة دراهـم‪ ،‬قشـر‬
‫األتـرج مثقـاالن‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي خمسـة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى ثالثـة أمنـاء‪ ،‬و‪ 2‬فـي وقـت الغليـان‬
‫يجعـل األذن علـى بخـاره‪ ،‬ويكـب علـى األوجـاع المذكـورة‪ ،‬كمـا مـر‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .7‬نطول ينفع وجع الرجل وأصابعها (ذ)‬

‫يستعمل بعد التنقية التامة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬ورد خطمي وبنفسـج عشـرة‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬زهـر نيلوفـر وصنـدالن أبيـض وأحمـر وبسـد مرضوضـان ثالثـة ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬ورق شاهسـفرم وورد أحمـر كـف كـف‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي خمسـة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى منـان‪ ،‬فيصـب مـن اإلبريـق علـى‬
‫الرجـل‪ .‬ينفـع إن شـاء ّٰ‬
‫‪ .8‬نطول حارينفع أوجاع المفاصل والنقرس‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وورد أحمـر درهمـان درهمـان‪ ،‬مـاء هندبـاء‬
‫ومـاء سـكنكور مـن كل واحـد خمسـة أسـاتير‪ ،‬بنفسـج ونيلوفـر وصنـدل أبيـض وأحمـر‬ ‫‪20‬‬
‫قرحا‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ً :‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت هذه الواو من (ج)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
beş istār; menekşe, nilüfer, ufalanmış beyaz ve kırmızı sandalın her bi-
risinden ikişer dirhem; iki miskal civanperçemi ve bir avuç koçboynuzu
çiçeği.
Bu karışımın tamamı beş menn suyun içerisinde iki menn su kalınca-
5 ya kadar kaynatılır. Ağzı dar bir kaptan ağrıyan bölgelere dökülür.
9. Gut hastalığı ve benzeri ayak ağrılarına iyi gelen sıcak

Bu karışım böbrek taşlarına ve mesaneye faydalı olup maddeleri eritir

ve zayıf organları güçlendirir.
10 Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği ve civanperçeminin her biri-
sinden onar dirhem; kuru nehir nanesi, nane, mercanköşkü, Mekke ayrık
otu, rezene kökü kabuğu, hatmi tohumu, baldırıkara ve ufalanmış taş ke-
sen otu tohumunun her birisinden beşer dirhem; on dirhem de aspir çekir-
deği içi.
15 Bu karışımın tamamı on menn su içerisinde yarısı buharlaşıncaya ka-
dar kaynatılır. Ilık bir şekilde ve kuralına uygun olarak ayağa dökülür.
10. Soğuk baş ağrılarına iyi gelen sıcak damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit miktarlarda papatya, koçboynuzu çiçeği, defne, yabani

kekik, mercanköşkü ve sarı yavşan otu.
20 Bu karışımın tamamı saf su içinde kaynatılır ve başa sürülür.
11. Rüzgâr kaynaklı baş ağrılarına iyi gelen sıcak damla

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit miktarlarda papatya, koçboynuzu çiçeği, taze rezene,

kereviz tohumu, rezene tohumu, yabani kekik, mercanköşkü ve durak
25 otu.
Bu maddelerin tamamı kuralına uygun olarak kaynatılır. Baş, buharı-
nın üzerine tutulur, sonra da başa sürülür.
‫مرضوضـان درهمـان درهمـان‪ ،‬قيصـوم مثقـاالن‪ ،‬شاهسـفرم‪ 1‬كـف‪.‬‬

‫يغلـى الجميـع فـي خمسـة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى منـان‪ ،‬فيصـب علـى المواضـع‬
‫العليلـة‪ ،‬مـن إنـاء ضيـق الفـم‪.‬‬
‫‪ .9‬نطول ينفع النقرس‪ ،‬وغيره من أوجاع الرجل (ذ)‬

‫وينفع حجر الكلية والمثانة‪ ،‬ويحلل المواد‪ ،‬ويقوي األعضاء الضعيفة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬بابونـــج وإكليـــل الملـــك والقيصـــوم عشـــرة عشـــرة دراهـــم‪ ،‬فوتنج‬

‫يابـــس وسيســـنبر ومرزنجـــوش وإذخـــر وقشـــر أصـــل الرازيانـــج وبـــزر الخطمـــي‬
‫وبرسياوشـــان ‪ 2‬وحـــب القلـــت المرضـــوض خمســـة خمســـة دراهـــم‪ ،‬لـــب القرطم‬
‫عشـــرة دراهم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي عشـرة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيصـب علـى الرجـل‬ ‫‪10‬‬
‫فاتـرا علـى الرسـم‪.‬‬

‫ً‬
‫‪ .10‬نطول ينفع الصداع البارد (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وورق الغـار ونمـام ومرزنجـوش وشـيح‪ 3‬أجـزاء‬
‫سواء‪.‬‬
‫يغلى الجميع في الماء القراح‪ ،‬وينطل به الرأس‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .11‬نطول ينفع الصداع الريحي (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬بابونج وإكليل الملك وورق الكرفس والرازيانج الرطب وبزر الكرفس‬
‫وبزر الرازيانج وكمون وصعتر ومرزنجوش وشبت أجزاء سواء‪.‬‬
‫يغلى الجميع على الرسم‪ ،‬ويجعل الرأس على بخوره‪ ،‬ثم ينطل به‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬شاهسفرغم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬بزر سياوشان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬شيخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
12. Rüzgâr kaynaklı baş ağrılarına iyi gelen basit bir sıcak
Papatya, koçboynuzu çiçeği, hatmi, mercanköşkü, defne, karabaş otu,

haşhaş kabuğu kaynatılır. Elde edilen sıvı ağrılı başa sürülür ve baş da
5 buharına tutulur.
13. Baş ağrılarına iyi gelen basit bir sıcak damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Ebegümeci, menekşe, arpa, yarısı kadar da menekşe yağı kaynatılır.

Baş tıraş edildikten sonra yüksek bir yerden ılık bir şekilde başın üzerine
dökülür. Gerilim tipi baş ağrısına iyi gelir.
10 14. Soğuk baş ağrılarına iyi gelen sıcak damla (el-Ḥāvī)
Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği, taze rezene, mercanköşkü ve

durak otunun her birisinden birer avuç.
Bu maddeler beş rıtl suyun içerisinde iyice kaynatılır ve başa sürülür.
15. Baş ağrılarına iyi gelen ılıman bir damla (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Karışımı: Bir miktar menekşe, marul tohumu, haşhaş, koçboynuzu

çiçeği, rezene, söğüt yaprağı, kırmızı gül, nilüfer, hatmi tohumu, karnıya-
rık tohumu ve kereviz yaprağı.
Bu malzemelerin hepsi su içinde kaynatılır ve başa sürülür.
16. Şiddetli sersemlik ve uykusuzluğa iyi gelen sıcak

20 damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kuru menekşe ve marul tohumunun her birisinden beşer

dirhem; haşhaş kabuğu ve tohumu ile kırmızı gül, nilüfer, taze kabak pü-
resi ve papatyanın her birisinden onar dirhem veya birer avuç; elli dirhem
de arpa tanesi.
25 Bu malzemelerin hepsi on rıtl su içinde bir rıtl kalıncaya kadar
-ez-Zehīre’de ise yarısı kalıncaya kadar- kaynatılır. Sonra süzülerek başa
sürülür.
‫‪ .12‬موجزنطول لما مر‬

‫يطبـــخ بابونـــج وإكليـــل الملـــك وخطمـــي ومرزنجـــوش وورق الغـــار‬
‫وأســـطوخودوس وقشـــر الخشـــخاش‪ ،‬ينطـــل بمائـــه ويكب علـــى بخـــاره‪ ،‬ويضمد‬
‫بثفلـــه‪ ،‬فينفـــع الصـــداع البـــارد‪.‬‬
‫‪ .13‬موجزنطول‬ ‫‪5‬‬
‫بنفسج‪.‬‬
‫ٍ‬ ‫دهن‬
‫يطبخ خبازى وبنفسج وشعير‪ ،‬مع نصفه َ‬
‫يصب فاترا من مكان عال‪ ،‬بعد حلق الرأس‪ ،‬فينتفع به الصداع السودواي‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .14‬نطول ينفع الصداع البارد (ح)‬

‫أخالطه‪ [176b] :‬بابونج وإكليل الملك ومرزنجوش وشبت كف كف‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬فينطل به الرأس‪.‬‬
‫طبخا ً‬
‫يطبخ في خمسة أرطال ماء‪ً ،‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .15‬نطول معتدل ينفع وجع الرأس (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬بنفسـج وبزر خس وخشـخاش وإكليل الملك ورازيانج وورق الخالف‬
‫وورد أحمـر ونيلوفـر وبـزر خطمـي وبـزر قطونا وورق الكرفس كيف‪ 1‬كان‪.‬‬
‫يغلى الجميع في الماء‪ ،‬وينطل به الرأس‪.‬‬
‫‪ .16‬نطول ينفع السرسام الحاروالسهر(ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬بنفسـج يابس وبزر خس خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬قشـور خشـخاش وبزره‬
‫وجـرادة القـرع الرطـب وبابونـج عشـرة عشـرة دراهـم ـــ أو كـف‬
‫وورد أحمـر ونيلوفـر ُ‬
‫ً‬ ‫كـف ـــ‪ ،‬كشـك الشـعير خمسـون‬
‫يطبـخ الجميـع فـي عشـرة أرطـال مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى رطـل ـــ وفـي «الذخيـرة»‪:‬‬
‫حتـى يرجـع إلـى النصـف ـــ‪ ،‬فيصفـى‪ ،‬وينطـل بـه الـرأس‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬كف‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Bu karışım bakır ya da demir bir kazan içinde kaynatılmalı, kaynama

sırasında buharı çıkmasın diye kapağı kapatılmalıdır. Kaynama işi bitince
süzülür ve başa sürülür.
17. Nazar kaynaklı göz rahatsızlığına iyi gelen sıcak damla
5 Karışımı: Menekşe, papatya, durak otu, haşhaş ve marul tohumu.

Bu malzemelerin hepsi ilaç kıvamını alıncaya kadar su içinde kaynatı-
lır. Su ile karıştırılarak başa sürülür. Hastanın uykusuzluğu ve ateşi varsa
bu karışımın posası başa sürülür ve bandaj yapılır.
18. Kişilik bozukluğu ve melankoli rahatsızlığı olan

10 hastalara iyi gelen sıcak damla
Karışımı: Eşit miktarlarda yaş veya kuru menekşe, nilüfer, hatmi

kökü, söğüt yaprağı, arpa tanesi, marul yaprağı, it üzümü yaprağı, ebegü-
meci yaprağı, karnıyarık tohumu; otuz tane yellimağacı meyvesi, haşhaş
tohumu, beyaz gül ve papatyanın her birisinden birer avuç.
15 Bu malzemelerin hepsi on rıtl su içinde yarısı buharlaşıncaya kadar
kaynatılır. Süzülür ve üzerine on dirhem menekşe yağı ilave edilerek başa
sürülür. Ağız ve burun da buharına tutulur.
19. Rahatsızlığı olan hastalara iyi gelen sıcak damla

(el-Ḥāvī)
20 Başın mizacını yumuşatır, aşırı sinir kaynaklı melankolik rahatsızlığı

olanlarda uyku getirir.
Karışımı: Menekşe, haşhaş kabuğu, marul tohumu, hatmi tohumu ve
arpa tanesinin her birisinden birer avuç.
Bu maddelerin hepsi bir su kabı içinde kaynatılır ve başa sürülür. Bun-
25 dan sonra ya hayvan memesinden süt sağılarak başa dökülür ya da sütün
içerisine pamuk bandırılarak başın üzerine konulur.
‫وينبغـي أن يطبـخ فـي نحـاس أو حديـد‪ ،‬ويكـون وقت الغليان مشـدود الرأس‪ ،‬لئال‬
‫يخـرج بخـاره‪ ،‬فإذا اسـتوى يصفـى‪ ،‬وينطل به الرأس‪.‬‬
‫‪ .17‬نطول ينفع األخذة‬

‫أخالطه‪ :‬بنفسج وبابونج وشبت وخشخاش وبزر خس‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي المـاء‪ ،‬حتـى يأخـذ المـاء قـوة األدويـة‪ ،‬فينطـل بالمـاء‪ ،‬ويضمـد‬ ‫‪5‬‬
‫الثفـل علـى الـرأس‪ ،‬إذا كان معـه سـهر وحـرارة‪.‬‬
‫‪ .18‬نطول ينفع أصحاب الوسواس السوداوي والماليخوليا‬

‫أخالطه‪ :‬بنفسج رطب أو يابس ونيلوفر وأصل الخطمي وورق الخالف وكشك‬
‫الشـعير وورق الخـس وورق عنـب الثعلـب وورق الخبـازي وبـزر قطونـا أجـزاء سـواء‪،‬‬
‫عـددا‪ ،‬بـزر خشـخاش وورد أبيـض وبابونج كف كف‪.‬‬
‫سبسـتان ثالثـون ً‬ ‫‪10‬‬
‫يطبخ الجميع بعشـرة أرطال ماء‪ ،‬حتى يرجع إلى النصف‪ ،‬فيصفى‪ ،‬ويصب عليه‬
‫دهن بنفسـج عشـرة دراهم‪ ،‬وينطل به الرأس‪ ،‬ويحاذى ببخاره الفم واألنف‪.‬‬
‫‪ .19‬نطول (ح)‬
‫يرطـب مـزاج الـرأس‪ ،‬ويجلـب النـوم لمـن بـه الماليخوليـا الكائـن عـن احتـراق‬
‫السـوداء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬بنفســـج وقشـــور خشـــخاش وبزر خس وبزر خطمي وكشـــك الشـــعير‬

‫كف كف‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي قمقـم مـاء‪ ،‬وينطـل بـه الـرأس‪ ،‬ويجلـب‪ 1‬بعـد ذلـك علـى الـرأس‬
‫اللبـن مـن الضـرع‪ ،‬أو يغـرق القطنـة فـي اللبـن‪ ،‬ويوضـع عليـه‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يحلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

20. Melankoli hastalarına iyi gelen sıcak damla
Papatya, koçboynuzu çiçeği ve ağaç kavunu yaprağı kaynatılır. Burun

kanallarındaki gazları dağıtması için buruna çekilir. Gülsuyu, sandal ve
ribāḥī kâfuru ile de hastanın karaciğeri serinletilir.
5 21. Hastalara iyi gelen sıcak damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Menekşe ve nilüferin her birisinden beşer dirhem; hatmi

ve yaprağı; keçi yağı, ufalanmış arpa tanesi, marul yaprağı ve kabak pü-
resinin her birisinden birer avuç; it üzümü yaprağı, ebegümeci yaprağı ve
karnıyarık otu yaprağının her birisinden birer tutam; iki avuç yellimağacı
10 meyvesi; haşhaş ve sümbülün her birisinden birer avuç; bir avuç beyaz
gül; bir ūḳiyye papatya yağı.
Papatya yağı dışında kalanların hepsi ağzı kapalı bakır veya demir bir
kapta kaynatılır. İlaç kıvamına gelince tortu süzülür ve üzerine papatya
yağı boşaltılır. Sabah akşam başın üzerine dökülür ve sonra da üzerine
15 sürülür.
22. Baş, boyun omurları ve sırta sürülen sıcak damla

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden yeterli miktarda sarı yavşan otu, durak otu,
mercanköşkü, ağaç kavunu yaprağı, yabani kekik, koçboynuzu çiçeği, pa-
20 patya, yaban nanesi, sedef otu ve bahçe kekiği.
Kuralına uygun olarak kaynatılır ve yukarıda ifade ettiğimiz gibi uy-
gulanır.
23. Baş boyun omurları ve sırta sürülen sıcak damla (el-Ḥāvī)
Menekşe, kabak yaprağı, söğüt yaprağı, haşhaş yaprağı etkileri suya

25 çıkıncaya kadar kaynatılır. Kuralına uygun olarak ağrılı bölgeye dökülür.
Şiddetli hastalık ve aşırı ateşten dolayı çok kusma ve aşırı kuruluktan kay-
naklanan şaşılığa iyi gelir. Ayrıca karāṭīnus (?) hastalığına yakalananlara
da uygulanır.
‫‪ .20‬نطول لما مر‬

‫يطبـخ البابونـج وإكليـل الملـك وورق األتـرج‪ ،‬ليحلـل الريـاح فـي المراقـي‪ ،‬ويبـرد‬
‫كبـده بمـاء الـورد والصنـدل والكافـور الرباحـي‪.‬‬
‫ً ً‬
‫نفعا بينا (ذ)‬ ‫‪ .21‬نطول ينفع المجانين‬
‫أخالطـه‪ :‬بنفسـج ونيلوفـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬خطمـي و‪ 1‬ورقـه وشـحم الماعـز‬ ‫‪5‬‬
‫وكشـك الشـعير المرضـوض وورق الخـس وحـرارة القـرع كـف كـف‪ ،‬ورق عنـب‬
‫الثعلـب وورق الخبـازي وورق بـزر قطونـا قبضـة قبضـة‪ ،‬سبسـتان كفـان‪ ،‬خشـخاش‬
‫وسـنبل كـف كـف‪ [177a] ،‬ورد أبيـض كـف كـف‪ ،‬دهـن بابونـج وقيـة‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع عـدا الدهـن‪ ،‬فـي ظـرف نحـاس أو حديد مشـدود الرأس‪ ،‬فإذا خرج‬
‫قـوة األدويـة‪ ،‬يعصـر‪ 2‬الثفـل‪ ،‬ويرمـى عليـه دهـن البابونـج‪ ،‬فيكـب الـرأس علـى بخـاره‬ ‫‪10‬‬
‫بكـرة وعشـية‪ ،‬ثـم ينطـل بـه الـرأس‪.‬‬
‫‪ .22‬نطول ينطل به الرأس وفقرات الرقبة والظهرفينتفع به (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـيح‪ 3‬وشـبت ومرزنجـوش وورق األتـرج وصعتـر وإكليـل الملـك‬
‫وبابونـج وفوتنـج بـري وسـذاب وحاشـا مـن كل واحـد مقـدار الكفايـة‪.‬‬
‫يطبخ على الرسم‪ ،‬وينطل به كما قلنا‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .23‬نطول (ح)‬
‫يطبـخ البنفسـج وورق القـرع وورق الخلاف وورق الخشـخاش‪ ،‬حتـى يخـرج قـوة‬
‫األدوية‪ ،‬فيصب على الرسم‪ ،‬فإنه ينفع الحول الكائن عن يبس مفرط كائن عن استفراغ‬
‫مفـرط عـن مقاسـاة أمـراض حـادة وحرارة غريبة‪ ،‬كما يعرض للمبتلى بقراطينس‪.4‬‬
‫في (ب)‪ :‬بعثر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬شيخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬بغرانيطس‪.‬‬ ‫‪4‬‬
ŞİFALI BİTKİ KARIŞIMI KAYNATILDIKTAN SONRA ELDE

EDİLEN YIKANMA MALZEMELERİ
1. Cilt mantarlarına ve saçkırana faydalı olan temizlik

5 malzemesi
Hatmi, pazı suyu, biraz boraks, bakla unu, boy tohumu unu ve susam
yaprağı.
Bu malzemelerin hepsi kaynatılır ve bununla baş defalarca yıkanır.
Ayrıca baş, sirke ile yoğrulmuş öküz ödü/safrası, Kimolos kili ve Er-
10 meni kili ile yıkanır. Mantarlara iyi gelir. Yine üzüm suyuna yağ karıştı-
rılarak kullanılır ve mantarlara iyi gelir.
2. Safra, gerilim ve kan kaynaklı sersemliğe iyi gelen

yıkama malzemesi
Karışımı: Menekşe, kepek ve hatmi su ile kaynatılır, içine biraz tuz atılır.
15 Bu karışım ile kol ve bacaklar yıkanır. Aynı karışımla saat başı ovalanır.
‫الغس ــوالت‬
‫‪ .1‬غسول ينفع الحرار‪ 1‬واإلبرية‬

‫خطمي وماء السلق وقليل بورق ودقيق الباقالء ودقيق الحلبة وورق السمسم‪.‬‬
‫يغلى الجميع‪ ،‬ويغسل به الرأس ً‬
‫وأيضـا غسـل الـرأس بمـرارة الثـور وطيـن قيموليـا وطيـن أرمنـي معجـون بالخـل‪،‬‬
‫ً‬ ‫‪5‬‬
‫ينفـع الحـزاز‪ 2‬واإلبريـة؛ وكـذا سـقي الدهـن علـى عصيـر العنـب ينفـع الحـزاز‪.3‬‬
‫‪ .2‬غسول ينفع السرسام الصفراوي والسوداوي والدموي‬

‫أخالطـــه‪ :‬يغلـــى بنفســـج ونخالـــة وخطمـــي بالمـــاء‪ ،‬ويلقى فيه شـــيء يســـير من‬
‫جدا‪.‬‬
‫الملـــح ً‬
‫يغسل به األطراف‪ ،‬ويدلك به ساعة بعد ساعة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫كذا في (أ)‪ ،‬وفي (ب)‪ :‬الحزار‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬الخزاز‪ .‬الصواب‪ :‬الحزاز‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬الخزار‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬الخزاز‪.‬‬ ‫‪3‬‬
OTUZ ÜÇÜNCÜ BAB
HAVUZ VE KAPLICA SULARINA KATILAN

İLAÇLAR HAKKINDADIR
“Ābzen” kelimesi Farsça olup Arapçası “ebşenk”tir. Bu bölüm, daha

5 önce kaynatılarak ve suya yatırılarak elde edilen ilaçlarda ifade ettiğimiz
gibi, bu ilaçların kullanım süreleri, saklanmaları ve kullanımları hakkın-
dadır.
1. Ayakların gevşemesini ve nemlenmesini sağlayan

Ebşenk Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
10 Taş kaynaklı böbrek ağrılarını da dindirir.

Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği, civanperçemi ve demir dike-
ninin her birisinden onar dirhem; kırmızı gül ve rezene kabuğunun her
birisinden yedişer dirhem; nehir nanesi, mercanköşkü ve kuru nanenin her
birisinden üçer dirhem, dört dirhem de hatmi.
15 Bu malzemelerin tamamı altı rıtl su içinde, suyun yarısı buharlaşın-
caya kadar kaynatılır. Bir leğen veya küvet içine boşaltılır. Hasta içine
oturtulur ve ayağına dökülür.
2. Böbrek Taşlarını Parçalayan Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bu merhem böbrek taşlarını idrar yolu ile dışarı attırır, mesane ve çev-
20 resindeki ağrıları dindirir.
Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği, baldırıkara, börülce ve ufa-
lanmış kavun çekirdeğinin her birisinden yedişer dirhem; menekşe ve ni-
‫الباب الثالث والثالثون‬
‫في اآلبزنات‬
‫وهـي لفظـة عجميـة‪ ،‬عربيهـا األبشـنك‪ ،‬عمرهـا وحفظهـا واسـتعمالها‪ ،‬كمـا مـر فـي‬
‫المطبوخـات والنقوعـات‪.‬‬
‫‪ .1‬أبشنك ينفع استرخاء الرجل ورطوبتها (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ويسكن وجع الكلية الكائن عن الرمل‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم وحسـك عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬ورد‬
‫أحمـر وقشـر أصـل الرازيانـج سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬فوتنـج ومرزنجـوش وسيسـنبر يابس‬
‫ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬ورد خطمـي أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي سـتة أرطـال مـاء‪ ،‬إلـى أن يرجـع إلـى النصـف‪ ،‬فيصب فـي خابية‬ ‫‪10‬‬
‫أو طشـت‪ ،‬ويحبـس العليـل فيـه‪ ،‬ويكـب علـى رجله‪.‬‬
‫‪ .2‬آبزن يفتت ح�صى الكلية (ذ)‬

‫ويخرجه بالبول‪ ،‬ويسكن أوجاع المثانة والعانة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وبرسياوشـان وبـزر القلـت المرضـوض عشـرة‬
‫عشـرة دراهم‪ ،‬قشـر أصل الرازيانج وأصل خطمي وبزر بطيخ مرضوض سـبعة سـبعة‬ ‫‪15‬‬
lüfer yaprağının her birisinden dörder dirhem; üç dirhem yeşil renkli iyi
papatya ve altı dirhem de demir dikeni.
Bu malzemelerin tamamı yarısı buharlaşıncaya kadar on menn su içe-
risinde kaynatılır. Bir tasın içerisine yatırılır ve suyu sıkılarak süzülür.
5 Sonra da hasta içine oturtulur.
3. Mesane Taşlarını Parçalayan Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bu merhem böbrek taşları artıkları kalması nedeniyle idrar yapma zor-

luğu yaşayan çocukların bu taşları idrar yoluyla atmalarını sağlar.
Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği, kırmızı gül, hatmi ve demir dike-
10 ninin her birisinden onar dirhem; kurutulmuş sarı kavun kabuğu, ufalanmış
börülce tohumu ve baldırıkaranın her birisinden yedişer dirhem; yeşil renkli
papatya, ufalanmış ve iyice parçalanmış meyan kökü ve rezene kökü kabuğu-
nun her birisinden beşer dirhem; güveyi feneri ve boy tohumunun her birisin-
den dörder dirhem; civanperçemi ve menekşenin her birisinden üçer dirhem;
15 yabani havucu otu ve nilüfer yaprağının her birisinden de ikişer miskal.
Bu maddelerin hepsi yarısı buharlaşıncaya kadar on menn suyun içe-
risinde kaynatılır. Bir leğen veya küvete boşaltılarak hasta içerisine otur-
tulur. Hasta karışımın içinden çıkarken cinsel organına üç damla akrep
yağı damlatılır.
20 4. Ayak Ağrıları Mesane ve Böbrek Taşlarına Faydalı Olan

Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bu organlardaki maddeleri eritir ve zayıf organları güçlendirir.

Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği ve civanperçeminin her biri-
sinden onar dirhem; kuru nehir nanesi, reyhan, mercanköşkü, Mekke ay-
25 rık otu, rezene kökü kabuğu, hatmi, baldırıkara ve ufalanmış börülcenin
her birisinden beşer dirhem, on dirhem de aspir çekirdeği içi.
Bu maddelerin tamamı beş menn su kalıncaya kadar on menn suyun
içerisinde kaynatılır. Rahatsızlık veren bölgelere ılık bir şekilde dökülür.
Hasta karışımın içerisine de oturtulur.
‫دراهـم‪ ،‬بنفسـج وورق النيلوفـر أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬كنـدس جيـد أخضـر اللـون ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬حسـك سـتة دراهـم‪.‬‬
‫يغلى الجميع في عشرة أمناء ماء‪ ،‬حتى يرجع إلى النصف‪ ،‬فيمرس ويعصر]‪[177b‬‬
‫في طشت‪ ،‬ويجلس العليل فيه‪.‬‬
‫‪ .3‬آبزن يفتت ح�صى المثانة (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫فيخرجها بالبول عن الصبيان الصغار‪ ،‬الذين عرض لهم عسـر البول‪ ،‬بسـبب بقاء‬
‫الحجـر في الكلية‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وورد أحمـر وورد خطمي وحسـك عشـرة عشـرة‬
‫دراهـم‪ ،‬قشـر بطيـخ‪ 1‬أصفـر يابـس وحـب القلـت المرضوض وبرسياوشـان سـبعة سـبعة‬
‫دراهـم‪ ،‬كنـدس أخضـر اللـون وأصـل السـوس المرضـوض المحكـوك وقشـر أصـل‬ ‫‪10‬‬
‫الرازيانـج خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬كاكنـج وحلبـة أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬قيصـوم وبنفسـج‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬دوقـو وورق النيلوفـر مثقـاالن مثقـاالن‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي عشـرة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى النصـف‪ ،‬فيصـب فـي نغـار‪ 2‬أو‬
‫طشت‪ ،‬ويقعد فيه العليل‪ ،‬ووقت الخروج يقطر في اإلحليل ثالث قطرات دهن عقرب‪.‬‬
‫‪ .4‬آبزن ينفع أوجاع الرجل‪ ،‬وحجرالمثانة والكلية (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫ويحلل المواد‪ ،‬ويقوي األعضاء الضعيفة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وقيصـوم عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬فوتنـج يابـس‬
‫وسيسـنبر ومرزنجـوش وإذخـر وقشـر أصـل الرازيانـج وخطمـي وبرسياوشـان وحـب‬
‫القلـت المرضـوض خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬لـب حـب قرطـم عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي عشـرة أمنـاء مـاء‪ ،‬إلـى أن يرجـع إلـى خمسـة أمنـاء‪ ،‬فيصـب على‬ ‫‪20‬‬
‫فاتـرا‪ ،‬ويجلـس فيـه ً‬ ‫المواضـع العليلـة‬
‫ً‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬يطبخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
5. Ilıman Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Cenini anne karnında tutar, zamanından önce yani beş altı aylıkken
doğmasını engeller.
Karışımı: On dirhem kırmızı gül ve ufalanmış beyaz sandalın her birisin-
5 den üçer dirhem; dört dirhem narçiçeği, nilüfer yaprağı, mersin ağacı yaprağı
ve akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin reçinesinin her birisinden üçer dirhem.
Bu maddelerin tamamı iki menn su kalıncaya kadar beş menn suyun
içerisinde kaynatılır. Bu karışıma dört dirhem koruk hurma yaprağı, elli
dirhem sentim kiyāh (İran sentim otu), otuz dirhem it üzümü ve dört dir-
10 hem de hindiba suyu eklenir.
Bu malzemelerin tamamı karıştırılır ve hasta içine oturulur.
6. Sırtlanın Pişirilmesiyle Elde Edilen Meşhur Eklem

Ağrıları İçin Ābzen Merhemi (el-Ḳānūn):
Karışımı: Sırtlan veya dağ keçisi veya tilki veya zebra veya tavşan alı-
15 nır. Bu hayvanlardan öncelikle sırtlan sonra tilki sonra da zebra alınır. Han-
gisi olursa olsun bu hayvanların tamamı kesilmiş bir şekilde kanlarıyla bir-
likte eti kemiğinden ayrılıncaya kadar kaynatılır. Sonra suyu süzülür. Hasta
içine oturtulur. Suyun içerisine yağ dökülerek su ile karışıncaya kadar veya
su tamamen buharlaşıp sadece yağ kalıncaya kadar da kaynatılır ve hasta
20 içine oturtulur. Bu hayvanlar olduğu gibi yağ içinde de pişirilebilir.
er-Rāzī şöyle demiştir: Su büyük bir kazan içerisinde defalarca kay-
natılır, sonra bu suyun içerisine kesilmiş olan tilki ve sırtlan atılır. Durak
otu, tuz eklenerek kaynatılır. Eti ile kemiği birbirinden ayrılıncaya kadar
iyice kaynatılır. Sonra bunun suyu bir kap içerisine boşaltılır ve hasta içe-
25 risine iki saat boyunca oturtulur. Ardından hasta çıkarılır. Gün bitiminde
tekrar ısıtılır ve hasta içerisine tekrar oturtulur.
Bu iş ayın birinden itibaren üç gün boyunca her gün iki kez tekrar-
lanır. Hastanın içine oturduğu su yenisiyle değiştirilerek ay ortasında da
üç gün boyunca ikişer kez tekrarlanır. Aynı iş ayın son üç gününde de
30 tekrarlanır.
‫‪ .5‬آبزن معتدل (ذ)‬

‫يحفـظ الجنيـن فـي البطـن‪ ،‬وال يخرجـه قبـل الوقـت‪ ،‬وهـو الشـهر الخامـس‬
‫والسـادس‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر عشـرة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيـض مرضـوض ثالثـة دراهـم‪ ،‬جلنار‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬ورق النيلوفـر وحـب اآلس وأقاقيـا ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي خمسـة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى منيـن‪ ،‬فيضـاف إليـه أربعـة‬
‫درهما ماء سكنكور‪،‬‬
‫ً‬ ‫درهما سنتم كياه‪ ،‬وثالثون‬
‫ً‬ ‫دراهم ماء ورق سخلى‪ ،1‬وخمسون‬
‫وأربعـة دراهـم مـاء هندبا‪.‬‬
‫يخلط الجميع‪ ،‬ويجلس فيه العليل‪.‬‬
‫‪ .6‬آبزن بطبيخ الضبع العرجاء‪ ،‬المعروف المشهور ألوجاع المفاصل (ق)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ ضبعـة عرجـاء أو وعـل أو ثعلـب أو حمـار وحشـي أو أرنـب‪،‬‬

‫والضبـع أقـدم ثـم الثعلـب ثـم الحمـار الوحـش؛ وبالجملـة أيتهـا كانـت ترمـى فـي مـاء‬
‫يغلـي مذبوحـة بالـدم أو أحيـاء‪ ،2‬ويطبـخ حتـى تنفسـخ‪ ،‬ويصفـى المـاء‪ ،‬ويجلس فيه‪ ،‬أو‬
‫يطـرح‪ 3‬علـى المـاء زيـت‪ ،‬ويطبـخ حتـى يمتزجـا‪ ،‬أو حتـى يذهـب المـاء ويبقـى الزيـت‪،‬‬
‫ويجلـس فيـه؛ وقـد يطبـخ فـي الدهـن كمـا هـو‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫قـال الـرازي‪« :‬يغلـى المـاء فـي مرجـل كبيـر‪ ،‬حتـى يغلـي غليـات‪ ،‬ثـم يلقـى الثعلـب‬
‫أو الضبعـة العرجـاء مذبوحـة فـي ذلـك المـاء‪ ،‬ويغلـى مع الشـبت والملـح‪ ،‬ويطبخ حتى‬
‫جـدا‪ ،‬ثـم يصـب المـاء فـي آبـزن وهـو حـار‪ ،‬ويجلـس فيـه العليـل سـاعتين‪ ،‬ثـم‬
‫ينفسـخ ً‬
‫يـراح‪ ،4‬ويسـخن فـي آخـر النهـار ويجلـس فيـه‪.‬‬
‫يفعـل ذلـك مرتيـن كل يـوم‪ ،‬يكـرر العمـل ]‪ [178a‬ثالثـة أيـام مـن أول الشـهر‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫ويسـتبدل الطبيـخ‪ ،‬ويتعالـج بـه ثالثـة أيـام أُ َخـر علـى ذلـك المثـال‪ ،‬فـي وسـط الشـهر‪،‬‬
‫وثالثـة فـي آخـره»‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬سيخلى‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬حياء)‪ ،‬وفي (ب) إلى‪( :‬جياء)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬يطورح)‪ ،‬وفي (ب) إلى‪( :‬بطورخ)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
7. Her Tür Gut Hastalığı Ağrılarına Faydalı olup Kemikleri

Güçlendiren Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bozuk madde yerine itilir ve makatın sonunda kullanılır.

Karışımı: Papatya, koçboynuzu çiçeği ve kırmızı gülün her birisin-
5 den onar dirhem; menekşe, hatmi çiçeği ve nilüfer çiçeğinin her birisin-
den beşer dirhem, bir avuç kuru reyhan yaprağı ve üç dirhem ufalanmış
beyaz sandal.
Bu malzemelerin tamamı bir menn su kalıncaya kadar üç menn su
içerisinde kaynatılır. Hastanın ilgili bölgesine ılık olarak dökülür.
10 8. İyileştikten Sonra İzi Kalan Çiçek Hastalığının İzlerini

Gideren Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Karışımı: Yedi dirhem kırmızı gül, menekşe, nilüfer yaprağı, ufalan-

mış kırmızı sandal, marul tohumu ve hindiba tohumunun her birisinden
dörder dirhem.
15 Bu maddelerin tamamı üç menn su kalıncaya kadar yedi menn su içe-
risinde kaynatılır. Suya yatırılır, sonra sıkılarak suyu süzülür ve bir tas
içine boşaltılır. Hasta hamamdan çıkmak isterse bu tasın içine girer ve bu
karışımı rahatsızlık duyulan bölgeye döker. Bu karışım çiçek hastalığın-
dan kalan en küçük şeyleri bile yok eder ve iyileştirir.
20 9. Felç Olmuş veya Uyuşması ve Kas Gevşemesi Olanlar

İçin Hazırlanan Son Ābzen Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Karışımı: Eşit miktarlarda defneyaprağı, mercanköşkü yaprağı, üzer-

lik otu, papatya, hatmi, koçboynuzu çiçeği, ağaç kavunu yaprağı, sedef
otu, yonca, sarı yavşan otu, civanperçemi ve hayıt otu. Bunlardan alınan
25 miktarın yarısı kadar da kunduz testisi.
Bu maddelerin hepsi yarısı buharlaşıncaya kadar bol su ile kaynatılır.
Kalan suyun yarısı kadar yağ katılır ve hasta içine oturtulur.
‫‪ .7‬آبزن ينفع بقية أوجاع النقرس‪ ،‬ويقوي العظم (ذ)‬

‫ويرد المادة الفاسدة‪ ،‬ويستعمل في آخر اآلخرة‪.‬‬
‫ّ‬
‫أخالطـه‪ :‬بابونـج وإكليـل الملـك وورد أحمـر من كل واحد عشـرة دراهم‪ ،‬بنفسـج‬
‫وورد خطمي وزهر نيلوفر من كل واحد خمسـة دراهم‪ ،‬ورق شاهسـفرم‪ 1‬يابس كف‪،‬‬
‫صنـدل أبيـض مرضوض ثالثة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫مـــن‪ ،‬فيصب علـــى الموضع‬

‫يغلـــى الجميـــع فـــي ثالثـــة أمناء مـــاء‪ ،‬إلـــى أن يبقى ّ‬
‫العليـــل فاترا‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .8‬آبزن يذهب آثارالجدري بعد أن يندمل وبقي‪ 2‬آثار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر سـبعة دراهـم‪ ،‬بنفسـج وورق النيلوفـر وصنـدل أحمـر‬
‫مرضـوض وبـزر خـس وبـزر هندبـا أربعـة أربعـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي سـبعة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى ثالثـة أمنـاء مـاء‪ ،‬فيمـرس‬
‫ويعصـر فـي طشـت؛ فـإذا أراد العليـل أن يخـرج مـن الحمـام‪ ،‬يدخـل فيـه‪ ،‬ويصـب منـه‬
‫علـى الموضـع العليـل‪ ،‬حتـى إن بقـي شـيء مـن الجـدري يعدمـه ويدملـه‪.‬‬
‫‪ .9‬موجزآبزن ينفع الفالج والخدرواالسترخاء‬

‫أخالطـه‪ :‬ورق الغـار وورق المرزنجـوش والحرمـل والبابونـج والخطمـي وإكليـل‬ ‫‪15‬‬
‫الملـك وورق األتـرج والسـذاب والرطبـة والشـيح‪ 3‬والقيصـوم وفنجنكشـت أجـزاء‬

‫سـواء‪ ،‬جندبيدسـتر نصـف جـزء‪.‬‬
‫زيتـا‪،‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي مـاء كثيـر‪ ،‬حتـى يبقـى نصفـه‪ ،‬فيضـاف إليـه مثـل نصفـه ً‬
‫ً‬ ‫ويجلـس فيـه‬
‫في (أ) و(ب) إلى‪ :‬شاهسفرغم‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يبقى‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الشيخ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
10. Ebşenk Merhemi:
Tamamı kaynatılmış olarak havuç yaprağı, nilüfer, hatmi, haşhaş yap-

rağı veya haşhaşın kendisi ve pazı otundan elde edilen bir merhemdir.
Bu merhem, içine oturulursa kasılma ve tutulmalara faydalıdır.
5 Ancak bu Ebşenk merheminden çıkılınca ağrılı bölgeye menekşe
yağı, saf mum ve geven zamkından yapılmış ḳayrūṭī merhemi sürülmeli,
hastaya da kaliteli beyaz şeker katılmış tatlı nar suyu veya Hint kavunu
suyu veya hıyar suyu içirilmelidir.
11. Cenini Anne Rahminde Tutup Zamanından Önce

10 Doğmasını Engelleyen Ebşenk Merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Beş veya altı aylıkken ceninin anne rahminden çıkmasını engelleyen

merhemdir. Bu önceki merhemlerden daha güçlüdür.
Karışımı: Yedi dirhem kırmızı gül; narçiçeği ve yosunun her birisin-
den beşer dirhem; dört dirhem mersin ağacı yaprağı; ufalanmış beyaz zaç,
15 nar kabuğu ve mazının her birisinden üçer dirhem.
Bu malzemelerin tamamı yarısı buharlaşıncaya kadar on menn su içe-
risinde kaynatılır. Tamamı suya bandırılır ve bir tas içine sıkılarak suyu
süzülür. Hasta içine oturtulur.
20
‫‪ .10‬أبشنك‬
‫متخـذ مـن ورق الخـس والنيلوفـر والخطمـي وورق الخشـخاش ـــ أو الخشـخاش‬
‫مطبوخـا الجميـع‪.‬‬
‫ً‬ ‫نفسـه ـــ وورق السـلق‪،‬‬
‫ينفـع التشـجنج والعقـال‪ 1‬إذا جلـس فيـه‪ ،‬لكـن ينبغـي أن يمرخ البدن بعد الخروج‬
‫مـن األبشـنك‪ ،‬بهـذا القيروطـي المتخـذ بدهـن البنفسـج والشـمع الصافـي والكثيـرا‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويسـقى مـاء الرمـان العـذب‪ ،‬أو مـاء البطيـخ الهنـدي‪ ،‬أو مـاء الخيـار‪ ،‬مـع السـكر‬
‫األبيـض الفائـق‪.‬‬
‫‪ .11‬أبشنك يحفظ الجنين في البطن من أن يخرج قبل الوقت (ذ)‬

‫جدا‪ .‬وهذا أقوى مما سلف‪.‬‬
‫وهو الشهر الخامس والسادس‪ً ،‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر سـبعة دراهـم‪ ،‬جلنـار وعذبـة خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬ورق‬ ‫‪10‬‬
‫اآلس اليابـس أربعـة دراهـم‪ ،‬شـب يمانـي وقشـر الرمـان وعفـص مـن كل واحـد ثالثـة‬
‫مرضوضـا الجميـع‪.‬‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪،‬‬
‫يغلـى الجميـع فـي عشـرة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلى النصف‪ ،‬فيمـرس ويعصر في‬
‫طشـت‪ ،‬ويجلـس العليل فيه‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الععال‪ ،‬وفي (ج)‪ :‬القعال‪.‬‬ ‫‪1‬‬

OTUZ DÖRDÜNCÜ BAB
ḲAYRŪṬĪ MERHEMLERİ1, OVALAMA KREMLERİ,

SÜRÜLEN KREMLER, TEMİZLEYİCİ KREMLER
VE KOKU KARIŞIMLARI HAKKINDADIR
5 1. Soğuk karaciğere yakı olarak uygulanan ḳayrūṭī merhemi

Karışımı: Bu merhem menekşe yağı, kabak yağı, hindiba suyu, kabak
suyu, saf mumdan yapılır ve kullanılır.
2. Ḳayrūṭī merhemi
el-Melikī’den rivayet edildiğine göre yakı olarak kullanıldığında kara-
10 ciğer ateşine, kalbe ve mideye faydalı olur.
Karışımı: Üç ūḳiyye mum ve iki ūḳiyye çalı gülü (Cherokee: Roca
laevigata) yağı.
Bu malzemeler bir havan içerisinde gülsuyu, karakafes suyu, semizo-
tu suyu, şarap sirkesi, yeşil kişniş ve hindiba suyu ile çözdürülerek kon-
15 santre su hâline getirilir.
Homojen bir hâle gelince sık dokulu bez üzerine serilerek ilgili bölgeye
sürülür.
3. Ovalama merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):

Bu merhem kış boyunca eklemlere sürülürse eklem ağrılarına karşı
20 korur.
1 Ḳayrûṭî merhemi: Terkibinde gülyağı, koçboynuzu çiçeği, safran, kâfur ve mum

bulunan merhem. Terkibinde menekşe yağı ve süt veya yumurta sarısı ve gül yağı
bulunan ḳayrûṭî merhemleri de vardır.
‫الباب الرابع والثالثون‬
‫في القيروطيات واملروخات واللطوخات والغسوالت واللخالخ‬
‫‪ .1‬قيروطي يضمد به الكبد الباردة‬

‫أخالطه‪ :‬يعمل من دهن البنفسـج ودهن القرع وماء الهندباء وماء القرع والشـمع‬
‫الصافي‪ ،‬قيروطي‪ ،‬فيستعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .2‬قيروطي‬
‫ضمادا‪.‬‬
‫ً‬ ‫عن «الملكي»‪ [178b].‬ينفع حرارة الكبد والقلب والمعدة‬
‫أخالطه‪ :‬شمع ثالث أواق‪ ،‬دهن ورد شيروجي أوقيتان‪.1‬‬
‫يـداف ويربـب فـي الهـاون‪ ،‬بمـاء الـورد‪ ،‬ومـاء حـي العالـم‪ ،‬ومـاء بقلـة الحمقـاء‪،‬‬
‫وخـل الخمـر‪ ،‬والكزبـرة الخضـراء‪ ،‬ومـاء الهندبـاء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يفرش بعد االستواء على خرقة رفيعة‪ ،‬ويلزم المكان‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .3‬مروخ (ذ)‬
‫يمرخ به المفاصل أيام الشتاء كله‪ ،‬فيحفظ عن أوجاعها‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬أوقيان‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ) و(ب)‪( :‬ر)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Karışımı: Eşit miktarlarda Enderān tuzu, beyaz zaç ve yakılmış şarap

tortusu; çırpmaya yetecek kadar yıllanmış yağ. Bu merhem eklemlere sü-
rülüp sert bir şekilde ovalanırsa arzu edilen sonuç elde edilir.
4. Bir başka ovalama merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
5 Karışımı: Beyaz zaç, yakılmış mazı, tuz ve yıllanmış sıvı yağ.
5. Bir başka ovalama merhemi
Karışımı: Biraz sodyum nitrat ve amonyum klorür.

Bu malzemeler yağ ile birlikte karıştırılarak eklemlere masaj yapılır.
Eklemlerde kabarma varsa daha da faydalı olur.
10 6. Vücuda sürülünce uyuz ve kaşıntıya iyi gelen

(Minhācü’d-Dükkān):
Karışımı: Eşit miktarlarda doğal kurşun oksit, şeytantersi, güzellik

kükürdü (sarı kükürt), kırmızı ban otu tohumu, akasya ağacının meyvesi-
nin suyu, (yanmış) boynuz ve dağ üzümü.
15 Bu karışım ilgili bölgeye sürülür ve acı bakla püresiyle temizlenir.
7. Vücuda sürülünce malezmaya iyi gelen merhem

(Minhācü’d-Dükkān):
Karışımı: İki ūḳiyye ban ağacı tohumu, dört dirhem acı badem, bir
ūḳiyye süsen kökü, yarım ūḳiyye kırmızı geven zamkı ve beş dirhem
20 fildişi.
8. Vücuda sürülünce malezmaya iyi gelen başka bir

merhem
Karışımı: Ban ağacı tohumu, acı badem, brokoli mercanı, siyah ge-
ven zamkı, burçak, kavun çekirdeği içinin her birisinden yarım ūḳiyye;
25 süsen kökü, fildişi talaşı ve turp tohumunun her birisinden dörder dir-
hem.
‫أخالطـــه‪ :‬ملـــح أندرانـــي وشـــب يمانـــي ودردي ‪ 1‬الشـــراب المحـــرق أجـــزاء‬

‫دلـــكا‬
‫ً‬ ‫ســـواء‪ ،‬زيـــت عتيـــق قـــدر مـــا يضـــرب بـــه‪ ،‬فيمـــرخ بـــه المفاصـــل‪ ،‬ويدلكهـــا‬
‫شـــديدا‪ ،‬ينـــال المـــرام‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .4‬آخر(ذ)‬
‫شب يماني وعفص محرق وملح وزيت عتيق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .5‬آخر‬
‫نطرون ونوشادر قليل‪.‬‬
‫يدلك بهما المفاصل بالزيت‪ ،‬فإنه إن تنفط كان أبلغ‪.‬‬
‫‪ .6‬لطوخ ينفع الجرب والحكة (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬مرتـك وسـليقون وكبريـت الجمـال وبـزر بنـج أحمـر وقـرظ وقـرون‬ ‫‪10‬‬
‫وزبيـب جبلـي أجـزاء سـواء‪.‬‬

‫يلطخ به ويغسل بدقاق الترمس‪.‬‬
‫‪ .7‬لطوخ ينفع الكلف (م)‬

‫أخالطـه‪ :2‬حـب البـان أوقيتـان‪ ،‬لـوز مـر أربعـة دراهـم‪ ،‬أصـل السوسـن أوقيـة‪ ،‬كثيرا‬
‫أحمـر نصـف أوقيـة‪ ،‬عـاج خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :3‬حـب بـان ولـوز مـر وزبـد البحـر وكثيرا سـمراء وكرسـنة ولـب بزر بطيخ‬
‫من كل واحد نصف أوقية‪ ،‬أصل سوسن ونشارة عاج وبزر فجل أربعة أربعة دراهم‪.‬‬
‫تصحفت في (ج) إلى‪ :‬درد‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
9. Cüzzam hastalığına karşı faydalı olan sürülen bir

merhemi (Minhācü’d-Dükkān):
Bu merhem dönemin bir grup tabibi tarafından hazırlanmış, test edil-
miş ve faydalı olduğu görülmüştür.
5 Karışımı: İki dirhem su ile temizlenmiş lacivert taşı, bir o kadar beyaz
hardal, her birisinden ikişer dirhem hodan, yakılmış markazit taşı, çöven, ak-
rep külü, zirkele otu, kara çöpleme, geyik boynuzu, eski yılan derisi, yakılmış
sığır ayağı, biber tozu, kaju ağacı balı, acem düğün çiçeği, keber otu kökü
kabuğu, sarı arsenik; bir dirhem bakır pası, elli tane büyük çöl karıncası, bir
10 dirhem mahmude otu ve bir o kadar da zivircik (Mağrip keçiboynuzu).
Bu malzemelerin tamamı, kumörümcek otu soğanı sirkesi, şeker ka-
mışı balı, yumurta sarısı, çocuk idrarı ve siyah güvercin kanıyla ezilerek
koyu bir kıvama getirilir.
Cüzzamlı bölge yünden yapılmış bir bezle kızarıncaya kadar kaşınır.
15 Hazırlanan merhem defalarca sürülür. Ardından hamamda, arpa unu ve
acı kıst otu reçinesi karıştırılmış sıcak su ile ovalanır. Bu işlem defalarca
tekrarlanırsa fayda sağlar. İlgili bölgeye yapışsın diye karışıma iki dirhem
geven zamkı eklenebilir.
10. Terlemeyi kesen ḳayrūṭī merhemi

20 Karışımı: Papatya, durak otu, ufalanmış süsen kökünün her birisin-
den yarım menn.
Bu ilaç maddeleri beş menn su içerisinde geriye bir buçuk menn su
kalıncaya kadar kaynatılır. Sıkılarak süzülür ve susam yağı ilave edilir.
Geride susam yağı kalıp su tamamen buharlaşıncaya kadar tekrar kaynatı-
25 lır. Terlemenin ardından teri vücuda hapsetmek için vücuda sürülür.
11. Koltuk altına sürüldüğünde terlemeyi kesen soğutucu

merhem (Minhācü’d-Dükkān):
Karışımı: İki dirhem beyaz zaç, üç dirhem mürr ağacı reçinesi, altı
dirhem gül tomurcuğu ve sekiz dirhem doğal kurşun oksit.
30 Bu malzemeler iyice ezilir, koltuk altı çoğan bitkisiyle ile temizlenir,
sonra da ilaç kullanılır.
‫‪ .9‬لطوخ ينفع البرص (م)‬

‫وح ِمد‪.‬‬
‫فجرب ُ‬ ‫مجرب‪ ،‬دبره جماعة من أطباء الزمان‪ِ ،‬‬
‫ّ‬
‫أخالطـه‪ :‬الزورد مصـول درهمـان‪ ،‬خـردل أبيـض مثلـه‪ ،‬لسـان الثور ومرقشـيثا محرق‬
‫وكندس ورماد عقرب وشـيطرج وخربق أسـود وقرن أيل وسـلخ‪ 1‬حية وكعب بقر محرق‬
‫وتـراب فلفـل وعسـل بلادر وكبيكـج وقشـر أصـل كبـر وزرنيـخ أصفـر درهمـان درهمـان‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫زنجـار درهـم‪ ،‬نمـل صحـراوي كبـار خمسـون نملـة‪ ،‬محمودة درهـم‪ ،‬ينبوت‪ 2‬مثله‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع ويربـب بخـل العنصـل وعسـل القصـب ودهـن البيـض وبـول‬
‫الصغـار ودم حمـام أسـود‪.‬‬
‫مـرارا‪ ،‬ويدلـك بعـد‬
‫يحـك المـكان بخرقـة صـوف‪ ،‬حتـى يحمـر ويخلـط‪ .‬يلطـخ بـه ً‬
‫مرارا‪ ،‬فإنه ينفع؛‬
‫ذلك في الحمام بماء حار‪ ،‬بدقاق شـعير وقسـط و مر‪ ،‬ويالزم ذلك ً‬
‫‪3‬‬
‫‪10‬‬
‫وقـد يضـاف إليـه كثيـرا درهمين‪ ،‬ليمسـكه علـى المكان‪.‬‬
‫‪ .10‬قيروطي يقطع َ‬
‫الع َرق‬
‫من‪.‬‬
‫أخالطه ‪ :‬بابونج وشبت وأصل السوسن مرضوضة من كل واحد نصف ّ‬
‫‪4‬‬
‫مـن‪ ،‬فيعصـر ويضـاف‬

‫يغلـى فـي خمسـة أمنـاء مـاء‪ ،‬حتـى يرجـع إلـى ّ‬
‫إليـه مـن دهـن الحـل‪ ،‬ويغلـى حتـى يذهـب المـاء ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيطلـى بـه البـدن بعـد‬ ‫‪15‬‬
‫العـرق‪ ،‬ليحبـس العـرق‪.‬‬
‫‪ .11‬برود يقطع العرق من تحت اإلبط (م)‬

‫شب يماني درهمان‪ ،‬مر ثالثة دراهم‪ ،‬زرورد ستة دراهم‪ ،‬مرتك ثمانية دراهم‪.‬‬
‫يدق ِن ِع َّما‪ ،‬فيغسل اإلبط باألشنان‪ ،‬ثم يستعمل الدواء‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬سلح‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬ينبوث‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪4‬‬
12. Terlemeyi kesen ilaç (Minhācü’d-Dükkān):
Bir ay da sürse her banyo yapıldığında kullanılır.

Karışımı: On dirhem rastık taşı, bir o kadar da tomurcuk hâlinde gül
ve üç dirhem sakız ağacı reçinesi.
5 Bu maddelerin hepsi ince bir şekilde ezilir ve kullanılır.
13. Lahlaha merhemi:
Bu merhem kafaya sürülür, hastada aptallık veya kafa karışıklığı varsa

kan ve safra dengesizliğine faydalıdır.
Karışımı: İki sandal, gülsuyu, hıyar suyu, keskin sirke, anne sütü,
10 gülyağının-mümkünse- tamamı.
14. Kas kasılması ve gevşemesine faydalı olan kayruti

merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bu merhem ağrıları dindirir, eti ve sinirleri yumuşatır, organları güç-

lendirir, nemi çözer ve yokeder.
15 Karışımı: Otuz dirhem kıst otu yağı, on dirhem doğal yolla akan
zamk, onbeş dirhem dana kemiği iliği, birer dirhem devm ağacı ve çadır
uşağı; iki ester ördek iç yağı.
Bu malzemelerin tamamından kuralına uygun olarak kayruti merhe-
mi elde edilir. Hastanın kasılma durumunun olduğu bölgesi bu merhemle
20 sıvanır ve faydası olur.
15. Bir başka ḳayrūṭī merhemi (eẕ-Ẕeḫīre):
Bu merhem, hastanın yüksek bir yerden düşmesi sonucunda oluşan ateş,

organlarına yerleşen ağrı, eklemlerin yerinden ayrılmasının ardından kasıl-
ma sonucu zayıf ve güçsüz kalmaları durumunda faydalı olur. Kasılmış bölge
25 kayruti merhemi ile sıvanır, hastanın durumu iyileşir, organları da güçlenir.
Karışımı: İki istâr menekşe yağı, üç dirhem saf mum; geven zamkı ve
gülün her birisinden ikişer ester.
‫‪ .12‬دواء يقطع العرق (م)‬

‫من حمام إلى حمام‪ [179a]،‬ولو قعد شهرا‪.‬‬
‫ً‬
‫أخالطه‪ :‬راسخت عشرة دراهم‪ ،‬زرورد مثله‪ ،‬مصطكى ثالثة دراهم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .13‬لخلخة‬ ‫‪5‬‬
‫يوضـع علـى الـرأس‪ ،‬فينفـع السرسـام الدمـوي والصفـراوي‪ ،‬إذا كان معـه هديـان‪،1‬‬
‫واختلاط عقل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صنـدالن ومـاء الـورد ومـاء الخيـار وخـل ثقيـف ولبـن نسـاء ودهـن ورد‬
‫مجموعـة‪ ،‬ومهمـا تيسـر منهـا مـع مـا يناسـبها‪.‬‬
‫‪ .14‬قيروطي ينفع التشنج واالسترخاء (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫ويسـكن األوجـاع‪ ،‬ويليـن اللحـوم واألعصـاب‪ ،‬ويقـوي األعضـاء‪ ،‬ويحلـل‬

‫الرطوبـة ويفنيهـا‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬ميعـة رطبـة عشـرة دراهـم‪ ،‬مـخ عظـام بقـر‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬دهـن قسـط ثالثـون‬
‫درهمـا‪ ،‬مقـل وأشـق درهـم درهـم‪ ،‬شـحم البـط إسـتارن‪.‬‬
‫يعمـل مـن الجميـع قيروطـي علـى الرسـم‪ ،‬ويطلـى بـه الموضـع العليـل المتشـنج‬ ‫‪15‬‬
‫اآللمـة‪ 2‬الرخـوة‪ ،‬فينتفـع بـه‪.‬‬
‫‪ .15‬قيروطي (ذ)‬
‫ينفع التشـنج الكائن عن الحرارة الكائنة عن سـقوط العليل عن موضع عال‪ ،‬فحل‬
‫بأعضائـه ألـم‪ ،‬وانفصـال المفاصـل عـن مواضعهـا‪ ،‬ثـم طـاب وبقـي األعضـاء ضعيفـة مـع‬
‫تشـنج بلا قـوة رخـوة‪ ،3‬فيطلـى بهـذا القيروطـي‪ ،‬ينصلح حاله‪ ،‬ويقـوي األعضاء‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫كذا في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Bu malzemeler bir önceki kayruti malzemeleriyle birlikte karıştırıla-

rak yeni bir kayruti merhemi elde edilir. Göğüs ve omirilik kemiklerinin
üzeri bu merhemle sıvanır.
16. Sinir kasılmaları, gevşemesi ve rahim ağrılarına faydalı

5 olan ḳayrūṭī merhemi (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir menn susam yağı, semizotu tohumu, on dirhem gölgede

kurtulmuş papatya çiçeği.
Bu malzemeler bir cam içinde suya yatırılır, kırk gün boyunca sıcak
güneş altında terbiye edilir. Sonra sıkılarak suyu süzülür ve kullanılır.
10 17. Bütün kemik çatlağı ağrılarına faydalı olan ḳayrūtī

merhemi:
Karışımı: Mum, menekşe yağı, dana ayak kemiği iliğinin her birisin-
den onar dirhem.
Bu malzemelerin hepsinden merhem yapılır ve kullanılır.
15 18. Bütün kemik çatlağı ağrılarına faydalı olan bir başka

ḳayrūṭī merhemi (el-Ḥāvī):
Karışımı: Eşit miktarlarda keten tohumu yağı veya mum; tatlı badem
yağı, tavuk içyağı, dana ayak kemiği iliği, elenmiş hatmi, geven zamkı ve
armut zamkı.
20 Bu malzemelerden ezilebilen ezilir, eritilebilen de eritilir. Karıştırılır
ve çatlak yerler bu ilaçla sıvanır, ya da o bölgeye içinde menekşe ve papat-
ya bulunan kaynar su sürülür.
19. Kızarıklık olarak bilinen saçkırana faydalı olan

ḳayrūṭī merhemi
25 Karışımı: Bir miktar brokoli mercanı ilave edilmiş söğüt yaprağı suyu,
hatmi ve ebegümeci, karıştrırılmış menekşe yağı, yakılmış deniz kabuğu ve
yumurta akı. Bu malzemelerden kayruti merhemi yapılır ve kullanılır.
‫أخالطه‪ :‬دهن بنفسج إستاران‪ ،‬شمع صاف ثالثة دراهم‪ ،‬كثيرا وورد إستاران إستاران‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع بالقيروطـي األول‪ ،‬ويعمـل قيروطـي‪ ،‬ويطلـى بـه األعضـاء العليلـة‬
‫مـن الصـدر وفقـرات الظهـر‪.‬‬
‫‪ .16‬قيروطي ينفع تشنج العصب ورخاوته‪ ،‬وأوجاع الرحم (ذ)‬

‫مـن‪ ،‬بـزر رجلـة‪ 1‬وزهـر بابونـج مجفـف فـي الظـل عشـرة‬
‫أخالطـه‪ :‬دهـن الحـل ّ‬ ‫‪5‬‬
‫يوما بالشمس الحارة‪ ،‬ثم يعصر ويستعمل‪.‬‬
‫ينقع الحوائج في زجاجة‪ ،‬ويربى أربعين ً‬
‫‪ .17‬قيروطي ينفع جميع أوجاع الشقاق‬

‫أخالطه‪ :‬شمع ودهن بنفسج ومخ ساق البقر من كل واحد عشرة دراهم‪.‬‬
‫يعمل عن الجميع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .18‬قيروطي ينفع منافع األول (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬دهـن بـزر كتـان ـــ أو شـمع ـــ ودهـن لوز حلو وشـحم الدجاج ومخ ســاق‬
‫البقـــر والخطــمي المنخول والكثــيرا وصمغ اإلجاص‪ 2‬أجزاء سواء‪.‬‬
‫يـدق مـا ينـدق‪ ،‬و يـداف مـا يـداف‪ ،‬ويخلـط بـه األدويـة‪ ،‬ويطلـى بـه الشـقاق‪ ،‬أو‬
‫ينطـل الموضـع بالمـاء الحـار المغلـي فيـه البنفسـج والبابونـج‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .19‬قيروطي ينفع السعفة المعروفة بالحمر‬

‫أخالطـه‪ :‬دهـن بنفسـج يشـربه‪ 3‬مـاء الخلاف والخطمـي والخبـازى الملقـى عليهـا‬
‫ّ‬
‫يسـير زبـد البحـر والـودع المحـرق وبيـاض البيـض‪ ،‬ويتخـذ منهـا قيروطيـا‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬
‫في (ج)‪ :‬حلبة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬اإلجاوص‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬بشربه‪.‬‬ ‫‪3‬‬
20. Göğüs ve boğaza sürülüp şiddetli öksürüğe faydalı

olan kayruti merhemi
Karışımı: Eşit miktarlarda saf mum, nilüfer yağı, kişniş suyu, marul
suyu, semizotu suyu.
5 21. Safra kaynaklı şiddetli akciğer ateşine karşı faydalı

olan ḳayrūṭī merhemi
Karışımı: Eşit miktarlarda menekşe yağı, tatlı badem yağı, dövülmüş

geven zamkı ve diğerlerinin yarısı kadar mum.
Bu karışımdan kuralına uygun merhem elde edilir ve kullanılır.
10
‫‪ .20‬قيروطي يمرخ به الصدروالحلق‪ ،‬فينفع السعال الحار‬

‫أخالطـه‪ :‬شـمع صـاف ودهـن نيلوفـر ومـاء الكزبـرة ومـاء الخـس ومـاء الرجلـة‬
‫‪ .21‬قيروطي ينفع ذات الرئة الحارة الصفراوية‬

‫أخالطـــه‪ :‬دهـــن بنفســـج ودهـــن لوز حلـــو وكثيـــرا مدقوقة أجزاء ســـواء‪ ،‬شـــمع‬ ‫‪5‬‬
‫نصـــف جزء‪.‬‬
‫يعمل على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪[179b] .‬‬
OTUZ BEŞİNCİ BAB
SARGILAR VE TÜTSÜLER HAKKINDADIR
Kuru toz ilaçlı sargı, krem/jel ve losyon arasındaki fark şudur: Sargı
sadece kuru ve ısıtılan şeylerden olur. Diğer ikisi ise yaş ve akışkan şeyler-
5 le karışık olup yaş ve akışkan şeylerle birlikte kullanılırlar.1
1. Dalak ateşine iyi gelen sargı (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden üçer dirhem turp tohumu, üzerlik ve Hint
zirkelesi dövülür.
Hepsi ilaç maddelerinin etkisi çıkıncaya kadar keskin sirke ile pişirilir
10 ve içerisine bir parça keçi tiftiğinden yapılmış keçe batırılarak birer saat
arayla dalağın üzerine sarılır.
2. Birkaç gün kullanılınca basurları gideren, devam

edilince basurları döken tütsü
Mersin ağacı yaprağı, patlıcanın sert kulpu, mürr ağacı reçinesi, Ebu
15 Cehil karpuzu, yılanın eski derisi, devm ağacı ve soğan hepsi birlikte veya
ayrı ayrı, doktorun tavsiyesine göre tütsü olarak kullanılır.
3. Basurlara iyi gelen tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Beş dirhem kapari kökü kabuğu ve her birisinden eşit ölçü-
lerde kereviz, zakkum ağacının odunsu kısmı, kudret helvasının dikeni,
20 baldırgan kökü, gök süsen kabuğu.
1 Tahran nüshasının kenarında yer alan nota göre: Yün ve tiftik gibi maddeler sıvı
ilaçlara batırılarak hastalık olan yerin üzerine konulurlar.
‫الباب الخامس والثالثون‬
‫في الكمادات والبخورات‬
‫والفرق بين الكماد والضماد والطالء‪ ،‬أن الكماد ال يكون إال من األشياء اليابسة‬
‫‪1‬‬
‫المسخنة‪ ،‬وهما مخلوطان باألشياء الرطبة السيالة‪ ،‬ويستعمالن بأجرامهما‪.‬‬
‫‪ .1‬كماد ينفع حرارة الطحال (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬يدق بزر فجل وبزر حرمل وشيطرج هندي من كل واحد ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع بخـل ثقيـف‪ ،‬حتـى يخـرج قـوة األدويـة‪ ،‬فيغمـس فيهـا قطعـة لبـد‬
‫مرعـزي‪ ،‬ويكمـد بهـا الطحـال سـاعة بعـد سـاعة‪.‬‬
‫‪ .2‬بخور يزيل البواسيرعلى مروراأليام‪ ،‬ويسقطه إدامته‪ 2‬عليه‬

‫يبخـر بـورق اآلس وأقمـاع البادنجـان‪ ،3‬والمـر وشـحم الحنظـل وسـلخ الحيـة‬
‫ّ‬ ‫‪10‬‬
‫والمقـل والبصـل‪ ،‬مجموعـة ومفـردة حسـبما يـراه الطبيـب‪.‬‬
‫‪ .3‬بخور ينفع البواسير(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬قشـر أصـل كبـر خمسـة دراهـم‪ ،‬كرفـس وخشـب شـجرة خرزهرة وشـوك‬
‫ترنجبيـن وأصـل أنجـذان وقشـر السوسـن اآلسـمانجوني أجزاء سـواء‪.‬‬
‫في هامش (أ)‪ :‬أو ينقع في المايعات المسخنة مثل الصوف واللباد ويوضع على المكان‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬إدامة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب أنها باذنجان‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Hepsi dövülerek belādür ağacı dalı ile yoğrularak her biri birer miskal
ağırlığında tablet hâline getirilir. Bu tabletlerden birisi deve tezeği ateşine
atılır, üzerine tabanı delik bir küp ters çevrilerek kapatılır. Hasta olan kişi
hasta olan organı küpün deliği ve ateşle aynı hizada olacak şekilde küpün
5 üzerine oturur. İlaçların dumanının hasta olan yerdeki basurlara tamamen
işlemesi için sabreder.
Her sabah ve akşam, hastalığın kuruyarak dökülmesi için bu işlemi
tekrarlar.
4. Basurlardan kan akışını engelleyen başka bir tütsü

Karışımı: Türbüt otu, kırmızı arsenik ve belādür ağacı meyvesi.
Tabletler yapılarak deve tezeği ateşi içerisine atılır. Daha önce geçtiği
gibi bir küpün üzerine hasta oturtulur. Gerçekten çok faydalıdır.
5. Tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)
15 Kūtvālī’nin kitabından naklen; basurlara ve basur ağrılarına iyi gelir.
Karışımı: Devm ağacı, balık kılçığı, kapari kökü kabuğu ve deve hörgücü.
Hepsi karıştırılarak ateşe atılır ve daha önce geçtiği gibi bir küp ateşin
üzerine ters çevrilir ve hasta küpün üzerine oturtulur. Faydalı olması için
bu işlem birkaç gün tekrarlanır.
20 6. Basurlara faydalı tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)

Lak ağacı, buğday ve erkek deve hörgücü çözdürülerek, daha önce
geçtiği gibi kuralına uygun olarak bunlardan bir tütsü yapılır.
7. Tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)
Yılan ve akrep gibi eziyet veren zehirli hayvanları evlerden ve konak-
25 lanan yerlerden uzaklaştırır.
Karışımı: Geyik boynuzu, keçinin aşık kemiği, insan saçı, kükürt,
demir dikeni, kasnı, zift, kasnı, katran ve eşek tırnağı.
Tek tek veya topluca ateşe atılırsa maksat hasıl olur.
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويعجـن بعسـل بلادر‪ ،‬ويقـرص‪ ،‬كل قـرص مثقـال‪ ،‬ويرمـى بواحـد‬
‫منهـا فـي نـار بعـر الجمـل‪ ،‬فيقلـب عليـه خابيـة مثقوبـة األسـفل‪ ،‬ويجلـس العليـل علـى‬
‫الخابيـة‪ ،‬بحيـث يكـون العضـو العليـل علـى الثقبـة محـاذي النـار‪ ،‬ويصبـر ليدخـل دخان‬
‫األدويـة بالتمـام‪ ،‬علـى الموضـع العليـل‪.‬‬
‫يكرر العمل كل بكرة وعشية‪ ،‬لتجف العلة وتسقط‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .4‬بخور آخريمنع سيالن الدم عن البواسير(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬تربد وزرنيخ أحمر وبالدر أجزاء سواء‪.‬‬
‫أقراصـا‪ ،‬ويرمـى علـى نـار بعـر الجمل‪ ،‬ويجلس علـى خابية‪ ،‬كما مر‪ ،‬فينتفع‬
‫ً‬ ‫يعمـل‬
‫جدا‪.‬‬
‫به ً‬
‫‪ .5‬بخور(ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫عن «كوتوالى»‪ .‬ينفع البواسير وأوجاعها‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬مقل وعظم السمك وقشر أصل الكبر وسنام الجمل‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع‪ ،‬ويرمـى علـى النـار‪ ،‬ويقلـب الخابيـة علـى النـار‪ ،‬كمـا مـر‪ ،‬ويجلـس‬
‫أيامـا لينتفـع به‪.‬‬
‫عليهـا‪ ،‬ويكـرر العمـل ً‬
‫‪ .6‬بخور ينفع البواسير(ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫يُ َح ّل لك وگندم‪ 1‬وسنام الجمل الذكر‪ ،‬ويعمل منها بخور على الرسم‪ ،‬كما مر‪.‬‬
‫‪ .7‬بخور (ذ)‬
‫يطرد الحيات والعقارب‪ ،‬وسائر المؤذيات ذوات السمومات‪ ،‬عن البيت والمنازل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬قـرن أيـل وكعـب المعـز وشـعر بنـي آدم وكبريـت وحسـك وقنـة وزفـت‬
‫وسـكبينج وقطـران وحافـر الحمـار‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ترمى على النار مجتمعة وفرادى‪ ،‬يحصل المقصود‪.‬‬

‫في (أ) و)ج)‪ :‬كندمة‪ ،‬وهي كلمة فارسية‪ ،‬في اللغة العربية هي الحنطة‪ ،‬والقمح‪ ،‬والبر‪.‬‬ ‫‪1‬‬
8. Hayvanları uzaklaştıran tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)
Kasnı, yanmış geyik boynuzu, çörek otu, erkek akgünlük ağacı ve bu

ağacın sakızı.
Bu maddeler evde tütsü olarak kullanılırsa eziyet veren haşereler ev-
5 den kaçarlar.
9. Hepsinden daha faydalı ve daha etkili tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)
Bütün haşere ve böcekleri tamamen evden uzaklaştırır.

Karışımı: Eşit ölçülerde köknar katranı, sarı kükürt, yanmış geyik
boynuzu, yeşil zaç/bakır sülfat ve eşek dikeni.
10 Yağ eritilir, diğer ilaç maddeleri ezilerek yağın içerisine atılır ve yoğ-
rularak hap hâline getirilir. Bu haplar ev içinde tütsü olarak kullanılır.
Söylendiğine göre: “Eve baldırgan suyu veya çözdürülmüş eşek hıyarı
suyu serpilirse eziyet veren canlılar ve haşereler evden kaçar.”
10. Kötü kokulu tahta bitini uzaklaştıran ilaç
15 Mekân termiye/acı bakla ile tütsülenirse tahta biti bir daha o mekâna
dönmez.
11. Karıncayı uzaklaştıran ilaç
Karınca kolonisi yuvasına sirke ve katran veya sönmemiş kireç ve kat-

ran dökülür.
20 12. Kuru öksürüğe iyi gelen tütsü (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde tavşan dışkısı, arpa unu, şamfıstığı kabuğu

ve zırnık/kırmızı arsenik.
Hepsi dövülerek elenir ve tavuk yumurtası sarısı ile yoğrularak her
biri iki dirhem ağırlığında, fındık büyüklüğünde haplar yapılır. Akşam
25 haplar birbiri ardınca tütsü olarak kullanılır. Bu hapların etkisi altı aya
kadar kalıcıdır.
‫‪ .8‬بخور يطرد الحيوانات (ذ)‬

‫قنة وقرن أيل محرق وشونيز وقشور‪ 1‬اللبان الذكر واللبان نفسه‪.‬‬
‫يدخن بهذه األشياء في البيت‪ ،‬فيهرب من البيت الهوام المؤذية‪.‬‬
‫‪ .9‬بخور أقوى من الجميع وأتم (ذ)‬

‫يطرد جميع الهوام والحشرات‪ ،‬بالتمام والكمال‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬زفـــت رومـــي وكبريـــت أصفر وقـــرن أيل محـــرق وقلقنـــد وباداورد‬
‫يـــذاب الزيـــت‪ ،‬ويرمـــى فيه ســـائر األدوية مســـحوقة‪ ،‬وتعجن وتحبـــب‪ ،‬فيدخن‬
‫بهـــا البيت‪.‬‬
‫قيـل‪« :‬إن رش البيـت ]‪ [180a‬بمـاء الحلتيـت‪ ،‬أو بمـاء قثـاء الحمـار المحلـول‪،‬‬ ‫‪10‬‬
‫يهـرب مـن البيـت الحيوانـات والهـوام المؤذيـات»‪.‬‬
‫‪ .10‬مما يطرد البق المنتن‬

‫أبدا‪.‬‬
‫أن يبخر المكان بلحم الترمسة‪ ،‬فال يعود فيه البق ً‬
‫‪ .11‬ومما يطرد النمل‬

‫أن يعمل في أحجرتها الخل والقطران‪ ،‬أو الجير والقطران‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .12‬بخور ينفع السعال اليابس (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬بعر األرنب ودقيق الشعير وقشر الفستق والزرنيخ أجزاء سواء‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بصفـرة بيـض الدجـاج‪ ،‬ويجعـل بنـادق‪ ،‬كل بندقـة درهمان‪،‬‬
‫يبخـر بهـا واحـدة بعـد واحـدة عشـية‪ .‬تبقـى قوتـه إلى سـتة أشـهر‪.‬‬
‫ّ‬
‫في (ب)‪ :‬قشر‪.‬‬ ‫‪1‬‬

OTUZ ALTINCI BAB
KOKULAR VE BUNLARIN FAYDALARI HAKKINDADIR
1. Soğuk baş ağrısı ve unutkanlığa iyi gelen koku (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer miskal küçük Hindistan cevizi, sarı

5 yavşan otu, karanfil, mercan köşk ve dört dirhem muskat/küçük Hindistan
cevizi kabuğu.
Hepsi dövülerek elenir ve elma suyu ile yoğrulur. Birer saat ara ile
koklanır.
2. Baş ağrısına iyi gelen koku (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Delikörek otu ve arpa unu.

Üzüm şarabından yapılmış sirke ile yoğrulur ve baş ağrısı esnasında
koklanırsa, baş ağrısına iyi gelir. Ḥuneyn b. İsḥaḳ’ın tercihidir.
3. Basit bir güzel koku
Misk, amber, kalye miski ve öd kokusunun hepsi birlikte veya tek tek
15 koklanması baş ağrısına iyi gelir. Yine ağaç kavunu yaprağının ve karan-
fil kokulu fesleğenin koklanması da baş ağrısına iyi gelir.
4. Sık sık koklanırsa baş ağrısına iyi gelen elma kokusu
Karışımı: Sütleğen, afyon, misk ve safran. Bunlardan bir elma (elma

büyüklüğünde bir beze) yapılarak ara sıra koklanır.
‫الباب السادس والثالثون‬
‫في الشمومات ومنافعها‬
‫‪ .1‬شموم ينفع الصداع البارد والنسيان (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬جوز بوا وشيح‪ 1‬وقرنفل ومرزنجوش مثقال مثقال‪ ،‬بسباسة أربعة مثاقيل‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويعجن بماء التفاح‪ ،‬ويشم ساعة فساعة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .2‬شموم ينفع الصداع (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬ثافسيا‪ 2‬ودقيق الشعير‪.‬‬
‫يعجنان بخل خمر عنبي‪ ،‬ويشم حال الصداع‪ ،‬ينفع الصداع‪ .‬وهو اختيار ُح َنين‪.‬‬
‫ْ‬
‫‪ .3‬موجز‬
‫تشـميم المسـك والعنبـر والغاليـة والعـود‪ ،‬تنفـع الصـداع مجموعـة ومفـردة؛ وكـذا‬ ‫‪10‬‬
‫شـم ورق األتـرج‪ ،‬والريحـان القرنفلـي‪.‬‬
‫‪ .4‬تفاحة تنفع الصداع إذا أكثرشمها‬

‫أخالطه‪ :‬فربيون وأفيون ومسك‪ 3‬وزعفران‪.‬‬

‫تصحفت في جميع النصخ إلى ثافشيثا‪ ،‬والصواب ما أثبتناه‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬مشك‪.‬‬ ‫‪3‬‬
5. Ateşli menenjite faydalı koku (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Elma suyu, yaş mersin ağacı suyu, gülsuyu, sandal ağacı
ve biraz kâfur.
Hepsi karıştırılarak koklanır.
5 6. Ateşli menenjite faydalı bir başka koku
Gülsuyu veya saf su veya menekşe, nilüfer, elma ve ayva suyu ile yı-
kanmış söğüt yaprağı koklamak ateşli menenjite iyi gelir.
7. Burun tıkanıklıklarını açan koku (eẕ-Ẕeḫīre)
Bakla sirke içerisinde ıslatılarak ateşe atılır ve (burnu tıkalı kimse)

10 buharının üzerine eğilir. Aynı şekilde beyaz sandal ve şekerin buharının
üzerine eğilmek de burun tıkanıklıklarına iyi gelir.
‫فوقتا‪.‬‬
‫وقتا ً‬
‫يعمل منها تفاحة‪ ،‬ويشم ً‬
‫‪ .5‬شموم ينفع السرسام الحار(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬مـاء التفـاح ومـاء اآلس الرطـب ومـاء الـورد والصنـدل وقليـل كافـور‪.‬‬
‫يخلـط الجميـع ويشـم‪.‬‬
‫‪ .6‬آخر‬ ‫‪5‬‬
‫شـم ورق الخلاف المغسـول بمـاء الـورد أو بالمـاء القـراح أو البنفسـج والنيلوفـر‬
‫والتفـاح والسـفرجل‪.‬‬
‫ينفع السرسام الحار‪.‬‬
‫‪ .7‬شموم يفتح السدد عن األنف (ذ)‬

‫ينقع الباقالء في الخل‪ ،‬فيرمى على النار‪ ،‬وينكب على بخاره؛ وكذلك االنكباب‬ ‫‪10‬‬
‫على بخار صندل أبيض وسكر‪ ،‬يفتح سدد األنف‪.‬‬

OTUZ YEDİNCİ BAB
YARALARDA VE İLTİHAPLARDA KULLANILAN

KURU TOZ İLAÇLARIN YAPIMI HAKKINDADIR
Saklanmaları ve ömürleri, formüle katılan ilaç maddelerinin mineral

5 ya da bitkisel oluşuna göre oral yoldan alınan kuru toz ilaçlar gibidir.
1. Basurları döken ve etlenmesini sağlayan toz ilaç
Karışımı: Patlıcanın odunsu kısmı hariç kulp kısmı bir güzel dövüle-
rek ipek bir kumaşla elenir ve basurların üzerine serpilir. Bu ilacı attıktan
sonra, özellikle kullanmaya devam ederse Allah’ın izniyle basurları kuru-
10 tarak döker.
2. Soğuk makatı doğal yerine yeniden yerleştiren toz ilaç.
Karışımı: İkişer dirhem beyaz zaç, akasya ağacının meyvesi ve yap-

rağının zamkı, narçiçeği, birer dirhem meşe palamudu, servi ağacı kozağı
ve mazı.
15 Hepsi dövülerek kıl elekle elenir. Makat önce gülyağı ile yağlanır,
sonra üzerine ilaç maddeleri serpilir ve uygun bir şeyle bağlanır.
3. Birkaç kez tekrarlanınca makatı doğal yerine yerleştiren

ve tekrar yerinden çıkmamasını sağlayan toz ilaç
Karışımı: İkişer dirhem beyaz zaç, meşe palamudu ve kırmızı gül, bi-
20 rer dirhem kabuksuz kırmızı mercimek, mazı, narçiçeği ve kara merhem.
‫الباب السابع والثالثون‬
‫في عمل الذرورات املستعملة في القروح والجراحات‬
‫حجريا كان‬
‫ً‬ ‫حفظهـا وعمرهـا كحفـظ السـفوف وعمـره سـواء‪ ،‬حسـبما يتركب منـه‪،‬‬
‫أو نباتيا‪.1‬‬
‫ً‬
‫‪ .1‬ذروريسقط البواسيرويدملها‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يـدق أقمـاع البادنجـان‪ 2‬بلا خشـبة‪ ،‬د ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬وينخـل مـن الحريرة‪ ،‬ويذر‬
‫الل ـــ تعالـى ـــ‪ ،‬وال سـيما إذا داوم عليه‪.‬‬
‫علـى البواسـير‪ ،‬يرميـه ويسـقطه بـإذن ّٰ‬
‫‪ .2‬ذروريرد المقعدة الباردة إلى موضعها الطبيعي‬

‫أخالطـه‪ :‬شـب يمانـي وأقاقيـا وجلنـار درهمـان درهمـان‪ ،‬ثمـرة البلـوط وجـوز‬
‫السـرو وعفـص درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يسـحق وينخـل عـن منخـل شـعر‪ ،‬فيدهـن المقعـدة أوالً بدهـن الـورد‪ ،‬وينثـر عليـه‬
‫األدويـة‪ ،‬ويربـط بمـا يوافـق‪.‬‬
‫‪ .3‬يكرر العمل مرا ًرا ليرد المقعدة إلى مكانها‪ ،‬ويمنع عن الخروج‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬شـب يمانـي وثمـرة البلـوط وورد أحمـر درهمـان درهمـان‪ ،‬عـدس أحمر‬
‫مقشـر وعفـص‪ 3‬وجلنـار وسـياه داروان درهـم درهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫في هامش (ب)‪ :‬مطلب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬عفض‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Hepsi dövülerek elenir, çocuk sıcak suya oturtulur sonra makatına bu

toz ilaç maddeleri serpilir ve makat içeri girdirilir.
Makatın durumu düzelene kadar işleme devam edilirse bir daha dışarı
çıkmaz.
5 4. Toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Çarpma sebebiyle oluşan ölü kana iyi gelir. Aynı şekilde vurma sonu-
cu oluşan ölü kana ve çiçek hastalığının etkilerine de faydalıdır.
Karışımı: Eski bir kösele çizme veya eski aşık kemiği yakılarak ölü
kan olan bölgenin üzerine serpilirse sağlıklı hâline döner.
10 5. Kırık kemiği kaynatan toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)

ed-Düstūru’l-māristānī adlı kitaptan naklen; kemik kırığını kaynatır,
kas yırtılmasını onarır.
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
konsantre zamkı, yaban narı kökü, kırık kemiği kaynatan kil, Arap zamkı,
15 akgünlük ağacı talaşı, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, sabır otu, mürr ağacı reçi-
nesi, çiriş otu, değirmen taşı tozu, Hint hurması çekirdeği ve burçak.
Hepsi dövülerek gerektiği gibi kullanılır. İhtiyaç hâlinde bu toz yu-
murta akı ve yaş mersin ağacı suyu ile birlikte kullanılır.
6. İltihaplı yaralarda ve kangren olmuş yerlerde et bitiren

20 toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, iki kardeşkanı ağacı reçi-
nesi, hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, erkek akgünlük ağacı reçinesi ve
narçiçeğinin her birisinden yarımşar dirhem.
Hepsi usulüne uygun olarak dövülür ve elenir ve kuru toz ilaç olarak
25 kullanılır.
7. İltihaplı yaralardaki bozuk ve çürümüş eti yok eden toz

ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Sağlıklı anlarda eti dolgunlaştırır ve güçlendirir. Önce iltihaplı yarala-
rın ucunu açar, rutubetini yok eder ve orada et oluşumunu sağlar.
‫]‪ [180b‬يسـحق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويجلـس الصبـي فـي المـاء الحــار‪ ،‬ثـم يـذر علـى‬
‫‪1‬‬
‫المقعـدة الـذرور‪ ،‬ويدخـل المقعـدة إلـى الداخـل‪.‬‬

‫يكرر العمل إلى أن ينصلح حال المقعدة‪ ،‬وال يخرج‪.‬‬
‫‪ .4‬ذرور(ذ)‬
‫أيضا ــ‪ ،‬وآثار الجدري‪.‬‬
‫ينفع الدم الميت الكائن عن ضربـة‪ ،‬وينفع الضرب ــ ً‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬يحرق الزربول العتيق‪ ،‬أو الكعب العتيق‪ ،‬فينثر على الموضع‪ ،‬يعود صحيحا‪.‬‬
‫‪ .5‬جبار(م)‬
‫من «الدستور»‪ .‬يجبر كسر العظم‪ ،‬ورض اللحم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا رب ومغـاث وطيـن جبـار وصمـغ عربـي ودقـاق اللبـان ودم‬
‫األخويـن وصبـر ومـر وأشـراش وغبـار الرحـى ونـوى تمر هندي وكرسـنة أجزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويسـتعمل كمـا ينبغـي‪ ،‬فيؤخـذ منـه وقـت الحاجـة‪ ،‬ببيـاض البيـض‪،‬‬
‫و‪ 2‬مـاء اآلس الرطـب‪.‬‬
‫‪ .6‬ذرورينبت اللحم في الجراحات واآلكلة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت ودم األخويـن ومـر بطـارخ ولبـان ذكـر وجلنـار مـن كل واحـد‬
‫نصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ذرورا‪.‬‬
‫ً‬ ‫يدق وينخل على الرسم‪ ،‬ويستعمل‬
‫‪ .7‬ذروريأكل اللحم العفن الفاسد الكائن في الجراحات (ذ)‬

‫ويدمـل ويقـوي اللحـم أوان الصحـة‪ ،3‬فـي األوائـل‪ ،‬يفتـح رؤوس الجراحـات‪،‬‬
‫ويفنـي رطوباتهـا‪ ،‬وينبـت اللحـم منهـا‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬عليه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫زيد في (ج) بهذا الموضع‪( :‬و)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Dört dirhem kırmızı göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, iki dir-
hem iki kardeşkanı ağacı reçinesi, her birisinden birer dirhem teke kanıyla
yoğurulmuş Limni kili, doğal kurşun oksit, hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi,
erkek akgünlük ağacı reçinesi, ikişer dirhem Sokotra adası sabır otu, yuvarlak
5 loğusa çiçeği, birer dirhem Ermeni kili ve boynuzlu gelincik mili/fitili.
Hepsi iyice ezilir ve iltihaplı yara üzerine serpilir.
8. Fazlalık eti yok eden ve yaralarda çürümeyi engelleyen

Karışımı: On dirhem sönmüş kireç, ikişer dirhem kırmızı ve sarı zırnık/

10 arsenik, üçer dirhem kündür, gümüş köpüğü tortusu ve akçöpleme bitkisi.
Hepsi dövülerek elenir, yumuşak bir şekilde toz hâline getirilir ve kul-
lanılır.
9. Fistüllere ve yaralara iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir ölçü göz otu/sarcocolla ağacı zamkı ve bir ölçü iki kar-
15 deşkanı ağacı reçinesi.
Birbirlerine katılırlar ve kuru toz ilaç olarak haricen kullanılırlar.
10. İltihaplı yaraları kavuşturan, yaraları kurutan toz ilaç

(el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem sabır otu, beşer dirhem akgünlük ağacı kabuğu

20 ve narçiçeği.
İlaç maddeleri dövülerek ve elenerek birleştirilir ve kullanılır.
11. İltihaplı yaraları kavuşturan ve kanamayı durduran toz

ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden bir ölçü göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, iki
25 kardeşkanı ağacı reçinesi ve narçiçeği, bir ölçü akgünlük ağacı reçinesi.
Hepsi dövülerek ve elenerek birleştirilir ve kullanılır.
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت أحمـر أربعـة دراهـم‪ ،‬دم أخويـن درهمـان‪ ،‬طيـن مختـوم‬
‫ومرتـك ومـر بطـارخ ولبـان ذكـر مـن كل واحـد مثقـال‪ ،‬صبـر سـقوطوري وزراونـد‬
‫مدحـرج درهمـان درهمـان‪ ،‬طيـن أرمنـي وشـياف ماميثـا درهـم درهـم‪.‬‬
‫جيدا‪ ،‬ويذر على الجراحة‪.‬‬
‫‪ .8‬ذروريأكل اللحم الزائد‪ ،‬ويمنع القروح من العفونة (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬نـورة مطفـأة عشـرة دراهـم‪ ،‬زرنيـخ أحمـر وأصفـر وقلقطـار‪ 1‬درهمـان‬
‫درهمان‪،‬كنـدر وإقليميـا فضـة وخربـق أبيـض ثالثـة ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويسحق ً‬
‫‪ .9‬ذرورينفع النواصيروالقروح (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬أنزروت أبيض جزء‪ ،‬دم األخوين جزء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬ ‫يدافان ويستعمالن‬
‫‪ .10‬ذروريلصق الجراحات‪ ،‬ويجفف القروح (ح)‬

‫أخالطـــه‪ :‬يؤخـــذ صبـــر عشـــرة دراهـــم‪ ،‬قشـــور لبـــان وجلنار خمســـة خمســـة‬
‫تجمع األدوية مدقوقة منخولة‪ ،‬وتستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .11‬ذروريلصق الجراحات‪ ،‬ويحبس الدم (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬أنزروت ودم أخوين وجلنار من كل واحد جزء‪ ،‬قشور لبان جزء‪.‬‬
‫تجمع مدقوقة منخولة‪ ،‬وتستعمل‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬قلقطا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

12. Toz ilaç (el-Ḥāvī)
Beynin mizacı sıcak olduğunda, temizlendikten sonra oluşan beyin

kokusuna faydalıdır.
Karışımı: İkişer dirhem misk katılmış rāmik macunu, tatlı nar kabu-
5 ğu, birer miskal hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, sivertiya/safraca zamkı
ve kırmızı gül, rengi sarıya çalan beyaz sandal ağacı bir dirhem.
Hepsi ezilerek elenir ve bir boru içerisinde buruna çekilir.
Mizaç ateşli değilse ve koku kötü olduğunda, temizlendikten sonra

10 burun yoluyla alındığında beyin kokusuna iyi gelir.
Karışımı: Birer dirhem mürr ağacı reçinesi, misk katılmış su, sarı
zaç, nar kabuğu, karanfil, sivertiya/safraca zamkı.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülerek ezilir. Önce buruna üç damla
üzüm şarabı damlatılır, sonra ilaçlar buruna çekilir. Burundaki bütün kötü
15 kokulara iyi gelir, geride hiçbir etki kalmaz.
‫‪ .12‬ذرور(ح)‬
‫حارا‪.‬‬
‫ينفع رائحة الدماغ الكائنة بعد التنقية‪ ،‬إذا كان مزاج الدماغ ً‬
‫أخالطـه‪ :‬سـك مسـك وقشـر الرمـان الحلـو درهمـان درهمـان‪ ،‬مـر بطـارخ وقصـب‬
‫الذريـرة وورد أحمـر مثقـال مثقـال‪ ،‬صنـدل مقاصيـري درهـم‪.‬‬
‫يسحق الجميع وينخل‪ ،‬وينفخ في األنف من أنبوبة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .13‬ذرور(ذ)‬
‫ينفـع رائحـة الدمـاغ مـن طريـق األنـف‪ ،‬بعـد التنقيـة‪ ،‬إذا كانـت]‪ [181a‬كريهـة‪ ،‬ولـم‬
‫يكـن المـزاج ً‬
‫أخالطه‪ :‬مر وسك وقلقطار وقشر الرمان وقرنفل وقصب الذريرة درهم درهم‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬يقطـر أوالً الخمـر العنبـي فـي األنـف ثلاث قطـرات‪ ،‬ثـم‬
‫يسـحق الجميـع ً‬ ‫‪10‬‬
‫ينفـخ األدويـة فـي األنـف‪.‬‬

‫ينفع جميع الروائح الكريهة من األنف‪ ،‬بحيث ال يبقى لها أثر قط‪.‬‬
OTUZ SEKİZİNCİ BAB
AĞIZ, DİŞ, DİŞ ETİ, DİL VE BOĞAZ İLAÇLARI,

FAYDALARI VE SAKLANMALARI HAKKINDADIR
Bu ilaçlardan kuru toz hâlinde olanların hükmü oral yoldan alınan

5 kuru toz ilaçların hükmü gibidir. Macun olanların hükmü macunların
hükmü gibidir. Pişirilenlerin veya suda ıslatılanların hükmü içerisinde ilaç
maddeleri kaynatılan veya ıslatılan suların hükmü gibidir.
1. Kırmızı pamukçuğa iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üçer dirhem bambu ağacı tozu, kırmızı gül, nar kabuğu,
10 kabuksuz kırmızı mercimek, dört dāniḳ semizotu, bir buçuk dirhem teke
dikeni öz suyu.
Hepsi yumuşak bir şekilde ezilir, elenerek dil üzerine ve ağza serpilir
ve bir saat sabredilir.
2. Kanlı pamukçuğa iyi gelen kişniş tozu (el-Ḥāvī)
15 Karışımı: Eşit ölçülerde kuru kişniş, kırmızı gül, sumak, mercimek,

filfilek, narçiçeği ve bambu ağacı tozu, biraz kâfur.
Hepsi dövülerek elenir ve kanlı pamukçuk üzerine serpilir.
3. Kanlı ve sarı safralı ateşli pamukçuğa faydalı toz ilaç

(el-Ḥāvī)
20 Karışımı: Onar dirhem gül, sumak, narçiçeği, nişasta, semizotu to-

humu, marul tohumu, beyaz ve kırmızı sandal ağacı, bambu ağacı tozu,
filfilek, yarım dirhem iyi kalite (ribāḥī) kâfur.
‫الباب الثامن والثالثون‬
‫في أدوية الفم واألسنان واللثة واللسان والحلق ومنافعها وحفظها‬
‫ذرورا فحكمـه حكـم السـفوف‪ ،‬ومـا كان معجو ًنـا فحكمـه حكـم‬
‫ً‬ ‫مـا كان منهـا‬
‫منقوعـا فحكمـه حكـم المطبـوخ والنقـوع‪.‬‬
‫ً‬ ‫مطبوخـا أو‬
‫ً‬ ‫المعاجيـن‪ ،‬ومـا كان‬
‫‪ .1‬ذرورينفع القالع األحمر(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وورد أحمـر وقشـر رمـان وعـدس أحمـر مقشـر ثالثـة ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬بـزر خفـرج أربعـة دوانيـق‪ ،‬حضـض درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬وينخل وينثر على اللسان والفم‪ ،‬ويصبر ساعة‪.‬‬
‫‪ .2‬ذرورالكزبرة ينفع القالع الدموي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬كزبـرة يابسـة وورد أحمـر وسـماق وعــدس وفوفـل‪ 1‬وجلنـار وطباشـير‬ ‫‪10‬‬
‫بالسـوية‪ ،‬مـع شـيء مـن الكافـور‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬ويذر عليه‪.‬‬
‫‪ .3‬ذرورينفع القالع الحارالدموي والصفراوي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬ورد وسـماق (وجلنـار ونشـا وبـزر البقلـة الحمقـاء وبـزر الخـس وصنـدل‬
‫أبيـض وأحمـر)‪ 2‬وطباشـير وفوفـل‪ 3‬عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬كافـور رباحـي نصـف دانق‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Hepsi dövülerek elenir ve dil üzerine serpilir, daha sonra gülsuyu, sir-
ke ve gülyağı ile ağız çalkalanır.
4. Ateşli ve kanlı pamukçuğa faydalı toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Üçer dirhem semizotu tohumu, boynuzlu gelincik fitili/

5 mili, Kimolos kili, kabuksuz mercimek ve kuru kişniş, her birisinden ya-
rımşar dāniḳ safran ve kâfur.
Hepsi dövülerek elenir ve pamukçuk bölgesi üzerine serpilir.
5. Hastalığın başlangıcında ağızda tutulduğunda ağız

kokusuna ve aftlara iyi gelen toz ilaç
10 Maddelerin dökülmesine engel olur ve onları parçalar, maddelerin bu-

lunduğu organları güçlendirir.
Karışımı: Üçer dirhem Ermeni kili, sumak kabuğu, iki adet filfilek,
birer dirhem safran ve kâfur.
Hepsi dövülerek aft ve ağız yaralarının üzerine serpilerek bir saat
15 ağızda tutulduktan sonra içerisinde sumak ıslatılmış, içerisinde kişniş ve
gülsuyu kaynatılmış su ile ağız çalkalanır. Hastalığın onunda her gün sa-
bah ve akşam içerisinde kaynamış kırmızı sandal ıslatılmış kişniş suyu, it
üzümü suyu ve biraz safran katılmış su ile ağzını çalkalar.
6. Ağız kokusu ve aftlar için başka bir toz ilaç
20 Eşit ölçülerde narçiçeği, gül ve bambu ağacı tozu, biraz dövülmüş ve

elenmiş kâfur ağza serpilir ve ağızda tutulur.
7. Ağızdaki aftlara ve kokuya iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Bu ağız pamukçuğu olarak adlandırılan hastalıktır.

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde boynuzlu gelincik fitili, bambu
25 ağacı tozu, holaren, gül tohumu, sarı helile, yabani delikörek yaprağı, ılgın
ağacı meyvesi ve beyaz zaç.
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويـذر علـى اللسـان‪ ،‬ويتمضمـض بعده بماء الـورد‪ ،‬والخل‪،‬‬
‫ودهـن الورد‪.‬‬
‫‪ .4‬ذرورينفع القالع الحارالدموي (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر البقلـة الحمقـاء وشـياف ماميثـا وطيـن قيموليا وعدس مقشـر وكزبرة‬
‫يابسـة ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران وكافـور مـن كل واحـد نصف دانق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويذر على الموضع‪.‬‬
‫‪ .5‬ذرورينفع عفونات الفم وبثورها الحارة إذا أمسك في الفم في‬

‫ابتداء المرض‬
‫ويمنع المادة عن االنصباب ويفتها‪ ،‬ويقوي أعضاءها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طيـن أرمنـي وقشـر السمــاق ثالثـــة ثالثـة دراهـم‪ ،‬فوفـل‪ 1‬عـددان‪ ،‬كافـور‬ ‫‪10‬‬
‫وزعفـران درهـم درهـم‪.‬‬

‫يـدق الجميـع‪ ،‬وينثـر علـى البثـور وعفوناتهـا‪ ،‬ويمسـك سـاعة‪ ،‬ثـم يتمضمـض بمـاء‬
‫قـد نقـع فيـه سـماق‪ ،‬وأغلـي فيـه كزبـرة‪ ،‬مـع‪ 2‬مـاء الـورد؛ وفـي آخـر العلـة وانتهائهـا‬
‫يتمضمـض بمـاء قـد نقـع فيـه صنـدل أحمـر مغلـي‪ ،‬فـي مـاء كزبـرة‪ ،‬ومـاء سـكنكور‪،‬‬
‫وقليـل زعفـران‪ ،‬كل بكـرة وعشـية‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يمسـك فـي الفـم جلنـار وورد وطباشـير بالسـوية‪ ،‬مـع شـيء يسـير مـن الكافـور‪،‬‬
‫مـذرورا فيـه‪.‬‬
‫ً‬ ‫مدقو ًقـا منخـوالً‪،‬‬
‫‪ .7‬ذرورينفع البثور‪ ،‬والعفونة الحادثة في الفم (ذ)‬

‫وهو المسمى بقالع الفم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت (مع) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi dövülerek elenir ve geceleyin ağızda tutulur.
8. Pamukçuğa engel olan, beyni güçlendiren, aftlara ve

ağız kokusuna engel olan toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Üçer dirhem kırmızı gül, gül tohumu, sumak kabuğu, nar-
5 çiçeği; ikişer dirhem beyaz zaç, rāmik macunu, akasya ağacı yaprağı ve
meyvesinin zamkı, yabani delikörek, bir buçuk dāniḳ kâfur.
Dövülerek elenir ve bir süre ağza serpilir.
9. Siyah pamukçuğa iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçüde çekirdeği alınmış kuru üzüm ve anason.

10 İkisi dövülerek bal ile yoğrulur, dilin üzerine konularak bir saat sab-
redilir.
Siyah pamukçukla birlikte ağızda aft ve koku varsa eşit ölçülerde su-
mak kabuğu, nanahan tohumu ve kırmızı gül alınarak dövülür ve bal ile
yoğrularak dile sürülür.
15 10. Küçük bebeklerdeki pamukçuğu kesen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki dānik ekşi hamur, bir dānik bambu ağacı tozu, iki dānik
şeker ve bir tassūc (0,0825 gr.) safran.
Hepsi karıştırılarak bebeğe yedirilir.
11. Aşırı rutubet sebebiyle oluşan bademcik şişliklerine iyi

20 gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Birer dirhem mürr ağacı reçinesi, amonyum klorür, biber,

uzun biberin ilk meyvesi.
Hepsi dövülerek içeriden bademciklere üfürülür veya dışarıdan ba-
demciklere sürülür.
‫أخالطـه‪ :‬شـياف ماميثـا وطباشـير ولسـان الحمـل وبـزر الـورد ]‪ [181b‬وأهليلـج‬

‫أصفـر وورق اليتـون وعذبـة وشـب يمانـي أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويمسك بالليل في الفم‪.‬‬
‫‪ .8‬ذروريمنع القالع‪ ،‬ويقوي الدماغ‪ ،‬ويمنع بثور الفم وعفوناته (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬ورد أحمر وبزر الورد وقشـر السـماق والجلنار ثالثة ثالثة دراهم‪ ،‬شـب‬ ‫‪5‬‬
‫يماني ورامك وأقاقيا وعذبة درهمان درهمــان‪ ،‬كافور دانق ونصف‪.‬‬

‫يدق وينخل‪ ،‬وينثر في الفم زما ًنا‪.‬‬
‫‪ .9‬ذرورينفع القالع األسود‪( .‬ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬زبيب منزوع العجم وأنيسون أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدقان ويعجنان بالعسل‪ ،‬ويوضع على اللسان‪ ،‬ويصبر ساعة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫وإن كان مـع القلاع األسـود بثـور وعفونـات الفـم‪ ،‬يؤخذ قشـر السـماق والنانخواه‬
‫وورد أحمـر أجـزاء سـواء‪ .‬يـدق ويعجـن بالعسـل‪ ،‬ويطلى على اللسـان‪.‬‬
‫‪ .10‬ذروريقطع القالع الكائن في الصبيان الصغار(ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬عجين حامض‪ 1‬دانقان‪ ،‬طباشير دانق‪ ،‬سكر دانقان‪ ،‬زعفران طسوج‪.‬‬
‫يخلط الجميع‪ ،‬ويطعم الصبي‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .11‬ذرورينفع أورام اللوزتين إذا كان عن رطوبة كثيرة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مر ونوشادر وفلفل ودار فلفل درهم درهم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع‪ ،‬وينفـخ فـي اللوزتيـن مـن الداخـل‪ ،‬أو يطلـى اللوزتـان بـه مـن‬
‫الخـارج‪.‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬خامض‪.‬‬ ‫‪1‬‬

12. Balgamlı difteriye iyi gelen toz ilaç
Karışımı: Eşit ölçülerde üzerlik tohumu, kara hardal ve baldırgan

zamkı. Hastalığın yavaşlamasından sonra boğaza üflenir ve sonrasında
bal suyu ile gargara yapılır.
5 13. Difteri hastalığına iyi gelen ilaç
Eşit ölçülerde kara hardal, yaban üzümü, akırıkarha, ceviz kabuğu ve

boraks dövülür.
Turp suyu ile birlikte bu ilaç ile gargara yapılır.
14. Bebek difterisine iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Bir dirhem bambu ağacı tozu, ikişer dirhem semizotu to-
humu, kırmızı mercimek ve şeker, iki buçuk dirhem amonyum klorür,
bir buçuk dirhem gül tohumu, yarım dirhem safran, her birisinden birer
buçuk dirhem kâfur ve küçük şebboy.
Hepsi yumuşak bir şekilde ezilir ve buruna üfürülür.
15 15. Diş ağrısına faydalı ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem biber, altı dirhem Ermeni boraksı, her birisinden

dörder dirhem akırıkarha, yaban üzümü ve zencefil.
Bu ilaç maddeleri dövüldükten sonra bununla sabah ve akşam diş et-
leri ovalanır.
20 16. Diş ağrısı için ilaç (el-Ḥāvī)
Eşit ölçülerde yaban üzümü, durak otu kökü ve kıst otu.

Hepsi dövülerek elenir ve bununla dişler fırçalanır.
17. Diş ağrısı için bir başka ilaç (el-Ḥāvī)
Her birisinden birer ölçü sarımsak ve çörek otu, yarım ölçü tuz.
‫‪ .12‬نفوخ ينفع الخناق البلغمي‬

‫أخالطه‪ :‬يدق بزر حرمل وخردل وحلتيت‪ 1‬أجزاء سواء‪.‬‬
‫ينفخ في الحلق بعد انحطاط العلة‪ ،‬ويتغرغر بعده بماء العسل‪.‬‬
‫‪ .13‬دواء أي غرغرة تنفع العلة‬

‫يدق خردل ومويزج وعود قرح وقشور الجوز والبورق أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويتغرغر بها مع ماء الفجل‪.‬‬
‫‪ .14‬ذرورينفع خناق الصبيان (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬طباشـير درهـم‪ ،‬بـزر خفـرج وعـدس أحمـر وسـكر درهمـان درهمـان‪،‬‬
‫نوشـادر درهمـان ونصـف‪ ،‬بـزر ورد درهـم ونصـف‪ ،‬زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬كافـور‬
‫وخيـري بـوا مـن كل واحـد دانـق ونصـف‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ناعما‪ ،‬وينفخ في األنف‪.‬‬

‫‪ .15‬دواء‪ 2‬ينفع وجع األسنان (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬فلفـل عشـرة دراهـم‪ ،‬بـورق أرمنـي سـتة دراهـم‪ ،‬عـود قـرح ومويـزج‬
‫وزنجبيـل مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يدلك به ال ِّل َثة بالغدوات والعشيات بعد دقها‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .16‬دواء لوجع األسنان (ح)‬

‫مويزج وأصل الشبت وقسط أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستاك‪.‬‬
‫‪ .17‬دواء لما مر(ح)‬

‫ثوم وشونيز من كل واحد جزء‪ ،‬ملح نصف جزء‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬حليت‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة دواء لوجــع األســنان والنزلــة‪ :‬عاقــر قرحــا ‪ ،20‬زنجبيــل ‪ ،15‬مــوذك ‪ ،20‬فلفــل ‪،10‬‬ ‫‪2‬‬
‫بــورق أرمنــي ‪ .5‬يــدق وينخــل‪ ،‬ويســتعمل‪.‬‬
18. Ağrıyan gevşek dişler için başka bir ilaç (el-Ḥāvī)
Bir ölçü bal, bir ölçü mum ile karıştırılarak bu ikisine yarım ölçü zift
karıştırılır. Bu karışımdan haplar yapılarak ihtiyaç hâlinde bu hap ağrıyan
diş ile çiğnenir.
5 19. Diş ağrısını dindiren ilaç (el-Ḥāvī)
Defneyaprağı ile defne ağacının meyvesi sirke ile pişirilir ve bu ilaç ile
birkaç defa ağız çalkalanır. Soğuk ağrıyı anında dindirir.
20. Azı dişi ağrısını dindiren ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Özellikle hava veya soğuk karışlar sebebiyle oluşan azı dişi ağrısını
10 dindirir.
Eşit ölçülerde kunduz testisi, zencefil ve belādür ağacı yeterli miktar-
da arı balı ile azı dişi üzerinde durması için, koyu kıvamlı bir hale gelin-
ceye kadar yoğrulur. Çeyrek dirhem veya daha az bir miktarı ağrıyan azı
dişi üzerine konulursa ağrısını dindirir.
15 21. Diş ağrısına iyi gelen soğutucu ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Denenmiştir. Kadı Fetḥuddīn’in Taʻlīḳ adlı eserinden naklen:

Birer ölçü Irak çöveni ve meyan kökü ve iki ölçü gül tomurcuğu.
İlaç maddeleri ufalanarak kaynatılır ve suyu ile ağız çalkalanır.
22. Kanayan diş etine ve dişlerin sallanmasına faydalı diş

20 ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde brokoli mercanı, beyaz zaç, akas-
ya ağacı yaprağı ve meyvesinin konsantre zamkı, narçiçeği, sumak, mazı,
nar kabuğu ve tuz.
Hepsi dövülür ve bu toz ile dişler fırçalanır/ovulur. Sumak suyu ve
25 gülsuyu ile ağız çalkalanır.
‫‪ .18‬دواء آخر‪:‬لألسنان المسترخية الوجعة (ح)‬

‫يـداف جـزء مـن العسـل‪ ،‬وجـزء مـن الشـمع‪ ،‬ويخلـط بهمـا نصف جزء مـن الزفت‪،‬‬
‫ويتخـذ منهمـا حبـا‪ ،‬ويمضـغ بالسـن األليـم وقت الحاجة‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .19‬دواء يسكن وجع األسنان (ح)‬

‫مـرارا‪ ،‬فإنـه يسـكن الوجـع البـارد‬
‫ً‬ ‫يطبـخ ورق الغـار وحبـه بالخـل‪ ،‬ويتمضمـض بـه‬ ‫‪5‬‬
‫فـي الحال‪.‬‬
‫‪ .20‬دواء يسكن ألم الضرس (م)‬

‫سيما إن كان ]‪ [182a‬من هواء أو من خلط بارد‪.‬‬
‫يـدق جندبيدسـتر وزنجبيـل وبلادر أجـزاء سـواء‪ ،‬ويعجـن بكفايتهـا عسـل نحـل‪،‬‬
‫بحيـث يكـون قـوي القـوام‪ ،‬ليبقـى علـى المـكان‪ ،‬فيوضـع علـى الضـرس اآللـم قدر ربع‬ ‫‪10‬‬
‫درهـم أو أقـل‪ ،‬فيسـكن ألمـه‪.‬‬
‫‪َ .21‬برود ينفع وجع األسنان (م)‬

‫مجرب‪ .‬عن «تعليق» القاضي فتح الدين‪.‬‬
‫كندس عراقي وعرق السوس من كل واحد جزء‪ ،‬زرورد جزأين‪.‬‬
‫يرض الحوائج ويغلى‪ ،‬ويتمضمض بها‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .22‬سنون ينفع اللثة الدامية وتحرك األسنان (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ زبـد البحـر وشـب يمانـي وأقاقيـا رب وجلنـار وسـماق وعفـص‬
‫وقشـور الرمـان وملـح أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق‪ ،‬ويستاك به‪ ،‬ويتمضمض بماء السماق‪ ،‬وبماء الورد‪.‬‬
23. Zırnıḫ/arsenik tableti (Minhācü’d-dükkān)
Dişlerin çürümesine, diş eti çürümesine ve çürümenin dişlere baskın

gelmesine karşı faydalıdır.
Karışımı: Yedi dirhem sirke ile söndürülmüş kireç, beş dirhem ka-
5 pari kökü kabuğu, iki dirhem beyaz zaç, üçer dirhem mazı ve ılgın ağacı
meyvesi.
Hepsi ezilerek ince yumurta akı ile yoğrulur ve bir kumaş parçası üze-
rinde akasya ağacı tabletleri gibi tabletler yapılarak kurutulur. Kısık ateşte
yanan bir fırına konularak yanmayacak şekilde kurutulur ve çıkarılır. İhti-
10 yaç hâlinde bir tablet ezilerek bu tozla dişler fırçalanır/ovalanır. Daha sonra
gülsuyu, şaraptan yapılmış sirke ve mersin ağacı suyu ile ağız çalkalanır.
24. Dişleri parlatan, diş etini güçlendiren ve ağız kokusunu

güzelleştiren diş ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Arpa unu yakılarak ve kurutularak şaraptan yapılmış sirke

15 ile yoğrulur. Her birisinden onar dirhem Enderānī tuzu, brokoli mercanı,
her birisinden beşer dirhem akırıkarha, ılgın ağacı meyvesi ve kebabiye/
hint biberi, iki dirhem beyaz zaç, ört dirhem sumak, her birisinden birer
miskal sakız ağacı reçinesi, filfilek ve sümbül, her birisinden üçer dirhem
yanmış akik taşı, yanmış mercan kökü ve Çin porseleni.
20 Hepsi sert bir şekilde dövülür, bu tozla dişler fırçalanır/ovalanır ve
sonra gülsuyu ve şaraptan yapılan sirke ile ağız çalkalanır.
25. Diş ve diş eti için soğutucu gül tozu (Minhācü’d-

dükkān)
Verd becān olarak adlandırılan ilaçtır.

25 Karışımı: Eşit ölçülerde gül, mercimek, akırıkarha, kavrulmuş kişniş,
kavrulmuş geven zamkı ve semizotu tohumu.
Şayet çoğunlukla ateş varsa akırıkarha katılmaksızın ilaç yapılır, kul-
lanılır ve sonrasında gülsuyu ile yıkanır.
‫‪ .23‬قرص الزرنيخ (م)‬

‫ينفع حفر األسنان‪ ،‬وعفونة اللثة‪ ،‬وغلبة الفساد عليها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬نـورة مطفـأة بخـل خمـر سـبعة دراهـم‪ ،‬قشـر أصـل كبـر خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫شـب يمانـي درهمـان‪ ،‬عفـص وثمـرة الطرفـاء مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع‪ ،‬ويعجـن ببيـاض البيـض الرقيـق‪ ،‬ويقـرص كأقـراص أقاقيـا‪ ،‬ويعمـل‬ ‫‪5‬‬
‫على خرقة ويجفف‪ ،‬ويعمل في التنور هادئًا إلى أن يجف وال يحترق‪ ،‬ويخرج‪ .‬وعند‬
‫الحاجـة يسـحق منـه‪ ،‬ويسـتاك بـه‪ ،‬ويتمضمـض بعـده بمـاء ورد‪ ،‬وخل خمـر‪ ،‬وماء آس‪.‬‬
‫‪ .24‬سنون يجلو األسنان ويقوي اللثة ويطيب النكهة (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬دقيـق الشـعير يعجـن بخـل خمـر محر ًقـا مجف ًفـا وملح أندرانـي وزبد بحر‬
‫مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬عاقـر قرحـا وثمـرة الطرفـاء وكبابـة مـن كل واحـد خمسـة‬ ‫‪10‬‬
‫دراهـم‪ ،‬شـب يمانـي درهمـان‪ ،‬سـماق أربعـة دراهـم‪ ،‬مصطكـى وفوفل‪ 1‬وسـنبل من كل‬
‫واحـد مثقـال‪ ،‬عقيـق محـرق وبسـد وخـزف صيني محرقين مـن كل واحد ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬وال ينعـم سـحقه‪ ،‬ويسـتاك ويتمضمـض بعـده بمـاء الـورد‪ ،‬وخـل‬
‫الخمـر‪.‬‬
‫‪ .25‬برود الورد لما مر(م)‬ ‫‪15‬‬
‫‪2‬‬
‫ويسميه وردبجان‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد وعـدس وعـود قـرح وكزبـرة محمصـة‪ 3‬وكثيـرا محمصـة‪ 4‬وبـزر بقلـة‬
‫الحمقـاء أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫وإن كان ثمة حرارة غالبة‪ ،‬يعمل بغير عود قرح‪ ،‬ويستعمل‪ ،‬ثم يغسل بماء ورد‪.‬‬
‫تصحفت في جميع النسخ إلى قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في (ج)‪ ،‬وأما في (ب)‪ :‬فهي ورد كان‪ ،‬وفي (أ) قد بقي حرفا الدال والباء مهملين‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬مخمصة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬مخمصة‪.‬‬ ‫‪4‬‬
26. Dişlerin oynaması için misvak (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Her birisinden eşit ölçüde narçiçeği, ılgın ağacı meyvesi,
şap, sandal ağacı, sarı helile, kişniş ve zerdeçal bitkisinin kökü.
Usulüne uygun olarak kullanılır.
5 27. Diş kirlerini/taşlarını temizleyen ilaç (el-Ḥāvī)

Karışımı: Beşer dirhem yanmış geyik boynuzu ve brokoli mercanı,
her birisinden ikişer dirhem amonyum klorür, Mekke ayrığı, sakız ağacı
reçinesi, bir dirhem şadenec/kan taşı, üç dirhem akırıkarha.
Hepsi dövülerek elenir ve sabahları bu ilaçla dişler fırçalanarak/ovu-
10 larak kullanılır.
28. Siyahlaşmış dişler için toz ilaç (el-Ḥāvī)

Karışımı: On dirhem mallo ağacı tohumu, dört dirhem biber, üç dir-
hem kakule, iki dirhem Hint defnesi, sekiz dirhem yanmış mazı. Hepsi
dövülerek elenir ve fırça/misvak ile kullanılır.
15 29. Dişleri parlatan, çürükleri, siyahlıkları ve birikmiş diş

taşlarını temizleyen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Beş dirhem yuvarlak loğusa çiçeği, her birisinden dörder
dirhem yanmış nehir yengeci, sarı yavşan otu ve yanmış geyik boynuzu,
her birisinden üçer dirhem yanmış balla yoğurulmuş Enderānī tuzu, bo-
20 raks, mürr ağacının kuru ve yanmış reçinesi.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülerek diş ilacı olarak kullanılır.
30. Diş etine ve diş eti yara ve kanamalarına iyi gelen toz
ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Salkım hâline gelmiş yabani asma üzümü alınarak yeni bir
25 kumaş parçası içerisine konulur ve yanıncaya kadar köz ateş üzerine ko-
nulur. Sonra ezilerek bal ile karıştırılır ve diş etlerine sürülür. İçerisinde
biraz sumak bekletilmiş holaren suyu ile ağız çalkalanır.
‫‪ .26‬سواك لحركة األسنان (م)‬

‫جلنار وعذبة وشب وصندل وأهليلج أصفر وكزبرة وكركم من كل واحد جزء‪.‬‬
‫يستعمل على العادة‪.‬‬
‫‪ .27‬سنون ينقي األسنان عن األوساخ (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬قرن أيل محرق وزبد البحر من كل واحد خمسـة دراهم‪ ،‬نوشـادر وإذخر‬ ‫‪5‬‬
‫ومصطكى من كل واحد درهمان ونصف‪ ،‬ساذنج‪ 1‬درهم‪ ،‬عود قرح ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستعمل‪ ،‬ويستاك بالغدوات‪.‬‬
‫‪ .28‬سنون لألسنان المسودة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬قنبيـل عشـرة دراهـم‪ ،‬فلفـل أربعـة دراهـم‪ ،‬حمامـا ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـاذج‬
‫هندي درهمان‪ ،‬عفص محرق ثمانية دراهم‪ [182b] .‬يدق وينخل‪ ،‬ويسـتعمل بالسـواك‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪.29‬سنونيجلواألسنانمنالحفروالسوادواألوساخالمتراكمةعليها(ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬زراونـد مدحـرج خمسـة دراهـم‪ ،‬سـرطان نهـري محـرق وشـيح‪ 2‬أرمنـي‬
‫وقـرن أيـل محـرق مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬ملـح أندرانـي معجـون بعسـل محـرق‬
‫وبـورق ومـر يابـس‪ 3‬محـرق مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويستن به‪.‬‬
‫‪ .30‬سنون ينفع سيالن الدم من اللثة وقروحها (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ ثمـرة الكـرم البـري حيـن ينعقـد‪ ،‬ويصيـر علـى خرقـة جديـدة‪،‬‬
‫ويوضـع علـى جمـر حتـى يحتـرق‪ ،‬ثـم يسـحق‪ ،‬ويخلـط بالعسـل‪ ،‬ويطلـى علـى اللثـة‪،‬‬
‫ممروسـا فيـه شـيء مـن السـماق‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويتمضمـض بمـاء لسـان الحمـل‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصحيح أنها شادنج كما مرت بنا مرارا‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫زيد في (أ) بهذا الموضع‪ :‬مر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
31. Diş eti kanamalarını kesen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem ılgın ağacı meyvesi ve misk

katılmış su, birer dirhem yemlik bitkisi öz suyu ve Limni adası kili, bir
dirhem sabin ardıcı, yarım dirhem Çin tarçını.
5 Dövülerek elenir ve diş ilacı olarak kullanılır.
32. Diş etlerini sıkılaştıran ve ağız kokusunu güzelleştiren

diş ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem yanmış arpa, yanmış asma çu-
buğu, Enderānī tuzu, brokoli mercanı; her birisinden beşer dirhem akırı-
10 karha, kebabiye, ılgın ağacı meyvesi; iki dirhem beyaz zaç, dörder dirhem
karanfil ve sumak.
Dövülen ve elenen ilaç maddeleri birleştirilir ve diş ilacı olarak kul-
lanılır.
33. Oynayan dişleri sabitleyen ve ağız kokusunu

15 güzelleştiren diş ilacı
On dirhem yanmış geyik boynuzu, aynı miktarda yanmış bal ile yo-
ğurulmuş tuz, her birisinden ikişer dirhem mürr ağacı reçinesi, safran,
sümbül, sakız ağacı reçinesi ve kuru sedef otu, birer dirhem sumak ve
narçiçeği.
20 Dövülerek elenir ve diş ilacı olarak kullanılır.
34. Diş etini sıkılaştıran, güçlendiren ve rutubetini kurutan

diş ilacı (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem narçiçeği, iki dirhem amonyum klorür, üç dir-

hem yaban üzümü, onar dirhem yanmış mazı ve yanmış nane, on dirhem
25 yanmış bal ile yoğurulmuş tuz.
Dövülerek elenir ve diş ilacı olarak kullanılır.
‫‪ .31‬سنون يقطع الدم عن اللثة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ ثمـرة طرفـاء وسـك مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬عصـارة لحيـة‬
‫التيـس وطيـن مختـوم مـن كل واحـد درهـم‪ ،‬أبهـل درهـم‪ ،‬دار صينـي نصـف درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستن به‪.‬‬
‫‪ .32‬سنون يشد اللثة ويطيب النكهة (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬شـــعير محـــرق وعيـــدان الكـــرم المحرقـــة وملـــح أندرانـــي وزبـــد‬

‫بحـــر مـــن كل واحـــد عشـــرة دراهم‪ ،‬عـــود قـــرح وكبابة وثمـــرة الطرفـــاء من كل‬
‫واحـــد خمســـة دراهـــم‪ ،‬شـــب يمانـــي درهمـــان‪ ،‬قرنفـــل وســـماق مـــن كل واحد‬
‫أربعـــة دراهم‪.‬‬
‫تجمع األدوية مدقوقة منخولة‪ ،‬ويستن به‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .33‬سنون يشد األسنان المتحركة ويطيب النكهة‬

‫قـرن أيـل محـرق عشـرة دراهـم‪ ،‬ملـح معجـون بعسـل محـرق مثلـه‪ ،‬مـر وزعفـران‬
‫وسـنبل ومصطكـى وسـذاب يابـس مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬سـماق وجلنـار مـن كل‬
‫واحـد درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستن به‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .34‬سنون يشد اللثة ويقويها وينشف رطوبتها (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬جلنـار عشـرة دراهـم‪ ،‬ونوشـادر درهمـان‪ ،‬مويـزج ثالثـة دراهـم‪ ،‬عفـص‬
‫محـرق وفوتنـج محـرق مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬ملـح معجـون بعسـل محـرق‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستن به‪.‬‬ ‫‪20‬‬
35. Kuru toz hâlindeki diş ilacı (el-Ḥāvī)
Gevşemiş dişleri güçlendirir, diş etini sıkılaştırır, ağız kokusunu gü-

zelleştirir, dişlerin rengini berraklaştırır.
Karışımı: Eşit ölçülerde öd ağacı kömürü, ılgın ağacı meyvesi, Erme-
5 ni boraksı, Şam camı, Mekke kınası ve brokoli mercanı.
Hepsi dövülerek elenir ve diş ilacı olarak kullanılır.
36. Ağız ve diş eti kanamalarına ve diş ağrılarına iyi gelen

On dirhem beyaz zaç, yirmi dirhem dağ papatyası.

10 Dövülerek diş ilacı olarak kullanılır. Şapın sirke ve bal ile pişirilerek
bununla ağzın çalkalanması oynayan ve kanayan dişleri sağlamlaştıran
ilaçlardan birisidir.
37. Dişlerin kamaşmasını gideren toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir miskal sakız ağacı reçinesi, bir buçuk miskal yanmış
15 sıvı yağ tortusu, bir miskal defneyaprağı.
Hepsi dövülerek elenir ve kamaşan dişin üzerine konulur veya kama-
şan dişlerle semizotu, ceviz, badem ve şamfıstığı çiğnenir.
38. Di eti ve dişleri sağlamlaştıran ve ağaç kokusunu

güzelleştiren toz ilaç (el-Ḥāvī)
20 Karışımı: Her birisinden onar dirhem yanmış kara topalak, Enderānī

tuzu, brokoli mercanı, dört dirhem sumak, iki dirhem karanfil.
Hepsi dövülerek ipek kumaş ile elenir ve diş ilacı olarak kullanılır.
39. Diş eti ve dişleri sağlamlaştıran toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Onar dirhem ekşi narın meyveye dönmüş tomurcuğu ve

25 ılgın ağacı meyvesi, her birisinden beşer dirhem narçiçeği, kırmızı gül,
meşe ağacının iç kabuğu ve zāc-ı esākife denilen beyaz zaç, altı dir-
‫‪ .35‬سنون (ح)‬
‫يقوي األسنان المسترخية‪ ،‬ويشد اللثة‪ ،‬ويطيب النكهة‪ ،‬ويصفي لون األسنان‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ مـن فحـم العـود وكزمـازك وبـورق أرمنـي وزجـاج شـامي وحنـاء‬
‫مكـي وزبـد بحـر أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستاك به‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .36‬دواء ينفع انفجارالدم من الفم واللثة ووجع األسنان (ح)‬

‫ً‬ ‫شب يماني عشرة دراهم‪ ،‬بابونج جبلي عشرون‬
‫يدق ويستاك به‪ ،‬كما مر‪.‬‬
‫ومما يشد األسنان الدامية المتحركة‪ ،‬أن يطبخ الشب بخل وعسل‪ ،‬ويتمضمض به‪.‬‬
‫‪ .37‬دواء يذهب بالضرس عن األسنان (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬مصطكى مثقال‪ ،‬دردي الزيت محر ًقا مثقال ونصف‪ ،‬ورق الغار مثقال‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويجعـل علـى األسـنان الضرسـة‪ ،‬أو يمضـغ بقلـة الحمقـاء والجـوز‬
‫واللـوز والفسـتق ]‪ [183a‬باألسـنان الضرسـة‪.‬‬
‫‪ .38‬دواء يشد اللثة واألسنان المسترخية ويطيب النكهة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـعد محـرق وملـح أندرانـي وزبـد البحـر مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫سـماق أربعـة دراهـم‪ ،‬قرنفـل درهمـان‪.‬‬

‫يدق الجميع‪ ،‬وينخل بحريرة‪ ،‬ويستاك به‪.‬‬
‫‪ .39‬دواء يشد اللثة واألسنان (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬أقمـاع الرمـان الحامـض وثمـرة الطرفـاء مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪،‬‬
‫جلنار وورد أحمر وجفت البلوط وزاج األسـاكفة من كل واحد خمسـة دراهم‪ ،‬حب‬ ‫‪20‬‬
‫اآلس سـتة دراهـم‪ ،‬نـوى األهليلـج األصفـر ثمانيـة دراهـم‪ ،‬شـب مقلـو أربعـة دراهـم‪،‬‬
hem mersin ağacı meyvesi, sekiz dirhem sarı helile otu çekirdeği, dört
dirhem kavrulmuş şap, sekiz dirhem toz renkli yeşil mazı, beş dirhem
Enderānī tuzu.
Hepsi dövülerek ipek bir kumaşla elenir ve dişler bu toz ile fırçalanır.
5 40. Çocuklarda diş çıkmasını hızlandıran toz ilaç (el-Ḥāvī)
Diş etleri inek yağı veya köpük ile ovalanır ve üzerine yağ sürülür.
Diş etlerinin tavşan kursağı/sütü ile ovalanması dişlerin çabuk çıkması-
nı sağlar.
Diş etlerine asmanın taze çiçeklerinin sürülmesi de gevşeyen diş etle-
10 rini sıkılaştırır, diş etlerinden akan kanı durdurur.
41. Dişlerin acısız bir şekilde çekilmesini sağlaya toz ilaç

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer dirhem ban otu tohumu, afyon, akırı-
karha, biber ve beyaz zaç, iki dirhem kasnı.
15 42. Dişlerin kolayca çekilmesini sağlayan toz ilaç (el-Ḥāvī)
Dişlerin etrafı bir güzel açılır, bir menn zaç, mazı, yaban üzümü, be-
yaz zaç, kükürt ve uzun biberin ilk meyvesi alınarak ezilir, katran ve mum
ile yoğrularak mumdan bir taç gibi ağrıyan dişlere sürülür. Diş eti hafifçe
yarılarak üzerine bu ilaç sürülür ve bir saat sabredilir. Sonra o diş el ile
20 veya kerpeten ile çekilerek çabucak çıkarılır.
43. Dişleri beyazlatan ilacın tarifi (el-Ḥāvī)
Kirleri temizleyerek parlatır, kaşıntıya karşı korur, ayrıca ağız koku-

sunu güzelleştirir.
Karışımı: Eşit ölçülerde boraks, nar kabuğu, brokoli mercanı, mürr
25 ağacı reçinesi ve çörek otu alınır.
Dövülerek bu toz ile dişler fırçalanır.
‫‪1‬‬
‫عفـص أخضـر أغبـر ثمانيـة دراهـم‪ ،‬ملـح أندرانـي خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬وينخل بحريرة‪ ،‬ويستاك به‪.‬‬
‫‪ .40‬دواء يسرع نبات أسنان األطفال (ح)‬

‫يدلـك العمـور‪ 2‬بالسـمن أو الزبـد‪ ،‬ويدهـن علـى ذلـك‪ ،‬ودلـك العمـور بإنفحـة‬
‫األرنـب يسـرع إنبـات األسـنان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫وطلي فقاح الكرم على اللثة‪ ،‬يشد اللثة المسترخية‪ ،‬ويقطع الدم السائل منها‪.‬‬
‫‪ .41‬دواء يقلع األسنان من غيروجع (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬بـزر بنـج وأفيـون وعـود قـرح وفلفـل وشـب يمانـي مـن كل واحـد درهم‪،‬‬
‫قنـة درهمان‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .42‬دواء يقلع األسنان هينا (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫ـن زاج وعفـص ومويـزج وشـب يمانـي‬ ‫ِِ‬

‫يشـرط حـول األسـنان نع َّمـا‪ ،‬فيؤخـذ َم ّ‬
‫وكبريـت ودار فلفـل‪ ،‬ويسـحق ويعجـن بقطـران وشـمع‪ ،‬ويطلـى علـى األسـنان اآللمـة‬
‫شـبيه اإلكليـل مـن الشـمع‪ ،‬ويشـرط ويطلـى عليـه مـن هـذا الـدواء‪ ،‬ويصبـر سـاعة‪ ،‬ثـم‬
‫سـريعا‪.‬‬
‫ً‬ ‫يجـذب ذلـك السـن باليـد أو بالكلبتيـن‪ ،‬يخـرج‬
‫‪ .43‬صفة دواء يبيض األسنان (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫ويجلوها من الوسخ‪ ،‬ويحفظها عن اآلكلة‪ ،‬مع أنه يطيب النكهة‪.‬‬

‫أخالطه‪ :‬يؤخذ بورق وقشر الرمان وزبد البحر ومر وشونيز أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق ويستاك به‪.‬‬
‫بدايــة ســقط كبيــر فــي (ب) يمتــد إلــى مــا بعــد ثــاث صفحــات ونصــف‪ ،‬وينتهــي عنــد بدايــة «دواء شــاف‬ ‫‪1‬‬
‫كاف فــي عــاج أورام اللثــة»‪.‬‬
‫كذا هي في جميع النسخ بهذا الموضع والذي يليه بعد كلمات‪.‬‬ ‫‪2‬‬
44. Ağız kokusunu güzelleştiren diş ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer dirhem ağaç kavunu kabuğu, kara

topalak, Hint sümbülü, karanfil, küçük Hindistan cevizi, misk katılmış
su, ham öd kokusu, tarçın, muskat, şebboy, kebabiye ve yarım dāniḳ
5 misk.
Hepsi ezilerek iyice karıştırılır ve diş kökleri üzerine serpilir. Kimileri
karışımı elma suyu ile yoğurarak hap yapar ve her sabah üç hap olmak
üzere, hapları birbiri ardınca ağzında tutar.1
45. Ağız kokusunu güzelleştiren diş ilacı (el-Ḥāvī)
10 Her birisinden beşer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin zam-

kı, gül, ılgın ağacı meyvesi, rāmik macunu, sakız ağacı reçinesi, karanfil,
çiğ öd ağacı, misk katılmış su, sarı helile, her birisinden ikişer dānik kâfur
ve misk.
Hepsi dövülerek ipek bir kumaşla elenir ve ihtiyaç hâlinde kullanılır.
15 46. Diş köklerinden kan çıkışını engelleyen tutucu bir diş

ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Ağız kokusunu güzelleştirir, dişleri sağlamlaştırır, diş kökü etlerini

güçlendirir ve dişleri parlatır. Diş ağrılarını dindirir.
Karışımı: Üçer dirhem kırmızı gül, ılgın ağacı meyvesi, beyaz zaç,
20 sumak kabuğu ve kırmızı mercimek, ikişer dirhem bambu ağacı tozu, fil-
filek, Hint defnesi, brokoli mercanı ve Çin balçığı (porselen, deniz kabuk-
lusu kabuğu?).
Hepsi dövülüp elendikten sonra birleştirilerek diş köklerine sürülür,
diş etlerine serpilir ve bir saat sabredilir. Sonra ovalanarak gülsuyu ile
25 yıkanır. Şayet ilacın daha çok serinletici olmasını isterse, söylediğimiz
şeylere bir dānik kâfur ekleyerek kullanır.
1 Tahran nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Diş ilacı: Kırmızı gül, iki kar-
deşkanı ağacı reçinesi, beyaz zaç, sumak, kırmızı mercimek, bambu ağacı tozu, ke-
babiye, karanfil ve kerdeme otu tohumu. Diş ilacı olarak kullanılır.
‫‪ .44‬سنون يطيب النكهة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬قشـر األترج وسـعد وسـنبل الطيب وقرنفل وجوز بوا وسـك وعود خام‬
‫وقرفة وبسباسة وخيري وكبابـة درهـم درهـم‪ ،‬مشك‪ 1‬دانق‪.‬‬
‫جيـدا‪ ،‬وينثـر فـي أصـول األسـنان‪ ،‬والبعـض يعجـن‬
‫ً‬ ‫يسـحق الجميـع‪ ،‬ويخلـط‬
‫األخلاط بمـاء التفـاح‪ ،‬ويحبـب‪ ،‬ويمسـك فـي الفـم واحـدة بعـد واحـدة‪ ،‬كل بكـرة‬ ‫‪5‬‬
‫ثلاث مـن الحبـوب‪.2‬‬
‫‪ .45‬سنون يطيب رائحة الفم (ح)‬

‫أقاقيـا وورد وكزمـازك ورامـك ومصطكـى وقرنفـل وعـود نـيء وسـك وأهليلـج‬
‫أصفـر مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬مسـك وكافـور مـن كل واحـد دانقـان‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬وينخل بحريرة‪ ،‬ويستعمل عند الحاجة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .46‬سنون قابض يمنع الدم عن أن يخرج من أصول األسنان (ذ)‬

‫ويطيب النكهة‪ ،‬ويشـد األسـنان‪ ،‬ويقوي لحوم أصول األسـنان‪ ،‬ويجليها‪ ،‬ويسـكن‬
‫أوجاعها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد أحمـر وعذبـة وشـب يمانـي وقشـر السـماق وعـدس أحمـر ثالثـة‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬طباشـير وفوفـل ]‪ [183b‬وسـاذج هنـدي وزبـد بحـر وخـزف الصيـن‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫يجمـع الجميـع‪ ،‬ويسـنن بهـا أصـول األسـنان بعـد الـدق والنخـل‪ ،‬وينثـر علـى اللثة‪،‬‬
‫ويصبـر سـاعة‪ ،‬ثـم يدلـك ويغسـل بمـاء الـورد‪ ،‬وإن أراد أن يكـون أبـرد يضـاف إلـى مـا‬
‫قلنـا دانـق كافـور‪ ،‬ثـم يسـتعمل‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬مسك‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫فــي هامــش (أ)‪ :‬ســنون‪ :‬ورد أحمــر‪ ،‬دم أخويــن‪ ،‬شــب يمــان‪ ،‬ســماق‪ ،‬عــدس أحمــر‪ ،‬طباشــير‪ ،‬كبابــة‪،‬‬ ‫‪2‬‬
‫قرنفــل‪ ،‬عــود قــرح‪ ،‬حــرف‪ ،‬يســتن‪.‬‬
47. Ağız kokusunu güzelleştiren diş ilacı (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Her birisinden beşer dirhem hepsi bir arada ve üzerlerine

şaraptan yapılmış sirke damlatılmış filfilek, yanmış mazı, brokoli mer-
canı, ılgın ağacı meyvesi, yanmış Çin porseleni, mermer, mercan kökü,
5 yanmış katır boncuğu bitkisi; sakız ağacı meyvesi, narçiçeği, yuvarlak lo-
ğusa çiçeği, gök süsen kökü, beyaz zaç, sabır otu, akgünlük ağacı zamkı,
yanmış arı balı ile yoğurulmuş tuz, dövülerek elenmiş sumak.
Gerektiği gibi hazırlanır ve ağza sürülür, bununla ağız çalkalanır.
48. Ağız kokusunu güzelleştiren diş ilacı (Minhācü’d-dükkān)
10 Karışımı:Yirmi dirhem arpa unu.

Bir buçuk ūḳiyye arı balı, aynı miktarda katran ve bir ūḳiyye şaraptan
yapılmış keskin sirke ile yoğrulur.
Hepsinden ince tabletler yapılır ve kısık ateşli bir fırında topraktan ya-
pılmış büyük bir kiremit tavada kızarıncaya ve karaciğer rengini alıp kö-
15 mürleşinceye kadar yakılır. Bundan otuz dirhem alınarak, her birisinden
üçer dirhem filfilek, yuvarlak loğusa çiçeği, Kufe kara topalağı, hakiki
Afrika mürr ağacı reçinesi ve gül tomurcuğu; her birisinden beşer dirhem
şaraptan yapılmış sirke ile söndürülmüş asma odunu kömürü, narçiçeği,
gök süsen kökü, şaraptan yapılmış sirke ile söndürülmüş yanmış yeşil
20 mazı ve arı balı ile yoğurulmuş yanmış hamur tuzu; her birisinden birer
miskal bambu ağacı tozu, sakız ağacı reçinesi, yanmış akik taşı, brokoli
mercanı, karanfil, kebabiye ve tütsü ödü alınır.
Hepsi sert bir şekilde ezilerek kaldırılır ve kullanılır.
49. Ağız kokusunu güzelleştiren ılıman bir diş ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: Birer dirhem misk katılmış rāmik macunu, rengi sarıya ça-
lan beyaz sandal ağacı, kırmızı gül yaprağı, kabuksuz Kufe kara topalağı,
ham öd ve güzel kokulu mürr ağacı reçinesi, bir miskal kaliteli (ribāḥī)
kâfur, bir adet filfilek.
‫‪ .47‬سنون يطيب النكهة (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬فوفـل‪ 1‬وعفـص محـرق وزبـد البحر وعذبة وخزف الصين محرقا ورخام‬
‫جميعـا مقطـرة بخـل خمـر ومصطكـى وجلنـار وزراونـد مدحـرج‬
‫ً‬ ‫وبسـد وودع محـرق‪،‬‬
‫وأصل السوسـن اآلسـمانجوني وشـب يماني وصبر وكندر وملح معجون بعسـل نحل‬
‫محـرق وسـماق مدقـوق منخـول مـن كل واحد خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يهيأ كما ينبغي‪ ،‬ويضمد به‪ ،‬ويتمضمض به‪.‬‬
‫‪ .48‬سنون يطيب النكهة (م)‬

‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬دقيق الشعير عشرون‬
‫يعجن بأوقية ونصف أوقية عسل نحل‪ ،‬ومثله قطرا ًنا‪ ،‬وأوقية خل خمر حاذق‪.2‬‬
‫أقراصا دقا ًقا‪ ،‬ويحرق على طاجن فخار‪ ،‬في تنور هادئة‪ ،‬حتى يحمر‬
‫ً‬ ‫يقرص الجميع‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـا‪ ،‬ويضـاف إليـه فوفـل وزراونـد‬

‫ً‬ ‫ويعـود بلـون الكبـد‪ ،‬وينفحـم‪ ،‬فيؤخـذ منـه ثالثـون‬
‫مدحرج وسعد كوفي ومر بطارخ وزرورد من كل واحد ثالثة دراهم‪ ،‬فحم حطب الكرم‬
‫مطفـأ بخـل خمـر وجلنـار وأصـل السوسـن اآلسـمانجوني وعفـص أخضـر محـرق مطفـأ‬
‫بخـل خمـر‪ ،‬وملـح عجيـن محـرق بعسـل النحـل مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬طباشـير‬
‫ومصطكـى وعقيـق محـرق وزبـد بحـر وقرنفـل وكبابـة وعود البخور مـن كل واحد مثقال‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق الجميع بحيث ال ينعم سحقه‪ ،‬ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .49‬سنون معتدل يطيب النكهة (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬سك مسك وصندل أبيض مقاصيري وورق الورد‬
‫األحمـر وسـعد كوفـي مقشـر وعـود خـام ومـر طيـب الرائحـة درهـم درهـم‪ ،‬كافـور‬
‫رباحـي مثقـال‪ ،‬فوفـل عـدد واحـد‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬حادق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi dövülerek elenir ve ağza serpilir. Elma, ayva veya gülsuyu ile
haplar yapılarak, her sabah bu haplardan üçü ağızda tutulur.
50. Ağız kokusunu güzelleştiren diş ilacı (eẕ-Ẕeḫīre)
Hepsinden daha güçlüdür.

5 Karışımı: İki dirhem kuru sedef otu yaprağı, birer dirhem bakır pası,
sönmemiş alçı, zırnıḫ/kırmızı arsenik.
Karışım ezilerek sirke ile ıslatılır ve pişmiş topraktan yeni bir testiye
dökülür ve testinin ağzı kil ile sıvanır. Ağzının kapağı sıkıca kapatılarak
ısıtılmış bir fırın veya ocağa konularak soğuyuncaya kadar orada bırakılır.
10 Yumuşak bir şekilde ezilir, elenir ve bu tozdan yaraların üzerine bir
veya iki defa, bir veya iki dāniḳ serpilir. Söylediğimiz dozun üzerine çı-
kılmazsa iyileştirir ve onarır.
51. Diş eti ve dudak çatlaklarından kan akışına iyi gelen

soğutucu ilaç (el-Ḥāvī)
15 Karışımı: Eşit ölçülerde bambu ağacı tozu, kebabiye, nişasta, kuru

kişniş, kabuksuz mercimek, semizotu tohumu ve gül.
Hepsi dövülerek elenir ve bu tozla dil ovalanır.
52. Diş etine faydalı yapışkan ilaç
Eşit ölçülerde kâfur, beyaz sandal ağacı, kabuğu soyulmuş mercimek

20 ve sumak.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür, elenir ve diş eti üzerine yapıştırılır.
53. Diş eti şişliklerinin tedavisinde çok şifalı bir ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde narçiçeği, mazı, servi ağacı kozağı, meyveye

dönüşmüş ekşi narçiçeği, bambu ağacı tozu, kırmızı gül, çadıruşağı bitki-
25 sinin zamkı, filfilek ve sumak.
Hepsi dövülerek elenir ve şişlik olan diş eti üzerine bununla bastırılır.
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬وينثـر فـي الفـم‪ ،‬أو يحبـب بمـاء التفـاح‪ ،‬أو بمـاء السـفرجل‪،‬‬
‫أو بمـاء الـورد‪ ،‬ويمسـك منهـا كل بكـرة ثلاث فـي الفـم‪.‬‬
‫‪ .50‬سنون يطيب النكهة (ذ)‬

‫أقوى من الجميع‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬ورق السذاب اليابس درهمان‪ ،‬زنجار وجص وزرنيخ من كل واحد درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يسـحق األخلاط ويبـل بالخـل‪ ،‬ويصـب فـي كـوز فخـار جديـد‪ ،‬فيطيـن الكـوز‪،‬‬
‫ويسـتوثق شـد رأسـه‪ ،‬ويوضـع فـي فـرن أو تنـور مسـخن‪ ،‬ويتـرك حتـى يبـرد‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬وينخـل وينثـر منـه علـى القـروح دانـق أو دانقـان‪ ،‬مـرة أو مرتيـن‪،‬‬
‫ويسـحق ً‬
‫وال يـزاد علـى مـا قلنـا‪ ،‬فإنـه يصلـح ويبـرأ‪.‬‬
‫‪ .51‬برود ينفع سيالن الدم من تشقق اللثة واألشفاء‪( 1‬ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬طباشـير وكبابـة ونشـا وكزبـرة يابسـة وعـدس مقشـور وبـزر بقلـة الحمقـاء‬
‫وورد أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويدلك به اللسان‪.‬‬
‫‪ .52‬لصوق ينفع اللثة‬

‫يؤخذ كافور وصندل أبيض وعدس مقشر وسماق أجزاء سواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ناعما‪ ،‬وينخل ويلصق‪ 2‬عليها‪.‬‬

‫يدق ] ‪ [184‬الجميع ً‬
‫‪a‬‬
‫‪ .53‬دواء شاف كاف في عالج أورام اللثة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬جلنـار وعفـص وجـوز السـرو وأقمـاع الرمـان الحامـض وطباشـير وورد‬
‫أحمـر وطراثيـث وفوفـل‪ 3‬وسـماق سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويكبس به اللثة الوارمة‪ ،‬فإن له منفعة عجيبة‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫كذا‪ ،‬والصواب‪ :‬الشفاه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫نهاية السقط الكبير الحاصل في (ب) قبل ثالث صفحات ونصف‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
54. Diş köklerinden kan çıkışına iyi gelen diş ilacı (eẕ-
Ẕeḫīre, el-Ḥāvī)
Diş eti yaralarını ve diş çürüklerini iyileştirir, ayrıca ağız kokusunu
güzelleştirir.
5 Karışımı: Beş dirhem beyaz zaç, on dirhem yabani nane.
İkisi ezilerek birbirlerine karıştırılır ve ağız içerisine serpilir. Bir saat
sabredilir.
55. Diş köklerinde oluşan diş eti fistüllerini temizleyen ilaç

(eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Birer dirhem gök süsen kökü ve akırıkarha; ikişer dirhem
beyaz zaç, narçiçeği, mazı ve sumak.
Hepsi dövülerek elenir ve ağız içerisine sürülür.
56. Diş eti fistülleri için bir başka ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Eşit ölçülerde hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, bakır sülfat, beyaz
15 zaç, sumak, kırmızı gül, ekşi nar kabuğu, sarı helile çekirdeği, misk katıl-
mış su, narçiçeği, mazı, ılgın ağacı meyvesi ve nişasta.
Hepsi dövülerek elenir. Önce defalarca diş kökleri bu toz ile ovalanır,
sonra diş köklerine bu toz ile bastırılır.
57. Dişler için kuru toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

20 Diş eti ve diş köklerinden kan çıkışını engeller, kanamayı azaltır, mi-
zaç ateşli değilse ağız kokusunu güzelleştirir.
Karışımı: Üç dirhem kırmızı gül, ikişer dirhem sumak kabuğu, bam-
bu ağacı tozu, birer dirhem kara topalak ve Hint defnesi.
Şayet dişlerde gazlar sebebiyle aşınma varsa iki dirhem kuru şeftali
25 yaprağı, bir buçuk dirhem kabuğu soyulmuş yalancı karabiber ve yarım
dirhem yanmış ham öd ağacı.
Bu ilaç maddeleri daha önce bahsedilen ilaç maddelerine eklenerek
yumuşak bir şekilde ezilir. Dişler önce tuz ve sirke ile ovalanır, sonra diş-
‫‪ .54‬سنون ينفع خروج الدم عن أصول األسنان (ح ذ)‬

‫ويصلح قروح اللثة وعفونتها‪ ،‬مع أنه يطيب النكهة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬شب يماني خمسة دراهم‪ ،‬فوتنج جبلي عشرة دراهم‪.‬‬
‫يسحقان‪ ،‬فيخلطان‪ ،‬وينثران في الفم‪ ،‬ويصبر ساعة‪.‬‬
‫‪ .55‬دواء ينقي ناصور اللثة الكائنة في أصول األسنان (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬أصل سوسـن أسـمانجوني وعود قرح درهم درهم‪ ،‬شـب يماني وجلنار‬
‫وعفص وسـماق درهمان درهمان‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬وينثر في الفم‪.‬‬
‫‪ .56‬دواء آخرلما مر(ذ)‬

‫مـر بطـارخ وتوتيـاء وشـب يمانـي وسـماق وورد أحمـر وقشـر الرمـان الحامـض‬ ‫‪10‬‬
‫ونـوى أهليلـج أصفـر وسـك وجلنـار وعفـص وعذبـة ونشـا أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫مرارا‪ ،‬ثم يكبس به أصول األسنان‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويدلك به أصول األسنان أوالً ً‬
‫‪ .57‬سنون (ذ)‬
‫يمنـع خـروج الـدم عـن اللثـة وأصـول األسـنان‪ ،‬ويقللّٰـه‪ ،‬ويطيـب النكهـة‪ ،‬إذا لـم‬
‫يكـن المـزاج ً‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬ورد أحمر ثالثة دراهم‪ ،‬قشـر السـماق وطباشـير درهمان درهمان‪ ،‬سـعد‬
‫وسـاذج هندي درهم درهم‪.‬‬
‫وإن كان في األسـنان تآكل عن رياح‪ 1‬فدرهمان ورق خوخ يابس‪ ،‬درهم ونصف‬
‫درهـم برنـك كابلـي مقشـر‪ ،‬نصف درهـم عود خام محرق‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ثـم يدلك األسـنان‬
‫يضـاف هـذه األدويـة إلـى مـا سـبق مـن األدويـة‪ ،‬فيسـحق ً‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬سادح!‬ ‫‪1‬‬

ler üzerine bu toz ilaç serpilir ve bir saat sabredilir. Sonra gülsuyu ile
yıkanırsa söylediğimiz rahatsızlıklara iyi gelir.
58. Çehār dārū/dört ilaç olarak bilinen ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Diş etleri ve diğer cerahatli yaralarda et oluşumunu sağlar.

5 Karışımı: Birer dirhem mürr ağacı reçinesi, akgünlük ağacı zamkı,
iki kardeşkanı ağacı reçinesi, göz otu/sarcocolla ağacı zamkı.
Hepsi iyice ezilerek yaralar üzerine sürülür.
59. Dişlere bastırılan soğutucu toz ilaç (Minhācü’d-

dükkān)
10 Diş aralarından çıkan kanı keser, diş etlerini güçlendirir, diş eti kana-
malarına engel olur.
Karışımı: Eşit ölçülerde gül, ılgın ağacı meyvesi, kuru kişniş, semi-
zotu tohumu, bambu ağacı tozu, Ermeni kili ve narçiçeği.
Usulüne uygun olarak hazırlanır ve kullanılır.
15 60. Diş aralarından akan kanı kesen acı çiğdemi ilacı

Karışımı: Eşit ölçülerde zerdeçal bitkisi kökü, beyaz zaç, akasya ağa-
cı meyvesinin konsantre suyu, narçiçeği, mazı, sumak, nar kabuğu ve En-
derānī tuzu.
20 61. Dişleri parlatan toz ilaç
On dirhem sarı helile, dört dirhem biber, üç dirhem kakule, iki dirhem
Hint defnesi ve sekiz dirhem yanmış mazı.
Hepsi dövülerek elenir ve bu tozla diş kökleri fırçalanır.
‫أوالً بالملـح والخـل‪ ،‬ثـم يـذر عليـه هـذا السـنون‪ ،‬ويصبـر سـاعة‪ ،‬ثـم يغسـل بمـاء ورد‪.‬‬
‫نافعـا لمـا قلنا‪.‬‬
‫يكـون ً‬
‫‪ .58‬دواء يعرف بجهاردارو (ذ)‬

‫ينبت اللحم في اللثة وسائر الجراحات‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مر وكندر ودم أخوين وأنزروت درهم درهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫جيدا‪ ،‬وينثر على الجراحات‪.‬‬

‫‪ .59‬برود‪ :‬يكمد به األسنان (م)‬

‫فيقطـع الـدم الـذي يخـرج مـن بيـن األسـنان‪ ،‬مـع أنـه يقـوي اللثـة‪ ،‬ويمنـع خـروج‬
‫الـدم عنهـا‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد وكزمـازك وكزبـرة يابسـة وبـزر بقلـة وطباشـير وطيـن أرمنـي وجلنـار‬ ‫‪10‬‬
‫أجزاء سـواء‪.‬‬
‫يهيأ على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .60‬سنون سورنجان يقطع الدم السائل من بين األسنان (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬كركـم وشـب يمانـي وقاقيـا رب وجلنـار وعفص وسـماق وقشـور الرمان‬
‫وملـح أندرانـي أجزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويسـتعمل‪ ،‬ويتمضمض بماء نقيع السـماق‪ ،‬ثم يدهن المكان بدهن‬
‫الورد؛ وربما يدلك به لحم األسـنان‪ ،‬إذا عفن ً‬
‫‪ .61‬سنون يجلو األسنان‬

‫أهليلـج أصفـر عشـرة دراهـم‪ ،‬فلفـل أربعـة دراهـم‪ ،‬حمامـا ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـاذج‬
‫هنـدي درهمـان‪ ،‬عفـص محـرق ثمانيـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫]‪ [184b‬يدق وينخل‪ ،‬ويستاك به بأصول األسنان‪.‬‬

62. Dişlerin sararmışlığını ve siyahlığını gideren, ağız

kokusunu güzelleştiren ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem ılgın ağacı meyvesi, zencefil, brokoli merca-

nı, uzun biberin ilk meyvesi ve kakule, on dirhem kavrulmuş tuz ve yedi
5 dirhem yanmış arpa.
Hepsi dövülerek elenir, dişlere ve diş köklerine bu ilaç sürülür.
63. Diş köklerinden kan çıkışını engelleyen ılıman bir toz

ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Ayrıca diş sararmalarını ve dişlerin soğukluğunu giderir, ağız koku-

10 sunu güzelleştirir, diş renginin bulaklığına, parlaklığının kaybolmasına
faydalıdır.
Karışımı: Her birisinden dörder dirhem ılgın ağacı meyvesi, kırmı-
zı mercimek, sumak kökü, narçiçeği, beyaz zaç; üç dirhem bambu ağacı
tozu, ikişer dirhem filfilek, brokoli mercanı ve sarı helile kabuğu, birer
15 dirhem Hint defnesi ve kara topalak.
İlaç maddeleri dövülerek bir saat sabredilir, sonra yıkanır. Yıkandık-
tan sonra içerisinde mazı ağacı pişirilmiş gülsuyu ile ağız çalkalanır.
64. Dişleri parlatan ilaç (el-Ḥāvī)
Dişlerin sarılığını, yeşilliğini ve siyahlığını giderir, dişlerin arasını

20 açar ve dişlerin doğal yapısını değiştirir.
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem yanmış geyik boynuzu, yan-
mış şeker kamışı kökü, yanmış yumurta kabuğu, yanmış brokoli merca-
nı, yanmış sarı yavşan otu, yanmış kurt dışkısı, yarım dirhem sedef otu.
Hepsi dövülür ve ipek bir kumaşla elenir, dişler bu toz ile fırçalanır
25 veya ovalanır. Dişleri parlatmada bu ilaç son derece güçlüdür.
‫‪ .62‬دواء يذهب صفرة األسنان وسوادها مع أنه يطيب النكهة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬عذبـة وزنجبيـل وزبـد البحـر ودار فلفـل وقاقلـة درهمـان درهمـان‪ ،‬ملـح‬
‫مقلـو عشـرة دراهـم‪ ،‬شـعير محـرق سـبعة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستن به األسنان وأصولها‪.‬‬
‫‪ .63‬سنون معتدل يمنع خروج الدم عن أصول األسنان (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ويذهـب بصفـرة األسـنان وبرودتهـا‪ ،‬ويطيـب النكهـة‪ ،‬وينفـع عـن كـدورة‬

‫األسـنان‪ ،‬وذهـاب رونقهـا وماءهـا الحـادث عـن بخـار حـار يصعـد مـن المعـدة إلـى‬
‫الدمـاغ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬عذبـة وعـدس أحمـر وقشـر السـماق وجلنار وشـب يمانـي من كل واحد‬
‫أربعـة دراهـم‪ ،‬طباشـير ثالثـة دراهـم‪ ،‬فوفـل‪ 1‬وزبـد البحـر وقشـر أهليلـج أصفـر مـن كل‬ ‫‪10‬‬
‫واحـد درهمـان‪ ،‬سـاذج هنـدي وسـعد مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬

‫يـدق الحوائـج‪ ،‬ويصبـر سـاعة‪ ،‬ثـم يغسـل‪ ،‬وبعد الغسـل يتمضمـض بماء ورد طبخ‬
‫فيـه العفص‪.‬‬
‫‪ .64‬دواء يجلو األسنان (ح)‬

‫ويذهب صفرتها (وخضرتها)‪ 2‬وسوادها‪ ،‬وتفلجها وتغيرها عن طبيعتها‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬قـــرن أيـــل محـــرق وأصـــل قصـــب محـــرق وقشـــور بيـــض محرقـــة‬
‫وزبـــد البحـــر وشـــيح ‪ 3‬محرقيـــن وســـرحان محـــرق مـــن كل واحـــد ثالثـــة دراهم‪،‬‬
‫ســـاذج نصـــف درهم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويسـتن بـه أو يدلـك بـه األسـنان‪ ،‬فإنـه غايـة‬
‫التقويـة فـي ذلـك‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬قوقل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

65. Diş sağlığını korumada denenmiş bir diş ilacı
Her birisinden ikişer dirhem yanmış geyik boynuzu, ılgın ağacı meyve-
si, kara topalak, kırmızı gül ve Hint sümbülü, çeyrek dirhem Enderānī tuzu.
Hepsi birer birer yumuşak bir şekilde dövülür. Her sabah dişler bu toz
5 ile fırçalanırsa faydalı olur.
66. Dişleri parlatan, ağız kokusunu güzelleştiren ilaç

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden dörder dirhem akgünlük ağacı zamkı, tar-

çın, ağaç kavunu kabuğu, kırmızı gül, Hint ödü, iblis tırnağı; her biri-
10 sinden üçer dirhem küçük Hindistan cevizi, sakız ağacı reçinesi, muskat,
karanfil, kebabiye iki dānik kâfur.
Hepsi dövülür ve elma suyu ile yoğrularak birbiri ardınca ağızda tutulur.
‫‪ .65‬سنون جرب لحفظ‪ 1‬صحة األسنان‬

‫قـرن أيـل محـرق وكزمـازك وسـعد وورد أحمـر وسـنبل الطيـب مـن كل واحـد‬
‫درهمـان‪ ،‬ملـح أندرانـي ربـع درهـم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويستن به األسنان كل بكرة‪ .‬يكون ً‬
‫يدق الجميع فرادى ً‬
‫‪ .66‬دواء يجلو األسنان ويطيب النكهة (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لبـان وقرفـة وقشـر أتـرج وورد أحمـر وعـود هنـدي وأظفـار الطيـب مـن‬
‫كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬جـوز بـوا ومصطكـى وبسباسـة وقرنفـل وكبابـة مـن كل واحـد‬
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬كافـور دانقـان‪.‬‬
‫واحدا بعد واحد‪.‬‬
‫ً‬ ‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء التفاح‪ ،‬ويمسك في الفم‬
‫في (ب)‪ :‬لحفظه‪.‬‬ ‫‪1‬‬

OTUZ DOKUZUNCU BAB
TEN RENGİNİ GÜZELLEŞTİREN ve YÜZÜ

TEMİZLEYEN YÜZ KREMLERİ HAKKINDADIR
1. Teni yumuşatan, temizleyen, güzelleştiren ve beyazlatan

5 yüz kremi (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem bakla unu, nohut unu, acı bakla
unu, kabuksuz acı badem, beş dirhem geven zamkı.
Hepsi bir güzel dövülür ve taze sağılmış süt ile yoğrulur ve yüze sü-
rülür. Bir gün bir gece yüzde bırakıldıktan sonra içerisinde kepek kayna-
10 tılmış su ile yıkanır. Yüz beyazlaşıncaya kadar bu işlem ikinci ve üçüncü
kez tekrarlanır.
2. Birincisi gibi faydalı bir yüz kremi (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde şeker kamışının kökünün kabuğu, kavun çe-

kirdeği, mercimek kabuğu, Hint kavunu içerisinde terbiye edilmiş çoğan.
15 Hepsi dövülerek elenir, arpa suyu ile yoğrulur ve yüze sürülür.
3. Teni yumuşatan, temizleyen, güzelleştiren ve beyazlatan

başka bir krem (el-Ḥāvī)
Her birisinden eşit ölçülerde şeker kamışı kökü, kavun çekirdeği, acı
bakla unu, bakla ve kavrulmuş arpa.
20 Taze sağılmış süt ile yoğrulur ve yüze sürülür.
‫الباب التاسع والثالثون‬
‫فيما يحسن لون البشرة وينقحها‪ 1‬من الغمرات وغيرها‬
‫‪ .1‬غمرة تنعم البشرة وتنقيها وتحسنها وتبيضها (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬دقيـق الباقلاء ودقيـق الحمـص ودقيـق الترمـس واللوز المر المقشـر من‬
‫كل واحد عشـرة دراهم‪ ،‬كثيرا خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يومـا‬ ‫ِِ‬
‫يـدق الجميـع نع َّمـا‪ ،‬ويعجـن باللبـن الحليـب‪ ،‬ويطلـى بـه الوجـه‪ ،‬ويتـرك عليـه ً‬
‫وليلـة‪ ،‬ثـم يغسـل بمـاء قـد أغلـي فيـه النخالـة‪ ،‬ويعـاد ثانيـة وثالثـة حتـى يبيـض الوجـه‪.‬‬
‫‪ .2‬غمرة تنفع منافع األولى (ح)‬

‫أخالطهـا‪ :‬قشـور أصـل القصـب وبـزر البطيـخ وقشـور العـدس واألشـنان المربـى‬
‫فـي جـوف بطيـخ هنـدي (أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الشعير‪ ،‬ويطلى به الوجه‪.‬‬
‫‪ .3‬غمرة أخرى لما مر(ح)‬

‫أصل القصب)‪ [185a] 2‬وبزر البطيخ ودقيق الترمس والباقالء‬
‫والشعير المحمص أجزاء سواء‪.‬‬
‫يعجن بلبن‪ 3‬الحليب‪ ،‬ويطلى به الوجه‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪( :‬يقبحه) كذا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬لبن‪.‬‬ ‫‪3‬‬
4. Yüz rengini gerçekten güzelleştiren yüz kremi (el-Ḳānūn)
Karışımı: Her birisinden birer ölçü arpa unu, bakla unu ve nohut unu,
her birisinden yarım ölçü kabuksuz mercimek, geven zamkı ve nişasta,
iki ölçü kavun çekirdeği, boyamaya yetecek kadar safran. Geceleyin yüze
5 sürülür ve gündüz içerisinde yumurta kabukları ve menekşe gibi şeyler
kaynatılmış su ile yıkanır.
5. Ten rengini güzelleştiren ve iyileştiren yüz kremi (el-Ḳānūn)
Karışımı: Eşit ölçülerde tatlı badem, geven zamkı, Arap zamkı, bakla
unu, gök süsen ve balık tutkalı alınır.
10 Balık tutkalı hepsine yetecek kadar su ile karıştırıldıktan sonra içeri-
sine ilaç maddeleri atılır ve akışkan bir krem yapılır.
6. Söylenen şeyler için bir başka yüz kremi (el-Ḳānūn)
Bakla unu, nohut unu, galeta unu ve arpa unu.

Hepsi yumurta akı ile yoğrularak akışkan bir krem yapılır.
15 7. Yüz rengini parlatan krem (el-Ḳānūn)
Yaban soğanı, soğan, boraks, ballı nanahan tohumu. Yine çadıruşağı

zamkı, papatya yağı, bitki kabuklarının akışkan zamkı çok faydalıdır.
8. Güçlü bir yüz kremi (el-Ḳānūn)
Aspir suyu alınarak koyulaşıncaya kadar pişirilir. Bundan bir ūḳiyye

20 alınarak ve şu ilaç maddeleri kullanılarak akışkan bir krem yapılır: Serçe
dışkısı, acı bakla unu, buğday unu ve kabuğu soyulmuş kavun çekirdeği.
Hepsi ezilerek bir araya getirilir ve akışkan bir krem yapılır.
9. Bir başka yüz kremi (el-Ḳānūn)
Her birisinden birer miskal toz gibi öğütülmüş geven zamkı ve Şam
25 zacı, safran, acı bakla, pamuk tohumu içi.
Badem yağı ile sıvı bir krem yapılır.
‫‪ .4‬غمرة جيدة تحسن لون الوجه ً‬

‫جدا (ق)‬
‫أخالطها‪ :‬دقيق الشعير ودقيق الباقالء ودقيق الحمص من كل واحد جزء‪ ،‬وعدس‬
‫مقشر وكثيرا ونشا من كل واحد نصف جزء‪ ،‬بزر البطيخ جزأن‪ ،‬زعفران قدر ما يصبغ‬
‫نهارا بطبيخ قشور البيض‪ ،‬وبطبيخ البنفسج‪ ،‬ونحوهما‪.‬‬
‫به‪ ،‬يطلى به ليالً‪ ،‬ويغسل ً‬
‫‪ .5‬غمرة تحسن اللون وتجيده (ق)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ اللـوز الحلـو والكثيـرا والصمـغ ودقيـق الباقلاء وإيرسـا وغـراء‬
‫السـمك أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يداف الغراء في ماء يكفي الجميع‪ ،‬ثم يجعل فيه األدوية‪ ،‬ويتخذ طالء‪.‬‬
‫‪ .6‬غمرة أخرى لما مر(ق)‬

‫دقيق الباقالء والحمص والسميد والشعير‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يطلى الجميع ببياض البيض‪.‬‬
‫‪ .7‬ومما يجلو البشرة جالء ً‬

‫قويا (ق)‬
‫البلبوس والبصل والبورق‬
‫والنانخواه مع العسل‪ ،‬وكذا األشق ودهن البابونج والميعة الرطبة الشديدة المنفعة‪.‬‬
‫‪ .8‬غمرة قوية (ق)‬ ‫‪15‬‬
‫يؤخذ زردج العصفر‪ ،‬ويطبخ إلى أن يغلظ‪ ،‬فيؤخذ منه أوقية‪ ،‬ويعجن به‪ 1‬الطالء‪،‬‬
‫بهذه األدوية‪ :‬زرق العصافير ودقيق الترمس ودقيق الحنطة وبزر البطيخ المقشر‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويجمع ويطلى‪.‬‬
‫‪ .9‬غمرة أخرى لما مر(ق)‬

‫كثيـرا وزاج شـامي مسـحوق كالغبـار وزعفـران وترمـس ولـب حـب القطـن من كل‬ ‫‪20‬‬
‫واحـد مثقال‪.‬‬
‫يطلى بدهن اللوز‪.‬‬
‫زيد في (أ) و(ب) بهذا الموضع‪ :‬عجن‪.‬‬ ‫‪1‬‬
10. Yüz kremi (el-Ḳānūn)
Her gece yüze bu krem sürülürse ve ertesi günün sabahında yıkanırsa

yüz rengini son derece kırmızı yapar.
Karışımı: Beyaz hardal, kırmızı zırnık/arsenik ve sarı arsenik.
5 Sütle yoğrulur, yüze sürülür ve ertesi gün yıkanır. Buna devam edilir-
se maksat hasıl olur.
İbn Sīnā devamında şöyle der: “Bu ilaçlar güçlü birer parlatıcıdır; cüz-
zam hastalığının başlangıcında ortaya çıkan ve tenekkür (saklanma/giz-
lenme) olarak adlandırılan ten yumuşaklığına, sivilcelere ve aknelere iyi
10 gelir. Kullanmaya devam ederse bunları giderir.
11. Yüz kızarıklığına iyi gelen, kızarıklığı gidermede etkili

bir krem (el-Ḳānūn)
Karışımı: Eşit miktarlarda beyaz zamk, boraks, kündür ve sarı kükürt.

Hepsi sirke ile yoğrularak tablet hâline getirilir ve kurutulur. İhtiyaç
15 hâlinde bal ve sirke ile kullanılır. Boraks köpüğü bu konuda boraksın ken-
disinden daha iyidir.
12. Devamlı kullanıldığında yüz rengini güzelleştiren krem

(el-Ḳānūn)
Karışımı: Bir rıṭl sabun ve aynı miktarda çadıruşağı bitkisinin üç rıtl

20 su içerisinde eritilerek çözdürülür. Sonra bu karışıma her birisinden dokuz
ūḳiyye kündür, sakız ağacı reçinesi ve sodyum nitrat eklenir.
Hepsi cam bir kap içerisinde sert bir şekilde ezilir ve geceleyin kullanılır.
13. Bir önceki gibi yüzü güzelleştiren krem (el-Ḳānūn)
Eşit ölçülerde burçak unu, nohut unu, bakla unu, arpa unu, acı bakla
25 unu, gök süsen ve nergis kökü, Arap zamkı ve gök süsen kökünün her
birisinden yarım ölçü.
Tablet yapılarak kullanılır.
‫‪ .10‬غمرة (ق)‬
‫شديدا‪.‬‬
‫ً‬ ‫إذا طلي بها الوجه كل ليلة‪ ،‬وغسل من الغد‪ ،‬فإنها تحمر الوجه تحميرا‬
‫ً‬
‫أخالطها‪ :‬الخردل األبيض والزرنيخ األحمر واألصفر‪.‬‬
‫يعجن باللبن‪ ،‬ويطلى به الوجه‪ ،‬ويغسل من الغد‪ .‬يحصل المقصود إدامة عليها‪.‬‬
‫ثـم قـال‪« :‬وهـذه األدويـة القويـة الجلاء‪ ،‬تنفـع السـحنة التـي تكـون مـن ابتـداء‬ ‫‪5‬‬
‫الجـذام‪ ،‬التـي تسـمى بالتنكـر‪ ،‬والبثـور‪ .‬والسـمن إذا اسـتعمل عليهـا أذهبهـا‪.»1‬‬
‫‪ .11‬غمرة تخص باحمرار‪ 2‬الوجه وتنقيه‪ 3‬بقوة (ق)‬

‫أخالطها‪ :‬صمغ أبيض وبورق وكندر وكبريت أصفر بالسوية‪.‬‬
‫يقـرص‪ 4‬الجميـع بالخـل‪ ،‬ويجفـف‪ ،‬ويسـتعمل عنـد الحاجـة بخـل وعسـل‪ .‬ورغـوة‬
‫البـورق خيـر فـي ذلـك مـن البـورق‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .12‬غمرة تحسن لون الوجه إدامة عليها (ق)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ رطـل صابـون ومثلـه وشـ ًقا‪ ،‬يحلان بالـذوب فـي ثالثـة أرطـال‬
‫مـاء‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه مـن الكنـدر والمصطكـى والنطـرون مـن كل واحـد تسـع أواق‪.‬‬
‫شديدا‪ ،‬ويستعمل ليالً‪.‬‬
‫ً‬ ‫يسحق الجميع في زجاجة سح ًقا‬
‫‪ .13‬غمرة مثل األولى (ق)‬ ‫‪15‬‬
‫الك ْشـن ودقيـق الحمـص والباقلاء والشـعير والترمـس واإليرسـا وأصـل‬

‫دقيـق ُ‬
‫النرجـس أجـزاء سـواء‪ ،‬ومـن الصمـغ وأصـل السوسـن مـن كل واحـد نصـف جـزء‪.‬‬
‫يقرص ويستعمل‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬أذنبها‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬أحمر‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪( :‬تنقية)‪ ،‬وفي (ج)‪( :‬تنقيته)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ) إلى‪ :‬يقرض‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Şeyh İbn Sīnā el-Ḳānūn’da şöyle der: “Bil ki derideki lekelere, gü-
neş lekelerine, derideki kırmızı lekelere ve kan renginin açılmasına iyi
gelen ilaçların hepsi yüz güzelleştirmede kremlerden çok daha fayda-
lıdır.”
5 14. Cildi güneş, rüzgâr ve soğuktan koruyan krem (el-Ḳānūn)
Karışımı: Cilde yumurta akı veya Arap zamkı suyu veya yağlı mum
sürülür veya saf suda ıslatılan galeta ununun kepeği alınarak aynı miktar-
da yumurta akı ile karıştırılır ve yüze sürülür.
Vurma/çarpma izlerini ve morarma izlerini ortadan kaldıran şeyler-
10 den birisi de beyazlatılmış yanmış kurşun veya biraz iç yağı veya ekmek
içi veya su biberi veya biraz lahana suyu, turp suyu ve taze nane suyu ile
zırnık/arseniktir. Bunların hepsi kereviz suyu ve kişniş suyu gibidir.
Şöyle der: “Çarpmaya/vurmaya maruz kalan yere keskin sirke ile bir-
likte sönmemiş kireç ve kırmızı sodyum nitrat sürülürse yeşil izler kaybo-
15 lur. Sodyum nitrat ile birlikte sabır otu sürülürse patlıcan moru rengindeki
izler kaybolur.
Ballı sarı yavşan otu kremi de da aynı şekilde etkilidir. Sakız ağacının
sakızı ve laden yağı da aynı etkiye sahiptir; ancak organın üzerinde birkaç
gün bekletilmesi gerekir.
20 Diyāḫliyūn merhemi de gerçekten faydalıdır.
15. Çarpma/vurma izleri için iyi bir krem (el-Ḳānūn)
Bir dirhem kabuksuz badem, ikişer dirhem yanmış inci sedefi ve be-
yaz kerdeme otu, yarım dirhem kabuksuz merdümek, iki dirhem kabuk-
suz beyaz nohut, bir dirhem burçak, yarım dirhem acı bakla, bir dirhem
25 brokoli mercanı, bir dirhem çok yıpranmış ve kurumuş kemik, bir dirhem
göz otu/sarcocolla ağacı zamkı.
Hepsi öğütülerek arpa suyu ve şeker ile yoğrulur ve aspur suyu ile
birlikte sürülür.
‫]‪ [185b‬قال الشيخ في (ق)‪« :‬اعلم أن كل أدوية تنفع عن الكلف والبرش واآلثار‬
‫نفعا»‪.‬‬
‫وكمـودة الـدم‪ ،‬فهـي تنفـع من هذا أقوى ً‬
‫‪ .14‬غمرة تحفظ الجلد عن الشمس والريح والبرد (ق)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يطلـى الجلـد ببيـاض البيـض‪ ،‬أو بمـاء الصمـغ‪ ،‬أو بمـوم روغـن‪ ،‬أو‬
‫يؤخذ نخالة السـميد المنقوع في الماء المصفى‪ ،‬ويخلط بمثله بياض‪ 1‬بيض‪ ،‬ويمسـح‬ ‫‪5‬‬
‫بـه الوجـه‪.‬‬
‫وممـا يقلـع آثـار الضربـة واآلثـار السـود‪ ،‬الغمر ُة المتخذة من المرداسـنج المبيض‪،‬‬
‫أو شـيء مـن الشـحوم‪ ،‬أو مـن لبـاب‪ 2‬الخبـز‪ ،‬أو مـن فلفـل المـاء‪ ،‬أو مـن ورق الكرنـب‬
‫والفجـل والفوتنـج الرطـب والزرنيـخ‪ ،‬كل ذلـك بمثـل مـاء الكرفـس والكزبرة‪.3‬‬
‫وقـال‪« :‬إذا لطــخ الموضـــع بنـورة ونطـــرون أحمـر‪ ،‬مـع خـل حـاذق‪ ،4‬زالت اآلثــار‬ ‫‪10‬‬
‫الخضر؛ والنطرون والصـــبر يقـــلع اآلثــار البادنجانية‪.‬‬

‫غمـرة وأفسـنتين بالعسـل كذلـك‪ ،‬وعلـك البطـم واللادن كذلـك‪ ،‬لكـن يجـب أن‬
‫أيامـا‪.‬‬
‫يتـرك علـى العضـو ً‬
‫ومرهم دياخليون جيد ً‬
‫‪ .15‬غمرة جيدة لذلك (ق)‬ ‫‪15‬‬
‫لـوز مقشـر درهـم‪ ،‬صـدف محـرق وحـرف أبيـض مـن كل واحـد درهمـان‪ ،‬مـاش‬
‫مقشـر نصـف درهـم‪ ،‬حمـص أبيـض مقشـر درهمـان‪ ،‬كرسـنة درهـم‪ ،‬ترمـس نصـف‬
‫درهـم‪ ،‬زبـد بحـر درهـم‪ ،‬العظـام الشـديدة البِلـى والجفـاف درهـم‪ ،‬أنـزروت درهـم‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء الشعير والسكر‪ ،‬ويطلى بماء الزردج‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬ببياض‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬لبان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ماء كرفس وكزبرة‪.‬‬
‫َ‬ ‫بمثله‬ ‫والصواب‪:‬‬ ‫النسخ‪،‬‬ ‫جميع‬ ‫في‬ ‫كذا العبارة‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬حادق‪.‬‬ ‫‪4‬‬
16. Yüz ve bedendeki izleri yok eden krem (el-Ḳānūn)
Karışımı: Eşit ölçülerde sodyum nitrat, çadıruşağı bitkisi zamkı, sarı

kükürt ve mürr ağacı reçinesi.
Bunlardan tekrar ayrışmaması için sirke ile kırılmış akışkan bir krem
5 yapılır.
17. Yüz ve vücuttaki izler için bir başka krem
Eşit ölçülerde Kimolos kili, güvercin dışkısı, sabun ve kürdür.

Sirke ile birlikte sürülür.
18. Bir başka krem (el-Ḳānūn)
10 Eşit ölçülerde beyazlayıncaya kadar yakılmış geyik boynuzu, kündür,

acı bakla unu, her birisinden üçer ölçü çadıruşağı bitkisi zamkı, amonyum
klorür, acı badem, her birisinden çeyrek ölçü geven zamkı ve Arap zamkı.
19. Yüzü temizleyen ve güzelleştiren iyi bir losyon (el-Ḳānūn)
Eşit ölçülerde kabuksuz bakla, burçak, acı bakla, turp tohumu, kabuğu
15 soyulmuş kavun çekirdeği, nohut ve nişasta.
Bunlardan bir cilt temizleme losyonu yapılır.
20. Yüz kremi
Yūsuf es-Sāhirī şöyle der: “Bu krem yüzdeki sivilceler için denenmiş-
tir. Ayrıca yüzü de güzelleştirir.”
20 Karışımı: Birer dirhem Emeni kili teke kanıyla yoğurulmuş Limni
kili ve bir dāniḳ kâfur ve yarım dāniḳ safran.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülerek elenir, gülsuyu ve sirke ile yoğ-
rularak, geceleyin yüze sürülür ve sabahleyin içerisinde kepek ıslatılmış
su ile yıkanır.” Sonra şöyle der: “Şayet sivilceler taze ise bir dirhem yan-
25 mış kurşun ve beş dirhem sabır otu alınarak bir güzel dövülür ve sık do-
kulu bir kumaşla elenir. Üzerlerine biraz sirke püskürtür ve havanda iyice
‫‪ .16‬غمرة تذهب اآلثارعن الوجه والبدن (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬نطرون وأشق وكبريت أصفر ومر بالسوية‪.‬‬
‫يتخذ منه طالء بالخل مكسور‪ ،‬لئال يقرح‪.‬‬
‫‪ .17‬آخرله‬
‫قيموليا وزبل الحمام وصابون والكندر بالسوية‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يطلى بالخل‪.‬‬
‫‪ .18‬آخرله (ق)‬
‫قـرن أيـل يحـرق حتـى يبيـض وكنـدر ودقيـق ترمـس ودقيـق باقلاء أجـزاء سـواء‪ ،‬أشـق‬
‫ونوشـادر ولوز مر من كل واحد ثلث جزء‪ ،‬كثيرا وصمغ عربي من كل واحد ربع جزء‪.‬‬
‫‪ .19‬غسول جيد ينقي البشرة ويحسنها (ق)‬ ‫‪10‬‬
‫باقلاء مقشـر وكرسـنة وترمـس وبـزر الفجـل وبـزر البطيـخ المقشـر وحمـص ونشـا‬
‫(أجزاء سـواء)‪.1‬‬
‫يتخذ منها غسوالً‪.‬‬
‫‪ .20‬غمرة‬
‫قـال يوسـف السـاهري‪« :‬هـذه الغمـرة مجربـة للبثـور الكائنـة فـي الوجـه‪ ،‬مـع أنهـا‬ ‫‪15‬‬
‫تحسـن اللـون‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬طين أرمني وطين مختوم درهم درهم‪ ،‬كافور دانق‪ ،‬زعفران نصف‪ 2‬دانق‪.‬‬
‫ناعمـا وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء الـورد والخـل‪ ،‬ويطلى به ليالً‪ ،‬ويغسـل‬
‫بكـرة بمـاء النخالة»‪.‬‬

‫تقدمت هذه الكلمة في (ب) إلى ما قبل الكلمة التي قبلها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
ezdikten sonra bu karışım geceleyin yüze sürülür, sabahleyin yüz kepek

suyu ile yıkanır. Buna devam edilirse söylediğimiz rahatsızlığa iyi gelir.”
21. Yüz kremi
Yuḥannā b. Baṭrīḳ şöyle der: “Bu krem yüzü kırmızılaştırır.”

5 Yaban soğanı/dağ sümbülü dövülerek suyu sıkılır ve süzülür. Bu suya
biraz gülyağı eklenerek iyice çırpılır ve bu krem ile sürekli yüz yağlanır-
sa, aynen gül gibi yüz rengini kırmızılaştırır.”
22. Yüz kremi
İshak b. ʻİmrān der ki: “Bu yüz kremi rengi güzelleştirir, yüzü temiz-
10 ler ve süsler. Denenmiştir.”
Kabuğu soyulmuş arpa bir tencerede iki rıṭl taze sağılmış süt ile, sütün
tamamı kayboluncaya kadar kaynatılır. Sonra buna üçer dirhem zerde çöp
ve geven zamkı eklenir.
Hepsi birer birer bir güzel dövüldükten ve sık dokulu bir kumaşla
15 elendikten sonra yumurta akıyla yoğrulur. Gece yüze sürülür ve gündüz
kepek suyu ile yıkanır. Maksadın gerçekleşmesi için bu işleme bir hafta
devam edilir.”
23. Ölü kanı ve derideki dövmeyi ortadan kaldıran yüz

kremi (el-Ḳānūn)
20 Karışımı: Bir ölçü biber, ikişer ölçü sönmemiş kireç, kırmızı zırnık/
arsenik ve sarı arsenik alınır.
Hepsi dövülerek elenir ve bal ile yoğrulur. Pişmiş topraktan bir kap
içerisinde kaldırılır. Buna ihtiyaç duyulduğunda ölü kan/dövme yeri önce
sodyum nitrat ile yıkanır, sonra buraya beş gün çam fıstığı reçinesi sarılır,
25 daha sonra sargı çözülerek bölgeye iğneler batırılır ve kurulanır. Üzerine
tuz serpilir. Tekrar beş gün daha bu ilaç kullanılır. Ölü kan ve derideki
dövme yok oluncaya kadar bu işlem birkaç kez tekrarlanır.
‫ثـم قـال‪« :‬وإن كانـت البثـور رطبـة يؤخـذ درهـم مرداسـنج‪ ،‬وخمسـة دراهـم صبـر‪.‬‬
‫يدقـان ِن ِع َّمـا‪ ،‬وينخلان صفي ًقـا‪ ،‬فيـرش عليهمـا قليـل خـل‪ ،‬وتسـحق ً‬
‫جيـدا فـي الهـاون‪،‬‬
‫فيغمـر بهـا الوجـه فـي الليـل‪ ،‬ويغسـل بكـرة بمـاء النخالـة‪ .‬ينفـع لمـا قلنـا إدامـة عليـه»‪.‬‬
‫‪ .21‬غمرة‬
‫قال يوحنا‪« [186a] :‬هي تحمر اللون‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يدق بصل الغار‪ ،‬ويعصر ماؤه ويصفى‪ ،‬ويضاف إليه شيء‬

‫دائمـا‪ ،‬فإنهـا تحمـر الوجـه‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم يدهـن بهـا الوجـه ً‬
‫مـن دهـن الـورد‪ ،‬ويضـرب ً‬
‫مثـل الـورد»‪.‬‬
‫‪ .22‬غمرة‬
‫قال إسحاق‪« :‬هذه الغمرة تحسن اللون وتنقيه وتحليه‪ .‬مجرب‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يغلـى شـعير مقشـر فـي طنجيـرة برطليـن لبـن حليـب‪ ،‬إلـى أن يفنـى اللبـن‪ ،‬فيضـاف‬
‫إليـه عـروق الصفـر وكثيـرا مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يـدق الجميـع فـرادى ِن ِع َّمـا‪ ،‬وينخـل صفي ًقـا‪ ،‬ويعجـن ببيـاض البيـض‪ ،‬ويطلـى بـه‬
‫جـدا»‪.‬‬
‫أسـبوعا‪ ،‬ليحصـل المقصـود ً‬
‫ً‬ ‫نهـارا بمـاء النخالـة‪ .‬يكـرر العمـل‬
‫ليلاً‪ ،‬ويغسـل ً‬
‫‪ .23‬غمرة تذهب الدم الميت والوشم (ق)‬ ‫‪15‬‬
‫جزءا‪ ،‬ونورة وزرنيخ أحمر وأصفر من كل واحد جزأينن‪.‬‬

‫أخالطها‪ :‬يؤخذ فلفل ً‬
‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬فيعجـن بالعسـل‪ ،‬ويرفـع فـي فخـار‪ ،‬فـإذا احتيـج إليـه يغسـل‬
‫الموضـع بالنطـرون أوالً‪ ،‬ثـم يضمـد بالراتينـج خمسـة أيـام‪ ،‬ثم يحـل وينخس‪ 1‬الموضع‬
‫باإلبرة‪ ،‬وينشـف‪ ،‬ويذر عليه ملح‪ ،‬ويعاد عليه الدواء خمسـة أيــام أخرى‪ .‬يفعـــل ذلك‬
‫مـــرارا‪ ،‬فيذهب بالدم الميت وبالوشـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬ينحس‪.‬‬ ‫‪1‬‬

24. Ölü kan ve dövme için bir başka krem
Eşit ölçüde boraks ve geven zamkı alınarak bu ikisinden tabletler yapı-

lır. Sirke ile krem yapılarak sürülür ve sabun ile yıkanır veya kuru kabak
ile krem yapılarak sürülür.
5 Biraz safran ile iyice ezilir, son derece faydalıdır.
25. Derideki lekelere, çillere ve sivilcelere faydalı yüz kremi

(el-Ḳānūn)
Karışımı: Girit kili ve pamuk tohumu alınarak sabun suyu ile birleş-
tirilir ve söylediğimiz rahatsızlıklar için üzerine sürülür. Aynı şekilde sıvı
10 yağın bulanık tortusu da sürülür. Yine eşit ölçülerde sıvı yağın yanmış bula-
nık tortusu, burçak unu ve acı bakla unu da krem hâline getirilerek sürülür.
Güneş lekesi, çiller ve bütün izlere iyi gelen yüz keremlerinden birisi
de şudur: Ayva çekirdeğinin yapışkan suyu ve safran, kabak çekirdeği ve
içerisinde boy tohumu kaynatılmış su.
15 Derideki lekeleri yok eden şeylerden birisi de şudur: Turp ve kara har-
dal tohumu aspir suyu ile yoğrulur krem olarak sürülür. Veya cıva toprağı,
kavun çekirdeği, mahlep ve acı badem.
26. Leke, çil ve sivilceler için başka bir yüz kremi
Safran soğanı ve nergis soğanı veya her birisinden bir ölçü tere/roka
20 tohumu, nişasta, yanmış ve beyazlatılmış kurşun ve safran, ikişer ölçü
keler dışkısı, köpek dışkısı, bakla unu, arpa unu, boy tohumu unu, tatlı
badem yağı ve hepsini bir araya getirecek kadar Hindistan cevizi alınır.
27. Benzeri olmayan iyi bir yüz kremi (el-Ḳānūn)
İki dirhem cıva üç dirhem acı badem içerisinde etkisi görülmeyecek

25 hâle gelinceye kadar ezilerek hareketsiz hâle getirilir. Kil yakılarak siyah-
laştırılır, sonra buna hepsinin toplam ağırlığı kadar iyice dövülmüş kavun
çekirdeği eklenir. Bir hafta her gece yüze sürülür ve ertesi gün yıkanır.
‫‪ .24‬أخرى له‬
‫يؤخـذ بـورق وكثيـرا بالسـوية‪ ،‬ويتخـذ منهـا أقـراص‪ ،‬فيطلـى بالخـل‪ ،‬ويغسـل‬
‫بالصابـون‪ ،‬أو يطلـى بقـرع يابـس‪.‬‬
‫جيدا بقليل زعفران‪ ،‬فإنه جيد بالغ‪.‬‬
‫يسحق ً‬
‫‪ .25‬غمرة تنفع الكلف والنمش والبثور (ق)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ طيـن قيريطـي وحـب القطـن‪ ،‬ويجمـع بمـاء الصابـون‪ ،‬فيطلـى بهـا‬
‫لمـا قلنـا‪ ،‬وكذلـك عكـر الزيـت لمـا قلنـا‪ ،‬وكذلك عكر الزيت المحرق ودقيق الكرسـنة‬
‫ودقيـق الترمـس أجزاء سـواء‪.‬‬
‫ومـن الغمـرات التـي تنفـع البـرش والنمـش‪ ،‬وجميـع اآلثـار‪ ،‬لعاب حب السـفرجل‬
‫مـع الزعفـران‪ ،‬وحـب القـرع‪ ،‬مع طبيـخ الحلبة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫وممـا يذهـب الكلـف بـزر الفجـل والخـردل‪ ،‬يعجنـان بمـاء الـزردج ويطلـى‪ ،‬أو‬
‫تـراب الزئبـق وبـزر البطيـخ والمحلـب واللـوز المـر‪.‬‬
‫‪ .26‬أخرى لما مر‬

‫بصـل الزعفـران وبصـل النرجـس‪ ،‬أو يؤخـذ بـزر جرجيـر ونشـا ومرداسـنج مبيـض‬
‫وزعفـران مـن كل واحـد جـزء‪ ،‬وخـرء الضـب وخـرء الكلـب ودقيـق الباقلاء ودقيـق‬ ‫‪15‬‬
‫الشـعير ودقيـق الحلبـة جـزآن جـزآن‪ ،‬دهـن اللـوز الحلـو ودهـن النارجيـل مـا يجمـع به‪.‬‬
‫‪ .27‬غمرة جيدة ال يوجد لها نظير(ق)‬

‫يقتـل‪ 1‬مـن الزئبـق درهمـان فـي ثالثـة دراهـم مـن اللـوز المر بالسـحق‪ ،‬حتى ال يرى‬
‫أسـبوعا‬
‫ً‬ ‫جدا‪ ،‬ويطلى‬
‫أثـره‪ ،‬ويسـود الطيـن ‪ ،‬ثـم يطـرح مثـل الجميـع بزر البطيخ مدقو ًقا ً‬
‫‪2‬‬
‫كل ليلـة‪ ،‬ويغسـل مـن الغد‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (ج)‪ :‬الطحين‪.‬‬ ‫‪2‬‬
KIRKINCI BAB
KINA GİBİ KOZMETİK ÜRÜNLERİN YAPIMLARI,

FAYDALARI VE KULLANIMLARI HAKKINDADIR
1. Saçı siyahlaştıran saç boyası (Minhācü’d-dükkān)
5 Karışımı: Beş dirhem rastık taşı, sekiz dirhem nişasta, iki dirhem
Arap zamkı. İlaç miktarları ayarlanır ve hepsi bir araya getirilerek yu-
muşak bir şekilde ezilir. Sonra üzerine on dirhem mazı kökü eklenir.
Hepsi dövülerek hamur kıvamını alıncaya kadar ezilir ve dövülerek
kullanılır.
10 Bu boyanın ikinci bir formülü daha vardır ki buna göre: On dirhem
mazı kökü, iki dirhem nişasta, aynı miktarda Arap zamkı. Birincisinde
olduğu gibi hepsi bir araya getirilir ve kaldırılır.
2. Saçı siyahlaştıran saç boyası (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerde doğal kurşun oksit ve sönmemiş kireç alınır.

15 Üzerlerine altı katı kadar saf su dökülür ve sıcak güneşin altında üç
gün terbiye edilir. Her gün birkaç defa karıştırılır, sonra suyu sıkılarak
içerisine yün batırılır. Yün boyanır ve siyahlaşırsa saç boyası hazırdır.
Yoksa boyanın rengi yüne çıkıncaya kadar işlem tekrarlanır. Bu su ile kına
sert bir şekilde yoğrulur ve geceleyin bu kına saça sürülür, gündüz banyo-
20 da uygun bir su ile saç yıkanır. Bir çuvaldızın ucuna yün sarılarak bu suya
batırılır ve bununla saç kökleri boyanır.
‫الباب األربعون‬
‫في الزينة من الخضابات وغيرها عملها ومنافعها واستعمالها‬
‫‪ .1‬خضاب يسود الشعر(م)‬

‫]‪ [186b‬أخالطه‪ :‬راسخت مغربي خمسة دراهم‪ ،‬نشا ثمانية دراهم‪ ،‬صمغ درهمان‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه عشـرة دراهـم‬
‫تحـرر األوزان‪ ،‬ويجمـع الجميـع‪ ،‬ويسـحق ً‬ ‫‪5‬‬
‫عـروق عفـص‪.‬‬
‫يسحق الجميع بالدق‪ ،‬حتى يتخذ قوامه كالعجين‪ ،‬ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫ولـه تركيـب ثـان‪ :‬عـرق العفـص عشـرة دراهـم‪ ،‬نشـا درهمـان‪ ،‬صمـغ عربـي مثلـه‪.‬‬
‫يجمـع الجميـع كاألول‪ ،‬ويرفـع‪.‬‬
‫‪ .2‬خضاب يسود الشعر(ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬يؤخذ مرتك وجص غير مطفأ أجزاء سواء‪.‬‬

‫قراحـا‪ ،‬ويربـى ثالثـة أيـام فـي الشـمس الحـارة‪،‬‬
‫ً‬ ‫يصـب عليهمـا سـتة أمثالهمـا مـاء‬
‫ويحرك كل يوم مرات‪ ،‬ثم يعصر ويغمس فيه الصوف‪ ،‬فإذا انصبغ واسـود فبها‪ ،‬وإال‬
‫قويا‪ ،‬ويطلى‬
‫عجنـا ً‬
‫يكـرر العمـل حتـى ينصبـغ عنـه الصـوف‪ ،‬فيعجـن الحنـاء بهـذا الماء ً‬
‫بـه الشـعر ليلـة‪ ،‬ويغسـل بالنهـار فـي الحمــام‪ ،‬بمـا يوافقـــه‪ ،‬ويلـف الصـوف بمسـلة‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ويغمـس‪ 1‬بهـذا المـاء‪ ،‬ويصبـغ بـه أصـول الشـعر‪.‬‬

‫في (أ) و(ب)‪ :‬ينغمس‪.‬‬ ‫‪1‬‬
3. Kına (eẕ-Ẕeḫīre)
Saç köklerine kına sürülerek üç saat beklendikten sonra kına çıkarılır.
İndigo ağacı yaprağı sumak suyu ile yoğrularak saça sürülür ve bir süre
sonra yıkanırsa saç daha siyah hale gelir.
5 4. Bir başka kına

Doğal kurşun oksit ve tuz dövülerek elenir ve suda ıslatılır. Yüne bo-
yası çıkıncaya kadar güneşte terbiye edilir. Sonra bu su ile kına yoğrulur
ve geceleyin bu kına saça sürülür, gündüz banyoda sıcak su ile yıkanırsa
saç daha siyah hale gelir.
10 5. Saçı beyazlatan saç boyası (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: Eşit ölçülerde kırlangıç dışkısı, kuru andız otu, merdümek,
turp tohumu, kuru nesrin tohumu, kükürt, kuru kapari çiçeği.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülerek sığır ödü ve sirke ile yoğrulur.
Saç önce defalarca kükürt ile tütsülenerek sarartılır, ardından boya ile bo-
15 yanır. Boyandıktan sonra da yasemin yağı ile yağlanır.
6. Saç rengini kırmızılaştıran saç boyası (eẕ-Ẕeḫīre)

On dirhem acı bakla, beş dirhem mürr ağacı reçinesi, üç dirhem milḥ-i
vekerān adıyla da bilinen güherçile, üç dirhem şarabın kurutulmuş ve kav-
rulmuş tortusu.
20 Hepsi ezilerek önceki ilaç maddelerinin hepsi bununla yoğrulur. Bu
boya saça sürülürse kırmızı hale gelir.
7. Bir öncekinden daha kuvvetli bir boya

Asma çubuğu külü bir gün bir gece suda ıslatılır. Sonra suyu sıkılarak
önceki ilaç maddeleri bu su ile yoğrulur. Bu boya saça sürülerek bir gece
25 bekletilir ve ertesi gün yıkanır. Rengi kırmızıya dönmüşse tamamdır;
yoksa saçlar kırımızı renge boyanıncaya kadar işleme devam edilir. Hiçbir
yan etkisi olmaksızın iyi gelir.
‫‪ .3‬خضاب (ذ)‬
‫يطلى الحناء في أصول الشـعر‪ ،‬ويترك ثالث سـاعات‪ ،‬ثم يشـيل‪ ،‬ويعجن الوسـمة‬
‫ّ‬
‫بماء السـماق‪ ،‬ويطلى به الشـعر‪ ،‬ثم يغسـل‪ ،‬يجيء أسـود‪.‬‬
‫‪ .4‬آخر‬
‫يـدق المرتـك والملـح‪ ،‬وينخـل وينقـع فـي المـاء‪ ،‬ويربـى فـي الشـمس حتـى ينصبغ‬ ‫‪5‬‬
‫نهارا فـي الحمام‪،‬‬

‫الصـوف‪ ،‬ثـم يعجـن بـه الحنـاء‪ ،‬فيطلـى بـه الشـعر فـي الليـل‪ ،‬ويغسـل ً‬
‫بمـاء حـار‪ ،‬يكون أسـود‪.‬‬
‫‪ .5‬خضاب يبيض الشعر(ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬زبـل خطّـاف وراسـن يابـس ومـاش وبـزر فجـل وبـزر نسـرين يابـس‬
‫وكبريـت وورد الكبـر اليابـس أجـزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بمـرارة البقـر والخل‪ ،‬ويطلى به الشـعر بعد أن يصفر‬

‫الشـعر أوالً بالكبريت ادخانا به مرات‪ ،‬فإذا انصبغ يدهن بدهن ياسـمين‪.‬‬
‫‪ .6‬خضاب يحمرالشعر(ذ)‬
‫ترمـس عشـرة دراهـم‪ ،‬مـر خمسـة دراهـم‪ ،‬ملـح وكـران ـــ وهـو الشـورة ـــ ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬عكـر الخمـر اليابـس المقلـو ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن به األدوية السابقة‪ ،‬ويطلى به الشعر؛ يجيء أحمر‪.‬‬
‫‪ .7‬آخرأقوى من األول‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ثـم يعصـر ويعجـن بـه األدويـة السـابقة‪،‬‬
‫رمـاد الكـرم ينقـع فـي المـاء ً‬
‫ويطلـى بـه الشـعر‪ ،‬ويتـرك ليلـة‪ ،‬ويغسـل بكـرة‪ ،‬فـإن احمـر فبهـا وإال كـرر العمـل إلى أن‬
‫جيـدا بلا غائلـة‪.‬‬
‫ينصبـغ أحمـر‪ .‬يكـون ً‬ ‫‪20‬‬
8. Saçı siyahlaştıran saç boyası (el-Ḥāvī)
Karışımı: On dirhem yaş ceviz kabuğu, her birisinden beşer dirhem

sümbül, Mekke ayrığı çiçeği ve iblis tırnağı.
Hepsi iki rıṭl su ile su kayboluncaya ve geride yağ kalıncaya kadar
5 pişirilir.
On beş dirhem siyahlaşıncaya kadar sıvı yağda kavrulmuş mazı, her

birisinden beşer dirhem rastık taşı, geven zamkı ve şap, bir dirhem En-
derānī tuzu. Hepsi sürme gibi ezilir ve dört saat bekletilir. Sonra saç yıka-
10 nıp kurutulduktan sonra bu boya ile boyanır. Dört saat bekledikten sonra
boya ılık su ile yıkanır.
10. Saçı siyahlaştıran bir başka saç boyası (el-Ḥāvī)
Eşit ölçülerde, kalay ya da yanmış kurşun katkılı merhem, içinde taş

ve çakıl olmayan halis kil, sönmemiş kireç, yanmış kurşun.
15 Hepsi yumuşak bir şekilde ezilir ve su ile yoğrulur. Saça kına gibi
sürülür ve üç saat bekletilir. Sonra bazı yapışkan tohum suları ile yıkanır.
11. Saçı güzelleştiren bir başka boya (el-Ḥāvī)
On dirhem acı bakla, beş dirhem mürr ağacı reçinesi, her birisinden
üçer dirhem sodyum nitrat ve kurutularak yakılmış sirke tortusu, Asma
20 çubuğu külü alınarak üzerine su dökülür ve bir gün bekletilir. Süzülerek
suyu ile ilaç maddeleri yoğrulur, saça kına gibi sürülür bir gece bekletil-
dikten sonra, ertesi gün banyoda yıkanır.
Kırk dirhem sıcak su ile yıkanmış zeytinyağında neredeyse yanacak hale

25 gelinceye kadar kavrulmuş mazı, her birisinden dörder dirhem yanmış bakır,
mavi şap, geven zamkı ve amonyum klorür, beş dirhem Enderānī tuzu.
‫‪ .8‬دهن يسود الشعر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬قشـور الجـوز الرطـب عشـرة دراهـم‪ ،‬سـنبل وفقـاح إذخر وأظفـار الطيب‬
‫مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬دهـن خيـري رطل‪.‬‬
‫يطبخ الجميع برطلين ماء‪ ،‬حتى يذهب الماء‪ ،‬ويبقى الدهن‪.‬‬
‫‪ .9‬خضاب يسود الشعر(ح)‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا‪ ،‬روسـختج وكثيـرا وشـب من‬

‫ً‬ ‫عفـص مقلـو بزيـت حتـى يسـود خمسـة عشـر‬
‫كل واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬ملـح أندرانـي درهم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع كالكحـل‪ ،‬ويتـرك أربـع سـاعات‪ ،‬ثـم يخضـب الشـعر به بعد غسـله‬
‫وتجفيفـه‪ ،‬ويصبـر عليـه أربـع سـاعات‪ ،‬ثـم يغسـله ]‪ [187a‬بالمـاء الفاتر‪.‬‬
‫‪ .10‬خضاب آخريسود الشعر(ح)‬ ‫‪10‬‬
‫مرداسنج وطين حرة ونورة لم تطفأ وإسفيداج الرصاص أجزاء سواء‪.‬‬

‫ناعمـا‪ ،‬ويعجـن بالمـاء‪ ،‬ويخضـب بـه‪ ،‬ويتـرك ثلاث سـاعات‪ ،‬ثـم‬
‫يسـحق الجميـع ً‬
‫يغسـل ببعـض األلعبـة‪.‬‬
‫‪ .11‬خضاب آخريحسن الشعر(ح)‬

‫ترمس عشـرة دراهم‪ ،‬مر خمسـة دراهم‪ ،‬نطرون ودردي الخل مجف ًفا محر ًقا من كل‬ ‫‪15‬‬
‫يومـا‪ ،‬ويصفـى‬
‫واحـد ثالثـة دراهـم‪ ،‬ويؤخـذ مـن رمـاد الكـرم‪ ،‬ويصـب عليـه المـاء‪ ،‬ويتـرك ً‬
‫ويعجـن بـه األدويـة‪ ،‬ويخضـب بـه الشـعر ويتـرك ليلـة‪ ،‬ثم يغسـل في‪ 1‬الغد فـي الحمام‪.‬‬
‫‪ .12‬خضاب يسود الشعر(ح)‬

‫درهما‪ ،‬نحاس محرق‬
‫ً‬ ‫يؤخـذ عفـص مقلـو بزيـت ركابـي حتى يكاد يحتـرق أربعين‬
‫وشب أزرق وكثيرا ونوشادر من كل واحد أربعة دراهم‪ ،‬ملح أندراني خمسة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫علمــا أنــه يجــوز اســتعمال أحــد هذيــن الحرفيــن بهــذا‬

‫فــي (أ) و(ب) كتــب تحــت هــذا الحــرف حــرف (مــن)‪ً ،‬‬ ‫‪1‬‬
‫الموضــع‪ ،‬كمــا ال يخفــى‪.‬‬
Hepsi bir güzel dövülür ve ipek bir kumaşla elenir. Sıcak su ile yoğrula-
rak iki veya üç saat bekletildikten sonra akşam saç ve sakal bu boya ile boya-
nır. Yalancı tespih ağacı yaprağı veya Hint yağı bitkisi yaprağı ile veya pazı
yaprağı ile kaynatılır ve ertesi gün sıcak su ile yıkanır ve yağ ile yağlanır.
5 13. Saçı siyahlaştıran boya (el-Ḥāvī)
Her birisinden birer ölçü demir pası ve kurşun talaşı/parçacıkları alı-

narak güzelce dövülür. Koyulaşıncaya kadar şaraptan yapılmış sirke ile
pişirildikten sonra saç bu boya ile boyanır.
14. Saçı siyahlaştıran boya (el-Ḥāvī)
10 On iki dirhem sirke ile pişirilmiş servi ağacı kozağı, her birisinden
altışar dirhem sıvı yağ ile yanıncaya kadar kavrulmuş mazı, baldırıkara,
beyaz zaç, akasya ağacı zamkı ve tuz, her birisinden onar dirhem yanmış
bakır ve yaş ceviz kabuğu.
Hepsi tek tek dövülerek elenir ve su ile yoğrulur. Saç bu boya ile bo-
15 yanarak üç saat bekletilir.
15. Başka bir saç boyası (el-Ḥāvī)
Manisa lalesi /şakayık ve bakla çiçeği alınarak kurşun bir havan içinde
güzelce dövülür ve üzerini örtecek kadar kabuğu soyulmamış susam yağı
eklenir. Güneş altına bırakılarak üzeri kumaşla örtülür. Her gün birkaç
20 defa iyice ezilir. Bu işlem on gün boyunca tekrarlanır. Kaldırılarak ihtiyaç
hâlinde kullanılır. Saçı çok güzel siyahlaştırır.
16. Saçı siyahlaştıran yağ
Yirmi dirhem yaş ceviz kabuğu, onar dirhem defneyaprağı ve iblis

tırnağı, beşer dirhem yanmış ban ağacı meyvesi ve yanmış tatlı badem, bir
25 dirhem mazı. Hepsinin üzerine her birisinden birer dirhem mersin ağacı
yağı ve ban ağacı yağı dökülür.
Yarısı kayboluncaya kadar hafif ateşte pişirilir, ateşten alınarak süzü-
lür ve kullanılır.
‫يـدق الجميـع ِن ِع َّمـا‪ ،‬وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويعجـن بمـاء حـار‪ ،‬ويصبـر عليـه سـاعتين أو‬
‫ثالثـا‪ ،‬فيخضـب بـه الـرأس واللحيـة مـن الليـل‪ ،‬ويغلـى بـورق اآلزاد درخـت‪ ،‬أو ورق‬
‫الخـروع‪ ،‬أو ورق السـلق‪ ،‬وإذا كان مـن الغـد يغسـل بالمـاء الحـار‪ ،‬ويدهـن بالدهـن‪.‬‬

‫يؤخـذ خبـث الحديـد مدقو ًقـا ِن ِع َّمـا وبـرادة الرصـاص مـن كل واحـد جـزء‪ ،‬ويطبـخ‬ ‫‪5‬‬
‫بخـل خمـر حتـى يغلـظ‪ ،‬ثـم يخضـب بـه‪.‬‬

‫درهمـا‪ ،‬وعفـص مقلـو بزيـت حتـى يحتـرق‬
‫ً‬ ‫مطبوخـا بالخـل اثنـا عشـر‬
‫ً‬ ‫جـوز السـرو‬
‫وبرسياوشـان وشـب يمانـي وقاقيـا وملـح مـن كل واحـد سـتة دراهـم‪ ،‬نحـاس محـرق‬
‫وقشـور الجـوز الرطـب مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يـدق الجميـع فـرادى وينخـل‪ ،‬ويعجـن بالمـاء‪ ،‬ويخضـب بـه‪ ،‬ويصبـر عليـه ثلاث‬
‫ساعات‪.‬‬
‫‪ .15‬خضاب آخر(ح)‬
‫يؤخـذ شـقائق النعمـان وورد الباقلاء‪ ،‬يدقـان ِن ِع َّمـا فـي هـاون رصـاص‪ ،‬ويصـب‬
‫عليـه دهـن الحـل مـا يغمـره‪ ،‬ويوضـع فـي الشـمس‪ ،‬ويغطـى بخرقـة‪ ،‬ويسـحق فـي كل‬ ‫‪15‬‬
‫جيـدا‪ ،‬يفعـل بـه ذلـك عشـرة أيـام‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل وقـت الحاجة‪،‬‬
‫يـوم دفعـات سـح ًقا ً‬
‫جيـدا‪.‬‬
‫تسـويدا ً‬
‫ً‬ ‫فإنـه يسـود الشـعر‬
‫‪ .16‬دهن يسود الشعر‬

‫درهما‪ ،‬سـاذج هندي وأظفار الطيب من كل‬
‫ً‬ ‫يؤخذ قشـور الجوز الرطب عشـرين‬
‫واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬حـب البـان ولـوز حلـو محرقـان مـن كل واحـد خمسـة دراهـم‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫عفصـة واحـدة‪ ،‬يصـب عليهـا دهـن اآلس ودهـن البـان مـن كل واحـد رطـل‪.‬‬
‫ويطبخ بنار لينة حتى يذهب النصف‪ ،‬فيرفع ويصفى‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
17. Saçı siyahlaştıran ve uzatan yağ (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden birer ūḳiyye sedef otu, kakule, acı yavşan ve
teke dikeni öz suyu, yarım ūḳiyye laden yağı, yarım rıṭl saf sıvı yağ ve bir
rıṭl fesleğen şurubu.
5 İlaç maddeleri biraz iri parçalar hâline gelinceye kadar dövülür, bir
kazana atılarak üzerine şarap ve yağ dökülür. Şarap kayboluncaya ve geri-
de yağ kalıncaya kadar pişirilir, süzülerek kullanılır.
18. Saçı siyahlaştıran ve koruyan yağ (el-Ḥāvī)
On iki dirhem emlec iki riṭl su ile geride bir rıṭl su kalıncaya kadar pi-
10 şirilir ve suyu süzülür. Bir rıṭl yaş mersin ağacı suyu alınarak içerisine pi-
şirilmiş emlec bitkisi atılır ve geriye yarısı kalıncaya kadar tekrar pişirilir.
Sonra üzerine on üç dirhem laden yağı ve on dirhem ban ağacı yağı eklenir.
Hepsi kısık ateşte suyu kaybolup geride yağı kalıncaya kadar pişirilir
ve ihtiyaç hâlinde saç bu yağ ile boyanır.
15 19. Saçı siyahlaştıran ve koruyan boya (el-Ḥāvī)
Karışımı: İstenilen miktarda yaş mersin ağacı suyu.

Aynı miktarda susam yağı mersin ağacı suyu ile karıştırılır ve su kay-
bolup geride yağ kalıncaya kadar pişirilir. Sonra her bir rıṭl susam yağı
için içerisine bir rıṭl laden yağı katılır ve eritilerek kullanılır.
20 20. Saçı siyahlaştıran yağ (el-Ḥāvī)
Mersin ağacı meyvesi. Kereviz tohumu, mersin ağacının dallarının uç

kısımları, pazı tohumu, sarmaşık bitkisinin uçları, Manisa lalesi çiçeği, yaş
ceviz kabuğu, laden yağı ve acı yavşanın her birisinden ikişer dirhem alınır.
Hepsi dövülerek üzerine iki rıṭl su dökülür ve su kaybolup geride yağ
25 kalıncaya kadar pişirilir. Bunun tortusu saça sürülür ve bu esnada yağ
kullanılır.
‫‪ .17‬دهن يسود الشعرويطيله (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـاذج وحمامـا وجعـدة وحضـض مـن كل واحــد أوقيـة‪ ،‬الدن نصـف‬
‫أوقيـة‪ ،‬زيـت خالـص نصـف رطـل‪ ،‬شـراب ريحانـي رطـل‪.‬‬
‫جريشـا‪ [187b] ،‬ويطرح في قدر‪ ،‬ويصب عليه الشـراب والدهن‪،‬‬
‫ً‬ ‫يدق األدوية د ًقا‬
‫ويطبخ حتى يذهب الشراب‪ ،‬ويبقى الدهن‪ ،‬فيصفى‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .18‬دهن ّ‬
‫يسود الشعرويحفظه (ح)‬
‫درهمـا برطليـن مـاء‪ ،‬حتـى يبقـى رطـل‪ ،‬ويصفـى‪ ،‬ويؤخذ‬
‫ً‬ ‫يطبـخ األملـج اثنـي عشـر‬
‫مـن مـاء اآلس الرطـب رطـل‪ ،‬ويلقـى عليـه مـاء األملـج المطبـوخ‪ ،‬ويطبـخ ثانيـة حتـى‬
‫درهما‪ ،‬ودهن البان عشـرة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫يرجع إلى النصف‪ ،‬ثم يلقى عليه الدن ثالثة عشـر‬
‫يطبـخ الجميـع بنـار هادئـة‪ ،‬حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬فيدهـن بـه الشـعر‬ ‫‪10‬‬
‫عنـد الحاجـة‪.‬‬
‫‪ .19‬دهن يسود الشعرويحفظه (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬ماء اآلس الرطب قدر ما يريد‪.‬‬
‫يخلـط معـه دهـن الشـيرج مثلـه‪ ،‬ويطبـخ حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪ ،‬ثـم‬
‫يجعـل فيـه مـن اللادن‪ ،‬لـكل رطـل مـن الدهـن رطـل منـه‪ ،‬حتـى يـذوب‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .20‬دهن يسود الشعر(ح)‬

‫حب اآلس وبزر الكرفس وأطراف اآلس وبزر السـلق وأطراف شـجرة العليق وورد‬
‫شقائق النعمان وقشور الجوز الرطب والالدن والبرسياوشان من كل واحد درهمان‪.‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويصـب عليـه المـاء رطليـن‪ ،‬ويطبـخ حتـى يذهـب المـاء‪ ،‬ويبقـى‬
‫الدهـن‪ ،‬ويطلـى الـرأس بالثفـل‪ ،‬ويسـتعمل الدهـن فـي خلال‪ 1‬ذلـك‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬ضالل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

SAÇI KORUYAN İLAÇLAR
1. Saçı koruyan ilaç

Eşit ölçülerde mersin ağacı meyvesi, mazı ve emlec.
5 Hepsi ufalanarak gülyağı ve mersin ağacı yağı ile bilindiği şekilde pi-
şirilir ve genel olarak yağı kullanılır.
2. Saçı koruyan bir başka ilaç (el-Ḳānūn)

Eşit ölçülerde mersin ağacı yaprağı, laden yaprağı, sincan dikeni(Mu-
sa ağacı) yaprağı, servi ağacının dallarının uç kısımları ve mersin ağacı
10 meyvesi.
Dövüldükten ve sıvı yağ ile karıştırıldıktan sonra saç bu ilaçla kap-
lanır.

Birer ölçü siyah mersin ağacı meyvesi, kereviz tohumu, mersin
15 ağacı dallarının uç kısımları, pazı tohumu, sincan dikeni bitkisinin uç
kısımları, her birisinden yarım ölçü acı yavşan ve laden, altı ölçü siyah
şarap (şurup).
İlaç maddeleri yumuşayarak dağılıncaya ve geride şarabın üçte biri
kalıncaya kadar pişirilir. Sonra üzerine iki ölçü kara topalak ve sümbül ile
20 kokulandırılmış sıvı yağ eklenerek tekrar pişirilir. Üç taşım kaynadıktan
sonra ilaçların suyu ve yağı süzülür ve iyice sıkılır. Geniş ağızlı porselen
veya cam bir kaba konularak çalkalanır. İhtiyaç hâlinde kullanılır. Saçı
hem korur hem de siyahlaştırır.

25 Her birisinden ikişer ūḳiyye kereviz tohumu, pazı tohumu, acı yavşan,
kündür, on beş adet ceviz ve bir rıṭl fıstık çamı kabuğu.
Hepsi bir gece kenarları kil/balçık ile sıvanmış bir fırında kızartılır ve
hepsi öğütülecek hale gelinceye kadar yakılır. Öğütüldükten sonra üzerine
‫األدوية الحافظة للشعر‬
‫‪ .1‬دواء يحفظ الشعر‬

‫حب اآلس والعفص واألملج أجزاء سواء‪.‬‬
‫مرضوضـا فـي دهـن الـورد‪ ،‬ودهـن اآلس‪ ،‬علـى الوجـه المعلـوم‪ ،‬ويسـتعمل‬
‫ً‬ ‫يطبـخ‬
‫الدهـن عادة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .2‬آخرله (ق)‬
‫والعوسج‪ 1‬وأطراف السرو وحب اآلس أجزاء سواء‪.‬‬
‫ورق اآلس والالدن َ‬
‫يغلف بها الرأس مدقوقة مخلوطة بالزيت‪.‬‬
‫‪ .3‬آخرله (ق)‬
‫حب اآلس األسود وبزر الكرفس وأطراف اآلس وبزر السلق وأطراف العوسج‬
‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬
‫جزء جزء‪ ،‬برسياوشان والدن من كل واحد نصف جزء‪ ،‬الشراب األسود ستة أجزاء‪.‬‬
‫طبخـا‪ ،‬حتـى يبقـى ثلـث الشـراب‪ ،‬ثم يلقى عليه زيت مطيب بالسـعد‬
‫تهـرأ فيـه األدويـة ً‬
‫والسنبل جزأين‪ ،‬ويعاد طبخه‪ ،‬ويغلى ثالث غليات‪ ،‬ثم يصفى الماء والدهن عن األدوية‪،‬‬
‫شديدا‪ ،‬ويجعل في برنية‪ ،‬ويخضخض‪ ،‬ويستعمل عند الحاجة‪ ،‬فإنه حافظ ُم َس ِّود‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويعصر‬
‫‪ .4‬آخرله‬ ‫‪15‬‬
‫بـزر كرفـس وبـزر السـلق وبرسياوشـان وكنـدر مـن كل واحـد أوقيتـان‪ ،‬الجـوز‬
‫عـددا‪ ،‬قشـور الصنوبـر رطـل‪.‬‬
‫ً‬ ‫الرومـي خمسـة عشـر‬
‫يشـوى الجميـع ]‪ [188a‬ليلـة فـي التنـور‪ ،‬وقـد جعـل فـي قـدر مطيـن‪ ،‬ويتـرك حتـي‬
‫ّ‬
‫يحتـرق جميعـه احترا ًقـا منسـح ًقا‪ ،‬ويسـحق ويلقـى عليـه رطـل مـن شـحم الـدب ـــ وهـو‬
‫أجـود مـن شـحم الـوز ـــ‪ ،‬ويرفـع‪ ،‬وكلمـا احتيـج إليه أديف في دهن مطيب‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫أيضـا ـــ مـن الصلع‪.‬‬

‫وهـو ينفـع ـــ ً‬
‫في (ج)‪ :‬فوتنج‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬فوتنج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
bir rıṭl ayı iç yağı eklenir ki bu ördek iç yağından daha iyidir. Sonra kal-
dırılır. Her ihtiyaç duyulduğunda bu ilaçtan bir parça kokulandırılmış yağ
içerisinde eritilerek kullanılır. Bu kelliğe de iyi gelir.
5 Yakılmış ceviz kabuğu, mersin ağacı yağı ve kabız yapıcı şurup ile
karıştırılarak saça sürülürse küçüklerin de büyüklerin de saçlarını korur.
Yine keten tohumu bitkisinin kendisi ve tohumunun yanmışı yağ ile karış-
tırılarak losyon olarak saça sürülür. Manisa lalesi yaprağı alınarak mersin
ağacı yağı ile birlikte gece saça sürülür sonra banyo yapılırsa saçı hem
10 korur hem de siyahlaştırır.
6. Kaşların kıllarını koruyan ilaç (el-Ḳānūn)
Dört dirhem Manisa lalesi çiçeği, her birisinden üçer dirhem yer mi-
nesi ve kökleri, incir ağacının, laden ağacının ve acı yavşan otunun dalla-
rının uç kısımları.
15 Hepsi ezilerek sakız ağacı yağı ile kullanılır.
7. Kaşların kıllarını koruyan ilaç (el-Ḳānūn)
Her birisinden birer ölçü şeytan şalgamı kökü, çiriş otu kökü ve taze
fıstık çamı ağacının külü, iki ölçü boraks.
Hepsi kokulandırılmış mersin ağacı yağı ile karıştırılarak kullanılır.
20 8. Saçı uzatan ilaç (el-Ḳānūn)
Yalancı tespih ağacı yaprağı, taze Anadolu acı yavşanı, mürr ağacı
reçinesi ve emlec bitkisi alınır. Kimi zaman banyo yaparken saç bu ilaç
ile kaplanır.
9. Saçı uzatan ilaç (el-Ḳānūn)
25 İçerisinde pazı kaynatılmış suya kara hardal katılarak bununla saç yı-
kanır. Sonra saç mersin ağacı yağı veya emlec bitkisi yağı ile yağlanır.
‫‪ .5‬آخرله (ق)‬
‫قشـور الجـوز محرقـة‪ ،‬إذا خلطـت بدهـن اآلس‪ ،‬والشـراب القابـض‪ ،‬ومسـح بـه‪،‬‬
‫يحفظ شـعور الصغار والكبار؛ وكذا حراقة شـجرة بزر الكتان‪ ،‬مع بزره طالء بدهن‪،1‬‬
‫يؤخـذ ورق شـقائق النعمـان‪ ،‬مـع دهـن اآلس‪ ،‬ويمســـح بـه الـرأس ليـــلة‪ ،‬ثـم يستحــم‪،‬‬
‫فإنـه يحفـظ الشـعر ويسـوده‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .6‬دواء يحفظ شعور الحواجب (ق)‬

‫ورد شـقائق النعمـان أربعـة دراهـم‪ ،‬رعـي الحمـام وأصولـه وأطـراف التيـن والدن‬
‫وبرسياوشـان مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويستعمل بدهن مصطكى‪.‬‬
‫‪ .7‬آخرله (ق)‬ ‫‪10‬‬
‫أصـل فاشـرا وأصـل أشـراس ورمـاد شـجرة الصنوبـر الطـري مـن كل واحـد جـزء‪،‬‬
‫بـورق جـزآن‪.‬‬
‫يخلط بدهن اآلس المطيب‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .8‬دواء يطول الشعر(ق)‬

‫يؤخذ ورق اآلزاد درخت وبرسياوشان حديث رومي ومر وأملج‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يغلف بها الرأس في بعض االغتسال‪ 2‬المعروفة‪.‬‬
‫‪ .9‬آخرله (ق)‬
‫يجعـل الخـردل فـي طبيـخ السـلق‪ ،‬يغسـل بهـا الـرأس‪ ،‬ويدهـن بعـده بدهـن اآلس‪،‬‬
‫أو بدهـن األملـج‪.‬‬

10. Saçı uzatan güzel bir ilaç (el-Ḳānūn)
Her birisinden birer ölçü öküz safrası, kurt safrası, kara helile, belile,
emlec, yaşlı ceviz ağaçlarının kökünde bulunan siyah zamk ve sağlıklı
mazı ağacı.
5 Hepsi dövülür ve dokuz gün it üzümü suyu ile terbiye edilir. Sonra
kurutularak, içerisinde ilaç bitkisi kaynatılmış biraz su ile birlikte, su, bal
ve dövülerek toz hâline getirilmiş cam ile yıkanmış saç ve sakala sürülür.
11. Saçı uzatan başka bir ilaç (el-Ḳānūn)
Otuz dirhem kabuğu soyulmuş arpa, beş dirhem emlec bitkisi.

10 Su içerisinde, su bunların etkisini alıncaya kadar kuvvetli bir şekilde
pişirilirler. Bu su içerisinde suyun yarısı kadar menekşe yağı, üç dirhem
laden ve onar dirhem susam yaprağı, hatmi yaprağı, yaş veya kuru kabak
yaprağı pişirilir. Suyu kaybolup geride yağı kalıncaya kadar pişirilmeye
devam edilir.
15 12. el-Kindī’ye nispet edilen saç uzatan başka bir ilaç
Yirmi dirhem çiğ sütte ıslatılmış emlec bitkisi meyvesi.

Dört rıṭl su ile geride suyun çeyreği kalıncaya kadar pişirilir ve üze-
rine aynı miktarda ban ağacı yağı, kabuğu soyulmuş arpa ve biran laden
eklenerek, suyu kayboluncaya ve geride yağı kalıncaya kadar pişirilir.
20 İbn Sīnā’nın el-Ḳānūn’da söylediğine göre: Ayakları ve kafaları ke-
silmiş ve gölgede kurutulmuş taze kuduz böcekleri alınır. Menekşe su ile
ezilir veya su ya da sıvı yağ içerisinde koyulaşıncaya kadar pişirilir. Bu
ilacı istediğin yere sürersin. Önce kılları döker, sonra yeniden bitirir.
13. Saç bitiren ilaç (el-Ḳānūn)
25 Yanmış eşek tırnağı ve yanmış boynuz.

Kabuğu soyulmamış susam yağı ile birlikte sürülürse saçları öncekin-
den daha güçlü bitirir.
‫‪ .10‬دواء جيد يطول الشعر(ق)‬

‫يؤخـذ مـرارة الثـور ومـرارة الذئـب وأهليلـج كابلـي وبليلـج وأملـج وسـياه داروان‬
‫وعفـص صحـاح مـن كل واحـد جـزء‪.‬‬
‫يـدق الجميـع‪ ،‬ويربـى بعصـارة عنـب الثعلـب تسـعة أيـام‪ ،‬ثـم يجفـف‪ ،‬ويسـتعمل‬
‫طلاء بشـيء مـن الطبيـخ‪ ،1‬بعـد غسـل الـرأس واللحيـة‪ ،‬بمـاء وعسـل وزجـاج مدقـوق‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .11‬آخرله (ق)‬
‫درهما‪ ،‬أملج خمسة دراهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫شعير مقشور ثالثون‬
‫شـديدا‪ ،‬حتى يأخذ الماء قوتهما‪ ،‬ويطبخ في ذلك الماء دهن‬
‫ً‬ ‫طبخا‬
‫يطبخان في الماء ً‬
‫بنفسج مثل نصف الماء‪ ،‬والدن ثالثة دراهم‪ ،‬وورق السمسم وورق الخطمي وورق القرع‬
‫يابسا وزن عشرة عشرة دراهم؛ وال يزال يطبخ حتى يبقى الدهن‪ ،‬ويفنى الماء‪.‬‬
‫رطبا أو ً‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬
‫‪ .12‬نسخة أخرى له ينسب إلى الكندي‬

‫ً‬ ‫شير أملج عشرون‬
‫يطبـخ برطليـن مـاء حتـى يرجـع إلـى الربـع‪ ،‬فيصـب عليـه مثلـه دهـن بـان‪ ،‬وشـعيرا‬
‫ً‬
‫وشـيئا مـن اللادن؛ ويطبـخ حتـى يفنـى المـاء‪ ،‬ويبقـى الدهـن‪.‬‬
‫َ‬ ‫مقشـرا‪،‬‬
‫ً‬
‫(ق)‪ :‬يؤخـذ الذراريـج الطريـة‪ ،‬مقـــطوعة األرجـل والـرؤوس ‪ ،‬مجففـة فـي الظـل‪،‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪15‬‬
‫ويسـحق البنفسـج بمـاء‪ ،‬أو يطبـخ فيـه أو فـي الزيـت‪ ،‬حتـى يغلـظ‪ ،‬ويطلـى بـه حيـث‬
‫شـئت‪ ،‬فيسـقط الشـعر أوالً‪ ،‬ثـم ينبتـه‪.‬‬
‫‪ .13‬ومما ينبت الشعر(ق)‬

‫حافر حمار محر ًقا وقرون ]‪ [188b‬محرقة‪.‬‬
‫يطلى بدهن الحل‪ ،‬فإنه ينبت الشعر أقوى من األول‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬البطيخ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬الذراريح‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الرأس‪.‬‬ ‫‪3‬‬
14. Yavaş uzayan sakalın büyümesini hızlandıran yavşan/

ayvadana külü (el-Ḳānūn)
Yıllanmış sıvı yağ ile karıştırılırsa yavaş büyüyen sakalın büyümesini

hızlandırır.
5 15. Kaşların çıkması sağlayan ilaç
Sadece iki adet ceviz toz hâline gelinceye kadar yakılır ve buna bir
miskal çok fazla yanmamış hurma çekirdeği ve on beş adet filfilek ekle-
nerek gülyağı ile birlikte kaşlara sürülür.
16. Kaş çıkması için bir başka ilaç (el-Ḳānūn)
10 Ayvadana külü, yanmış fındık, laden, yanmış kuduz böcekleri ve çö-

ven demir bir tavada ban ağacı yağı ile siyahlaşıncaya kadar kaynatılır ve
toplam miktar kadar kalye misk ile karıştırılır.
Önce sürülecek yer ovalanır, sonra bu ilaç sürülür.
17. Kaş çıkması için bir başka ilaç (el-Ḳānūn)
15 Azar azar acı yavşan, mersin ağacı meyvesi, kereviz tohumu siyahla-
şıncaya kadar yakılır, ardından ayı iç yağı ve kabuğu soyulmamış susam
yağı ile birleştirilir.
18. Kaşlarda kıl bitmesini sağlayan ilaç (el-Ḳānūn)
Dört draḫmī kündür ve her birisinden birer draḫmī timsah dışkısı, de-
20 niz kirpisi dışkısı, yabani sedef otu alınır.
Hepsi kabız yapıcı bir şerbet ile ezilerek ayı iç yağı ile birleştirilir ve
kullanılır.
19. Kaşlarda kıl bitmesini sağlayan ilaç (el-Ḳānūn)
Kaşlar cilt hastalığına bağlı olarak dökülmüşse (yeniden çıkması) saç-

25 kıran ve benzeri hastalıklardan daha zordur.
‫‪ .14‬ومما ينبت اللحية البطيئة اإلنبات‪ ،‬رماد قيصوم (ق)‬

‫إذا خلط بالزيت العتيق أنبت‪ 1‬اللحية البطيئة اإلنبات‪.2‬‬
‫‪ .15‬ومما ينبت الحواجب‬

‫تحـرق جوزتـان إلـى أن ينسـحقا فقـط‪ ،‬فيجمـع إليهمـا مثقال من نـوى التمر محرقة‬
‫كذلك بغير اسـتقصاء‪ ،‬وخمسـة عشـر فلفلة‪ ،‬ويطلى بدهن الورد‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .16‬آخرله (ق)‬
‫يغلـى رمـاد قيصـوم‪ ،‬وبنـدق محـرق‪ ،‬والدن‪ ،‬وذراريـج محرقـة وكنـدس‪ ،‬فـي دهـن‬
‫بـان فـي مغرفـة‪ ،‬حتـى يسـود‪ ،‬ويمـزج بمثلـه غاليـة‪،‬‬
‫ويدلك الموضع أوالً‪ ،‬ثم يطلى به‪.‬‬
‫‪ .17‬آخرله (ق)‬ ‫‪10‬‬
‫محـرق برسياوشـان‪ ،‬وحـب اآلس‪ ،‬وبـزر الكرفـس‪ ،‬قليلاً قليلاً‪ ،‬حتـى يسـود‪،‬‬
‫فيجمـع بشـحم‪ 3‬دب‪ ،‬ودهـن حـل‪.‬‬
‫‪ .18‬دواء ينبت الشعرفي الحواجب (ق)‬

‫يؤخـذ الكنـدر أربعـة درخميـات‪ ،‬وخـرء التمسـاح وخـرء القنفذ البحري والسـذاب‬
‫الجبلـي درخمـي درخمي‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسحق الجميع بشراب قابض‪ ،‬ويخلط بشحم‪ 4‬الدب‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .19‬دواء ينبت شعرالحواجب (ق)‬

‫قديما‪ ،‬وكان أصعب من داء الثعلب‪ ،‬وغيره‪.‬‬
‫ً‬ ‫إذا تمرط‬
‫في (ب)‪ :‬أنبتت‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ج)‪ :‬النبات‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬شحم‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬شحم‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Karışımı: Bir ölçü sarı yavşan otu, altı ölçü brokoli mercanı, her biri-
sinden üçer ölçü sütleğen ve defne ağacı meyvesi, dört ölçü yaş zift.
Zift gök süsen yağı içerisinde eritilir ve sütleğen ile karıştırılır. Sonra
buna diğer ilaç maddeleri karıştırılarak kullanılır.
5 20. Kaş dökülmesine karşı ilaç (el-Ḳānūn)
Yedi dirhem yanmış şeker kamışı kökü, beş dirhem kurbağa külü, dört
dirhem tere/roka tohumu, üç dirhem çiriş kökü.
Hepsi defne yağı ile ezilerek kullanılır.
21. Saçı kıvırcıklaştıran ilaç (el-Ḳānūn)
10 Denenmiş iyi bir ilaçtır.

Her birisinden birer ölçü mazı, ılgın ağacı meyvesi, iğnelerin tozu,
iksir tortusu, ayva çekirdeği, yanmış kurşun, geven zamkı, Huzistan kili
ve emlec bitkisi, yarım ölçü sönmemiş kireç
Hepsi pazı suyu ile yoğrularak kullanılır. Saçı hem siyahlaştırır hem
15 de kıvırcıklaştırır.
22. Saçı kıpkırmızı yapan ilaç (el-Ḳānūn)
İki ūḳiyye sumak, üç ūḳiyye mazı, iki ūḳiyye sarı buhurumeryem, iki
demet acı yavşan, bir demet sarı yavşan, iki avuç kuru ve kabuğu soyul-
muş acı bakla.
20 Hepsi ezilerek on rıṭl su içerisinde birkaç gün ıslatıldıktan sonra ılık
bir halde kafaya sürülür.
“İçerisinde kara topalak ve çöven pişirilmiş suyun saçları kıpkırmızı
yaptığı” da söylenmiştir.
‫أخالطه‪ :‬شيح‪ 1‬جزء‪ ،‬زبد البحر ستة أجزاء‪ ،‬فربيون وحب الغار (من كل واحد)‬
‫‪2‬‬
‫ثالثة أجزاء‪ ،‬زفت رطب أربعة أجزاء‪.‬‬

‫يـداف الزفـت فـي دهـن السوسـن‪ ،‬و يـداف فيـه فربيـون‪ ،3‬ثم يخلط به سـائر األدوية‪،‬‬
‫‪ .20‬دواء لما مر(ق)‬ ‫‪5‬‬
‫أصل القصب المحرق سـبعة دراهم‪ ،‬رماد الضفادع خمسـة دراهم‪ ،‬بزر الجرجير‬
‫أربعة دراهم‪ ،‬أصل األشـراس ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يسحق الجميع بدهن الغار‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .21‬دواء يجعد الشعر(ق)‬

‫جيد مجرب‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يؤخـذ عفـص وكزمـازك وسـخالة‪ 4‬اإلبـر وذرق إكسـير وحـب السـفرجل‬

‫والمرداسـنج والكثيـرا والطيـن الخـوزي واألملـج مـن كل واحـد جـزء‪ ،‬النـورة التـي‬
‫لـم تطفـأ نصـف جـزء‪.‬‬
‫يسود ويجعد‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء السلق‪ ،‬ويستعمل‪ ،‬فإنه ّ‬
‫‪ .22‬دواء يحمرالشعربقوة (ق)‬ ‫‪15‬‬
‫يؤخذ سماق أوقيتين‪ ،‬عفص ثالث أواق‪ ،‬اآلذريون األصفر أوقيتين‪ ،‬برسياوشان‬
‫باقتين‪ ،‬أفسـنتين باقة‪ ،‬ترمس مقشـر يابس كفين‪.‬‬
‫أياما‪ ،‬ثم يضمد به الرأس وهو فاتر‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬وينقع في عشرة أرطال ماء ً‬
‫جدا»‪.‬‬
‫قالوا‪« :‬طبيخ السعد والكندس في الماء‪ ،‬يحمر الشعر ً‬
‫تكرر ما بين القوسين في (أ)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬فربيمون‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ج)‪ :‬سحالة‪.‬‬ ‫‪4‬‬
23. Saçı kırmızılaştıran ilaç (el-Ḳānūn)
Yanmış ve yanmamış şarap tortusu.

Ban ağacı yağı veya Mekke ayrığı yağı ile karıştırılır.
24. Saçı beyazlatan ilaç (el-Ḳānūn)
5 Andız otu tohumu, kuru turp kabuğu ve şap.

Yarım ölçü Arap zamkı ile dövülerek birleştirilir ve saçlara sürülür.
25. Saçı beyazlatan bir başka ilaç (el-Ḳānūn)
Nesrin çiçeği yaprağı, haşhaş kabuğu ve Abdüsselām otu meyvesi.

Haşhaş kabuğu ve Abdüsselām otu meyvesi yerine ban otu kullanılırsa
10 daha etkili olur. Hepsi kına gibi karıştırılır. İçerisine kâfur ve gülsuyu
konulursa çok iyi olur.
26. Saçı beyazlatan bir başka ilaç (el-Ḳānūn)
Önce saç ıslatılır, sonra kükürtle sarılır, sonra da kükürt tütsüsüne

tutulur.
15 Bu işlem her geçe iki defa tekrarlanırsa saçı beyazlatır.
27. Saç kepeğini yok eden ilaç (el-Ḳānūn)
Ezilmiş susam yaprağı ile beraber arpa unu ve nohut unu alınarak pazı
suyu ve biraz şaraptan yapılmış sirke ile karıştırılır. Ya da nohut ve hatmi
iyice dövülerek elenir ve şaraptan yapılmış sirke ile yoğrularak başa sürü-
20 lür. Ya da kafa yaş söğüt yaprağı suyu ile yıkanırsa bu son derece faydalı
olur. Bunlardan hangisiyle yıkanırsa yıkansın, kafanın geceleyin gülyağı
ve menekşe yağı ile yağlanması gerekir.
28. Bir başka kepek ilacı
Kimolos kili ile su alınarak sığır ödü ile yoğrulur. Kullanıldıktan son-
25 ra iki saat beklemeye bırakılır.
‫‪ .23‬دواء له (ق)‬
‫دردي الشراب محر ًقا وغير محرق‪.‬‬
‫يخلط بدهن البان‪ ،‬أو بدهن اإلذخر‪.‬‬
‫‪ .24‬دواء يبيض الشعر(ق)‬

‫بزر الراسن وقشور الفجل اليابس والشب‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يجمع بالدق مع نصف جزء صمغ عربي‪ ،‬ويطلى به الموضع‪.‬‬
‫‪ .25‬آخرله مثله (ق)‬

‫قويـا‪،‬‬
‫ورق النسـرين وقشـور الخشـخاش واللفـاح‪ ،‬وإن كان بدلهمـا البنـج كان ً‬
‫خضابـا‪ ،‬فـإن كان فيـه كافـور ومـاء ورد‪ ،‬يكـن أجـود‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويخلـط‬
‫‪ .26‬آخرلما مر(ق)‬ ‫‪10‬‬
‫يبل الشعر أوالً‪ ،‬ثم يلف ]‪ [189a‬في كبريت‪ ،‬ثم يبخر به‪.‬‬
‫يفعل ذلك في كل ليلة مرتين‪ ،‬فإنه يبيض الشعر‪.‬‬
‫ّ‬
‫‪ .27‬دواء يذهب الحزاز‪( 1‬ق)‬

‫يؤخذ دقيق الشعير‪ 2‬الحمص‪ ،‬مع ورق السمسم المسحوق‪ ،‬ويخلط بماء السلق‪،‬‬
‫جيـدا‪ ،‬وينخل ويعجن بخل الخمر‪،‬‬
‫وشـيء مـن خـل الخمـر‪ ،‬أو يـدق حمـص وخطمي ً‬ ‫‪15‬‬
‫ويطلـى بـه الـرأس‪ ،‬أو يغسـل الـرأس بمـاء ورق الخلاف الرطب‪ ،‬فإنه بالغ جيد سـليم؛‬
‫وإذا غسـل الرأس بأيها كانت ينبغي أن يدهن ليالً بدهن الورد والبنفسـج‪.‬‬
‫‪ .28‬آخرله‬
‫يؤخذ قيموليا بماء‪ ،‬ويعجن بمرارة البقر‪ ،‬ويستعمل ويترك ساعتين‪.‬‬
‫في (أ) و (ج)‪ :‬الخزاز‪ .‬والصواب ما أثبتناها‪ ،‬وهي قشرة الرأس التي تتساقط كالنخالة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت من (ج)‪ ،‬ولعل الصواب إثبات واو بعدها‪.‬‬ ‫‪2‬‬
29. Bir başka kepek ilacı (el-Ḳānūn)
Eşit ölçüde ban ağacı meyvesi ve bakla unu su ile pişirilerek bununla
saç yıkanır.
30. Kepeği yok eden güçlü bir ilaç (el-Ḳānūn)
5 Karışımı: Bir rıṭl şarap tortusu, bir ūḳiyye sabun ve dört draḫmī
boraks.
Hepsi birleştirilerek saça sürülür. Sonra pazı suyu ve nohut unu ile
yıkanır. Sonra mersin ağacı yağı ile yağlanır.
31. Kepeği yok eden ilaç (el-Ḳānūn)
10 Bazı yeni tabipler onun denendiğini ve gerçekten faydalı olduğunu id-

dia ederler. Yarım ölçü koyunların kuyruk, uyluk ve karın altında toplanan
çakıldağı, bir ölçü kaz iç yağı, bir ölçü şebboy yağı, çeyrek ölçü delikörek
otu, iki ölçü laden.
Saç, sıcak su ve sabun ile yıkanır, sonra saç kuru bir kumaş parçasıyla
15 kırmızılaşıncaya kadar ovalanır, bir gün bir gece saça hazırlanan ilaç sü-
rülür, sonra yıkanır.
‫‪ .29‬آخرله‬
‫يطبخ حب البان ودقيق الباقالء بالسوية‪ ،‬بماء‪ ،‬ويغسل به الرأس‪.‬‬
‫‪ .30‬دواء يذهب الخزازالقوي (ق)‬

‫أخالطه‪ :‬دردي الشراب رطل‪ ،‬صابون أوقية‪ ،‬بورق أربعة درخميات‪.‬‬
‫يجمـع الجميـع‪ ،‬ويلطـخ بـه الـرأس‪ ،‬ثـم يغسـل بمـاء السـلق ودقيـق الحمـص‪ ،‬ثـم‬ ‫‪5‬‬
‫يسـتعمل دهـن اآلس‪.‬‬
‫‪ .31‬دواء يذهب الخزاز(ق)‬

‫جيدا‪.‬‬
‫يدعي بعض المحدثين أنه قد جرب فوجد ً‬
‫يؤخـذ زوفـاء رطـب نصـف جـزء‪ ،‬شـحم البـط جزء‪ ،‬دهن خيري جزء‪ ،‬ثافسـيا‪ 1‬ربع‬
‫جـزء‪ ،‬الدن جزآن‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يغسـل الـرأس بمـاء حـار وصابـون‪ ،‬ثـم يدلك بخرقة يابسـة حتـى يحمر‪ ،‬فيطلى بها‬
‫يوما وليلة‪ ،‬ثم يغسـل‪.‬‬
‫ً‬
‫في (ب)‪ :‬ثافيسا‪.‬‬ ‫‪1‬‬

KIRK BİRİNCİ BAB
SÜRMELER, YAPIMLARI, FAYDALARI VE

KULLANIMLARI HAKKINDADIR
Saklanmaları ve ömürleri oral yolla alınan kuru toz hâlindeki ilaçların

5 saklanması ve ömrü gibidir. Doğrusu sürmeler göz için kullanılan damla-
lar gibi saklanır.
1. Melekāya Sürmesi (Minhācü’d-dükkān)

Çabuk etki ettiğinden ve başarısı ortaya çıktığından “Meleklere ait”
anlamındadır.
10 Göz ağrısına iyi gelir, göz ağrısının olgunlaştığı anda kullanıldığında
aynı gün iyileştirir, verdīnec1 rahatsızlığına iyi gelir.
Karışımı: Beş dirhem dişi eşek sütüyle terbiye edilmiş göz otu zamkı,
iki dirhem boynuzlu gelincik zamkı, her birisinden yarımşar dirhem So-
kotra adası sabır otu, safran ve gül tomurcuğu, bir dāniḳ afyon.
15 Yumuşak bir şekilde ezilerek elenir. Yara üzerine serpilen kuru toz
ilaç gibi bir sürme yapılır.
2. Melekāyā sürmesi (Minhācü’d-dükkān)

ed-Düstūru’l-māristānī adlı eserden naklen:
Karışımı: Eşit ölçülerde nişasta, bitkisel şeker ve terbiye edilmiş göz
20 otu/sarcocolla ağacı zamkı.
Dövülerek elenir ve yara üzerine serpilen kuru toz ilaç gibi bir sürme
yapılır.
1 Verdīnec: Gözün mülteḥime (konjonktiva) tabakasında büyüyerek yayılan şişlik,

keymūsīs, chemosis
‫الباب الحادي واألربعون‬
‫في بيان األكحال وعملها ومنافعها واستعمالها‬
‫وحفظهـا وعمرهـا كحفـظ السـفوفات‪ 1‬وعمرهـا‪ .‬والحـق أنهـا تحفـظ كمـا تحفـظ‬
‫الشـيافات‪ 2‬المسـتعملة للعيـن‪.‬‬
‫‪ .1‬ملكايا (م)‬ ‫‪5‬‬
‫معناه منسوب إلى المالئكة‪ ،‬لسرعة أثره وظهور نجحه‪.3‬‬

‫ينفع الرمد ويبرئه في يومه‪ ،‬إذا استعمل عند ظهور نضجه‪ ،‬وينفع الوردينج‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت مربـى بلبـن األتـن خمسـة دراهـم‪ ،‬ماميثـا درهمـان‪ ،‬صبـر‬
‫سـقوطوري وزعفـران وزرورد مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬أفيـون دانـق‪.‬‬
‫كحل كالذرور‪.‬‬
‫ناعما وينخل‪ ،‬ويتخذ ً‬
‫يسحق ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .2‬ملكايا (م)‬
‫أخالطه‪ :‬نشا وسكر‪ 4‬نبات وأنزروت مربى أجزاء سواء‪.‬‬
‫يسحق وينخل‪ ،‬ويتخذ كحالً كالذرور‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬السعوفات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬الشياف‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬نجحمه‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫زيدت واو في (أ) و(ب) بهذا الموضع‪.‬‬ ‫‪4‬‬
3. Göz otu/sarcocolla ağacı zamkının terbiye edilmesi

Beyaz sarcocolla ağacı zamkı cam benzeri bir kabın içerisine konula-
rak, üzerini örtecek kadar dişi eşek sütü dökülür. Zamk çözülünceye ka-
5 dar güneşte bırakılır, tamamen karışması ve homojen olması için çırpılır.
Sonra ağzı kapatılarak kuruyuncaya kadar beklemeye bırakılır. Ardından
ezilerek içerisine eklenen ilaç maddeleri ile birlikte kullanılır.
4. Göz yaralarına iyi gelen iki iksir (el-Ḥāvī)

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem yıkanmış kan taşı, delinme-
10 miş inci, mercan kökü, siyah kurşun talaşı, yanmış ve yıkanmış kurşun,
altın köpüğünün tortusu, birer dirhem İsfahan sürmesi, markazit taşı ve
brokoli mercanı.
Dövülerek ipek bir kumaşla elenir ve kullanılır.
5. Roşnāyā sürmesi (el-Ḥāvī)

15 Işığı çeken anlamındadır. Uyuza, göze perde inmesine, görme zayıflı-
ğına, katarakta, kornea tabakası üzerinde et yürümesi (pterijiyum) hasta-
lığına ve kronik göze ak düşmesi hastalığına (lökom) faydalıdır.
Karışımı: Dörder dirhem yıkanmış kan taşı, yanmış bakır, gümüş
köpüğü tortusu, Hint tuzu, Ermeni boraksı, Irak bakır pası; sekizer dir-
20 hem beyaz biber, karabiber ve brokoli mercanı; dörder buçuk dirhem uzun
biberin ilk meyvesi, Sokotra adası sabır otu, Hint sümbülü ve karanfil;
ikişer dirhem zencefil ve “Hint sümbülü” anlamına gelen keykec; birer
dirhem safran ve amonyum klorür.
Hepsi dövülerek elenir, miktarlar belirlenir ve karıştırılarak sürme
25 olarak kullanılır.
6. Bāsilīḳun sürmesi (Minhācü’d-dükkān)

Uyuza, göze perde inmesine, kornea tabakası üzerinde et yürümesi
(pterijiyum) hastalığına ve kronik göze ak düşmesi hastalığına ve göz ka-
paklarının kalınlaşmasına faydalıdır.
‫‪ .3‬إصالح األنزروت (م)‬

‫يتـرك أنـزروت أبيـض فـي زجاجـة أو نحوهـا‪ ،‬ويصـب عليـه لبـن األتـن بقـدر مـا‬
‫يغمـره‪ ،‬ويتـرك فـي الشـمس حتـى ينحـل‪ ،‬فيضـرب حتـى يختلـط ويسـتوي‪ ،‬ثـم يغطـى‬
‫ويتـرك حتـى يجـف‪ ،‬فيسـحق ويسـتعمل مـع الحوائـج المضافـة إليهـا‪.‬‬
‫‪ .4‬إكسيران ينفع قروح العين (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذنج‪ 1‬مغسـول ولؤلـؤ بكـر وبسـد وتوبـال أسـرج ونحـاس محـرق‬
‫مغسـول وإقليميا ذهب من كل واحد درهمان‪ ،‬كحل أصفهاني ومرقشـيثا وزبد البحر‬
‫درهـم درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل بحريرة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .5‬كحل روشنايا أي جالب النور‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع الجرب‪ ،‬والسبل‪ ،‬وضعف البصر والغشاوة‪ ،‬والظفرة‪ ،‬والبياض العتيق‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬سـاذنج‪ 2‬مغسـول ونحـاس محـرق ]‪ [189b‬وإقليميـا فضـة وملـح هنـدي‬
‫وبـورق أرمنـي وزنجـار عراقـي أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬فلفـل أبيـض وأسـود وزبـد البحـر‬
‫ثمانية ثمانية دراهم‪ ،‬دار فلفل وصبر سقوطوري وسنبل الطيب وقرنفل أربعــة أربعــة‬
‫دراهـم ونصـف‪ ،‬زنجبيــل وكيكـج ـــ وهـو السـنبل‪ 3‬الهنـدي ـــ درهمان درهمـان‪ ،‬زعفران‬ ‫‪15‬‬
‫ونوشـادر درهـم درهـم‪.‬‬

‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬وتحرر األوزان‪ ،‬ويخلط ويستعمل كحالً‪.‬‬
‫‪ .6‬كحل باسليقون (م)‬

‫ينفع الجرب‪ ،‬والسبل‪ ،‬والظفرة والبياض وغلظ األجفان‪.‬‬
‫في (أ)‪ :‬سادنج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (أ)‪ :‬سادنج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬النبل‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Onar dirhem gümüş köpüğü tortusu ve brokoli mercanı,

Her birisinden ikişer buçuk dirhem yanmış bakır, Enderānī tuzu, yanmış
ve yıkanmış kurşun, amonyum klorür, acı yavşan, karabiber, uzun biberin
ilk meyvesi; birer dirhem karanfil ve çoğan.
5 Dövülerek elenir, tekrar ezilerek kaldırılır.
7. Ilıman bir sürme (eẕ-Ẕeḫīre)

Ebū ʻAlī b. Sīnā’nın tarifidir. Göze perde inmesine iyi gelir. Maddeleri
gözden uzaklaştırır, gözü güçlendirir, dökülen kirpiklerin yeniden çıkma-
sını sağlar, gözün parlaklığını arttırır.
10 Karışımı: On dirhem yakılmış ve yıkanmış İsfahan sürmesi, birer
buçuk dirhem altın renkli markazit taşı, gümüş köpüğü tortusu ve altın
köpüğü tortusu; birer miskal sarı renkli boynuzlu gelincik fitili ve yanmış
kurşun; birer dirhem mercimek şeklindeki kan taşı, Hint bakır sülfatı, sarı
helile kabuğu, bambu ağacı tozu ve Mekke teke dikeni tohumu; yarım
15 miskal Hint defnesi, her birisinden yarımşar dirhem Arap zamkı, geven
zamkı, yanmış hurma çekirdeği, yanmış kara helile çekirdeği, yanmış be-
lile çekirdeği ve lacivert taşı; ikişer dāniḳ Sokotra adası sabır otu, sümbül
ve safran; bir buçuk dāniḳ deniz yengeci, üç tane kâfur, bir dāniḳ misk.
Usulüne uygun olarak ezilerek karıştırılır. Bir mil ile göze sürme ola-
20 rak sürülür.
8. Toz renkli inci sürmesi (Minhācü’d-dükkān)

Uyuza, göze perde inmesine, eski yaralara iyi gelir, keskin sürmeler-
den sonra kullanıldığında diş çürüğünün sebep olduğu çukuru doldurur,
gözü güçlendirir.
25 Karışımı: Her birisinden onar dirhem yanmış ve su ile yıkanmış sarı
yavşan, suda bekletilerek yıkanmış Kirman bakır sülfatı, beş dirhem bit-
kisel ṭaberzed şekeri.
Yumuşak bir şekilde ezilir. Bu sürmeyi inci ile yapmak istersen, sür-
menin her bir dirhemi için dört dirhem inci eklenir. Usulüne uygun olarak
30 sürme yapılarak kullanılır.
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا فضـة وزبـد البحـر عشـرة عشـرة دراهـم‪ ،‬نحـاس محـرق وملـح‬
‫أندراني وإسـفيداج الرصاص المغسـول ونوشـادر وجعدة وفلفل أسـود ودار فلفل من‬
‫كل واحـد درهمـان ونصـف‪ ،‬قرنفـل وأشـنة درهـم درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعاد إلى السحق‪ ،‬ويرفع‪.‬‬
‫‪ .7‬كحل معتدل (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ألبـي علـي بـن سـينا‪ .‬ينفـع السـبل‪ ،‬ويدفـع المواد عن العين‪ ،‬ويقـوي العين‪ ،‬وينبت‬
‫الهدب السـاقطة‪ ،‬ويزيد نور الباصرة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كحـل أصفهانـي محـرق مغسـول عشـرة دراهـم‪ ،‬مرقشـيثا ذهبـي وإقليميـا‬
‫فضـة وإقليميـا ذهـب مـن كل واحـد درهـم ونصـف‪ ،‬شـياف ماميثـا رهبانـي وإسـفيداج‬
‫الرصـاص مثقـال مثقـال‪ ،‬سـاذنج عدسـي وتوتيـاء هنـدي وقشـر أهليلـج أصفر وطباشـير‬ ‫‪10‬‬
‫وأقاقيـا وحضـض مكـي درهـم درهـم‪ ،‬سـاذج هنـدي نصـف مثقال‪ ،‬صمـغ عربي وكثيرا‬
‫ونـوى التمـر المحـرق ونـوى األهليلـج المحـرق ونـوى البليلـج‪ 1‬المحـرق والزورد من‬
‫كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬صبـر سـقوطوري وسـنبل وزعفـران دانقـان دانقـان‪ ،‬سـرطان‬
‫بحـري دانـق ونصـف‪ ،‬كافـور ثلاث حبـات‪ ،‬مسـك دانـق‪.‬‬
‫يسحق على الرسم ويخلط‪ ،‬ويكتحل به في العين بالميل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .8‬كحل أغبرلؤلؤي (م)‬

‫ينفـع الجـرب‪ ،‬والسـبل‪ ،‬والقـروح العتيقـة‪ ،‬ويملأ الحفـر‪ ،‬ويقـوي العيـن‪ ،‬إذا‬
‫اسـتعمل عقيـب األكحـال الحـادة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬شيح‪ 2‬محرق مغسول مصول وتوتياء كرماني ــ وهي المرازي المغسولة‬
‫ــ من كل واحد عشـرة دراهم‪ ،‬سـكر نبات ــ وهو الطبرزد ــ خمسـة دراهم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫لؤلؤيـا يضـاف إلـى كل درهـم منـه أربعـة دراهـم لؤلـؤ‪.‬‬

‫ً‬ ‫ينعـم سـحقه؛ وإن أردتـه‬
‫يعمـل كحلاً علـى الرسـم‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬البليج‪.‬‬ ‫‪1‬‬
9. Gözü keskinleştiren ve gözden su akışını durduran

sürme (el-Ḥāvī)
Karışımı: Mercanköşk suyu ile ıslatılmış, bu su ile ıslatıldıktan sonra

üç defa suyu sıkılmış ve üç defa kurutulmuş bakır sülfat. Sonra üzerine
5 her birisinden bakır sülfatın on katı kadar zencefil, biber, uzun biberin ilk
meyvesi ve mamiran.
Hepsi rezene suyu ile ezilir, kurutularak kaldırılır ve kullanılır. İçeri-
sine bir misk tanesi de katılabilir.
10. Görme zayıflığına iyi gelen ılıman ve özlü bir sürme
10 Karışımı: İki adet ceviz ile otuz adet sarı helile çekirdeği yakılarak
ezilir ve buna bir miskal biber eklenir.
Yumuşak bir şekilde ezilerek elenir ve kullanılır.
11. Görme zayıflığına iyi gelen özlü bir sürme
Karışımı: Mayhoş nar suyu yarısı kayboluncaya kadar pişirilir, yarısı

15 kadar bal ile karıştırılır ve yumurtanın dış kabuğu içerisinde iki ay gü-
neşte bekletilir. Sonra süzülerek üzerine biraz biber ve sabır otu atılır. Ne
kadar çok eski olursa o kadar iyi olur.
12. Gözü parlatan, soğutan, göz bebeğini güçlendiren, göz

zayıflığına iyi gelen sürme
20 Karışımı: Beşer dirhem sürme taşı, gümüş köpüğü tortusu, yanmış ve su

ile yıkanmış kurşun, üç dirhem Hint bakır sülfatı, bir buçuk dirhem mamiran.
Toz gibi öğütülür ve kullanılır.
13. Safran sürmesi (el-Ḥāvī)
Gözü keskinleştirir, gözyaşını durdurur.

25 Karışımı: İkişer dirhem safran ve Hint sümbülü, birer buçuk dāniḳ
uzun biberin ilk meyvesi ve beyaz biber.
‫‪ .9‬كحل يحد البصر‪ ،‬ويمنع نزول الماء (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء بمـاء المرزنجـوش‪ ،‬المعصـور بعـد أن يبـل بهـذا المـاء ثلاث‬
‫مـرات‪ ،‬ويجفـف ثلاث مـرات‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه زنجبيل وفلفل ودار فلفـل وماميران من‬
‫كل واحـد مثـل عشـرة توتيـا‪.1‬‬
‫يسحق الجميع بماء الرازيانج‪ ،‬ويجفف ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪ ،‬وقد يطرح فيه حبة مسك‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .10‬موجزكحل معتدل ينفع ضعف البصر‬

‫عـددا‪ .‬يسـحقان ويلقى‬
‫أخالطـه‪ :‬تحـرق جوزتـان ونـوى األهليلـج األصفـر ثالثيـن ً‬
‫عليهمـا مثقـال ]‪ [190a‬فلفـل‪.‬‬
‫ناعما وينخل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫ويسحق ً‬
‫‪ .11‬موجزكحل ينفع لما مر‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ عصـارة الرمـان المـز‪ ،‬حتـى يذهـب النصـف‪ ،‬فيخلـط بـه نصفـه‬
‫عسلا‪ ،‬ويشـمس فـي القيـض‪ 2‬شـهرين‪ ،‬ثـم يصفـى ويجعـل عليـه قليـل فلفـل وصبـر‪،‬‬
‫ً‬
‫وكلمـا عتـق كان أجـود‪.‬‬
‫‪ .12‬كحل يجلو ويبرد ويقوي الحدقة وينفع ضعف البصر‬

‫أخالطه‪ :‬إثمد وإقليميا فضة وإسـفيداج الرصاص مصولة خمسـة خمسـة دراهم‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫توتيـاء هنـدي ثالثـة دراهـم‪ ،‬ماميران درهـم ونصف درهم‪.‬‬

‫يسحق كالغبار‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .13‬كحل زعفران (ح)‬

‫يحد البصر‪ ،‬ويمنع الدمعة‪.‬‬
‫كذا العبارة في جميع النسخ‪ ،‬ولعل المراد‪ :‬عشرة أمثال التوتياء‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪( :‬النيض)‪ ،‬وفي (ب)‪( :‬الفيض)‪ .‬ولعل الصواب‪( :‬القيض)‪ ،‬وهو القشر الخارجي للبيض‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Hepsi tek tek dövülerek ipek bir kumaşla elenir ve sürme olarak kul-
lanılır.
14. Menekşe sürmesi (el-Ḥāvī)
Görme kaybına, göz kaşıntısına ve göz akıntısına karşı faydalıdır.

5 Karışımı: İki dirhem kan taşı, bir dānik iki kardeşkanı ağacı reçinesi,
yanmış bakır, iki dānik Hint defnesi, yarım dirhem Hint sümbülü, aynı mik-
tarda uzun biberin ilk meyvesi, bir dirhem mazı, ikişer dānik kakule ve misk.
Minhācü’d-dükkān’a göre iki kardeşkanı ağacı reçinesi yarım dirhem,
Hint defnesi yarım dirhemdir.
10 Hepsi ayrı ayrı yumuşak bir şekilde dövülür ve ihtiyaç anında sürme
15. Görme kaybını gideren, gözü güçlendiren ve gözyaşını

kurutan Azīz sürmesi
Karışımı: İkişer dirhem altın köpüğü tortusu, Hint bakır sülfatı, deniz
15 yengeci, sürme taşı, bakır parçacıkları, Hint defnesi, Sokatra adası sabır
otu, yanmış bakır, mercimek şeklindeki yıkanmış kan taşı; birer dirhem
beyaz biber, karabiber, uzun biberin ilk meyvesi ve amonyum klorür.
Hepsi dövülerek ipek bir kumaşla elenir, tekrar toz gibi oluncaya ka-
dar öğütülür ve sürme olarak kullanılır.
20 16. Büyük bāsilīḳūn sürmesi (el-Ḥāvī)
Görme kaybına ve göz kaşıntısına iyi gelir.

Karışımı: Onar dirhem brokoli mercanı, gümüş köpüğü tortusu ve
altın köpüğü tortusu; on beş dirhem yanmış bakır; ikişer dirhem Enderānī
tuzu, Hint kan taşı, yanmış kurşun, biber, uzun biberin ilk meyvesi, kun-
25 duz testisi, Hint sümbülü, sürme taşı; beş dirhem Sokotra adası sabır otu,
bir dirhem çoğan, üçer dirhem saf mürr ağacı reçinesi, Çin mamiranı,
amonyum klorür ve zerde çöp; dört dirhem çekirdekleri alınmış sarı helile
ve bir dirhem yemek tuzu.
‫أخالطـه‪ :‬زعفـران وسـنبل الطيـب درهمـان درهمـان‪ ،‬دار فلفـل وفلفـل أبيـض مـن‬
‫كل واحـد دانـق ونصـف‪.‬‬
‫يدق الجميع فرادى‪ ،‬وينخل بحريرة‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬
‫‪ .14‬كحل بنفسج (ح)‬

‫ينفع ظلمة البصر‪ ،‬وحكة العين‪ ،‬والدمعة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـــه‪ :‬ســـاذنج درهمـــان‪ ،‬دم أخويـــن دانـــق‪ ،‬نحـــاس محـــرق درهم‪ ،‬ســـاذج‬
‫هنـــدي دانقـــان‪ ،‬ســـنبل هنـــدي نصف درهـــم‪ ،‬دار فلفـــل مثلـــه‪ ،‬عفص درهـــم‪ ،‬قاقلة‬
‫ومســـك دانقـــان دانقان‪.‬‬
‫وفي (م)‪ :‬دم أخوين نصف درهم‪ ،‬سـاذج هندي نصف درهم‪.‬‬
‫ناعما فرادى‪ ،‬ثم يكتحل به وقت الحاجة‪.‬‬
‫يدق وينخل ً‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .15‬كحل عزيزي يجلو ظلمة العين ويقويه وينشف الدمعة‬

‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا ذهـب وتوتيـاء هنـدي وسـرطان بحـري وإثمـد وتوبـال النحـاس‬
‫وسـاذج هنـدي وصبـر سـقوطوري ونحـاس محـرق وسـاذنج عدسـي مغسـول درهمـان‬
‫درهمـان‪ ،‬فلفـل أبيـض وأسـود ودار فلفـل ونوشـادر درهـم درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل بحريرة‪ ،‬ويسحق ثانية كالغبار‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .16‬باسليقون أكبر(ح)‬
‫ينفع ظلمة البصر‪ ،‬وحكة العين‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬زبد البحر وإقليميا الفضة وإقليميا الذهب عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬نحاس‬
‫درهما‪ ،‬ملح أندراني وسـاذنج هندي وإسـفيداج الرصاص وفلفل‬
‫ً‬ ‫محرق خمسـة عشـر‬
‫ودار فلفـل وجندبيدسـتر وسـنبل الطيـب وإثمـد درهمـان درهمـان‪ ،‬صبـر سـقوطوري‬ ‫‪20‬‬
‫خمسـة دراهم‪ ،‬أشـنة درهم‪ ،‬مر صاف وماميران صيني ونوشـادر وعروق الصفر ثالثة‬
İlaç maddeleri dövüldükten ve ipek bir kumaşla elendikten sonra bir-

leştirilir ve ihtiyaç hâlinde sürme olarak kullanılır.
17. Büyük Bāsilīḳūn sürmesi (eẕ-Ẕeḫīre)
Görme kaybına ve başlangıç aşamasında olan ve rutubetten kaynakla-

5 nan göz akıntısına iyi gelir. Uyuz ve kaşıntıya karşı faydalıdır.
Karışımı: Beşer dirhem brokoli mercanı, gümüş köpüğü tortusu,
altın köpüğü tortusu; her birisinden ikişer buçuk dirhem boynuzlu gelin-
cik mili/fitili, Sokotra adası sabır otu ve zerde çöp; iki dirhem sarı helile
kabuğu, her birisinden birer buçuk dirhem mürr ağacı reçinesi, mami-
10 ran, amonyum klorür, Hint bakır sülfatı, bakır sülfat, bambu ağacı tozu;
birer dirhem yanmış bakır, yanmış kurşun, ṭaberzed tuzu, Hint defnesi,
biber, uzun biberin ilk meyvesi, kunduz testisi, sümbül, İsfahan sürmesi,
kara tuz; yarımşar dirhem çoğan ve karanfil; iki istār hamur tuzu.
Hepsi dövülerek elenir ve usulüne uygun olarak birleştirilir.
15 Bir başka nüshaya göre: Bir buçuk dāniḳ misk.
18. Ekşi ve tatlı nar sürmesi
Berūdü’n-naḳḳāşīn (nakkaşların gözünü serinleten) adıyla da bilinen

sürmedir. Kornea ve granülasyon dokusundaki yüzeysel damarlaşmaya ve
görme kaybına iyi gelir, gözü keskinleştirir.
20 Karışımı: İki ūḳiyye çekirdekleri alınmış ve ufalanmış kara helile ka-
buğu alınarak, üzerini örtecek kadar dövülmüş ekşi ve tatlı nar suyu içeri-
sinde ıslatılır ve üç gün beklemeye bırakılır. Sonra çıkarılarak toz almayan
bir yerde gölgede kurutulur. Kuruyuncaya kadar üzerine ince dokulu bir
kumaş örtülür. Sonra öğütülerek bu karışımdan on dirhem alınır. Buna her
25 birisinden üçer dirhem İsfahan sürmesi, Hint bakır sülfatı ve su ile temiz-
lenmiş bakır parçacıkları, bir miskal yanmış kara helile çekirdeği, ikişer
dirhem teke dikeni öz suyu, Sokotra adası sabır otu ve mamiran eklenir.
Hepsi dövülerek ezilir, ekşi ve tatlı nar suyu ile tekrar terbiye edilir.
Kurutularak toz gibi öğütülür ve kaldırılır.
‫ثالثـة دراهـم‪ ،‬أهليلـج أصفـر منـزوع النـوى أربعـة دراهـم‪ ،‬ملـح الطعام درهم‪.‬‬
‫يجمع األدوية مدقوقة منخولة بحريرة‪ ،‬ويكتحل به عند الحاجة‪.‬‬
‫‪ .17‬باسليقون أكبر(ذ)‬
‫ينفـع ظلمـة البصـر‪ ،‬والدمعـة الكائنـة مـن الرطوبـة‪ ،‬إذا كان فـي االبتـداء‪ ،‬وينفـع‬
‫الجـرب والحكـة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطه‪ :‬زبد البحر وإقليميا الفضة وإقليميا الذهب خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬شـياف‬
‫ماميثـا وصبـر سـقوطوري وعـروق الصفـر مـن كل واحـد درهمـان ونصـف درهـم‪ ،‬قشـر‬
‫أهليلـج أصفـر درهمـان‪ [190b]،‬ومـر ماميـران ونوشـادر وتوتيـاء هنـدي وتوتيـاء وطباشـير‬
‫مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬نحـاس محـرق وإسـفيداج الرصـاص وملح طبرزد‬
‫وسـاذج هنـدي وفلفـل ودار فلفـل وجندبيدسـتر وسـنبل وكحـل أصفهانـي وملـح نفطـي‬ ‫‪10‬‬
‫درهـم درهـم‪ ،‬أشـنة وقرنفـل مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬ملـح العجيـن إسـتاران‪.‬‬
‫يندق وينخل‪ ،‬ويركب على الرسم‪.‬‬
‫وفي نسخة‪ :‬مسك دانق ونصف دانق‪.‬‬
‫‪ .18‬كحل الرمانين‬
‫ويحد البصر‪.‬‬
‫ّ‬ ‫وهو المسمى ببرود النقاشين‪ .‬ينفع الغشاوة وظلمة البصر‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬يرض قشر أهليلج كابلي منزوع‪ ،‬وينقع في ماء الرمانين المدقوقين‪ 1‬أوقيتان‬
‫قدر ما يغمره‪ ،2‬ويترك ثالثة أيام‪ ،‬ثم يخرج ويجفف في الظل في موضع ال يلحقه غبار‪،‬‬
‫ويغطى بخرقة رفيعة حتى يجف‪ ،‬فيسحق‪ ،‬ويؤخذ منه عشرة دراهم‪ ،‬ويضاف إليه كحل‬
‫أصفهانـي وتوتيـاء هنـدي وتوبـال النحـاس المصوليـن ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬نـوى األهليلـج‬
‫الكابلي المحرق مثقال‪ ،‬حوالن هندي وصبر سقوطوري وماميران درهمان درهمان‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫يدق الجميع ويسحق‪ ،‬ويعاد التربية بماء الرمانين‪ ،‬ويجفف ويسحق كالغبار‪ ،‬ويرفع‪.‬‬
‫في (ج)‪ :‬المرقوقين‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يمغمره‪.‬‬ ‫‪2‬‬
19. Görme kaybına iyi gelen rezene suyu
Karışımı: Yeşil rezene dövülerek suyu sıkılır. Suyu alınarak kısık

ateşte dörtte biri kayboluncaya kadar kaynatılır. Sakinleşip saflaşıncaya
kadar köpüğü kaldırılarak boşaltılır (savrulur). Bu suya ağırlığının dörtte
5 biri kadar kaynatmaksızın arı balı eklenir ve karıştırılarak cam bir kap
içerisinde kaldırılır ve kullanılır.
20. Gri sürme (el-Ḥāvī)
Gözü parlatır, rutubeti kurutur ve göz akıntısına iyi gelir.

Karışımı: Eşit ölçülerde kartal ödü, oğlak ödü ve atmaca ödü. Toplam
10 ağırlığının yarısı kadar pelesenk ağacı yağı ve her birisinden yağın mik-
tarının yarısı kadar ekşi ve tatlı nar suyu ve ağaç kavunu ekşisi suyu ile
karıştırılır. Hepsi bir çömlek içerisine konularak güneşe bırakılır ve her
gün dibe çöken tortusu alınarak temiz bir porselen kap içerisine konulur.
Bu tortu ile ateş değmemiş petek bal karıştırılır ve midenin boş olduğu
15 zamanlarda sabah ve akşam sürme olarak kullanılır.
21. Gözü güçlendiren ve görmeyi keskinleştiren sürme

(el-Ḥāvī)
Karışımı: Beşer dirhem Hint bakır sülfatı ve Kirman bakır sülfatı; her
birisinden onar dirhem gümüş köpüğü tortusu, altın köpüğü tortusu, yanmış
20 bakır, brokoli mercanı, İsfahan sürmesi. Mercimek şeklindeki kan taşı.
Dövülerek elenir ve önce kaynatılarak süzülmüş rezene suyu ile üç gün
terbiye edilir. Tekrar pişirilmiş helile suyu ile terbiye edilerek kullanılır.
22. Gözü güçlendiren, parlatan ve keskinleştiren sürme

(eẕ-Ẕeḫīre)
25 Karışımı: Dörder dirhem sedef otu, yanmış bakır, boynuzlu gelincik

fitili, birer dirhem Hint bakır sülfatı ve delinmemiş inci.
‫‪ .19‬ماء الرازيانج ينفع ظلمة البصر‬

‫أخالطـه‪ :‬يـدق الرازيانـج األخضـر ويعصـر‪ ،‬ويؤخـذ مـاؤه ويغلـى علـى نـار هادئـة‪،‬‬
‫حتـى يذهـب الربـع‪ ،‬يرفـع ريمـه‪ ،‬ويخلـى‪ 1‬حتـى يهـدأ ويصفـو‪ ،‬ويضـاف إليـه ربـع وزنـه‬
‫عسـل نحـل‪ 2‬بغيـر نـار‪ ،‬ويخلـط ويرفـع فـي إنـاء زجـاج‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .20‬كحل رمادي (ح)‬ ‫‪5‬‬
‫يجلو البصر‪ ،‬وينشف الرطوبة‪ ،‬وينفع الدمعة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬مـرارة النسـر ومـرارة الجـدي ومـرارة باشـق أجـزاء سـواء‪ .‬يخلـط بدهـن‬
‫بلسـان مثـل نصـف وزنهـا‪ ،‬ومـاء الرمـان الحامـض والحلـو ومـاء حمـاض األتـرج مـن‬
‫كل واحـد مثـل نصـف الدهـن‪ ،‬يجعـل كلهـا فـي قـارورة‪ ،‬وتوضـع فـي الشـمس‪ ،‬ويؤخذ‬
‫كل يـوم مـا رسـب منهـا‪ ،‬ويوضـع فـي صدفـة‪ 3‬نظيفـة‪ ،‬ويخلـط بـه عسـل الشـهد الذي لم‬ ‫‪10‬‬
‫تصبـه النـار‪ ،‬ويكتحـل بـه غـداة وعشـية‪ ،‬وقـت خلـو المعـدة‪.‬‬
‫‪ .21‬كحل يقوي العين ويحد البصر(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء هنـدي وتوتيـاء كرمانـي خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬إقليميـا فضة وإقليميا‬
‫ذهب ونحاس محرق وزبد البحر وكحل أصفهاني وساذنج عدسي عشرة عشرة دراهم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويربـى بمـاء الرازيانـج المغلـي المصفـى‪ ،‬ثالثـة أيـام مـرة‪ ،‬وبمـاء‬ ‫‪15‬‬
‫األهليلـج المطبـوخ مـرة‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .22‬كحل يقوي العين ويجليها ويحدها (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬سـاذج ونحـاس محـرق وشـياف ماميثـا أربعـة أربعة دراهـم‪ ،‬توتياء هندي‬
‫ولؤلـؤ بكـر درهم درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬يحلى‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬نخل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬صدقة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
23. Değerli taşlardan yapılan sürme (eẕ-Ẕeḫīre)
Gözü keskinleştirir, parlaklığını ve gücünü arttırır, gözyaşı ve kaşın-

mayı keser, ateşi dindirir, görme kaybını giderir, maddelerin göze akması-
na engel olur. Çok sayıda insan bu sürmenin faydasını görmüştür.
5 Karışımı: On beş dirhem İsfahan sürmesi, her birisinden ikişer dir-
hem markazit taşı, altın köpüğü tortusu, delinmemiş inci, mercan kökü,
kehribar, boynuzlu gelincik fitili, Hint bakır sülfatı, deniz yengeci ve ni-
şasta; iki buçuk dirhem sarı helile kabuğu; onar dirhem koruk suyu ile
terbiye edilmiş Basra bakır sülfatı, ekşi ve tatlı nar suyu ve yağmur suyu
10 ile terbiye edilmiş yaş rezene suyu; üç dirhem mercimek şeklindeki kan
taşı; her birisinden birer buçuk dirhem rastık taşı, yanmış kurşun, Arap
zamkı ve geven zamkı; birer dirhem Çin mamiranı, Nişabur firuze taşı,
bakır sülfat ve bambu ağacı tozu; her birisinden yarımşar dirhem lal taşı:
garnet, sümbül, Sokotra sabır ağacı; iki dānik karanfil ve yarım dānik iyi
15 kalite (ribāḥī) kâfuru.
Hepsi öğütülür ve usulüne uygun olarak elendikten sonra altın bir mil
ile sürme olarak kullanılır.
24. Parlatıcı sürme
ed-Düstūru’l-bīmāristān adlı eserden naklen. Bir ūkiyye su ile temiz-

20 lenmiş sürme taşı, her birisinden birer dirhem biber, uzun biberin ilk mey-
vesi, Enderānī tuzu ve brokoli mercanı.
Öğütülerek kaldırılır.
25. Denenmiş bir sürme
Gözü parlatır, görmeyi keskinleştirir, göz akıntısına iyi gelir. Elde

25 edilmesi kolaydır. Minhācü’d-dükkān’da şöyle der: “Kendim için yaptım
ve çok faydasını gördüm.”
Karışımı: Bir miskal İsfahan sürmesi, bir dirhem delinmemiş inci, bir
kırat misk.
‫‪ .23‬كحل الجواهر(ذ)‬
‫يحد البصر‪ ،‬ويزيد نوره ويقويه‪ ،‬ويمنع الدمعة ]‪ [191a‬والحكة‪ ،‬ويسكن الحرارة‪،‬‬
‫جمة‪.‬‬
‫ويدفـع الظلمـة‪ ،‬ويمنـع المـواد مـن أن تنصـب في العين‪ .‬انتفع به جماعة ّ‬
‫درهمـــا‪ ،‬مرقشـــيثا وإقليميـــا الذهـــب‬
‫ً‬ ‫أخالطـــه‪ :‬كحـــل أصفهانـــي خمســـة عشـــر‬
‫ولؤلـــؤ بكر وبســـد وكهربا وشـــياف ماميثا رهبانـــي وتوتياء هندي وســـرطان بحري‬ ‫‪5‬‬
‫ونشـــا درهمـــان درهمـــان‪ ،‬قشـــر أهليلـــج أصفـــر درهمـــان ونصـــف درهـــم‪ ،‬توتيـــاء‬
‫بصـــري مربـــى بماء الحصـــرم ومـــاء الرمانين ومـــاء الرازيانج الرطـــب المربى بماء‬
‫المطر عشـــرة عشـــرة دراهم‪ ،‬ســـاذنج عدســـي ثالثة دراهم‪ ،‬روســـختج وإســـفيداج‬
‫الرصـــاص وصمـــغ عربـــي وكثيـــرا مـــن كل واحـــد درهم ونصـــف‪ ،‬ماميـــران صيني‬
‫وفيـــروزج نشـــابوري وتوتيـــاء وطباشـــير درهـــم درهـــم‪ ،‬لعـــل وســـنبل وصبـــر‬ ‫‪10‬‬
‫ســـقوطوري مـــن كل واحد‬

‫نصف درهم‪ ،‬قرنفل دانقان‪ ،‬كافور رباحي نصف دانق‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬وينخل على الرسم‪ ،‬ويكتحل به بميل الذهب‪.‬‬
‫‪ .24‬كحل الجالء‬
‫مـن «الدسـتور»‪ .‬إثمـد مصـول أوقيـة‪ ،‬فلفـل ودار فلفـل وملـح أندرانـي وزبـد البحر‬ ‫‪15‬‬
‫مـن كل واحـد درهم‪.‬‬

‫يسحق ويرفع‪.‬‬
‫‪ .25‬كحل مجرب‬
‫يجلـو العيـن‪ ،‬ويحـد البصـر‪ ،‬وينفـع الدمعـة‪ ،‬مأخـذه قريـب‪ .‬قـال فـي (م)‪« :‬عملتـه‬
‫لنفسـي فانتفعـت بـه»‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫أخالطه‪ :‬كحل‪ 1‬أصفهاني مثقال‪ ،‬لؤلؤ بكر درهم‪ ،‬مسك قيراط‪.‬‬

‫سقطت من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Sürme su ile temizlenir, inci yıkanarak kurutulur ve gülsuyu ile çöz-

dürülmüş misk ile kendine getirilir ve kurutulur. Yumuşak bir şekilde ezi-
lerek sürme olarak kullanılır.
26. Gözü güçlendiren, gözde buhar artışını durduran

5 sürme (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Dört dirhem Hint bakır sülfatı, yirmişer dirhem yanmış ve

su ile temizlenmiş bir dirhem frig taşı ve adi şakayık çiçeği, birer dirhem
delinmemiş inci ve yanmış ve su ile ayıklanmış altın köpüğü tortusu.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve sürme olarak kullanılır.
10 27. Etkili bir değerli taş sürmesi (eẕ-Ẕeḫīre)
Gözü güçlendirir, görmeyi keskinleştirir, aydınlığı arttırır, keskin bu-

harları ve bunlar sebebiyle oluşan hayalleri uzaklaştırır.
Karışımı: On dirhem yanmış İsfahan sürmesi, ikişer dirhem altın renk-
li markazit taşı, altın köpüğü tortusu, gümüş köpüğü tortusu, delinmemiş
15 inci, mercan kökü ve kehribar; birer miskal mercimek şeklindeki kan taşı,
bambu ağacı kökünün tozu, rastık taşı, sarı helile kabuğu, yanmış kurşun;
birer dirhem Arap zamkı, nişasta, deniz yengeci, sarı renkli boynuzlu ge-
lincik fitili, Hint bakır sülfatı, dehnec1 ve yarım dirhem Bedahşan lal taşı.
Hepsi dövülerek usulüne göre elenir ve bir mil ile göze sürme olarak
20 sürülür.
28. Gözü güçlendiren, keskinleştiren, koruyan ve parlatan

sürme (el-Ḥāvī)
Sekiz dirhem, bir başka nüshaya göre yedi dirhem sürme; beş dirhem
markazit taşı, on iki dirhem yıkanmış altın köpüğü tortusu, bir başka nüs-
25 haya göre gümüş köpüğü tortusu, üç dirhem delinmemiş inci, yarım dir-
hem kırmızı lal taşı, yarım dirhem safran, iki dirhem Hint defnesi, yarım
dānik misk.
1 Dehnec: Zümrüt gibi yeşil renkli bir taş.
‫يصـول الكحـل‪ ،‬ويغسـل اللؤلـؤ‪ ،‬ويجفـف‪ ،‬ويفيـق بمسـك أديـف بمـاء ورد‪،‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويكتحـل بـه‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويجفـف‪ .‬ويسـحق‬
‫‪ .26‬كحل يقوي العين ويمنع تزايد البخار(م)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء هنـدي أربعـة دراهـم‪ ،‬أفروحـي محـرق مصـول‪ ،1‬وعـود ريـح‬
‫درهمـا‪ ،‬لؤلـؤ بكـر وإقليميـا ذهـب محـرق مصـول درهـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫عشـرون عشـرون‬ ‫‪5‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬

‫‪ .27‬كحل قوي جوهري (ذ)‬

‫يقـوي العيـن‪ ،‬ويحـد البصـر‪ ،‬ويزيـد النـور‪ ،‬ويدفـع البخـارات الحـادة‪ ،‬والخيـاالت‬
‫الكائنـة منهـا‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كحـل أصفهانـي محـرق عشـرة دراهـم‪ ،‬مرقشـيثا ذهبـي وإقليميـا الذهـب‬ ‫‪10‬‬
‫والفضـة ولؤلـؤ بكـر وبسـد وكهربـا درهمـان درهمان‪ ،‬سـاذنج عدسـي وطباشـير جاللي‬
‫وروسـختج وقشـر أهليلـج أصفـر وإسـفيداج الرصـاص مثقـال مثقـال‪ ،‬صمـغ عربـي‬
‫ونشـا وسـرطان بحـري وماميثـاء رهبانـي وتوتيـاء هنـدي ودهنـج درهـم درهـم‪ ،‬لعـل‬
‫بلخشـى نصـف درهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع‪ ،‬وينخل على الرسم‪ ،‬ويكتحل به بالميل في العين‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .28‬كحل يقوي البصرويحده ويحفظه ويجليه (ح)‬

‫كحـل ثمانيـة دراهـم ـــ وفـي نسـخة‪ :‬سـبعة دراهـم ـــ‪ ،‬مرقشـيثا خمسـة دراهـم‪،‬‬
‫درهما ـــ‪ ،‬لؤلؤ بكر ثالثة‬
‫ً‬ ‫إقليميـا ذهـب ـــ وفـي نسـخة‪ :‬إقليميـا فضـة مغسـولة اثنا عشـر‬
‫دراهـم‪ ،‬لعـل أحمـر نصـف درهـم‪ ،‬زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬سـاذج هنـدي درهمـان‪،‬‬
‫مسـك نصـف دانـق‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) زيدت هنا كلمة (درهم)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Dövülerek elenir ve yumuşak bir şekilde öğütülür. İhtiyaca göre her

hafta bir veya iki defa kullanılır. Bir başka yazma nüshada lal taşı ve misk
atılmış, Hint defnesi yerine de Hint kan taşının adı söylenmiştir.
29. Göz akıntısına iyi gelen gözyaşı sürmesi (el-Ḥāvī)
5 Karışımı: On dirhem bakır sülfat, dörder dirhem mercanköşk, çekir-

dekleri alınmış sarı helile, Sokotra adası sabır otu. Bir başka nüshaya göre
ikişer dirhemdir. Bir dirhem uzun biberin ilk meyvesi. Bir başka nüshaya
göre yarım dirhem biber.
Hepsi dövülerek sürme olarak kullanılır.
10 30. Gri renkli sürme (el-Ḥāvī)
Göz akıntısına faydalıdır, rutubeti kurutur ve gözü parlatır.

Karışımı: Eşit ölçülerde Hint bakır sülfatı, bakır parçacıkları/talaşı ve
yanmış sarı yavşan, çeyrek ölçü mamiran.
Dövülerek ipek bir kumaşla elenir. Sonra tekrar öğütülür ve sürme
15 olarak kullanılır.
31. Göz akıntısına ve kaşınmaya faydalı, gözü

keskinleştiren, yaşlılara uygun sürme (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: On dirhem yıkanmış bakır sülfat, beşer dirhem sarı heli-

le kabuğu, sabır otu, uzun biberin ilk meyvesi ve zerde çöp, iki dirhem
20 karabiber.
Hepsi dövülerek elenir ve sürme olarak kullanılır.
32. Göz akıntısına faydalı sürme (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Altı dirhem sürme, beş dirhem markazit taşı, üç dirhem

yanmış inci sedefi, ikişer dirhem bakır sülfat ve emlec bitkisi, bir buçuk
25 dirhem biber.
Ezilerek sürme olarak kullanılır.
‫ناعمـا‪ ،‬ويسـتعمل ]‪ [191b‬فـي كل أسـبوع مـرة أو مرتيـن بقدر‬

‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويسـحق ً‬
‫هنديا‪.‬‬
‫ً‬ ‫الحاجة إليه‪ .‬وفي نسخة أسقط اللعل والمسك‪ ،‬وذكر في موضع ساذج ساذنج‬
‫‪ .29‬كحل الدمعة ينفع الدمعة (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء عشـرة دراهـم‪ ،‬بسـد وأهليلـج أصفـر منقـى مـن الحـب وصبـر‬
‫سـقوطوري أربعـة أربعـة دراهـم ـــ وفـي نسـخة‪ :‬درهمـان ـــ‪ ،‬دار فلفـل درهـم‪ .‬وفـي‬ ‫‪5‬‬
‫نسـخة‪ :‬فلفـل نصـف درهـم‪.‬‬

‫يدق الجميع‪ ،‬ويكتحل‪.‬‬
‫‪ .30‬كحل رمادي (ح)‬

‫ينفع الدمعة‪ ،‬وينشف الرطوبة‪ ،‬ويجلو البصر‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء هنـدي وتوبـال النحـاس وشـيح محـرق أجـزاء سـواء‪ ،‬ماميران ربع‬ ‫‪10‬‬
‫جزء‪.‬‬
‫يدق وينخل بحريرة‪ ،‬ثم يسحق ثانيا ويكتحل به‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .31‬كحل ينفع الدمعة والحكة ويحد البصريوافق المشايخ (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء مغسـولة عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـر أهليلـج أصفـر وصبـر ودار فلفـل‬
‫وعـروق الصفـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬فلفـل أسـود درهمـان‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويستعمل كحالً‪.‬‬
‫‪ .32‬كحل ينفع الدمعة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬كحـل سـتة دراهـم‪ ،‬مرقشـيثا خمسـة دراهم‪ ،‬صدف محـرق ثالثة دراهم‪،‬‬
‫توتيـاء وأملـج درهمـان درهمان‪ ،‬فلفـل درهم ونصف‪.‬‬
‫يسحق ويكتحل‪.‬‬ ‫‪20‬‬
33. Hint bakır sülfatı sürmesi (el-Ḥāvī)
Göze düşen akı/korneadaki beyaz lekeleri giderir.

Karışımı: Birer dirhem brokoli mercanı, altın köpüğünün tortusu,
kaya keleri dışkısı, idrar toplanan şişelerin köpüğü, deniz yengecinin
5 gözü, altın renkli markazit taşı, beş dirhem İsfahan sürmesi, yarımşar dir-
hem yıkanmış kan taşı ve delinmemiş inci, bir dirhem sodom elması sütü,
her birisinden birer buçuk dāniḳ bakır pası, amonyum klorür, biber, uzun
biberin ilk meyvesi, karanfil ve Hint sümbülü, iki dāniḳ Çin mamiranı,
bir dirhem devekuşu yumurtası kabuğu, iki dānik Hint tuzu, bir dirhem
10 Hint bakır sülfatı.
Hepsi dövülerek elenir, sabah ve akşam sürme olarak kullanılır.
34. Göze ak düşmesine karşı kullanılan sürme (el-Ḥāvī)
İkişer dirhem devekuşu yumurtası kabuğu, Çin porseleni saksısı, Kir-

man bakır sülfatı, İsfahan sürmesi, deniz yengeci, Hint bakır sülfatı; her
15 birisinden yarımşar dirhem kaya keleri dışkısı, beyaz biber, karabiber; üç
dirhem sodom elması sütü, aynı miktarda yıkanmış kan taşı, iki dirhem
demir bileme taşı ve bir dirhem markazit taşı.
İlaç maddeleri dövülerek ve elenerek birleştirilir ve kullanılır.
35. Sürme
20 Bu sürme hakkında “göze düşen akları yedi günde giderdiği” söylenir.

Denendiğini de söylerler.
Karışımı: Altışar dirhem çadıruşağı zamkı ve Enderānī tuzu, ikişer
dirhem Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı ve sığır safrası, bir miskal siyah
boraks, kırk tane beyaz biber, üç ūkiyye yakut renkli bal.
25 İlaç maddeleri yumuşak bir şekilde dövülür. Bal pişirilerek ahşap bir
kabın içerisine konulur. Yedi gün bununla sürme yapılırsa gözdeki beyaz-
lığı söker.
‫‪ .33‬كحل التوتياء الهندي (ح)‬

‫يقلع البياض عن العين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زبـد البحـر وإقليميـا الذهـب وبعـر الضـب وزبد القوارير وعين السـرطان‬
‫البحـري ومارقشـيثا الذهبـي درهـم درهـم‪ ،‬كحـل أصفهانـي خمسـة دراهـم‪ ،‬سـاذنج‬
‫مغسـول ولؤلـؤ بكـر مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬سـكر العشـر درهم‪ ،‬زنجار ونوشـادر‬ ‫‪5‬‬
‫وفلفـل ودار فلفـل وقرنفـل وسـنبل الطيـب مـن كل واحـد دانق ونصف‪ ،‬ماميران صيني‬
‫دانقـان‪ ،‬قشـر بيـض النعـام درهـم‪ ،‬ملـح هنـدي دانقـان‪ ،‬توتيـاء هنـدي درهـم‪.‬‬
‫يدق الجميع وينخل‪ ،‬ويكتحل به غدوة وعشية‪.‬‬
‫‪ .34‬للبياض (ح)‬
‫قشـور بيـض النعـام وخـزف الغضـار الصينـي وتوتيـاء كرمانـي وكحـل أصفهانـي‬ ‫‪10‬‬
‫وسـرطان بحـري وتوتيـاء هنـدي درهمـان درهمـان‪ ،‬بعـر الضـب وفلفـل أبيـض وأسـود‬
‫مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬سـكر العشـر ثالثـة دراهـم‪ ،‬سـاذنج مغسـول مثلـه‪ ،‬حجـر‬
‫المسـن الحديـد درهمـان‪ ،‬مارقشـيثا درهـم‪.‬‬
‫يجمع األدوية مدقوقة منخولة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .35‬كحل‬ ‫‪15‬‬
‫قيل له‪« :1‬إنه يذهب البياض في سبعة أيام»‪ ،‬وذكروا أنه مجرب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أشـق وملـح أندرانـي سـتة سـتة دراهـم‪ ،‬شــحم حنظـل ومـرارة البقـر‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬بـورق أسـود مثقـال‪ ،‬فلفـل أبيـض أربعـون حبـة‪ ،‬عسـل ياقوتي اللون‬
‫ثلاث أواق‪.‬‬
‫ناعمـا‪ ،‬ويطبـخ العسـل‪ ،‬ويوضـع فـي وعـاء خشـب‪ ،‬يكتحـل بـه سـبعة‬
‫يـدق األدويـة ً‬ ‫‪20‬‬
‫أيـام‪ ،‬فإنـه يقلـع البياض‪.‬‬

‫كذا زيدت (له) في جميع النسخ‪ ،‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪1‬‬
36. İlginç bir sürme (el-Ḳānūn)

Denenmiştir, göze ak düşmesi ve göz akıntısına karşı övülen bir sür-
medir. Kornea ve granülasyon dokusundaki yüzeysel damarlaşma tabaka-
sını parlatır. Göz kapaklarındaki her türlü ağırlığı giderir ve gözü gerçek-
5 ten keskinleştirir.
Karışımı: İki buçuk dirhem Hint bakır sülfatı, dört dirhem İsfahan
sürme taşı, iki buçuk dirhem markazit taşı, iki dirhem ve dört dānik yan-
mış bakır, bir dirhem altın ve gümüş köpüğü tortusu, bir dirhem sedef otu,
ikişer dāniḳ mercan kökü, küçük inci ve bakır kabukları, iki dirhem ve
10 bir dirhemin üçte ikisi kadar yanmış sarı yavşan, yarım dirhem zaç/demir
sülfatın kenar kısmı, yarım dirhem Firavun zacı.
İlaç maddeleri yağmur suyu ile ezilir. Ezilince ve üzerinde sudan eser
kalmayınca üzerine bir dāniḳ ezilmiş kâfur ve bir kırat misk eklenerek, ezi-
lerek karıştırılır ve hap hâline getirilir. Gölgede kurutularak ihtiyaç hâlinde
15 inci sedefi içinde su ile karıştırılarak sürme yapılır ve sürme olarak kullanılır.
37. Şaşılığa iyi gelen sürme (Minhācü’d-dükkān)

Bunun denenmiş bir sürme olduğu söylenir.
Karışımı: Dört miskal su ile temizlenmiş İsfahan sürmesi, birer dir-
hem Hint sürmesi, büyük kehribar ve sandarak ağacı reçinesi; bir dirhem
20 rete denilen Hint fındığı ki sakın onun filfilek olduğunu zannetme!
Hepsi ezilerek, defalarca damıtılmış zeytin yaprağı suyu koyu bir
kıvama getirilir. Kaldırılarak kurutulur. Sonra varsa her birisinden birer
dirhem ham amber ve Irak miski ile, yoksa iyi kalitede Hint miski ile ufa-
lanır. Toz gibi öğütülür ve sürme olarak kullanılır.
25 38. Şaşılığa karşı sürme (Minhācü’d-dükkān)

Onun denenmiş bir sürme olduğu söylenir.
Karışımı: Saf ve temiz sandarak ağacı alınarak keten kumaştan ya-
pılmış bir file içerisine konulur ve yeni bir kandil içerisinde susam yağı-
na benzer gülyağı ile tutuşturulur. İsin içeride toplanması için kandilin
30 üzerine temiz ve kalaylı bir tas ters kapatılır. İs her biriktiğinde bir tüy
‫‪ .36‬كحل عجيب (ق)‬

‫قد جرب فحمد في البياض والدمعة‪ ،‬ويجلو الغشـاوة‪ ،‬ويذهب بكل غلظ يكون‬
‫جدا‪.‬‬
‫فـي األجفـان‪ ،‬ويحد البصر ً‬
‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء هنـدي ]‪ [192a‬درهمـان ونصـف درهـم‪ ،‬إثمد أصفهاني أربعة دراهم‪،‬‬
‫مارقشيثا درهمان ونصف‪ ،‬نحاس محرق درهمان وأربعة دوانيق‪ ،‬إقليميا ذهب وإقليميا‬ ‫‪5‬‬
‫فضة درهم‪ ،‬ساذج درهم‪ ،‬بسد ولؤلؤ صغار وقشور النحاس دانقان دانقان‪ ،‬شيح‪ 1‬محرق‬
‫درهمـان وثلثـا درهـم‪ ،‬قطـر الـزاج نصف درهـم‪ ،‬ومن الزاج الفرعوني نصف درهم‪.‬‬
‫يسـحق األدويـة بمـاء المطـر‪ ،‬وإذا انسـحق ولـم يبـق عليـه شـيء مـن المـاء‪ ،‬يلقـى‬
‫عليـه كافـور مسـحوق دان ًقـا‪ ،‬مسـك قيـراط‪ ،‬يخلـط بالسـحق ويحبـب‪ ،‬ويجفـف فـي‬
‫الظـل‪ ،‬ويكتحـل وقـت الحاجـة فـي صدفـة‪ ،‬يـداف بالمـاء‪ ،‬ويكتحـل بـه‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .37‬كحل ينفع َ‬
‫الح َول (م)‬
‫وقيل‪« :‬إنه مجرب»‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كحـل أصفهانـي مصـول أربعـة مثاقيـل‪ ،‬كحـل الهنـد وكهربـا عظمـي‬
‫وسندروس درهم درهم‪ ،‬بندق هندي ــ وهو الرتة‪ ،‬وإياك أن تعتقد أنه الفوفل! ــ درهم‪.‬‬
‫يسـحق الـكل‪ ،‬ويربـب بمـاء ورق الزيتـون المسـتقطر دفعـات‪ ،‬ويرفـع ويجفـف‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ثـم يفتـق بعنبـر خـام ومسـك عراقـي إن وجـد‪ 2‬وإال فهنـدي عـال مـن كل واحـد مثقـال‪.‬‬
‫يسحق كالغبار‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬
‫‪ .38‬كحل للحول‪( 3‬م)‬

‫وقيل‪« :‬إنه مجرب»‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ السـندروس النقـي الصافـي‪ ،‬ويجعـل فـي فتائـل مـن خرقـة كتـان‪،‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (ب)‪ :‬وجدوا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬اللحول‪.‬‬ ‫‪3‬‬
ile süpürülerek toplanır. İçerisine misk ve ham amber ezilerek kaldırılır

ve sürme olarak kullanılır. Gerçekten çok faydalıdır. Sürmeyi bu şekilde
gördük; kullanılacak ilaç miktarları belirtilmedi.
39. Gözü güçlendiren ve kirpik çıkmasını sağlayan sedef

5 otu sürmesi (el-Ḥāvī)
Karışımı: Altı dirhem sürme taşı, dört dirhem markazit taşı, bir buçuk dā-
niḳ inci, yarım dirhem safran, bir kırat karanfil fesleğeni, bir dirhem Hint def-
nesi, iki dirhem siyah gümüş/altın köpüğü tortusu, yarım dirhem mercan kökü.
İlaç maddeleri dövülerek, elenerek ve öğütülerek bir araya getirilir ve
10 kaldırılır. İhtiyaç hâlinde kullanılır.
40. Kirpiklerin dökülmesine engel olan sürme (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Birer dirhem yanmış hurma çekirdeği, sümbül ve fare pisli-

ği, yanmış fındık ve biber; üç dirhem İsfahan sürmesi, altı dirhem yanmış
ve yıkanmış kurşun, yarım dirhem safran.
15 Usulüne uygun olarak ezilir ve göz kapaklarında kirpiklerin çıktığı
yere sürme olarak sürülür.
41. Kirpiklerin çıkması sağlayan sürme (el-Ḥāvī)
Karışımı: Her birisinden onar dirhem İran şeker kamışı kökü, hurma
çekirdeği, sarı yavşan otu ve yanmış kündür isi; her birisinden altışar dir-
20 hem Hint sümbülü ve pelesenk ağacı çekirdeği, yirmi dirhem lacivert taşı.
Sürme yapılarak, her gün birkaç kez bir mil ile göz kapaklarında kir-
pik çıkan yerlere sürülür.
42. Ters dönmüş kıllara çok iyi gelen sürme (el-Ḥāvī)
Karışımı: Eşit ölçülerde yanmış inci sedefi, sakız ağacı reçinesi ve

25 katran.
Dövülerek elenir ve zaç/demir sülfat ile karıştırılır. Tamamen karışın-
caya kadar ezilir ve sürme olarak kullanılır.
‫ويوقـد بدهـن ورد شـيرجي فـي مسـرجة جديـدة‪ ،‬ويكـب فـوق المسـرجة طاسـة نظيفـة‬
‫مبيضـة‪ ،‬حتـى يعلـق فيهـا الدخـان‪ ،‬وكلمـا اجتمـع يكنسـه بريشـة‪ ،‬ويجتمـع‪ ،‬ويفتـق فيـه‬
‫جيدا‪ .‬كذا رأيناه وما بين له األوزان‪.‬‬
‫مسك وعنبر خام‪ ،‬ويرفع ويكتحل به‪ ،‬فإنه ينفع ً‬
‫‪ .39‬كحل الساذج يقوي العين وينبت الهدب (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬إثمد ستة دراهم‪ ،‬مارقشيثا أربعة دراهم‪ ،‬لؤلؤ دانق ونصف‪ ،‬زعفران نصف‬ ‫‪5‬‬
‫درهم‪ ،‬فلنجمشك قيراط‪ ،‬ساذج هندي درهم‪ ،‬إقليميا أسود درهمان‪ ،‬بسد نصف درهم‪.‬‬
‫يجمع األدوية مدقوقة منخولة مسحوقة‪ ،‬ويرفع‪ ،‬ويستعمل عند الحاجة‪.‬‬
‫‪ .40‬كحل يمنع سقوط األهداب (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬نـوى التمـر المحـرق وسـنبل وزبـل الفـأر وبنـدق محـرق وفلفـل درهـم‬
‫درهـم‪ ،‬كحـل أصفهانـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬رصـاص محـرق مغسـول سـتة دراهـم‪ ،‬زعفـران‬ ‫‪10‬‬
‫نصـف درهـم‪.‬‬
‫يسحق على الرسم‪ ،‬ويكتحل به على األشفار‪.‬‬
‫‪ .41‬دواء ينبت األشفار(ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬أصـل القصـب الفارسـي ونـوى التمـر والشـيح ودخـان الكنـدر محر ًقـا‪،‬‬
‫جميـع ذلـك مـن كل واحـد عشـرة دراهـم‪ ،‬سـنبل هنـدي وحـب بلسـان مـن كل واحـد‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬ ‫سـتة دراهـم‪ ،‬حجـر اللازورد‪ 1‬عشـرون‬
‫يتخذ كحالً‪ ،‬ويمر به على األشفار مع الميل‪ ،‬كل يوم ً‬
‫ً ً‬
‫نفعا بينا (ح)‬ ‫‪ .42‬كحل ينفع الشعرالمنقلب‬
‫أخالطه‪ :‬صدف‪ 2‬محرق ومصطكى وقطران أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويخلط مع الزاج‪ ،‬ويسحق به حتى يختلط ويكتحل به‪[192b] .‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬اآلزورد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬صدق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
KIRK İKİNCİ BAB
GÖZE İYİ GELEN TOZ İLAÇLAR VE

SOĞUTUCU İLAÇLAR HAKKINDADIR
Faydaları ve saklanmaları sürmelerin faydaları ve saklanmaları gi-

5 bidir.
1. Gözün hararetini dindiren toz ilaç
Karışımı: Beş dirhem yanmış kurşun, üçer dirhem kan taşı, delinme-
miş inci ve markazit taşı, iki dirhem Arap zamkı, dört dirhem rastık taşı,
birer ṭassūc (0,0825 gr.) kâfur ve misk.
10 Kuralına uygun olarak dövülür ve elenir ve ateşli olan göze serpilir.
2. Beyaz toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
el-Melikī adlı kitaptan alıntıdır. Ateşli göz ağrısına iyi gelir.

Karışımı: Beş dirhem göz otu zamkı, iki dirhem nişasta, bir dirhem
bitkisel şeker, bir dirhem Arap zamkı.
15 Usulüne uygun olarak birleştirilir ve kuru toz olarak göze serpilir.
3. Küçük sarı toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)
Ateşli göz ağrılarına ve kalıntılarına iyi gelir.

Karışımı: Altı dirhem göz otu zamkı, üç dirhem sarı renkli boynuzlu
gelincik damlası, iki dirhem Sokotra adası sabır otu, biraz önce bahsi ge-
20 çen beyaz toz ilaçtan altı dirhem.
‫الباب الثاني واألربعون‬
‫في بيان الذرورات والبرودات النافعة للعين‬
‫ومنافعهما وحفظهما‪ 1‬كحفظ األكحال‪.‬‬
‫‪ .1‬ذروريسكن حرارة العين‬

‫أخالطه‪ :‬إسـفيداج الرصاص خمسـة دراهم‪ ،‬سـاذنج‪ 2‬ولؤلؤ بكر ومرقشـيثا ثالثة ثالثة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهم‪ ،‬صمغ عربي درهمان‪ ،‬روسختج أربعة دراهم‪ ،‬مسك وكافور من كل واحد طسوج‪.3‬‬
‫يدق وينخل على الرسم‪ ،‬ويذر على العين الحارة‪.‬‬
‫‪ .2‬ذرورأبيض (م)‬
‫من «الملكي»‪ .‬ينفع الرمد الحار‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬أنزروت خمسة دراهم‪ ،‬نشا درهمان‪ ،‬سكر نبات درهم‪ ،‬صمغ عربي درهم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يجمع على الرسم‪ ،‬ويذر به‪.‬‬
‫‪ .3‬ذرورأصفرصغير(م)‬
‫ينفع األرماد الحارة وبقاياها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت سـتة دراهـم‪ ،‬شـياف ماميثـا رهبانـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬صبـر‬
‫سـقوطوري درهمـان‪ ،‬ومـن الـذرور األبيـض المقـدم ذكـره سـتة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫تكررت في (أ)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬ساذج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬طسوح‪.‬‬ ‫‪3‬‬
İyice ezildikten sonra hepsi karıştırılarak kaldırılır ve kullanılır.
4. Küçük sarı toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)

Gözün bulber konjunktiva tabakasında görülen şişliğe/ödem ve göz
ağrısına iyi gelir.
5 Karışımı: On dirhem terbiye edilmiş göz otu zamkı, ikişer dirhem
Sokotra adası sabır otu ve sari renkli boynuzlu gelincik damlası.
Yumuşak bir şekilde dövülerek kuru toz hâlinde bir ilaç yapılır.
5. Beyaz toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)

Mısırda doktorlar bu ilacı çocuklardaki göz ağrıları ve gözün bulber
10 konjunktiva tabakasındaki şişlik/ödem için kullanırlar.
Hemen şaşılacak bir şekilde fayda verir.
Karışımı: On dirhem terbiye edilmiş göz otu zamkı, üç dirhem kabu-
ğu soyulmuş “siyah taş” da denilen göz taşı.
Ezilerek kullanılır.
15 Kimileri bu karışıma bir dirhem bitkisel şeker ve bir dirhem adi şaka-
yık eklerler.
6. Kapari tozu (el-Ḥāvī)

Rutubet kaynaklı göz ağrılarına iyi gelir.
Karışımı: Beş dirhem terbiye edilmiş göz otu zamkı, iki dirhem boy-
20 nuzlu gelincik, her birisinden yarımşar dirhem sabır otu, gül tohumu ve
safran, dört dāniḳ afyon.
7. Melikī tozu
Özellikle göz kapakları kapandığında ortaya çıkan göz ağrılarına iyi
25 gelir. Göz iltihabının sonunda serpildiğinde göz uyuzuna ve kaşıntısı-
na karşı faydalıdır. Muḥammed b. Zekeriyyā’nın Nüsḫā adlı eserinden
alıntıdır.
‫يخلط الجميع بعد السحق‪ ،‬ويرفع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .4‬ذرورأصفر‪ 1‬صغير(م)‬
‫ينفع الوردينج‪ ،‬ووجع العين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت مربـى عشـرة دراهـم‪ ،‬صبر سـقوطوري وماميثـا رهباني درهمان‬
‫درهمان‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ً‬ ‫ناعما‪ ،‬ويتخذ‬
‫يسحق ً‬
‫‪( .5‬م) ذرورأبيض‬

‫يستعمله األطباء بمصر في أرماد الصبيان ووردنيجهم‪.2‬‬
‫نفعا عجيبا‪.‬‬
‫ينفع في الوقت ً‬
‫ً‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت مربـى عشـرة دراهـم‪ ،‬تشـميزك‪ 3‬ـــ وهـو حبـة السـوداء ـــ مقشـرة‬ ‫‪10‬‬
‫يسحق ويستعمل‪.‬‬
‫درهما‪ ،‬عود ريح ربع درهم‪.‬‬
‫ً‬ ‫و َثم من يضيف إليه سكر نبات‬
‫ّ‬
‫‪ .6‬ذرورأصف (ح)‬
‫ينفع أوجاع العين الكائنة من الرطوبة‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت مربـى خمسـة دراهـم‪ ،‬ماميثـا درهمـان‪ ،‬صبـر وبـزر الـورد‬
‫وزعفـران مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬أفيـون أربعـة دوانيـق‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .7‬ذرورملكي‬
‫ينفـع أوجـاع العيـن‪ ،‬وال سـيما إذا انطبـق األجفـان بعضهـا ببعـض‪ ،‬وينفـع جـرب‬ ‫‪20‬‬
‫العيـن وحكتهـا‪ ،‬إذا ذر فـي آخـر الرمـد‪ .‬عـن «نسـخة» محمـد بـن زكريـا‪.‬‬
‫سقطت من (أ)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ)‪ :‬ودنيجهم‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫فــي (أ) و(ب)‪ :‬تشــميزك‪ ،‬وفــي (ج)‪( :‬تشــميزات)‪ ،‬والصــواب مــا أثبتنــاه‪ .‬وهــي كلمــة فارســية األصــل بمعنــى‬ ‫‪3‬‬
‫البشــمة وحجــر العيــن‪.‬‬
Karışımı: Beş dirhem terbiye edilmiş göz otu zamkı, ikişer buçuk
dirhem ṭaberzed şekeri ve nişasta, yarım dirhem afyon.
8. Sarı toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Hastalığın sonunda hastalığa ait bir şey kalmışsa göz ağrılarına iyi gelir.
5 Karışımı: Beş dirhem göz otu zamkı, birer dirhem Sokotra adası sabır
otu ve safran, yarım dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi.
Ezilerek içten göz kapaklarına serpilir.
9. Göz ve göz kapakları ağrılarına iyi gelen toz ilaç

(eẕ-Ẕeḫīre)
10 Göz kapağındaki sertlik, pürüz ve kaşıntıya, aynı şekilde göz ağrısına iyi
gelir.
Karışımı: Altın/gümüş köpüğü tortusu ve Arap zamkından üçer dir-
hem, ikişer dirhem safran ve şengerf biberi (cıva sülfürlü biber), bir buçuk
dirhem afyon.
15 Usulüne uygun olarak ezilir ve göze serpilir. Kimileri bu toz ilacı yağ-
mur suyu ile damla hâline getirip, sürme olarak kullanırlar.
10. Göz yaralarına iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Birer ölçü göz taşı ve sedef otu.

Dövülerek ipek bir kumaşla elenir, kaldırılarak kullanılır.
20 11. Gözün iris tabakasındaki sarkmaya iyi gelen toz ilaç

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İkişer dirhem yanmış kurşun ve cıva sülfür, birer dirhem

Arap zamkı ve afyon, yarım dirhem afyon ve bir buçuk dānik Ermeni
boraksı.
25 Yumuşak bir şekilde ezilerek hasta olan yerin üzerine konulur.
‫أخالطه‪ :‬أنزروت مربى خمسـة دراهم‪ ،‬سـكر طبرزد ونشـا من كل واحد درهمان‬
‫ونصـف‪ ،‬أفيون نصف درهم‪.‬‬
‫‪ .8‬ذرورأصفر(ذ)‬
‫ينفع أوجاع العين في أواخر العلة‪ ،‬إذا بقي منها شيء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت خمسـة دراهـم‪ ،‬صبـر سـقوطوري وزعفـران درهـم درهـم‪ ،‬مـر‬ ‫‪5‬‬
‫بطـارخ نصـف درهـم‪.‬‬

‫يسحق ويذر على األجفان من داخل‪.‬‬
‫‪ .9‬ذرورينفع أوجاع العين وأجفانها (ذ)‬

‫وما يقع في الجفن من صالبة وحكة وخشونة ووجع في العين ً‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا وصمـغ عربـي ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران وفلفـل شـنكرف‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫درهمـان درهمـان‪ ،‬أفيـون درهـم ونصـف‪.‬‬

‫يسحق على الرسم ويذر‪ .‬والبعض يشيفونه بماء المطر‪ ،‬ثم يكتحلون به‪.‬‬
‫‪ .10‬ذرورينفع القروح (ح)‬

‫إثمد وساذج جزء جزء‪.‬‬
‫يدق وينخل بحريرة‪ ،‬ويرفع ]‪ [193a‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .11‬ذرورينفع المورسرجة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج الرصـاص وشـنكرف درهمـان درهمـان‪ ،‬صمـغ عربـي وأفيـون‬
‫درهـم درهـم‪ ،‬زعفـران نصـف درهـم‪ ،‬بـورق أرمنـي دانـق ونصـف درهـم‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويذر على الموضع العليل‪.‬‬
‫يسحق ً‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬سنكرف‪.‬‬ ‫‪1‬‬

12. Gözün iris tabakasındaki sarkmaya iyi gelen, yaraları

temizleyen ve gözü parlatan toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
On beş dirhem yanmış kurşun, on dirhem altın/gümüş köpüğü tortusu,

yedi buçuk dirhem Arap zamkı, ikişer dirhem kan taşı, rastık taşı, nişasta
5 ve afyon.
Usulüne uygun olarak ezilir ve kullanılır.
13. Gözde et yürümesini gideren toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden birer buçuk dāniḳ sarı renkli boynuzlu ge-
lincik fitili/damlası, Hint kan taşı ve kakule, birer dirhem sürme, biber ve
10 bakır pası.
Hepsi birer birer dövülür, yumuşak bir şekilde elenerek saklanır ve
gözde yürüyen etin üzerine serpilir.
14. Görme kaybına, kaşıntıya ve göz akıntısına iyi gelen

15 Karışımı: Elli dirhem rezene öz suyu, üçer dirhem turna kuşu ödü,
horoz ödü ve keklik ödü, bir dirhem kalkan balığı ödü, her birisinden çey-
rek dirhem misk ve kâfur.
Ödler gölgede kurutulur, ezilerek rezene öz suyu içerisinde ıslatılır
ve kuruyuncaya kadar beklemeye bırakılır. Tekrar ezilerek sürme olarak
20 kullanılır.
15. Göze ak düşmesine iyi gelen toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Onar dirhem ekmek boraksı, Enderānī tuzu, şayet varsa

cam köpüğü de denilen mesḥūḳiyā, yoksa eritilmiş beyaz cam, aynı mik-
tarda tunç ve bakır işleyenlerin kullandığı kalye tuzu. Cam köpüğü ve
25 kalye tuzu potada eritilir, üzerinde köpük gibi kabaran tabaka soğuyunca
alınarak söylediğimiz ilaç maddeleriyle birlikte kullanılır.
‫‪ .12‬ذرورينفع المورسرجة وينقي قروح العين وينورها (ذ)‬

‫درهما‪ ،‬إقليميا عشـرة دراهم‪ ،‬صمغ عربي سـبعة‬
‫ً‬ ‫إسـفيداج الرصاص خمسـة عشـر‬
‫دراهم ونصف درهم‪ ،‬سـاذنج وروسـختج ونشـا وأفيون درهمان درهمان‪.‬‬
‫يسحق على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .13‬ذروريذهب الظفرة بخاصية فيه (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ماميثـاء رهبانـي وسـاذنج هنـدي وحمامـا مـن كل واحـد دانـق ونصـف‬
‫دانـق‪ ،‬كحـل وفلفـل وزنجـار درهـم درهـم‪.‬‬
‫ناعما ويحفظ‪ ،‬يذر على الظفرة‪.‬‬
‫يدق الجميع فرادى‪ ،‬وينخل ً‬
‫‪ .14‬ذرورينفع ظلمة البصروالحكة والدمعة (ح)‬

‫درهمـــا‪ ،‬ومـــرارة كركي ومـــرارة الديك‬
‫ً‬ ‫أخالطـــه‪ :‬عصـــارة الرازيانـــج خمســـون‬ ‫‪10‬‬
‫ومـــرارة الحجـــل ثالثـــة ثالثة دراهـــم‪ ،‬مرارة الشـــبوط درهم‪ ،‬مســـك وكافور من كل‬
‫واحد ربـــع درهم‪.‬‬
‫أيضـا‬
‫يجفـف المـرارات فـي الظـل‪ ،‬ويسـحق وينقـع فـي عصيـر الرازيانـج‪ ،‬ويتـرك ـــ ً‬
‫ـــ حتـى يجـف‪ ،‬ويسـحق ثانيـة‪ ،‬ويكتحـل به‪.‬‬
‫‪ .15‬ذرورينفع البياض (ذ)‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطه‪ :‬بورق الخبز‪ ،‬وملح أندراني‪ ،‬ومسحوقيا‪ 1‬ــ وهو زبد الزجاج ــ إن وجد‪،‬‬
‫وإن لـم يوجـد يؤخـذ مـن الزجـاج الذائـب األبيـض عشـرة دراهـم‪ ،‬ومن قلـى الص ّفارين‬
‫مثلـه‪ ،‬يذابـان فـي بوطقـة‪ ،2‬ويؤخـذ منـه مـا يرتفـع كالرغـوة عليـه إذا بـرد‪ ،‬ويسـتعمل مـع‬
‫مـا ذكرنا‪.‬‬
‫كــذا فــي جميــع النســخ‪ ،‬والصــواب مســحوقونيا أو مســحوقنيا كمــا وردت فــي كتــاب الجامــع لمفــردات‬ ‫‪1‬‬
‫األدويــة أو كتــاب مخــزن األدويــة‪.‬‬
16. Kuru toz ilaç (Minhācü’d-dükkān)

el-Melikī adlı kitaptan alıntıdır. Göze ak düşmesine karşı denenmiş bir
ilaçtır.
Karışımı: Birer ölçü su ile temizlenmiş yanmış yengeç ve yanmış sarı
5 yavşan otu, yanmış ve su ile temizlenmiş altın köpüğü tortusu, kaya keleri
dışkısı ve brokoli mercanı.
Hepsi yumuşak bir şekilde ezilir, birleştirilerek tekrar havana alınır.
(Ezildikten sonra) kaldırılarak kullanılır.
17. Göze düşen akı gideren toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

10 Karışımı: Eşit ölçülerde cam köpüğü/sırça suyu, brokoli mercanı,
kaya keleri dışkısı, boraks ve Ḥicāz şekeri.
Onar dirhem eğir otu ve mamiran yarım menn su içerisinde, geride
suyun beş istārı kalıncaya kadar kaynatılır. Suyu sıkılarak önceki ilaç
maddeleri dövülür ve bu su ile yoğrulur. Gölgede kuruyuncaya kadar su
15 içerisinde bırakılır. Ezilerek tekrar yoğrulur. Dört defa bu su ile kurulanıp
elendikten sonra yumuşak bir şekilde dövülerek elenir. Gözün beyazına
sürme olarak sürülür.
Göze düşen akı gidermede, yıllansa ve koyulaşsa bile, bu sürmenin
bir dengi yoktur. Sadece insanlara has bir ilaç da değildir. Sürme olarak
20 devamlı kullanılırsa hayvanların gözlerindeki akı da giderir.
18. Gözyaşını ve göze düşen akı gideren toz ilaç (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: On ikişer dirhem sürme ve bakır sülfat, iki dirhem inci,
bir dirhem Hint defnesi, yarım dirhem safran, sekiz dirhem markazit taşı,
birer dirhem misk ve kâfur.
25 Hepsi dövülerek elenir ve serpilerek kullanılır.
19. Kornea ve granülasyon dokusundaki yüzeysel

damarlaşmaya iyi gelen toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Teke karaciğeri yarılarak üzerine biraz uzun biberin ilk
meyvesi serpilir ve gölgede kurutulur. Biberle birlikte eşit ölçülerde saf-
‫‪ .16‬ذرور(م)‬
‫من «الملكي»‪ .‬مجرب للبياض‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـرطان محـرق وشـيح‪ 1‬محـرق مصوليـن وإقليميـا ذهـب محرقـة مصولة‬
‫وبعـر الضـب وزبـد البحـر جـزء جزء‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬يجمع ويعاد إلى الهاون‪ ،‬ويرفع ويستعمل‪.‬‬
‫يسحق الجميع ً‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .17‬ذروريذهب البياض عن العين (ذ)‬

‫أخالطه‪ :‬مسحوقيا‪ 2‬وزبد البحر وبعر الضب وبورق وسكر الحجاز أجزاء سواء‪.‬‬
‫من من الماء‪ ،‬حتى يرجع إلى‬
‫يغلى وج وماميران عشـرة عشـرة دراهم في نصف ٍّ‬
‫خمسـة أسـاتير‪ ،‬فيعصـر ويـدق الحوائـج السـابقة‪ ،‬ويعجـن بهـذا المـاء‪ ،‬ويتـرك فـي الماء‬
‫حتـى يجـف فـي الظـل‪ ،‬فيسـحق ويكـرر العجـن والنشـف والنخـل بهـذا المـاء‪ ،‬أربـع‬ ‫‪10‬‬
‫ناعمـا وينخـل‪ ،‬ويكتحـل بـه بيـاض العيـن‪.‬‬

‫مـرات‪ ،‬ثـم يـدق ً‬
‫وال عديـل لـه فـي ذلـك فـي إذهـاب البيـاض‪ ،‬وإن عتـق وغلـظ‪ ،‬وال هـو مختـص‬
‫ً‬ ‫باإلنسـان‪ ،‬بـل يدفـع عـن الحيـوان إذا داوم عليـه‬
‫‪ .18‬ذرورمجرب يمنع الدمعة ويذهب البياض (ذ)‬

‫درهما‪ ،‬لؤلؤ درهمان‪ ،‬ساذج هندي‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬كحل وتوتياء من كل واحد اثنا عشر‬ ‫‪15‬‬
‫درهم‪ ،‬زعفران نصف درهم‪ ،‬مرقشيثا ثمانية دراهم‪ ،‬مسك وكافور درهم درهم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويستعمل ذرورا‪[193b] .‬‬
‫‪ .19‬ذرورينفع الغشاوة‪( 3‬ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬يشـرح كبـد التيـس‪ ،‬ويـذر عليـه شـيء مـن دار‪ 4‬فلفـل‪ ،‬ويجفـف في الظل‪،‬‬
‫ويجعـل معـه زعفـران والقليميـا واألنـزروت والكحل أجزاء سـواء‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫في (ج)‪ :‬مسحوقا‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الغشاء‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (ب)‪ :‬دا‪.‬‬ ‫‪4‬‬
ran, altın/gümüş köpüğünün tortusu, göz otu/göz otu/sarcocolla ağacı

zamkı ve sürme de katılır.
Hepsi yumuşak bir şekilde dövülür ve sürme olarak kullanılır.
20. Soğutucu koruk tozu (el-Ḥāvī)
5 Sıcak mizaçlara ve göz sıtmasına iyi gelir.

Karışımı: Yedi gün süzülmüş Basra koruk suyu ile terbiye edilmiş ba-
kır sülfat.
Dövülerek elenir ve sürme olarak kullanılır.
21. Kâfurlu kuru toz ilaç
10 Ban otlu kuru toz ilaç olarak bilinir. el-İrşād adlı eserden alıntıdır. Göz
ateşine ve ateşli göz iltihabına iyi gelir.
Karışımı: Beş dirhem bakır sülfat, bir kırat eski kâfur.
Ezilerek kaldırılır ve sürme olarak kullanılır.
22. İltihap kalıntılarına ve göz akıntısına iyi gelen, gözü

15 yumuşatan soğutucu toz ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Yedişer dirhem Hint defnesi, yanmış bakır, afyon ve ni-

şasta, otuz dirhem Arap zamkı, kırk dirhem altın köpüğü tortusu, altmış
dirhem yanmış kurşun.
Dövülerek elenen ilaçlar bir araya getirilir ve sürme olarak kullanılır.
20 23. Göz ağrılarına iyi gelen soğutucu kara toz ilaç (el-Ḥāvī)
On dirhem afyon, bir dirhem misk, iki dirhem kâfur, iki dāniḳ safran,
beş dirhem mürr ağacı reçinesi, iki dirhem yanmış bakır, beş dirhem altın/
gümüş köpüğü tortusu, kırk dirhem Arap zamkı, birer dirhem Hint bakır
sülfatı ve kakule, yirmi dirhem sürme taşı, iki dirhem markazit taşı, bir
25 dāniḳ ṭaberzed şekeri, bir dānik teke dikeni öz suyu, birer buçuk dāniḳ
narçiçeği ve sedef otu.
‫ناعما‪ ،‬يكتحل به‪.‬‬

‫‪ .20‬برود حصرم (ح)‬

‫ينفع األمزجة الحارة‪ ،‬وحمى العين‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬توتياء مربى بماء الحصرم البصري المروق‪ ،‬سبعة أيام‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .21‬برود كافوري‬
‫يعرف ببرود البنج من «اإلرشاد»‪ .‬ينفع حرارة العين‪ ،‬والرمد الحار‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬توتياء خمسة دراهم‪ ،‬كافور عتيق قيراط‪.‬‬
‫يسحق ويرفع‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬
‫‪ .22‬برود ينفع بقايا األرماد والدمعة مع أنه يلين العين (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذج هنـدي ونحـاس محـرق وأفيـون ونشـا سـبعة سـبعة دراهـم‪ ،‬صمـغ‬
‫ً‬ ‫درهما‪ ،‬إسـفيداج الرصاص سـتون‬
‫ً‬ ‫درهمـا‪ ،‬قليميـا ذهـب أربعون‬
‫ً‬ ‫عربـي ثالثـون‬
‫تجمع األدوية مدقوقة منخولة‪ ،‬ويكتحل به‪.‬‬
‫‪ .23‬برود أسود ينفع أوجاع العين (ح)‬

‫أفيون عشرة دراهم‪ ،‬مسك درهم‪ ،‬كافور درهمان‪ ،‬زعفران دانقان‪ ،‬مر خمسة‬ ‫‪15‬‬
‫ً‬ ‫دراهم‪ ،‬نحاس محرق درهمان‪ ،‬إقليميا خمسة دراهم‪ ،‬صمغ عربي أربعون‬
‫درهما‪ ،‬مرقشيثا درهمان‪ ،‬سكر طبرزد‬
‫ً‬ ‫توتياء هندي وقاقلة درهم درهم‪ ،‬إثمد عشرون‬
‫دانق‪ ،‬حضض دانق‪ ،‬جلنار وساذج من كل واحد دانق ونصف دانق‪.‬‬
‫يــدق األدويــة على حــدة‪ ،‬وينخــل بحــريرة؛ فــإذا أردت أن تستحق‪ 1‬األدوية‪ ،‬فخذ‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬والصواب‪ :‬تسحق‪.‬‬ ‫‪1‬‬

İlaç maddeleri ayrı ayrı dövülerek ipek bir kumaşla elenir. İlaç mad-
delerinin toz gibi öğütülmesini istersen Arap zamkını alarak, onu ilaç-
ların seviyesinin dört parmak üzerinde yağmur suyunda ıslat. Homojen
oluncaya kadar yedi defa ezilerek güneşe bırakılır. Sonra ezilerek ipek bir
5 kumaşla elenir ve bir kaba kaldırılır. İhtiyaç hâlinde kullanılır.
24. Gözün ateşini söndüren, gözü parlatan soğutucu toz

ilaç (el-Ḥāvī)
Karışımı: Dört dirhem altın köpüğü tortusu, beş dirhem ismid (sünme
taşı) olarak bilinen Hint bakır sülfatı.
10 Ezilerek gülsuyu ve şaraptan yapılmış sirke ile yoğrulur ve sağlam bir
kumaş içerisine konularak yedi defa yıkanır. Kurutularak ezilir. Buna ihti-
yaca göre iki dāniḳ ile iki buçuk dāniḳ arasında kâfur katılır ve kullanılır.
25. Soğutucu koruk tozu ilacı (el-Ḥāvī)

Göz kapaklarının kıpkırmızı olmasına ve kirpiklerin yerlerinde ya-
15 ralar oluşmasına, uyuza, göze perde inmesine ve göz akıntısına iyi gelir.
Beşer dirhem bakır sülfat, çekirdekleri alınmış sarı helile ve zerde
çöp, üç buçuk dirhem biber, sekiz dirhem zencefil ve bir dirhem mamiran.
Dövülerek elenir ve yeşil renkli bir leğende koruk suyu ile terbiye edi-
lir. Tekrar ezilerek kullanılır.
20 26. Soğutucu koruk tozu ilacı (Minhācü’d-dükkān)

Göz kapaklarının kıpkırmızı olmasına ve kirpiklerin yerlerinde yaralar
oluşmasına, göz akıntısına, uyuza, göz iltihabı kalıntılarına, göz kapakları-
nın kalınlaşmasına ve göze saf maddeli ince perde inmesine iyi gelir.
Karışımı: Onar dirhem terbiye edilmiş bakır sülfat, kürküm de denilen
25 safran bitkisinin kökü, beşer dirhem zencefil ve çekirdekleri alınmış sarı
helile, her birisinden iki dirhem ve bir dirhemin üçte ikisi kadar uzun bi-
berin ilk meyvesi ve mamiran, bir dirhem rengi kırmızıya çalan Hint tuzu.
Hepsi ezilerek defalarca süzülmüş koruk suyu ile terbiye edilir ve
kurutulur. Tekrar ezilerek kullanılır.
‫الصمـغ وانقعـه فـي المـاء المطـري قـدر ما يغمر األدوية علوها بأربعة أصابع‪ ،‬ويسـحق‬
‫ويصيـر فـي الشـمس‪ ،‬حتـى يسـتقيم سـبع مـرات‪ ،‬ثـم يسـحق‪ ،‬وينخـل بحريـرة‪ ،‬ويرفـع‬
‫إلـى إنـاء‪ ،‬ويكتحـل بـه وقـت الحاجة‪.‬‬
‫‪ .24‬برود يجلو ويبرد ويطفئ حرارة العين (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬إقليميا الذهب أربعة دراهم‪ ،‬توتياء هندي ــ وهو اإلثمد ــ خمسة دراهم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫يسـحق ويعجـن بمـاء الـورد وخـل الخمـر‪ ،‬ويجعـل فـي خرقـة وثيقة‪ ،‬ويغسـل سـبع‬
‫مـرات‪ ،‬ويجفـف ويسـحق‪ ،‬ويجعـل معـه كافـور مما بيـن دانقين إلى نصف درهم‪ ،‬بقدر‬
‫الحاجة‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .25‬برود الحصرم (ح)‬

‫ينفع السالق والجرب والسبل والدمعة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫توتيـاء وأهليلـج أصفـر منـزوع النـوى وعـروق الصفـر خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬فلفل‬
‫ثالثـة دراهـم ونصـف درهـم‪ ،‬زنجبيـل ثمانيـة دراهـم‪ ،‬ماميـران درهم‪.‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويربـى بمـاء الحصـرم فـي إجانـة خضـراء‪ ،‬ويجفـف‪ ،‬فيعـاد سـحقه‪،‬‬
‫‪ .26‬برود الحصرم (م)‬ ‫‪15‬‬
‫ينفـع السلاق‪ ،‬والدمعـة‪ ،‬والجـرب‪ ،‬وبقايـا األرمـاد‪ ،‬وغلـظ األجفـان‪ ،‬والسـبل‬

‫الرقيـق الصافـي المـادة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬توتياء مرابيني وعروق الزعفران ــ وهو الكركم ــ عشرة‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬زنجبيـل و [هليلـة] أصفـر منـزوع النـوى خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬دار‬
‫فلفـل وماميـران مـن كل واحـد درهمـان وثلثـا درهـم‪ [194a] ،‬ملـح هنـدي درهـم‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫يسـحق الجميـع‪ ،‬ويربـى بمـاء الحصـرم المـروق دفعات‪ ،‬ويجفف‪ ،‬ويعاد السـحق‪،‬‬
KIRK ÜÇÜNCÜ BAB
GÖZE FAYDALI DAMLALAR, YAPIMLARI,

SAKLANMALARI VE ÖMÜRLERİ HAKKINDADIR
Mümkünse altın veya gümüş bir kapta saklanır; mümkün değilse ken-
5 di cinsi dışında cam veya porselen bir kapta saklanır. Sert rüzgâr, nem ve
sıcaktan korunur.
1. Beyaz fitil (Minhācü’d-dükkān)

Göz kaşıntısına, ateşli göz iltihabına ve sıcak maddelere iyi gelir.
Karışımı: Sekiz dirhem yanmış ve yıkanmış kurşun, her birisinden
10 dörder dirhem Arap zamkı, beyaz geven zamkı ve nişasta, iki dirhem göz
otu/göz otu zamkı, bir dirhem afyon.
Hepsi ezilerek ince yumurta akı ile fitil/mil hâline getirilir ve gölgede
kurutularak kaldırılır. İçerisindeki göz otu/sarcocolla ağacı zamkını bir
dirhem, geven zamkını dört dirhem yaparsan ve nişastayı çıkarırsan aynı
15 şekilde göz yaralarına da iyi gelir.
2. Gül fitili (Minhācü’d-dükkān)

Hariçten losyon olarak kullanılırsa ileri derece göz iltihaplarına ve
gözdeki kırmızılığa (Erythema) iyi gelir, gözdeki şişliği indirir, gözdeki
fazlalık şeyleri dağıtır, göze bitişik olan şeyleri güçlendirerek, onların
20 göze doğru yönelmesine engel olur. Acıyı dindirir, göz kapaklarının kı-
zarması ve kirpik yerlerinde yara oluşumu, gözde kaşıntıya ve gözün bul-
ber konjunktiva tabakasında görülen şişlik veya ödeme iyi gelir. Bu fitil
Muʻassir b. Rıḍvān’ın fitili olarak bilinir.
‫الباب الثالث واألربعون‬
‫في بيان الشيافات النافعة للعين‪ 1‬وعملها وحفظها وعمرها‬
‫تحفـظ فـي الذهـب أو الفضـة‪ ،‬إن تيسـر‪ ،‬وإال ففـي زجاجـة أو صينيـة‪ ،‬وتحفـظ عـن‬
‫غيـر جنسـه‪ ،‬وعـن الريـح والنـداوة والحر القوي‪.‬‬
‫‪ .1‬شياف أبيض (م)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع حكة العين‪ ،‬والرمد الحار‪ ،‬والمواد الحارة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج الرصـاص المغسـول ثمانيـة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي وكثيـرا بيضـا‬
‫ونشـا مـن كل واحـد أربعـة دراهـم‪ ،‬أنـزروت درهمـان‪ ،‬أفيـون درهـم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع‪ ،‬ويشـيف ببيــاض البيـض الرقيـق‪ ،‬ويجفـف فـي الظـل ويرفـع؛‬
‫درهمـا‪ ،‬وكثيـرا أربعـة دراهـم‪ ،‬وأسـقطت عنـه النشـا‪ ،‬كان ينفـع‬
‫ً‬ ‫وإذا جعلـت أنـزروت‬ ‫‪10‬‬
‫لقـروح العيـن ً‬
‫‪ .2‬شياف الورد (م)‬

‫يسـتعمل طلاء مـن خـارج‪ ،‬فينفـع األرمـاد الحـادة‪ ،‬وحمـرة العيـن‪ ،‬ويفـش الـورم‬
‫عنهـا‪ ،‬ويحلـل مـا يفضـل مـن العيـن‪ ،‬ويمنـع مـن أن يقبـل مـا يتصـل إليهـا‪ ،‬بتقويتـه‪ 2‬لهـا‪،‬‬
‫ويسـكن األلـم‪ ،‬وينفـع السلاق‪ ،‬والحكـة‪ ،‬والوردينـج‪ .‬وهـذا الشـياف يعـرف بشـياف‬ ‫‪15‬‬
‫معسـر‪ 3‬بـن رضـوان‪.‬‬

‫في (ب)‪ :‬العين‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب) و(ج)‪ :‬بتقوية‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ج)‪ :‬معبر‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Birer dirhem rengi beyaza çalan sarı sandal ve kırmızı san-
dal, on iki dirhem çanak yaprakları alınmış gül tomurcuğu, her birisinden
birer dirhem Arap zamkı, geven zamkı, teke dikeni öz suyu, Sokotra adası
sabır otu ve sarı renkli boynuzlu gelincik fitili/mili.
5 Hepsi gülsuyu ile ezilir ve fitil/mil yapılarak gölgede kurutulur ve kul-
lanılır.
3. Demir fitili (Minhācü’d-dükkān)
Göz iltihaplarının son aşamasındaki göz yanmasına ve mizacın kötü-

lüğünü iyi gelir.
10 Karışımı: Her birisinden iki buçuk dirhem Arap zamkı ve çekir-
dekleri alınmış sarı helile, bir dirhem uzun biberin ilk meyvesi, bir
miskal zencefil, üç dirhem teke dikeni öz suyu, beş dirhem yeşil bakır
sülfat.
Gerektiği gibi işlemlerden geçirilir ve fesleğen şurubu ile yoğrulur,
15 fitil/mil yapılarak gölgede kurutulur ve kullanılır.
4. Gözdeki arpacığa iyi gelen fitil (Minhācü’d-dükkān)
Ebū ʻAli b. Rıḍvān’ın tarifidir. Gözdeki ateşli iltihaplara iyi gelir.

Karışımı: Beş dirhem kırmızı sandal, üç dirhem beyaz sandal, on
dirhem Ermeni kili, ikişer dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin
20 konsantresi, teke dikeni öz suyu ve filfilek, birer dirhem çinko oksit ve
yanmış kurşun, beş dirhem Kimolos kili veya Endülüs kili.
Hepsi ezilir ve hindiba suyu ile yoğrulur. Fitiller yapılarak kurutulur
ve kullanılır.
5. Altın renkli fitil (el-Ḥāvī)
25 Şiddetli göz ağrısına, yüksek ateşe ve gözde et yürümesine iyi gelir.

Karışımı: İkişer dirhem altın köpüğü tortusu, safran, hakiki Afrika
mürr ağacı reçinesi, nişasta ve yanmış bakır, her birisinden dörder dāniḳ
‫أخالطـه‪ :‬صنـدل مقاصيـري أبيـض وأحمـر درهـم درهـم‪ ،‬زرورد منـزوع اثنـا عشـر‬
‫درهمـا‪ ،‬صمـغ عربـي وكثيـرا وحـوالن‪ 1‬هنـدي وصبـر سـقوطوري وماميثـاء رهبانـي من‬
‫ً‬
‫كل (واحـد درهـم‪.‬‬
‫يسحق الجميع)‪ 2‬بماء الورد‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .3‬شياف الحديد (م)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع حرقة العين في أواخر األرماد‪ ،‬وسوء المزاج‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬صمـغ عربـي وأهليلـج أصفـر منـزوع النـوى مـن كل واحـد درهمـان‬
‫ونصـف درهـم‪ ،‬دار فلفـل درهـم‪ ،‬زنجبيـل مثقـال‪ ،‬حـوالن هنـدي ثالثـة دراهـم‪ ،‬توتيـاء‬
‫خضـراء خمسـة دراهـم‪.‬‬
‫يدبر كما ينبغي‪ ،‬ويعجن بشراب ريحاني‪ ،‬ويشيف ويجفف في الظل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .4‬شياف البردة (م)‬

‫ألبي علي بن رضوان‪ :‬ينفع األورام الحارة في العين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صنـدل أحمـر خمسـة دراهـم‪ ،‬صنـدل أبيـض ثالثـة دراهـم‪ ،‬طيـن أرمنـي‬
‫عشـرة دراهـم‪ ،‬أقاقيـا رب وحـوالن هنـدي وفوفـل درهمـان درهمـان‪ ،‬إسـفيداج‬
‫ومرداسـنج درهـم درهـم‪ ،‬طيـن قيموليـا أو طيـن أندلسـي خمسـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء الهندباء‪ ،‬ويعمل شيافات‪ ،‬ويجفف ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .5‬شياف دينارجون (ح)‬

‫ينفع وجع العين الشديد‪ ،‬والحرارة المفرطة‪ ،‬والظفرة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا ذهـب وزعفـران ومـر بطـارخ ونشـا ونحـاس محـرق درهمـان‬
‫ضمــن الكتــاب وردت هــذه الكلمــة بالخــاء المعجمــة‪ ،‬وهــذا تصحيــف واضــح‪ ،‬والصــواب مــا أثبتناهــا‪،‬‬ ‫‪1‬‬
‫وهــي الحضــض الهنــدي باللغــة العربيــة‪ ،‬وفيلزهــرج باللغــة الفارســية‪.‬‬
‫كتب في (أ) فوق ما بين القوسين‪ :‬زعفران أفيون درهم نصف‪.‬‬ ‫‪2‬‬
mercan kökü, inci, iki kardeşkanı ağacı reçinesi; yarımşar dirhem kırmızı
zırnık/arsenik ve ṭaberzed şekeri, iki dāniḳ akasya ağacı yaprağı ve mey-
vesinin zamkı.
İlaç maddeleri dövülerek elenir ve bir araya getirilir. Yoğrularak hap-
5 lar yapılır ve gölgede kurutularak kullanılır.
6. Beyaz fitil (el-Ḥāvī)
Göz iltihabının başlangıcında faydalıdır, göz yanmasına iyi gelir.

Karışımı: İkişer dirhem Arap zamkı, geven zamkı ve nişasta, birer
dirhem gümüş köpüğü tortusu ve afyon, altı dirhem yanmış kurşun.
10 Dövülerek ipek bir kumaşla elenir ve yumurta akı ile yoğrulur. Fitil
yapılarak kullanılır.
7. Beyaz fitil (el-Ḥāvī)
Göz iltihabının başlangıcında yanmaya iyi gelir.

Karışımı: Bir ölçü yanmış kurşun, yarımşar ölçü geven zamkı ve göz
15 otu/sarcocolla ağacı zamkı.
Dövülerek elenir ve yumurta akı ile yoğrulur. Fitil/mil yapılarak kul-
lanılır.
8. Göz iltihabının başlangıcında kullanılan beyaz fitil

(eẕ-Ẕeḫīre)
20 Karışımı: Sekiz dirhem yanmış kurşun, dört dirhem Arap zamkı, bi-
rer dirhem afyon ve geven zamkı.
Yumurta akıyla yoğrularak fitil yapılır ve kullanılır.
9. Kırmızı fitil (el-Ḥāvī)
Ateşli göz iltihabı kalıntılarına ve göz kapağı kalınlaşmasına iyi gelir.

25 Karışımı: Altı dirhem yıkanmış kan taşı, dört dirhem yanmış bakır, iki-
şer dirhem mercan kökü, inci, kehribar ve pirinç, beşer dirhem Arap zamkı
‫درهمـان‪ ،‬بسـد ولؤلـؤ ودم أخويـن مـن كل واحـد أربعـة دوانيـق‪ ،‬زرنيـخ أحمـر وسـكر‬
‫طبـرزد مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬أقاقيـا دانقـان‪.‬‬
‫تجمع األدوية مدقوقة منخولة‪ ،‬ويعجن ويحبب‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .6‬شياف أبيض (ح)‬

‫]‪ [194b‬ينفع ابتداء الرمد‪ ،‬وحرقة العين‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :1‬صمـغ عربـي وكثيـرا ونشـا درهمـان درهمـان‪ ،‬إقليميـا الفضـة وأفيـون‬
‫درهـم درهـم‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص سـتة دراهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل بحريرة‪ ،‬ويعجن ببياض البيض‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .7‬شياف أبيض (ح)‬

‫ينفع حرقة العين في ابتداء الرمد‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطه‪ :‬إسفيداج الرصاص جزء‪ ،‬و‪ 2‬كثيرا وأنزروت‪ 3‬من كل واحد نصف جزء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن ببياض البيض‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .8‬شياف أبيض في أوائل الرمد (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج الرصـاص ثمانيـة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي أربعـة دراهـم‪ ،‬أفيـون‬
‫وكثيـرا درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يعجن ببياض البيض‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .9‬شياف أحمر(ح)‬
‫ينفع بقايا الرمد الحار‪ ،‬وغلظ األجفان‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذنج مغسـول سـتة دراهـم‪ ،‬نحـاس محـرق أربعـة دراهـم‪ ،‬بسـد ولؤلـؤ‬
‫سقطت من (أ)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫سقطت هذه الواو من (أ)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪ :‬نزروت‪.‬‬ ‫‪3‬‬
ve geven zamkı, yarımşar dirhem safran ve iki kardeşkanı ağacı reçinesi.

Dövülerek elenir ve su ile yoğrularak fitil/mil yapılır. İhtiyaç hâlinde
kullanılır.
10. Yumuşak kırmızı fitil (Minhācü’d-dükkān)
5 Göz iltihabı hastalığının sonunda kullanılırsa iltihap kalıntılarını da-

ğıtır, göz kapaklarının kalınlığına ve başka semptom göstermeyen hafif
uyuza iyi gelir.
Karışımı: Üçer dirhem Arap zamkı, geven zamkı, nişasta, çinko ok-
sit, yanmış bakır, yıkanmış kan taşı ve Hint sümbülü, birer dirhem safran,
10 delinmemiş inci ve mercan kökü.
Hepsi gerektiği gibi ezilir ve içerisinde bir miskal kasnı çözdürülmüş yaş
sedef otu suyu ile yoğrulur. Fitil yapılarak gölgede kurutulur ve kaldırılır.
11. Yumuşak kırmızı fitil (eẕ-Ẕeḫīre)
Şiddetli ağrıyı dindirir, gözdeki kırmızılığı, gözün iris tabakasındaki

15 sarkmayı, gözdeki et yürümesini giderir, göz akıntısına ve gözdeki kaşın-
tıya engel olur.
Karışımı: Her birisinden birer dirhem Arap zamkı, geven zamkı, yan-
mış kurşun, mercimek şeklindeki kan taşı, delinmemiş inci, mercan kökü,
Anadolu cıva sülfürü, nişasta, rastık taşı ve sütleğen.
20 Hepsi yumuşak bir şekilde dövülerek elenir ve ayva çekirdeğinin ya-
pışkan suyu ile yoğrulur. Fitil yapılarak kullanılır.
12. Siyah fitil (el-Ḥāvī)
Gözün ateşini söndürerek soğutur. İltihaplı/şiş olan göze bu losyon sü-

rülür.
25 Karışımı: Her birisinden dörder dirhem altın köpüğü tortusu, yanmış
kurşun ve Arap zamkı, birer buçuk dirhem mürr ağacı reçinesi, sümbül ve
nişasta, yirmi dört dirhem su ile temizlenmiş akasya ağacı zamkı.
‫وكهربـا وأبرنـج درهمـان درهمـان‪ ،‬صمـغ عربـي وكثيرا خمسـة خمسـة دراهم‪ ،‬زعفران‬
‫ودم أخويـن مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء ويشيف‪ ،‬ويستعمل عند الحاجة‪.‬‬
‫‪ .10‬شياف أحمرلين (م)‬

‫يستعمل في أواخر الرمد‪ ،‬فيحلل بقاياه‪ ،‬وينفع غلظ األجفان‪ ،‬والجرب الخفيف‬ ‫‪5‬‬
‫الصافي‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صمـغ عربـي وكثيـرا ونشـا وإسـفيداج ونحـاس محـرق وسـادنج مغسـول‬
‫وسـنبل الطيـب ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران ولؤلـؤ بكـر وبسـد درهـم درهـم‪.‬‬
‫يسـحق الجميـع كمـا ينبغـي‪ ،‬ويعجـن بمـاء السـذاب الطري الـذي قد حل فيه بارزد‬
‫مثقال‪ ،‬فيشـيف‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويرفع‪.‬‬
‫ً‬ ‫ـــ وهـو القنـة ـــ‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .11‬شياف أحمرلين (ذ)‬

‫يسـكن الوجـع الشـديد‪ ،‬ويذهـب حمـرة العيـن والمورسـرجة والظفـرة‪ ،‬ويمنـع‬
‫الدمعـة‪ ،‬والحكـة الكائنـة فـي العيـن‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬صمـغ عربـي وكثيـرا وإسـفيداج الرصـاص وسـاذنج‪ 1‬عدسـي ولؤلـؤ بكـر‬
‫وبسـد وزنجفـر رومـي ونشـا وروسـختج وفرفيـون درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫ناعما وينخل‪ ،‬ويعجن بلعاب حب السفرجل‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬

‫‪ .12‬شياف أسود (ح)‬

‫يطفئ حرارة العين ويبرد‪ ،‬ويطلى به العين الوارمة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا الذهـب وإسـفيداج‪ 2‬الرصـاص وصمـغ عربي من كل واحد أربعة‬
‫دراهـم‪ ،‬مـر وسـنبل ونشـا مـن كل واحـد درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬أقاقيـا مصـول أربعـة‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬ ‫وعشـرون‬
‫في (ب)‪ :‬سادنج‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Dövülür ve elenir. İt üzümü suyu ile yoğrulur. Gözde ateş, göz iltihabı,
yanma ve göz akıntısı varsa kornea ve granülasyon dokusundaki zarımsı
perde oluşumunu onarır.
13. Göz iltihabının başlanmasına karşı iyi gelen, ağrıyı

5 dindiren ve uyutan fitil (el-Ḥāvī)
Karışımı: Yedi dirhem boynuzlu gelincik fitili, -eẕ-Ẕeḫire’de sekiz

dirhemdir- ikişer dirhem safran, afyon, teke dikeni öz suyu Arap zamkı,
dörder dirhem göz otu/sarcocolla ağacı zamkı ve geven zamkı, bir dirhem
kunduz testisi.
10 Hepsi dövülerek yoğrulur ve fitil/mil olarak kullanılır.
14. Afyon fitili/mili (eẕ-Ẕeḫīre)
Ateşten kaynaklanan göz ağrısına iyi gelir, beraberinde irin ve ince

sarı su bulunan göz yaralarına faydalıdır.
Karışımı: On dirhem yanmış ve yıkanmış kurşun, üç dirhem göz
15 otu zamkı. İki dirhem nişasta, bir buçuk dirhem afyon, bir dirhem geven
zamkı.
İnce yumurta akı ile yoğrulur ve fitil/mil yapılarak kullanılır.
15. Kâfur fitili/mili (eẕ-Ẕeḫīre)
Kūtvālī kitabından alıntıdır. Gözün ateşini, kızıllığını, akıntısını, şid-

20 detli ağrılarını, ateşli yanmasını, göz iltihabını ve iris tabakasındaki sark-
mayı hafifletir.
Karışımı: On dirhem yanmış kurşun, üç dirhem eşek sütüyle terbiye
edilmiş göz otu zamkı, iki dirhem nişasta, bir dirhem geven zamkı, bir
buçuk dirhem afyon.
25 İnce yumurta akı ile yoğrularak fitil/mil yapılır. Ağrı şiddetli de-
ğilse, afyon çıkarılırsa fitil uygun hale gelir; ancak etkisi/keskinliği
zayıflar.
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويعجـن بمـاء عنـب الثعلـب‪ .‬وهـو يصلـح السـبل إذا كان معه حرارة‬
‫ورمـد وحرقة عيـن ودمعة‪.‬‬
‫‪ .13‬شياف ينفع ابتداء الرمد ويسكن الوجع وينوم (ح)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـياف ماميثـا سـبعة دراهـم ـــ وفـي «الذخيـرة»‪ :‬ثمانيـة دراهـم ـــ‪ ،‬زعفـران‬
‫وأفيـون وحضـض وصمـغ عربـي درهمـان درهمـان‪ ،‬أنـزروت وكثيـرا أربعـة أربعـة‬ ‫‪5‬‬
‫دراهـم‪ ،‬جندبيدسـتر درهـم‪.‬‬

‫يدق الجميع‪ ،‬ويعجن‪ ،‬ويشيف‪.‬‬
‫‪ .14‬شياف أفيون (ذ)‬

‫ينفـع وجـع العيـن الكائـن ]‪ [195a‬عـن الحـرارة‪ ،‬وينفـع عـن قـروح العيـن إذا كان‬
‫معـه قيـح وصديـد‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج‪ 1‬الرصـاص المغسـول عشـرة دراهـم‪ ،‬أنـزروت ثالثـة دراهـم‪،‬‬

‫نشـا درهمـان‪ ،‬أفيـون درهـم ونصـف‪ ،‬كثيـرا درهـم‪.‬‬
‫يعجن ببياض البيض الرقيق‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .15‬شياف كافور (ذ)‬

‫عـن «كوتوالـى»‪ .‬يسـكن حـرارة العيـن‪ ،‬وحمرتـه‪ ،‬ودمعتـه‪ ،‬وأوجاعـه الصعبـة‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫وحرقتـه الحـارة‪ ،‬وجدرتـه‪ ،‬ومورسـرجة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج‪ 2‬الرصـاص عشـرة دراهـم‪ ،‬أنـزروت مربـى بلبـن األتـن ثالثـة‬
‫دراهـم‪ ،‬نشـا درهمـان‪ ،‬كثيـرا درهـم‪ ،‬أفيـون درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬
‫شديدا‪ ،‬يترك األفيون‪،‬‬
‫ً‬ ‫يعجن ببياض البيض الرقيق‪ ،‬ويشيف‪ .‬وإن لم يكن الوجع‬
‫سريعا‪ ،‬ويكون حدته ضعيفة‪.‬‬
‫ً‬ ‫فينصلح‬ ‫‪20‬‬
‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
16. Yanmış kırmızı kurşun fitili

Muhammed b. Zekeriyyā’nın formülüdür. Göz ağrısına, gözün iris ta-
bakasının sarkmasına, yüksek ateşine ve gözde et yürümesine iyi gelir.
Karışımı: Üçer dirhem mercimek şeklindeki kan taşı ve sarı zaç, iki
5 dirhem rastık taşı. Birer dirhem mürr ağacı reçinesi ve safran, yarım dir-
hem uzun biberin ilk meyvesi.
Şarapla yoğrulur ve kullanılır.
17. Koruk suyu fitili/mili (eẕ-Ẕeḫīre)

Göz ağrılarına iyi gelir, göz akıntısını durdurur, ateş sebebiyle oluşan
10 göz kaşıntısını giderir.
Karışımı: On dirhem Hint bakır sülfatı veya Basra taşı, beş dirhem
sarı helile kabuğu, birer dirhem mürr ağacı reçinesi, safran, teke dikeni öz
suyu ve Arap zamkı.
Hepsi koruk suyu ile yoğrulur ve fitil/mil yapılır.
15 Fitilin etkisini arttırmak istersen formüle nar suyu, sumak suyu ve nar
çekirdeği suyu eklersen daha güzel ve tam etkili olur.
18. Sümbül fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)

Göz kapağının içerisinden sürme olarak, dışından losyon olarak kul-
lanılır. Göz iltihaplarının kalıntılarına iyi gelir, göz kapaklarının kalınlığı
20 giderir, gözü sıkılaştırır.
Karışımı: Onar dirhem akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin konsant-
re suyu, Arap zamkı, rastık taşı, bakır parçacıkları; üç dirhem Hint süm-
bülü, bir buçuk dirhem safran ve bir dirhem afyon.
Yağmur suyu ile gerektiği gibi ezilerek kurutulur ve fitil yapılarak kul-
25 lanılır.
19. Köpek fitili/mili olarak adlandırılan müncih fitili (eẕ-Ẕeḫīre)

el-İrşād adlı kitaptan alıntıdır. Göz ağrısını dindirir, göz iltihabını/şiş-
liğini anında indirir.
‫‪ .16‬شياف آبارأحمر‬
‫عن محمد بن زكريا‪ .‬ينفع وجع العين‪ ،‬ومورسرجة‪ ،‬وحرارتها الشديدة‪ ،‬وطفرتها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذنج‪ 1‬عدسـي وقلقطـار ثالثـة ثالثـة دراهـم‪ ،‬روسـختج درهمـان‪ ،‬مـر‬
‫وزعفـران درهـم درهـم‪ ،‬دار فلفـل نصـف درهـم‪.‬‬
‫يعجن بالشراب‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .17‬شياف حصرم (ذ)‬

‫ينفع أوجاع العين‪ ،‬ويمنع الدمعة‪ ،‬ويذهب الحكة إذا كانت من الحرارة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء هنـدي أو حجـر بصـري عشـرة دراهـم‪ ،‬قشـر أهليلج أصفر خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬مـر وزعفـران وحضـض هنـدي وصمغ عربـي درهم درهم‪.‬‬
‫يعجن الجميع بماء الحصرم‪ ،‬ويشيف‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫وإن شـئت زيـادة قوتـه‪ ،‬فـزد عليـه مـاء الرمـان‪ ،‬ومـاء السـماق‪ ،‬ومـاء حـب الرمـان‪،‬‬
‫نفعـا‪.‬‬
‫يجـئ أحسـن‪ ،‬وأتـم ً‬
‫‪ .18‬شياف سنبل (م)‬

‫يكتحـل بـه مـن داخـل‪ ،‬ويطلـى بـه مـن خـارج‪ ،‬فينفـع بقايـا األرمـاد‪ ،‬ويحلـل غلـظ‬
‫األجفـان‪ ،‬ويشـد البصـر‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أقاقيـا رب وصمـغ عربـي وراسـخت وتوبـال النحـاس عشـرة عشـرة‬

‫دراهـم‪ ،‬سـنبل الطيـب ثالثـة دراهـم‪ ،‬زعفـران درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬أفيـون درهـم‪.‬‬
‫يسحق كما ينبغي بماء المطر‪ ،‬ويجفف‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .19‬شياف منجح يعرف بشياف الكلب (ذ)‬

‫من «اإلرشاد»‪ .‬يسكن ألم العين‪ ،‬ويفش ورمه من ساعته‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ)‪ :‬سادنج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

Karışımı: Her birisinden kırk dirhem yanmış altın köpüğü tortusu,

sürme taşı, akasya ağacı yaprağı ve meyvesinin konsantre suyu ve Arap
zamkı, sekiz dirhem yanmış ve yıkanmış bakır, dörder dirhem Hint süm-
bülü ve teke dikeni öz suyu, ikişer dirhem kunduz testisi, Sokotra adası
5 sabır otu, Mısır afyonu ve yanmış sarı zaç.
Hepsi biber birer dövülerek, içerisinde gül kaynatılmış su ile yoğrulur,
ince yumurta akı ile yoğrulması tamamlanır, fitil/mil yapılır ve kurutula-
rak kullanılır.
20. Galen fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)
10 Şiddetli ağrılara ve son dönemindeki hastalıklara iyi gelir.

Karışımı: On altı miskal gümüş köpüğü tortusu, kırk miskal akasya
ağacı yaprağı ve meyvesinin konsantre suyu, dört miskal yanmış ve yı-
kanmış bakır, altı miskal Arap zamkı.
Dövülerek yağmur suyu ile yoğrulur ve fitil/mil yapılır, gölgede kuru-
15 tulduktan sonra kaldırılarak kullanılır. Kullanılacağı zaman yumurta akı
ile çözdürülür.
21. Göz iltihaplarının başlangıcında kullanılan, iltihapların

artmasını durduran fitil/mil (Minhācü’d-dükkān)
Karışımı: Bir ūḳiyye Kirman bakır sülfatı, her birisinden beşer dir-
20 hem Arap zamkı, göz otu zamkı, geven zamkı ve çinko oksit, bir dirhem
adi şakayık çiçeği.
Gerektiği gibi işlemlerden geçirilerek hazırlanır ve yağmur suyu ile
yoğrulur. Fitil/mil yapılarak kullanılır.
22. Yumuşak sarı fitil/mil (Minhācü’d-dükkān)
25 Göz iltihabının başlangıcında kullanılır. ed-Düstūru’l-māristānī adlı

kitaptan alıntıdır.
Karışımı: Yirmi dört dirhem sarı renkli boynuzlu gelincik fitili, her biri-
sinden yirmi iki dirhem safran, terbiye edilmiş göz otu/sarcocolla ağacı zamkı
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا ذهـب محرقـة إثمـد وأقاقيـا رب وصمـغ عربـي مـن كل واحـد‬
‫درهمـا‪ ،‬نحـاس محـرق مغسـول ثمانيـة دراهـم‪ ،‬سـنبل الطيـب وحضـض‬ ‫ً‬ ‫أربعـون‬
‫هنـدي أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬جندبيدسـتر وصبـر سـقوطوري وأفيـون مصـري وقلقطـار‬
‫محـرق درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫يـدق الجميـع فـرادى‪ ،‬ويعجـن بمـاء قـد أغلـي فيـه الـورد‪ ،‬ويكمـل عجنـه ببيـاض‬ ‫‪5‬‬
‫البيـض الرقيـق‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويجفـف‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .20‬شياف جالينوس (م)‬

‫ينفع األوجاع الشديدة والعلل‪ ،‬عند انتهائها‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا الفضـة سـتة عشـر مثقـاالً‪ ،‬أقاقيـا رب أربعـون مثقـاالً‪[195b] ،‬‬
‫نحـاس محـرق مغسـول أربعـة مثاقيـل‪ ،‬صمـغ عربـي سـتة مثاقيـل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يـدق ويعجـن بمـاء المطـر‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويرفـع بعـد أن يجـف فـي الظـل‪ ،‬ويسـتعمل‪،‬‬
‫ويحـل عنـد اسـتعماله ببيـاض البيـض‪.‬‬
‫‪ .21‬شياف يستعمل في أوائل األرماد ويردع المواد عن التزايد (م)‬

‫أخالطـه‪ :‬توتيـاء كرمانـي أوقيـة‪ ،‬صمـغ عربـي وأنـزروت وكثيـرا وإسـفيداج من كل‬
‫واحـد خمسـة دراهـم‪ ،‬عـود ريـح درهم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يدبر كما ينبغي‪ ،‬ويعجن بماء المطر‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .22‬شياف أصفرلين (م)‬

‫يستعمل في ابتداء الرمد‪ .‬من «دستور المارستاني»‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬زعفران‬
‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬ماميثاء رهبـاني أربعــة وعشرون‬
‫درهمـا‪ ،‬أفيـون ونشـا سـبعة‬
‫ً‬ ‫وأنـزروت مربـى وكثيـرا مـن كل واحـد اثنـان وعشـرون‬ ‫‪20‬‬
‫دراهـم‪ ،‬جندبيدسـتر ثالثـة دراهـم‪.‬‬

ve geven zamkı, yedişer dirhem afyon ve nişasta, üç dirhem kunduz testisi.

Hepsi bir güzel ezilir ve su ile yoğrulur.
23. Aynı gün iyileştiren fitil/mil (Minhācü’d-dükkān)
İkişer dirhem safran, suda temizlenmiş altın/gümüş köpüğü tortusu

5 ve su ile temizlenmiş Kirman bakır sülfatı, dört miskal yanmış ve su ile
temizlenmiş bakır, altı miskal akasya ağacı zamkı, aynı miktarda Arap
zamkı.
Yağmur suyu ile yoğrularak fitil/mil yapılır ve kurutulur. Kullanılır-
ken biraz yumurta akı ile çözdürülür ve kullanılır. Gözlerde akıntı oldu-
10 ğunda yumurta akı ile karıştırılarak tek başına kullanılır.
24. Yanmış kurşun fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)
Göz yaralarına iyi gelir, göz ateşini dindirir. Derideki tahrişlere ve

deri altı çıban/şişlere faydalıdır.
Karışımı: Altışar dirhem yanmış ve yıkanmış kurşun, altın/gümüş
15 köpüğü tortusu, Arap zamkı, geven zamkı, yıkanmış kurşun oksit, birer
dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi ve afyon.
Hepsi gerektiği gibi ezilir ve yağmur suyu ile yoğrulur. Fitil/mil ya-
pılarak gölgede kurutulur. Bu ilaca bir miskal akgünlük ağacı eklenirse
kornea tabakasındaki deformasyonu doldurmada ve yaraların etlenmesin-
20 de daha etkili olur.
25. Siyah kurşun fitili/mili
Gözdeki çukuru/deformasyonu doldurur.

Karışımı: Birer ölçü yanmış kurşun, sürme, yanmış ve su ile temiz-
lenmiş bakır ve bakır sülfat, Arap zamkı ve geven zamkı, yarım ölçü Mı-
25 sır afyonu, bir başka nüshaya göre çeyrek ölçü. Sürme yerine sürme taşı
kullanılabilir.
‫يسحق ِن ِع َّما‪ ،‬ويعجن بماء‪.‬‬
‫‪ .23‬شياف برء اليوم (م)‬

‫زعفـران وإقليميـا مصـول وتوتيـاء كرمانـي مصول مثقـاالن مثقاالن‪ ،‬نحاس محرق‬
‫مصـول أربعـة مثاقيـل‪ ،‬أقاقيـا رب سـتة مثاقيـل‪ ،‬صمغ عربي مثله‪.‬‬
‫يعجـن بمـاء المطـر‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويجفـف‪ ،‬ويحـك‪ 1‬عنـد االسـتعمال ببيـاض البيـض‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويسـتعمل‪ ،‬وإذا سـالت الدمـوع يعمـل ببيـاض البيـض‪ ،‬ويسـتعمل وحـده‪.‬‬
‫‪ .24‬شياف آبار(م)‬
‫ينفع قروح العين‪ ،‬ويسكن حرارتها‪ ،‬وينفع السحوج والدبيلة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬رصـاص محـرق مغسـول وإقليميـا وصمـغ عربـي وكثيـرا وإسـفيداج‬
‫الرصـاص المغسـول سـتة سـتة دراهـم‪ ،‬مـر بطـارخ وأفيـون درهـم درهـم‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫يسـحق الجميـع كمـا ينبغـي‪ ،‬ويعجـن بمـاء المطـر‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويجفـف فـي الظـل؛‬
‫مثقـال‪ ،‬فيكـون أقـوى فـي إملاء الحفر في الطبقـة القرنية‪،‬‬
‫ً‬ ‫وقـد يضـاف إليـه لبـان أبيـض‬
‫وإلحـام قروحهـا‪.‬‬
‫‪ .25‬أشياف آبارأسود‬
‫يمأل حفر‪ 2‬العين‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫أخالطـه‪ :‬رصـاص محـرق وكحـل ونحـاس محرق وتوتيـاء مصولين وصمغ عربي‬
‫وكثيـرا جـزء جـزء‪ ،‬أفيـون مصـري نصـف جـزء ـــ وفـي نسـخة‪ :‬ربـع جـزء ـــ‪ ،‬ويعـوض‬
‫الكحـل بإثمـد‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ .‬ولعلها‪ :‬يحل‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ج)‪ :‬جفن‪.‬‬ ‫‪2‬‬
26. Kurşun fitili/mili (eẕ-Ẕeḫīre)
Göz yaralarına iyi gelir, yaraları doldurur, yara oluşumuna engel olur.
Karışımı: Sekizer dirhem yanmış kurşun, sürme, rastık taşı, bakır
sülfat ve Arap zamkı, bir dirhem afyon.
5 Kuralına uygun olarak fitil/mil yapılarak kullanılır.
27. Yetmişli yaşlar fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)
Eski yaralara, sivilcelere, gözün iris tabakasındaki sarkmaya iyi gelir,

gözü temizler, iltihap kalıntılarını dağıtır, gözü güçlendirir ve kornea ta-
bakasındaki çukurları doldurur.
10 Karışımı: Yetmiş iki miskal tohumları alınmış taze gül, yirmişer
miskal altın/gümüş köpüğü tortusu ve Arap zamkı, altı miskal safran, üç
miskal afyon, ikişer miskal sümbül, bakır pası ve bakır parçacıkları, dört
miskal mürr ağacı reçinesi.
Gerektiği gibi işlemlerden geçirilir daha önce söylenen hastalıklarda
15 kullanılır.
28. Genel olarak gözde morarma için kullanılan yanmış

kurşun fitili (el-Ḥāvī)
Karışımı: Birer dirhem iki kardeşkanı ağacı reçinesi ve afyon, ikişer

dirhem yıkanmış altın/gümüş köpüğü tortusu, bakır sülfat, çinko oksit,
20 sürme ve kündür, bir buçuk dirhem mürr ağacı reçinesi.
Hepsi toz gibi oluncaya kadar ezilir, ezme işinde gevşek davranıl-
maz. Fitil/mil yapılarak bir kez daha düz cam ezme dibeğinde ezilir ve
kullanılır.
29. Beyaz fitil
25 Gözde morarmaya, düşme ve vurma kaynaklı göz iltihaplarına iyi

gelir.
Karışımı: On dirhem yıkanmış çinko oksit, üç dirhem göz otu reçine-
‫‪ .26‬شياف آبار(ذ)‬
‫ينفع قروح العين‪ ،‬ويدمل‪ ،‬وال يتركه‪ 1‬يجرح‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أنـك محـرق وكحـل وروسـختج وتوتيـاء وصمـغ وكثيـرا ثمانيـة ثمانيـة‬
‫دراهـم‪ ،‬أفيـون درهـم‪.‬‬
‫يشيف على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .27‬شياف سبعيني (م)‬

‫ينفـع القـروح العتيقـة‪ ،‬والبثـور‪ ،‬والمورسـرج‪ ،‬وينقـي العيـن‪ ،‬ويحلـل بقايـا الرمـاد‪،‬‬
‫ويقـوي العيـن‪ ،‬ويملأ الحفـر القرنيـة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬ورد طـري منـزوع األقمـاع اثنـان وسـبعون مثقـاالً‪ ،‬إقليميـا وصمـغ عربـي‬
‫من كل واحد أربعة وعشـرون مثقاالً‪ ،‬زعفران سـتة مثاقيل‪ ،‬أفيون ثالثة مثاقيل‪ ،‬سـنبل‬ ‫‪10‬‬
‫وزنجـار وتوبـال النحـاس مثقـاالن مثقـاالن‪ ،‬مـر أربعة مثاقيل‪.‬‬

‫يدبر كما ينبغي‪ ،‬على ما ذكر فيما قبل‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .28‬شياف أباريستعمل للطرفة مطلقا (ح)‬
‫أخالطـه‪ :‬دم أخويـن وأفيـون درهـم درهـم‪ ،‬إقليميـا مغسـول ]‪ [196a‬وتوتيـاء‬
‫وإسـفيداج‪ 2‬وكحـل وكنـدر درهمـان درهمـان‪ ،‬مـر درهـم ونصـف درهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يسـحق الجميـع حتـى يصيـر كالهبـاء‪ ،‬وال يتهـاون بهـا‪ ،‬ويشـيف ويسـحق بعـد ذلـك‬
‫علـى الصاليـة مـرة أخرى‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .29‬شياف أبيض‬
‫ينفع الطرفة‪ ،‬واألورام الواقعة للعين من سقطة أو ضربة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إسـفيداج‪ 3‬مغسـول عشـرة دراهـم‪ ،‬أنـزروت ثالثـة دراهـم‪ ،‬نشـا وكثيـرا‬ ‫‪20‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬يترك‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪3‬‬
si, ikişer dirhem geven zamkı ve nişasta, yarım dirhem afyon.

Dövülerek toz gibi öğütülür ve fitil/mil yapılır.
30. Gözde et yürümesine iyi gelen altın renkli fitil (el-Ḥāvī)
Karışımı: Onar dirhem altın köpüğü tortusu ve çinko oksit, beşer dir-
5 hem geven zamkı ve mürr ağacı reçinesi, iki dirhem yanmış bakır, dörder
dirhem mercan kökü, inci, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, bir dirhem zerde
çöp, her birisinden yarımşar dirhem kırmızı zırnık/arsenik, ṭaberzed şe-
keri, gümüş köpüğü tortusu, yedi dirhem afyon, iki dirhem safran, aynı
miktarda amonyum klorür.
10 Dövülerek elenir ve yumuşak bir şekilde ezilerek fitil/mil yapılır.
31. Sezar fitili/mili
Gözün konjonktiva tabakasının iç kısmı, fibröz ve koruyucu dış katı-

nın dışı gibi olan gözde et yürümesine iyi gelir.
Karışımı: On iki dirhem kantaşı, altışar dirhem Arap zamkı ve yan-
15 mış bakır, ikişer dirhem sarı zaç ve bakır pası, -bir başka nüshaya göre
sekizer dirhemdir- ve iki buçuk dirhem afyon. (Bir başka nüshada iki
buçuk dirhem)
Dövülerek elenir ve sedef otu ve rezene suyu ile yoğrularak fitil/mil
yapılır. Gölgede kurutularak kullanılır.
20 32. Yeşil fitil (Minhācü’d-dükkān)
Uyuza, göze perde inmesine ve iris tabakasındaki sarkmaya iyi gelen

bakır pası fitilidir.
Karışımı: Üçer dirhem çinko oksit, Arap zamkı, nişasta, çadıruşağı
bitkisi zamkı, bakır pası.
25 Çadıruşağı zamkı sedef otu suyu ile çözdürülür ve bu su ile diğer ilaç
maddeleri yoğrulur. Fitil/mil yapılarak gölgede kurutulur.
‫درهمـان‪ ،‬أفيـون نصـف درهـم‪.‬‬

‫يدق ويسحق كالغبار‪ ،‬ويتخذ شيافاً‪.‬‬
‫‪ .30‬شياف دينارجون ينفع الظفرة (ح)‬

‫أخالطه‪ :‬إقليميا ذهب وإسـفيداج‪ 1‬عشـرة عشـرة دراهم‪ ،‬كثيرا ومر خمسـة خمسـة‬
‫دراهـم‪ ،‬نحـاس محـرق درهمـان‪ ،‬بسـد ولؤلـؤ ودم أخويـن أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬عـروق‬ ‫‪5‬‬
‫درهـم‪ ،‬زرنيـخ أحمـر وسـكر طبـرزد وإقليميـا مـن كل واحـد نصـف درهم‪ ،‬أفيون سـبعة‬
‫دراهـم‪ ،‬زعفـران درهمـان‪ ،‬نوشـادر مثله‪.‬‬
‫ناعما‪ ،‬ويتخذ شيا ًفا‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويسحق ً‬
‫‪ .31‬شياف قيصر‬
‫ينفع الظفرة التي كأنها بطانة للطبقة الملتحمة‪ ،‬وظهارة للطبقة الصلبة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫درهما‪ ،‬صمغ عربي ونحاس محرق سـتة سـتة دراهم‪،‬‬

‫ً‬ ‫أخالطه‪ :‬سـاذنج اثنا عشـر‬
‫قلقطـار محـرق وزنجـار درهمـان درهمـان ـــ وفـي نسـخة‪ :‬ثمانيـة ثمانية دراهـم ــ‪ ،‬أفيون‬
‫درهمـان ونصـف درهـم‪( .‬وفي نسـخة‪ :‬درهمـان ونصف درهم)‪.2‬‬
‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويسـحق ويعجـن بمـاء السـذاب والرازيانـج‪ ،‬ويشـيف‪ ،‬ويجفـف فـي‬
‫الظل‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .32‬شياف أخضر(م)‬
‫وهو شياف الزنجار‪ .‬ينفع الجرب‪ ،‬والسبل‪ ،‬والظفرة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬إسفيداج وصمغ عربي ونشا وأشق وزنجار ثالثة ثالثة دراهم‪.‬‬
‫يحل األشق بماء السذاب‪ ،‬ويعجن به بقية األدوية‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف في الظل‪.‬‬
‫في (ب)‪ :‬أسفيداج‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا أقحمت هذه العبارة في جميع النسخ‪ ،‬مع أنها ال تحمل أي معنى مغاير لما قبلها!‬ ‫‪2‬‬
33. Karışık renkli fitili

Beraberinde ateş olmadığında gözde et yürümesine ve kronik perde
inmesine iyi gelir. Gözde kalın beyaz tabaka oluşumuna karşı faydalıdır.
Karışımı: Birer buçuk dirhem sürme, bakır pası ve Hint defnesi, iki
5 dirhem altın/gümüş köpüğü tortusu, yarımşar dirhem kasnı ve uzun bibe-
rin ilk meyvesi.
Dövülerek elenir ve yıllanmış şarap içerisinde çözdürülen çadıruşağı
zamkı ve kasnı ile yoğrularak fitil/mil yapılır ve kullanılır.
34. Yeşil fitil

10 Göze perde inmesine, iris tabakasının sarkmasına, göze ak düşmesine,
uyuza ve gözde kaşıntıya iyi gelir.
Karışımı: Üç dirhem bakır pası, altı dirhem sarı zaç, birer dirhem
kırmızı arsenik, Ermeni boraksı ve brokoli mercanı, yarım dirhem amon-
yum klorür, bir dirhem çadıruşağı zamkı, altı dirhem rastık taşı. Bir başka
15 nüshaya göre sarı zaç üç dirhemdir.
Çadıruşağı zamkı sedef otu suyu ile çözdürülür, fitil yapılarak kulla-
nılır. İlginç bir şekilde güçlü bir fitildir.
35. Sezar fitili (eẕ-Ẕeḫīre)

Gözde et yürümesini ve fazlalık et oluşumunu giderir.
20 Karışımı: Üç dirhem mercimek şeklindeki kantaşı, yarımşar dirhem
Arap zamkı ve rastık taşı, iki dāniḳ afyon.
Dövülerek elendikten sonra şarap veya rezene suyu ile yoğrulur, fitil
yapılarak kullanılır.
36. Altın renkli fitil (eẕ-Ẕeḫīre)

25 Gözde kaşıntıya ve et yürümesine iyi gelir.
Karışımı: Birer dirhem altın köpüğü tortusu, cıva sülfür, ṭaberzed şe-
keri ve kırmızı arsenik, yarımşar dirhem Arap zamkı, yanmış kurşun ve
‫‪ .33‬شياف الريزج‬
‫ينفع الظفرة‪ ،‬والسبل العتيق إذا لم يكن معه حرارة‪ ،‬وينفع البياض الغليظ‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬كحـل وزنجـار وسـاذج هنـدي درهـم ونصـف درهـم‪ ،‬إقليميـا درهمـان‪،‬‬
‫وسـكبينج ودار فلفـل مـن كل واحـد نصـف درهـم‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن باألشـق والسـكبينج المحلولين بالشـراب العتيق‪ ،‬ويشـيف‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .34‬شياف أخضر‬
‫ينفع السبل‪ ،‬والظفرة‪ ،‬والبياض‪ ،‬والجرب والحكة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زنجـار ثالثـة دراهـم‪ ،‬قلقطـار سـتة دراهـم‪ ،‬زرنيـخ أحمـر وبـورق أرمنـي‬
‫وزبـد البحـر درهـم درهـم‪ ،‬نوشـادر نصـف درهـم‪ ،‬أشـق درهـم ـــ وفـي نسـخة‪ :‬قلقطـار‬ ‫‪10‬‬
‫ثالثـة دراهـم ـــ‪ ،‬روسـختج سـتة دراهـم‪.‬‬

‫يحل األشق بماء السذاب‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪ .‬وهذا قوي عجيب‪.‬‬
‫‪ .35‬شياف قيصر(ذ)‬
‫يذهب الظفرة واللحم الزائد‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬سـاذنج عدسـي ثالثـة دراهـم‪ ،‬صمـغ عربـي وروسـختج مـن كل واحـد‬ ‫‪15‬‬
‫نصـف درهـم‪ ،‬أفيـون دانقـان‪.‬‬

‫يعجن بعد الدق والنخل بالشراب‪ ،‬أو بماء الرازيانج‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪]196b[ .‬‬
‫‪ .36‬شياف دينارجون (ذ)‬

‫ينفع الحكة‪ ،‬والظفرة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا ذهـب وشـنكرف‪ 1‬رومـي وسـكر طبـرزد وزرنيـخ أحمـر درهـم‬ ‫‪20‬‬
‫درهـم‪ ،‬صمـغ عربـي وإسـفيداج الرصـاص وأشـق مـن كل واحـد نصـف درهـم‪ ،‬لؤلـؤ‬
‫في جميع النسخ (سنكرف)‪ ،‬وهو الزنجفر‪.‬‬ ‫‪1‬‬
çadıruşağı zamkı, birer dānik delinmemiş inci, ayva çekirdeği, nişasta,

geven zamkı, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, her birisinden yarımşar dir-
hem mürr ağacı reçinesi, safran, zerde çöp.
Usulüne uygun olarak fitil yapılır ve kullanılır.
5 37. Yeşil zaç fitili
Sürme yapımıyla ilgilenen kimi tabipler şöyle dediler: “Göze inen ka-
lın perdede yeşil zaç fitilini kullandık. Birkaç gün sonra perdenin inceldi-
ğini ve yok olduğunu gördük.”
Karışımı: Beş dirhem rastık taşı, iki dirhem bakır pası, birer dirhem
10 amonyum klorür, boraks, yükseltgenmiş/süblimleşmiş arsenik.
Hepsi dövülerek elenir ve toz gibi öğütülür. Bir hafta bekletildikten
sonra fitil/mil yapılır, kurutularak kullanılır.
38. Akasya ağacının yaprağı ve meyvesinin zamkı ile

yapılan fitil (Minhācü’d-dükkān)
15 Gözü parlatır, uyuza ve göze perde inmesine iyi gelir. Göz bebeğini
güçlendirir, göz tabakaları arasında hapsolmuş şeyleri, koyu maddeleri ve
uzun süredir devam eden göz iltihaplarını kurutur.
Karışımı: Her birisinden on iki miskal gümüş veya altın köpüğü tor-
tusu, bakır parçacıkları/tozu, yanmış bakır, Arap zamkı ve safran, bir
20 miskal afyon, dörder miskal saf mürr reçinesi, yıkanmış kantaşı, Hint
sümbülü ve gül tomurcuğu, yirmi dört adet beyaz biber.
Ezilmesi gerekenler ezilir, su ile yıkanması gerekenler yıkanır, mik-
tarlar belirlenir, birleştirilerek yıllanmış şarap veya rezene suyu ile yoğru-
lur. Fitil/mil yapılarak gölgede kurutulur ve kaldırılır.
25 Meşhur tabiplerin bu fitile dövülmüş altın yaprağı kattıklarını gör-
düm. Şöyle diyorlardı: “Bu şekilde gözün parlaklığı artar, gözün kendisine
üflenmesini kabul etmesi için fitili güzelleştirir.
‫بكـر وحـب السـفرجل ونشـا وكثيـرا ودم أخويـن دانـق دانـق‪ ،‬مـر وزعفـران وعـروق‬
‫الصفـر مـن كل واحـد نصـف نصـف دانـق‪.‬‬
‫على الرسم‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .37‬شياف قلقنت‬
‫قـال بعـض الحكمـاء مـن الكحاليـن‪« :‬اسـتعملنا شـياف قلقنـت فـي السـبل الغليـظ‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫فوجدنـاه بعـد أيـام قـد ر ّقـت وفنيـت‪«.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬روسـختج خمسـة دراهـم‪ ،‬زنجـار درهمـان‪ ،‬نوشـادر وبـورق وزرنيـخ‬
‫مصعـد درهـم درهـم‪.‬‬
‫أسـبوعا‪ ،‬ثـم يشـيف‪ ،‬ويجفـف‪،‬‬
‫ً‬ ‫يـدق الجميـع وينخـل‪ ،‬ويسـحق كالغبـار‪ ،‬ويتـرك‬
‫ويسـتعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .38‬شياف القاقيا (م)‬

‫يجلـو البصـر‪ ،‬وينفـع الجـرب‪ ،‬والسـبل‪ ،‬ويقـوي الحدقـة‪ ،‬ويجفـف مـا يحتبـس فـي‬
‫طبقـات العيـن‪ ،‬و‪ 1‬مـن المـواد الغليظـة‪ ،‬ومـن بقايـا األرمـاد المتطاولـة‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬إقليميا فضية أو ذهبية وتوبال النحاس ونحاس محرق‬
‫وصــمغ عربـي وزعفــران مـن كل واحــد اثنـا عشـر مثــقاالً‪ ،‬أفيــون مثقـال‪ ،2‬ومـر‬ ‫‪15‬‬
‫ٍ‬
‫صـاف وسـاذنج مغسـول وسـنبل الطيـب وزرورد أربعـة أربعـة مثاقيـل‪ ،‬فلفـل أبيـض‬
‫ً‬ ‫أربعـة وعشـرون‬
‫يسـحق مـا يجـب سـحقه‪ ،‬ويصـول مـا يجـب تصويلـه‪ ،‬فيحـرر األوزان‪ ،‬ويجمـع‬
‫ويعجـن بخمـر عتيـق‪ ،‬أو بمـاء رازيانـج‪ ،‬ويشـيف ويجفـف فـي الظـل ويرفـع‪.‬‬
‫ورأيـت مـن األطبـاء المشـهورين مـن عمـل فيـه ورق الذهب المدقـوق‪ ،‬وقال‪« :‬إنه‬ ‫‪20‬‬
‫يزيـد بذلـك قـوة الجالء‪ ،‬ويحسـنه لتقبـل النفس عليه»‪.‬‬

‫كذا أثبتت هذه الواو في جميع النسخ‪ ،‬والصواب حذفها‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ج)‪ :‬مقال‪.‬‬ ‫‪2‬‬
39. Teke dikeni öz suyu fitili (Minhācü’d-dükkān)
Uyuza, göze kalın perde inmesine, göz kapaklarının kalınlaşmasına,

kaşıntıya ve iltihapların kalıntılarına iyi gelir, ıslaklığı kurutur, göz iltiha-
bına ve aşınmaya karşı faydalıdır.
5 Karışımı: İkişer dirhem teke dikeni öz suyu, varsa yeşil veya metalik
bakır sülfat, yoksa yerine Kirman bakır sülfatı, Irak mamiranı, Mağrip
kadıntuzluğu bitkisinin kökünün kabuğu ve göz otu zamkı, birer miskal
nişasta, taş kesen otu, Arap zamkı ve bakır pası.
Usulüne uygun olarak fitil/mil yapılır ve gölgede kurutularak kul-
10 lanılır.
40. Penis içerisine sürülen mil (Minhācü’d-dükkān)
Uyuza ve göze perde inmesine karşı faydalıdır.

Karışımı: On dirhem çadıruşağı bitkisi zamkı, bir ūkiyye bakır pası,
aynı miktarda rastık taşı, on dirhem Arap zamkı, yirmi beş dirhem çinko
15 oksit.
Dövülerek yoğrulur ve fitil/mil yapılarak kullanılır.
41. Yeşil renkli, beyaz iz bırakan penis içi fitili/mili

Üçer buçuk dirhem altın köpüğü tortusu, Arap zamkı ve çinko oksit,
20 beş dirhem Irak bakır pası, üç dirhem çadıruşağı bitkisi zamkı.
Çadıruşağı zamkı sedef otu suyu ile çözdürülür ve bu su ile diğer ilaç
maddeleri yoğrulur.
42. Aynı gün iyileştiren fitil/mil (eẕ-Ẕeḫīre)
Kornea ve granülasyon dokusundaki yüzeysel damarlaşmaya iyi gelir.

25 İkişer dirhem mürr ağacı reçinesi ve safran, beş dirhem Hint sümbülü,
on beş dirhem cam kurumu/isi, dört dirhem Arap zamkı.
Su ile yoğrularak fitil/mil yapılır ve kullanılır.
‫‪ .39‬شياف حوالني (م)‬

‫ينفع الجرب‪ ،‬والسبل الغليظ‪ ،‬وغلظ األجفان‪ ،‬والحكة‪ ،‬وبقايا األرماد‪ ،‬ويجفف‬
‫البلـة‪ ،‬وينفع الرمد والتآكل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬حـوالن هنـدي وتوتيـاء خضـراء أو معدنـي ـــ وإن عدمت عوض بالتوتياء‬
‫الكرمانـي ـــ والماميـران العراقـي وآرغيـس مغربـي وأنـزروت درهمـان درهمـان‪ ،‬نشـا‬ ‫‪5‬‬
‫وقلـت وصمـغ عربـي وزنجـار مثقـال مثقـال‪.‬‬

‫يشيف على الرسم‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .40‬شياف ذكري‪( 1‬م)‬

‫ينفع الجرب‪ ،‬والسبل‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬أشـق عشـرة دراهـم‪ ،‬زنجـار أوقيـة‪ ،‬راسـخت مثلـه‪ ،‬صمـغ عربـي عشـرة‬ ‫‪10‬‬
‫ً‬ ‫دراهـم‪ ،‬إسـفيداج خمسـة وعشـرون‬
‫يدق ويعجن‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف‪.‬‬
‫‪ .41‬شياف ذكري أخضراللون أبيض المحك (م)‬

‫إقليميـا الذهـب وصمـغ عربـي وإسـفيداج ثالثـة ثالثـة دراهـم ونصـف‪ ،‬زنجـار‬
‫عراقـي خمسـة دراهـم‪ ،‬أشـق ثالثـة دراهـم‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫يحل األشق بماء السذاب‪ ،‬ويعجن به بقية األدوية‪.‬‬
‫‪ .42‬شياف برء‪ 2‬يومه (ذ)‬

‫ينفع الغشاوة‪.‬‬
‫مـر وزعفـران درهمـان درهمـان‪ ،‬سـنبل الطيـب خمسـة دراهـم‪ ،‬دخـان الزجـاج‬
‫درهمـا‪ ،‬صمـغ عربـي أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫ً‬ ‫]‪ [197a‬خمسـة عشـر‬ ‫‪20‬‬
‫يعجن بماء‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬

‫ســمي بهــذا االســم؛ ألنــه يوضــع فــي القضيــب كمــا ورد فــي منهــاج الــدكان‪ ،‬وأمــا فــي (ج)‪ :‬ديگــري‪ ،‬كلمــة ديگــر‬ ‫‪1‬‬
‫اآلخــر‪ ،‬واليــاء فــي آخرهــا للوحــدة فــي اللغــة الفارســية‪ ،‬وفــي هــذا التقديــر تعنــي الكلمــة‪ :‬شــياف آخــر‪.‬‬
‫فارســية بمعنــى َ‬
‫في (ب)‪ :‬بره‪.‬‬ ‫‪2‬‬
43. Öd fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)
Gözde su akıntısı ile kornea ve granülasyon dokusundaki yüzeysel da-

marlaşmanın başlama aşamasında faydalı olur. Gözü parlatır.
Karışımı: Üçer dirhem kurutulmuş sığır ödü, kalkan balığı ödü ve
5 keklik ödü, birer dirhem sütleğen, Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı ve
kasnı.
Hepsi ezilir, kasnı yaş rezene suyu ile çözdürülür ve bu su ile diğer ilaç
maddeleri yoğrulur. Fitil/mil yapılarak gölgede kurutulur ve kullanılır.
10 Eşit ölçülerde sırtlan ödü, atmaca ödü, akbaba ödü, tilki ödü ve kalkan
balığı ödü.
Dövülerek elenir ve kuzey yağmurlarının (soğuk) suyu ile yoğrulur.
Fitil yapılarak kurutulur ve kullanılır.
15 Görme zayıflığına ve göze akan sulara iyi gelir.

Karışımı: Birer dirhem topal bir dişi sırtlanın ödü, keklik ödü ve pele-
senk ağacı yağı, ikişer dirhem göz otu zamkı, sabır otu ve safran.
Dövülerek elenir ve sedef otu suyu ile yoğrulur. Fitil/mil yapılarak
kurutulur ve kullanılır.
20 46. Öd fitili/mili (Minhācü’d-dükkān)
Gözden/göze su akmasına iyi gelir.

Karışımı: Her birisinden ikişer dirhem keklik ödü, kurt ödü, dağ
keçisi ödü, kartal ödü, şahin ödü, atmaca ödü, horoz ödü, güvercin ödü,
turaç kuşu ödü, aslan ödü, leylek ödü, domuz ödü, tilki ödü, tavşan ödü,
25 ceylan ödü ve Farsça’da cekerūn (?) denilen hayvanın ödü; aynı miktarlar-
da kasnı, sütleğen ve Ebu Cehil karpuzunun etli kısmı.
‫‪ .43‬شياف مراري (م)‬

‫ينفع ابتداء الماء والغشاوة‪ ،‬ويجلو البصر‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬مرارة البقر ومرارة الشـبوط ومرارة الحجل مجففين ثالثة ثالثة دراهم‪،‬‬
‫فرفيون وشـحم حنظل وسـكبينج درهم درهم‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويحل السكبينج بماء الرازيانج الرطب‪ ،‬ويعجن به بقية األدوية‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويشيف‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويرفع‪.‬‬
‫‪ .44‬شياف مراري (م)‬

‫‪1‬‬
‫العقـاب ومـرارة الثعلـب ومـرارة الشـبوط‬
‫مـرارة الضبـع ومـرارة البــاشق ومـرارة ُ‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء الشمال‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .45‬شياف مرارات (م)‬

‫ينفع ضعف البصر‪ ،‬والماء النازل في العين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـرارة الضبعـة‪ 2‬العرجـاء‪ ،‬ومـرارة القبـج ودهـن البلسـان درهـم درهـم‪،‬‬
‫أنـزروت وصبـر وزعفـران درهمـان درهمـان‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء السذاب‪ ،‬ويجفف‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .46‬شياف مرارات (م)‬

‫ينفع نزول الماء‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬مـرارة القبـج ومـرارة الذئـب ومـرارة الوعـل‪ 3‬ومـرارة العقـاب ومـرارة‬
‫فــي هامشــي (أ) و(ب)‪ :‬ضــرب مــن الســمك‪ ،‬يعنــي‪« :‬قلقــن بالــق»‪ .‬كلمــة قلقــن مكتوبــة فــي (ب) بزيــادة‬ ‫‪1‬‬
‫األلــف بعــد الحــرف األول ( َقا ْل َقــان)‪ .‬وهــو ســمك التــرس باللغــة العربيــة‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الصبعة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كتــب فــي (أ) و(ب) فــوق (الطــراج)‪( :‬هركوهــي يعنــي إمــه ددكلــري طوشــنجل)‪ .‬وهــو كالم أولــه فارســي‬ ‫‪3‬‬
‫وآخــره تركــي‪ .‬الطــراج طائــر معــروف بالعربيــة بالــدراج‪ ،‬وهرگوهــي فارســيته‪ ،‬وطــراج (‪ )turaç‬تركيتــه‪.‬‬
‫وكلمــة طوشــنجل تركيــة أيضــا‪ ،‬فكلمــة (‪ )tavşan‬تعنــي األرنــب‪ ،‬وكلمــة طوشــنجل (‪ )tavşancıl‬طائــر‬
‫جــارح مثــل الصقــور والنســور‪ ،‬يتغــذى غالبــا باألرانــب‪.‬‬
Kasnı rezene suyu ile çözdürülür ve bu su ile diğer ilaç maddeleri yoğ-
rulur. Fitil/mil yapılarak kullanılır.
47. Sarı fitil (el-Ḥāvī)
Gözden su akmaya başlamasına ve kornea ve granülasyon dokusunda

5 yüzeysel damarlaşmasına iyi gelir.
Karışımı: Sekizer dirhem göz otu zamkı ve boynuzlu gelincik fitili,
dörder dirhem hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, Ermeni boraksı ve beyaz
biber, iki dirhem kırmızı arsenik, bir buçuk dirhem safran.
Dövülerek elenir ve fitil/mil hâline getirilir.
10 48. Amber fitili (Minhācü’d-dükkān)
Gözü güçlendirir. el-İrşād adlı kitaptan alıntıdır.

Karışımı: İki dirhem rastık taşı, yarımşar dirhem safran ve akasya
ağacının konsantre suyu, birer dirhem Arap zamkı ve geven zamkı, çey-
rek dirhem ham amber.
15 Gerekli işlemlerden geçirilerek fitil/mil yapılır ve kurutularak kul-
lanılır.
49. Beyaz fitil (Minhācü’d-dükkān)
Gözde kaşıntıya/tahrişe, yanmaya ve ileri derece göz iltihabına iyi gelir.

Karışımı: Eşit ölçülerde Arap zamkı, beyaz geven zamkı ve nişasta,
20 iki ölçü yanmış ve yıkanmış kurşun.
Dövülerek elenir ve yumurta akıyla yoğrulur. Fitil/mil yapılarak göl-
gede kurutulur ve kullanılır.
50. Göz damlası (Minhācü’d-dükkān)
Her on günde üç defa sürme olarak kullanılırsa sebepli veya sebepsiz

25 yere göz çukurlarından çıkan irin ve ince sarı suyu durdurur.
‫النسـر ومـرارة الباشـق ومـرارة الديـك ومـرارة الحمـام ومـرارة الطـراج ومـرارة األسـد‬
‫ومرارة اللقلق ومرارة الخنزير ومرارة الثعلب ومرارة األرنب ومـــرارة الظـــبي ومــرارة‬
‫الجكــرون بالفــارسي درهمـان درهمـان‪ ،‬سـكبينج وفرفيـون وشـحم حنظـل مثلهـا‪.‬‬
‫يحل السكبينج بماء الرازيانج‪ ،‬ويعجن به األدوية‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .47‬شياف أصفر(ح)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع ابتداء الماء‪ ،‬والغشاوة‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬أنـزروت وشـياف ماميثـا ثمانيـة ثمانيـة دراهـم‪ ،‬مـر بطـارخ وبـورق أرمنـي‬
‫وفلفـل أبيـض أربعـة أربعـة دراهـم‪ ،‬زرنيـخ أحمـر درهمـان‪ ،‬زعفـران درهـم ونصـف‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويشيف‪.‬‬
‫‪ .48‬شياف عنبر(م)‬ ‫‪10‬‬
‫يقوي البصر‪ .‬من «اإلرشاد»‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬راسـخت درهمـان‪ ،‬زعفـران وأقاقيـا رب مـن كل واحـد نصـف درهـم‪،‬‬
‫صمـغ عربـي وكثيـرا درهـم درهـم‪ ،‬عنبـر خـام ربـع درهـم‪.‬‬
‫يدبر كما ينبغي‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .49‬شياف أبيض (م)‬ ‫‪15‬‬
‫ينفع الحكة‪ ،‬والحرقة‪ ،‬والرمد الحاد‪.‬‬

‫أخالطـه‪ :‬صمـغ عربـي وكثيـرا بيضـاء ونشـا أجـزاء سـواء‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص‬
‫المغسـول جـزآن‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن ببياض البيض‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويجفف في الظل‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .50‬شياف (ذ)‬ ‫‪20‬‬
‫يمنـع القيـح والصديـد‪ 1‬الخارجـة عـن مـاق العيـن‪ ،‬بلا سـبب أو مـع سـبب‪ ،‬إذا‬
‫اكتحـل بـه فـي كل عشـرة أيـام‪ ،‬ثلاث مـرات‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الصديدة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Karışımı: Birer dirhem Sokotra adası sabır otu, erkek akgünlük ağacı
reçinesi, her birisinden yarım dirhem göz otu/sarcocolla ağacı zamkı, iki
kardeşkanı ağacı reçinesi, narçiçeği, sürme ve beyaz zaç, bir buçuk dānik
bakır pası.
5 Kuralına uygun olarak damla yapılır, ihtiyaç anında göz çukurları içe-
risinde olanların çıkması için sıkıldıktan sonra, bu fitilden göze damlatı-
larak kullanılır.
51. Bebeklerin gözlerinde korneadaki beyaz lekelerin

tedavisinde kullanılan damla
10 Karışımı: Akgünlük ağacı reçinesi, göz otu zamkı, Sokotra adası sa-
bır otu, hakiki Afrika mürr ağacı reçinesi, iki kardeşkanı ağacı reçinesi,
sürme ve gümüş köpüğü tortusunun her birisinden eşit ölçülerde alınır.
Dövülerek elenir ve saf su ile damla yapılarak kullanılır.
52. Göze düşen kalın beyaz tabakayı ortadan kaldıran damla
15 Eşit ölçülerde kasnı, çadıruşağı zamkı, göz otu zamkı, iki ölçü brokoli
mercanı, çeyrek ölçü bakır pası, aynı miktarda Enderānī tuzu.
Dövülerek elenir ve rezene suyu ile fitil/mil yapılır. İhtiyaç anında
içerisinde eğir otu pişirilmiş su ile sürtülerek ufalanır ve gözdeki beyaz
tabaka bu damla ile ovalanarak kullanılır. Banyoya girdikten sonra veya
20 banyonun içerisinde veya sıcak su üzerine eğildikten sonra bir günde bir-
çok defa sürme olarak kullanılırsa beyaz tabakaya iyi gelecektir.
53. Yeşil damla (el-Ḥāvī)
Göze düşen et tabakasını ortadan kaldırır.

Karışımı: Üç buçuk dirhem bakır pası, her birisinden birer dirhem
25 yanmış kurşun, çadıruşağı zamkı, Arap zamkı ve nişasta.
Dövülerek elenen ilaç maddeleri bir araya getirilerek sedef otu suyu
ile yoğrulur ve damla yapılır.
‫أخالطـه‪ :‬صبـر سـقوطوري ولبـان ذكـر درهـم درهم‪ ،‬أنـزروت ودم أخوين وجلنار‬
‫وكحـل وشـب يمانـي مـن كل واحـد نصـف درهم‪ ،‬زنجـار دانق ونصف‪.‬‬
‫ويشـيف علـى الرسـم‪ ،‬ويسـتعمل وقـت الحاجـة بعـد أن يعصـر المـاق ليخـرج مـا‬
‫فيـه‪ ،‬ثـم يقطـر منـه فـي العيـن‪[197b] .‬‬
‫‪ .51‬شياف يعالج به البياض الكائن في أعين الصبيان‬ ‫‪5‬‬
‫أخالطـه‪ :‬لبـان وأنـزروت وصبـر سـقوطوري ومـر بطـارخ ودم أخويـن وكحـل‬
‫وإقليميـا فضـة أجـزاء سـواء‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويشيف بماء قراح‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .52‬شياف يقلع البياض الغليظ‬

‫سـكبينج وأشـق وأنـزروت أجـزاء سـواء‪ ،‬زبـد البحـر جـزآن‪ ،‬زنجـار ربـع جـزء‪ ،‬و‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫ملـح أندرانـي مثلـه‪.‬‬

‫يـدق وينخـل‪ ،‬ويشـيف بمـاء الرازيانـج والسـذاب‪ ،‬وعنـد الحاجـة يحـك‪ 2‬بمـاء‬
‫قـد طبـخ فيـه الـوج‪ ،‬ويدلـك بـه البيـاض‪ ،‬ويسـتعمل‪ ،‬فإنـه ينفـع البيـاض إذا اكتحـل بـه‬
‫فـي اليـوم مـرات كثيـرة‪ ،‬بعـد دخـول الحمـام‪ ،‬أو فـي الحمـام نفسـه‪ ،‬أو بعـد االنكبـاب‬
‫علـى مـاء حـار‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ .53‬شياف أخضر(ح)‬
‫يقلع بياض العين‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬زنجـار ثالثـة دراهـم ونصـف‪ ،‬إسـفيداج الرصـاص وأشـق وصمـغ عربـي‬
‫ونشـا مـن كل واحـد درهـم‪.‬‬
‫تجمع األدوية مدقوقة ومنخولة‪ ،‬ويعجن بماء السذاب‪ ،‬ويشيف‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعلها‪ :‬يحل‪.‬‬ ‫‪2‬‬
54. Gözdeki beyaz tabakayı gideren damla (eẕ-Ẕeḫīre)

Karışımı: İkişer dirhem yanmış ve yıkanmış kurşun, safran, Arap
zamkı, narın meyveye dönmüş çiçekleri, yeşil zaç ve akasya ağacının yap-
rak ve meyvesinin konsantre suyu, bir buçuk dirhem yanmış ve yıkanmış
5 bakır, bir dirhem sürme ve aynı miktarda mazı.
Usulüne uygun olarak damla yapılır.
55. Gözdeki beyaz tabakayı kullanıldığında hemen yok

eden damla (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Her birisinden üçer dirhem eritilmiş cam köpüğü/sırça
10 suyu, brokoli mercanı, bakır sülfat, deniz yengeci, kaya keleri dışkısı, kır-
mızı boraks, ṭaberzed şekeri.
Onar dirhem eğit otu ve mamiran yarım menn su içerisinde geriye
suyun yarısı kalıncaya kadar kaynatılır, suyu sıkılarak bu su ile biraz önce
söylenen ilaç maddeleri yoğrulur ve gölgede kurutulur. Kuruyunca tekrar
15 ezilir ve o su ile yoğrulur. Suyun tamamı tükeninceye kadar bu işlem tek-
rarlanır, sonra damla yapılarak kullanılır.
56. Göze inen perdeye iyi gelen damla

Karışımı: Eşit ölçülerde misk, safran, turna kuşu ödü, kalkan balığı
ödü ve keçi ödü. Toz hâline gelinceye kadar dövülerek elenir ve fitil/mil
20 yapılır. Rezene suyu ile çözdürülerek göze damlatılır.
57. İbn Ḥatīk fitili (Minhācü’d-dükkān)

Bu fitil İbn Ḥatīk’e nispet edilir. Uyuza, göze inen perdeye ve iltihap-
ların kalıntılarına iyi gelir.
Karışımı: Yirmi dirhem rastık taşı, beşer dirhem Arap zamkı ve akas-
25 ya ağacının konsantre suyu, her birisinden üçer buçuk dirhem sümbül,
safran ve afyon. Bir başka nüshaya göre dörder dirhem.
Hepsi ezilerek su ile yoğrulur. Bir başka nüshaya göre yumurta akıyla
yoğrulur.
‫‪ .54‬شياف يذهب البياض (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬رصـاص محـرق مغسـول وزعفـران وصمغ عربي وأقمـاع الرمان وقلقند‬
‫وأقاقيـا درهمـان درهمـان‪ ،‬نحـاس محـرق مغسـول درهم ونصـف‪ ،‬كحل درهم‪ ،‬عفص‬
‫مثله‪.‬‬
‫يشيف على الرسم‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .55‬شياف البياض يقلع البياض عن العين بالعجلة (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬مسـحوقنيا وزبـد البحـر وتوتيـاء وسـرطان بحـري وبعـر الضـب وبـورق‬
‫أحمـر وسـكر طبـرزد مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم‪.‬‬
‫مـن مـن المـاء‪ ،‬حتـى يرجـع‬
‫يغلـى الـوج والماميـران عشـرة عشـرة دراهـم فـي نصـف ّ‬
‫إلـى النصـف‪ ،‬فيعصـر ويعجـن بـه األدويـة السـابقة‪ ،‬ويجفـف في الظل‪ ،‬فإذا جف يسـحق‬ ‫‪10‬‬
‫ثانيـا‪ ،‬ويعجـن بذلـك المـاء‪ ،‬ويكـرر العمـل حتـى يذهـب الماء‪ ،‬ثم يشـيف‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫ً‬
‫‪1‬‬
‫‪ .56‬شياف ينفع الغشاء‬
‫أخالطه‪ :‬مسك وزعفران ومرارة كركي ومرارة أشبوط‪ 2‬ومرارة ماعز أجزاء سواء‪.‬‬
‫يدق ويسحق كالغبار‪ ،‬ويشيف‪ ،‬ويحل بماء الرازيانج‪ ،‬ويقطر في العين‪.‬‬
‫‪ .57‬شياف حتيكي‪( 3‬م)‬ ‫‪15‬‬
‫وهو ينسب إلى ابن حتيك‪ .4‬ينفع الجرب‪ ،‬والغشاوة‪ ،‬وبقايا األرماد‪.‬‬
‫درهمـا‪ ،‬صمـغ عربـي وأقاقيـا رب خمسـة خمسـة‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬راسـخت عشـرون‬
‫دراهـم‪ ،‬سـنبل وزعفـران وأفيـون مـن كل واحـد ثالثـة دراهـم ونصـف درهـم‪ .‬وفـي‬
‫نسـخة‪ :‬أربعـة دراهـم‪.‬‬
‫يسحق الجميع‪ ،‬ويعجن بماء‪ .‬وفي نسخة‪ :‬ببياض البيض‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪( :‬العشاء)‪ ،‬وفي (ج) إلى‪( :‬العشا)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫في جميع النسخ أشبوط‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ)‪ :‬حنيكي‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬حينك‪.‬‬ ‫‪4‬‬
58. Göz kapaklarında kirpik yerlerinin kızarmasına ve yara

oluşmasına iyi gelen fitil/mil (el-Ḥāvī)
Göz kapaklarında tüy/kıl bitirir, gözü aydınlatır ve göze perde inme-

sine iyi gelir.
5 Karışımı: Beşer dirhem altın köpüğü tortusu ve akasya ağacının kon-
santre suyu, dört dirhem bakır pası, iki dirhem rastık taşı.
Dövülerek elenir ve su ile yoğrularak fitil/mil yapılır.
‫‪ .58‬شياف ينفع األشفارالمحمرة‪ ،‬والسالق (ح)‬

‫وينبت الشعر في األجفان‪ ،‬ويضيء البصر‪ ،‬وينفع الغشاوة‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬إقليميـا الذهـب وأقاقيـا خمسـة خمسـة دراهـم‪ ،‬زنجـار أربعـة دراهـم‪،‬‬
‫روسـختج درهمـان‪.‬‬
‫يدق وينخل‪ ،‬ويعجن بماء‪ ،‬ويشيف به‪.‬‬ ‫‪5‬‬
KIRK DÖRDÜNCÜ BAB
HASTALARA UYGUN OLAN PERHİZ

YEMEKLERİ, BİTKİ VE TOHUM ŞERBETLERİ,
EKMEKLER VE TATLILAR HAKKINDADIR
5 1. Perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)

Zayıf mideyi güçlendirir, yemeğe karşı iştah açar ve kalp çarpıntısına
iyi gelir.
Karışımı: Ekşi bir elmanın kabuğu soyulur ve içerisindekiler atılır,
geri kalan kısmı mermer bir dibekte dövülerek suyu sıkılır ve suyu alınır.
10 Soğan dövülmüş kişniş ile birlikte yıkanmış ve kabuğu soyulmamış su-
sam yağında veya badem yağında kaynatılır ve elma suyuna ilave edilerek
kaynatılır. Tam kaynama anında içerisine nane demetleri ve ağaç kavunu
yaprakları atılır, kişniş, kimyon ve Çin tarçını ile kokulandırılır. Hasta
zayıf ise perhiz yemeği piliç eti ve turaç kuşu etiyle yapılır.
15 2. Perhiz yemeği
Badem içi ile kadıntuzluğundan, badem içi ile nar tanesinden veya ba-
dem içi ile limon suyundan, hasta zayıf ise gıda olarak piliç etinden yapılır.
Karaciğeri sıcak olana iyi gelir. Ateşle birlikte sıtma var ise içerisinde
üç dirhem hindiba tohumu pişirilmiş arpa suyu hastaya uygun olur.
Kavrulmuş kabuksuz badem içi ile birlikte kavrulmuş merdümek ve
tavuk etinden yapılan yemek kendisinde karaciğer kaynaklı ateşli ishal
olan kişinin gıdasıdır.
‫الباب الرابع واألربعون‬
‫في املزورات والفقاعات والخبائزوالحالوات مما يوافق املر�ضى‬
‫‪ .1‬مزورة‪( 1‬ذ)‬
‫تقوي المعدة الضعيفة‪ [198a] ،‬وتشهي الطعام‪ ،‬وتنفع خفقان القلب‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يقشـر التفـاح الحامـض‪ ،‬ويرمـى بداخلـه‪ ،‬ويـدق الباقـي فـي جـرن رخـام‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫ويعصـر‪ ،‬ويؤخـذ مـاؤه‪ ،‬ويغلـى البصـل‪ ،‬مـع الكزبـرة المدقوقـة بدهـن الحـل المغسـول‪،‬‬
‫أو بدهـن اللـوز‪ ،‬ويضـاف إلـى مـاء التفـاح‪ ،‬ويغلـى‪ ،‬ويرمـى فيـه وقـت غليانـه طاقـات‬
‫نعنـع‪ ،‬وورقـات أتـرج‪ ،‬ويطيـب بكسـفرة وكمـون ودار صينـي؛ وإن كان المريـض‬
‫ضعي ًفـا‪ ،‬يعمـل بلحـم الفـروج والـدراج‪.‬‬
‫‪ .2‬مزورة‬ ‫‪10‬‬
‫يعمـل مـن أنبـر باريـس‪ ،‬مـع لـب اللـوز ـــ أو مـن حـب الرمـان‪ ،‬أو مـن مـاء الليمـون‪،‬‬
‫مـع لـب اللـوز ـــ ولحـوم الفراريـج‪ ،‬مـع الضعـف غداء‪.‬‬
‫ينفـع لمـن كبـده حـارة‪ ،‬وإن كان معـه حمـى فيوافقـه مـاء الشـعير المطبـوخ فيـه بـزر‬
‫الهندبـاء ثالثـة دراهم‪.‬‬
‫‪ .3‬مزورة‬ ‫‪15‬‬
‫مـن المـاش المقلـو‪ ،‬مـع لـب اللـوز المقشـر المقلـو‪ ،‬مـع لحوم الدجـاج‪ ،‬غداء لمن‬
‫بـه إسـهال كبـدي حار‪.‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬مرورة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
4. Adı geçen rahatsızlık için bir başka etsiz perhiz yemeği
Kavrulmuş badem içi ile sumak ve biraz beyaz şekerden yapılır.
5. Bir başka perhiz yemeği
Badem içi ile birlikte kadıntuzluğundan yapılan etsiz yemek, karaci-

5 ğerinde aşırı rutubet bulunan ancak ateş bulunmayan kötü mizaçlı kişi-
lerin gıdasıdır. Güç kaybı olanlara baharatlı ve biber, nohut, kimyon gibi
ebāzīr1 ile terbiye edilmiş kavurmalar, katkılı piliç kebabı, çil keklik, turaç
ve keklik eti iyi gelir.
6. Gıda (el-Ḥāvī)
10 Aspir çekirdeği içi ile nohut suyundan yapılan yemek ile ebāzīr deni-
len baharatlar ve Çin tarçını ile yapılan kavurmalar ve rutubeti içine çeken
yemekler karaciğerinde rutubet olanlara iyi gelir.
Yine çil keklik, keklik ve turaç kuşu etleriyle hazırlanan nohut yemeği
de iyi gelir.
15 7. Çorba (el-Ḥāvī)
Buğday özü, badem içi ve beyaz şekerle yapılır.
8. Perhiz yemeği
Kaba ve oğlak eti ile yapılır.
9. Perhiz yemeği
20 Merdümek, ıspanak, taze kabaktan veya alabalık etinden yapılır. Ka-

raciğerinin mizacı kuruluk olana uygundur.
Etli nohut yemekleri karaciğer zayıflığı ve karaciğerin arkasında atar-
damarlara birleştiği yerde tıkanıklık olanlara iyi gelir; ancak tatlılardan,
özellikle de nişasta ile yapılan tatlılardan ve vücut kanallarında tıkanık-
1 Ebāzīr: Yemeğe katılan biber, nohut, kimyon gibi tohum halindeki katkılar.
‫‪ .4‬مزورة أخرى لما مر‪.‬‬

‫سماق مع لب لوز مقلو‪ ،‬مع شيء من السكر األبيض‪.‬‬
‫‪ .5‬آخر‬
‫مـزورة مـن أنبرباريـس‪ ،‬مـع لـب لـوز‪ ،‬غـداء لمـن بـه سـوء مـزاج فـي‪ 1‬الكبـد رطـب‬
‫المبـزرة والكردنـاج والطيهـوج والـدراج‬
‫ّ‬ ‫حـارا‪ ،‬القاليـا المتوب ّلـة‬
‫مفـرط‪ ،‬إذا لـم يكـن ً‬ ‫‪5‬‬
‫والقبـج‪ ،‬مـع ضعـف القـوة‪.‬‬
‫‪ .6‬غداء (ح)‬
‫متخـذ مـن مـاء حمـص‪ ،‬مـع لـب حـب القرطـم؛ والـدار صينـي مـع القاليـا المبـزرة‪،‬‬
‫واألطعمـة الناشـفة‪ .‬ينفـع لمـن فـي كبـده رطوبة‪.‬‬
‫وكذا الزيرباج بلحوم الطياهح والقبج والدراريج‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .7‬حساء (ح)‬
‫متخذ من لب الحنطة‪ ،‬مع لب اللوز‪ ،‬والسكر األبيض‪.‬‬
‫‪ .8‬أو مزورة‬
‫من القرع‪ ،‬مع لحوم الجدي‪.‬‬
‫‪ .9‬أو مزورة‬ ‫‪15‬‬
‫مـن المـاش و‪ 2‬اإلسـفاناخ والقـرع الرطـب‪ ،‬أو مـن لحـوم السـمك الرضراضـى‪.‬‬
‫موافـق لمـن فـي مـزاج كبـده يبوسـة‪.‬‬
‫والزيربـاج ينفـع لمـن بـه ضعـف الكبـد وسـدد فـي محدبهـا‪ ،‬لكـن ينبغـي أن يجتنب‬
‫سقطت (في) من (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫سقطت هذه الواو من (أ)‪.‬‬ ‫‪2‬‬
lığa sebep olan bulamaç aşı, keşkek, tutmaç yemeği ve kadayıf gibi yi-
yeceklerden kaçınması gerekir; çünkü bunlar hem karaciğerin iç/oyuk
kısmında hem de atardamarlara bitiştiği yerdeki tıkanıklıkları arttırır.
10. Perhiz yemeği (el-Ḥāvī)
5 Nohut suyu ve tavuk eti ile yapılır. Kendisinde karaciğer zayıflığı ve

karaciğerinin iç/oyuk kısmında tıkanıklık olanlara iyi gelir.
el-Ḥāvī’de yer aldığına göre arpa suyu karaciğerinde ateşli ve kanlı
tümör olanlara uygundur.
10 Aspir tohumu içi ile nohuttan yapılır.

Karaciğerinin atardamarlara birleştiği yerde balgamlı tümör olan-
lara iyi gelir. Şayet güçleri zayıf ise yemeğin tavuk eti ile yapılmasına
izin verilir.
el-Ḥāvī’de yer aldığına göre etli nohut yemeği karaciğerinde sert ve
15 kara safralı tümör olanlara uygundur.
Nohut, merdümek ve badem içinden yapılır.

Karaciğerinde düşme veya vurma/çarpma nedeniyle tümör olanlara
iyi gelir.
20 13. Perhiz yemeği (el-Ḥāvī)
Nohut, badem içi ve piliç eti ile merdümekten yapılır.

Ateşli dalağın kötü mizacına iyi gelir.
14. Perhiz yemeği
Aspir tohumu içi ve biraz Çin tarçını ile birlikte nohuttan yapılır.
25 Soğuk dalağa iyi gelir.
‫الحلويـات‪ ،‬وال سـيما المعمولـة بالنشـا‪ ،‬والمسـددات كالعصائـد والهرائـس والالخشـة‬

‫والقطائـف‪ ،‬فإنهـا تزيـد فـي السـدد‪ ،‬مقعـرة كانـت أو محدبـة‪.‬‬
‫‪ .10‬مزورة (ح)‬
‫من ماء الحمص‪ ،‬مع الدجاج‪.‬‬
‫يوافق لمن به ضعف الكبد‪ ،‬والسدد الكائنة في مقعرها‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫(ح) وماء الشعير موافق لمن في كبده ورم حار دموي‪.‬‬
‫‪ .11‬مزورة (ح)‬
‫الحمص مع لب حب القرطم‪.‬‬
‫ينفـع لمـن فـي محـدب كبـده ورم بلغمـي‪ ،‬ويرخـص لهـم الدجـاج إن كانـت القـوة‬
‫ضعيفة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫(ح) الزيرباج موافق لمن في كبده ورم صلب سوداوي‪.‬‬
‫‪ .12‬مزورة (ح)‬
‫من الحمص والماش ولب اللوز‪.‬‬
‫ينفع لمن في كبده ورم عن سقطة أو ضربة‪.‬‬
‫‪ .13‬مزورة (ح)‬ ‫‪15‬‬
‫من الماش مع الحمص ولب اللوز والفراريج‪.‬‬

‫ينفع لسوء مزاج الطحال الحار‪.‬‬
‫‪ .14‬مزورة‬
‫من حمص مع لب حب القرطم‪ ،‬بيسير دار صيني‪.‬‬
‫ينفع الطحال البارد‪.‬‬ ‫‪20‬‬
Kabak ile piliç eti, kabak ile balık eti veya kabak ile bedeni rutubetli
tutan bütün gıdalardan yapılır.
Kuru dalağa iyi gelir.
Aspir tanesi veya baharatlı ve ebāzīr denilen yemek katkıları ile no-
huttan yapılır.
Rutubetli dalağa iyi gelir.
17. Perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Hindiba tohumu ile arpa suyundan yapılır.

Ateş kaynaklı dalak tümörü olanlara iyi gelir.
Haşhaş şurubu ile sütleğen suyundan yapılan sarı safralı dalak tümör-
lerine iyi gelir.
18. Perhiz yemeği
15 Aspir tohumu içi ile nohuttan yapılır.

İlaç içtikten sonra yenilirse başlangıç aşamasındaki balgamlı dalak
tümörlerine iyi gelir.
19. Perhiz yemeği
Nohut ile çil keklik eti veya tavuk eti veya piliç etinden yapılır.
20 Kuru tabiatlı dalak tümörü olanların gıdasıdır.
20. Perhiz yemeği
Tavuk eti, çil keklik eti, turaç eti, keklik eti, serçe eti ve yabani gü-
vercin eti ile nohuttan veya aspir tanesi içi, Çin tarçını, durak otu tohumu,
Kirman kimyonu ile nohut suyundan yapılır.
‫‪ .15‬مزورة (ح)‬
‫من القرع ]‪ [198b‬مع لحوم الفراريج‪ ،‬أو السموك‪ ،‬أو كل غداء يرطب البدن‪.‬‬
‫فإنه ينفع الطحال اليابسة‪.‬‬
‫‪ .16‬مزورة‬
‫معمولة من الحمص‪ ،1‬مع حب القرطم‪ ،‬أو القاليا المتوبلة المبزرة‪.2‬‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع الطحال الرطب‪.‬‬
‫‪ .17‬مزورة (ذ)‬
‫من ماء الشعير‪ ،‬مع بزر هندبا‪.‬‬
‫ينفع أصحاب أورام الطحال الحار السبب‪.‬‬
‫وماء الشبرم مع شراب الخشخاش‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫ينفع أورام الطحال الصفراوي‪.‬‬
‫‪ .18‬مزورة‬
‫معمولة من الحمص‪ ،‬مع لب حب القرطم‪.‬‬
‫تنفع أورام الطحال البلغمية ابتداء‪ ،‬وبعد شرب الدواء‪.‬‬
‫‪ .19‬مزورة‬ ‫‪15‬‬
‫مـن زيرباج مع لـحوم الطياهيـج‪ ،‬أو الدجاج‪ ،‬أو الفراريح‪.3‬‬

‫غداء لمن به ورم الطحال اليابس المزاج‪.‬‬
‫‪ .20‬مزورة‬
‫مـن زيربـاج معمـول مـن لحـوم الدجـاج‪ ،‬والطيهـوج‪ ،‬والدراريـج والقبـج‪،‬‬
‫والعصافيـر‪ ،‬والحمـام البـري؛ أو مـاء الحمـص بلـب حـب القرطـم‪ ،‬مـع الـدار صينـي‪،‬‬ ‫‪20‬‬
‫وبـزر الشـبت‪ ،‬والكمـون الكرمانـي‪.‬‬

‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬الخمص‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (ب)‪ :‬المبرزة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (أ) و(ب)‪( :‬الفراريح)‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Vücudunda ödem oluşanlara iyi gelir. Sirke, mürrī yemeği1, Frenk

kimyonu, Çin tarçını, biber, kimyon ve kara hardal ile yapılan hafif etli
kavrulmuş yemekler de onlara iyi gelir.
21. Karnı yumuşatan perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
5 Karışımı: Siyah erik tamamen yumuşayıncaya kadar kaynatılarak

suyu sıkılır ve süzülür. Kuru soğan ile kişniş bir güzel dövülür, badem
yağı ve kabuğu soyulmamış susam yağı ile kavrulur ve üzerine erik suyu
ve semizotu dalları veya kabak dökülür, kişniş, biraz kimyon ve Çin tar-
çını ile tatlandırılır.
10 Yemeğin tutucu/kabız yapıcı olmasına ihtiyaç varsa erik yerine kuru ko-
ruk suyu veya sumak suyu; kabak yerine de kuzukulağı/ekşi yonca ve semi-
zotu katılır ve iyice pişirilir. Kıvamında pişince ateşten indirilir ve yenilir.
22. Mideyi tutan bulamaç yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: İki avuç beyaz haşhaş dövülerek arpa suyu ile sütü çıka-
15 rılır. Bu su içerisinde bir gün bir gece Şam keçiboynuzu ıslatılır, sonra
keçiboynuzunun etkisi suya çıkıncaya kadar kaynatılır. Tamamen suya
daldırılarak süzülür. Suya dövülmüş ve elenmiş otuz dirhem galeta unu,
üç dirhem dövülmüş ve elenmiş Arap zamkı ve on dirhem dövülmüş tatlı
badem içi eklenir.
20 Hepsi bir tencerede pişirilir ve bulamaç kıvamına gelinceye kadar ka-
rıştırılarak kullanılır. Yemeğin kaşıkla yenilecek kadar koyu olması is-
tenirse ve hastanın gücünü arttırmaya ihtiyacı varsa yemeğe pirinç unu
eklenir ve yenilir. Bu da ishal ile birlikte öksürüğe iyi gelir.
23. Mideyi güçlendirmekle birlikte ishal ve bağırsak

25 iltihabına iyi gelen perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Bir ölçü kuru soğan, iki ölçü yaş kişniş alınarak dövülür
ve tatlı badem yağıyla kaynatılır. Sonra suda pişirilerek buna biraz kişniş,
1 Mürrī yemeği: Yoğurt, süt, ekmek kurusu, üzerlik tohumu ve sirkeyle hazırlanan yi-
yecektir.
‫ينفـع أصحـاب االستسـقاء‪ ،‬وينفعهـم المطنجنـات‪ 1‬المعمولـة بالخـل‪ ،‬والمـري‪،‬‬

‫والكراويـا‪ ،‬والـدار صينـي‪ ،‬والفلفـل‪ ،‬والكمـون‪ ،‬والخـردل‪.‬‬
‫‪ .21‬مزورة يلين البطن (د)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يغلـى اإلجـاص األسـود‪ ،‬حتـى يتهرأ‪ ،‬فيعصر ويصفى‪ ،‬فيدق البصل مع‬
‫الكزبـرة دقـا ِِن ِع َّمـا‪ ،‬ويقلـى مـع دهـن اللـوز‪ ،‬ودهـن الحـل‪ ،‬فيصـب عليـه مـاء اإلجـاص‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫وأغصـان الرجلـة ـــ أو القـرع ـــ‪ ،‬ويطيـب بالكزبـرة‪ ،‬وقليل كمـون‪ ،‬ودار صيني‪.‬‬
‫وإن احتاجوا إلى القبض يجعل بدل اإلجاص ماء الحصرم اليابس ــ أو ماء السماق‬
‫جيدا‪ ،‬فإذا استوى ينزل‪ ،‬ويتناول‪.‬‬
‫ــ؛ وبدل القرع أغصان الحميض والرجلة‪ ،‬ويطبخ ً‬
‫‪ .22‬حريرة يحبس البطن (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يـدق الخشـخاش األبيـض كفيـن‪ ،‬ويخـرج حليبـه بمـاء الكشـك‪ ،‬فينقـع‬ ‫‪10‬‬
‫يومـا وليلـة‪ ،‬ثـم يغلـى حتـى يخـرج قـوة الخرنـوب فـي‬

‫فـي هـذا المـاء خرنـوب شـامي ً‬
‫ً‬ ‫المـاء‪ ،‬فيمـرس ويصفـى‪ ،‬ويضـاف إلـى المـاء بقسـيماط مدقـوق منخول ثالثيـن‬
‫صمـغ عربـي مدقـوق منخـول ثالثـة دراهـم‪ ،‬لـب لـوز حلـو مدقـوق عشـرة دراهـم‪.‬‬
‫يطبـخ الجميـع فـي طنجيـرة‪ ،‬ويحــرك إلـى أن يأخــذ قـوام الحريـرة‪ ،‬ويسـتعمل؛‬
‫نافعـا مـن‬
‫أيضـا ـــ ً‬
‫وإن أحـب أن يكـون أغلـظ‪ ،‬بحيـث يـؤكل بالملعقـة ‪ ،‬ويكـون ـــ ً‬
‫‪2‬‬
‫‪15‬‬
‫السـعال مـع اإلسـهال‪ ،‬فيضـاف إليـه دقيـق األرز‪ ،‬ويـؤكل‪ ،‬وال سـيما إذا كان المريـض‬
‫محتاجـا إلـى زيـادة القـوة‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ .23‬مزورة تنفع اإلسهال والسحج مع أنها تقوي المعدة (ذ)‬

‫جـزءا‪ ،‬وكزبـرة رطبـة جزأيـن‪ ،‬يدقـان ويغليـان مـع دهـن‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ البصـل‬
‫اللـوز الحلـو‪ ،‬ثـم يطبخـان فـي المـاء‪ ،‬فيضـاف إليـه قليـل كزبـرة ودار صينـي ومصطكـى‬ ‫‪20‬‬
‫في (ج)‪ :‬المطخبات‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الملعقة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Çin tarçını, sakız ağacı reçinesi ve tuz eklenir. Pişmesine yakın içerisine
bir avuç kuzu kulağı/ekşi yonca yaprağı, ayıklanmış, dövülmüş ve elen-
miş bir avuç sumak eklenir. Pişerek yumuşayınca içerisine kepekli ekmek
ufalanarak yenilir.
5 24. Karaciğerden kaynaklanan sarı safralı ishali olana iyi

gelen perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kuru soğan, kişniş ile dövülür ve kabuğu soyulmamış susam

yağı ile kavrulur. Sonra daha önce bahsedilen baharat ve tatlandırıcılarla bir-
likte suda kaynatılır. Sonra kadıntuzluğu suyu eklenerek bir taşım kaynatılır,
10 sonra içerisine doğranmış kadıntuzluğu, nar tanesi, semizotu dalları eklene-
rek pişinceye kadar kaynatılır. Kuru kişniş ile tatlandırılır ve kullanılır.
25. Aşırı ishal nedeniyle zayıf düşenlere iyi gelen perhiz

yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Hastanın mizacının dayanma gücüne göre piliç ve turaç

15 kuşu veya güvercin yavrusu ve keklik iyice pişirilir. Sonra bütün etler bir
güzel dövülerek kişniş ve kuru soğan ile kavrulur. Daha önce bahsedi-
len kimyon ve nohut gibi ebāzīr ile kavrulduktan sonra, ilaç maddelerine
hastanın iştahına göre nar tanesi ile kuru üzüm eklenir. Hepsi tamamen
pişinceye kadar kaynatılır, biraz kişniş, kimyon ve şaraptan yapılmış sirke
20 ile tatlandırılır ve yenilir.
26. İshale, mide ve karaciğer ağrılarına iyi gelen piliç veya

bıldırcın yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Piliç veya turaç, kadıntuzluğu suyu ve ekşi nar tanesiyle

pişirilir, kişniş ve hindiba ile veya it üzümü suyu ile tatlandırılır.
25 27. Perhiz yemeği (el-Ḥāvī)
Tavuk veya çil keklik eti ile darı ve kabukları soyulmuş haşhaş veya
badem içinden yapılır.
‫وملح؛ فإذا قرب االستواء يجعل فيه ورق‪ 1‬الحميض ك ًفا‪ ،‬وكف سماق منقى مدقوق‬
‫منخـول؛ فـإذا انطبـخ واهتـرأ يثـرد فيـه خبـز الخشـكار‪ ،2‬ويـؤكل‪.‬‬
‫‪ .24‬مزورة تنفع لمن به إسهال ]‪ [199a‬صفراوي كائن عن الكبد (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يـدق البصـل مـع الكزبـرة‪ ،‬ويقلـى بدهـن الحـل‪ ،‬ثـم يغلـى بالمـاء مـع‬
‫األبازيـر المتقدمـة‪ ،‬ثـم يضـاف إليـه مـاء األنبرباريـس‪ ،‬ويغلـى غليـة واحـدة‪ ،‬ثـم يضـاف‬ ‫‪5‬‬
‫إليـه جـرم أنبرباريـس‪ ،‬وحـب الرمـان‪ ،‬وأغصـان الرجلـة‪ ،‬ويغلـى حتـى يسـتوي‪ ،‬ويطيب‬
‫بكزبـرة يابسـة‪ ،‬ويسـتعمل‪.‬‬
‫‪ .25‬مزورة تنفع لمن قد ضعفت‪ 3‬من كثرة اإلسهال (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يطبـخ الفـروج‪ 4‬والـدراج أو فـرخ الحمـام أو القبـج‪ ،‬حسـب احتمـال‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم يـدق جميـع لحومـه د ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬ويقلـى‬
‫مـزاج العليـل‪ ،‬بالمـاء‪ ،‬حتـى ينطبـخ ً‬ ‫‪10‬‬
‫بالكزبـرة مـع البصـل‪ ،‬ويقلـى مـع األبازيـر المقـدم ذكـره‪ ،‬ثـم يضـاف إلـى الحوائج حب‬
‫الرمـان مـع الزبيـب‪ ،‬علـى قـدر شـهوة العليـل‪ ،‬ويغلـى الجميـع حتـى ينطبـخ ويسـتوي‪،‬‬
‫فيطيبـه بقليـل كزبـرة وكمـون وخـل خمـر‪ ،‬ويتنـاول‪.‬‬
‫‪ .26‬مصوص ينفع اإلسهال وأوجاع البطن والكبد (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬يطبـخ الفـروج ـــ أو الـدراج ـــ فـي ماء أنبرباريس وحـب الرمان الحامض‪،‬‬ ‫‪15‬‬
‫ويطيـب بالكزبـرة والهندبـاء وماء عنب الذئب‪.‬‬
‫‪ .27‬مزورة (ح)‬
‫معمولـة مـن جـاورس وخشـخاش مقلـو ـــ أو لـب لـوز ــ المقشـرين‪ ،‬مـع الدجاج أو‬
‫الطيهوج‪.‬‬
‫تكررت في (أ) و(ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬الكشكار‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬القروح‪.‬‬ ‫‪4‬‬
Bir damarın çatlaması veya açılması nedeniyle aşırı kanlı ishali olan-
lara uygundur.
28. Perhiz yemeği
Tavuk, çil keklik, keklik ve turaç etiyle birlikte sumaktan yapılır.

5 Kan akan basur hastalarına iyi gelir.
el-Ḥāvī’de yer aldığına göre gut hastalarının, sarı safralı eklem ağrı-
ları olanların tedavi esnasında yiyeceği badem içi ve ıspanaklı merdümek
yemeğidir.
29. Sıtmalara iyi gelen perhiz yemeği1 (eẕ-Ẕeḫīre)
10 Karışımı: Kişniş ile soğan güzelce dövülür ve temiz bir şekilde yıka-
nır, sonra pişinceye kadar badem yağıyla kaynatılır. Üzerine yeterli mik-
tarda su dökülerek, ihtiyaca göre iki taşım veya daha fazla kaynatılır. İçe-
risine tatlı ve ekşi olmayacak şekilde şaraptan yapılmış sirke ve ṭaberzed
şekeri eklenir. Et yerine yemeğe bir dirhem mürrī yemeği ile biraz kuru
15 kişniş ve kimyon eklenerek ateşten alınır ve ağzı kapatılır. Dinleninceye
kadar beklemeye bırakılır ve kaldırılarak yemek vakti yenilir.
30. Sıtmalara, ishal ve eklem ağrıları olanlara iyi gelen

perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Kuru soğan ile yaş kişniş güzelce dövülür ve yıkanır. Sonra
20 tatlı badem yağı ile pişinceye kadar kavrulur, sonra üzerine su ile merci-
mek eklenir ve mercimekler pişip dağılıncaya kadar pişirilir. Mercimeğin
alternatifi sirke ve şekerdir. Hastada ishal varsa sirke formülden çıkarılır,
sirke yerine nar tanesi katılır. Kimileri kişnişi de çıkarır.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Büyük macun tarifi: Küçük
Hindistan cevizi 10, kündür 10, zencefil 10, ılgın ağacı meyvesi 10, fesleğen tohu-
mu 10, uzun biberin ilk meyvesi 10, beyaz biber 10, havlıcan 10, kuşkonmaz tohu-
mu 10, ayı gülü 10, soğan tohumu 10, Hint sümbülü 10, kırmızı zerdali dikeni 10,
beyaz zerdali dikeni 10, holaren 10, kuşkonmaz 10, kara helile 10, tere otu tohumu
10, kereviz tohumu 10, orkide 10, tarçın 10, akırıkarha 10, bal 660. Alınacak doz
(kullanım) 5.
‫يوافق لمن كان به إسهال دم مفرط‪ ،‬النفتاق عرق أو انفتاحه‪.‬‬
‫‪ .28‬مزورة‬
‫من سماق مع لحم الدجاج‪ ،‬والطياهيج‪ ،‬والقباج‪ ،‬والدراج‪.‬‬
‫ينفع أصحاب البواسير إذا كان الدم سياالً‪.‬‬
‫(ح) أغذيـة أربـاب النقـرس‪ ،‬وأوجـاع المفاصـل الصفـراوي‪ ،‬أوان العلاج‪ ،‬مـزورة‬ ‫‪5‬‬
‫المـاش‪ ،‬مـع لـب اللـوز واإلسـفاناخ‪.‬‬
‫‪ .29‬مزورة تنفع الحميات‪( 1‬ذ)‬

‫أخالطهـــا‪ :‬يـــدق الكزبـــرة مـــع البصل د ًقـــا ِن ِع َّمـــا‪ ،‬فيغســـل نظي ًفا‪ ،‬ثـــم يغلى مع‬
‫دهـــن اللـــوز حتـــى ينضج‪ ،‬فيصـــب عليه المـــاء مقـــدار الكفايـــة‪ ،‬ويغلـــى غليتين أو‬
‫أكثـــر بقـــدر الحاجـــة‪ ،‬فيضـــاف إليـــه خـــل خمـــر وســـكر طبـــرزد‪ ،‬بحيـــث ال يكـــون‬ ‫‪10‬‬
‫حلـــوا‪ ،‬وينثـــر موضـــع اللحـــم ‪ 2‬درهـــم مـــري علـــى الطعـــام‪ ،‬مـــع قليل‬
‫ً‬ ‫حامضـــا وال‬
‫ً‬
‫كزبـــرة يابســـة وكمـــون‪ ،‬ويرفـــع عنـــه النـــار‪ ،‬ويغطى رأســـه‪ ،‬ويتـــرك حتى يهـــدأ‪ ،‬ثم‬
‫يرفـــع ويـــؤكل وقـــت الغداء‪.‬‬
‫‪ .30‬مزورة تنفع الحميات ولمن به اإلسهال وأوجاع المفاصل (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يـدق البصـل والكزبـرة الرطبـة د ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬فيغسـل‪ ،‬ثـم يقلـى مـع دهـن‬ ‫‪15‬‬
‫اللـوز الحلـو‪ ،‬حتـى ينضـج‪ ،‬ثـم يصـب عليهـا المـاء مـع العـدس‪ ،‬ويطبـخ حتـى ينضـج‬
‫العـدس ويضمحـل‪ ،‬فيعدلـه بالخـل والسـكر ويتنــاول‪ ،‬فـإن كان بـه إسـهال يدفـع عنـه‬
‫الخـــل‪ ،‬ويجعـل بدلـه حـب الرمـان‪ ،‬والبعـض يشـيلون عنـه الكزبـرة ً‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬صفــة معجــون كبيــر‪ :‬جــوز بــوا ‪ ،10‬كنــدر ‪ ،10‬زنجبيــل ‪ ،10‬حبــة العذبــة ‪ ،10‬بــزر الريحــان‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ،10‬دار فلفــل ‪ ،10‬فلفــل أبيــض ‪ ،10‬خولنجــان ‪ ،10‬بــزر هليــون ‪ ،10‬فوانيــا ‪ ،10‬بــزر بصــل ‪ ،10‬ســنبل‬
‫هنــدي ‪ ،10‬بهمــن أحمــر ‪ ،10‬بهمــن أبيــض ‪ ،10‬لســان عصفــور ‪ ،10‬شــقاقل ‪ ،10‬هليلــج أســود ‪ ،10‬بــزر‬
‫الرشــاد ‪ ،10‬بــزر كرفــس ‪ ،10‬خصــى الثعلــب ‪ ،10‬قرفــة ‪ ،10‬عاقــر قرحــا ‪ ،10‬عســل ‪ ،660‬اســتعمال ‪.5‬‬
‫في (أ) و(ج)‪ :‬الملح‪.‬‬ ‫‪2‬‬
Şayet hastada sık tuvalete gitme nedeniyle zayıflık varsa, hastanın gü-
cünün düşmemesi için perhiz yemeği turaç kuşu etiyle veya kırmızı oğlak
etiyle pişirilir. Şayet hastada hastalığın doğası olarak sarı safra varsa per-
hiz yemeği mercimek, sirke ve pazı dallarıyla pişirilir.
5 31. Hint hurması, badem içi ve ıspanakla yapılan perhiz

yemeği (el-Ḥāvī)
Safranın mideye akmasından kaynaklanan baş ağrısına iyi gelir.
Badem içi veya Hint hurması ile kabuğu soyulmuş merdümekten veya
10 şekerle nar tanesinden yapılır.
Kanlı baş ağrısı olanlara veya harici bir sebepten dolayı baş ağrısı
olanlara iyi gelen bir gıdadır.
Piliç eti veya arpa suyu ile birlikte merdümekten ve taze kabaktan yapılır.
15 Ateşli kötü mizaçtan kaynaklanan baş ağrısına, özellikle baş ağrısı
sarı safra kaynaklı olduğunda veya bedenin karakteri ateşli olduğunda
veya baş ağrısıyla birlikte sıtma olduğunda iyi gelir.
Menekşe, nilüfer, hünnap, yellimağacı meyvesi ve haşhaş ile arpa su-

20 yundan yapılır.
Ateşli menenjite iyi gelir.
35. Gıda
Nohut suyu, sıvı yağ, kimyon, durak otu, hardal köpüğü ve ceviz yağı
ile yapılır.
25 Ham ve yaş maddeden kaynaklı derin uykusu olanlara/komaya giren-
lere iyi gelir.
‫وإن كان بالمريـض ضعـف‪ ،‬لكثـرة اإلجابـة‪ ،‬يطبـخ المـزورة بلحـم الـدراج‪ ،‬أو‬
‫بلحـم الجـداء الحمـر‪ ،‬لئلا يسـقط القـوة عنـه؛ وإن كان بالعليـل صفـراء والطبـع ]‪[199b‬‬
‫بحالـه‪ ،‬يطبـخ المـزورة مـع العـدس‪ ،‬والخـل‪ ،‬وأغصـان السـلق‪.‬‬
‫‪ .31‬مزورة من تمرهندي‪ ،‬مع لب لوز وإسفاناخ (ح)‬

‫تنفع الصداع الكائن عن انصباب المرار إلى المعدة‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .32‬مزورة (ح)‬
‫مـن المـاش المقشـر‪ ،‬مـع لـب اللـوز ـــ أو التمـر هنـدي‪ ،‬أو‪ 1‬حـب الرمـان ـــ‪ ،‬مـع‬
‫السـكر‪.‬‬
‫غداء جيد لمن به صداع دموي‪ ،‬أو عن أسباب خارجة‪.‬‬
‫‪ .33‬مزورة (ح)‬ ‫‪10‬‬
‫من الماش والقرع الرطب‪ ،‬مع الفراريج‪ ،‬أو ماء الشعير‪.‬‬

‫صفراويـا‪ ،‬أو كان‬
‫ً‬ ‫تنفـع الصـداع الكائـن عـن سـوء مـزاج حـار‪ ،‬وال سـيما إذا كان‬
‫حـارا‪ ،‬أو كان معـه حمـى‪.‬‬
‫مـزاج البـدن ً‬
‫‪ .34‬مزورة (ح)‬
‫من ماء الشعير‪ ،‬مع البنفسج‪ ،‬والنيلوفر‪ ،‬والعناب‪ ،‬والسبستان‪ ،‬والخشخاش‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫تنفع السرسام الحار‪.‬‬
‫‪ .35‬غداء‬
‫من ماء الحمص‪ ،‬والزيت‪ ،‬والكمون‪ ،‬والشبت‪ ،‬ورغوة الخردل‪ ،‬ودهن الجوز‪.‬‬
‫ينفع لمن به سبات عن مادة رطبة فجة‪.‬‬
‫في (ج)‪( :‬و) بدل (أو)‪.‬‬ ‫‪1‬‬
36. Uykusuzluk problemi olan için iyi bir gıda
Taze kabak, ıspanak ve yaş kişniş ile merdümekten yapılan perhiz ye-
meğidir.
37. Gıda
5 Aspir tohumu içi, Çin tarçını, biber, kündür ve sakız ağacı reçinesi ile
nohut suyundan yapılır.
Unutkanlığı ortadan kaldırmak, hafızayı güçlendirmek ve beyni ha-
fifletmek için son derece faydalıdır.
10 Badem içi ile nohut ve kabuksuz merdümekten yapılır.

Kara safra kaynaklı vertigo/baş dönmesi olanlara iyi bir gıdadır.
39. Perhiz yemeği
Badem içi ile kabuksuz merdümekten yapılır.

Sarı safra kaynaklı vertigo/baş dönmesi olana iyi bir gıdadır.
Aspir tanesi içi ile nohuttan yapılan perhiz yemeği balgamlı sara has-
talığı olanların gıdasıdır.
41. Perhiz yemeği
Aspir tanesi içi, Çin tarçını ve kişniş ile nohut suyundan yapılır.
20 Çil kekli eti, turaç kuşu eti ve tavuk eti ile yapılan baharat ve tat verici
ebāzīr katkılı kavurmalar mide gazından kaynaklanın sara hastalığına iyi
gelir. Yine şamfıstığı ve çekirdeksiz üzüm kurusunu çerez olarak tüket-
mesi de ona fayda verir.
‫‪ .36‬غداء جيد لمن به سهر‬

‫مزورة من الماش‪ ،‬مع القرع الرطب‪ ،‬واإلسفاناخ‪ ،‬والكزبرة الرطبة‪.‬‬
‫‪ .37‬غداء‬
‫مـن مـاء الحمـص‪ ،‬مـع لـب حـب القرطـم‪ ،‬والـدار صينـي‪ ،‬والفلفـل‪ ،‬والكنـدر‪،‬‬
‫والمصطكـى‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫غاية إلزالة النسيان‪ ،‬وزيادة الحفظ‪ ،‬وتجفيف الدماغ‪.‬‬
‫‪ .38‬مزورة (ح)‬
‫متخذة من الحمص‪ ،‬والماش المقشر‪ ،‬مع لب اللوز‪.‬‬
‫غداء جيد لمن به دوار سوداوي‪.‬‬
‫‪ .39‬مزورة‬ ‫‪10‬‬
‫متخذة من الماش المقشر‪ ،‬مع لب اللوز‪.‬‬

‫غداء جيد لمن به دوار صفراوي‪.‬‬
‫‪ .40‬مزورة‬
‫متخذة من الـحمص مع لب حب القرطم‪ ،‬غداء ألصحاب‪ 1‬الصرع البلغمي‪.‬‬
‫‪ .41‬مزورة‬ ‫‪15‬‬
‫متخذة من ماء الحمص‪ ،‬مع لب حب القرطم‪ ،2‬والدار صيني‪ ،‬والكزبرة‪.‬‬

‫والقاليا المبزرة‪ ،‬مع لحوم الطياهيج‪ ،‬والدراريج‪ ،‬والدجاج‪.‬‬
‫تنفـع الصـرع‪ 3‬الحـادث عـن شـركة المعـدة‪ ،‬وكذلـك ينفعـه التنقـل بالفسـتق‬
‫‪.‬‬
‫و ا لقشـمش‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬األصحاب‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫زيد في (أ) بهذا الموضع‪ :‬غداء ألصحاب‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬الضرع‪.‬‬ ‫‪3‬‬
42. Perhiz yemeği
Biber, Çin tarçını ile serçe eti, güvercin eti ve çil keklik eti ile birlikte
aspir tanesi içi ve nohut suyu ile yapılır. Soğuk sebebiyle felç geçirenlere
ne güzel bir gıdadır!
Badem içi, taze kabak, ıspanak, semizotu ve sirken/kara pazı ile mer-
dümekten yapılır. Şiddetli kas kasılmasına ve tutulmalara iyi gelir.
44. Perhiz yemeği
Nohut suyu, aspir tanesi içi, Çin tarçını, biber ve nanahan tohumu ile
10 yapılır.
Yüz felci geçirenlere iyi gelir.
45. Perhiz yemeği
Merdümek, badem içi ve taze kabakla yapılır.

Gözünde yanma ve ateş olanlara ne güzel bir gıdadır!
15 46. Perhiz yemeği: Bulamaç aşı (eẕ-Ẕeḫīre)
Kuru öksürüğe iyi gelir, öksürüğü olgunlaştırır, sarı safralı kötü ko-
kulu maddeleri keser.
Karışımı: Otuz dirhem kabuğu soyulmuş, öğütülmüş ve elenmiş
bakla, on dirhem nişasta, iki dirhem geven zamkı, yirmi dirhem beyaz
20 şeker, on dirhem dövülmüş ve elenmiş depolanmış fānīẕ şekeri bir araya
getirilir. Sonra buğday kepeği yarım gün su içerisinde ıslatılır, tamamen
suya bastırılarak süzülür ve (süzülen su) taş veya metal derin bir kazana
veya bir tencereye dökülür. Bu suya on dirhem tatlı badem yağı ile diğer
ihtiyaç maddeleri eklenir ve bulamaç kıvamına gelinceye kadar karıştı-
25 rılır. Ilık olarak içilir.
‫‪ .42‬مزورة‬
‫متخـذة مـن مـاء الحمـص‪ ،‬ولـب حـب القرطـم‪ ،‬مـع لحـوم العصافيـر والحمـام‬
‫والطياهيـج‪ ،‬مـع الفلفـل والـدار صينـي‪.‬‬
‫نعم الغداء لمن يكون به سكتة باردة السبب!‬
‫‪ .43‬مزورة‬ ‫‪5‬‬
‫متخـذة مـن المـاش‪ ،‬مـع لـب اللـوز‪ ،‬والقرع الرطب‪ ،‬واإلسـفاناخ‪ ،‬وبقلـة الحمقاء‪،‬‬
‫والسـرمق‪ .‬تنفع التشـنج والعقال‪.‬‬
‫‪ .44‬مزورة‬
‫متخذة من ماء الحمص‪ ،‬ولب حب القرطم‪ ،‬والدار صيني‪ ،‬والفلفل‪ ،‬والنانخواه‪.‬‬
‫تنفع لمن به لقوة‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪ .45‬مزورة‬
‫من الماش‪ ،‬ولب اللوز‪ ،‬والقرع الرطب‪.‬‬
‫نعم الغداء لمن في عينيه حرقة وحرارة!‬
‫‪ .46‬مزورة وهي حريرة (ذ)‬

‫تنفع السعال اليابس وتنضجه‪ ،‬وتقطع المواد السهكة الصفراوية‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫درهمـا باقلاء مقشـرة مسـحوقة منخولـة‪ ،‬وعشـرة دراهـم‬

‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يجمـع ثالثـون‬
‫درهمـا سـكرا أبيـض‪ ،‬وعشـرة دراهـم فانيـذ خزائنيـا‬
‫ً‬ ‫نشـا‪ ،‬ودرهمـان كثيـرا‪ ،‬وعشـرون‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫مسحوقة منخولة‪ ،‬ثم ينقع نخالة الحنطة في الماء نصف يوم‪ [200a] ،‬يمرس ويصفى‬
‫ويصـب فـي قـدر بـرام‪ ،‬أو فـي طنجيـرة‪ ،‬ويضـاف إليـه الحوائـج‪ ،‬مـع عشـرة دراهم دهن‬
‫لـوز حلـو‪ ،‬ويحـرك حتـى يأخـذ قـوام الحريـرة‪ ،‬فيشـرب فاتـرا‪.‬‬ ‫‪20‬‬
‫ً‬
47. Perhiz yemeği (eẕ-Ẕeḫīre)
Göğüsteki koyu maddeleri temizler, mesane, ince bağırsaklar ve rah-

mi temizler.
Karışımı: Soğan yaş kişniş ile bir güzel dövülür ve tatlı badem
5 yağı ile kavrulur. Üzerine turp yaprağı ile birlikte su dökülür ve pi-
şinceye kadar kaynatılır. Üzerine biraz kişniş, Çin tarçını ve tuz ile
birlikte sıkılmış kereviz suyu eklenerek birkaç taşım kaynatılır. Hepsi
pişince ateşten indirilir ve içerisine kepekli ekmek ufalanır ve yenilir.
Hastada idrar yollarında yanma veya yanık veya göğüs sertliği varsa
10 karışımdan turp yaprağı çıkarılarak yerine ıspanak veya kara pazı/sir-
ken konulur.
48. Sade veya nohut ve pirinçle haşlanmış et çorbası (eẕ-

Ẕeḫīre)
Göğüsün sertliğini yumuşatır, maddelerin göğse akmasına engel olur

15 ve göğüs sertliğine iyi gelir.
Karışımı: Kuru soğan ve kişniş dövüldükten sonra tatlı badem ya-
ğıyla kaynatılır. Üzerine su ile kabuğu soyulmuş ve ufalanmış arpa, bir
avuç kabuksuz badem içi ve “Göğsü temizleyen perhiz yemeği” madde-
sinde bahsedilen tohumlar eklenir. Hepsi çok iyi pişip yumuşayıncaya
20 kadar kaynatılır. Kişniş ve Çin tarçını ile tatlandırılarak kaldırılır ve
kullanılır.1
49. Perhiz yemeği
Turunç suyu veya kuzu kulağı suyu ile badem içi ve şekerle yapılır.
Ateşli kalp çarpıntısına iyi gelir, kalbi ve ateşli mideyi güçlendirir,
25 yemeğe karşı iştah açar.
1 İstanbul nüshasının kenarında şu tütsü tarifi yer almaktadır: Tütsü ölçüleri: Ak-
günlük ağacı parçaları 20, öd ağacı 4, sandal 4, amberotu 4, buhurumeryem 4, gül 4,
sümbül 4, laden yağı 4, iblis tırnağı 4, sınap (Sinop) elması 4, kündür 4, kaynatılan
bitki köklerinin akışkan zamkı, amber 4 tane, misk 2 tane, geven zamkı 100, şekerli/
ballı gülsuyu şurubu 1 menn.
‫‪ .47‬مزورة (ذ)‬
‫ينقي الصدر عن المواد الغليظة‪ ،‬وينقي المثانة واألمعاء والرحم‪.‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يـدق البصـل مـع الكزبـرة الرطبـة‪ ،‬د ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬ويقلـى بدهـن اللـوز‬
‫الحلـو‪ ،‬ويصـب عليـه المـاء‪ ،‬مـع ورق الفجـل‪ ،‬ويغلـى حتـى ينضـج‪ ،‬فيضـاف إليـه‬
‫مـاء الكرفـس المعصـور‪ ،‬مـع قليـل كزبـرة‪ ،‬ودار صينـي‪ ،‬وملـح‪ ،‬فيغلـى غليـات؛ فـإذا‬ ‫‪5‬‬
‫اسـتوى ينـزل عـن النـار‪ ،‬ويثـرد فيـه خبـز خشـكار‪ ،‬ويـؤكل؛ وإن كان مـع المريـض‬
‫حرقـة البـول أو حرقـة أو خشـونة الصـدر‪ ،‬فيشـيل فيـه ‪ 1‬ورق الفجـل‪ ،‬ويجعـل مكانـه‬
‫إسـفاناخ‪ ،‬أو ورق القطـف‪.‬‬
‫‪ .48‬أسفيدباجة‪(2‬ذ)‬
‫تلين خشونة الصدر‪ ،‬وتنفع عن انصباب المواد‪ ،‬وخشونة الصدر‪.‬‬ ‫‪10‬‬
‫أخالطـه‪ :‬يغلـى البصـل والكزبـرة بدهـن اللـوز الحلو بعد الـدق‪ ،‬فيصب عليه الماء‬
‫‪3‬‬
‫مـع الشـعير المقشـر المرضـوض‪ ،‬وكـف لـوز حلـو مقشـر‪ ،‬وأبزار مذكورة فـي المزورة‬
‫جيـدا ويسـتوي‪ ،‬ويطيـب بالكزبـرة‪،‬‬
‫ً‬ ‫المنقيـة للصـدر‪ ،‬فيغلـى الجميـع إلـى أن ينطبـخ‬
‫والـدار صينـي‪ ،‬ويرفـع ويسـتعمل‪.4‬‬
‫‪ .49‬مزورة‬ ‫‪15‬‬
‫من ماء النارنج‪ ،‬أو الحماض‪ ،‬بدهن لب اللوز الحلو‪ ،‬والسكر‪.‬‬

‫ينفع الخفقان الحار‪ ،‬ويقوي القلب‪ ،‬والمعدة الحارة‪ ،‬ويشهي الطعام‪.‬‬

‫في (ب)‪ :‬أسفيدباجة‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬المرورة‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬أجــزاء بخــور‪ :‬حصــا لبــان ‪ ،20‬عــود ‪ ،4‬صنــدل ‪ ،4‬مــرو ‪ ،4‬بخــور مريــم ‪ ،4‬گُــول ‪،4‬‬ ‫‪4‬‬
‫ســنبل ‪ ،4‬الدن ‪ ،4‬ظفــر ‪ِ ،4‬ســناب ألماســي ‪ ،4‬كنــدر ‪ ،4‬ميعــة ســائلة ‪ ،8‬عنبــر حبــة ‪ ،2‬مســك حبــة ‪ ،2‬كثيــرا‬
‫مــن ‪.1‬‬
‫‪ ،100‬گُ َّلب ّ‬
‫مفــردات‪ :‬گُــول بمعنــى الــورد‪ ،‬گُ َّلب بمعنــى الجــاب‪ ،‬وهــو مــاء الــورد المغلــي والمنعقــد بالســكر أو‬
‫العســل بقــوام غليــظ‪.‬‬
50. Bitki ve tohum şerbeti (eẕ-Ẕeḫīre)
İleri derece sıtmalarda, kafaya yükselen buharlarda/gazlarda ve baş

ağrısında kullanılır.
Karışımı: Nar suyu ve İranlıların “kerde” adıyla bildikleri ekmek içi.
5 Şeker ve biraz kâfur ile karıştırılarak bundan bin şerbet yapılır ve kul-
lanılır.
51. Sıcak bitki ve tohum şerbeti (eẕ-Ẕeḫīre)
Yüz felcine ve felce iyi gelir. Bedeninde rutubet ve gaz şişliği olanlara
faydalıdır.
10 Bal, Farsça’da “kerde” denilen ekmek içi, kereviz, sedef otu, bahçe
nanesi, ağaç kavunu kabuğu, karanfil, sümbül, küçük Hindistan cevizi ve
Çin tarçını.
Hepsinden kuralına uygun bir şerbet yapılarak içilir.
52. Siyatiğe ve krampa iyi gelen, mideyi tutan ekmek (eẕ-

15 Ẕeḫīre)
Eşit ölçülerde tavuk yumurtası ve inek yağı biraz tuzla iyice birbirine
karıştırılır. Buğday unu ile karıştırılarak ekmek yapılır ve sıcak olarak
yenilir.
53. Uyutan ve mideyi tutan ekmek (eẕ-Ẕeḫīre)
20 Karışımı: Keçi böbreği yağı ve dövülmüş kuru kişniş asma çubuğu

ezilerek yapılan un ve biraz tuz ile yoğrularak iki ekmek yapılır.
İyice tam kıvamında pişirilir, hasta bu iki ekmeği ılık olarak yer ve
uyursa midesini tutar.
54. Badem helvası
25 Bedene kilo aldırır, beyni güçlendirir, aklı ve anlayışı, cinsel birleşme

isteğini ve spermi arttırır.
‫‪ .50‬فقاع (ذ)‬
‫يستعمل في الحميات الحادة‪ ،‬واألبخرة الصاعدة إلى الرأس‪ ،‬والصداع‪.‬‬
‫أخالطه‪ :‬ماء الرمان‪ ،‬ولباب‪ 1‬خبز معروف عند العجم بكردة‪.‬‬
‫يخلط مع السكر‪ ،‬وقليل كافور‪ ،‬ويعمل منها فقاع‪ ،‬ويستعمل‪.‬‬
‫‪ .51‬فقاع حار(ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫ينفع اللقوة والفالج‪ ،‬وأصحاب الرطوبات‪ ،‬والنفخ‪.‬‬

‫عسـل‪ ،‬ولـب الخبـز المسـمى بالعجمـي كـردة‪ ،‬وكرفس‪ ،‬وسـذاب‪ ،‬وفوتنج‪ ،‬وقشـر‬
‫أتـرج‪ ،‬وقرنفـل‪ ،‬وسـنبل‪ ،‬وبسباسـة‪ ،‬ودار صيني‪.‬‬
‫يعمل الفقاع عن الجميع‪ ،‬على الرسم‪ ،‬ويشرب‪.‬‬
‫‪ .52‬خبزينفع النساء والطواشين‪ ،‬ويحبس البطن (ذ)‬ ‫‪10‬‬
‫جيـدا مـع قليل ملح‪،‬‬

‫أخالطـه‪ :‬بيـض الدجـاج وسـمن البقـر أجـزاء سـواء‪ .‬يخلطـان ً‬
‫سـخنا‪.‬‬
‫ً‬ ‫ويخلطـان بدقيـق الحنطـة‪ ،‬ويعجـن ويخبـز‪ ،‬ويتناول‬
‫‪ .53‬خبزينوم ويحبس البطن (ذ)‬

‫أخالطـه‪ :‬شـحم كلـى الماعـز‪ ،‬والكزبـرة اليابسـة المدقوقـة‪ ،‬يخلطـان بدقيـق كرمـة‪،‬‬
‫مـع قليـل ملـح‪ ،‬ويعجـن‪ ،‬ويعمـل خبزيـن‪.2‬‬ ‫‪15‬‬
‫نضيجا‪ ،‬ويأكلهما فاترين‪ ،‬ينام وينحبس بطنه‪.‬‬

‫ً‬ ‫جيدا‬
‫يطبخان ً‬
‫‪ .54‬لوزينج‬
‫يسمن البدن‪ ،‬ويقوي الدماغ‪ ،‬ويزيد العقل والفهم‪ ،‬والجماع والمني‪.‬‬
‫منخـول‪ ،‬مـع خمسـين‬
‫ً‬ ‫درهمـا سـكرا مدقو ًقـا‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يعجـن مائـة وخمسـون‬
‫ً‬
‫في (أ) و(ب)‪ :‬لبابة‪.‬‬ ‫‪1‬‬
Karışımı: 150 dirhem dövülmüş ve elenmiş şeker, 50 dirhem kabu-

ğu soyulmuş, dövülmüş ve elenmiş badem ve gülsuyu ile sert bir şekilde
yoğrulur. İyi kalite, özlü undan yufkalar yapılarak üçgen şeklinde parçalar
hâlinde kesilir. Sonra her bir yufka parçası biraz önce bahsedilen maya/
5 iç ile doldurulur ve bitişme yerleri sıkıca kapatılır. Kısık ateşte kabuğu
soyulmamış susam yağı içinde hafif ateşte kaynatılır ve yumuşayıncaya
kadar gülsuyu ile yapılan şeker şurubu içine atılır. Üzerine dövülmüş fıs-
tık serpilerek yenilir.
55. Arnīn ekmeği
10 Beyni, kalbi ve aklı güçlendirerek rahatlatır. Göz akıntısına ve rutu-

bete engel olur.
Karışımı: 150 dirhem galeta unu, otuz sekiz dirhem kabuğu soyulma-
mış susam yağı ile iyice yoğrulur ve homojen hale gelinceye kadar üzeri
kapalı beklemeye bırakılır. Sonra bu hamurdan yuvarlak parçalar yapıla-
15 rak içerisi dövülerek misk ve şekerle terbiye edilmiş badem ve şamfıstığı
ile doldurularak üzerine tekrar bir kat daha bahsedilen hamurdan örtülür
ve daha önce hazırlanmış kalıplarla üzerine bastırılarak mühürlenir. Fırın-
da pişirilerek yenilir.
Kimileri hurmanın çekirdeklerini çıkartarak hurmayı susam, haşhaş
20 ve gülsuyu ile yoğururlar ve bu karışımı daha önce bahsedilen harcın/için
yerine kullanırlar, kalıplarla mühürleyerek fırında pişirirler ve yerler.
56. Biber, nohut, kimyon gibi katkılarla hazırlanan ekmek.
Yapımı aynen arnīn ekmeğinin yapımı gibidir; ancak burada un elli

dirhem kabuğu soyulmamış susam yağı ile yoğrulur ve hamura otuz sekiz
25 dirhem kabuğu soyulmuş ve kavrulmuş susam eklenir. Diğer işlemleri ar-
nin ekmeği ile aynıdır.
57. Senbūsek (üçgen börek) (eẕ-Ẕeḫīre)
Sıtmalara, uykusuzluğa ve saçmalamaya iyi gelir.

‫قويـا‪ ،‬بمـاء الـورد‪ ،‬ثـم يعمـل‬

‫عجنـا ] ‪ً [200‬‬
‫‪b‬‬
‫ً‬ ‫منخـول‪،‬‬
‫ً‬ ‫لـوزا مقشـرا مدقو ًقـا‬
‫درهمـا ً‬
‫ً‬
‫ً‬
‫أقطاعـا‪ ،‬ثـم تملأ كل‬
‫ً‬
‫‪1‬‬
‫مـن الدقيـق الجيـد العالـي رقـاق‪ ،‬وتقطـع أمثـال السموسـة‬
‫قطعـة رقـاق مـن الخميـر المقـدم‪ ،‬ويشـد الوصـل‪ ،‬ويغلـى بنـار هادئـة فـي دهـن حـل‪،‬‬
‫وجلاب مصنـوع بمـاء الـورد‪ ،‬إلـى أن يسـتكمل النضـج ‪ ،2‬فينثـر عليـه فسـتق مدقـوق‬
‫ويـؤكل‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ .55‬خبزأرنين‬
‫يقوي الدماغ والقلب والعقل‪ ،‬ويفرحهما‪ ،‬ويمنع الدمعة والرطوبة‪.‬‬
‫درهمـا‬
‫ً‬ ‫درهمـا دقيـق السـميد‪ ،‬بثمانيـة وثالثيـن‬
‫ً‬ ‫أخالطـه‪ :‬يعجـن مائـة وخمسـون‬
‫مسـتورا حتـى يسـتوي‪ ،‬ثـم يعمـل منـه أقـراص‪ ،‬ويملأ‬
‫ً‬ ‫عجنـا‪ ،‬ويتـرك‬
‫ً‬ ‫دهـن الحـل‪،‬‬
‫لـوزا‪ ،‬وفسـت ًقا مدقو ًقـا مربـى بمسـك وسـكر‪ ،‬ويلبـس بالعجيـن المقـدم‬
‫أجوافهـا ً‬ ‫‪10‬‬
‫ذكـره ثانيـا‪ ،‬ويختـم بخواتيـم مهيـأة لهـا‪ ،‬ويخبـز فـي فـرن ويـؤكل‪.‬‬
‫ّ‬ ‫ً‬
‫والبعـض يخرجـون نـوى التمـر‪ ،‬ويعجنونـه بالسمسـم‪ ،‬والخشـخاش‪ ،‬ومـاء الـورد‪،‬‬
‫ويستعملونها عوض الخمير المقدم ذكره‪ ،‬ويختمونها‪ ،‬ويخبزون في الفرن‪ ،‬ويأكلون‪.‬‬
‫‪ .56‬خبزاألبازير‬
‫درهمـا دهـن‬
‫ً‬ ‫صنعتـه كصنعـة األرنيـن سـواء‪ ،‬لكـن ههنـا يعجـن الدقيـق بخمسـين‬ ‫‪15‬‬
‫مقلـوا‪ ،‬وسـائر عملـه‬

‫ً‬ ‫سمسـما مقشـرا‬
‫ً‬ ‫الحـل‪ ،‬ويضـاف إليـه ثمانيـة وثالثيـن‬
‫ً‬
‫كعمـل أرنيـن سـواء‪.‬‬
‫‪ .57‬سنبوسة (ذ)‬
‫تنفع الحميات‪ ،‬والسهر‪ ،‬والهذيان‪.3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬لعلها كلمة سنبوسة التي سيأتي ذكرها بعد صفحة تقريبا في مادة رقم ‪.56‬‬ ‫‪1‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬النضيج‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬الهديان‪.‬‬ ‫‪3‬‬
Karışımı: Selem (Acacia ehrenbergiana), ıspanak ve pazı bitkisi-

nin budakları pişirilerek sudan çıkartılır ve bu suya ilaç maddelerinin
miktarı kadar tatlı marul, kuru kişniş eklenerek hepsi karıştırılır ve iri
parçalar hâlinde tabletler yapılır. Senbūsek için hazırlanan üçgen hamur-
5 ların içerisine konularak sarılır ve tatlı badem yağı içerisinde kızartıla-
rak kullanılır.
58. Senbūsek (üçgen börek) (eẕ-Ẕeḫīre)
Uykusuzluğa ve saçmalamaya iyi gelir.

Karışımı: Marul suda iyice pişirilir, sonra çıkarılarak iyice dövülür
10 ve suyu sıkılır. Bu suya biraz kuru soğan ve kuru soğandan daha fazla
kişniş karıştırılır.
Hepsi su ile dövülür ve marul ile karıştırılır. Buna bir avuç dövülerek
elenmiş nohut, biraz tuz, üç yumurta sarısı, üç zeytin tanesi ve semizotu
eklenerek bundan daha önce geçtiği gibi üçgen börekler (senbūsek) yapılır.
15 Söylediğimiz hastalıklara faydalıdır.
59. Mideyi güçlendiren çok besleyici helva (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir rıṭl nişasta alınır.

Su ile karıştırılarak elekte süzülür. Şeker gülsuyu içinde eritilir ve ten-
ceredeki su ile karıştırılmış nişastanın üzerine dökülür. Koyu bir kıvama
20 gelinceye kadar karıştırılır. Azar azar katı yağ yedirilir. Kızarması ve be-
yazlığının gitmesi için ateşin kısık olması gerekir.
‫أخالطهـا‪ :‬يطبـخ سـلمة‪ ،‬وإسـفاناخ‪ ،‬وعيـدان السـلق‪ ،‬ويخـرج عـن المـاء‪،‬‬

‫حلـوا‪ ،‬وكسـفرة يابسـة‪ ،‬ويخلـط الجميـع‪ ،‬ويقـرص‬
‫خسـا ً‬
‫ويضـاف إليـه مقـدار األدويـة ًّ‬
‫رفيعـا‪ ،‬ويلـف فـي عجيـن يعمـل للسموسـة‪ ،‬و‪ 1‬يقلـى فـي دهـن اللـوز الحلـو‪،‬‬
‫تقريصـا ً‬
‫ً‬
‫‪ .58‬سنبوسة (ذ)‬ ‫‪5‬‬
‫تنفع السهر والهذيان‪.2‬‬

‫جيـدا‪ ،‬فيعصـر‪،‬‬
‫جيـدا‪ ،‬ثـم يخـرج ويـدق ً‬
‫طبخـا ً‬
‫أخالطهـا‪ :‬يطبـخ الخـس فـي المـاء ً‬
‫ويخلـط معـه قليـل بصـل‪ ،‬وكسـفرة أكثـر مـن البصـل‪.‬‬
‫يـدق الجميـع بالمـاء‪ ،‬ويخلـط بالخـس‪ ،‬ويضاف إليـه كف حمص مدقوق منخول‪،‬‬
‫وقليـل ملـح‪ ،‬مـع ثالثـة صفـرة‪ 3‬بيـض‪ ،‬وثلاث زيتـون‪ ،4‬وبقلـة حمقـاء‪ ،‬ويعمـل منهـا‬ ‫‪10‬‬
‫نافعـا لمـا قلنـا‪.‬‬

‫سنبوسـات‪ ،‬كمـا تقـدم‪ .‬يكـون ً‬
‫‪ .59‬حلواء يقوي المعدة‪ ،‬ويغدو‪ً 5‬‬

‫كثيرا (ح)‬
‫رطل‪.‬‬
‫أخالطها‪ :‬يؤخذ نشا ً‬
‫يـداف‪ 6‬فـي المـاء‪ ،‬ويصفـى فـي المنخـل‪ ،‬ويـذاب‪ 7‬السـكر فـي مـاء الـورد‪ ،‬ويصـب‬
‫عليـه فـي الطنجيـر‪ ،‬ويحـرك حتـى ينعقـد‪ ،‬ويسـقى الدهـن قليلاً قليالً‪ .‬وينبغـي أن يكون‬ ‫‪15‬‬
‫النـار هادئـة‪ ،‬لئلا يحمـر ويذهـب ببياضـه‪.8‬‬
‫زيد في (ب) بهذا الموضع‪ :‬يلقى‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في جميع النسخ إلى الهديان‪ ،‬والصواب‪ :‬الهذيان‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬ثالث صفرات بيض‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬ثالث حبات زيتون‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعلها‪ :‬يغذو‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫تصحفت في (ب) و (ج) إلى‪ :‬يذاف‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫في (ب)‪ :‬يذاف‪.‬‬ ‫‪7‬‬
‫تصحفت في (أ) إلى‪ :‬ساخنه‪.‬‬ ‫‪8‬‬
60. Mideyi tutan, su toplanmasına engel olan helva

(eẕ-Ẕeḫīre)
Karışımı: Eşit ölçülerdeki pirinç unu ve haşhaş süt özü ile pişirilir.
Koyu bir kıvama gelip soğuyunca şekersiz veya şekerli yenilir.
5 61. Beyni güçlendiren, nekahet döneminde olanlara iyi

gelen ve hemen kilo aldıran helva (el-Ḥāvī)
Karışımı: Bir menn şeker alınarak çeyrek rıṭl su içerisinde eritilir

ve kısık ateşte koyulaşıncaya, ondan bir parça ağza alındığında veya bir
parçası suya atıldığında sakız gibi oluncaya kadar kaynatılır. Sonra kal-
10 dırılarak onun için hazırlanmış olan taşın üzerine atılır ve iki ūḳiyye
kabukları soyularak ufalanmış badem ile yoğrulur ve serilir. Kuruyunca
kaldırılır.
62. Soğuk tabiatlı kişilere iyi gelen helva (eẕ-Ẕeḫīre)
Üç rıṭl beyaz şeker temiz ve beyaz bir tencerede üç ūḳiyye gülsuyu

15 içerisinde eritilerek kaynatılır ve koyu bir kıvama gelinceye kadar karış-
tırılır. Üzerine kabuksuz dövülmüş ve elenmiş tatlı badem atılarak pişin-
ceye kadar karıştırılır. Üzerine yarım rıṭl kadar toz hâline getirilmiş şeker
serilir.1
63. Bedeni ısıtan, beyni güçlendiren ve şehveti arttıran helva
20 Karışımı: Kepeksiz undan yapılmış ekmek içi alınarak küçük parça-

lar hâlinde ufalanır ve bir tencereye atılır. Üzerine kabuğu soyulmamış
susam yağı eklenerek ateş üzerinde sert demirle karıştırılır. Ateş, kandil
ateşi gibi kısık olsun. Sonra içerisine ekmek gibi elenmiş beyaz şeker atı-
lır, karıştırılır ve ateş üzerinde koyulaşmadan önce yaş bir halde bırakılır.
25 Kepçe ile tabağa alınır ve yenilir.
1 Tahran nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Kara safra ve nezleye iyi
gelen toz ilaç: Üç ölçü kadar şeker karıştırılarak sabah ve akşam birer kaşık kul-
lanılır: Kişniş 10, anason 10, rezene tohumu 10, sakız ağacı reçinesi 10, sinameki
15. Dene.
‫‪ .60‬حلواء يحبس البطن وينفع االستسقاء (ذ)‬

‫أخالطهـا‪ :‬يطبـخ دقيـق األرز والخشـخاش‪ ،‬مـع لـب الحليـب أجـزاء سـواء‪ ،‬فـإذا‬
‫انعقـد وبـرد يـؤكل بلا سـكر ومـع سـكر‪.‬‬
‫‪ .61‬حلواء يقوي الدماغ وينفع الناقهين ويسمن بسرعة (ح)‬

‫من من السـكر‪ ،‬يداف في ربع رطل ماء‪ ،‬ويغلى بنار هادئة حتى‬
‫أخالطها‪ :‬يؤخذ ّ‬ ‫‪5‬‬
‫ينعقـد‪ ،‬بحيـث إذا أخـذ منـه شـيء فـي الفـم‪ [201a] ،‬أو جعـل منـه شـيء فـي المـاء‪ ،‬كان‬
‫علـكا‪ ،‬ثـم يرفـع‪ ،‬ويطـرح علـى حجـر مهيـأ لـه‪ ،‬ويعجـن معـه اللـوز المقشـر المرضوض‬
‫ً‬
‫أوقيتيـن‪ ،‬ويبسـط‪ ،‬فـإذا جف يرفع‪.‬‬
‫‪ .62‬حلواء ينفع أصحاب األمزجة الباردة (ذ)‬

‫يـداف ثالثـة أرطـال سـكر أبيـض‪ ،‬فـي طنجيـر نظيـف أبيـض‪ ،‬فـي ثلاث أواق مـاء‬ ‫‪10‬‬
‫الـورد‪ ،‬ويغلـى‪ ،‬ويتحـرك‪ 1‬إلـى أن ينعقـد‪ ،‬فيطـرح عليـه اللـوز الحلـو المقشـر المدقـوق‬
‫المنخول‪ ،‬ويحرك حتى ينضج‪ ،‬فيغرف‪ ،‬وينثر عليه سكر مسحوق مقدار نصف رطل‪.2‬‬
‫‪ .63‬حلواء يسخن البدن‪ ،‬ويقوي الدماغ‪ ،‬ويعين على الباه‬

‫أخالطـه‪ :‬يؤخـذ لـب الخبـز السـميد‪ ،‬ويفـرك كالفتيـت‪ ،‬ويلقـى فـي طنجير‪ ،‬ويصب‬
‫عليـه دهـن الحـل‪ ،‬ويحـرك علـى النـار بإسـطام‪ ،‬ولتكـن النـار هادئـة كالسـراج‪ ،‬ثم يطرح‬ ‫‪15‬‬
‫فيـه مـن السـكر األبيـض المنخـول مثـل الخبـز‪ ،‬ويحـرك ويترك على النـار رطبة‪ ،‬قبل أن‬
‫ينعقـد‪ ،‬فيغـرف ويؤكل‪.‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يحرك‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫فــي هامــش (أ) كالم تركــي‪ ،‬هــو‪« :‬ســفوف كــه ســودايه ونازلــه يــه نافعــدر‪ .‬أوج أجــزاء قــدر ســكر خلــط‬ ‫‪2‬‬
‫ايــدوب صبــاح اخشــام بــرر قاشــق اســتعمال ايــده‪ :‬كشــنيز ‪ ،10‬أنيســون ‪ ،10‬بــزر رازيانــة ‪ ،10‬مصطكــى‬
‫جــرب‪».‬‬ ‫‪ ،10‬ســنامكي ‪ِ .15‬‬
‫ّ‬
‫ترجمتهــا إلــى العربيــة‪ :‬ســفوف ينفــع لألمــراض الســوداوية والنازلــة‪ ،‬ويشــرب منــه المريــض بمقــدار ملعقــة‬
‫طعــام كل غــداة وعشــاء بعــد أن تختلــط األدويــة بثالثــة أمثالهــا مــن الســكر األبيــض‪ .‬أخالطــه‪ :‬كزبــرة‪،‬‬
‫أنيســون‪ ،‬بــزر رازيانــج‪ ،‬ومصطكـــي مــن كل واحــد عشــرة دراهــم وســـنامكي خمســة عشــر درهمــا‪.‬‬
64. Böbreği güçlendiren, spermi arttıran ve şehveti

harekete geçiren helva
Karışımı: İki rıṭl susam yağı veya iyi kokulu yağ alınarak kaynatılır.
Sonra üzerine bir buçuk rıṭl kepeksiz un eklenerek içerisinde kaynatılır.
5 Üzerine bir rıṭl su ve bir dirhem safran dökülür ve bir ūḳiyye gülsuyu ve üç
rıṭl petek bal ile aynı yerde eritilir. Temiz bir demir çubuk ile yağ kendini
bırakıncaya kadar karıştırılır. Tam bu esnada üzerine bir avuç ayıklanmış
haşhaş ve yirmi dirhem şamfıstığı içi atılarak karıştırılır ve üzerine şeker
serilmiş mermer üzerine kepçeyle boşaltılır. Ön yüzüne de şeker serpilir.
10 65. Çok besleyici, böbreği güçlendiren ve şehveti harekete

geçiren helva.
Karışımı: Temiz bir tencereye üç rıṭl su, on dirhem gülsuyu ve bir rıṭl
kabuğu soyulmamış susam yağı döküldükten sonra üzerine iki rıṭl kepek-
siz has un serpilir ve kızarıncaya kadar karıştırılır. Sonra üzerine dört rıṭl
15 ezilmiş beyaz şeker atılarak, koyulaşıp pişinceye kadar karıştırılır. Sonra
ateşten indirilerek kepçe ile kaplara konulur.
66. Helva
Badem ve şeker bir güzel dövülür ve misk ve kâfur ile kokulandırılır.
Bundan hepsini bir araya getiren bir helva yapılarak lokma/tulumba ha-
20 muru içerisine atılır. Lokma hamurundan bir kılıf ile kaplanıncaya kadar
avuç içerisinde/kepçe içinde yuvarlanır. Sonra tavaya atılarak üzerini ör-
tecek tadar çok yağ içerisinde kızarıncaya kadar kaynatılır, yağ içerisinde
çevrilerek çıkarılır ve bal içerisine atılır.
67. Ṣābūniyye adı verilen helva

25 Beyin ve kalbi güçlendirir, spermi arttırır, bedeni semizleştirir, ten
rengini güzelleştirir, beyindeki balgamı dağıtır. Rutubeti olanlara, çocuk-
lara ve felçlilere iyi gelir.
Uygun miktarda susam yağı kalaylı bir tencerede bir taşım kaynatıl-
dıktan sonra üzerine 150 dirhem şeker şurubu ve yirmi dirhem arı balın-
‫‪1‬‬
‫‪ .64‬حلواء يقوي الكلية‪ ،‬ويولد المني‪ ،‬ويحرك الباه‬
‫سـمنا طيـب الرائحـة‪ ،‬ويغلـى‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه‬
‫ً‬ ‫شـيرجا أو‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬يؤخـذ رطلان‬
‫رطـل ونصـف رطـل مـن دقيـق السـميد‪ ،‬ويغلـى فيـه‪ ،‬ويصـب عليـه رطـل مـن المـاء‪،‬‬
‫ودرهـم مـن الزعفـران‪ ،‬ويـذاب بأوقيـة مـن ماء الورد‪ ،‬وثالثة أرطال من العسـل الشـهد‪،‬‬
‫فـي موضـع واحـد‪ ،‬ويحـرك بإسـطام نظيـف إلـى أن ينطلـق الدهـن‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه فـي‬ ‫‪5‬‬
‫درهما من لب الفسـتق‪ ،‬ثم يحرك‬

‫ً‬ ‫هذا الوقت كف من الخشـخاش المنقى‪ ،‬وعشـرون‬
‫ويغـرف علـى رخـام قـد نثـر عليـه سـكر‪ ،‬وينثـر علـى وجهـه السـكر ً‬
‫‪ .65‬حلواء يغدو‪ 2‬كثيرا ويقوي الكلية‪ ،‬ويحرك الباه‬

‫أخالطها‪ :‬يصب في طنجير نظيف ثالثة أرطال ماء‪ ،‬وعشرة دراهم ماء ورد‪ ،‬ورطل‬
‫دهـن الحـل‪ ،‬ثـم يـذر عليـه دقيـق السـميد رطليـن‪ ،‬يحـرك حتـى يحمر‪ ،‬ثم يلقى عليـه أربعة‬ ‫‪10‬‬
‫أرطـال سـكر أبيـض مسـحوق‪ ،‬ويحـرك حتـى ينعقـد وينضج‪ ،‬ثم ينزل عن النـار‪ ،‬ويغرف‪.‬‬
‫‪ .66‬حلواء‬
‫يـدق اللـوز والسـكر ِن ِع َّمـا‪ ،‬ويطيـب بالمسـك والكافـور‪ ،‬فيعمـل منـه حلـواء‪ ،‬حتـى‬
‫قميصـا‪ ،4‬ثم يطرح‬
‫ً‬ ‫يــجتمع‪ ،‬ثـم يطـرح فـي عــجين الزالبيـة‪ ،‬ويغـرف‪ 3‬حتـى يكتسـي منـه‬
‫ّ‬
‫فـي المقلـى‪ ،‬ويغلـى فـي الدهـن الكثيـر الـذي يغمـره‪ ،‬حتـى يحمـر‪ ،‬ويقلـب فيـه‪ ،‬ثـم‬ ‫‪15‬‬
‫يخـرج‪ ،‬ويلقـى فـي العسـل‪.‬‬
‫فــي هامــش (ب)‪ :‬ــــ تركيــب مــادة الفــرح‪ :‬دار صينــي ‪ ،5‬قرنفــل ‪ ،5‬بهمــن أبيــض ‪ ،5‬بهمــن أحمــر ‪،5‬‬ ‫‪1‬‬
‫خولنجــان ‪ ،5‬بسباســة ‪ ،5‬كبابــة ‪ ،5‬لبــان ‪ ،5‬ســعد ‪ ،5‬بوزيــدان ‪ ،5‬زرنبــاد ‪ ،5‬دار فلفــل ‪ ،5‬فلفــل‪ ،5 :‬لســان‬
‫عصفــور ‪ ،5‬جــوز بــوا ‪ ،5‬جــوز هنــدي ‪ ،5‬آنســون ‪ ،5‬شــمر ‪ ،5‬قاقولــة ‪ ،5‬هيــل ‪ ،5‬ســنبل ‪ ،5‬زعفــران ‪،5‬‬
‫مصطكــى ‪ ،5‬مســك وزن ‪ ،2‬عــود هنــدي ‪ ،2‬ركــن أعكــم ‪ ،30‬لبــن ‪ ،10‬درونــج ‪ ،15‬زرنــب ‪ ،5‬ورد أحمــر‬
‫‪ ،10‬خصــى الثعلــب ‪ ،5‬بــزر كرفــس ‪ ،20‬بــزر جــزر ‪ ،30‬أملــج ‪ ،10‬بادرنجبويــه تخــم ‪ ،10‬عســل أوج وزن‪.‬‬
‫ـ دهــن عنبــر‪ :‬مســك ‪ ،10‬عنبــر ‪ ،10‬بــادم ياغــي ‪ ،4‬شــمع أبيــض ‪ ،12‬ســنبل ‪ ،5‬حصــا لبــان ‪( .5‬بــادم ياغــي‬
‫كلمــة تركيــة تعنــي دهــن اللــوز‪).‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬ولعلها‪ :‬يغذو‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يعرف‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫قمصا‪.‬‬
‫في (أ) و(ب)‪ً :‬‬ ‫‪4‬‬
dan oluşan şeker ve bal şurubu dökülür. Koyu bir kıvam alıncaya kadar
karıştırılarak kaynatılır. Sonra ihtiyaç miktarınca nişasta su ile eritilir ve
tenceredeki kıvamına gelmiş bal ve şeker şurubunun üzerine dökülür. Ka-
rıştırılarak kaynatılır. Düzgün bir şekilde kıvamlı hale gelinceye kadar
5 yanında bulunan şeker/bal şurubunu tenceredeki karışıma yedirir. Sonra
tenceredeki karışıma, katılan ihtiyaç maddelerinin dörtte biri kadar kabu-
ğu soyulmuş ve güzelce dövülmüş badem eklenir ve homojen bir hale ge-
linceye kadar sert demirden bir çubuk ile karıştırılır. Tabaklara boşaltıla-
rak üzerine misk ve kâfur ile terbiye edilmiş şeker serpilirse çok iyi olur.1
1 İstanbul nüshasının kenarında şu not yer almaktadır: Şehvet macunu: Hindistan
cevizi 65, Arap/gelincik salebi 15, holaren 5, orkide 15, afyon 5, uzun biberin ilk
meyvesi 4, beyaz biber 4, kuşkonmaz (asparagus officinalis) tohumu 4, soğan to-
humu 3, tere otu tohumu 3, şamfıstığı 15, leblebi 5, kuşkonmaz 15, sümbül 5, ka-
vun çekirdeği 5, badem 5, safran 5, havlıcan 4, Frenk kimyonu 5, kakule 5, küçük
kakule 4, keber kökü 4, kara topalak 2, defne ağacı meyvesi 5, fesleğen tohumu 3,
meyan kökü konsantresi 4, köknar 10, pembe tohum (pamuk tohumu) 3, hepsinin
ağırlığının üç katı bal.
Göze inen perdeye karşı sürme: Abdullah Bey’den nakledilmiştir: Kaya keleri dış-
kısı, rastık taşı, saf mürr reçinesi, iki kardeşkanı ağacı reçinesi, Hint dūşīnī bitkisi,
Frenk yağı, deve kuşu yumurtası, bitkisel şeker, göz otu reçinesi, İran çinisi, brokoli
mercanı, yar kili, mercimek şeklindeki kantaşı, Hint kādī/keder ağacı, inci, lal taşı,
yakutun her birisinden birer ölçü.
Güç veren formül: Şīr Ḥilmī’nin tarifidir: Zencefil 5, Çin tarçını 5, beyaz zerdali
dikeni 10, kırmızı zerdali dikeni 10, kuşkonmaz 12, havlıcan 12, safran 6, biber 5, ka-
ranfil 5, küçük Hindistan cevizi 5, Hindistan cevizi 5, bambu ağacı tozu 7, şamfıstığı
7, köknar 10, kereviz tohumu 4, rezene tohumu 4, havuç tohumu 4, haşhaş tohumu
10, mercan kökü 3, semiz otu 10, beyaz sandal 3, misk 1 ölçü, sakız ağacı reçinesi 5,
nişasta 5, badem 5, hepsinin ağırlığının üç katı bal.
- Akgünlük ağacı parçacıkları 200, lak ağacı zamkı 200, iblis tırnağı 50, ıstarak ağacı
200, kırmızı gül 50, elma kabuğu 50, sümbül 50, geven zamkı 400, Arap zamkı 200,
kömür 2 ūḳiyye.
- Bir başka formül: Akgünlük ağacı parçacıkları 50, Hint ödü 10, Hint sümbülü 3,
sakız ağacı reçinesi 3, lak ağacı zamkıH10, iblis tırnağı 5, laden 10, buhurumeryem
10, kırmızı gül 5, elma kabuğu 10, ıstarak ağacı 10, geven zamkı 100, Arap zamkı
40, kömür 3 ūḳiyye.
Afyonlu şurup veya macunun alternatifi: Uzun biberin ilk meyvesi 5, muskat 5,
küçük Hindistan cevizi 5, sümbül 5, öd 5, büyük kakule 5, küçük kakule 5, Çin tarçı-
nı 5, karanfil 5, misk 1 birim, safran 5, afyon 7, susam 40, bal hepsinin üç katı, māhī
pervīn 2. Bu deva afyonu kesmek için faydalıdır.
Diğer bir afyonlu şurup/macun: Meyan kökü konsantresi 100, gök süsen 10, küçük
Hindistan cevizi 20, safran 50, kündür 10, küçük Hindistan cevizi 10, sümbül 5, ısta-
rak ağacı 10, süt 40, Arap zamkı 25, eğir otu 5, yabani haşhaş tohumu 20.
‫‪ .67‬حلواء مسمى بالصابوني‬

‫يقـوي الدمـاغ والقلـب‪ ،‬ويزيـد‪ 1‬المنـي‪ ،‬ويسـمن البـدن‪ ،‬ويحسـن اللـون‪ ،‬ويحلـل‬
‫البلغـم عـن الدمـاغ‪ ،‬وينفـع المرطوبيـن‪ ،‬والصبيـان‪ ،‬وأصحـاب الفالـج‪.‬‬
‫صالحـا‪ ،‬غليـة‪ ،‬ثـم يصـب عليـه‬
‫ً‬ ‫أخالطهـا‪ :‬يغلـى الشـيرج فـي طنجيـر مبيـض قـدرا‬
‫جالبـا‪ ،‬عشـرون‬
‫ً‬ ‫جلاب السـكر والعسـل‪ ،‬بحيـث يكـون مـع مائـة وخمسـين‬ ‫‪5‬‬
‫درهمـا عسـل نحـل‪ ،‬يغلـى ويتحـرك‪ 2‬إلـى أن يقـرب االنعقـاد‪ ،‬ثـم يـذاب النشـا ]‪[201b‬‬
‫ً‬
‫بالمـاء بقـدر الحاجـة‪ ،‬ويصـب فـي الطنجيـر علـى الــجالب المقـوم‪ ،‬ويغلـى ويحـرك‪،‬‬
‫ويسـقيه مـن جلاب يكـون عنـده‪ 3‬إلـى أن ينصلـح وينعقـد‪ ،‬ثـم يلقـى عليـه مقـدار ربـع‬
‫لـوزا مقشـرا مدقو ًقـا ِن ِع َّمـا‪ ،‬ويحـرك بإسـطام إلـى أن يسـتوي‪ ،‬ويفـرغ فـي‬
‫الحوائـج ً‬
‫ً‬
‫جيـدا‪.4‬‬
‫الصحـون‪ ،‬وينثـر عليهـا السـكر المربـى بالمسـك والكافـور‪ ،‬يجـيء ً‬ ‫‪10‬‬
‫تصحفت في (ب) إلى‪ :‬يريد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬يحرك‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫في (ب)‪ :‬عند‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في هامش (ب)‪ :‬ــ معجون للباه‪ :‬جوز هندي ‪ ،65‬بوزيدان ‪ ،15‬لســان العصافر ‪ ،5‬خصى الثعلب ‪ ،15‬أفيون‬ ‫‪4‬‬
‫‪ ،5‬دار فلفــل ‪ ،4‬فلفــل أبيــض ‪ ،4‬بــزر هليــون ‪ ،4‬بــزر بصــل ‪ ،3‬بــزر الرشــاد ‪ ،3‬فســتق ‪ ،15‬لبلبــي ‪ ،5‬شــقاقل ‪،15‬‬
‫ســنبل ‪ ،5‬قــاون تخــم ‪ ،5‬بــادام ‪ ،5‬زعفــران ‪ ،5‬خولنجــان ‪ ،4‬كراويــا ‪ ،5‬قاقولــه ‪ ،5‬هيــل ‪ ،4‬كبــر كوكــي ‪ ،4‬ســعد‬
‫‪ ،2‬حــب الغــار ‪ ،5‬بــزر ريحــان ‪ ،3‬شــبت ‪ ،3‬رب الســوس ‪ ،4‬كوكنــار ‪ ،10‬پنبــه تخــم ‪ ،3‬عســل أوج وزن‪.‬‬
‫المفــردات التركيــة‪ :‬لبلبــي‪ :‬نــوع مــن المكســرات وهــو الحمص المحمص؛ قاون تخم‪ :‬بزر الشــمام؛ بــادام‪ :‬اللوز؛‬
‫كبــر كوكــي‪ :‬أصــل الكبــر؛ كوكنــار‪ :‬شــجرة التنــوب أو القضــم قريــش؛ پنبه تخم‪ :‬بزر القطــن؛ أوج‪ :‬ثالثة‬
‫ـدالل بــك‪ :‬كلــر بوقــي‪ ،‬رازســحت‪ ،‬مــر صافــي‪ ،‬دم األخويــن‪ ،‬دوشــناي‪ ،‬دهنــي‬ ‫ــــ كحــل للســبل‪ :‬منقــول عبـ ّٰ‬
‫فرنكــي‪ ،‬دو قوشــي يمرطاســي‪ ،‬ســكر نبــات‪ ،‬أرزوت‪ ،‬چينــي بارســي‪ ،‬زبــد البحــر‪ ،‬ياركلــي‪ ،‬شــاذنج عدســي‪،‬‬
‫كاد هنــدي‪ ،‬إنجــي‪ ،‬لعــل‪ ،‬ياقــوت‪ ،‬هــر برنــدن برابــر‪.‬‬
‫ــــ تركيــب مقــوي‪ :‬نشــير حلمــي‪ :‬زنجبيــل ‪ ،5‬دار صينــي ‪ ،5‬بهمــن ســبيد ‪ ،10‬بهمــن ســرخ ‪ ،10‬شــقاقل ‪،12‬‬
‫خولنجــان ‪ ،12‬زعفــران ‪ ،6‬فلفــل ‪ ،5‬قرنفــل ‪ ،5‬جــوز بــوا ‪ ،5‬جــوز هنــدي ‪ ،5‬طباشــير ‪ ،7‬فســتق ‪ ،7‬كوكنــار‬
‫‪ ،10‬بــزر كرفــس ‪ ،4‬بــزر الرازيانــج ‪ ،4‬بــزر جــزر ‪ ،4‬بــزر خشــخاش ‪ ،10‬بســد ‪ ،3‬ورق ســبز ‪ ،10‬صنــدل‬
‫أبيــض ‪ ،3‬مســك وزن ‪ ،1‬مصطكــى ‪ ،5‬نشــا ‪ ،5‬بــادم ‪ ،5‬عســل أوج وزن‪.‬‬
‫ــــ حصــا لبــان ‪ ،200‬لــوك ‪ ،200‬ظفــر ‪ ،50‬اصطــرك ســابل ‪ ،200‬ورد أحمــر ‪ ،50‬قشــر تفــاح ‪ ،50‬ســنبل‬
‫‪ ،50‬كثيــرا ‪ ،400‬صمــغ ‪ ،200‬فحــم وقيــة ‪.7‬‬
‫ــــ نــوع دگــر‪ :‬حصــا لبــان ‪ ،50‬عــود هنــدي ‪ ،10‬ســنبل هنــدي ‪ ،3‬مصطكــى ‪ ،3‬لــوك يســر ‪ ،10‬ظفــر الطيــب‬
‫‪ ،5‬الدن ‪ ،10‬بخــور مريــم ‪ ،10‬ورد أحمــر ‪ ،5‬قشــر تفــاح ‪ ،10‬اصطــرك ‪ ،10‬كثيــرا ‪ ،100‬صمــغ عربــي‬
‫‪ ،40‬فحــم وقيــة ‪.3‬‬
‫ــــ بــدل بــرش‪ :‬دار فلفــل ‪ ،5‬بسباســة ‪ ،5‬جــوز بــوا ‪ ،5‬ســنبل ‪ ،5‬عــود ‪ ،5‬قاقولــة كبيــر ‪ ،5‬قاقولــة صغــار ‪،5‬‬
‫دار صينــي ‪ ،5‬قرنفــل ‪ ،5‬مســك وزن ‪ ،1‬زعفــران ‪ ،5‬أفيــون ‪ ،7‬سمســم ‪ ،40‬عســل أوج وزن‪ ،‬ماهــي پرويــن‬
‫درهــم ‪ .2‬هــذا دواء نافــع لقطــع األفيــون‪.‬‬
‫ــــ نــوع دكــر‪ :‬رب الســوس ‪ ،100‬إيرســا ‪ ،10‬جــوز بــوا ‪ ،20‬زعفــران ‪ ،50‬كنــدر ‪ ،10‬بسباســة ‪ ،10‬ســنبل‬
‫وج ‪ ،5‬بــزر خشــخاش بــري ‪.20‬‬ ‫‪ ،5‬أصطــرك ‪ ،10‬لبــن ‪ ،40‬صمــغ عربــي ‪ّ ،25‬‬
68. Şamfıstıklı helva
Beyni güçlendirir, spermi arttırır, beyindeki balgamı dağıtır.

Yapımı aynen ṣābūniyye helvasının yapımı gibidir; ancak bu helvaya
badem yerine dövülmüş şamfıstığı katılır ve pişirildikten sonra mermer
5 üzerine serilerek istenildiği şekilde kesilir.
Her şeyin sahibi, her şeyi bilen Allah’ın yardımıyla hicrī 737-7381 yı-
lına bir buçuk yıl kala bu sözleri bir araya getirerek, en güzel bir düzen
içerisinde ortaya koymakla maksadım gerçekleşti. Övgü/şükürlerin tama-
mı övülme ve nimet verme yalnızca kendisine ait olan Allah’adır. Bütün
10 dualar -selam onun üzerine olsun-, elçisi Hz. Muhammed’e, onun şerefli
ailesine ve değerli arkadaşlarınadır.2
1 Arapça metinde yer alan ve eserin yazım tarihine ebcetle düşülen tarihte yer alan
(‫ )بتاريخ ضام‬ibaresindeki “‫ ”ضام‬kelimesinin ebced hesabında karşılığı 841 yılıdır. Ay
ve gün bilgisi olmadığından bu tarih miladi 1437/1438 yılına karşılık gelmektedir.
Bu tarih Ravḍatü’l-ıṭr kitabının 1436/1437 yılında kaleme alındığını göstermesi ba-
kımından önemlidir. Ayrıca bu kelimenin Arapçada “zulüm, haksızlık” anlamına
gelmesi, Şirvānī’nin eserini II. Murad’a değil de Kazaskeri Bursalı Veliyyüddin b.
İlyas’a ithaf etmesi onun saray çevrelerinde gözden düştüğünü düşündürmektedir.
2 Tahran nüshasının sonunda yazılış tarihi ve müstensihe ait bilgilerin yer aldığı ferāġ
ve istinsah kaydı şu şekildedir: Bu nüshayı yazma işini Allah’ın kullarının en zayıfı,
Allah’ın yarattıklarının en muhtacı olan, Mustafa b. Yusuf b. Ahmed yerine getirdi.
Para ve çocuğun hiçbir faydasının olmadığı günde çok bağışlayan ve tek olan Allah
onlara acısın. Nüshanın yazımı duaların en faziletlisi, selamların en güzeli ona, onun
aile ve arkadaşlarına olsun, Hz. Peygamberin hicretinin 910. yılı Safer ayının 24. Gü-
nünde sona erdi. Allah hayırla ve başarıyla bitirmeyi nasip etsin. Allah merhametine
muhtaç kitabın yazarına hayır dua edenlere merhamet etsin.
Berlin nüshasının sonunda yazılış tarihi ve müstensihe ait bilgilerin yer aldığı ferāġ
ve istinsah kaydı şu şekildedir: Çok şükür, Allah’ın yardımı ve bahşettiği en güzel
başarı sayesinde zayıf ve onun merhametine muhtaç olan, hayırlı amelleri ve takvası
az olduğu için gönlü kırık Ali adıyla bilinen Mısır-Münivfiyeli Maliki mezhebine
mensup Nūreddīn b. Muḥammed b. ʻAbdullah aracılığıyla kitap tamamlandı. Bu ki-
tap sebebiyle Allah ona, anne ve babasına, hocasına ve Müslümanlara lütufta bulun-
sun. Allah kabul etsin. Nüshanın kopyalanması hicri 973 yılı aylarından Cemāzi-
ye’l-āhir (Cumāde’s-sāniye) ayının 17. Pazartesi günü tamamlandı. Allah bize yeter,
O ne güzel bir vekildir.
‫‪1‬‬
‫‪ .68‬حلواء فستيقية‬
‫يقوي الدماغ‪ ،‬ويزيد المني‪ ،‬ويحلل البلغم عن الدماغ‪.‬‬
‫صنعتـه كصنعـة الصابونيـة إال أن ههنـا يعمـل عـوض اللـوز الفسـتق‪ 2‬المدقـوق‪،‬‬
‫وبعـد تمـام االسـتواء يفـرش علـى الرخـام‪ ،‬ويقطـع كمـا يشـاء‪.‬‬
‫(قـد حـاز المـرام‪ ،‬بجمـع هـذا الـكالم‪ ،‬وإبـرازه فـي أحسـن النظـام‪ ،‬بتاريـخ ضـام‪،‬‬ ‫‪5‬‬
‫عـدى‪ 3‬عـام ونصـف‪ 4‬عـام‪ ،5‬بعـون الملـك العلام؛ والحمـد لمـن لـه الحمـد واإلنعـام‪،‬‬
‫والصلاة علـى رسـوله محمـد عليـه السلام‪،‬‬
‫وعلى آله الكرام‪ ،‬وأصحابه العظام)‪.7،6‬‬
‫كذا في جميع النسخ‪ ،‬والصواب‪ :‬فستقية‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫تصحفت في (أ) و(ب) إلى‪ :‬المفستق‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫كذا في (أ) و(ب)‪ ،‬وفي (ج)‪( :‬عدي)‪ ،‬ولم نقف على المعنى المراد منها ومن الكلمة التي قبلها‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫في (أ)‪ :‬صف‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫في (ج)‪ :‬عا‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫الل‪ :‬مصطفــى بــن يوســف بــن‬ ‫الل‪ ،‬وأحــوج خلــق ّٰ‬ ‫جــاء فــي آخــر النســخة (أ)‪ :‬خــدم بكتابتهــا أضعــف عبــاد ّٰ‬ ‫‪7‬‬
‫أحمــد ــــ غفرهــم * الغفــور األحــد ــــ‪ ،‬يــوم ال ينفــع مــال وال ولــد‪ .‬ووقــع الفــراغ مــن تحريرهــا يــوم األربعــاء‬
‫الل بالخيــر والظفــر‪ ،‬لســنة عشــرة وتســعمائة مــن الهجــرة النبويــة‬ ‫الخامــس وعشــرين مــن شــهر صفــر‪ ،‬ختــم ّٰ‬
‫الل مــن دعــا‬
‫ّٰ‬ ‫ـم‬‫ـ‬ ‫رح‬ ‫ـات!‬‫ـ‬ ‫العرص‬ ‫ـوم‬ ‫ـ‬ ‫ي‬ ‫ـى‬ ‫ـ‬ ‫إل‬ ‫ـه‪،‬‬
‫ـ‬ ‫وصحب‬ ‫ـه‬
‫ـ‬ ‫آل‬ ‫ـى‬‫ـ‬ ‫وعل‬ ‫ــــ عليــه أفضــل الصلــوات‪ ،‬وأكمــل التحيــات‪،‬‬
‫لكاتبــه الفقيــر بالخيــر! * كــذا‪ .‬والصــواب‪ :‬غفــر لهــم‪.‬‬
‫الل وعونــه‪ ،‬وأحســن توفيقــه‪ ،‬علــى يــد العبــد الفقيــر‬ ‫وجــاء فــي آخــر النســخة (ج)‪ :‬تــم الكتــاب بحمــد ّٰ‬
‫الل‪،‬‬
‫ّٰ‬ ‫ـد‬‫ـ‬ ‫عب‬ ‫ـن‬‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـد‬ ‫ـ‬ ‫محم‬ ‫ـن‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـن‬ ‫ـ‬ ‫الدي‬ ‫ـور‬ ‫ـ‬ ‫ن‬ ‫ـو‬ ‫ـ‬ ‫المدع‬ ‫ـي‬‫ـ‬ ‫عل‬ ‫الضعيــف‪ ،‬المنكســر خاطــره لقلــة العمــل والتقــوى‪:‬‬
‫الل بــه‪ ،‬وبوالديــه‪ ،‬وبشــيخه‪ ،‬وبالمســلمين! آميــن! وكان الفــراغ مــن نســخه يــوم‬ ‫المنوفــي‪ ،‬المالكــي‪ ،‬لطــف ّٰ‬
‫الل ونعــم الوكيــل‪.‬‬ ‫ّٰ‬ ‫ـبنا‬ ‫ـ‬ ‫وحس‬ ‫‪،973‬‬ ‫ـنة‬ ‫ـ‬ ‫س‬ ‫ـهور‬ ‫ـ‬ ‫ش‬ ‫ـن‬‫ـ‬ ‫م‬ ‫ـي‪،‬‬‫ـ‬ ‫الثان‬ ‫ـادى‬‫اإلثنيــن ســابع عشــر جمـ‬
RAVḌATÜ’L-ʻIṬR’DA GEÇEN BİTKİ İSİMLERİ
Abanoz Aksöğüt ağacı Ayşe eli

Abdülleziz bitkisi Aksüsen Ayva
Abdüsselâm otu Alıç Ayvadana
Acaip elması Altın ağacı Azak eğiri
Acem düğün çiçeği Altun Saçı Ba‘albek kirazı
Acı acur Amanotu Badem
Acı badem Amberotu Bağa yaprağı
Acı bakla Anadolu centiyanesi Bağdat miski
Acı çiğdem Anadolu cevizi Bahçe fesleğeni
Acı Ilgın ağacı Anadolu iğne sütleğeni Bahçe nanesi
Acı karpuz Anadolu kitresi Bahçe şebboyu
Acı kavuk Anadolu sümbülü Bakam
Acı kekik Anason Bakla
Acı kıst otu Andız otu Baldırgan
Acı yavşan Antep fıstığı Baldırıkara
Acıçiğdem Arabistan İnciri Balık Sazı
Acur Arap sebzesi Balık zehri otu
Adamotu Arar tohumu Balkabağı
Adasoğanı Ardıç Balon otu
Ādembaba otu Armut Balta Otu
Adi çitlenbik Arpa Bambu
Adi dişbudak Arpacık salebi Bambul otu
Afrika mürr ağacı Aslan ağzı Ban ağacı
Afşar otu Aslan ayağı Ban otu
Afyon Aslan kulağı Barnuf
Ağaç kavunu Aslan pençesi Basra helilesi
Ağaç yosunu Asma Basur otu
Ağu otu Aspir Başaklı su civanperçemi
Ak çakşır asṭarek Bataklık sazı
Ak çöpleme Aşk merdiveni Bayır turpu
Ak kaşık otu At dikeni Behmen
Ak kimyon At kasnısı Bektaşiüzümü
Akasya ağacı Ateş otu Belâdur ağacı
Akburçak Atkuyruğu Belile otu
Akgerdanlık renk otu Ayı fındığı Benlieğrelti otu
Akgünlük ağacı Ayı gülü Berberi Abdüsselam otu
Akırıkarha Ayı kulağı Berdī
Akrep otu Ayı rezenesi Beşparmak ağacı
Aksırık otu Ayrık otu Beşparmak otu
Betel biberi Ceviz Çörek mantarı

Beyaz akbaba pençesi Ceylan kulağı Çörekotu
Beyaz bambu Cezer Çörekotu
Beyaz biber Ciğer otu Çöven otu
Beyaz buğday Cin ağacı Çubuklu tartıl otu
Beyaz deve dikeni Cin elması Çükündür
Beyaz diken Circir Dafne
Beyaz erik Civanperçemi Dağ armudu
Beyaz geven Civet miski Dağ kekiği
Beyaz gül Cürcan hünnabı Dağ mayasıl otu
Beyaz hardal Cürcan üzümü Dağ papatyası
Beyaz hatmi Çadırkuşağı Dağ pire otu
Beyaz Ilgın Çadıruşağı Dağ sümbülü
Beyaz Isırgan otu Çakırdikeni Dağ üzümü
Beyaz kimyon Çakşır Dağdağan
Beyaz kurtluca Çalı gülü Dalak otu
Beyaz neft Çam fıstığı Damar otu
Beyaz nohut Çavdar Darı
Beyaz süsen Çavşır Defne Ağacı
Beyaz yulaf Çayır gülü Deli hatmi
Beyneb fidanı Çedene Delice
Biber Çekem Delikörek
Biber otu Çemen otu Demir dikeni
Bingöz otu Çınar Demirhindi
Boğadikeni Çıyan otu Deniz eriştesi
Boncuk otu Çiçekli dişbudak Deniz kıst otu
Bostanbozan Çiçekli ebegümeci Deniz süngeri
Boy tohumu Çin ışkını Deniz teresi
Boya ağacı Çin loğusa çiçeği Deniz yavşanı
Boynuz otu Çin mamiranı Denizüzümü
Boynuzlu gelincik Çin mızrak ağacı Deodar
Bozot Çin tarçını Deryas
Böğrülce Çin yeşil çayı Dev saçı
Börülce Çin yıldız anasonu Deve dikeni
Buğday Çin zencefili Devm ağacı
Buhurumeryem Çiriş otu Diğnik
Burç ağacı Çivitotu Dik sığır sazı
Burçak Çoban asması Dikenli haşhaş
Burunca otu Çoban değneği Dikenli katır tırnağı
Bülbülotu Çobançökerten bitkisi Dikenli saparna
Büyük helile Çobandüdüğü Dişi çöven
Camotu Çobansüzgeci Dolama otu
Canavarotu Çoğan Domuz dikeni
Cedvar Çöl nanesi Domuz soğanı
Cehri Çöl zencefili Dulavrat otu
Centiyane Çöpleme Durak otu
İSİMLER 1761
Dut ağacı Geyik boynuzu Hint hurması

Ebegümeci Geyikdili Hint kadıntuzluğu
Ebû Cehil karpuzu Gıcır dikeni Hint karpuzu
Ebû Cehil kavunu Girit horozgözü otu Hint kavunu
Ebucehil çalısı Girit küskütü Hint keneviri
Eğir otu Glayöl Hint kırmızı çiçekli Kırlangıç
Eğrelti otu Göbelek mantarı Hint narı
Ejderin kanı ağacı Gök süsen Hint nilüferi
Ekşi bakla Göktenyağan Hint safranı
Ekşi buğday Göl yüzüğü Hint selvisi
Ekşi yonca Göz otu Hint sümbülü
Elma Granada geveni Hint tekedikeni
Endülüs siyah cedvar Guggul ağacı Hint türbüt otu
Engerek otu Guguk salebi Hint tütsüsü
Er salebi kökü Güherçile Hint zirkelesi
Erguvan Gül Hodan
Erik Gülhatmi Çiçeği Hokka gülü
Eşek dikeni Günlük Holaren
Eşek hıyarı Güveotu Horasan teresi
Eşek kekiği Güvercin ayağı Horoscuk
Eşek marulu Güvercin kişnişi Horoz ibiği çiçeği
Eşek tırnağı Güvercin otu Horozgözü otu
Eşek turpu Güveyfeneri Hurma Ağacı
Eşek yoncası Habeş kimyonu Hurma tomurcuğu
Eşeksakalı Hacı ağacı Ḫūzistān kekiği
Fare soğanı Hakiki İki Kardaş kanı Huzistan kurbağa kaşığı
Farekulağı Hapşırık civanperçemi Hülbe
Felfelek Harnup Hünnap
Fesleğen Haşhaş Ilgın ağacı
Fındık Hatmi Irak çöveni
Fıstık çamı Havlıcan Irak menekşesi
Filbahar Havuç Irak mum çiçeği
Filfilek Helile Irak semizotu
Frenk kimyonu Herdemcam Isırgan otu
Frenk üzümü Herma parmağı Işgın
Fülfül ağacı Hıyar Işkın
Gardenya Hindebâ Iştır
Gazel otu Hindiba İblis tırnağı
Gelin saçı Hindistan cevizi İdris ağacı
Gelincik Hint bambu ağacı İğde
Gelincik salebi Hint biberi İki kardeşkanı
Gelincik tohumu Hint çivit otu İncir
Gelinfeneri Hint defnesi İndigo ağacı
Gene yulafı Hint fındığı İnek gözü
Gernik Hint ginsengi İran it üzümü
Geven Hint helilesi İran kekiği
İran sentim otu Karabiber Keçi söğüdü

İran şeker kamışı Karaburçak Keçiboynuzu
İştir Karaçalı Keder ağacı
İt kaşarı Karaderme Kedi kekiği
İt menekşesi Karadil Kedi pençesi
İt üzümü Karadiş otu Kediotu
İtalyan yasemini Karakafes Kekik
İtkişnişi Karakulaksüseni Keklik çiğdemi
Kaba yonca Karamık Keklik gözü
Kabak Karanfil Keme mantarı
Kabalak Karanfil fesleğeni Kemkâm ağacı
Kabayavşan Kardeş kanı ağacı Keneotu
Kabuk tarçını Karga düğlüğü Kenevir
Kadıntuzluğu Karga soğanı Kenger
Kâfur Kargabüken Kenger
Kahbe Kargı Kerdeme
Kaju Karkaz ayağı Kereviz
Kakule Karna batmaz Kestane
Kalp otu Karnabahar Kesyūs
Kalp turpu Karnıyarık otu Ketem
Kamaşir Karpuz Keten
Kanaryaotu Kartal pençesi Kına
Kandil ağacı Kartam Kına çiçeği
Kanes otu Kartamus Kındıra
Kankurutan otu Kasnı Kıptī baklası
Kantaron Katananha Kırkboğum
Kapari Katır boncuğu Kırlangıç otu
Kaplanboğan Katır kuyruğu Kırmızı ban otu
Kaplumbağa otu Katır tırnağı Kırmızı fasulye
Kar dikeni Katran ağacı Kırmızı frenk gülü
Kara ardıç Katran köpüğü Kırmızı geven
Kara çöpleme Katran yoncası Kırmızı gül
Kara ferasyun Katranlı ardıç Kırmızı kuzukulağı
Kara günlük Kavun Kırmızı mercimek
Kara hardal Kavure Kırmızı sığırdili
Kara helile otu Kaya kerevizi Kısamahmut otu
Kara horoz tohumu Kaya yosunu Kıstotu
Kara İskorçina Kayakeleri kuşkonmazı Kıyı iğneliği
Kara pazı Kayakoruğu Kızılca buğday
Kara topalak Kayısı Kızılcık
Kara türbüt otu Kayışkıran Kimyon
Kara yer pırasası Kaz otu Kiraz
Kara yonca Kazayağı Kirkat
Karaağaç Kebabiye Kirman kimyonu
karaasma Keber Kişniş
Karabaş otu Kebere Kitre ağacı
İSİMLER 1763
Kocayemiş ağacı Küsküt Meşe palamutu

Koçboynuzu Küstüm otu Meyan
Kore elması Küşne Meyan kökü
Kova otu Labada Meyemsaçı
Kovan otu Ladin Mezeryon
Koyun kulağı Lahana Mısır baklası
Koyun otu Lak ağacı Mısır kudret lelvası
Koyun sarmaşığı Lavanta Mısır nebk bitkisi
Koyun yavşanı Limon Mısır sant ağacı
Kökçe Limon otu Mısır semizotu
Köknar Loğusa çiçeği Mineçiçeği
Köpek dili Lotus çiçeği Misk otu
Köpek marulu Lübnan çam ağacı Misvak ağacı
Köpek otu Lübnan servisi Morio miğferi orkidesi
Köpek üzümü Lükk Ağacı Morsalkım
Köpek zeytini Macuran otu Mukl
Köy otu Mahlep Mum çiçeği
Kudret helvası Mahmude Musa Ağacı
Kumörümcekotu Mahmude otu Muskat
Kumzambağı Mahudane Muz
Kunduz testisi Mallo ağacı Mühliye
Kurbağa Otu Malta mantarı Mührüsüleyman
Kurbağa yosunu Mamiran Mürdüm eriği
Kurkum Manisa lalesi Mürr ağacı
Kurt üzümü Mantar Mürver
Kurtbağrı Marsama bitkisi Nanahan
Kurtboğan Marul Nane
Kurtluca Maş Nar
Kuş fiği Mavi devm ağacı Narçiçeği
Kuşayağı Mavi zambak Nehir nanesi
Kuşdili Mayasıl otu Nemse arpası
Kuşekmeği Mazı Nergis
kuşgāvurbiberi Mazı ağacı Nesrin
Kuşkonmaz Mekke ayrığı Nevruz otu
Kuzgun kılıcı Mekke pelesenk ağacı Neytûn
Kuzu otu Mekke samanı Nilüfer
Kuzu pıtrağı Menekşe Nohut
Kuzukulağı Menengiç Nüfer
Küçük baldıran Mercanköşk Oğulotu
Küçük Hindistan cevizi Mercimek Orkide
Küçük Kakule Merdümek Orman hanımelisi
Küçük sidr ağacı Mersin ağacı Orman sarmaşığı
Kündür Meryem ana dikeni Osman çiçeği
Kündüs Meryem eli Öd ağacı
Kürdan otu Meryem kadehi Ökse ağacı
Kürrevi Meşe ağacı Ökse Otu
Ölü çiçeği Saksıgüzeli Sinirli yaprak

Palamut ağacı Salatalık Sipistan ağacı
Pamuk Saliha Sirkele
Pamuk otu Salkım söğüt Sirken
Pancar Sandal ağacı Sistan soğanı
Pandan ağacı Sandarak ağacı Sivertiya
Papatya Sant ağacı Sivri hasırotu
Papirüs Saraçitüzümü Siyah baldırgan
Patlıcan Sarcocolla ağacı Siyah hamame
Pazı Sargand Siyah kıst otu
Pelesenk ağacı Sarı gelincik Siyah kurtluca
Pelin otu Sarı gül Siyah nohut
Pelit ağacı Sarı helile Siyah termiye
Peygamber çiçeği Sarı papatya Sodom elması
Peynirsirmosu Sarı sabır Soğan
Pırasa Sarı sandal Solucan Otu
Pire otu Sarı sümbül Söğüt
Pirinç Sarı sütleğen Su biberi
Porsuk ağacı Sarı şebboy Su kabağı
Portakal nergisi Sarı yavşan otu Su kamışı
Razaki üzümü Sarık otu Su mercimeği
Rete Sarımsak Su nanesi
Reyhan Sarmak Su teresi
Rezene Sarmaşık Sudan biberi
Roka Sedef otu Sudan kakulesi
Rum buğdayı Selamotu Sultan otu
Rum centiyanesi Semer otu Sultani Fesleğen
Rum cevizi Semizotu Sumak
Rum sakızı Separine Surincan
Rum sümbülü Servi ağacı Sūrincān
Rum yalancı tespih ağacı Sesbanya Susam
Rum zufa otu Seylan tarçını Süleyman ağacı
Sabır otu Sıçan otu Sülüğen
Sabin ardıcı Sıçankulağı Sümbül
Sac ağacı Sığır otu Süpürge kamışı
Sadan Sığır ödü Süsen
Sade gelincik Sığırdili Sütleğen
Sadık otu Sığırgözü Şahtere otu
Safraca Sığırkuyruğu Şalgam
Safran Sığla ağacı Şam acı yavşanı
Sağ otu Sicilya biberi Şam baklası
Sahlep otu Sidr ağacı Şam elması
Sakal otu Siğil otu Şam ışkını
Sakız Siklamen Şam keçiboynuzu
Sakız ağacı Sinameki Şam kekiği
Sakız dikeni Sincan dikeni Şam kirazı
Sakız termenti Sinirli ot Şam kişnişi
İSİMLER 1765
Şamdan çiçeği Tilkikuyruğu Yabani çamur bitkisi

Şebboy Tilkişen Yabani ebegümeci
Şeftali Tilkitaşağı Yabani enginar
Şeker kamışı Timsah nanesi Yabani fesleğen
Şerbin ağacı Toprak kestanesi Yabani gül
Şernīn Turnagagası Yabani hanımeli
Şeylem Turp Yabani hardal
Şeytan arpası Turuncuotu Yabani hatmi
Şeytan elması Turunç Yabanî havuç
Şeytan şalgamı Tuz çalısı Yabanî hindiba
Şeytanarabası Türbüt otu Yabanî iran kekiği
Şeytantersi Türk ışkını Yabani kekik
Şimşek ağacı Türkiye biteyi Yabani kereviz
Şübrüm Tütsü ödağacı Yabani kerme
Tāif üzümü Uzun biber Yabani keten
Tara topalak Üvez Yabani kimyon
Tarçın Üzerlik otu Yabani küşne
Tarçın kabuğu Üzüm Yabani labada
Tarçınlı turaç Üzüm asması Yabani maydanoz
Tarhun Venüs çiçeği Yabani mersin ağacı
Tarla taşkeseni Vişne Yabani Mısır sant ağacı
Taşakçılotu Voynuk otu Yabani nane
Taşkesen otu Yaban havucu Yabani nar ağacı
Tatlı marul Yaban inciri Yabani pancar
Tatlı meyan Yaban keteni Yabani patlıcan
Tatlıca ot Yaban kabağı Yabani pelit
Tatula kozağı Yaban marulu Yabani pırasa
Tavşan kulağı Yaban narı Yabani sakız ağacı
Tavşancıl tırnağı Yaban nanesi Yabani sarımsak
Taze Sincan dikeni Yaban pazısı Yabani sedef otu
Taze yonca Yaban pırasası Yabani selam otu
Teke dikeni Yaban soğanı Yabani sümbül
Teke sakalı Yaban sümbülü Yabani süsen
Tel pancarı Yaban tarhunu Yabani sütleğen
Tere Yaban üzümü Yabani tere
Tere otu Yabani anason Yabani turp
Terebentin Yabani abdüsselâm Otu Yabani yasemin
Termiye Yabani acı yavşan Yabani yavşan
Tırman otu Yabani akrep otu Yabani zencefil
Tırmık otu Yabani ardıç Yabani zeytin
Tibet miski Yabani aspir Yemen dereotu
Tilki üzümü Yabani bakla Yenibahar
RAVḌATÜ’L-ʻIṬR’DA GEÇEN HAYVAN İSİMLERİ
Ağustos böceği Geyik Ördek

Akbaba Guguk kuşu Örümcek
Akrep Gübreböceği Salyangoz
Alaca keler Gülen kumru Samur
Arap bülbülü Güvercin Sardalya balığı
Arap tavşanı Hamam böceği Sazan balığı
Arı Horoz Seher kuşu
Aslan İnci kefali Serçe
Atmaca İnek Sığır
Balık İpek böceği Sırtlan
Balıkçıl kuşu Kalamar Soğulcan
Bıldırcın Kalkan balığı Su vereli
Böğü Kara kaplumbağası Şahin
Bukalemun Karınca Tahta biti
Ceylan Karides Tahtakurusu
Çekirge Kaya keleri Tavşan
Çil keklik Kaz Tavuk
Çöl karıncası Keçi Tavus kuşu
Dağ keçisi Keklik Teke
Dağ tekesi Keler Tepeli toygar kuşu
Davar Keme Tespihböceği
Deniz akrebi Kene Tilki
Deniz balinası Kertenkele Timsah
Deniz dili Kırlangıç Toprak solucanları
Deniz domuzu Kırmız böceği Turaç kuşları
Deniz yengeci Kirpi Turna kuşu
Deve Köpek Uyuşturan balığı
Devekuşu Kunduz Yaban güvercini
Dikenli kirpi Kurbağa Yaban ördeği
Dişi eşek Kurt Yarasa
Doğan Kuyruksallayan/kuyruksa- Yayın balığı
Domuz lan kuşu Yengeç
Donuzlan böceği Leopar Yılan
Elektrikli balık Leylek Yılan balığı
Engerek Liman yunusu Zebra
Erkek kınalı keklik Maymun Zehirli kara yılan
Eşek arısı Musur Zehirli yeşil kertenkele
Fare Mürekkep balığı Zürafa
Fil Oğlak
Firavun parmağı Oklu kirpi
İSİMLER 1767
RAVḌATÜ’L-ʻIṬR’DA GEÇEN
TAŞLAR VE MİNERALLER
Akbaba taşı Endülüs kili Krizokol taşı

Akik taşı Eretria kili Kurşun
Alçı taşı Ermeni boraksı Kurşun filizi
Altın Ermeni kili Kurşun kiri
Altın köpüğü Ermeni taşı Kurşun pası
Amonyum klorür Fildişi talaşı Kükürt
Arsenik Firavun parmağı taşı Lacivert taşı
Ateş taşı Firuze taşı Lal taşı
Ay taşı Frig taşı Limni kili
Ayak/sünger taşı Gümüş Maarra kili
Bakır Gümüş talaşı Markazit taşı
Bakır pası Gümüş tozu Mercan
Bakır sülfat Habeş taşı Mercan kökü
Bakır sülfür Havan taşı Mermer
Bakır talaşı Hikmet kili Mıknatıs taşı
Balmumu Hint bakır sülfat Mısır zacı
Bedahşan lal taşı Hint tuzu Mühürlü kil
Beyaz kurşun Huzistan kili Natron
Beyaz zaç İblis tırnağı Nişabur kili
Boraks İnci Ponza taşı
borik asit İran sürme taşı Rastık taşı
Brokoli mercanı İsfahan sürme taşı Rum kili
Cemşit Kalay Sağır taşı
Civa Kan taşı Samos kili
Civa sülfür Kartal taşı Sarı kükürt
Çakmaktaşı Kaya tuzu Sarı zırnık
Çinko Kayşur taşı Semerkand kili
Çinko oksit Kehribar Siyah kurşun
Değirmen taşı Kerkes taşı Siyah tuz
Demir kiri Kıbrıs bakır sülfat Sodyum borat
Demir pası Kıbrıs kili Sodyum nitrat
Demir sandalı taşı Kırmızı cıva Sünger Taşı
Demir sülfat Kırmızı zırnıh Sünme taşı
Doğum taşı Kimolos kili Sürme incisi
Ekitmekit Kireç Sürme taşı
Elmas Kireç taşı Şahin taşı
Enderan tuzu Kömür Talk cevheri
Tavşancıl taşı Yanmış açelya Zebercet taşı

Uyum taşı Yanmış bakır Zımpara taşı
Yahudi taşı Yeşil bakır sülfat Zina taşı
Yahudi zifti Yeşim Zümrüt
Yakut Yılan taşı
RAVḌATÜ’L-ʻIṬR’DA GEÇEN YER İSİMLERİ
Afrika Girit Mağrip

Āġār Ġūr Makedonya
Anadolu Habeşistan Mekke
Antakya Hadramut Memfis
Antalya Harzem Mısır
Arap yarım adası Hemedan Musul
Attika Hicaz Nusaybin
Azerbaycan Hindistan Rabat
Ba‘albek Horasan Rodos
Bağdat Humus Rum diyarı
Basra Huzistan Rus ülkeleri
Berberiler ülkesi Irak Semerkand
Bizans İbena (ibena) Sicilya
Cürcan İran Sicistan
Çin İsfahan Silvan
Derān İskenderiye Sind
Derbend Kahire Sinop
Diyarbakır Karayipler Sīrāf
Eğriboz Kayrevan Sokotro adası
Ekvator Kaysur Sudan
Enderān Kāzerūn Şam
Endülüs Kıbrıs Şirvan
Erbil Kore Taif
Erciş Korent Tayland
Eretria Kudüs Tebriz
Erīḫā Kufe Tibet
Ermenistan Ḳulzum Tunus
Fas Levīne Türkiye
Filistin Libya Ummān
Frenk diyarı Limni Ürdün
Gazze Lübnan
DİZİN
A adi çitlenbik 320

abanoz 36 Afrika 162, 204, 210, 226, 266, 270, 322, 334,
Abdülleziz bitkisi 176 342, 346, 612, 668, 670, 710, 720, 724,
766, 818, 830, 834, 874, 1022, 1186, 1190,
ʻāc 280 1264, 1268, 1276, 1278, 1280, 1318,
acem düğün çiçeği 1378, 1548 1342, 1358, 1460, 1464, 1474, 1492,
1568, 1570, 1572, 1596, 1600, 1676,
acı acur 1044
1688, 1700, 1714, 1716
acı badem 368, 372, 514, 604, 622, 626, 662, 682,
692, 698, 876, 956, 1006, 1078, 1088, Afrika mürr ağacı 612, 668, 670, 710, 720, 724,
1100, 1178, 1230, 1238, 1258, 1268, 766, 818, 830, 834, 874, 1022, 1186, 1190,
1342, 1376, 1378, 1400, 1404, 1488, 1264, 1268, 1276, 1278, 1280, 1318,
1490, 1498, 1500, 1546, 1608, 1616, 1620 1342, 1358, 1460, 1464, 1474, 1492,
1568, 1570, 1572, 1596, 1600, 1676,
acı bakla 408, 848, 874, 1334, 1336, 1364, 1368, 1688, 1700, 1714, 1716
1374, 1388, 1416, 1418, 1546, 1560,
1608, 1610, 1612, 1614, 1616, 1620, ʻafṣ 378, 382, 402
1624, 1626, 1640 afşar otu 472, 672, 688, 704, 710, 762, 766, 806,
acı çiğdem 700, 770, 822, 886, 888, 890, 892, 822, 840, 870, 904, 1082, 1086, 1150,
894, 896, 898, 900, 902, 930, 932, 934, 1156, 1160, 1194, 1330, 1412
956, 960, 964, 966, 968, 1230, 1232, 1266 afyon 188, 386, 492, 600, 602, 620, 658, 660,
acı karpuz 262 672, 682, 686, 690, 692, 700, 704, 706,
708, 710, 720, 722, 756, 758, 760, 762,
acı kavuk 270 766, 768, 770, 776, 778, 802, 806, 818,
acı kekik 538 822, 824, 828, 878, 932, 938, 1040, 1044,
1050, 1056, 1074, 1094, 1140, 1168, 1178,
acı kıst otu 380, 398, 600, 602, 672, 674, 788, 1190, 1198, 1200, 1202, 1262, 1264, 1276,
792, 818, 830, 834, 858, 1266, 1308,
1320, 1322, 1346, 1348, 1362, 1364,
1388, 1394, 1404, 1484, 1548 1392, 1396, 1398, 1426, 1428, 1432,
acı yavşan 670, 672, 704, 844, 846, 998, 1000, 1434, 1436, 1450, 1452, 1454, 1456,
1002, 1088, 1158, 1186, 1630, 1632, 1470, 1562, 1592, 1646, 1674, 1676,
1634, 1638, 1640, 1650 1678, 1682, 1686, 1690, 1694, 1696,
1700, 1702, 1704, 1706, 1708, 1718, 1754
acur 358, 362, 514, 544, 548, 572, 618, 624, 628,
644, 748, 750, 882, 1044, 1086, 1138, 1474 afyūn 196, 376, 388
acve hurması 680, 1268 ağaç kavunu 122, 432, 450, 452, 466, 470, 484,
536, 584, 600, 654, 692, 726, 730, 732,
adamotu 1198 734, 746, 748, 752, 754, 776, 782, 794,
adasoğanı 556, 560, 606, 636 798, 812, 814, 818, 934, 936, 974, 1018,
1076, 1128, 1142, 1144, 1170, 1174, 1178, 1030, 1046, 1232, 1240, 1304, 1308,
1372, 1416, 1498, 1506, 1522, 1530, 1310, 1334, 1364, 1378, 1384, 1394,
1540, 1562, 1594, 1606, 1658, 1722, 1744 1410, 1442, 1444, 1486, 1496, 1502,
1580, 1584, 1586, 1588, 1592, 1600, 1734
ağaç yosunu 386, 654, 726, 732, 736, 744, 774,
792, 1072, 1336, 1342 ak kaşık otu 858, 860
aġalūcūn 266 ak kimyon 1268
agria 146, 218, 270 aḳlāl 150
aġrisṭus 156 aḳrān 172
ağu otu 164, 216, 374 akrep 72, 86, 374, 386, 494, 654, 660, 688, 720,
726, 730, 740, 752, 764, 1120, 1126, 1128,
aḳāḳyā 284 1130, 1206, 1448, 1456, 1490, 1536,
aḳālān uḳsūs 134 1548, 1558
akasya ağacı 524, 546, 582, 694, 822, 878, 882, akrep otu 374, 386, 494, 654, 660, 720, 726,
1012, 1024, 1052, 1070, 1090, 1094, 1126, 1128, 1130, 1206
1100, 1146, 1166, 1168, 1172, 1174, 1176,
1182, 1196, 1200, 1202, 1228, 1260, aksırık otu 370
1262, 1264, 1268, 1276, 1278, 1286, aksüsen 218
1290, 1300, 1314, 1316, 1318, 1322,
1328, 1344, 1346, 1352, 1354, 1356,
aḳūnīṭus 178
1358, 1360, 1372, 1374, 1392, 1398, alaca keler 210, 260
1400, 1402, 1408, 1412, 1416, 1422, alçı taşı 1366
1426, 1430, 1432, 1434, 1436, 1440,
1484, 1494, 1538, 1568, 1578, 1582, alıç 386, 484
1584, 1594, 1602, 1628, 1688, 1690, altın 38, 64, 78, 80, 82, 94, 96, 106, 114, 116, 136,
1692, 1696, 1698, 1700 202, 204, 246, 354, 472, 492, 494, 540,
akbaba 132, 170, 1712 656, 730, 740, 742, 746, 752, 768, 942,
998, 1126, 1376, 1648, 1650, 1654, 1656,
akbaba taşı 170 1658, 1660, 1662, 1666, 1668, 1670,
akburçak 312, 616, 624 1678, 1680, 1682, 1684, 1686, 1688,
1692, 1698, 1700, 1702, 1704, 1706,
ak çakşır 1266
1708, 1710, 1720
ak çöpleme 1046, 1050
altın köpüğü 354, 1650, 1654, 1656, 1658, 1660,
akgerdanlık renk otu 152 1662, 1670, 1680, 1682, 1684, 1688,
akgünlük ağacı 104, 662, 690, 692, 694, 696, 1692, 1698, 1704, 1706, 1708, 1710, 1720
698, 700, 710, 716, 724, 746, 782, 814, ā’lūsen 320
822, 830, 1038, 1072, 1096, 1108, 1110,
1112, 1114, 1144, 1150, 1160, 1174, 1184, amber 54, 466, 474, 682, 728, 730, 732, 746,
1262, 1264, 1276, 1294, 1326, 1336, 750, 774, 776, 780, 784, 818, 1026, 1042,
1346, 1352, 1356, 1404, 1408, 1416, 1092, 1098, 1102, 1288, 1292, 1300,
1450, 1454, 1460, 1462, 1464, 1468, 1312, 1350, 1464, 1466, 1494, 1506,
1474, 1498, 1560, 1568, 1570, 1596, 1562, 1668, 1670, 1714, 1742
1602, 1606, 1700, 1716 amberotu 1362, 1742
ʻāḳırḳarḥa 384 amonyum klorür 708, 824, 852, 904, 1012, 1020,
akik taşı 730, 742, 1584, 1596 1022, 1046, 1054, 1306, 1356, 1372,
1374, 1376, 1396, 1408, 1546, 1578,
aḳīmārūn 218 1580, 1586, 1588, 1616, 1626, 1648,
akırıkarha 390, 392, 396, 398, 458, 492, 544, 572, 1650, 1654, 1656, 1666, 1704, 1706, 1708
658, 660, 662, 666, 668, 682, 708, 710, amūr‘ā 208
718, 722, 756, 758, 760, 766, 768, 772,
812, 816, 822, 824, 854, 874, 884, 894, anacardium 150
898, 910, 912, 922, 926, 962, 968, 1010, Anadolu 128, 136, 142, 260, 268, 714, 720, 728,
1012, 1014, 1016, 1020, 1022, 1024,
DİZİN 1771
738, 820, 822, 830, 874, 904, 984, 992, 1018, 1020, 1022, 1058, 1060, 1120,
994, 1082, 1318, 1324, 1344, 1374, 1418, 1140, 1146, 1162, 1184, 1194, 1196, 1204,
1634, 1692 1222, 1228, 1230, 1234, 1238, 1240,
1242, 1244, 1246, 1248, 1250, 1252,
Anadolu centiyanesi 136, 820, 822 1254, 1256, 1260, 1298, 1300, 1312,
Anadolu cevizi 1374 1314, 1326, 1328, 1330, 1332, 1338,
Anadolu iğne sütleğeni 128, 268 1342, 1356, 1360, 1362, 1376, 1384,
1398, 1406, 1412, 1420, 1422, 1426,
Anadolu kitresi 260 1438, 1526, 1528, 1530, 1548, 1560,
Anadolu sümbülü 714, 720, 822, 830 1562, 1588, 1596, 1604, 1608, 1610,
1612, 1614, 1618, 1620, 1636, 1642,
anason 138, 184, 400, 472, 514, 536, 538, 544, 1722, 1726, 1728, 1730, 1736, 1742
546, 548, 556, 564, 572, 604, 618, 626,
644, 648, 650, 664, 666, 668, 672, 686, arpacık salebi 1384, 1400
692, 698, 702, 706, 712, 722, 732, 762, arsenik 90, 178, 1200, 1350, 1366, 1370, 1372,
764, 766, 770, 776, 784, 786, 788, 792, 1378, 1380, 1390, 1404, 1408, 1446,
798, 800, 806, 822, 830, 852, 854, 856, 1548, 1558, 1560, 1570, 1584, 1598,
858, 862, 868, 870, 872, 874, 892, 896,
1612, 1618, 1690, 1704, 1706, 1708, 1714
900, 906, 910, 912, 914, 920, 922, 926,
928, 932, 934, 944, 956, 962, 974, 992, ās 184, 294, 362, 364, 366
998, 1000, 1002, 1004, 1006, 1018, 1028, ās-ı berri 184
1062, 1068, 1074, 1080, 1084, 1092, 1098,
1110, 1112, 1122, 1136, 1140, 1142, 1154, aşk merdiveni 876
1190, 1194, 1248, 1266, 1268, 1578, 1750 aslan 162, 258, 320, 326, 328, 1378, 1712
andız otu 468, 470, 664, 666, 674, 694, 708, 726, aslan ağzı 162, 320, 326
806, 848, 1110, 1146, 1168, 1284, 1624 aslan kulağı 258, 328
ʻanzerūt 378 aslan pençesi 1378
aparine 172 asma 88, 200, 598, 1328, 1586, 1588, 1596, 1744
Arabistan inciri 154, 160 aspir 144, 290, 356, 388, 560, 658, 678, 700,
ʻaraḳu’s-sūs 392 706, 1022, 1116, 1224, 1226, 1230, 1232,
1238, 1242, 1246, 1256, 1364, 1524,
Arap bülbülü 130
1536, 1620, 1728, 1740
Arap sebzesi 238
asṭarek 212
Arap tavşanı 1396
at kasnısı 300, 306, 358, 368, 380, 660
ardıç 134, 140, 288, 294, 364, 1138, 1268, 1278
atmaca 1658, 1712
ʻarfec berrī 342
aṭrāṭīḳūs 132
arı 2, 254, 352, 430, 452, 454, 462, 466, 468, 474,
496, 500, 502, 512, 514, 516, 518, 524,
aṭrīlāl 174
528, 530, 546, 548, 570, 582, 586, 590, ʻattābī 318
602, 606, 610, 612, 614, 616, 618, 628,
aṭyūṭ 136
630, 656, 674, 676, 678, 686, 698, 700,
716, 720, 726, 738, 744, 756, 760, 766, āverd 148
784, 788, 790, 794, 796, 798, 804, 808, ʻavsec 348
810, 814, 818, 852, 858, 860, 1002, 1450,
1582, 1596, 1658, 1752
ayak/sünger taşı 80
armut 36, 66, 464, 472, 484, 684, 912, 914, 918, āyid 150
1014, 1236, 1552 ayı gülü 338, 772, 902, 1224, 1734
arnīn 1746 ayı kulağı 180
arpa 2, 46, 88, 106, 214, 250, 306, 324, 408, 482, ayı rezenesi 692, 938, 1200
548, 598, 606, 624, 716, 760, 802, 824, ayrık otu 156, 332, 688, 1520, 1522, 1524, 1536
962, 978, 982, 984, 986, 1010, 1012,
ayva 34, 36, 434, 448, 454, 456, 458, 464, 472,
480, 494, 532, 540, 548, 568, 580, 594, bakam 264
604, 606, 608, 610, 618, 624, 644, 668,
baḳīs 150
678, 684, 686, 690, 702, 750, 752, 772,
786, 792, 796, 802, 866, 878, 884, 886, bakır 38, 42, 46, 50, 56, 62, 74, 76, 78, 80, 82, 84,
888, 910, 914, 916, 920, 934, 936, 938, 86, 88, 92, 94, 96, 104, 106, 114, 116, 118,
950, 986, 1014, 1026, 1068, 1070, 1076, 120, 124, 136, 156, 168, 204, 208, 216,
1078, 1080, 1084, 1090, 1094, 1100, 240, 284, 298, 334, 362, 458, 472, 488,
1126, 1132, 1134, 1146, 1148, 1172, 1176, 490, 522, 532, 578, 582, 584, 586, 836,
1178, 1180, 1182, 1184, 1190, 1196, 1294, 864, 904, 942, 996, 1000, 1086, 1122,
1302, 1344, 1346, 1422, 1484, 1564, 1200, 1210, 1212, 1268, 1270, 1298,
1598, 1640, 1692, 1708 1314, 1334, 1350, 1354, 1356, 1370,
1382, 1406, 1444, 1446, 1450, 1456,
ayvadana 136, 148, 166, 220, 222, 232, 324, 1460, 1468, 1472, 1474, 1476, 1478,
818, 1014, 1232, 1246, 1330, 1410, 1420, 1528, 1530, 1548, 1560, 1598, 1600,
1424, 1440, 1458, 1498, 1638 1626, 1628, 1648, 1650, 1652, 1654,
azak eğiri 300 1656, 1658, 1660, 1662, 1664, 1666,
1668, 1678, 1680, 1682, 1684, 1688,
āẕānu’l-fār el-büstānī 130 1690, 1692, 1696, 1698, 1700, 1702,
ʻazmā’ 414 1704, 1706, 1708, 1710, 1716, 1718, 1720
bakır pası 78, 114, 116, 118, 208, 334, 522, 1314,
B 1334, 1350, 1444, 1450, 1460, 1468,
bābūnec 134, 178, 354, 356, 360 1472, 1474, 1476, 1478, 1548, 1598,
1648, 1666, 1678, 1702, 1704, 1706,
bādāverd 504 1708, 1710, 1716, 1720
badem 34, 38, 42, 68, 368, 372, 374, 382, 396, bakır sülfat 38, 42, 78, 80, 82, 88, 92, 94, 116,
430, 450, 502, 514, 546, 596, 604, 606, 118, 156, 208, 362, 1200, 1354, 1456,
608, 610, 612, 614, 616, 618, 620, 622, 1560, 1600, 1652, 1656, 1660, 1664,
624, 626, 628, 630, 632, 644, 656, 662, 1680, 1682, 1684, 1688, 1700, 1702,
670, 678, 680, 682, 684, 686, 692, 698,
1710, 1718
700, 712, 716, 720, 722, 724, 764, 794,
796, 840, 852, 854, 856, 858, 860, 866, bakır sülfür 38, 62
876, 884, 896, 912, 914, 916, 918, 920, bakır talaşı 96, 362, 1000, 1268, 1270, 1370,
924, 928, 930, 938, 940, 950, 956, 960,
1382, 1406, 1444
966, 984, 986, 992, 1006, 1008, 1040,
1042, 1048, 1058, 1060, 1078, 1088, bakla 4, 108, 150, 246, 272, 354, 408, 524, 538,
1100, 1110, 1120, 1178, 1180, 1194, 1196, 608, 610, 612, 616, 622, 624, 732, 768,
1200, 1224, 1230, 1238, 1242, 1258, 816, 848, 874, 884, 914, 916, 940, 1038,
1268, 1270, 1334, 1342, 1376, 1378, 1044, 1058, 1060, 1196, 1300, 1312,
1398, 1400, 1404, 1488, 1490, 1496, 1332, 1334, 1336, 1352, 1354, 1360,
1498, 1500, 1508, 1510, 1512, 1546, 1364, 1368, 1372, 1374, 1376, 1384,
1552, 1554, 1590, 1608, 1610, 1614, 1388, 1402, 1406, 1416, 1418, 1532,
1616, 1620, 1628, 1722, 1724, 1726, 1546, 1560, 1608, 1610, 1612, 1614,
1730, 1732, 1734, 1736, 1740, 1742, 1616, 1620, 1624, 1626, 1628, 1640,
1746, 1748, 1750, 1754, 1756 1644, 1740
bādiyān 792 baḳlatü’l-ḫaṭāṭīf 254, 258
bādrūc 176, 238 baḳsīs 290
bağa yaprağı 548 baldırgan 36, 214, 234, 368, 388, 392, 394, 538,
544, 572, 662, 664, 666, 670, 702, 710,
bahçe fesleğeni 276
714, 718, 722, 764, 772, 794, 822, 830,
bahçe nanesi 668, 684, 1018, 1020, 1028, 1080, 876, 930, 1054, 1104, 1106, 1124, 1138,
1272, 1278, 1280, 1322, 1498, 1744 1190, 1242, 1310, 1320, 1410, 1444,
bahçe şebboyu 362, 394, 682, 700, 808, 852, 1060 1556, 1560, 1580
bahrī 200 baldırıkara 392, 476, 492, 502, 514, 536, 538,
546, 548, 550, 606, 618, 626, 676, 684,
DİZİN 1773
688, 724, 940, 954, 970, 978, 984, 990, baṭrāsāliyūn 346
1000, 1086, 1158, 1160, 1164, 1202, 1244,
bāẕincān 256
1386, 1388, 1404, 1524, 1534, 1536, 1628
bāẕincān berrī 256
balık 54, 142, 154, 178, 216, 304, 322, 326, 328,
704, 1306, 1340, 1358, 1416, 1558, 1610, behār 306
1728 behmen 358
balık sazı 216 behram 258
balık zehri otu 216, 326, 328, 704 behremān 258
balkabağı 628 belādür 356, 660, 716, 718, 1416, 1558, 1582
balmumu 226, 542, 1266, 1268, 1284, 1368, belesān 180, 352, 356, 368, 372, 376, 386
1398, 1414, 1418, 1422, 1434 beleskā 172, 318
balon otu 526, 852 belīlec 138, 354, 658
bambu 32, 48, 132, 200, 492, 614, 620, 626, 630, belile otu 664, 668, 684, 1186
658, 674, 678, 684, 690, 692, 728, 730,
732, 734, 736, 738, 740, 748, 750, 752, beliskā 262
770, 778, 788, 790, 798, 802, 830, 856, bellūṭ 160, 216, 226, 306, 364
866, 1016, 1024, 1028, 1040, 1068, 1074,
1076, 1078, 1084, 1086, 1088, 1090, bellūṭā 216
1092, 1100, 1104, 1110, 1124, 1126, 1128, benātü’l-verdān 230
1130, 1132, 1136, 1138, 1140, 1144, 1146,
benc 218, 352, 360, 388
1148, 1150, 1152, 1154, 1156, 1160, 1162,
1166, 1170, 1174, 1176, 1180, 1182, 1184, bencengüşt 148, 276, 278, 374
1192, 1196, 1204, 1206, 1416, 1422, benefsec 356, 372, 374, 392
1430, 1574, 1576, 1578, 1580, 1594,
1596, 1598, 1600, 1602, 1604, 1650, benlieğrelti otu 514, 516, 536, 562, 572, 658,
1656, 1660, 1662, 1754 684, 712, 720, 842, 844, 852, 854, 856,
898, 906, 920, 926, 946, 956, 966, 970,
bambul otu 386, 492, 494, 654, 660 972, 974, 978, 980, 986, 1118, 1122, 1124,
ban ağacı 1340, 1368, 1404, 1438, 1546, 1628, 1224, 1266, 1488
1630, 1636, 1638, 1644 benṭāfiṭūlun 150
ban otu 210, 360, 382, 492, 600, 602, 660, 668, benṭāṭūlus 150
682, 686, 692, 700, 706, 722, 746, 756,
758, 760, 762, 766, 768, 776, 806, 818, bentūme 198
822, 824, 828, 884, 950, 1094, 1098, 1112, berbārīs 226
1178, 1180, 1186, 1190, 1198, 1266, 1270,
berdī 248, 288, 356
1276, 1278, 1282, 1288, 1322, 1376,
1382, 1386, 1396, 1428, 1434, 1436, berencmüşk 166
1478, 1546, 1592, 1642 bernūf 220
bārra kâfuru 46 bernūḳus 344
baṣalü’l-berr 264 berşaʻīsā 768
baṣalü’l-fār 264 berşʻīsā 658, 660
bāsīfīs 168 bertüve 288
bāsilīkūn 1248, 1250 besbāse 148, 238, 268, 280, 288, 360, 368, 378, 384
basit ilaç 22 besfāyec 320
basur otu 48, 254, 258, 264, 338, 396 beşkerāyin 134
bataklık sazı 332 beşme 164, 310
baṭārīs 212 beşparmak ağacı 220
baṭbāṭ 258, 294 beşparmak otu 660, 706, 830, 998, 1042, 1072,
1124, 1158, 1160, 1186, 1282, 1336 1108, 1114, 1116, 1118, 1140, 1156, 1158,
1160, 1200, 1296, 1298, 1304, 1306,
bespāyec 214, 320
1342, 1370, 1382, 1388, 1404, 1408,
betel biberi 814, 1268 1548, 1578, 1580, 1586, 1592, 1602,
beyaz bambu 492, 626, 730, 734, 750, 1040, 1618, 1648, 1652, 1654, 1656, 1660,
1664, 1666, 1670, 1676, 1678, 1684,
1130, 1132, 1206
1698, 1708, 1714, 1724, 1730, 1734,
beyaz biber 156, 288, 380, 492, 502, 600, 612, 1738, 1740, 1754
658, 660, 680, 700, 708, 756, 758, 760,
766, 768, 772, 788, 794, 796, 812, 822, bilincāsef 360
824, 830, 842, 844, 874, 902, 1046, 1158, bingöz otu 28, 214, 320, 344
1160, 1200, 1648, 1652, 1654, 1666,
birincāsef 148, 360
1708, 1714, 1734, 1754
bīş 248, 286
beyaz buğday 106
bişilşeke 160
beyaz geven 548, 610, 614, 616, 1078, 1198,
1686, 1714 bişmāṭ 178
beyaz gül 1124, 1528, 1530 bisodyum 50, 118
beyaz hardal 848, 880, 898, 904, 1020, 1048, bisūdyūn 50
1310, 1548 bīşü’ṣ-ṣabiyy 1290
beyaz hatmi 88, 1274 bizr-i benc aḥmer 360
beyaz ılgın 254, 504 bizr-i ḳaṭūnā 368
beyaz kimyon 394, 496, 710, 1358 bizr-i ricle 384
beyaz kurşun 90, 144, 1450 bizr-i yaḳṭīn 394
beyaz kurtluca 134 bizru’l-fücl 368
beyaz neft 356, 932 bizru’l-ütrücc 384
beyaz nohut 1188, 1614 bıldırcın 1732
beyaz süsen 1282, 1284 boğadikeni 314
beyaz zaç 88, 208, 222, 584, 1022, 1024, 1026, böğü 764
1054, 1106, 1112, 1124, 1134, 1182, 1200, boncuk otu 396
1202, 1264, 1280, 1282, 1284, 1288,
1290, 1346, 1354, 1372, 1376, 1380, boraks 338, 680, 798, 1046, 1054, 1062, 1064,
1382, 1394, 1396, 1408, 1410, 1416, 1080, 1220, 1222, 1224, 1226, 1236,
1542, 1546, 1548, 1566, 1576, 1578, 1242, 1244, 1246, 1270, 1272, 1274,
1582, 1584, 1588, 1590, 1592, 1594, 1304, 1306, 1310, 1332, 1336, 1340,
1596, 1600, 1602, 1604, 1628, 1716 1342, 1356, 1364, 1370, 1372, 1376,
1378, 1386, 1388, 1404, 1406, 1414,
beyneb fidanı 228 1416, 1444, 1446, 1474, 1532, 1580,
biber 60, 140, 156, 276, 280, 288, 328, 378, 380, 1586, 1592, 1610, 1612, 1620, 1634,
388, 392, 492, 502, 512, 528, 538, 600, 1644, 1666, 1680, 1708, 1718
612, 654, 658, 660, 662, 666, 668, 670, börülce 956, 1534, 1536
676, 678, 680, 682, 684, 688, 690, 698,
700, 706, 708, 710, 714, 716, 718, 720, bostanbozan 174, 220, 306, 486, 558, 560
722, 724, 726, 736, 738, 748, 754, 756, boynuzlu gelincik 816, 1022, 1296, 1298, 1300,
758, 760, 766, 768, 772, 774, 776, 778, 1316, 1330, 1356, 1374, 1382, 1392,
780, 782, 784, 786, 788, 790, 792, 794, 1412, 1424, 1426, 1430, 1432, 1434,
796, 798, 800, 804, 808, 810, 812, 814, 1436, 1464, 1570, 1576, 1646, 1650,
822, 824, 830, 842, 844, 846, 852, 856, 1656, 1658, 1660, 1662, 1672, 1674,
858, 860, 874, 876, 892, 894, 896, 898, 1678, 1688, 1694, 1698, 1714
900, 902, 1004, 1010, 1018, 1020, 1024,
1030, 1034, 1036, 1046, 1062, 1072, boy tohumu 304, 502, 530, 546, 616, 618, 626,
628, 630, 632, 766, 882, 1028, 1224,
DİZİN 1775
1226, 1230, 1234, 1238, 1240, 1242, cedvār 146, 766, 824
1244, 1246, 1250, 1256, 1258, 1304,
cekavuk 302
1306, 1308, 1312, 1324, 1332, 1334,
1336, 1342, 1348, 1352, 1354, 1364, cekerūn 1712
1438, 1442, 1468, 1532, 1620 celfūze 1476
bozot 616 celve/cilve 128
brokoli mercanı 82, 708, 1318, 1384, 1386, 1404, cenah 206
1406, 1446, 1546, 1552, 1582, 1584, 1586,
1588, 1590, 1592, 1594, 1596, 1604, 1614, cenāḥ 196
1640, 1648, 1650, 1654, 1656, 1658, 1660, cenāḥ rūmī 196
1666, 1680, 1706, 1716, 1718, 1754 cenṭiyānā 360
buğday 106, 120, 160, 182, 206, 314, 318, 712, centiyane 40, 68, 300, 660, 672, 688, 704, 722,
800, 834, 1058, 1060, 1120, 1214, 1224, 766, 818, 830, 1004, 1120, 1266, 1362,
1226, 1238, 1256, 1308, 1314, 1318,
1490
1366, 1462, 1558, 1610, 1740
cevder 250
buḫl 138
cevhīn 410, 412
buhūr 924
ceviz 66, 80, 334, 356, 376, 394, 570, 600, 606,
buhurumeryem 1266, 1286, 1640, 1742, 1754 696, 700, 706, 710, 716, 730, 766, 804,
bukalemun 172 814, 854, 876, 1022, 1096, 1238, 1248,
1258, 1264, 1292, 1346, 1374, 1378, 1414,
bulber konjunktiva 1674, 1686
1416, 1580, 1590, 1626, 1628, 1630, 1632,
bülbūs 218, 354 1634, 1636, 1638, 1652, 1736
büleyṭıs 150 cevlaḳ 188
bunduḳ 150 cevzānī 570
burçak 244, 278, 336, 834, 1034, 1250, 1320, cevze 408
1334, 1354, 1546, 1568, 1612, 1614,
cevz-i bevvā 282, 396
1616, 1620
cevzü’l-ḳuṭn 302
burunca otu 326
cevzü’ş-şerk 158
büssed 286
ceylan 130, 318, 1712
būṭāniye 272
ceylan kulağı 130, 318
buṭm 1426
ceyyūş 1218
büyük helile 254
cezer 228, 394
büzāḳu’l-ḳamer 202
ciğer otu 172, 176, 206
C cillevẕ 150
cādī 206 cīr 170, 316
caʻde 324, 350, 352 circir 128, 218
caḳḳāle 230 circīr 42
camotu 210 cirriyyü’l-levz 158
cāvers 226, 324 cismī 172
cāvşīr 274, 380, 390 civa 178, 216, 274, 334
cebbāru’l-arḍ 146 civanperçemi 194, 300, 308, 1522, 1524, 1534,
ceblehenk 152 1536, 1540
cedvar 146, 248, 766 civa sülfür 178

cūder 250
cülbān 244, 336 542, 546, 556, 558, 566, 590, 598, 612,
654, 658, 660, 664, 666, 670, 672, 674,
cüllāb 634
676, 678, 680, 684, 686, 690, 692, 696,
cülmāsā 610, 998, 1082 698, 700, 702, 710, 714, 720, 722, 724,
cülūd 124 726, 730, 732, 734, 738, 742, 744, 748,
754, 762, 766, 768, 770, 772, 774, 776,
cündebīdester 354 778, 782, 784, 786, 788, 790, 792, 794,
cūr-ı cendüm 182 796, 800, 806, 808, 812, 816, 818, 822,
824, 830, 834, 842, 844, 850, 856, 864,
cüvārişen 772, 780, 806 902, 904, 942, 970, 972, 976, 986, 994,
cüvārişen-i şehriyārī 772 1002, 1016, 1046, 1062, 1072, 1078,
1082, 1086, 1090, 1100, 1104, 1114, 1138,
cüvārşenü’l-kemmūn 366
1142, 1150, 1152, 1154, 1156, 1160, 1162,
cūẕer 250 1166, 1172, 1176, 1180, 1182, 1184, 1186,
1194, 1196, 1200, 1202, 1280, 1324,
1332, 1354, 1384, 1412, 1424, 1486,
Ç 1584, 1588, 1594, 1596, 1654, 1660,
çadıruşağı 36, 134, 194, 312, 318, 380, 660, 780, 1666, 1722, 1724, 1726, 1728, 1730,
866, 1036, 1092, 1158, 1172, 1196, 1220,
1732, 1738, 1740, 1742, 1744, 1754
1222, 1266, 1296, 1304, 1310, 1312, 1324,
1334, 1336, 1338, 1340, 1342, 1354, 1362, Çin ışkını 506, 534, 556, 558, 612, 654, 658, 660,
1444, 1448, 1450, 1460, 1462, 1464, 1470, 664, 670, 672, 676, 690, 730, 732, 738,
1472, 1474, 1476, 1478, 1486, 1488, 1598, 792, 818, 830, 850, 856, 864, 942, 970,
1610, 1612, 1616, 1666, 1704, 1706, 1708, 972, 976, 986, 1002, 1046, 1062, 1072,
1710, 1716 1082, 1086, 1090, 1100, 1104, 1138, 1142,
1150, 1152, 1154, 1156, 1160, 1162, 1176,
çakşır 134, 300, 306, 660, 1266 1180, 1182, 1184, 1194, 1196, 1280, 1332,
çalı gülü 1544 1354, 1424, 1486
çam fıstığı 428, 528, 604, 606, 612, 616, 622, çinko 38, 58, 82, 1166, 1228, 1382, 1384, 1386,
626, 628, 632, 662, 686, 690, 692, 698, 1430, 1446, 1448, 1450, 1454, 1456,
700, 808, 810, 822, 858, 912, 914, 916, 1476, 1480, 1688, 1692, 1698, 1702,
1140, 1178, 1186, 1248, 1366, 1400, 1704, 1710
1444, 1448, 1450, 1460, 1462, 1468,
çinko oksit 38, 1166, 1228, 1382, 1384, 1386,
1472, 1474, 1486, 1516, 1618
1430, 1446, 1448, 1454, 1456, 1476,
çavdar 204, 226, 624 1688, 1692, 1698, 1702, 1704, 1710
çavşır 274, 390, 660, 684, 688, 702, 720, 822, Çin loğusa çiçeği 676, 1200, 1412
824, 830, 842, 844, 846, 866, 892, 900,
904, 930, 932, 1036, 1040, 1044, 1122,
Çin mamiranı 972, 1654, 1660, 1666
1158, 1188, 1226, 1230, 1242, 1254, 1258, Çin mızrak ağacı 566
1266, 1268, 1274, 1278, 1282, 1288, Çin tarçını 370, 372, 380, 458, 472, 476, 480,
1296, 1304, 1306, 1310, 1336, 1342, 512, 528, 530, 538, 542, 546, 590, 666,
1444, 1448, 1460, 1472, 1474, 1476, 1488 670, 672, 674, 678, 680, 684, 686, 690,
çayır gülü 276 692, 696, 698, 700, 702, 710, 714, 720,
722, 724, 726, 734, 738, 742, 744, 748,
çedene 236 754, 762, 766, 768, 770, 772, 774, 776,
çemen otu 304 778, 782, 784, 786, 788, 790, 794, 796,
800, 806, 808, 812, 816, 818, 822, 824,
çiçekli dişbudak 38, 46, 104, 948, 952, 970, 976,
830, 834, 842, 844, 902, 904, 1016, 1114,
978, 984
1138, 1142, 1172, 1186, 1324, 1354, 1588,
çiçekli ebegümeci 612, 614, 618, 1268 1722, 1724, 1726, 1728, 1730, 1732,
çil keklik 398, 1724, 1728, 1732, 1734, 1740 1738, 1740, 1742, 1744, 1754
Çin 48, 50, 60, 68, 132, 170, 184, 186, 262, 266, Çin yeşil çayı 48
356, 370, 372, 380, 454, 458, 466, 472, Çin yıldız anasonu 792
476, 480, 506, 512, 528, 530, 534, 538,
DİZİN 1777
Çin zencefili 598 958, 960, 962, 966, 970, 972, 974, 976,
980, 982, 986, 988, 1014, 1028, 1034,
çiriş otu 1356, 1360, 1416, 1568, 1634
1042, 1046, 1056, 1068, 1106, 1116, 1118,
çivitotu 624 1122, 1126, 1132, 1142, 1148, 1162, 1164,
çınar 190 1166, 1180, 1182, 1192, 1194, 1200, 1226,
1238, 1244, 1264, 1270, 1276, 1284,
çıyan otu 358, 386, 492, 728, 730, 734, 736, 740, 1288, 1290, 1292, 1320, 1330, 1346,
746, 748, 752, 758, 792, 824, 858, 1076, 1372, 1390, 1398, 1412, 1450, 1574,
1126, 1128, 1206 1576, 1578, 1594, 1598, 1616, 1646,
çoban asması 214, 276 1650, 1652, 1656, 1666, 1668, 1670,
1674, 1678, 1682, 1684, 1688, 1690, 1706
çobançökerten 524, 526
dārevān 1264, 1346
çoban değneği 1328
darı 1226, 1732
çobansüzgeci 172
dārkīse 148, 238
çoğan 296, 1356, 1406, 1548, 1608, 1650, 1654,
1656 dār-u fülfül 156
çöl karıncası 1548 dā’ü’s-saʻleb 362
çöl nanesi 670 davar 1300
çöl zencefili 42 debbūrī 184
çöpleme 174, 180, 370, 384, 386, 390, 392, 562, debīd-i verd 660
660, 844, 846, 898, 946, 966, 974, 980, debīdü’l-verd 658
1046, 1050, 1278, 1282, 1310, 1318,
defne ağacı 136, 192, 492, 684, 688, 716, 718,
1340, 1378, 1380, 1382, 1406, 1414, 1548
720, 766, 822, 1050, 1230, 1310, 1362,
çörek mantarı 222 1386, 1444, 1640, 1754
çörekotu 380, 626, 674, 688, 1470 değirmen taşı 1052, 1568
çükündür 234 dehmest 186, 258, 268
dehmeşt 268
D dehnec 1662
dādī 250
delbūs 330
dafne 134, 892
delebūs 218
dağ armudu 982
delice 624
dağ keçisi 1538, 1712
deli hatmi 260
dağ kekiği 834, 1246, 1484, 1502
delikörek 1310, 1576, 1578, 1644
dağ papatyası 1590
demir dikeni 764, 954, 1100, 1104, 1220, 1222,
dağ sümbülü 218, 264, 1312, 1618 1224, 1230, 1232, 1234, 1240, 1242,
dağ üzümü 1546 1244, 1246, 1254, 1256, 1258, 1420,
1490, 1514, 1520, 1536, 1558
daḫmersā 352, 376
demirhindi 466
dalak otu 842, 844
demir kiri 1078
damar otu 192, 258, 308
demir pası 538, 682, 690, 786, 810, 882, 1280,
dāniḳ 404, 406, 408, 412, 416, 418, 466, 478, 562,
1628
668, 684, 688, 696, 714, 726, 730, 732,
736, 742, 746, 748, 750, 754, 758, 760, demir sülfat 1670
766, 770, 784, 786, 828, 864, 868, 870, deniz balinası 240
872, 876, 884, 886, 888, 890, 892, 894,
896, 904, 906, 908, 910, 912, 916, 918, deniz domuzu 190
922, 924, 926, 928, 932, 934, 936, 938, deniz kıst otu 398, 1334
deniz teresi 286 846, 848, 850, 852, 854, 856, 858, 860, 864,
866, 868, 870, 872, 874, 876, 878, 880, 882,
deniz yavşanı 874, 876, 1294, 1310
884, 886, 888, 890, 892, 894, 896, 898, 900,
deniz yengeci 1650, 1654, 1660, 1662, 1666, 1718 902, 904, 906, 908, 910, 912, 914, 916, 918,
deodar 192 920, 922, 924, 926, 928, 930, 932, 934, 936,
938, 940, 942, 944, 946, 948, 950, 952, 954,
deraḳṭūlīs 204 956, 958, 960, 962, 964, 966, 968, 970, 972,
derūnec 358, 372, 376, 386 974, 976, 978, 980, 982, 984, 986, 988, 992,
994, 998, 1000, 1002, 1004, 1006, 1008,
derūnec cebeli 386 1010, 1012, 1014, 1016, 1018, 1020, 1022,
destenbūye 190 1024, 1026, 1028, 1032, 1034, 1036, 1038,
1040, 1042, 1044, 1046, 1048, 1050, 1052,
deve 134, 164, 262, 398, 1036, 1268, 1348, 1374,
1060, 1062, 1064, 1068, 1070, 1072, 1074,
1452, 1488, 1558, 1754
1076, 1078, 1080, 1082, 1084, 1086, 1088,
deve dikeni 164, 262 1090, 1092, 1094, 1096, 1098, 1100, 1102,
devekuşu 1666 1104, 1106, 1108, 1110, 1112, 1114, 1116,
1118, 1120, 1122, 1124, 1126, 1128, 1130,
devm ağacı 182, 314, 338, 660, 676, 688, 718, 1132, 1134, 1138, 1140, 1142, 1144, 1146,
798, 816, 822, 830, 842, 844, 850, 866, 1148, 1150, 1152, 1154, 1156, 1158, 1160,
870, 874, 880, 882, 886, 890, 892, 896, 1162, 1164, 1166, 1168, 1170, 1172, 1174,
898, 900, 902, 904, 906, 908, 910, 912, 1176, 1178, 1180, 1182, 1184, 1186, 1188,
916, 922, 926, 928, 930, 932, 934, 1142, 1190, 1192, 1194, 1196, 1198, 1200, 1202,
1176, 1226, 1240, 1242, 1244, 1246, 1204, 1206, 1212, 1218, 1222, 1224, 1226,
1266, 1270, 1272, 1274, 1278, 1280, 1228, 1230, 1232, 1234, 1236, 1238, 1240,
1282, 1298, 1306, 1308, 1324, 1334, 1242, 1244, 1246, 1248, 1250, 1252, 1254,
1336, 1338, 1346, 1348, 1350, 1400, 1256, 1258, 1260, 1262, 1264, 1266, 1268,
1444, 1450, 1452, 1458, 1460, 1462, 1270, 1272, 1274, 1276, 1280, 1282, 1284,
1468, 1478, 1488, 1498, 1550, 1556 1286, 1288, 1290, 1292, 1296, 1298, 1300,
devraḳ 412 1302, 1306, 1308, 1310, 1312, 1314, 1316,
1318, 1320, 1322, 1324, 1326, 1328, 1330,
diflā 164 1332, 1334, 1336, 1342, 1344, 1346, 1348,
diğnik 300 1350, 1352, 1354, 1356, 1358, 1360, 1362,
1364, 1366, 1368, 1370, 1372, 1374, 1378,
ḍīḳu’n-nefes 502 1382, 1386, 1388, 1390, 1392, 1394, 1396,
dīnārī şurubu 508, 764 1398, 1400, 1402, 1404, 1406, 1408, 1410,
1412, 1414, 1416, 1418, 1420, 1422, 1424,
dirhem 2, 34, 106, 266, 368, 404, 406, 408, 412, 418,
1426, 1428, 1434, 1436, 1440, 1442, 1444,
420, 422, 440, 442, 446, 450, 454, 456, 458,
1446, 1448, 1450, 1452, 1454, 1456, 1458,
460, 464, 466, 468, 470, 472, 474, 476, 478,
1460, 1462, 1464, 1466, 1468, 1470, 1474,
480, 482, 486, 488, 492, 494, 496, 498, 500,
1476, 1478, 1480, 1482, 1484, 1486, 1488,
502, 504, 506, 508, 510, 512, 514, 516, 518,
1492, 1494, 1496, 1498, 1500, 1502, 1504,
520, 522, 524, 526, 528, 530, 532, 534, 536,
1506, 1514, 1518, 1520, 1522, 1524, 1526,
538, 540, 542, 544, 546, 548, 550, 554, 556,
1528, 1530, 1534, 1536, 1538, 1540, 1542,
558, 560, 562, 564, 566, 568, 570, 572, 574,
1546, 1548, 1550, 1552, 1556, 1560, 1562,
582, 584, 590, 598, 600, 604, 606, 608, 610,
1566, 1568, 1570, 1572, 1574, 1576, 1578,
612, 614, 616, 618, 620, 622, 624, 626, 628,
1580, 1582, 1584, 1586, 1588, 1590, 1592,
630, 632, 634, 636, 638, 640, 642, 644, 646,
1594, 1596, 1598, 1600, 1602, 1604, 1606,
648, 650, 652, 654, 658, 660, 662, 664, 666,
1608, 1614, 1616, 1618, 1620, 1622, 1624,
668, 670, 672, 674, 676, 678, 680, 682, 684,
1626, 1628, 1630, 1634, 1636, 1640, 1646,
686, 688, 690, 692, 694, 696, 698, 700, 702,
1648, 1650, 1652, 1654, 1656, 1658, 1660,
704, 706, 708, 710, 712, 714, 716, 718, 720,
1662, 1664, 1666, 1668, 1670, 1672, 1674,
722, 724, 726, 728, 730, 732, 734, 736, 738,
1676, 1678, 1680, 1682, 1684, 1686, 1688,
740, 742, 744, 746, 748, 750, 752, 754, 756,
1690, 1692, 1694, 1696, 1698, 1700, 1702,
758, 760, 762, 764, 766, 770, 772, 774, 776,
1704, 1706, 1708, 1710, 1712, 1714, 1716,
778, 780, 782, 784, 786, 788, 790, 792, 794,
1718, 1720, 1722, 1730, 1734, 1740, 1746,
796, 798, 800, 802, 804, 806, 808, 810, 812,
814, 818, 820, 822, 824, 828, 832, 842, 844, 1752
DİZİN 1779
diryās 224 886, 890, 892, 894, 896, 900, 902, 904,
906, 908, 910, 912, 916, 920, 926, 928,
dişi çöven 144, 240, 268, 296
930, 932, 934, 962, 964, 968, 1002, 1018,
dişi eşek 616, 998, 1646, 1648 1048, 1220, 1222, 1224, 1230, 1232,
dıbḳ 320 1236, 1242, 1244, 1246, 1258, 1266,
1268, 1270, 1272, 1274, 1306, 1378,
dımāḍ 1294 1382, 1388, 1414, 1444, 1556
dıraḫmī 406, 408, 410, 412, 416, 420, 768 edād 134
domuz 108, 134, 190, 1458, 1472, 1712 edriyās 348
domuz soğanı 134 eflencmüşk 276
donuzlan böceği 286 eflūs 1214
draḫmī 114, 868, 1224, 1340, 1638, 1644 efrisḳ 212
dūġ 320 efsentīn 306, 354, 362, 376, 380, 386, 392, 398
duḫn 158 eftīmūn 212, 236, 352, 354, 358, 360, 366, 386
dühn-i ḫırvaʻ 502 eġārīḳūn 370
dühn-ü benefsec 372 eğir 40, 300, 338, 380, 660, 664, 674, 684, 688,
dühn-ü ġār 374 696, 704, 710, 714, 716, 722, 726, 742,
754, 766, 830, 848, 896, 898, 900, 1012,
dühn-ü ḫīrī 372
1080, 1680, 1716, 1754
dühnü’l-fücl 374
eğir otu 40, 300, 338, 380, 660, 664, 674, 684,
dühnü’l-ḫırvaʻ 1002, 1364 688, 696, 704, 710, 714, 716, 722, 726,
dühnü’l-ḫurūʻ 374 742, 754, 766, 830, 848, 896, 898, 900,
1012, 1080, 1680, 1716, 1754
dülb 162, 232
eğrelti otu 864
durak otu 76, 114, 500, 514, 664, 666, 722, 808,
810, 816, 836, 898, 966, 1016, 1028, ekitmekit 350
1044, 1048, 1082, 1098, 1116, 1222, ekmek 88, 686, 694, 706, 1058, 1120, 1270, 1432,
1224, 1226, 1230, 1232, 1234, 1238, 1436, 1614, 1678, 1730, 1732, 1742,
1240, 1242, 1246, 1248, 1256, 1272,
1744, 1746, 1750
1306, 1308, 1342, 1348, 1360, 1376,
1438, 1504, 1506, 1524, 1528, 1530, ekşi buğday 1366, 1462
1548, 1580, 1728, 1736 ekşi yonca 178, 1730, 1732
dürdī 1304, 1438 ekvator 342
dūr ḫūlī 310 elektrikli balık 142
dut ağacı 276, 360, 382, 400 elma 34, 36, 146, 176, 434, 458, 464, 472, 484,
492, 494, 496, 508, 540, 552, 594, 626,
654, 684, 726, 728, 730, 732, 736, 740,
E 750, 752, 754, 798, 802, 886, 888, 910,
ebāzīr 1724, 1728, 1732, 1738 918, 936, 960, 982, 1014, 1074, 1080,
ebegümeci 180, 440, 502, 516, 548, 606, 612, 1132, 1148, 1182, 1190, 1196, 1206, 1210,
614, 618, 630, 960, 976, 984, 986, 1088, 1302, 1346, 1390, 1562, 1564, 1594,
1110, 1178, 1224, 1226, 1268, 1348, 1606, 1722, 1754
1528, 1530, 1552 emīrbārīs 264, 380, 382
ebhul 200, 372 emlec 138, 226, 356, 358, 384, 658, 664, 668,
ebrencmüşk 276 682, 688, 690, 692, 694, 698, 702, 712,
716, 718, 720, 730, 734, 740, 742, 744,
ebşenk 1534
746, 752, 776, 780, 788, 790, 800, 804,
Ebu Cehil karpuzu 262, 284, 368, 678, 712, 832, 810, 820, 848, 850, 852, 854, 856, 858,
842, 844, 846, 848, 870, 872, 876, 884, 860, 870, 880, 882, 900, 946, 950, 964,
972, 974, 976, 980, 1074, 1076, 1112, Ermeni kili 624, 658, 662, 686, 728, 732, 740,
1128, 1186, 1266, 1494, 1516, 1630, 750, 752, 788, 882, 884, 1074, 1082, 1088,
1632, 1634, 1636, 1640, 1664 1090, 1092, 1098, 1100, 1106, 1108, 1112,
1124, 1126, 1128, 1144, 1146, 1152, 1166,
emyālü’l-cerrāḥ 1354 1168, 1170, 1172, 1176, 1178, 1180, 1182,
enbālis lūḳınī 272 1194, 1204, 1206, 1228, 1250, 1280,
1282, 1286, 1298, 1300, 1316, 1342,
enberbāris 138
1350, 1354, 1356, 1390, 1394, 1396,
encibār 198, 288 1402, 1410, 1412, 1422, 1426, 1430,
encüdān 174, 320 1454, 1532, 1570, 1576, 1602, 1688
encüẕān 234, 266, 394 Ermenistan 226

enderūsā 198 Ermeni taşı 58, 92, 540, 658, 712, 720, 742, 856,
916, 974, 1122, 1126, 1128
Endülüs 130, 132, 146, 150, 160, 162, 164, 170,
172, 174, 178, 194, 196, 198, 204, 206, erūnefḥī 172
210, 216, 224, 226, 228, 230, 232, 236, erüzz 396
238, 240, 248, 252, 256, 260, 262, 264,
eṣābiʻu firʻavn 1354
266, 268, 270, 272, 278, 284, 286, 292,
294, 298, 306, 308, 312, 320, 324, 340, eṣābiʻu’l-melik 374
346, 348, 384, 412, 1688 esānāsiyā 660
Endülüs kili 384, 1688 esārūn 276, 330, 350, 356, 364, 366, 372, 386,
Endülüs siyah cedvar 146 388
engerek 130, 816, 826, 828, 836, 1448 eşberūn 170
enīsūn 164, 184, 194, 372, 378, 400 esbīdār 290
enīsūn berrī 184 eşek dikeni 156, 162, 170, 314, 318, 336, 488,
504, 972, 1008, 1560
enürezis 696
eşek hıyarı 284, 602, 660, 664, 666, 672, 684,
enūṭānūn 296 722, 916, 1006, 1022, 1026, 1028, 1036,
enyūsṭus 172 1082, 1184, 1216, 1232, 1308, 1356,
1394, 1414, 1448, 1560
erāk 256, 266
eşek tırnağı 1396, 1558, 1636
Erbil 266
eşek turpu 252
erbūde 184
eşek yoncası 1308, 1504
Erciş 246
esfīd 320
Eretria 80, 100, 244
esfiyūş 148
erguvan 220
esḳūmīş 150
Erīḫā 312
esl 226, 254, 310, 332
erik 222, 362, 382, 460, 462, 466, 474, 486, 492,
516, 536, 540, 552, 586, 596, 634, 640, eşrās 328
648, 652, 684, 730, 942, 944, 948, 952, etrār 204
956, 958, 962, 968, 970, 972, 974, 976,
evrūbenḥī 334
978, 982, 988, 992, 994, 1110, 1222, 1224,
1250, 1416, 1730 eyāsīs 346
erkek kınalı keklik 348 eyfūn 340
Ermeni boraksı 662, 680, 686, 778, 794, 798, eyhüḳān 158
1010, 1036, 1050, 1226, 1232, 1234, eynālīs māliyā 272
1236, 1240, 1244, 1246, 1254, 1256,
eyṭūn 206
1258, 1268, 1274, 1318, 1338, 1342,
1380, 1408, 1460, 1580, 1590, 1648, ez‘īs 264
1676, 1706, 1714 ezūzī 188
DİZİN 1781
F fīl-zehrec 174, 182, 320

fāġıra 272 firuze taşı 1660
fāġıye 272 fındık 4, 136, 280, 334, 356, 388, 612, 692, 700,
faḳīḍ 222 770, 780, 1060, 1076, 1128, 1180, 1268,
1374, 1432, 1434, 1560, 1638, 1670
fānīẕ 274, 546, 550, 604, 606, 608, 610, 616, 624,
686, 700, 722, 780, 788, 804, 808, 852, fıstık çamı 84, 274, 334, 368, 380, 386, 394, 396,
870, 898, 900, 912, 914, 920, 1006, 1186, 400, 480, 624, 724, 768, 808, 1050, 1310,
1226, 1274, 1490, 1740 1340, 1472, 1474, 1476, 1632, 1634
fare 334, 1274, 1350, 1390, 1670 formül 22, 28, 30, 32, 36, 1120, 1136, 1754
fārvīṭus 344 Frenk kimyonu 42, 284, 288, 310, 314, 350, 352,
354, 372, 380, 386, 390, 538, 544, 572,
fāşerā 152, 264, 336, 342
600, 602, 614, 662, 664, 668, 670, 682,
felecūn 212 688, 702, 704, 718, 724, 786, 800, 822,
felfelek 136, 280, 366, 388 876, 1070, 1074, 1114, 1138, 1186, 1268,
1284, 1288, 1306, 1310, 1328, 1342,
felsiyūs 148 1444, 1492, 1730, 1754
felūniyā 658, 660, 758, 1102 Frenk üzümü 254
felūniyā’l-Fārsī 660 frig taşı 1662
felūniyā’r-Rūmī 660 fücl 156, 274, 368, 372, 374
ferāsiyūn 216, 350, 394 fücl-i mürevves 274
ferbiyūn 354 fücl-i Şāmī 274
ferencmüşk 276 fūfel 366, 386
ferv 330 fuḳḳāḥu’l-cemāl 286
ferzice 1278 fülfül 156, 232, 276, 278, 316, 364, 366, 372, 376,
fesleğen 74, 146, 148, 358, 472, 488, 492, 494, 378, 388
496, 642, 658, 688, 744, 748, 758, 772,
fülfül ebyaḍ 378
776, 778, 856, 936, 948, 1076, 1084,
1092, 1098, 1100, 1102, 1112, 1126, 1128, fülfül ṣakāliye 232
1130, 1282, 1410, 1414, 1416, 1498, fūtenec 166, 392, 398
1502, 1508, 1630, 1688, 1734, 1754
fūtīrā 348
fevāsūs 768
fuṭr 270
feycen 212
füvve 388
Feyḳarā macunu 668
füvvetü’ṣ-ṣabbāġīn 360
Feyḳarā müshili 142, 664, 668, 840, 842, 870,
872, 884, 892, 896, 902, 906, 910, 922,
924, 926, 928, 930, 932, 934, 936, 946, G
962, 966, 988, 1010, 1012, 1130 ġāfes 226, 268, 392
fil 278, 712, 842, 886 ġalīḫun 278, 280
fīl 166, 172, 174, 182, 286, 320 ġalīḫun berrī 280
fildişi talaşı 1406, 1546 ġāliye 252, 264
filfilek 386, 486, 798, 936, 938, 1300, 1314, 1328, ġamlūl 300
1426, 1430, 1574, 1576, 1584, 1594, ġār 186, 192, 258, 294, 360, 374, 400
1596, 1598, 1604, 1638, 1668, 1688
ġarab 260
Filistin 170, 208, 296, 312
ġārīḳūn 360, 370
fīlūrā 254
ġār İskenderānī 192
ġāsūl 144 Girit küskütü 842, 844, 1122

ġavāynūn 128 ġīş wellings 150
gāv-çeşm 150 ġılāẕīvān 218
gazel otu 396, 702, 822, 830, 956, 992, 1042, ġıyāsī 806
1138, 1186, 1320, 1498 göbelek mantarı 696
gelincik 154, 188, 274, 546, 548, 562, 580, 582, gök süsen 360, 482, 502, 514, 612, 622, 624, 628,
604, 606, 608, 610, 612, 614, 620, 624, 830, 1000, 1010, 1012, 1022, 1032, 1086,
630, 662, 750, 816, 818, 1012, 1014, 1158, 1218, 1284, 1304, 1320, 1332,
1022, 1296, 1298, 1300, 1314, 1316, 1340, 1342, 1364, 1386, 1404, 1442,
1330, 1356, 1372, 1374, 1382, 1390, 1478, 1486, 1500, 1512, 1556, 1596,
1392, 1396, 1402, 1408, 1412, 1424,
1600, 1610, 1612, 1640, 1754
1426, 1430, 1432, 1434, 1436, 1464,
1570, 1576, 1646, 1650, 1656, 1658, göl yüzüğü 240
1660, 1662, 1672, 1674, 1678, 1688, göz otu 866, 872, 876, 892, 902, 904, 906, 920,
1694, 1698, 1714, 1754 930, 932, 966, 1116, 1264, 1266, 1294,
gelincik salebi 1754 1320, 1350, 1354, 1356, 1358, 1360,
1380, 1394, 1400, 1454, 1468, 1470,
gelincik tohumu 548, 610, 612, 620, 624, 750 1478, 1480, 1570, 1602, 1614, 1646,
gelinfeneri 264, 308 1672, 1674, 1676, 1682, 1686, 1690,
gelin saçı 354, 386, 1154, 1162 1694, 1698, 1702, 1710, 1712, 1714,
1716, 1754
gene yulafı 302
ġubeyrā’ 384
gernik 712
guggul ağacı 618, 1230
geven 32, 34, 42, 174, 236, 284, 348, 362, 376,
382, 394, 548, 604, 606, 608, 610, 614, guguk kuşu 274
616, 618, 620, 622, 624, 626, 628, 630, guguk salebi 160
632, 662, 678, 688, 692, 698, 712, 724,
818, 822, 864, 866, 874, 876, 878, 882, güherçile 1390, 1624
884, 886, 890, 892, 894, 908, 910, 912, gül 46, 52, 160, 234, 332, 340, 358, 364, 376, 446,
914, 916, 918, 920, 922, 926, 928, 930, 474, 486, 488, 490, 492, 494, 496, 504,
934, 938, 940, 974, 1078, 1104, 1110, 506, 508, 510, 514, 526, 534, 538, 542,
1140, 1152, 1166, 1168, 1172, 1176, 1178, 560, 566, 582, 592, 610, 626, 636, 644,
1180, 1182, 1184, 1188, 1192, 1194, 1198, 646, 648, 650, 652, 654, 658, 662, 668,
1204, 1206, 1270, 1290, 1292, 1316, 672, 674, 676, 678, 694, 702, 712, 728,
1320, 1350, 1376, 1398, 1404, 1450, 730, 732, 734, 736, 740, 742, 744, 748,
1456, 1458, 1468, 1476, 1498, 1542, 750, 752, 768, 780, 782, 784, 786, 790,
1546, 1548, 1550, 1552, 1554, 1584, 798, 802, 818, 822, 830, 848, 856, 858,
1608, 1610, 1616, 1618, 1620, 1626, 862, 864, 868, 882, 890, 904, 910, 912,
1640, 1650, 1660, 1686, 1688, 1690, 918, 922, 928, 934, 936, 942, 944, 950,
1692, 1694, 1698, 1700, 1704, 1708, 952, 956, 960, 964, 968, 970, 972, 974,
1714, 1740, 1742, 1754 976, 978, 980, 982, 988, 994, 1008, 1012,
geyik 72, 1052, 1054, 1100, 1166, 1174, 1182, 1014, 1016, 1022, 1024, 1026, 1028,
1202, 1286, 1290, 1304, 1398, 1548, 1046, 1052, 1068, 1074, 1082, 1084,
1560, 1586, 1588, 1604, 1606, 1616 1086, 1090, 1094, 1102, 1110, 1112, 1114,
1122, 1124, 1126, 1130, 1132, 1134, 1136,
geyik boynuzu 72, 1052, 1054, 1100, 1166, 1138, 1140, 1142, 1144, 1146, 1148, 1150,
1174, 1182, 1202, 1290, 1398, 1548, 1154, 1156, 1162, 1166, 1168, 1170, 1174,
1560, 1586, 1588, 1604, 1606, 1616 1176, 1182, 1186, 1188, 1190, 1192, 1198,
geyikdili 142, 172 1202, 1204, 1206, 1218, 1226, 1228,
1246, 1260, 1268, 1294, 1298, 1308,
Girit 68, 80, 214, 222, 236, 280, 366, 542, 784, 1322, 1324, 1326, 1330, 1332, 1344,
816, 818, 822, 842, 844, 1122, 1620 1346, 1350, 1360, 1374, 1384, 1390,
Girit horozgözü otu 214 1392, 1396, 1410, 1412, 1416, 1420,
DİZİN 1783
1422, 1424, 1426, 1430, 1434, 1438, ḥaceru’l-eṣamm 168

1518, 1520, 1526, 1528, 1530, 1534,
ḥaceru’l-māsik 170, 350
1536, 1538, 1540, 1542, 1544, 1548,
1550, 1566, 1572, 1574, 1576, 1578, ḥaceru’l-‘ūḳāb 170
1580, 1582, 1584, 1590, 1594, 1596, ḥaceru’n-nesr 170
1598, 1600, 1602, 1606, 1618, 1646,
1674, 1688, 1698, 1702, 1708, 1742, 1754 ḥadaḳ 256
gümüş 38, 42, 64, 74, 78, 80, 82, 96, 98, 104, 106, ḥāfir 380
136, 298, 354, 376, 404, 472, 492, 494, ḫafrec 620
540, 656, 740, 742, 746, 752, 768, 942,
haḫsen efrāġiye 306
998, 1054, 1126, 1370, 1376, 1402, 1446,
1476, 1570, 1648, 1650, 1652, 1654, hāl 322, 334, 368, 390
1656, 1658, 1662, 1668, 1670, 1676, ḫalbāyinī 300
1678, 1682, 1686, 1690, 1698, 1700,
1702, 1704, 1706, 1708, 1716 ḥalezūn 230, 250
gümüş talaşı 1370, 1402 ḥālibī 180
günlük 252, 354, 740, 754, 764, 766, 774, 904, ḫālīdūniyūn ṭūmāġā 254
968, 988 ḫālīdūniyūn ṭūrmāġār 258
güşt-engüşt 218 ḥāliḳu’ş-şaʻr 272
güvercin 160, 174, 182, 244, 350, 388, 864, 1086, ḫalḳand 260
1282, 1290, 1318, 1340, 1364, 1396, hālūk 334
1400, 1406, 1460, 1548, 1616, 1712,
1728, 1732, 1740 ḥālūm 164
güvercin ayağı 174, 350 ḫāmā aḳtā 198
güveyfeneri 688, 692, 698 ḫamāhān 346
ḫamālāvun 172
H ḥamāmā 360
ḥabaḳ 390 ḥamḍīḍ 286
ḥabaḳ ḳaranfülī 390 hāmīn 422
ḥabāḳ nabaṭī 174 ḫāmişe 136, 224
ḥabbetü’s-sevdā 314, 356 ḥamūl 1278
ḥabb-ı belesān 352, 376 ḫāmūlü’l-kettān 210
ḥabbü’l- esl 226, 310 ḥandeḳūḳā 164, 240, 288
ḥabbu’l-ġār 360 ḥanūs 410
ḥabbu’l-ġūl 252 ḥanẓal 262, 308, 354, 368
ḥabbu’l-ḫurūʻ 368 ḥārāḳıyās 344
ḥabbu’l-ḳarʻ 338 ḫarbaḳ 170, 354, 356, 370, 376, 384, 386, 390, 392
ḥabbü’l-külā 234 ḫarbaḳ ebyaḍ 370
ḥabbü’l-lehv 264 ḫarbaḳ esved 386, 392
ḥabbü’l-lübān 376 ḫardal 182, 362
ḥabbu’l-mülūk 284 ḫarḳ 170
ḥabbu’n-nīl 254 ḥarmel 172, 246, 306, 376, 390
ḥabbu’r-rāsen 360 ḥarmel ‘āmirī 172
ḥabbu’ṣ-ṣanevber 364, 368 ḫarnūb 138, 348, 366, 378, 380, 410
ḥaceru’l-büht 170 ḫarnūb Maġribī 348
harnup 800 ḥavlān 310

ḫarrūbe 412 havlıcan 470, 492, 512, 528, 530, 658, 682, 686,
692, 700, 738, 768, 770, 772, 782, 788,
ḫarşān 158
794, 806, 808, 812, 844, 858, 934, 936,
ḥarşef 262, 336 938, 1002, 1004, 1108, 1734, 1754
Harzem yara taşı 1470 ḥavmāne 240
ḥāşā 352 havuç 158, 192, 334, 372, 394, 526, 544, 672,
ḫaşebü’r-remc 566 688, 690, 692, 696, 698, 700, 706, 808,
816, 822, 854, 858, 882, 954, 956, 1000,
ḥasek 250
1080, 1178, 1190, 1316, 1542, 1754
haşhaş 28, 188, 198, 662, 700, 712, 728, 746, 764,
852, 860, 916, 918, 920, 938, 940, 950,
hazāinī 898
994, 1012, 1014, 1058, 1060, 1072, 1090, ḥazāzu’ṣ-ṣaḫr 176, 206
1092, 1094, 1098, 1102, 1104, 1114, 1116, ḥazeḳṭār 208
1120, 1152, 1154, 1162, 1170, 1178, 1180,
1182, 1184, 1190, 1196, 1200, 1202, 1268, helile 140, 254, 350, 384, 400, 530, 536, 542,
1296, 1298, 1322, 1360, 1362, 1372, 562, 598, 658, 664, 668, 682, 684, 688,
1392, 1396, 1506, 1526, 1528, 1530, 690, 692, 694, 702, 706, 708, 712, 716,
1542, 1642, 1730, 1732, 1736, 1746, 718, 720, 730, 736, 746, 752, 754, 772,
1750, 1752, 1754 780, 784, 786, 792, 800, 804, 810, 844,
848, 850, 852, 854, 856, 858, 860, 862,
ḫaşḫāş-ı ebyaḍ 198 864, 866, 868, 870, 872, 880, 886, 888,
ḫaşḫāşü’l-muḳarren 274 894, 896, 900, 902, 904, 910, 912, 918,
922, 924, 926, 928, 930, 932, 934, 942,
hāşimī ilacı 812 944, 946, 948, 950, 952, 956, 958, 960,
ḥaşīşe 306 962, 964, 966, 968, 970, 972, 974, 976,
ḥaşīşetü’l-‘aḳreb 228 980, 982, 986, 988, 992, 994, 1062, 1072,
1074, 1076, 1086, 1092, 1094, 1102,
ḥaşīşetü’s-sülaḥfāt 128 1112, 1122, 1124, 1126, 1128, 1130, 1152,
ḥaşīşetü’s-sulṭān 180 1166, 1186, 1196, 1266, 1292, 1330,
1342, 1446, 1508, 1576, 1586, 1592,
ḫass 336, 368, 372 1594, 1600, 1602, 1604, 1636, 1650,
ḫass-ı ḥımār 336 1652, 1654, 1656, 1658, 1660, 1662,
ḫassü’l-kelb 318 1664, 1684, 1688, 1696, 1734
hatmi 88, 226, 260, 340, 440, 504, 514, 516, 548, helīlec 138, 350, 384, 400
550, 606, 612, 614, 618, 624, 630, 884, helīlec esved 384
914, 916, 956, 960, 1018, 1088, 1110,
herdemcam 194
1178, 1220, 1222, 1224, 1226, 1234,
1236, 1240, 1244, 1246, 1250, 1254, heşt-dehān 392
1256, 1268, 1270, 1272, 1274, 1278, heyrūnī hurması 680
1280, 1290, 1296, 1300, 1306, 1308,
1312, 1314, 1326, 1348, 1350, 1360, hezār ceşān 272
1362, 1374, 1390, 1412, 1420, 1424, Hicaz 164, 190, 286, 292
1426, 1428, 1438, 1456, 1458, 1466,
1476, 1518, 1520, 1522, 1524, 1526,
hīḳān 206
1528, 1530, 1532, 1534, 1536, 1540, hikmet kili 88
1542, 1552, 1636, 1642 hīl 282, 334, 392
ḫaṭmī 180, 260, 270, 356 hīl-i bevvā 334, 392
havan taşı 754 ḥiltīt 146, 342
ḫavātīmü’l-mülūk 184 ḥimmaṣu’l-esved 172
ḫavātīmü Yemānī 184 hindiba 102, 218, 244, 400, 440, 488, 504, 506,
ḫavḫ 374 508, 510, 514, 516, 534, 538, 556, 558,
DİZİN 1785
564, 566, 570, 572, 574, 634, 636, 638, Hint helilesi 712, 718, 720, 788, 882, 902, 960,
640, 642, 648, 650, 652, 660, 676, 724, 964, 994, 1062, 1266
728, 730, 764, 856, 864, 866, 872, 886,
888, 918, 942, 944, 946, 948, 950, 956, Hint hurması 154, 174, 230, 460, 466, 474, 500,
960, 962, 964, 968, 970, 972, 974, 976, 508, 516, 534, 536, 538, 540, 552, 624,
978, 982, 984, 986, 992, 994, 998, 1000, 634, 640, 646, 648, 652, 684, 794, 946,
1026, 1042, 1076, 1082, 1084, 1086, 952, 956, 958, 962, 968, 970, 972, 976,
1104, 1114, 1124, 1128, 1136, 1138, 1140, 982, 988, 994, 1568, 1736
1150, 1152, 1154, 1156, 1158, 1162, 1164, Hint kadıntuzluğu 58
1166, 1198, 1222, 1234, 1236, 1250,
1302, 1316, 1328, 1330, 1342, 1354,
Hint kavunu 1542, 1608
1376, 1412, 1420, 1424, 1426, 1428, Hint keneviri 302, 730, 770, 1270
1430, 1434, 1436, 1438, 1522, 1538,
Hint kırmızı çiçekli kırlangıç 58
1540, 1544, 1688, 1722, 1732
Hint narı 388, 398, 680, 682, 700, 746, 774, 776,
Hindistan 52, 66, 74, 130, 136, 148, 152, 158, 778, 780, 788, 792, 1072
184, 186, 190, 196, 200, 234, 238, 266,
268, 280, 282, 288, 292, 304, 332, 342, Hint nilüferi 274
350, 356, 360, 368, 372, 384, 396, 456, Hint safranı 240, 254, 256, 258, 374, 386, 392
472, 486, 488, 512, 538, 542, 590, 620,
666, 668, 674, 682, 692, 696, 698, 700, Hint selvisi 192
714, 726, 730, 738, 744, 746, 748, 754, Hint sümbülü 330, 332, 376, 380, 398, 482, 486,
766, 768, 770, 774, 776, 778, 780, 782, 660, 662, 666, 670, 672, 674, 676, 686,
784, 788, 790, 792, 794, 800, 804, 806, 688, 698, 704, 714, 722, 738, 742, 744,
808, 810, 812, 814, 852, 854, 856, 860, 756, 758, 766, 768, 778, 782, 784, 786,
870, 924, 934, 936, 938, 992, 1040, 1042, 788, 806, 810, 816, 818, 822, 830, 836,
1072, 1142, 1344, 1354, 1368, 1414, 1514, 1006, 1008, 1108, 1110, 1140, 1156, 1166,
1562, 1594, 1606, 1620, 1734, 1744, 1754 1232, 1292, 1324, 1326, 1330, 1336,
1364, 1386, 1594, 1606, 1648, 1652,
Hindistan cevizi 66, 136, 148, 158, 184, 186,
1654, 1666, 1670, 1692, 1696, 1698,
190, 196, 238, 268, 280, 282, 288, 356,
360, 368, 372, 384, 396, 456, 486, 488, 1708, 1710, 1734, 1754
512, 538, 542, 590, 620, 666, 674, 682, Hint türbüt otu 658, 680, 866
692, 696, 698, 700, 714, 726, 730, 738,
Hint tütsüsü 392
744, 746, 748, 754, 766, 768, 770, 774,
776, 778, 780, 782, 784, 788, 790, 792, Hint tuzu 398, 500, 660, 664, 708, 712, 718, 722,
794, 800, 804, 806, 808, 810, 812, 814, 848, 864, 870, 874, 892, 894, 896, 900,
852, 854, 856, 860, 870, 924, 934, 936, 904, 906, 912, 926, 928, 966, 1080, 1224,
938, 992, 1040, 1042, 1072, 1142, 1344, 1246, 1266, 1274, 1474, 1648, 1666, 1684
1368, 1414, 1514, 1562, 1594, 1606,
Hint zirkelesi 852, 860, 1556
1620, 1734, 1744, 1754
hīrāzmā 662
Hint bambu ağacı 730, 736
ḫīrī 328, 372
Hint biberi 288, 306, 388, 392, 394, 456, 542,
672, 692, 696, 700, 702, 740, 754, 770, ḫīş-i ḳūç 294
772, 780, 788, 858, 884, 886, 888, 924, ḫīyrī 258
936, 1080, 1142, 1144, 1148, 1280
ḫılṭ sevda 458
Hint çivit otu 188
ḥınnā 272, 294, 346, 380
Hint defnesi 380, 468, 512, 544, 654, 660, 662,
ḥırbā 172
762, 844, 1044, 1072, 1106, 1586, 1594,
1600, 1602, 1604, 1650, 1654, 1656, hıyar 358, 378, 440, 492, 538, 570, 572, 606,
1662, 1664, 1670, 1680, 1682, 1706 610, 614, 620, 624, 630, 688, 704, 724,
732, 856, 862, 884, 914, 916, 918, 920,
Hint fındığı 148, 150, 160, 196, 274, 280, 364, 938, 950, 954, 984, 998, 1038, 1104,
700, 1668 1106, 1110, 1114, 1136, 1140, 1150, 1154,
Hint ginsengi 252, 264, 308 1162, 1164, 1166, 1174, 1178, 1180, 1182,
1184, 1188, 1194, 1196, 1202, 1204, 1206, 984, 986, 988, 992, 994, 1018, 1026,
1294, 1542, 1550 1028, 1220, 1224, 1230, 1234, 1236,
1238, 1240, 1244, 1250, 1254, 1256, 1736
hodan 440, 460, 486, 488, 492, 494, 496, 504,
508, 514, 516, 534, 536, 544, 618, 620, hürd 254, 258
642, 648, 650, 652, 654, 662, 728, 730,
ḥurf 136, 180, 278, 288, 320, 326, 362
732, 734, 736, 738, 748, 750, 752, 764,
788, 844, 856, 858, 942, 948, 950, 966, ḥurf meşriḳī 278
974, 980, 1042, 1074, 1076, 1086, 1088, hurma ağacı 282
1110, 1122, 1124, 1126, 1128, 1130, 1204,
1206, 1352, 1548
hürṭamān 336
hokka gülü 176 ḥuruḍ 296
holaren 192, 258, 376, 526, 674, 692, 696, 700, ḫur’u’l-ḥamām 388
768, 772, 808, 818, 918, 1022, 1044, 1090, ḫurze 168
1092, 1096, 1100, 1102, 1152, 1166, 1174, ḫūṣ 258
1176, 1180, 1204, 1220, 1226, 1260, 1286,
1328, 1352, 1468, 1576, 1586, 1734, 1754 ḫuṣa’s-sa‘leb 152
Horasan 152, 226, 238, 302, 312, 358, 734, 746, Ḫūzistān kekiği 230
748, 1008, 1010, 1040, 1092, 1098, 1100,
1102, 1202 I
Horasan teresi 238, 358, 734, 746, 748, 1040, ʻınnāb berri 180
1092, 1098, 1100, 1102, 1202 ʻırḳu’l-hayye 306
horoscuk 178 Irak 52, 62, 164, 190, 202, 212, 216, 268, 292,
horoz 152, 190, 398, 832, 954, 1678, 1712 306, 334, 336, 486, 494, 496, 542, 726,
738, 858, 874, 1032, 1076, 1110, 1272,
horozgözü otu 214
1388, 1472, 1582, 1648, 1668, 1710
horoz ibiği çiçeği 954
Irak çöveni 1032, 1388, 1582
ḫorūsḳāmetī 192
Irak menekşesi 858, 1272
ḫubbāzā 180
Irak mum çiçeği 1076
ḫubbeyze 612
Irak semizotu 1110
ḥuḍaḍ 310, 366
īresā 146, 218, 360, 374
ḥuḳne 1222, 1224, 1226, 1228, 1230, 1232, 1236,
1238, 1240, 1242, 1244, 1246, 1248,
īresā agria 218
1250, 1252, 1254, 1256, 1258, 1260 īsenḳūn 214
hülbe 304 īzīzvās 250
ḫūlencān 158, 372, 398 ılgın ağacı 254, 504, 676, 698, 772, 800, 970,
990, 1014, 1084, 1086, 1094, 1108, 1162,
ḥūm 154 1346, 1410, 1416, 1424, 1576, 1584,
ḥumer 174, 296, 312, 830, 1448 1586, 1588, 1590, 1594, 1596, 1600,
ḥummaḍ 296 1602, 1604, 1606, 1640, 1734
ḥummā-i ribʻīyye 564 ısırgan otu 236, 320, 370, 374, 700, 724, 768,
808, 1270, 1306, 1318
ḥummā-i ṣafrāviyye-i muḥarraḳa 490
ışkın 66, 382, 452, 506, 508, 510, 514, 556, 558,
Humus 62 560, 572, 578, 612, 654, 684, 738, 854,
ḫunderīlī 348 1088, 1090, 1136, 1138, 1370, 1386
hünnap 492, 516, 536, 546, 548, 550, 552, 606, ısṭırāḳ 1340
608, 638, 640, 642, 648, 652, 654, 684,
766, 854, 942, 944, 948, 950, 952, 962,
ıṣtrancūlī 114
964, 968, 970, 972, 974, 976, 978, 982, ıṭrīfil 384
DİZİN 1787
ıtrifīlü’ṣ-ṣagīr 658 intiṣābü’n-nefes 502

ızgara kekiği 230, 232 ipek böceği 280, 1382
İran 142, 146, 156, 166, 170, 182, 230, 232, 236,
İ 268, 292, 310, 390, 512, 534, 626, 682,
742, 898, 900, 904, 950, 956, 968, 1010,
ibena 108
1012, 1020, 1024, 1034, 1038, 1044,
iblis tırnağı 720, 744, 1606, 1626, 1628, 1742, 1184, 1186, 1232, 1258, 1276, 1322,
1754 1404, 1482, 1498, 1538, 1670, 1754
ibratü’r-rāhib 128 İran hardalı 170
iccāṣ 266, 362, 382 İran it üzümü 968
İdris ağacı 266 İran kekiği 166, 230, 232, 390, 626, 682, 742,
iğde 46, 798, 1070 898, 900, 904, 1010, 1012, 1024, 1034,
1038, 1044, 1232, 1258, 1322, 1498
iġrīḍ 246
İran şeker kamışı 1186, 1404, 1670
iḥrīḍ 258
İran sentim otu 1538
iki kardeşkanı ağacı 548, 1052, 1074, 1098,
1112, 1178, 1184, 1202, 1250, 1260, 1264, İran sürme taşı 310
1268, 1284, 1286, 1290, 1294, 1298, iris 146, 218, 1676, 1678, 1692, 1694, 1696, 1702,
1320, 1346, 1350, 1354, 1356, 1454, 1704, 1706
1468, 1470, 1480, 1568, 1570, 1594,
1602, 1654, 1690, 1692, 1702, 1704, İsfahan 140, 458, 1648, 1650, 1656, 1658, 1660,
1708, 1716, 1754 1662, 1666, 1668, 1670
iklīlü’l-melik 352, 376 İsfahan sürme taşı 1668
iḳlīmiyā 284 isfend 172
inci 38, 122, 230, 248, 374, 394, 396, 472, 492, isfīdbāce 718
494, 540, 654, 658, 698, 702, 720, 722, isfīrāc 346
726, 728, 730, 732, 734, 736, 740, 746,
748, 750, 752, 758, 760, 824, 868, 872, isfīẕāc 222
1066, 1076, 1124, 1126, 1128, 1130, 1140, İskenderiye 2, 170, 180, 318, 1364
1174, 1206, 1444, 1614, 1648, 1650, 1658,
isḳīl 152, 264
1660, 1662, 1664, 1666, 1668, 1670,
1672, 1680, 1690, 1692, 1704, 1708, 1754 isḳulūḳandriyūn 260, 392
incir 120, 160, 354, 364, 374, 502, 528, 530, 546, ismid 310, 1684
548, 606, 618, 620, 706, 796, 820, 852, istār 2, 96, 404, 412, 414, 420, 422, 460, 504, 520,
858, 860, 948, 954, 964, 984, 986, 1000, 526, 546, 548, 558, 560, 566, 604, 608,
1008, 1022, 1028, 1196, 1224, 1226, 780, 792, 800, 848, 856, 950, 954, 984,
1230, 1234, 1236, 1238, 1240, 1256, 1014, 1018, 1098, 1102, 1104, 1158, 1186,
1270, 1304, 1312, 1332, 1334, 1336, 1196, 1224, 1226, 1228, 1290, 1296,
1338, 1340, 1364, 1406, 1442, 1464, 1634 1312, 1324, 1342, 1344, 1346, 1356,
indigo ağacı 848, 870, 874, 876, 892, 894, 912, 1370, 1426, 1452, 1454, 1456, 1462,
1464, 1470, 1476, 1480, 1488, 1492,
926, 964, 986, 1266, 1274, 1380
1498, 1504, 1524, 1656
inek 150, 190, 300, 320, 374, 384, 396, 612, 622,
626, 658, 674, 712, 714, 716, 718, 722, iştir 204, 238, 292, 346
780, 804, 850, 852, 860, 1022, 1058, istisḳā’ ṭablī 1000
1102, 1126, 1232, 1240, 1242, 1258,
İtalyan yasemini 196, 308
1266, 1320, 1342, 1350, 1364, 1432,
1436, 1452, 1490, 1504, 1592, 1744 itkişnişi 312
inek gözü 150 it menekşesi 220
infeḥa 348 it üzümü 354, 394, 636, 638, 640, 642, 808, 810,
868, 888, 950, 952, 960, 964, 968, 982, 512, 542, 590, 654, 664, 666, 668, 672,
1016, 1018, 1022, 1026, 1082, 1158, 680, 692, 702, 722, 724, 726, 730, 736,
1198, 1294, 1300, 1314, 1328, 1332, 738, 740, 742, 744, 746, 748, 752, 754,
1384, 1428, 1430, 1528, 1530, 1538, 760, 766, 768, 770, 774, 776, 778, 780,
1576, 1636, 1732 782, 784, 786, 788, 790, 792, 794, 796,
800, 802, 804, 812, 816, 824, 830, 836,
844, 852, 858, 882, 924, 936, 1068, 1072,
J 1080, 1084, 1114, 1142, 1148, 1194, 1206,
jel 1262, 1366, 1556 1268, 1284, 1288, 1292, 1328, 1332,
1340, 1424, 1492, 1586, 1602, 1604,
1630, 1654, 1678, 1682, 1754
K
kabak 186, 338, 394, 604, 610, 614, 618, 620, ḳāḳule 390
624, 630, 662, 686, 688, 724, 732, 750, ḳālāma‘irisṭus 156
848, 862, 874, 876, 882, 884, 914, 916,
kalamar 304
918, 920, 938, 940, 1042, 1058, 1082,
1100, 1104, 1106, 1110, 1140, 1152, 1154, ḳalāmiyūs 230
1162, 1164, 1178, 1180, 1182, 1184, 1188, kalay 80, 102, 1354, 1626
1194, 1196, 1204, 1206, 1240, 1242,
1294, 1296, 1302, 1328, 1360, 1390, ḳalefūniyā 296
1416, 1418, 1434, 1496, 1510, 1512, ḳalīmiyā 284
1526, 1530, 1544, 1620, 1636, 1728,
ḳalīmiyāṭus 250
1730, 1738, 1740
ḳalḳadīs 208
kabayavşan 220
kalkan balığı 1292, 1678, 1712, 1718
ḳableī 328
ḳaly 296
kadayıf 1726
ḳamāşir 298
kādī 142, 372, 534, 1754
ḳamerūn 198
kadıntuzluğu 40, 44, 58, 338, 474, 484, 504, 506,
508, 510, 534, 536, 538, 554, 558, 566, kandil ağacı 140, 674, 676, 760, 834, 1486
586, 642, 658, 676, 684, 724, 730, 732, ḳandūl 188
740, 750, 752, 790, 798, 948, 1068, 1070,
ḳāniyūs 220
1074, 1076, 1080, 1082, 1084, 1086,
1132, 1136, 1138, 1140, 1146, 1148, 1150, kankurutan otu 344
1154, 1166, 1192, 1206, 1268, 1710, 1732 kantaron 162, 366, 392, 400, 822, 830, 842, 844,
ḳaḍm 294 884, 886, 892, 894, 896, 900, 930, 934,
966, 1002, 1032, 1198, 1216, 1222, 1224,
ḳāfīd 148 1226, 1230, 1232, 1236, 1246, 1252,
kâfur 28, 42, 46, 48, 56, 202, 256, 308, 372, 376, 1254, 1256, 1258, 1308
458, 520, 550, 658, 728, 730, 732, 750,
kan taşı 1320, 1354, 1492, 1586, 1648, 1650,
758, 760, 766, 776, 778, 790, 798, 818,
1654, 1658, 1660, 1662, 1666, 1672,
824, 924, 936, 938, 1036, 1040, 1042,
1678, 1690, 1692, 1696
1044, 1052, 1068, 1074, 1124, 1126,
1132, 1136, 1140, 1144, 1146, 1148, 1164, ḳanṭūriyūn 366, 378
1188, 1192, 1198, 1206, 1280, 1292, ḳanṭūriyūn raḳīḳ 378
1302, 1326, 1344, 1360, 1390, 1398,
1422, 1432, 1448, 1454, 1470, 1482, kapari 220, 264, 316, 364, 400, 538, 558, 688,
1544, 1564, 1574, 1576, 1578, 1580, 706, 708, 818, 898, 946, 948, 956, 990,
1594, 1596, 1598, 1606, 1616, 1642, 998, 1002, 1008, 1020, 1084, 1158, 1160,
1650, 1668, 1672, 1678, 1680, 1682, 1162, 1232, 1304, 1308, 1320, 1332,
1684, 1744, 1752, 1754 1334, 1336, 1338, 1364, 1380, 1424,
1490, 1556, 1558, 1584, 1624
kaju 710, 716, 718, 780, 802, 1548
kara ardıç 1138, 1268
kakule 322, 334, 368, 390, 392, 400, 446, 454,
466, 468, 472, 474, 476, 482, 488, 500, karaasma 272, 306
DİZİN 1789
karabaş otu 540, 544, 628, 650, 658, 664, 712, ḳaranfüliyye 206
718, 822, 830, 844, 846, 852, 856, 858,
kara pazı 294, 296, 1740, 1742
904, 906, 910, 918, 920, 924, 926, 928,
946, 964, 966, 972, 974, 978, 980, 986, karat 2, 406, 408, 410, 412, 414, 418, 420, 484,
1076, 1108, 1122, 1126, 1130, 1224, 1526 494, 540, 548, 550, 1270
karabiber 60, 156, 388, 396, 466, 492, 544, 572, karāṭīnus 1530
666, 670, 672, 680, 692, 700, 708, 718, kara topalak 352, 682, 688, 690, 692, 694, 696,
760, 762, 804, 806, 818, 822, 830, 842, 714, 716, 718, 720, 726, 732, 736, 742,
844, 848, 874, 932, 1046, 1186, 1496, 748, 754, 770, 778, 810, 812, 848, 936,
1506, 1600, 1648, 1650, 1654, 1664, 1666 952, 1068, 1080, 1092, 1108, 1112, 1130,
karaburçak 1214 1132, 1248, 1282, 1284, 1290, 1292,
1316, 1322, 1324, 1338, 1342, 1344,
karaçalı 282 1346, 1356, 1412, 1414, 1440, 1490,
kara çöpleme 392, 562, 844, 846, 898, 946, 966, 1590, 1594, 1600, 1604, 1606, 1632,
974, 980, 1046, 1318, 1378, 1380, 1382, 1640, 1754
1406, 1548 kara yonca 164, 192, 194, 240, 256, 288, 308,
ḳaraḍ 260, 290 316, 320
ḳarād 1216 ḳardemānā 288, 310, 350, 386
karaderme 544 kardeş kanı ağacı 138
kara ferasyun 216, 324 kargabüken 66, 158, 356
kara günlük 252, 354 karga soğanı 310, 330
kara hardal 42, 722, 896, 1046, 1338, 1382, 1386, kargı 252
1444, 1486, 1580, 1620, 1634, 1730 ḳarʻ 280, 338, 348, 394
kara helile otu 658, 664, 668, 684, 688, 1102 ḳarī‘atü’l-kettān 210
kara iskorçina 318 karınca 436
karakafes 128, 368, 1302, 1330, 1332, 1362, karnabahar 616
1390, 1408, 1544
karna batmaz 224, 358
kara kaplumbağası 198
karnıyarık otu 428, 466, 606, 612, 642, 864, 882,
karakulaksüseni 262 914, 916, 958, 986, 1082, 1090, 1092,
karamık 138, 200, 204, 226, 264, 338 1098, 1100, 1102, 1170, 1240, 1242, 1350,
1362, 1398, 1436, 1464, 1466, 1470, 1530
karanfil 2, 46, 322, 390, 454, 456, 458, 464, 466,
470, 472, 486, 488, 492, 494, 500, 512, ḳārnu’l-üyyel 286
530, 538, 542, 590, 654, 658, 662, 666, ḳarnūt 288
672, 674, 680, 682, 692, 696, 700, 726,
728, 732, 734, 736, 738, 742, 744, 746, karpuz 262, 684
748, 754, 760, 766, 770, 772, 774, 776, ḳarsīṭus 344
778, 780, 782, 784, 786, 790, 792, 794,
800, 804, 806, 808, 812, 814, 816, 822,
ḳarsiyā 288
824, 852, 858, 870, 872, 924, 926, 934, kartal taşı 144, 350
936, 938, 974, 996, 1004, 1040, 1076, kartam 388
1108, 1128, 1132, 1142, 1144, 1148, 1268,
1284, 1290, 1292, 1344, 1484, 1500, ḳarṭānīḳā 290
1506, 1522, 1562, 1572, 1588, 1590, ḳaṣab 224
1594, 1596, 1606, 1648, 1650, 1656,
1660, 1666, 1670, 1744, 1754
ḳased 378, 610, 998
karanfil fesleğeni 492, 494, 728, 732, 734, 738, ḳasīnṭūs 114
744, 746, 748, 754, 766, 812, 822, 824, ḳaslemen 150
974, 1128, 1132, 1670 ḳaṣnī 262
kasnı 36, 192, 262, 324, 364, 380, 382, 386, 390, ḳayrūṭī 1318, 1354, 1454, 1542, 1544, 1548,
402, 660, 672, 682, 684, 688, 702, 710, 1550, 1552, 1554
724, 822, 824, 830, 842, 844, 846, 850,
ḳayşūr 278
864, 866, 872, 880, 892, 894, 896, 904,
930, 932, 1036, 1138, 1186, 1200, 1220, kaz 172, 318, 1280, 1286, 1324, 1332, 1354, 1356,
1222, 1226, 1230, 1242, 1244, 1254, 1398, 1406, 1498, 1644
1266, 1268, 1274, 1278, 1288, 1296, kazayağı 206
1310, 1320, 1336, 1342, 1444, 1460,
1462, 1464, 1472, 1474, 1558, 1592, kaz otu 172, 318
1692, 1706, 1712, 1716 kebābe 288, 372, 378, 388
ḳaṭaf 212, 318 kebabiye 400, 456, 672, 674, 692, 696, 700, 702,
ḳaṭaf baḥrī 318 726, 1078, 1486, 1584, 1588, 1594, 1596,
1598, 1606
katananha 250
keber 136, 318, 364, 564, 1548, 1754
ḳāṭānīḳī 250
kebere 136, 220, 316, 318, 900
ḳaṭfī 266
keçi 396, 398, 934, 1004, 1228, 1230, 1242, 1258,
katır boncuğu 1054, 1166, 1174, 1596 1260, 1286, 1306, 1332, 1340, 1342,
katır kuyruğu 164 1352, 1390, 1414, 1438, 1488, 1530,
1556, 1718
katır tırnağı 188
keçiboynuzu 304, 348, 366, 410, 670, 878, 1068,
ḳaṭrān 222 1070, 1090, 1092, 1096, 1100, 1260,
katran ağacı 660 1380, 1548, 1730
katrāne amākadriyā 284 keçi söğüdü 1390
katran köpüğü 514, 516, 572, 658, 664, 684, 704, keder ağacı 372, 1754
710, 712, 718, 720, 742, 822, 830, 842,
kedi kekiği 358, 606
844, 852, 864, 868, 870, 884, 892, 894,
896, 898, 900, 902, 906, 912, 916, 920, kediotu 356, 380
924, 926, 928, 932, 934, 946, 964, 966, keffü’n-nesr 172
980, 1116, 1122, 1124, 1130, 1164, 1222,
1224, 1268, 1270, 1304
kehribar 38, 66, 74, 88, 382, 492, 548, 620, 654,
658, 712, 722, 726, 728, 730, 732, 734,
ḳatt 198, 276 736, 738, 740, 748, 750, 752, 754, 798,
ḳaṭūrā 250 850, 880, 882, 1052, 1068, 1074, 1106,
1112, 1124, 1126, 1128, 1132, 1134, 1166,
kāvers 158 1174, 1176, 1182, 1202, 1206, 1264,
ḳavḳala 286 1286, 1290, 1354, 1660, 1662, 1668, 1690
kavun 168, 190, 318, 478, 492, 500, 502, 544, kehrübā 308
570, 572, 618, 624, 686, 688, 724, 748, kekik 68, 164, 278, 332, 366, 538, 662, 670, 712,
750, 884, 954, 956, 984, 992, 1000, 1082, 742, 794, 830, 844, 916, 998, 1028, 1074,
1104, 1106, 1110, 1138, 1156, 1162, 1164, 1232, 1272, 1308, 1318, 1498, 1524, 1530
1178, 1184, 1268, 1282, 1368, 1376,
1380, 1384, 1402, 1404, 1406, 1534, keklik 130, 190, 218, 248, 310, 348, 398, 456,
1536, 1546, 1608, 1610, 1616, 1620, 1754 1678, 1712, 1724, 1728, 1732, 1734, 1740
kavure 158 keklik çiğdemi 190, 218, 310

kaya keleri 1666, 1680, 1718 kelaḫ 184, 300, 312
kaya tuzu 854 keler 210, 260, 1620
kayısı 396, 994, 1048, 1100, 1266, 1268, 1318, kelkelānic 676, 1002
1330, 1348, 1370, 1374, 1406, 1418, kemāderziyūs 178
1452, 1488 kemāfīṭūs 178, 256
Kayrevan 250, 290 kemāẕeryūs 178, 354, 380
DİZİN 1791
kem’e 312 keten 42, 100, 162, 320, 322, 326, 460, 466, 470,
476, 482, 486, 502, 528, 530, 534, 548,
keme 280, 298, 312
560, 562, 604, 612, 614, 616, 622, 624,
keme mantarı 298, 312 626, 628, 632, 656, 814, 912, 914, 948,
kemkām 236 966, 970, 976, 980, 1014, 1028, 1046,
1056, 1088, 1092, 1102, 1178, 1214,
kemmūn berrī 220, 284 1220, 1222, 1224, 1226, 1230, 1234,
kene 236, 276, 1246, 1256 1236, 1238, 1240, 1244, 1246, 1248,
1256, 1280, 1300, 1302, 1308, 1312,
keneotu 178, 244, 368 1322, 1324, 1332, 1336, 1342, 1348,
kenevir 42, 148, 220, 352, 664, 766, 1498 1362, 1388, 1394, 1398, 1418, 1424,
kenger 162, 318, 336 1428, 1434, 1438, 1442, 1452, 1464,
1466, 1552, 1634, 1668
kengerzed 172, 262
kevkeb-i kaymūliyā 314
kerāviyā 310, 354
kevkebü’l-arḍ 242
kerāviyā cebeliyye 310
kevsel 282
kerde 1744
keyfiyūn 190
kerdeme 326, 362, 612, 700, 804, 830, 1092,
1094, 1098, 1164, 1232, 1304, 1308, keylece 418, 1002
1310, 1340, 1402, 1594, 1614 keymūsīs 1646
kerefs cebelī 148 kezmāzec 130, 310
kereviz 216, 360, 364, 380, 382, 392, 476, 502, kīḫrus 316
504, 538, 544, 548, 556, 558, 562, 564,
Kimolos kili 242, 314, 384, 816, 1300, 1532,
572, 636, 638, 642, 644, 650, 654, 662,
1576, 1616, 1642, 1688
664, 666, 668, 670, 672, 674, 676, 682,
686, 688, 692, 698, 702, 718, 722, 732, kimyon 220, 284, 392, 394, 398, 400, 496, 538,
738, 760, 762, 766, 772, 776, 782, 784, 572, 614, 672, 682, 706, 708, 710, 758,
786, 788, 792, 794, 796, 800, 812, 822, 764, 778, 798, 800, 830, 900, 902, 1062,
830, 856, 862, 866, 868, 870, 872, 882, 1070, 1074, 1090, 1102, 1118, 1144, 1146,
884, 892, 894, 896, 900, 910, 924, 946, 1242, 1268, 1282, 1356, 1358, 1362,
948, 952, 956, 962, 992, 998, 1000, 1002, 1418, 1448, 1492, 1722, 1724, 1730,
1004, 1006, 1008, 1012, 1020, 1062, 1732, 1734, 1736, 1746
1064, 1068, 1080, 1082, 1084, 1086,
1088, 1090, 1104, 1106, 1112, 1114, 1130,
ḳīr 304
1140, 1152, 1154, 1156, 1174, 1178, 1180, kireç 72, 92, 126, 436, 1054, 1140, 1168, 1200,
1186, 1194, 1224, 1226, 1230, 1242, 1560, 1570, 1584, 1614, 1618, 1622,
1244, 1248, 1256, 1266, 1268, 1272, 1626, 1640
1308, 1320, 1330, 1372, 1416, 1438,
kireç taşı 92, 1054
1506, 1520, 1522, 1524, 1526, 1556,
1614, 1632, 1638, 1734, 1742, 1744, 1754 kirkat 134, 558
kerkāş 134 Kirman kimyonu 152, 366, 380, 390, 394, 400,
544, 662, 666, 668, 672, 680, 704, 708,
kerkened 310 742, 786, 788, 798, 800, 804, 816, 898,
kerkīş 134 902, 904, 1000, 1064, 1068, 1070, 1072,
1080, 1086, 1088, 1098, 1102, 1108, 1112,
kerme 272, 394
1114, 1132, 1268, 1272, 1338, 1342, 1354,
kerme sevdā 394 1502, 1728
kerneb 316 kirpi 238, 1042, 1396
kersenne 270 kirsenne 270
kertenkele 210, 260 kisīfyūn 330
kestane 798, 1070, 1108, 1110 kişniş 388, 654, 658, 690, 694, 724, 728, 730,
ketem 154, 184, 260, 262, 278, 342, 368, 624 732, 734, 736, 738, 740, 750, 752, 788,
848, 854, 968, 994, 1014, 1016, 1018, 1162, 1166, 1168, 1170, 1174, 1176, 1186,
1022, 1026, 1028, 1040, 1044, 1068, 1188, 1192, 1198, 1204, 1206, 1246,
1070, 1074, 1078, 1100, 1108, 1114, 1124, 1294, 1308, 1324, 1326, 1330, 1344,
1126, 1132, 1146, 1174, 1282, 1298, 1300, 1346, 1350, 1360, 1374, 1384, 1390,
1302, 1318, 1320, 1330, 1338, 1370, 1392, 1410, 1412, 1416, 1420, 1422,
1384, 1404, 1408, 1434, 1436, 1544, 1424, 1426, 1430, 1434, 1438, 1518,
1554, 1574, 1576, 1584, 1586, 1598, 1520, 1526, 1534, 1536, 1538, 1540,
1602, 1614, 1722, 1730, 1732, 1734, 1542, 1566, 1572, 1574, 1578, 1590,
1738, 1742, 1744, 1748 1594, 1596, 1598, 1600, 1606, 1754
kisūrus 218 kırmızı mercimek 692, 1012, 1014, 1026, 1422,
ḳisūs 346 1566, 1574, 1580, 1594, 1604
ḳīsūs 166 kırmızı sığırdili 176, 308

Kıbrıs 46, 50, 78, 96, 114, 116, 298, 350, 364, 1044, kırmızı zırnıh 392, 1350
1100, 1106, 1112, 1180, 1200, 1262, 1286 ḳırṣaʻanne 272, 308
Kıbrıs kili 1100, 1106, 1112, 1180, 1262, 1286 ḳırṣa‘ne 286, 308
ḳılā 144, 222, 296 ḳırṭās 288
ḳılīmiyā 298 ḳırṭım 198, 258, 288
kına 154, 228, 272, 338, 380, 700, 708, 860, 900, kısamahmut otu 830
1076, 1186, 1188, 1360, 1402, 1418,
ḳışru’z-zūfā 388
1446, 1622, 1624, 1626, 1642
ḳıssā 170, 228, 358
kına çiçeği 154, 272, 380, 708, 1360, 1402, 1418,
1446 ḳıssā’ü’l-ḥimār 228
ḳınāriyye 172 ḳısṭ 406, 408, 410, 412, 414, 416, 418, 422, 480,
482, 512, 1304
ḳınbīl 300, 354
kıstotu 660, 700, 1142, 1150
ḳınne 312, 364, 380
kızılca buğday 160, 182, 206, 314, 712
ḳınṭār 416
koçboynuzu 720, 792, 822, 1014, 1082, 1100,
ḳırfetü ḳaranful 370 1224, 1226, 1230, 1236, 1244, 1246,
kırkboğum 458, 538 1254, 1256, 1288, 1292, 1306, 1308,
1312, 1328, 1330, 1332, 1334, 1336,
ḳırḳu’n-nūn 286 1340, 1342, 1348, 1360, 1374, 1376,
kırlangıç 58, 898, 1054, 1192, 1410, 1422, 1624 1394, 1408, 1410, 1412, 1420, 1424,
kırlangıç otu 58, 1422 1426, 1428, 1440, 1458, 1476, 1498,
1518, 1520, 1522, 1524, 1526, 1530,
kırmızı ban otu 1382, 1546 1534, 1536, 1540, 1544
kırmızı cıva 90, 98, 206, 354 kökçe 320
kırmızı fasulye 1406 köknar 154, 1308, 1316, 1452, 1560, 1754
kırmızı geven 1404, 1546 kömür 86, 118, 444, 586, 668, 1754
kırmızı gül 160, 234, 376, 474, 492, 506, 526, konsantre meyve 576, 818
534, 560, 566, 582, 592, 610, 662, 672,
676, 694, 702, 728, 730, 732, 734, 736, köpek 88, 130, 210, 238, 380, 820, 828, 846,
742, 748, 750, 768, 780, 790, 798, 802, 1120, 1210, 1426, 1448, 1474, 1510, 1620
818, 822, 848, 856, 862, 864, 868, 890, köpek dili 130
904, 912, 918, 922, 928, 934, 942, 952,
956, 960, 964, 970, 972, 974, 976, 982, köpek üzümü 1426
988, 994, 1008, 1012, 1014, 1016, 1022, Kore 458
1024, 1028, 1068, 1074, 1082, 1090,
1112, 1114, 1124, 1126, 1132, 1138, 1140,
Korent 110
1142, 1144, 1146, 1148, 1150, 1154, 1156, kovan otu 146, 166, 322, 324, 326
DİZİN 1793
kova otu 216 ḳulfūnī 142

köy otu 148 kulfūniyyāt 196
koyun otu 476, 556, 660, 670, 672, 676, 866, 868, ḳulḳuṭār 208
902, 934, 948, 970, 972, 998, 1008, 1082,
ḳult 164, 306
1084, 1086, 1136, 1138, 1150, 1152, 1154,
1156, 1160, 1166, 1194, 1338 kumörümcekotu 556, 558, 560, 570, 572, 636,
650, 652, 1010, 1012
koyun sarmaşığı 212, 296
kumzambağı 1010
koyun yavşanı 146, 160, 606
ḳunāberī 300
ḳūbiyūṣ 344
kündüs 140, 266, 370
küçük Hindistan cevizi 148, 186, 190, 238, 268,
282, 360, 368, 384, 396, 456, 486, 488, ḳundüs 140, 158
512, 538, 542, 590, 666, 682, 692, 696, kunduz 158, 164, 178, 300, 354, 654, 660, 664,
714, 726, 730, 738, 744, 746, 748, 754, 666, 682, 684, 686, 688, 710, 714, 716,
766, 770, 774, 776, 778, 780, 782, 784, 718, 720, 722, 736, 738, 754, 758, 760,
788, 790, 792, 794, 800, 804, 806, 808, 762, 766, 776, 806, 822, 824, 830, 842,
810, 812, 814, 852, 854, 856, 860, 870, 844, 892, 894, 896, 900, 930, 932, 1034,
924, 936, 992, 1040, 1042, 1072, 1142, 1036, 1040, 1044, 1046, 1048, 1050,
1344, 1414, 1562, 1594, 1606, 1744, 1754 1112, 1140, 1190, 1200, 1220, 1222, 1226,
küçük kakule 334, 368, 390, 454, 466, 468, 472, 1242, 1258, 1266, 1288, 1294, 1296,
512, 590, 668, 700, 730, 738, 744, 748, 1320, 1340, 1392, 1394, 1396, 1496,
754, 766, 768, 770, 774, 776, 778, 782, 1498, 1502, 1540, 1582, 1654, 1656,
784, 786, 788, 792, 794, 796, 800, 804, 1694, 1698, 1700
824, 852, 924, 936, 1072, 1114, 1268, kunduz testisi 158, 664, 666, 682, 684, 686, 688,
1284, 1292, 1424, 1754 710, 714, 716, 718, 720, 722, 736, 738,
ḳūḍāʻa 274 754, 758, 760, 762, 766, 776, 806, 822,
824, 830, 842, 844, 892, 894, 896, 900,
kudret helvası 70, 156, 370, 390, 442, 444, 460, 930, 932, 1034, 1036, 1040, 1044, 1046,
480, 486, 516, 532, 618, 624, 634, 640, 1048, 1050, 1112, 1140, 1190, 1200, 1220,
646, 648, 652, 942, 944, 948, 950, 954, 1222, 1226, 1242, 1258, 1266, 1288,
956, 960, 962, 964, 966, 968, 970, 972, 1294, 1296, 1320, 1340, 1392, 1394,
974, 976, 978, 980, 982, 984, 986, 992, 1396, 1496, 1498, 1502, 1540, 1582,
994, 1138, 1166, 1192, 1236, 1238, 1252,
1654, 1656, 1694, 1698, 1700
1256, 1258
ḳūniyūn 1290
ḳūfā 296, 302
ḳūnūlī 230
Kufe 698, 716, 744, 788, 1080, 1084, 1108, 1110,
1128, 1268, 1596 kurbağa 174, 1068, 1332, 1360, 1640
ḳufru’l-Yehūd 312 kurbağa otu 174
kuḥl 318 kurbağa yosunu 1332, 1360
kuḥlü’l-celā 310 kürdan otu 492, 1116
kuḥlü’l-esved 310 kurkum 176, 240, 258
kuḥlü Süleyman 310 kürküm 206, 308, 374, 396, 1466, 1468, 1474,
1486, 1684
ḳūḳa 250
kürrās 182
ḳūḳiyā macunu 910
ḳurrasu’l-bakl 286
kükürt 74, 76, 86, 118, 376, 392, 600, 602, 660,
816, 1310, 1340, 1342, 1352, 1376, 1382, kürrāsü’l-berr 248
1386, 1400, 1446, 1448, 1456, 1474, kurşun 62, 74, 80, 90, 106, 108, 110, 112, 116,
1546, 1558, 1560, 1592, 1612, 1616, 134, 144, 146, 200, 206, 222, 344, 354,
1624, 1642 384, 768, 1228, 1250, 1260, 1286, 1290,
1334, 1346, 1368, 1374, 1376, 1382, küstüm otu 864

1384, 1388, 1398, 1400, 1402, 1414,
ḳusṭ-u mürr 398
1418, 1422, 1426, 1430, 1432, 1442,
1444, 1446, 1448, 1450, 1454, 1456, küşūs 156, 210
1458, 1460, 1462, 1464, 1466, 1468, küşūt 174
1470, 1472, 1474, 1476, 1478, 1480,
1488, 1546, 1548, 1570, 1614, 1616, ḳuṭn 196, 294, 302
1620, 1622, 1624, 1626, 1628, 1640, ḳūṭūlā 1310
1648, 1650, 1652, 1654, 1656, 1660,
1662, 1670, 1672, 1676, 1678, 1682, ḳuṭūlī 414
1686, 1688, 1690, 1692, 1694, 1696, ḳuvānūs 96
1700, 1702, 1706, 1714, 1716, 1718 ḳuvāsū 96
kurşun kiri 354 ḳuvāsūs 96
kurşun pası 1468 ḳuvve-i māsike 1108
kurt 174, 182, 278, 310, 320, 366, 1040, 1292, kuyruksalan kuşu 232, 246
1318, 1406, 1604, 1636, 1712
küzbera 160, 272
kurtboğan 690, 692, 828, 1078, 1428, 1436
küzberatü’l-ḥamām 220
kurtluca 134, 704
küzberetü’ṣ-ṣaʻleb 312
ḳurṭum 356, 374, 388
kuzgun kılıcı 130
ḳurṭumān 336
kuzukulağı 254, 724, 726, 750, 754, 798, 938,
kurt üzümü 174, 278, 310, 320, 366 1024, 1072, 1098, 1128, 1730
kürünb 152, 300 kuzu pıtrağı 226, 268, 386, 476, 504, 1150
ḳurunfād 310
kuru toz ilaç 1568, 1570, 1600, 1646, 1682 L
kūşād 160 labada 152, 1268
kuşdili 238, 368, 526, 674 lacivert taşı 104, 472, 494, 540, 712, 730, 742,
856, 872, 918, 1122, 1126, 1548, 1650,
kuşekmeği 386, 1022, 1026, 1262, 1392
1670
küseylā 694, 1112
ladin 364, 1202
kuşgāvurbiberi 300
lāġıye 344
ḳusḫrūṭrūfūn 290
lāġūsen 196
kuşkonmaz 368, 370, 524, 526, 600, 618, 686,
700, 768, 772, 808, 830, 852, 858, 860, lahana 300, 616, 738, 894, 898, 900, 906, 922,
932, 1226, 1246, 1262, 1308, 1312, 1316,
1238, 1240, 1266, 1734, 1754
1328, 1334, 1342, 1382, 1430, 1442,
küsküt 156, 212, 360, 486, 488, 492, 504, 506, 1444, 1614
508, 510, 514, 538, 558, 564, 658, 676,
700, 712, 720, 728, 732, 742, 790, 792, lāʻiye 394
844, 848, 852, 854, 856, 870, 874, 876, lak ağacı 660, 672, 676, 678, 1008, 1072, 1074,
884, 900, 906, 916, 918, 922, 924, 926, 1076, 1082, 1086, 1128, 1136, 1138, 1150,
928, 932, 934, 946, 948, 952, 956, 966, 1152, 1154, 1156, 1160, 1166, 1176, 1332,
972, 974, 980, 994, 998, 1086, 1118, 1124, 1754
1136, 1138, 1154, 1162, 1164, 1268, 1332,
lal taşı 1660, 1662, 1664, 1754
1412, 1424
lāṣaf 172
küşne 312, 616, 624
laṣīf 172
ḳust 312, 698
lavanta 124, 238, 350
kusṭ baḥrī 398
lāvīṭūnāṭıyālīn 258
ḳusṭul 226
DİZİN 1795
lavman 1166, 1224, 1226, 1232, 1236, 1238, lotus çiçeği 432
1240, 1242, 1246, 1252, 1254, 1256, lübān 352, 376
1258, 1260
lübāne maġribiyye 274
lāvṭūṭūlātālūn 312
Lübnan 202, 260, 284
lebīşfermer 306
Lübnan çam ağacı 260, 284
leḫīnus 180
Lübnan servisi 284
leopar 190
lūf 178, 228
leṣaf 316
lüffāḥ 318, 344, 352
lesfā 1340
Lūgaziyā müshili 840
levz-i mürr 368
luḳaymen 308
levzü’l-ḫavḫ 374
lūḳiyūn 174
leylek 1712
lükk ağacı 1138
Libya 290
liḥyetü’l-ḥimār 146
M
liḥyetü’t-teys 292 macun-ı ḳūfā 302
Limni 184, 240, 318, 730, 738, 750, 752, 758, macuran otu 130
830, 1082, 1088, 1128, 1134, 1172, 1174,
1176, 1180, 1184, 1190, 1202, 1350, 1354,
māḫaryūn 190
1446, 1570, 1588, 1616 māhī pervīn 1754
Limni kili 730, 738, 750, 752, 758, 830, 1128, māhī-zehrec 326
1134, 1174, 1176, 1180, 1184, 1190, 1350, mahlep 266, 700, 812, 1110, 1268, 1328, 1404,
1354, 1446, 1570, 1616 1418, 1438, 1620
limon 428, 432, 442, 446, 448, 472, 500, 504, mahmude 34, 44, 60, 460, 478, 488, 490, 492,
508, 536, 586, 668, 688, 842, 862, 876, 500, 518, 524, 532, 538, 562, 658, 662,
1144, 1722 678, 680, 682, 684, 686, 702, 704, 718,
limon otu 842 722, 732, 738, 758, 790, 792, 794, 796,
798, 810, 812, 832, 842, 844, 846, 862,
līnṭus 344 864, 866, 870, 872, 874, 876, 884, 886,
lisan esved 146 888, 890, 892, 894, 904, 906, 908, 910,
918, 920, 922, 924, 928, 934, 958, 960,
lisānü’l-‘aṣāfīr 238 962, 972, 974, 976, 982, 986, 988, 1050,
lisānü’l-baḥr 190, 218, 304 1122, 1130, 1166, 1188, 1190, 1194, 1268,
lisānü’l-ʻuṣfūr 358, 368 1272, 1274, 1342, 1414, 1548
lisānü’s-sevr 174, 306, 308, 358 mahmude otu 34, 44, 60, 460, 478, 488, 490,
518, 524, 532, 538, 562, 658, 662, 678,
līsūḳla 234 680, 682, 684, 686, 702, 704, 718, 722,
lizāḳu’ẕ-ẕeheb 134, 184 732, 738, 758, 790, 792, 794, 796, 798,
810, 812, 832, 842, 844, 846, 862, 864,
lıḥyetü’t-teys 334 866, 870, 872, 874, 876, 884, 886, 888,
loğusa çiçeği 98, 136, 400, 626, 672, 676, 688, 890, 892, 894, 904, 906, 908, 910, 918,
698, 704, 718, 722, 724, 736, 762, 766, 920, 922, 924, 928, 958, 960, 974, 982,
792, 818, 820, 824, 830, 842, 844, 898, 988, 1050, 1122, 1130, 1166, 1188, 1190,
900, 1006, 1050, 1084, 1086, 1112, 1124, 1194, 1268, 1272, 1274, 1342, 1414, 1548
1128, 1130, 1158, 1200, 1232, 1304, maḥrūse 146
1306, 1318, 1334, 1362, 1364, 1370,
1378, 1382, 1400, 1402, 1406, 1412, maḥrūt 364
1442, 1444, 1460, 1474, 1476, 1486, maḥrūṭ 368
1490, 1502, 1570, 1586, 1596
mahudane 240
maʻcūnü’l-esvedü’s-selīm 660 1264, 1280, 1282, 1284, 1286, 1290,

1314, 1318, 1326, 1352, 1354, 1376,
maʻcūnu’n-necāḥ 658
1386, 1392, 1406, 1408, 1416, 1432,
Makedonya 326 1440, 1468, 1480, 1492, 1508, 1546,
māḳır 148 1566, 1582, 1584, 1586, 1588, 1592,
1596, 1598, 1600, 1602, 1604, 1622,
maḳlīsiyā 170 1626, 1628, 1632, 1636, 1640, 1654, 1718
maḳr 148 mazı ağacı 402, 1016, 1040, 1044, 1052, 1072,
malesma 1404 1314, 1354, 1604, 1636
mālīnūdyūn 180 mecrūd 116, 1444
mallo ağacı 848, 852, 874, 1402, 1586 medd 414
mamiran 338, 386, 794, 1014, 1016, 1022, 1408, meġāṭālīs 344
1652, 1656, 1664, 1680, 1684, 1718 mekbīs 194
māmīrān 48, 184, 258, 264, 386 Mekke 58, 98, 138, 182, 202, 246, 286, 292, 316,
mandraġóras 328 338, 360, 366, 380, 390, 396, 400, 476,
480, 658, 670, 672, 674, 676, 688, 690,
Manisa lalesi 140, 198, 220, 340, 666, 710, 1378,
698, 720, 754, 760, 762, 784, 814, 816,
1486, 1628, 1630, 1634 822, 830, 834, 840, 846, 934, 936, 946,
mānṭāḳī 266 952, 998, 1000, 1004, 1006, 1008, 1068,
1082, 1136, 1138, 1142, 1194, 1274, 1282,
mantar 270, 280, 312, 854, 1122, 1382
1284, 1322, 1344, 1516, 1520, 1522,
markazit taşı 38, 1448, 1548, 1648, 1650, 1660, 1524, 1536, 1586, 1590, 1626, 1642, 1650
1662, 1664, 1666, 1668, 1670, 1672,
1680, 1682
Mekke ayrığı 98, 246, 366, 380, 390, 396, 400,
476, 480, 658, 670, 672, 674, 676, 688,
marsama bitkisi 734, 748, 754, 1018, 1248, 690, 698, 720, 754, 760, 762, 784, 814,
1272, 1322, 1344, 1410, 1416, 1498 816, 822, 830, 834, 840, 846, 934, 936,
marul 324, 344, 368, 372, 672, 724, 748, 862, 946, 952, 998, 1000, 1004, 1006, 1008,
992, 1016, 1026, 1032, 1042, 1112, 1124, 1068, 1082, 1136, 1142, 1194, 1282,
1136, 1140, 1144, 1146, 1182, 1184, 1186, 1284, 1322, 1344, 1516, 1586, 1626, 1642
1192, 1196, 1198, 1294, 1296, 1302, 1320, melābīġūnīṭus 262
1328, 1362, 1376, 1392, 1396, 1408,
1420, 1426, 1428, 1430, 1434, 1436,
melankoli 486, 658, 762, 924, 926, 1496, 1528
1526, 1528, 1530, 1540, 1554, 1574, 1748 mell 240
maş 624, 1058, 1360 memḳār 324
māş 164 memḳarān 324
mastaki 34, 396, 468 menekşe 44, 220, 440, 442, 444, 460, 476, 478,
486, 488, 492, 514, 516, 538, 542, 592,
maṣṭakī 236, 352, 366, 376 608, 636, 638, 640, 646, 648, 652, 654,
matbūhāt 1222 684, 722, 728, 730, 856, 862, 868, 888,
mā’u ‘uṭāris 174 910, 922, 924, 926, 940, 944, 948, 950,
952, 956, 960, 962, 964, 968, 974, 976,
mavi devm ağacı 314, 660, 676, 718, 798, 816, 978, 982, 984, 986, 992, 994, 1032, 1038,
830, 842, 844, 870, 880, 882, 896, 902, 1042, 1044, 1104, 1116, 1122, 1136, 1166,
910, 928, 932, 1142, 1176, 1226, 1280, 1178, 1180, 1188, 1194, 1196, 1222, 1224,
1298, 1334, 1336, 1452, 1468, 1478, 1488 1226, 1230, 1234, 1236, 1238, 1240,
mayasıl otu 138, 346 1244, 1246, 1250, 1252, 1254, 1256,
1266, 1268, 1270, 1272, 1274, 1280,
māzeryūn 324, 370 1290, 1296, 1300, 1302, 1312, 1314,
mazı 124, 402, 526, 662, 668, 792, 878, 880, 1324, 1326, 1328, 1330, 1332, 1348,
890, 1016, 1020, 1022, 1040, 1044, 1052, 1350, 1360, 1362, 1368, 1392, 1402,
1054, 1072, 1094, 1168, 1200, 1228, 1412, 1420, 1422, 1424, 1426, 1428,
DİZİN 1797
1446, 1448, 1454, 1456, 1458, 1466, mermer 36, 116, 234, 518, 578, 746, 784, 808,
1476, 1496, 1498, 1510, 1514, 1516, 834, 976, 1596, 1722, 1752, 1756
1518, 1520, 1524, 1526, 1528, 1534,
1540, 1542, 1544, 1550, 1552, 1554, merrān 202
1564, 1610, 1636, 1642 mersin ağacı 120, 132, 686, 692, 694, 726, 788,
792, 800, 882, 912, 1016, 1068, 1070,
menn 2, 96, 108, 156, 360, 370, 390, 404, 406,
1072, 1076, 1078, 1088, 1090, 1092,
412, 418, 440, 444, 452, 454, 456, 458,
1094, 1096, 1100, 1102, 1108, 1182, 1196,
460, 464, 466, 468, 476, 480, 482, 496,
1226, 1268, 1280, 1286, 1316, 1322,
498, 504, 518, 520, 526, 530, 536, 538,
1326, 1344, 1346, 1352, 1358, 1386,
544, 546, 554, 558, 560, 562, 564, 566,
1388, 1394, 1410, 1416, 1430, 1468,
568, 570, 572, 580, 582, 590, 592, 608,
1476, 1484, 1486, 1492, 1494, 1508,
612, 616, 618, 714, 740, 746, 752, 774,
1516, 1538, 1542, 1564, 1568, 1584,
780, 786, 804, 950, 952, 954, 956, 962,
970, 978, 984, 986, 992, 1000, 1012, 1592, 1628, 1630, 1632, 1634, 1638, 1644
1014, 1018, 1020, 1050, 1120, 1168, mersūtā aġriba 132
1230, 1232, 1460, 1490, 1494, 1496,
mertek 106, 1454, 1456
1498, 1500, 1504, 1508, 1510, 1520,
1522, 1524, 1536, 1538, 1540, 1542, Meryem ana dikeni 262
1548, 1552, 1592, 1680, 1718, 1742, 1750 Meryem eli 138, 312, 352
mensūr 328 Meryem kadehi 284
mentecūşe 480 merzencūş 216, 252, 374, 378
mercan 4, 38, 74, 148, 170, 328, 620, 654, 658, merzenḳūş 130
698, 726, 728, 730, 732, 734, 736, 738,
740, 748, 750, 752, 850, 1052, 1076, mesḥūḳiyā 1678
1106, 1112, 1124, 1126, 1134, 1260, 1354, meşḥusā 214
1562, 1584, 1596, 1648, 1660, 1662,
mesnān 228, 310
1668, 1670, 1690, 1692, 1704, 1754
meşriḳī 278, 346
mercān 286, 328
mesrūẕīṭūs 658
mercan kökü 38, 148, 620, 654, 698, 726, 728,
730, 732, 734, 736, 738, 740, 748, 750, mesrūẕīṭūs pan zehiri 658
752, 850, 1052, 1076, 1106, 1112, 1124, mey‘a 212, 252
1126, 1134, 1260, 1354, 1584, 1596,
1648, 1660, 1662, 1668, 1670, 1690,
meyan 190, 270, 386, 476, 502, 504, 506, 514,
516, 526, 536, 550, 604, 606, 608, 610,
1692, 1704, 1754
612, 614, 618, 622, 626, 628, 630, 632,
mercanköşk 166, 374, 378, 714, 742, 748, 754, 636, 638, 642, 644, 646, 648, 650, 658,
764, 766, 804, 1014, 1018, 1024, 1028, 660, 670, 684, 720, 722, 724, 764, 766,
1032, 1034, 1036, 1040, 1044, 1046, 848, 862, 882, 884, 910, 912, 914, 916,
1062, 1064, 1236, 1246, 1308, 1342, 918, 928, 932, 938, 940, 944, 946, 964,
1344, 1410, 1416, 1498, 1664 966, 976, 978, 980, 984, 986, 1000, 1016,
1024, 1026, 1074, 1076, 1082, 1084,
mercimek 204, 290, 692, 808, 1012, 1014, 1018,
1086, 1104, 1110, 1114, 1120, 1128, 1138,
1026, 1028, 1044, 1058, 1106, 1112, 1182,
1140, 1152, 1154, 1156, 1166, 1178, 1180,
1226, 1250, 1298, 1328, 1352, 1360,
1182, 1184, 1188, 1192, 1194, 1196, 1198,
1384, 1400, 1406, 1422, 1566, 1574,
1202, 1204, 1224, 1244, 1252, 1298,
1576, 1580, 1584, 1594, 1598, 1604,
1608, 1610, 1650, 1654, 1660, 1662, 1360, 1366, 1404, 1420, 1536, 1582, 1754
1692, 1696, 1706, 1734, 1736, 1754 meyan kökü 502, 504, 506, 516, 526, 536, 550,
604, 606, 608, 610, 612, 614, 618, 622,
merdeḳūş 130
626, 628, 630, 632, 636, 638, 642, 644,
merdümek 624, 950, 960, 1058, 1360, 1406, 646, 648, 650, 658, 660, 670, 684, 720,
1614, 1624, 1722, 1726, 1734 722, 724, 764, 766, 848, 910, 912, 914,
932, 944, 946, 964, 966, 976, 978, 980,
merhemü’n-naḫl 1458
984, 986, 1000, 1016, 1024, 1026, 1074,
1076, 1082, 1084, 1086, 1104, 1110, 1152, 1154, 1158, 1160, 1164, 1168, 1176,
1114, 1120, 1128, 1138, 1140, 1152, 1154, 1180, 1182, 1184, 1188, 1194, 1196, 1198,
1156, 1166, 1178, 1180, 1182, 1184, 1188, 1200, 1206, 1218, 1258, 1268, 1284,
1192, 1194, 1196, 1198, 1202, 1204, 1224, 1286, 1288, 1296, 1300, 1306, 1310,
1244, 1252, 1298, 1360, 1366, 1404, 1320, 1344, 1346, 1358, 1390, 1392,
1420, 1536, 1582, 1754 1412, 1414, 1416, 1424, 1434, 1436,
1444, 1446, 1452, 1488, 1494, 1506,
meybuḫtec 248, 386
1522, 1524, 1536, 1558, 1562, 1572,
meyemsaçı 346 1584, 1590, 1596, 1610, 1638, 1650,
meymūn 272 1652, 1656, 1660, 1662, 1666, 1668,
1688, 1692, 1698, 1700, 1702, 1708, 1710
meys 320
misk otu 146
mezeryon 134, 176, 208, 310, 316, 324, 388, 864,
866, 868, 874, 892, 1000, 1164, 1196, miskü’l-cinn 324
1232, 1340, 1342, 1444, 1488 mīvīzec 202
miḳar 148 mizāc-ı raṭb 636
milḥ nefṭī 398 mıknatıs taşı 966
mineçiçeği 306 Mısır baklası 268
misbaḥī 770 Mısır sant ağacı 224, 232, 284, 290
misk 52, 124, 126, 146, 234, 382, 400, 448, 450, Mısır semizotu 1200
456, 466, 472, 474, 480, 482, 484, 486,
498, 540, 542, 548, 654, 658, 660, 668, Mısır zacı 1298
682, 688, 692, 714, 720, 726, 728, 730, muḥaddeb 1330
734, 736, 738, 746, 748, 750, 754, 758,
muḫḫayṭā 210
768, 770, 774, 776, 782, 784, 786, 790,
794, 810, 824, 924, 936, 938, 1034, 1038, mühliye 1384
1042, 1046, 1068, 1070, 1094, 1130, mührüsüleyman 522, 524, 548
1134, 1142, 1144, 1146, 1148, 1168, 1206,
1220, 1284, 1288, 1290, 1292, 1326, mühürlü kil 240, 318
1346, 1354, 1392, 1404, 1408, 1562, muḳāye 362
1572, 1588, 1594, 1596, 1600, 1638,
1650, 1652, 1654, 1656, 1660, 1662, mukl 330, 360
1664, 1668, 1670, 1672, 1678, 1680, muḳl 182, 286, 338, 360, 380, 1452
1682, 1718, 1742, 1746, 1752, 1754 mukl ağacı 330, 360
miskal 2, 110, 404, 408, 410, 412, 414, 416, 418, muḳl ağacı 1452
420, 458, 460, 466, 470, 472, 474, 480,
482, 492, 494, 502, 504, 506, 508, 510, mülteḥime 1646
520, 524, 532, 538, 540, 558, 564, 610, mülūḫ 318
620, 624, 626, 642, 662, 672, 680, 682,
684, 690, 694, 698, 702, 706, 708, 712, mülūḫiya 1384
714, 718, 720, 724, 726, 730, 736, 738, mülūkiyye berriye 180
740, 742, 746, 748, 752, 754, 760, 762,
768, 774, 776, 778, 780, 782, 784, 786,
mum çiçeği 1074, 1076
790, 802, 804, 810, 812, 814, 816, 818, mürdāsenc 354, 384, 1346
822, 828, 830, 834, 836, 850, 868, 874,
mürekkep balığı 304
880, 882, 886, 892, 894, 896, 904, 906,
908, 912, 922, 924, 926, 928, 942, 944, mūriyūn 344
946, 948, 954, 956, 960, 964, 966, 972, mūriyūs 344
974, 978, 992, 1004, 1012, 1014, 1018,
1024, 1026, 1040, 1044, 1062, 1072, mürḳıd 158
1074, 1080, 1084, 1086, 1090, 1094, mürr 136, 156, 254, 304, 360, 368, 370, 372, 374,
1096, 1098, 1100, 1104, 1108, 1110, 1122, 380, 390, 396, 398, 502, 546, 584, 600,
1124, 1126, 1128, 1138, 1146, 1148, 1150, 602, 612, 654, 658, 660, 662, 664, 666,
DİZİN 1799
668, 670, 676, 678, 686, 688, 702, 706, muskat 360, 368, 378, 384, 396, 456, 472, 682,
710, 716, 720, 724, 738, 758, 766, 816, 766, 1040, 1042, 1080, 1268, 1284, 1388,
818, 820, 822, 824, 830, 834, 836, 842, 1562, 1594, 1606, 1754
844, 846, 874, 876, 878, 900, 912, 914,
920, 932, 1022, 1034, 1036, 1038, 1044, müşk-i rummān 332
1076, 1086, 1138, 1142, 1172, 1180, 1184, Musul 234, 258
1186, 1188, 1190, 1198, 1218, 1248, 1262,
musur 190
1264, 1268, 1276, 1278, 1280, 1282,
1290, 1300, 1306, 1316, 1318, 1322,
1328, 1330, 1342, 1346, 1358, 1360, N
1368, 1374, 1378, 1388, 1396, 1410, nāfūḫ 190
1428, 1430, 1440, 1454, 1458, 1460,
1464, 1468, 1474, 1492, 1498, 1548, naġar 130
1556, 1568, 1570, 1572, 1578, 1586, nanahan 538, 612, 654, 662, 664, 666, 668, 670,
1588, 1592, 1596, 1600, 1602, 1616, 672, 674, 682, 688, 690, 704, 710, 722,
1624, 1626, 1634, 1654, 1656, 1676, 732, 738, 758, 760, 780, 786, 800, 806,
1682, 1688, 1692, 1696, 1700, 1702, 812, 814, 830, 896, 900, 952, 956, 1002,
1704, 1708, 1710, 1714, 1716, 1754 1006, 1062, 1064, 1096, 1100, 1106, 1112,
mürr ağacı 136, 156, 380, 584, 612, 654, 658, 1114, 1144, 1146, 1150, 1226, 1240, 1242,
660, 662, 666, 668, 670, 686, 702, 706, 1246, 1272, 1310, 1316, 1416, 1444,
710, 716, 720, 724, 738, 758, 766, 816, 1468, 1498, 1578, 1610, 1740
818, 820, 822, 824, 830, 834, 836, 842, nane 160, 166, 384, 390, 392, 398, 462, 488, 496,
844, 846, 874, 876, 878, 900, 912, 914, 498, 500, 536, 572, 578, 666, 668, 670,
920, 932, 1022, 1034, 1036, 1038, 1044, 686, 690, 702, 704, 762, 764, 766, 788,
1076, 1086, 1138, 1142, 1172, 1180, 1184, 794, 806, 822, 846, 926, 956, 1010, 1012,
1186, 1188, 1190, 1198, 1218, 1262, 1264, 1018, 1032, 1050, 1068, 1074, 1112, 1130,
1268, 1276, 1278, 1280, 1282, 1290, 1132, 1138, 1186, 1194, 1258, 1282, 1286,
1300, 1306, 1316, 1318, 1322, 1328, 1308, 1320, 1322, 1342, 1410, 1502,
1330, 1342, 1346, 1358, 1360, 1368, 1520, 1524, 1588, 1600, 1614, 1722
1374, 1378, 1388, 1396, 1410, 1428,
1430, 1440, 1454, 1458, 1460, 1464, nān-ḫāh 496
1468, 1474, 1492, 1498, 1548, 1556, nānḫāh 184
1568, 1570, 1572, 1578, 1588, 1592,
1596, 1600, 1602, 1616, 1624, 1626,
nānḫuvāh 278
1634, 1654, 1656, 1676, 1682, 1688, nar 110, 124, 142, 160, 162, 188, 254, 324, 332,
1692, 1696, 1700, 1702, 1704, 1708, 364, 376, 378, 382, 388, 428, 434, 462,
1710, 1714, 1716 464, 466, 488, 492, 494, 496, 498, 500,
508, 522, 536, 552, 554, 556, 566, 578,
mürrī 1010, 1012, 1018, 1222, 1224, 1226, 1232, 612, 640, 646, 652, 654, 662, 730, 752,
1234, 1236, 1238, 1242, 1244, 1246, 768, 798, 860, 866, 878, 880, 890, 916,
1248, 1252, 1254, 1256, 1258, 1372, 936, 940, 958, 962, 1020, 1022, 1024,
1730, 1734 1028, 1038, 1066, 1068, 1070, 1072,
mürrīḳ 258 1080, 1090, 1094, 1096, 1132, 1146,
1148, 1168, 1182, 1200, 1228, 1250, 1280,
mürrī yemeği 1012, 1222, 1226, 1232, 1234, 1326, 1344, 1352, 1368, 1390, 1402,
1236, 1238, 1242, 1244, 1246, 1248,
1408, 1416, 1450, 1542, 1572, 1574,
1252, 1254, 1256, 1258, 1372, 1730, 1734 1582, 1592, 1600, 1602, 1652, 1656,
mürrü’l-beṭāriḥ 668 1658, 1660, 1696, 1722, 1732, 1734, 1736
mürsafi 156 narçiçeği 526, 546, 566, 582, 618, 686, 692, 694,
Musa ağacı 120, 160, 188, 260, 292, 330, 348, 1632 800, 802, 850, 878, 882, 888, 936, 1012,
1014, 1016, 1022, 1026, 1052, 1054,
müselles 248, 526, 582, 584 1070, 1074, 1090, 1094, 1096, 1100,
müselles şurup 526 1106, 1108, 1112, 1132, 1134, 1146, 1148,
1168, 1172, 1174, 1176, 1182, 1186, 1202,
musḳasṭus 174 1226, 1228, 1260, 1262, 1264, 1280,
1282, 1288, 1290, 1292, 1294, 1298, 1528, 1534, 1536, 1538, 1540, 1542,
1314, 1328, 1344, 1346, 1350, 1356, 1554, 1564, 1736
1374, 1390, 1392, 1398, 1400, 1410,
1416, 1422, 1430, 1434, 1468, 1538,
nīlūfer 274
1542, 1566, 1570, 1574, 1576, 1578, nīlūfer-i Hindī 274
1582, 1586, 1588, 1590, 1596, 1598, Nişabur kili 1144
1600, 1602, 1604, 1682, 1716
nişasta 318, 604, 606, 610, 612, 614, 620, 624,
nārcīl 158 626, 628, 630, 632, 884, 914, 916, 918,
nārdīn 330, 380, 398 920, 932, 938, 940, 1016, 1054, 1088,
1096, 1098, 1100, 1104, 1134, 1170,
nārecīl 184, 282, 372 1174, 1176, 1178, 1180, 1182, 1192,
nār-ı müşk 388 1196, 1204, 1228, 1260, 1286, 1372,
1374, 1398, 1430, 1432, 1574, 1598,
nāṭıl 420
1600, 1610, 1616, 1620, 1622, 1646,
natron 100, 1020, 1254, 1308, 1310, 1338, 1340, 1660, 1662, 1672, 1676, 1678, 1682,
1342, 1364, 1442, 1448 1686, 1688, 1690, 1692, 1694, 1700,
nebātü’l-ḫūd 620 1704, 1708, 1710, 1714, 1716, 1724,
1740, 1748, 1754
nebk 252
nohut 80, 172, 290, 334, 470, 612, 666, 702,
nebḳ 320, 386 764, 808, 896, 906, 912, 926, 932, 936,
nebtü’l-ḳaṣab 224 976, 1034, 1058, 1060, 1106, 1108,
1188, 1196, 1206, 1226, 1238, 1332,
necīr 332
1368, 1402, 1406, 1502, 1608, 1610,
necm 156, 332 1612, 1614, 1616, 1642, 1644, 1724,
nefṭ 356 1726, 1728, 1732, 1738, 1740, 1742,
1746, 1748
nefṭ ebyaḍ 356
Nusaybin 490
nehir nanesi 544, 696, 1012, 1118, 1142, 1186,
1520, 1524, 1534, 1536 nūsīr 348
neḫīṭus 180 nüṭūlāt 1518
nekhīl 260 nüvāte 420
nemmām 220, 230, 386
nergis 1378, 1514, 1612, 1620
O
oğlak 1658, 1724, 1736
nesrin 1624
oğulotu 648, 650, 652
nesrīn 340
orkide 354, 698, 772, 1734, 1754
nevāris 258
orman hanımelisi 214, 230
niḍār 332
Osman çiçeği 218
niḳlīs 342
nīl 154, 164, 184, 254, 368, 420
Ö
nīlec 154, 342 öd ağacı 54, 228, 336, 348, 368, 384, 386, 472,
nīlenc 260 484, 486, 714, 726, 754, 768, 776, 782,
788, 802, 814, 1132, 1590, 1594, 1600,
nilüfer 44, 46, 254, 374, 432, 446, 494, 534, 538,
1742
638, 648, 652, 684, 730, 798, 856, 944,
950, 956, 960, 970, 972, 976, 978, 982, ökse ağacı 198
984, 986, 1032, 1040, 1042, 1136, 1222, ölü çiçeği 516, 594, 1114
1230, 1234, 1236, 1244, 1250, 1252,
1254, 1296, 1300, 1326, 1330, 1360, ördek 1240, 1290, 1298, 1550, 1634
1376, 1392, 1396, 1412, 1420, 1422, örümcek 982
1426, 1496, 1518, 1522, 1524, 1526,
DİZİN 1801
P porsuk ağacı 492

pamuk 614, 616, 700, 1048, 1262, 1280, 1304, portakal nergisi 130
1328, 1332, 1336, 1344, 1346, 1386,
1388, 1394, 1418, 1438, 1440, 1450,
1454, 1468, 1480, 1492, 1494, 1496, R
1528, 1610, 1620, 1754 Rabat 222
pamuk otu 1280, 1328, 1332, 1344, 1386, 1388, rāhatü’l-esed 328
1394, 1438, 1492, 1494 rahec 254
pancar 214, 234 raḫme 380
pandan ağacı 534 rāmik 124, 352, 400, 472, 474, 486, 662, 726,
panzehir 136, 360, 658, 764, 766, 768, 816, 820, 734, 770, 782, 784, 790, 936, 1034, 1038,
824, 826, 832, 836, 838 1044, 1068, 1070, 1076, 1094, 1130,
1132, 1142, 1144, 1146, 1168, 1206, 1220,
papatya 146, 306, 340, 354, 356, 360, 556, 670,
1284, 1290, 1292, 1322, 1326, 1328,
698, 714, 1018, 1100, 1220, 1222, 1224,
1226, 1230, 1232, 1234, 1240, 1242, 1346, 1354, 1472, 1572, 1578, 1594, 1596
1244, 1248, 1256, 1268, 1280, 1292, rāmik macunu 400, 472, 474, 486, 726, 734, 770,
1300, 1306, 1308, 1312, 1330, 1332, 782, 784, 790, 936, 1034, 1038, 1044,
1334, 1336, 1340, 1342, 1348, 1354, 1068, 1070, 1076, 1094, 1130, 1132,
1374, 1398, 1410, 1412, 1416, 1420, 1142, 1144, 1146, 1168, 1206, 1284, 1290,
1424, 1426, 1428, 1438, 1440, 1458, 1292, 1322, 1326, 1328, 1346, 1354,
1476, 1478, 1498, 1500, 1524, 1528, 1472, 1572, 1578, 1594, 1596
1530, 1536, 1540, 1552, 1610
rāsen 360, 368
papirüs 356
rastık taşı 76, 78, 1282, 1550, 1622, 1626, 1660,
pastil 124, 494, 582, 604, 606, 610, 612, 618, 620, 1662, 1672, 1678, 1692, 1696, 1702,
624, 628, 630 1706, 1708, 1710, 1714, 1718, 1720, 1754
patlıcan 256, 258, 392, 1614 raṭbe 276
pazı 234, 294, 296, 318, 1036, 1040, 1042, 1224, rātīnec 196, 206, 234, 296
1226, 1236, 1238, 1244, 1246, 1252,
1256, 1258, 1368, 1388, 1408, 1532, rāvend 360, 376, 400
1542, 1628, 1630, 1632, 1634, 1640, rāvend-i berrī 376
1642, 1644, 1736, 1740, 1742, 1748
rāvend-i ṣīnī 360, 376, 400
pelesenk ağacı 356, 368, 374, 380, 400, 472,
482, 512, 514, 662, 666, 672, 688, 690, razaki üzümü 456
692, 700, 756, 762, 766, 776, 778, 792, rāzbānec 392
806, 812, 818, 822, 824, 830, 834, 836,
840, 842, 858, 866, 904, 1004, 1006,
rāziḳī 188
1008, 1278, 1288, 1296, 1312, 1324, rāziyānec 156, 366
1338, 1368, 1482, 1484, 1488, 1500,
rāzıḳī 196
1658, 1670, 1712
rehcü’l-fe’r 216, 334
pelin otu 136
rehende 268
perhiz yemekleri 20
rend 178, 268
peynirsirmosu 286
reşād 154, 166
pire otu 268, 348
reṣāṣ 370
pirinç 56, 214, 718, 876, 964, 1058, 1060, 1120,
1226, 1228, 1250, 1260, 1368, 1690, resmārīnā 290
1730, 1750 rete 148, 150, 160, 274, 280, 364, 1036, 1668
pırasa 36, 248, 286, 688, 764, 808, 810, 818, 850, revāniyā 272
866, 880, 882, 898, 902, 904, 930, 1088,
1092, 1100, 1102, 1246, 1348, 1452
revās 328
reyhan 456, 458, 472, 740, 752, 764, 776, 918, Rum sakızı 770
1268, 1522, 1536, 1540 Rum sümbülü 818
rezene 42, 120, 192, 366, 378, 392, 472, 476, rūsaḫtec 176
502, 504, 514, 516, 518, 534, 538, 544,
546, 548, 550, 556, 558, 562, 564, 570, ruşeniyye 194
572, 604, 618, 622, 626, 630, 636, 638,
642, 644, 646, 648, 650, 652, 654, 658,
S
664, 670, 672, 674, 686, 692, 698, 718,
722, 754, 806, 816, 830, 866, 882, 884,
ṣāb 228
886, 894, 912, 914, 918, 920, 924, 926, ṣaber 268, 326, 398
928, 940, 944, 946, 948, 952, 954, 956, ṣabīb 228
964, 968, 974, 984, 992, 998, 1000, 1002,
1004, 1006, 1008, 1018, 1026, 1062, ṣabīb seẕāb 228
1074, 1082, 1084, 1088, 1090, 1102, 1104, sabin ardıcı 134, 698, 702, 992, 1154, 1246,
1106, 1120, 1136, 1156, 1178, 1194, 1226, 1280, 1306, 1440, 1588
1236, 1240, 1242, 1244, 1248, 1252,
1256, 1266, 1268, 1272, 1330, 1342, sabır otu 142, 356, 478, 664, 712, 738, 840, 842,
1440, 1520, 1522, 1524, 1526, 1534, 844, 846, 866, 870, 872, 876, 886, 888,
1536, 1652, 1658, 1660, 1678, 1704, 890, 892, 894, 896, 898, 900, 902, 904,
1706, 1708, 1712, 1714, 1716, 1750, 1754 906, 908, 910, 912, 918, 922, 924, 926,
928, 930, 932, 934, 952, 960, 980, 988,
ribāhī kâfuru 56 992, 1034, 1036, 1044, 1046, 1130, 1268,
rībās 348, 378 1294, 1300, 1316, 1318, 1320, 1322,
1324, 1336, 1340, 1342, 1356, 1358,
ricle 150, 312, 384 1362, 1372, 1394, 1398, 1412, 1416,
ricl-i cerād 202 1428, 1430, 1436, 1474, 1498, 1568,
1570, 1596, 1614, 1616, 1646, 1648,
riclü’l-‘aḳ‘aḳ 198
1650, 1652, 1654, 1656, 1664, 1672,
riclü’l-ġurāb 130, 198 1674, 1676, 1688, 1698, 1712, 1716
riclü’l-ḥamām 174 ṣābūniyye 1756
riclü’ṭ-ṭayr 130 ṣadefe 414
riclü’z-zāġ 196 ṣafā’iḥī 298
riclü’z-zürzūr 198 safraca 300, 390, 480, 482, 674, 692, 720, 784,
Rodos 114 812, 834, 1022, 1038, 1082, 1322, 1328,
1344, 1394, 1486, 1492, 1572
roka 128, 136, 158, 308, 370, 526, 660, 700, 882,
1106, 1318, 1620, 1640 ṣafrāġun 246
rubb 378 safran 48, 58, 70, 160, 218, 322, 370, 376, 380,
390, 450, 454, 456, 460, 466, 470, 472,
rubbü’l-hıṣrım 378 474, 476, 482, 484, 488, 492, 494, 496,
rubbü’r-rummān 376 512, 520, 526, 530, 536, 540, 542, 546,
rubb-u yetūşū 378 564, 578, 582, 584, 590, 594, 596, 600,
602, 612, 654, 658, 660, 662, 664, 666,
ruceniyye 194 668, 670, 672, 674, 678, 682, 686, 690,
ruḳ‘a 198 692, 696, 700, 710, 714, 716, 720, 722,
724, 726, 728, 730, 732, 734, 738, 742,
rukbe 230 744, 746, 748, 752, 756, 758, 760, 762,
Rum buğdayı 176, 226 766, 768, 770, 774, 776, 778, 780, 782,
784, 786, 796, 798, 800, 802, 806, 808,
Rum centiyanesi 816, 824, 844, 846
812, 814, 818, 822, 824, 830, 834, 836,
Rum cevizi 1212 840, 842, 844, 864, 868, 872, 878, 882,
Rūmī enīsūn 194 900, 904, 922, 932, 940, 1002, 1016,
1022, 1038, 1040, 1042, 1044, 1056,
rummān-ı berrī 332 1068, 1074, 1082, 1116, 1120, 1132, 1138,
DİZİN 1803
1142, 1150, 1156, 1164, 1170, 1174, 1190, sakız ağacı 2, 34, 164, 236, 314, 602, 618, 624,
1192, 1198, 1200, 1262, 1264, 1276, 664, 666, 668, 672, 674, 678, 684, 686,
1280, 1288, 1292, 1296, 1298, 1300, 692, 694, 698, 710, 712, 722, 724, 726,
1302, 1312, 1316, 1322, 1324, 1326, 734, 742, 744, 746, 748, 754, 768, 770,
1328, 1340, 1344, 1348, 1354, 1356, 774, 776, 778, 782, 784, 786, 788, 790,
1360, 1362, 1394, 1396, 1412, 1426, 796, 798, 802, 806, 808, 810, 812, 814,
1430, 1434, 1436, 1440, 1452, 1464, 822, 830, 834, 836, 840, 850, 852, 856,
1470, 1478, 1484, 1492, 1500, 1544, 858, 862, 864, 866, 886, 890, 896, 902,
1562, 1576, 1578, 1580, 1588, 1610, 904, 908, 910, 912, 922, 924, 926, 928,
1616, 1620, 1646, 1648, 1650, 1652, 934, 938, 956, 960, 974, 988, 1004, 1006,
1662, 1670, 1674, 1676, 1680, 1682, 1008, 1018, 1020, 1068, 1072, 1074,
1684, 1688, 1692, 1694, 1696, 1698, 1076, 1082, 1084, 1086, 1088, 1092,
1700, 1702, 1704, 1708, 1710, 1712, 1096, 1102, 1108, 1110, 1112, 1130, 1132,
1714, 1718, 1752, 1754 1136, 1138, 1142, 1148, 1150, 1154, 1168,
1170, 1172, 1174, 1176, 1180, 1182, 1194,
sāfsiyā 362 1268, 1290, 1322, 1324, 1328, 1340,
sāfūsā 408 1344, 1356, 1358, 1360, 1392, 1412,
1414, 1418, 1438, 1464, 1472, 1474,
sağ otu 346
1482, 1486, 1500, 1550, 1584, 1586,
sahlep otu 282 1588, 1590, 1594, 1596, 1606, 1612,
ṣahnā 196 1634, 1670, 1732, 1738, 1750, 1754
ṣaʻter 278, 332, 366, 390 sakız termenti 1248, 1444, 1474
sakal otu 710 ṣaḳḳatü’l-ḥamīr 164
saḳamūnya 44 saḳy zuġlī 214
saḳārġabiyūn 254 salatalık 284, 440, 630, 640, 644, 662, 692, 750,
948, 1086, 1106, 1110, 1138, 1140, 1144,
sakız 2, 34, 100, 124, 134, 164, 196, 212, 230, 1152, 1214
236, 242, 252, 262, 296, 314, 316, 456,
468, 472, 476, 488, 492, 496, 498, 512, sālife 210
514, 602, 612, 614, 618, 624, 628, 658, sālīnūṭūn 312
660, 662, 664, 666, 668, 672, 674, 676,
678, 684, 686, 692, 694, 698, 700, 710, salkım söğüt 90, 260, 276, 326
712, 720, 722, 724, 726, 734, 742, 744, salyangoz 250
746, 748, 754, 768, 770, 774, 776, 778,
ṣamġ 194, 232, 290, 370, 394
782, 784, 786, 788, 790, 796, 798, 802,
806, 808, 810, 812, 814, 822, 830, 834, ṣamġ-ı ṣanevber 194
836, 840, 850, 852, 856, 858, 862, 864, ṣamġu’s-seẕab 382
866, 886, 890, 896, 902, 904, 908, 910,
912, 922, 924, 926, 928, 934, 938, 956, Samos kili 242, 314, 658, 724
960, 974, 988, 1004, 1006, 1008, 1018, samur 388
1020, 1048, 1068, 1072, 1074, 1076,
sandal ağacı 492, 520, 522, 524, 534, 770, 1012,
1082, 1084, 1086, 1088, 1092, 1096,
1014, 1036, 1124, 1144, 1206, 1296,
1102, 1108, 1110, 1112, 1122, 1130, 1132,
1298, 1300, 1302, 1314, 1320, 1322,
1136, 1138, 1142, 1148, 1150, 1154, 1168,
1326, 1328, 1332, 1338, 1344, 1346,
1170, 1172, 1174, 1176, 1180, 1182, 1194,
1360, 1362, 1428, 1564, 1572, 1574,
1224, 1230, 1248, 1258, 1268, 1290,
1586, 1596, 1598
1296, 1312, 1318, 1322, 1324, 1328,
1340, 1344, 1356, 1358, 1360, 1364, sandarak ağacı 66, 1354, 1418, 1668
1392, 1412, 1414, 1418, 1426, 1438, ṣanevber 166, 192, 194, 294, 296, 308, 326, 364,
1444, 1448, 1460, 1462, 1464, 1468,
368, 386, 394, 396
1472, 1474, 1482, 1486, 1498, 1500,
1550, 1584, 1586, 1588, 1590, 1594, ṣanevber Hindī 192
1596, 1606, 1612, 1634, 1670, 1732, ṣanḫas 336
1738, 1750, 1754
ṣanṭ 284, 290
sant ağacı 224, 232, 284, 290 secīr 156

sarcocolla 872, 876, 1116, 1320, 1356, 1358, 1360, secsenbū 214
1394, 1450, 1454, 1468, 1470, 1478, 1480,
secūnüs 132
1568, 1570, 1602, 1614, 1646, 1648, 1682,
1686, 1690, 1694, 1698, 1716 sedef otu 212, 382, 394, 496, 600, 602, 660, 662,
670, 680, 682, 686, 698, 702, 704, 710,
sargand 212 714, 722, 758, 778, 794, 796, 798, 818,
sargı 126, 384, 1294, 1556, 1618 822, 824, 930, 1044, 1048, 1062, 1064,
1086, 1112, 1138, 1146, 1164, 1186, 1188,
ṣarīmetü’l-cedy 214, 276 1190, 1202, 1222, 1226, 1230, 1232,
sarı gelincik 1372 1242, 1246, 1256, 1258, 1266, 1274,
sarı helile 530, 536, 682, 688, 702, 708, 786, 804, 1278, 1310, 1330, 1334, 1342, 1396,
850, 854, 862, 864, 866, 868, 870, 872, 1418, 1444, 1490, 1530, 1540, 1588,
888, 894, 900, 902, 904, 910, 912, 918, 1598, 1604, 1630, 1638, 1658, 1668,
922, 924, 930, 942, 944, 946, 948, 952, 1670, 1676, 1682, 1692, 1704, 1706,
958, 960, 962, 964, 968, 974, 976, 980, 1710, 1712, 1716, 1744
982, 986, 992, 994, 1062, 1094, 1122, seferniyūş 228
1130, 1152, 1166, 1196, 1266, 1342, 1446,
1576, 1586, 1592, 1594, 1600, 1602,
sefīd 320
1604, 1650, 1652, 1654, 1656, 1660, sekbīnec 358, 368, 382, 390, 402
1662, 1664, 1684, 1688, 1696 sekencebīn 426
sarı kükürt 602, 1448, 1456, 1474, 1546, 1560, seḳurāġalbiyūn 190
1612, 1616
selamotu 538, 666, 670
sarımsak 134, 612, 670, 810, 820, 822, 830, 990,
selāsü eṣābiʻa 408
1380, 1580
selīḫa 352, 358, 360, 364, 368, 372, 376, 378,
sarı sabır 102, 148, 476
386, 390, 392
sarı sandal 474, 494, 496, 504, 510, 520, 678,
selīḳūn 134, 174
1076, 1124, 1128, 1296, 1330, 1484, 1688
semārīs 256
sarı yavşan otu 136, 180, 222, 306, 350, 354,
362, 376, 380, 386, 392, 398, 474, 476, semāve 254
478, 480, 482, 486, 538, 542, 672, 676, Semerkand kili 1312, 1428
734, 818, 822, 830, 848, 854, 856, 864,
870, 874, 876, 886, 910, 960, 988, 992, semer otu 156
994, 1008, 1040, 1082, 1098, 1136, 1140, semizotu 384, 520, 610, 620, 644, 748, 750,
1150, 1158, 1162, 1194, 1208, 1302, 1324, 862, 864, 914, 916, 918, 940, 1012, 1014,
1328, 1344, 1386, 1394, 1418, 1444, 1060, 1078, 1086, 1092, 1098, 1100,
1504, 1524, 1530, 1540, 1562, 1586, 1104, 1106, 1110, 1112, 1114, 1124, 1136,
1604, 1614, 1640, 1670, 1680 1140, 1144, 1146, 1150, 1154, 1162, 1166,
sarı zāç 72 1176, 1178, 1182, 1184, 1188, 1192, 1200,
1202, 1262, 1302, 1328, 1330, 1338,
sarı zırnık 1446, 1570 1350, 1390, 1392, 1544, 1552, 1554,
sarmak 294, 318 1574, 1576, 1580, 1584, 1590, 1598,
1602, 1730, 1732, 1740, 1748
sarmaşık 130, 1240, 1250, 1630
senbūsek 1748
sāsāliyūn 360
sencūnus 132
sāsāliyūs 310
sencūs 132
ṣa‘ter 230
senderūs 392
sazan balığı 1292
senṭ 284, 290
sebistān 320
sentim kiyāh 1538
secezī 208
separine 346
secīl 156
DİZİN 1805
seraḫs 146 sinirli yaprak 192, 258, 308

serçe 640, 1728, 1740 Sinop 1742
serdārūc 942, 948, 972, 974 sirācü’l-ḳuṭrub 180, 210
serdīn 256 Sīrāf 242
serġant 212 sirkele 698, 722
sermec 212, 296 sirken 238, 500, 1740, 1742
serum 136, 242, 254, 360, 492 sīs 260
servi ağacı 1306, 1346, 1350, 1358, 1360, 1416, sīsālī firayṭīfūn 214
1450, 1480, 1566, 1598, 1628 sīsāliyūs ḳarīṭī 214
seṭāḫīnes 342 sīsenber 358, 386, 400
sevīḳu’l-nebḳ 386 sīsenberyūn 280
seyāl 260 sīsleḳān 160
seyfü’l-ġurāb 310 sivertiya 480, 482, 674, 692, 720, 784, 812, 834,
Seylan tarçını 42 1022, 1038, 1082, 1142, 1322, 1324,
seylekūn 90 1328, 1344, 1394, 1486, 1492, 1572
seẕāb 228, 274, 348, 366, 394 siyāderīṭus 658

seẕāb-ı berri 274 siyah baldırgan 234
seẕabü’l-berr 192 siyāh dārevān 1264, 1346
sība 304 siyah hamame 158
sībyā 218 siyah kıst otu 672
Sicilya 228, 232, 284 siyah kurşun 90, 134, 1260, 1648
Sicilya biberi 232 siyah tuz 398, 664, 668, 708, 712, 742, 796, 918,
922, 924, 1124, 1130, 1342, 1474
Sicistan 274
siyāẕīṭūs 362
sidofs 90
sidr 236, 260, 320, 386, 802, 1068, 1178, 1260, sıçankulağı 130, 266
1268, 1278, 1416 sıçan otu 334
sidr ağacı 236, 802, 1178, 1260, 1268, 1416 sığır 52, 152, 234, 240, 308, 310, 378, 384, 470,
486, 492, 496, 704, 706, 834, 912, 1058,
siklamen 130, 184, 258 1282, 1312, 1338, 1342, 1346, 1348,
sīḳuvāmūzī 160 1352, 1356, 1388, 1402, 1408, 1414,
sīl 332 1416, 1418, 1440, 1452, 1454, 1460,
1476, 1478, 1498, 1548, 1624, 1642,
silūyun 262 1666, 1712
simḳār 204 sığırdili 174, 176, 306, 308, 460
simḳuvān 204 sığırkuyruğu 706, 884, 886, 890, 892, 894, 896,
sinameki 2, 38, 382, 398, 514, 516, 536, 658, 900, 902, 932, 934, 956, 962, 964, 1002,
684, 704, 712, 852, 854, 856, 918, 956, 1106, 1114, 1118, 1266
960, 966, 972, 980, 984, 994, 1016, 1120,
sığır ödü 1282, 1342, 1388, 1408, 1414, 1416,
1122, 1222, 1234, 1236, 1238, 1244,
1246, 1250, 1252, 1254, 1266, 1268, 1418, 1624, 1642, 1712
1278, 1446, 1750 sığır otu 152
sincan dikeni 1632 sığla ağacı 822, 938, 1098, 1100
ṣīnī 200, 236, 266, 332, 360, 370, 372, 376, 380, 400 ṣınnu veber 236
sinirli ot 522, 524 sırtlan 44, 236, 1538, 1712
sḳulmus 172 782, 784, 786, 788, 790, 800, 806, 812,
814, 842, 852, 868, 928, 936, 952, 992,
sodom elması 1666
1004, 1018, 1068, 1074, 1082, 1084,
sodyum borat 1288 1086, 1088, 1090, 1130, 1132, 1136,
sodyum nitrat 100, 110, 114, 1020, 1046, 1254, 1138, 1142, 1144, 1148, 1150, 1158, 1160,
1308, 1310, 1338, 1342, 1442, 1444, 1190, 1192, 1194, 1198, 1268, 1278, 1288,
1290, 1292, 1302, 1322, 1324, 1328,
1448, 1546, 1612, 1614, 1616, 1618, 1626
1334, 1344, 1346, 1354, 1410, 1412,
soğan 264, 556, 696, 700, 772, 808, 1238, 1278, 1414, 1416, 1486, 1584, 1588, 1626,
1348, 1350, 1386, 1452, 1556, 1610, 1632, 1650, 1656, 1660, 1670, 1692,
1730, 1732, 1734, 1742, 1748, 1754 1702, 1718, 1742, 1744, 1754
soğulcan 222 summāḳ 366
söğüt 90, 202, 260, 276, 326, 428, 432, 742, 744, sümmāḳ 380, 384
764, 1036, 1298, 1302, 1314, 1338, 1408,
sūmuş 164
1426, 1526, 1528, 1530, 1552, 1564, 1642
su nanesi 166, 280
solucan otu 874, 876
sünbül-i berri 330
su biberi 1614
sünbül-i ʻaṣāfīr 376
Sudan 176, 194, 278
sünbül-i Rūmī 330, 356, 380
Sudan biberi 278
sünger taşı 80, 278
Sudan kakulesi 176
sünme taşı 1684
ṣufr 138, 184, 252, 254, 256, 258, 264, 322, 352, 396
ṣūrā īldiṭḳus 260
sükk 400
sūrī 224
sükker 360, 370, 382
sūrincān 262, 388
sükkü’l-ekrāş 124
sürme 140, 142, 204, 310, 318, 584, 690, 888,
sükkü’l-mümessek 124 934, 1118, 1166, 1220, 1262, 1264, 1280,
süleyḫā 292 1288, 1626, 1646, 1648, 1650, 1652,
1654, 1656, 1658, 1660, 1662, 1664,
Süleyman ağacı 212
1666, 1668, 1670, 1676, 1678, 1680,
sultani fesleğen 688, 948, 1092, 1098, 1100, 1682, 1696, 1698, 1700, 1702, 1706,
1102, 1502 1714, 1716, 1718, 1754
sulṭānü’l-cebel 230 sürme incisi 318
sülüsān 262 sürme taşı 310, 1652, 1654, 1660, 1668, 1670,
sūm 134, 226 1682, 1698, 1700
sumak 138, 200, 226, 264, 338, 366, 384, 484, sūs 190, 220, 270, 386, 390, 392
526, 536, 684, 686, 766, 802, 878, 1012, susam 42, 192, 430, 436, 450, 682, 700, 776, 802,
1016, 1020, 1022, 1024, 1068, 1070, 1074, 804, 808, 810, 852, 860, 1042, 1058, 1114,
1080, 1090, 1094, 1096, 1106, 1112, 1130, 1224, 1226, 1230, 1234, 1236, 1238,
1132, 1146, 1148, 1168, 1170, 1174, 1180, 1240, 1242, 1244, 1246, 1252, 1254,
1182, 1280, 1344, 1408, 1416, 1574, 1256, 1280, 1332, 1362, 1376, 1452,
1576, 1578, 1582, 1584, 1586, 1588, 1464, 1478, 1482, 1484, 1486, 1488,
1590, 1594, 1596, 1598, 1600, 1602, 1490, 1492, 1494, 1496, 1500, 1502,
1604, 1624, 1640, 1696, 1724, 1730, 1732 1504, 1508, 1510, 1512, 1514, 1516,
sūm berri 134 1532, 1548, 1552, 1628, 1630, 1636,
1638, 1642, 1668, 1722, 1730, 1732,
sümbül 286, 288, 298, 320, 380, 388, 398, 468, 1746, 1750, 1752, 1754
472, 476, 480, 492, 512, 514, 534, 538,
654, 658, 660, 664, 666, 674, 678, 682, süsen 130, 146, 196, 218, 254, 310, 356, 360,
690, 702, 716, 720, 722, 726, 734, 736, 378, 396, 402, 482, 502, 514, 546, 548,
738, 742, 744, 754, 760, 766, 772, 774, 612, 622, 624, 628, 644, 830, 912, 914,
DİZİN 1807
920, 1000, 1010, 1012, 1022, 1032, 1034, 752, 802, 818, 1070, 1076, 1090, 1100,
1042, 1086, 1140, 1158, 1160, 1218, 1110, 1114, 1126, 1128, 1146, 1186, 1402,
1230, 1232, 1248, 1282, 1284, 1304, 1590, 1610, 1730
1306, 1320, 1330, 1332, 1338, 1340,
1342, 1364, 1386, 1394, 1404, 1412,
Şam acı yavşanı 352
1438, 1442, 1478, 1486, 1500, 1512, Şam baklası 1186
1546, 1548, 1556, 1596, 1600, 1610, şamdan çiçeği 130
1612, 1640, 1754
Şam elması 580, 594
sūsen 254, 310, 374, 378, 396
Şam ışkını 200
süsen-i āsumāncūnī 402
Şam keçiboynuzu 1070, 1090, 1100, 1730
sūsen-i berrī 254, 310
Şam kekiği 1146
sūsenü’l-āzād 218
Şam kirazı 516
su teresi 136, 166
Şam kişnişi 492, 494, 752, 1076, 1110, 1126,
sütleğen 28, 42, 44, 220, 394, 492, 602, 658, 660, 1128
666, 668, 682, 704, 722, 756, 758, 760,
768, 806, 816, 822, 824, 842, 844, 846, şāmūnā 410, 414
854, 864, 874, 890, 892, 896, 900, 902, şāmūs 314, 408
928, 930, 932, 1034, 1044, 1186, 1278,
1294, 1310, 1318, 1340, 1342, 1406, şa‘ru’l-arḍ 146
1410, 1430, 1496, 1502, 1640, 1692, şa‘ru’l-cinn 146
1712, 1728 şa‘ru’l-ḥınzīr 146
su vereli 808, 822 şāsferem 358
şāyterec 220
Ş şaẕenec 168
şāhbānec 148
şebboy 198, 258, 372, 456, 678, 680, 682, 798,
şāhbānek 148 984, 1080, 1220, 1232, 1258, 1288, 1334,
şahin 144, 350, 1712 1420, 1422, 1450, 1492, 1502, 1580,
şahin taşı 144, 350 1594, 1644
şāhlūk 222 şebb raṭb 222

şaḥmü’l-ḥanẓal 354, 368 şebbü’l-ḳılā 222
şāh-ṣīnī 236 şebbü’z-zefer 224
şāhterec 220, 222, 358 şebyār 912
şahtere otu 474, 478, 486, 496, 508, 536, 538, şeceretü biristem 204
560, 684, 712, 752, 848, 854, 856, 896, şeceretü İbrāhīm 220
918, 928, 946, 948, 956, 960, 962, 964,
şeceretü’l-bellūṭ 216
968, 970, 972, 974, 980, 994, 1086, 1122,
1374 şeceretü’l-cinn 192
şa‘īr Hindī 184 şeceretü’l-ḥayḍ 200
şalgam 274, 370, 526, 700, 808, 818, 830, 1238 şeceretu’l-ʻaṣb 332
Şam 128, 132, 136, 144, 150, 152, 160, 164, 166, şeceretü’l-Meryem 220
170, 174, 178, 180, 182, 190, 198, 200, şeceretü’l-muḳl 182
202, 208, 216, 226, 228, 230, 234, 236,
248, 252, 256, 258, 264, 268, 274, 278, şeceretü’ṣ-ṣanem 212
284, 294, 296, 298, 318, 326, 328, 348, şeftali 374, 874, 1050, 1268, 1374, 1418, 1488, 1600
352, 450, 458, 470, 474, 492, 494, 496,
şehdānec 352
508, 514, 516, 520, 522, 524, 540, 544,
580, 582, 594, 612, 660, 676, 724, 740, şehdānek 224
şeker kamışı 224, 252, 292, 346, 612, 730, 780, T

898, 1186, 1272, 1274, 1368, 1384, 1404, ṭabāşīr 370
1418, 1432, 1548, 1604, 1608, 1640, 1670
Ṭaberzed 244, 460, 468, 508, 510, 520, 532, 536,
şeḳurdiyūn 392 550, 558, 566, 582, 608, 628, 678, 1028
şelcem 270, 370 Ṭaberzed şekeri 468, 508, 520, 532, 536, 550,
şemār 152, 514 558, 566, 582, 608, 678, 1028
şengerf biberi 1676 ṭadrenbū 146
şerbīn 260, 284 tahta biti 1560
şernīn 140, 294 Taif 64, 698, 706, 998, 1000, 1028, 1238
şeş-bendān 272 Tāif üzümü 944
şevāṣīr 324 ṭalḥ 232, 246, 480
şeylem 190, 624 ṭalīs 248
şeytanarabası 224, 314 ṭalḳ 242, 314
şeytan elması 158 talk cevheri 314
şeytan şalgamı 352, 766, 822, 824, 898, 1634 tānīsā 232
şeytantersi 930, 1546 ṭaraḫşeḳūḳ 400
şeyṭarec 258, 344, 370, 378, 390, 392 ṭarāḳulus 214
şeẕene 168 ṭarāsīs 194
şibt 208, 354 ṭarastūc 240
şīḥu’l-Ermenī 350 tarçın 42, 292, 322, 332, 380, 456, 472, 476,
480, 482, 492, 502, 512, 514, 600, 602,
şimşād 150 658, 660, 662, 664, 666, 672, 674, 678,
şimşek ağacı 298, 372 680, 682, 686, 688, 690, 698, 700, 714,
720, 724, 744, 746, 748, 756, 762, 766,
şincār 176, 196, 308, 336 774, 776, 778, 782, 784, 788, 792, 800,
Şirvan 214 804, 806, 812, 818, 822, 824, 830, 834,
836, 840, 842, 844, 846, 852, 858, 884,
şiyāf 376, 1262
898, 904, 924, 934, 936, 938, 1004, 1062,
şiyāf ḫalūḳī 376 1072, 1112, 1140, 1142, 1166, 1168, 1172,
şübrüm 220, 344 1174, 1186, 1190, 1324, 1328, 1330, 1480,
1484, 1486, 1498, 1500, 1594, 1606, 1734
şübrüm berrī 220
tarçın kabuğu 332, 680
şükk 216, 274, 334
tarçınlı turaç 926
şükk-ü ebī 274
ṭarfā 130, 202, 310, 354, 386, 392
şūnīz 42, 164, 314, 356, 376, 380, 1044
ṭarīfula 240
şūrec 326
ṭarīḳūn 332
şurup 200, 248, 426, 428, 430, 432, 434, 436, 440,
442, 444, 446, 448, 450, 452, 456, 458, 460, taşakçılotu 176
462, 464, 466, 468, 470, 472, 474, 476, 478, taşkesen otu 1000, 1104, 1106
480, 484, 486, 488, 492, 494, 496, 500, 506,
ṭassūc 2, 890, 1276, 1348, 1392, 1422, 1672
508, 510, 512, 514, 518, 522, 524, 526, 528,
530, 532, 534, 538, 540, 544, 546, 548, 550, tatlıca ot 310
552, 554, 560, 562, 564, 566, 568, 572, 574, tatlı marul 1748
576, 586, 588, 608, 616, 630, 634, 710, 822,
870, 942, 1154, 1156, 1158, 1160, 1210, tatlı meyan 766
1214, 1632, 1634, 1754 tavşan 1286, 1292, 1538, 1560, 1592, 1712, 1713
şüveylā 166 tavşancıl taşı 144, 350
DİZİN 1809
tavuk 926, 1230, 1240, 1268, 1280, 1286, 1290, tilkişen 346
1298, 1312, 1350, 1354, 1384, 1386, tilkitaşağı 282
1398, 1462, 1478, 1498, 1552, 1560,
1722, 1726, 1728, 1738, 1744 timsah 166, 1638
tavus kuşu 302 timsah nanesi 166
Tebriz 508 tīn 222, 364, 374, 400
tefḫāriş 206 ṭin-i ḫıyār 1354
tinkār 318
teke 184, 242, 334, 730, 738, 750, 752, 758, 830,
864, 1034, 1038, 1044, 1082, 1112, 1128, ṭīnü’l-Endelüs 384
1134, 1190, 1258, 1262, 1264, 1274, 1298, ṭīnūsālis 344
1344, 1350, 1354, 1356, 1378, 1402,
1408, 1426, 1436, 1440, 1446, 1466, tiryāk 334, 816
1498, 1570, 1574, 1616, 1630, 1650, tiryāḳu’l-erbeʻa 360
1656, 1682, 1688, 1694, 1696, 1698, 1710 ṭılā 248
teke dikeni 864, 1034, 1038, 1044, 1262, 1264, tırman otu 270
1274, 1298, 1344, 1356, 1378, 1402,
1408, 1426, 1436, 1440, 1466, 1498, ṭıyūmālīs 344
1574, 1630, 1650, 1656, 1682, 1688, tohum şerbeti 1744
1694, 1696, 1698, 1710 ṭubbāk 268
teke sakalı 334 tūc 240
tel pancarı 296 tüffāḥu’l-cinn 176
temr-i Hindī 230, 624 ṭūfūrs 172
tenekkür 1612 ṭuḥlub 256
tere 42, 136, 158, 166, 180, 182, 192, 198, 278, ṭūmāġā 228, 254
288, 300, 326, 362, 370, 612, 626, 696,
700, 772, 808, 810, 818, 858, 1092, 1106, ṭūmāylin 214
1238, 1318, 1376, 1380, 1382, 1404, turaç 896, 926, 1712, 1713, 1722, 1724, 1728,
1406, 1620, 1640, 1734, 1754 1732, 1734, 1736, 1738
terebentin 700 türbetü’l-ʻasel 160, 182
tere otu 42, 136, 166, 180, 182, 192, 198, 288, türbüd 194, 222, 386
326, 362, 626, 696, 700, 772, 1734, 1754 türbüt otu 42, 68, 352, 460, 518, 560, 572, 658, 680,
termiye 68, 194, 222, 272, 1334, 1364, 1560 684, 708, 720, 722, 790, 792, 794, 796, 812,
848, 852, 856, 862, 864, 866, 868, 870, 872,
terselān 268 874, 876, 880, 884, 886, 888, 890, 892, 894,
teşmīzec 164, 310 896, 898, 904, 906, 910, 912, 916, 920, 922,
924, 926, 928, 932, 934, 948, 956, 962, 964,
tevec 240 972, 974, 976, 980, 982, 986, 998, 1080,
Tibet 52, 730, 734, 736, 746, 748, 754, 778, 782, 1116, 1118, 1122, 1166, 1186, 1190, 1194,
818, 1142 1222, 1274, 1342
Tibet miski 52, 730, 734, 736, 746, 748, 754, Türkiye 66, 148, 252
778, 782, 818, 1142 Türkiye biteyi 148, 252
tifāf 336 Türk ışkını 672, 678
tīġandest 250 türmüs 272, 354
ṭīlāfiyūn 174 turna kuşu 398, 1044, 1678, 1718
tilfāf 336 turp 306, 336, 368, 372, 374, 500, 688, 696, 700, 724,
764, 808, 990, 1014, 1050, 1090, 1230, 1376,
tilki 152, 382, 1538, 1712 1378, 1380, 1382, 1384, 1388, 1404, 1514,
tilkikuyruğu 346 1546, 1556, 1614, 1616, 1624, 1642, 1742
Ṭūr taşı 168 ütrucc 158, 190, 202, 356

turunç 450, 654, 1506 üvez 208, 228
tüsteriyye 250 üzerlik otu 362, 390, 660, 688, 708, 724, 866,
tūt 276 992, 1006, 1012, 1036, 1094, 1308, 1312,
1540
ṭūṭ 294
üzüm 88, 138, 160, 182, 186, 248, 252, 264, 270,
tütsü ödağacı 542 298, 308, 328, 370, 378, 386, 424, 452,
tūẕerī 358, 362, 394 454, 456, 458, 470, 474, 476, 482, 502,
tūẕerī aḥmer 362, 394 512, 514, 516, 526, 532, 542, 544, 546,
550, 552, 556, 570, 582, 606, 608, 612,
618, 624, 626, 628, 658, 660, 674, 676,
U 682, 686, 690, 692, 694, 710, 712, 720,
ʻūdü’l-ḳāḳulī 1084 740, 766, 800, 810, 814, 816, 818, 830,
834, 854, 856, 878, 890, 952, 956, 962,
ʻūdü’l-ḳarḥ 340, 392, 396, 398 964, 974, 980, 988, 994, 1000, 1002,
ūḳāḳīlcān 582 1004, 1006, 1028, 1032, 1050, 1072,
1086, 1090, 1132, 1138, 1140, 1142, 1178,
uḳḥuvān 304
1184, 1190, 1196, 1198, 1210, 1236, 1252,
ūlūsevā 418, 1218 1256, 1268, 1278, 1280, 1296, 1298,
Ummān 164 1312, 1324, 1340, 1344, 1346, 1350,
1352, 1354, 1390, 1450, 1462, 1494,
ūrīmen 158
1532, 1572, 1578, 1732, 1738
uṣaratü’r-rā‘ī 162
üzüm asması 378
ʻuşbetü’n-neccār 346
üẕünü’l-ġazāl 318
ʻuşbetü’ṣ-ṣaḥīḥa 346
uşşaḳ 312
V
usṭuḫūdus 312 vaḫşīzek 226
uşturġāz 132, 206 vāseẕrā 134
ūsūlū 406, 412, 418, 422 vaṣīf 146
ūsūlus 1214 vecc 264, 350, 364, 366
uyum taşı 326 veḫşizaḳ 338
ʻuyūn 624 velīs 248
uzun biber 654, 670, 682, 736, 738, 754, 780, 784 verācālūz 272
verd 190, 276, 364, 372, 376, 392, 658, 660
Ü verdīnec 1646
ükşūs 174, 212, 354
verdü’l-füccār 340
ümmü muġaylān 138, 152, 260
verdü’l-ḥamīr 270
ümṣūḥ 346, 348
verdü’l-ḥımār 186, 272
Ürdün 170
verdü’z-zevānī 340
üserġant 212
vers 138, 168
üşnān 176, 240, 268
vesime 260
üşne 386
vesīr 340
üsrüb 90
vezaġ 210, 260
üsrünc 90, 134, 206
üşşec 134, 184, 370 vitiligo 812, 826, 828, 842, 932, 1378
üsyūs 262 vüşşaḳ 134
DİZİN 1811
Y yaban soğanı 354, 712, 720, 766, 876, 1312

yaban havucu 380 yaban sümbülü 330
yabani anason 138 yaban tarhunu 154, 250, 458, 492
yabani asṭaraṭīvāṭus 194 yaban üzümü 884, 1010, 1012, 1024, 1042, 1310,
yabani bakla 150, 272, 354 1342, 1372, 1378, 1382, 1474, 1502,
1580, 1588, 1592
yabani enginar 500
yaḥneẕ 346
yabani fesleğen 148
yakı 654, 1294, 1334, 1336, 1338, 1340, 1342,
yabani hardal 822, 1010, 1382
1346, 1348, 1356, 1358, 1360, 1362,
yabani kekik 366, 830, 1308, 1524, 1530 1432, 1438, 1498, 1512, 1544
yabani kereviz 504, 760, 796 yakut 310, 656, 730, 740, 742, 752, 1666
yabani keten 162, 320, 326, 948 yanmış açelya 882
yabani kimyon 800 yanmış bakır 76, 78, 864, 1356, 1382, 1446,
yabani küşne 312 1626, 1628, 1648, 1650, 1654, 1656,
1658, 1668, 1682, 1688, 1690, 1692,
yabani maydanoz 662, 670, 672, 680, 682, 688,
1704, 1708
690, 692, 704, 756, 760, 794, 818, 822,
1000, 1080, 1104, 1194, 1452 yarasa 1502
yabani nane 572, 666, 670, 702, 704, 846, 926, yebrūh 212
956, 1010, 1032, 1112, 1186, 1502, 1600 yebrūḥ 328, 344, 352
yabani nar ağacı 324 yeʻākīb 348
yaban inciri 160 Yemen dereotu 526
yabani pelit 1158 yenbūt 144, 180, 224, 372
yabani sakız ağacı 1392 yengeç 72, 88, 210, 624, 1204, 1464, 1680
yabani sarımsak 134, 670, 810, 820, 822, 830 yentün 140
yabani sedef otu 212, 824, 1310, 1444, 1638 yentūn 710
yabani şeḳāḳul 192 yerbūz 150, 204
yabani tere 300 yerṭūr 256
yabani yavşan 158, 210 yeşb 168, 346
yabani zencefil 492, 660, 698, 700, 712, 720, yeşil bakır sülfat 1688
726, 728, 730, 734, 736, 740, 742, 746,
yeşim 170
748, 758, 760, 766, 824, 852, 1266
yetūʻ 228
yabani zeytin 208, 238
yithāl 624
yaban kabağı 264
yılan 212, 322, 332, 766, 828, 1548
yaban keteni 944, 960, 962, 968, 970, 972,
978, 980 yuġāfin 212
yaban marulu 182, 218, 324 yüzerlik 136, 170, 172, 246, 362, 366
yaban nanesi 546, 626, 1530
yaban narı 368, 712, 818, 1312, 1318, 1362, 1364, Z
1410, 1412, 1428, 1430, 1436, 1458, 1568
zāc-ı esākife 208, 1590
yaban ördeği 1386, 1398 za‘ferān 286
yaban pazısı 150 ẓafīre 250
yaban pırasası 140, 216, 338, 350, 388, 394, 476, zaʻferān 308, 352, 370, 376, 388, 390
502, 616 zebībü’l-‘ineb 202
zebībü’t-temr 202 zeyt-i rikābī 208

zebḳa 204 zift 92, 174, 296, 304, 342, 1122, 1248, 1308,
zebra 1538 1310, 1312, 1340, 1444, 1460, 1462,
1472, 1558, 1582, 1640
zehre 206
zincifre 178, 216, 224, 300
zencār 208
zirişk 138, 200
zenkī 58
zirru verd 364
zerāvend 360, 372, 376, 378, 384, 400
zīz 230
zerāvend-i ṭavīl 360, 376, 384
zırnıḫ 1598
zerde-çūbe 254, 258
zūfā 230, 234, 340, 388, 396
zerdek 204
zūfā-i raṭb 234, 340
zerkūm 90
züfeyraf 206
zerkūn 90
züncüfr 300
zerneb 202, 492
zürünbād 212, 256, 358, 364, 370, 374, 378, 382
zernīḫ ahmer 392
zu‘rūr 266
zerşūne 138, 200
züvān 190, 226
zeyt-i ʻatīḳ 372
SÖZLÜKÇE
Bitki, mineral ve hayvansal ürünlerin çevirileri ve bilimsel adları kitabın Türkçe çevirisinde
verildiğinden bu kelimeler için kitabın sonundaki karma indeks bölümüne bakılmalıdır. Bu söz-
lükte sadece Ravḍatü’l-ʻıṭr’da yer alan bazı tıbbî terimler, çok bileşenli olup metin içerisinde
çevirisi çeviri ahengiyle uyuşmayan tarif ve formüller, nadiren kullanılan kelime ve kalıplar ile
ölçü ve tartı birimlerine yer verilmiştir.
ābār: Kurşun, üsrüb, ānük, reṣāṣ-ı esved yan- ʻāḳıre: Yara açıcı
mış kurşun, raṣāṣ-ı muḥraḳ ʻaḳīd: Pekmez; yoğunlaştırılmış, koyu kı-
ābzen: bkz. ebşenk vam bağlamış.
āb-zen: Havuz, hamam ākil, ākile: Yiyen; et yiyen hastalık; kang-
ʻacācīl: Erkek buzağılar, danalar renli doku; giciştirici, kaşındırıcı
ʻacīn: Hamur; macun. aḳmāʻ: Çiçeklerde tomurcuk; sebzeyi bitkinin
köküne bağlayan sert kulpu; çiçekler-
ʻacīnü’l-ḫamīr:Mayalı hamur
de çanak yaprak, bitkide tomurcuk.
aġber: Toz rengi.
aḳmāʻu’r-rummān: Narın meyveye dön-
āhek: sönmemiş kireç, kireç. müş çiçekleri
aḫlāṭ: Hıltlar: dem, balgam, sevda ve safrā; aḳrabādīn: Eczacılık; ilaç formülleri, ḳarā-
karışımlar. bāẕīn, kerābāẕīn, aḳrabāẕīn, anḳra-
aḥlāṭ-ı bāride: Balgam, kara safra, gaz ve bādīn, ḳarābādinīyā
bunların mürekkep olan hıltları ʻalā-ḥidetin, ʻalā-ḥidetihi: Ayrı ayrı.
aḫlāṭ-ı erbaʻa: Dört hılt: kan, sevdā, bal- ʻalāmāt: Belirtiler, benler, delālāt.
gam, safrā
ālātü’ṣ-ṣadr: Solunum sistemi organları
aḥşā’: İç organlar: mide, bağırsaklar, karaci-
ʻale’l-ḫavā: Açken, aç karna.
ğer, dalak, böbrek, safrā
ʻale’l-vilā: Peş peşe.
āḫẕe: Bkz. Cümūd
ʻale’s-seviyye: Eşit olarak.
aḫẕe: Organdaki donukluk, uyuşukluk, ku-
ruluk. ʻale’r-resm: Usulüne uygun, kuralına göre
aʻḳad: Çok koyu kıvamlı. ʻale’r-rīḳ: Aç karna.
ʻaḳāḳīr: Tıpta kullanılan bitkiler ve kökler. ʻalīl: Hasta, hastalıklı, hastalığı olan unsur.
ʻaḳd: Bağlamak; şekil vermek; koyulaştır- ʻanāṣır-ı erbaʻa: İnsanın fizikī vücudunun
mak, kaynatarak pekmez kıvamına dört ana kaynağı olan hava, su, top-
getirmek. rak ve ateş.
ʻāne: Kasık; kasık kılı. bāsilīḳūn: Bkz. merhem-i bāsilīḳūn

anḳardiyā: Daha çok kötürümler için kul- bāsūr: Basur, hemeroit. Bkz. himūrīdūs,
lanılan ve terkibinde kara helile, be- bevāsīr, sü’lūliyye, ʻinebiyye, ṭūsiyye
lile, emlec, çörek otu, küçük kaku- bāsūr-ı raḥim: Rahim polibi, vajina maya-
le, biber, bambu tozu, kara topalak, sılı.
belâdür, küçük kakule, uzun biberin
bāsūr-ı sereṭānī: Kanserli polip.
ilk meyvesi, zencefil, uzun biberin
kökü, anason bulunan ilaç, belāẕurī Bāsūru’l-enf, bāsūr fi’l-enf: Bkz. irbiyān
maʻcūnu. başarı macunu: bkz. maʻcūnu’n-necāḥ
ānük: Bkz.ābār baṭn: Karın; boşluk
anzerūt: Göz otu zamkı, Sarcocolla ağacın- behaḳ: Deride leke, vitiligo
dan elde edilen zamk. beḫār: Ağız ve diğer uzuvlarda kötü koku
ʻaraḍ: Belirti, semptom beher: Solunumun durması
araḳu’n-nesā’: Kalça kemiğinden ayakların belādet: Ahmaklık; tembellik, ağır hareket
ucuna kadar uzanan sinir ağrısı, si- etme.
yatik.
Belādür macunu: Hazımsızlığa iyi gelen, di-
ʻarcā’: Topal, Yeleli sırtlan ğer mide rahatsızlıklarına karşı kul-
ʻaṣab, ʻaṣabe: Sinir lanılan ve aklı arttırdığına inanılan,
āsāru’d-dem: Deride kırmızı lekeler. ana maddesi belādür ağacı olan bir
macun.
ʻaṣīd: Bulamaç aşı.
belādür: Belāẕur, enḳardiyā; kaju. Bkz.
aṣlāb: Omurlar
Enḳardiyā
ʻaslūc, ʻasālīc: Üzüm çubuğu ve asmanın
belaḥ: Olgunlaşmaya yüz tutmuş hurma koru-
yumuşak uçları, uç engiri.
ğu, hurma meyvesinin üçüncü evresi
ʻaşiyyen, ʻaşiyyeten: Akşamleyin.
benātu’l-leyl: Kurdeşen, ürtiker.
ʻaṭūs: Burna damlatılan öksürtücü sıvı ilaç
benṭāfilun: Beşparmak otu, fenṭāf īlun,
bāḳılātu’l-Mıṣriyye: Dört şāmūnāt, 453 gr benṭāfliyūn, neyṭāf īlī, feyṭāflūn,
(Şāmūnā 113,25 gr Kabul edilirse) fencengüşt, fencenceşt, penc-en-
bāḳılātu’l-Yūnāniyye: İki şāmūnā ve iki güşt, bencengüşt, ḫamsetü’l-evrāḳ,
ūsūlū, 228,06 gr (Şāmūnā 113,25 gr ẕü’l-evrāḳu’l-ḫamse
ve ūsūlū 0,78 gr kabul edilirse) berāz: Dışkı
baḳḳ, baḳḳa: Tahta biti, ebḫal. Bkz. fesāfis berede: Göz kapağında meibom bezlerinin
baḳsīmāṭ: Galeta unu, peksimet. iltihaplanması sonucu oluşan küçük
baʻr, baʻre: Hayvan kığısı kist, meibom kisti, chalazion, arpacık
baraṣ: Ala hastalığı, alaca hastalığı, vitiligo bereş: Güneş lekesi, deride siyah noktalar,
lentigo
bāsilīḳ: Kolun ön yüzündeki kalın toplarda-
mar, vena basilica. berniyye/berānī: Geniş ağızlı porselen veya
cam kap, kova, porselen kavanoz.
bāsilīḳ-i eymen: Sağ kolun ön yüzündeki
kalın toplardamar, vena basilica. bersām: Zātülcenb, satlıcan hastalığı, plörezi
bāsilīḳ-i eyser: Sol kolun ön yüzündeki ka- berş: Keten yaprağı ve afyon ruhu ile yapı-
lın toplardamar, vena basilica. lan, keyif verici, afyonlu şurup veya
mācun
SÖZLÜKÇE 1815
berūd: Gözü soğutmak için soğuk tabiatlı Büşbūş: Ebu Cehil karpuzu yaprağı.
nesneler kullanılarak yapılan ilaçlar. büzūr luʻābiyye: Yağlı tohumlar.
besr, besre: Sivilce, püstül büzūr: Tohumlar.
besr, büsûr: Sivilce, püstül. cāmid, cāmide: Cansız; donmuş; pıhtılaşmış
betr: Sinirlerde enine kopma cebr: Zorlamak; kırık kemiği iyileştirmek,
bevāsīr: Hemeroitler; burun polipleri, nazal bitiştirmek.
polipler cebr-i vesy: Yerinden oynamış eklemi yeri-
bevl ʻale’l-firāş: Uykuda altına kaçırmak. ne oturtmak.
beyāḍ: Beyaz; göze ak düşmesi, korneada cedere: Boğaz iltihabı, iltihap, çıban, çiçek
oluşan beyaz leke, lökom hastalığı
beyḍa: Sürekli baş ağrısı hastalığı, migren, cedy: Oğlak; oğlak burcu.
ḫūẕe hastalığı Cefn, cüfūn: Göz kapağı
bezr: Bitki tohumu; keten tohumu, bizr cenbān, cenbeyn: Diyafram.
bezru’l-ḫıyāreyn: iki hıyar türünün (ḳased Cereb: Kaşıntı, uyuz
ve cülmāsā) çekirdeği.
cerīş: İri parçalara ayırma, yarma, yarı dö-
birām: Taş veya bakır derin kazan. vülmüş, yarı ezilmiş: milḥ-i cerīş
buḥḥa: Seste boğukluk cerīşen: Dövülerek.
buḥūḥa, buḥūḥat: Ses boğukluğu: buḥūḥa-i cesāvet: Sağlamlık, sertik.
ḥalḳ
cesāvetü’r-raḥm: Rahim sertleşmesi
buḫūr: Tütsü
Cesv: Sertlik, koyu ve katı olmak
būraḳ: Boraks, yoğunlaşmış borik asitten
Ceşāve: Geğirme
türeyen sodyum tuzu, naṭrūn.
cevhīn: 153,6 gr.
būraḳiyyet: Borakslaşma
cevẕābe: Et, ekmek, süt ve şekerden yapılan
būre-i Ermenī: Boraksla toz hâline getiril-
ve içine ebāzīr ve tevābil yani baha-
miş sedeften mürekkep nesne.
rat gibi maddeler katılmayan yemek;
bur’ü yevmihī: Kullanıldığında aynı gün bazen etsiz de yapılır.
iyileştiren ilaç.
cevze: 14 şāmūnā, 1585,5 gr. (Şāmūnā 113,25
būş derbendī: Bir bitki; Hazar denizi kıyı- gr kabul edilirse)
sında Derbend şehrinde yetişen kına
cıṣṣ: Sönmemiş kireç, alçı.
çiçeğine benzeyen būş bitkisi ile ya-
pılan ve ateşli şişliklerde kullanılan cibsīn: Kireç taşı, alçı, caṣṣ, kalsiyum sülfat
mil/fitil; Ermenistan’dan getirilen, cillevz, cillevze: Fındık; çam fıstığı, ḥab-
davarın tırnaklarında bulunan bir bu’ṣ-ṣanevber, celfūze
madde ve bundan yapılan fitil. cīr: Sönmemiş kireç
būṭḳa: Pota, maden eritme potası. cirāḥ: Yaralar, ḳurūḥ Bkz. cürḥ
bürme: Taş çömlek cirāḥat: Vücudun baş kısmı dışında meyda-
büssed: Mercan, mercān kökü. na gelen yaralanma
büsūr: Her tür sivilcemsi küçük şişler, ap- cumhūrī: Yıllanmış şarap.
seler, püstüller, aft, siğil, sivilce, ka- cüderī: Çiçek hastalığı. Bkz. mūm-ı reṣāṣī
barıklık.
cüderī-i selīmāt: Rutubetli çiçek hastalığı
cüft-i bellūt: Meşenin iç kabuğu. le, mersin ağacı meyvesi ve Taberzed

cülencebīn: Bal ile terbiye edilmiş gül balı bulunan macun.
cüllāb: Gülsuyu; Şeker kamışı veya pan- Cüẕẕām: Cüzam, lepra
cardan elde edilen şeker posasının ḍabb: Kaya keleri, keler, ḥirẕevn. (Agama)
içindeki şekerin alınmasından sonra ḍabuʻ, ḍabuʻa: Sırtlan.
terbiye erilerek daha sonra şerbet vb.
dāḫıs: Dolama hastalığı.
içecek yapımında kullanılmak üzere
saklanan kısmı, sıvı şeker. daʻk: Ovmak, delk; vurma.
cümūd: Katalepsi, adalelerin donması ile daḳḳ: Dövme, öğütme
irade ve hissin birden bire kaybol- Dāniḳ: Dirhemin altıda biri, 0,52 gr, (Dir-
ması hastalığı, müdrike, āḫiẕe hem 3,125 gr kabul edildiğinde)
cünūn: Dāü’l-kelb, ṣubārā, manya, ḳuṭrub ḍarebān: Darbe, çarpıntı; nabız.
türleri olan delilik. ḍarebānī: Çarpıntılı, darbeli.
cünūn-ı sebuʻī: Saldırgan haller şeklinde be- ḍarebāt: Darplar, vuruşlar.
liren delilik.
dārū, dāruvān: İlaç
cürāde: Sıyrılmış; sıyrılmış kabuk, zar ta-
dāü’l-esed: Lepra, cüẕām.
laş, kırpıntı, püre.
dā’ü’l-fīl, Dā’i fīl: Fil hastalığı.
Cürn- ecrān: Dibek, havan
dāü’l-ḥayye: Balık pulu derisi hastalığı.
Cüşā’: Geğirme
dāü’l-kelb: Kuduz.
cüvārişenāt: Hazmı kolaylaştırıcı macunlar.
Dā’ü’s-saʻleb: lokal saç ve tüy dökülmesine
cüvārişen-i belāẕur, cüvārişenü’l-belāẕur:
sebep olan bağışıklık sistemi hastalı-
Mide ağrısı, üşüme ve unutkanlık,
ğı, saçkıran, übriyye
deriyi güzelleştirmek ve zihni aç-
mak için kullanılan; terkibinde bi- deʻak, deʻake: Ovmak, ovarak sürtmek, çi-
ber, uzun biberin ilk meyvesi, kara tilemek
helile, belile, emleç, kunduz testisi, debīd: Deva; macun
kıst otu, kaju, pirinç, taberzed şeke- Debīdü’l-verd: Karaciğer ve dalak tıkanık-
ri, defne ağacı meyvesi ve kara topa- larına, kara safra ve balgam kaynaklı
lak bulunan macun. ateşlere yararlı olan ve terkibind gül,
cüvārişen-i şehriyārī: Kebid, miʻde berdi- meyan kökü suyu, sümbül, kabuk
ne, sarı su ve mirre-i sevdā ve baṭnı tarçın, Mekke ayrığı çiçeği, mür,
ishāl için kullanılan müshil. safran ve sakız ile macun yapılıp
cüvārişenü’l-Ḫūzī: İshal, hazım problemleri, tablet gibi kullanılan ilaç.
mide zafiyeti ve soğuk için kullanı- Debile: ur, çıban; dolu, şiş.
lan; terkibinde kıst otu, tarçır, Hint delk: Ovmak, daʻk
sümbülü, pelesenk ağacı meyvesi,
demʻa: Gözde akıntı hastalığı
kabuk tarçın, küçük Hindistan cevizi,
kakule, karanfil, anason, koçboynu- demāmīl: Çıbanlar. Bkz. dümmel
zu çiçeği, Hint zirkelesi, nar çiçeği, demü’l-aḫaveyn, dem-i aḫaveyn: İki kar-
muskat, siyah pirinç, Çin ışkını, eşek daş kanı, dem-i tinnīn reçinesi
hıyarı, ağaç yosunu, kara topalak, si- destec, destece: Küçük el tokmağı, havan
vertiya zamkı, biber, uzun biberin ilk tokmağı.
meyvesi, ayıklanmış kara helile, beli-
ḍımād: Yakı; bedene veya yaranın üzerine
SÖZLÜKÇE 1817
sürülen koyu, akıcı olmayan, kıvam- dürdī, dürdiyy: Bal ve yağ gibi sıvı madde-
lı ilaç, merhem, krem. lerin dibine çöken tortusu; sirke ve
dıraḫmī: 4,81 gr (Dıraḫmī, bir miskal ağır- şarabın dibine çöken tortusu; süt ve
lığı 4,81 gr karşılığı kabul edilirse), meyve suyunun fermantasyonu için
dıraḫmās. içerisine konulan maya.
dinar-gūn: altın renkli, altın dinar renkli; göz dürrāc, dürrāce: Turaç kuşu, tedrüc.
hastalıklarına iyi gelen bir formül. dürūr: Akmak, seyelān.
dirhem: 3,125 gr. düşkāb: Çırpma teli, çırpma aleti, mikser.
diyābīṭīs: Bkz. ẕiyābīṭīs düvār: Hastalık veya yolculuk sebebiyle baş
diyāḫliyūn merhemi: bkz. merhe- dönmesi, vertigo
mü’d-diyāḫliyūn. ebār: Siyah kurşun
dīzeç, deyzec: İki renkten oluşan ara renk, ebāzīr: Yemeğe katılan biber, nohut, kim-
rengi saf olmayan. yon gibi katkılar
dūd, dūde: Kurt, kurtçuk, solucan; böcek ebbār: pire
duḫān: Duman, tütün, kurum, is. Ebhel: bkz. übhül
dūḳū, duḳū: Yabanī havuç tohumu, cizr-i ebrenc: Pirinç
berrīnin bezri, dāḳū cebelī. ebşenk: Banyo yapılan sular ile kaplıca sula-
Dūşināy: Hindistanda yetişen, gülgiller fa- rına katılan aromatik bitkiler, koku-
milyasından, çilek gibi gevdesi ve lar, yağlar, köpükler ve şampuanlar
meyvesi olan bir bitki, Hintlilerce gibi temizlik ve terapi maddeleri.
dūşīsna ve dūşīnī adıyla bilinir. ecinne: Ceninler
dühn-i ḥall: Kabuğu soyulmamış susam- edrūmālī: Bal şerbeti, eẕrūmālī, rūmālī,
dan elde edilen susam yağı, şīrec, hydromel
şīrūġan
efāvīh, efāviye, efāviyā: Yemeğe koku ve
dühnü’l-ḫırvaʻ, dühn-i ḫırvaʻ: Felç, kara- lezzet katan kokulu bitkiler
ciğer ve dalak tıkanıklıkları vb. için
efrūḫī: Bkz. ḥacer-i efrūḫī
kullanılan ve terkibinde nanahan,
kekik, dağ nanesi, mürr reçinesi, ehdāb: Kirpikler, hüdbe.
dağ kekiği, kereviz tohumu, reze- eksūnāfin: On sekiz dıraḫmī, 86,58 gr,
ne tohumu, anason, kokulu servi, küsūnā. (Dıraḫmī, bir misḳāl ağırlı-
damla sakızı, Afşar otu, boy tohu- ğı 4,81 gr karşılığı kabul edilirse)
mu, Hint salatalığı, eğir otu, zirke- elye: Kalça, kalçalarda kaba et.
le, devm ağacı, loğusa çiçeği, kas-
emʻā müsteḳīm: Kalınbağırsak
nı, çadıruşağı zamkı, çavşır, şey-
tan şalgamı, şebşebendān, kereviz emles: Düz, pürüzsüz, müstevi
kökü, rezene kökü kabuğu, Mekke emrāḍ-ı mürekkebe: Birden fazla hasta-
ayrığı, meyan kökü, kuru andız otu, lığın birleşerek meydana getirdiği
şebşebendān, demir dikeni, zence- hastalıklar.
fil, Çin tarçını, karanfil, küçük şeb- emrūsiyā: Terkibinde yaban havucu tohu-
boy, Hint biberi, küçük Hindistan mu, Kirman kimyonu, pelesenk ağa-
cevizi, muskat, çörek otu ve Frenk cı dalları, Frenk kimyonu, Mekke
kimyonu bulunan yağ. ayrığı çiçeği, kereviz tohmu, uzun
Dümmel: çıban. biberin çekirdeği, acı kıst otu beyaz
biber, mürr ağacı reçinesi, defneyap- eyāric: Müshil.

rağı, eğir otu, safran ve bal bulunan eyāric-i Enderūmāḫus: İki ayrı eyāricin
macun. müşterek adıdır. İlki adet görememe
emyālü’l-cerrāḥ: Cerrahların kendisiyle yara, ve cüzzam tedavisi için kullanılan
çıban vb. şeyleri boşalttıkları mil, ve terkibinde karabaş otu, yer çamı,
emzice: Mizaçlar. Mutedil olanlar ve mutedil katran köpüğü bitkisi, kara çöpleme,
olmayanlar (basīt: ḥārr, raṭb, bārid, karabiber, biber, mezeryon, mahmu-
yābis; mürekkeb: hārr ve yābis, ḥārr de otu, kumörümcek otu bulunan
ve raṭb, bārid ve yābis, bārid ve raṭb) müshildir. Diğeri mide ve karın ağrı-
ları için kullanılan ve terkibinde Çin
Enderānī tuzu: Milḥu’l-Enderānī, milḥ-i
tarçını, siyah kabuk tarçın, sivertiya
Derānī, Yemen’in Enderān ya da
zamkı, pelesenk ağacı dalları, Mek-
Derān denilen bölgesinden çıkartı-
ke ayrığı çiçeği ve eşek marulu bulu-
lan beyaz sert tuz.
nan müshil.
enderūḫūrūn: Karamuk, buğday içinde ya-
eyāric-i feyḳarā: Terkibinde ana malzemesi
ramaz olan siyah tane.
sabır olan müshil, eyāric-i mürr.
eṣābiʻu firʻavn: Kızıldeniz’den getirilen,
eyāric-i lūġāẕiyā: Baş hastalıkları, delirme,
insan parmağı uzunluğunda inciye
kuruntu, sağırlık, epilepsi, humma
benzer bir taş, imsāku’l-ḫurāc. En
gibi hastalıkların tedavisinde kul-
iyisi hafif ve kolay kırılır ve üzerinde
lanılan ve terkibinde çöpleme etken
çizgiler bulunur; Firavun parmağı.
madde olmak üzere Ebu Cehl karpu-
eṣamm: Sağır; ʻaẓm-ı ḥacerī, aʻmā, tempo- zu yağı, katran köpüğü bitkisi, mah-
ral kemik mude otu, çadıruşağı zamkı, küsküt,
esānāsiyā, esānāsiyā: Terkibinde akışkan kısamahmut otu, devm ağacı, sabır
reçine, safran, kıstotu, sümbül, af- otu, kekik, kantaron, Hint defnesi,
yon, kabuk tarçın, koyun otu usaresi, boz ot, acı yavşan, kabuk tarçın, kara-
meyan kökü ve bal bulunan ve şer- biber, biber, uzun biberin ilk meyve-
betle içilen bir macun. si, safran, Çin tarçını, bespaye, çavşır,
esḳuf: Piskopos kasnı, kunduz testisi, mürr reçinesi,
yabani maydanoz tohumu, eşek hıya-
eslem: Pek sağlam, sıhhatli; iyi huylu.
rı, sarı yavşan otu özsuyu, sütleğen,
esrünc: Yanmış kurşun, sirinc, züncüfr. sümbül, kakule, zencefil, centiyane,
esürre, esirre: Deride küçük büklümler karabaş otu bulunan müshil.
eşfār: Göz kapaklarında kirpiklerin çıktığı eyāric-i lūgāẕiyā: bkz. lūġāẕiyā müshili.
yerler, şüfr. eẓfāru’ṭ-ṭīb: Deniz salyangozu kabuğu, ib-
evn: Bir ūḳıyye, 1,28 kg civarında ağırlık öl- lis tırnağı, şeytan tırnağı.
çüsü. (ūḳıyye 1.28 kg karşılığı kabul faḫḫār: Topraktan yapılmış testi, tencere
edilirse)
fānīẕ Siczī: Şeker kamışı peltesi, kamış hel-
evrām: Şişlikler; tümörler. vası
eyānu’d-dühn: Bir buçuk menn, 1132,8 gr fānīẕ şekeri: bkz. Sükkeru’l-fānīẕ
(Menn 755,2 gr kabul edilirse)
fānīẕ: Şeker kamışından üçüncü defa pişiri-
eyānu’l-ʻasel: İki buçuk rıṭl, 944 gr (Rıtl lip tasfiye edilip çam fıstığı kalıbın-
için yirmi istār ve bir istār 377,6 gr da dökülen şeker.
kabul edilirse)
faṣd: Damardan kan almak
SÖZLÜKÇE 1819
faṣṣād, faṣṣādīn: Damardan kan alan kimse filcāre: Bir buçuk misḳāl
fātiran, müfettiran: Ilıman, ılık, ılık bir halde. fi’l-ḥāl: hemen, derhal.
fehm: anlayış, anlama; kaju, ġūbī belādürü, fīrūzec: firuze, turkuaz taşı
ḥabbu fehm. Fīrūz-nūş macunu/cüvārişeni: Gaz, basur
felūniyā: Fārisī ve Rumī iki türü bulunan ve ve doğal olmayan balgama faydalı
terkibinde beyaz biber, banotu tohu- olan, mideyi güçlendiren ve şehve-
mu, safran, afyon, samos kili, sütle- ti arttıran, deriyi temizleyen, böb-
ğen, sümbül, akarkarha, kāfur ve kö- rekleri ısıtan, rahim gazı ve basur
püğü alınmış süzme bal bulunan bir kaynaklı kanamaya iyi gelen; terki-
macun. binde kara helile, sarı helile, zirkele,
felūniyā’l-Fārsī: Terkibinde beyaz biber, kereviz tohumu, küçük şebboy, kıst
ban otu tohumu, safran, afyon, Lim- otu, kabuk tarçın, karanfil, muskat,
ni kili, sütleğen, sümbül, akırıkarha, havlıcan, Hint narı, belile, emleç,
kāfur ve köpüğü alınmış bal bulunan nanahan, kırmızı ve beyaz bahçe
macun. şebboyu, uzun biber, susam, tarçın,
küçük Hindistan cevizi, zencefil,
fendādīḳūn macunu; Mide ağrılarına, so-
uzun biber ağacının kökü, kara topa-
ğukluğa, karaciğer zayıflığına mide
lak, misk, amber, demir pası ve kuru
ve bağırsak gazlarına iyi gelen ve
üzüm şırası bulunan macun.
terkibinde zencefil, biber, Hint süm-
bülü, sakız, nanahan, kereviz tohu- fuḍūl: Vücuttan atılacak idrar, dışkı ve sair
mu, hīrāzmā, Kirman kimyonu, ka- fuḳḳāʻ: Boza, būzec; bitki ve tohumlardan
buk tarçın, pelesenk ağacı meyvesi, yapılan şerbet, nebīẕ.
akırkarha, Hint defnesi ve bal bulu- furādā: Birer birer, ayrı ayrı.
nan macun.
fülūs: Öz: ḫıyārşenber fülūsu.
ferārīc: Piliçler
füvāḳ: Hıçkırık
ferş: Döşemek, yaymak, basṭ.
ġaḍār: Porselen
ferzice, ferzicāt: Cinsel organlarda ya da
ġaḍārīf: Kıkırdak dokular, ġuḍrūf.
makatta kullanılan fitil, ḥamūle.
ġa’ile: Tadın burukluğu, kekremsilik; Sert-
fesḫ: Derinin altında azaların birbirinden
lik, burukluk; yan etki.
ayrılması
ġāir, ġāire: Derin; içeri çekilmiş, içeri gir-
feşş: Dağıtmak, şişliğini indirmek
miş.
feşşe/yefüşşü: Şişliği indirmek, gazı gidermek
ġāliye: Kalye misk; misk, amber, aselbent-
fetḳ: Yarmak, vücut zarlarında olan yırtılma ten terkip edilen hoş koku.
ya da kopma; fıtık; azaltmak, kesmek.
ġalīẓ, ġalīẓa: Yoğun, sert; sıkı, ṣaf īḳ, ken-
Feylāġravus: Phylagrius disinden elde edilen kan yoğun olan
ficce: ham, olgunlaşmamış gıda, kesīf.
fiḳāʻ: Kabarcık, sıvıların yüzeyindeki kö- ġamer, ġamere: Ele bulaşan yağ; ele yağ
pük gibi kabarcık. bulaşmak.
fiḳāḥ: Bitkinin yeni çıkmış çiçekleri; Çiçek; ġamir: Yağlı.
Mekke çiçeği, ġarf: Daldırmak.
fiḳāḥu’l-kerm, fiḳāḥ-ı kerm: Asmanın ġasūl: Temizlik malzemesi, sabun mecra-
taze çiçekleri, eyāheş. sında kullanılan; yeşil çoğan.
ġıbben: Gün aşırı. hāḍım: Hazmettirici, sindirici.

ġılaẓ: Yoğun olmak, yoğunluk; kalınlık. ḥāfir: Toynaklı hayvanlarda tırnak
ġılāẓü’l-ecfān: Göz kapaklarında kalınlaşma. ḥafr: Bitap düşürmek; diş çürümekten dolayı
ġıra’s-semek: Balık tutkalı içinde çukurlaşma olmak; deşmek.
ġırbāl: Elek, kalbur. ḫafrec: Baḳlatü’l-ḥamḳā’, semiz otu.
ġışāve: Zar, perde; kornea dokusunda ve ḥakk, hakke: Sürtme, kaşıma.
granülasyon dokusunda yüzeysel ḥakk: Kazımak; sürtmek.
damarlaşma, ġışāvetü’l-ʻayn, Bkz. ḫalāl: Hurma meyvesinin ṭalʻdan sonraki
sebel ikinci evresi.
göz otu: anzerūt, sarcocolla ağacı zamkı. ḫalfe: Yenilen bir gıdanın sindirilmeden dı-
ġuded: Bezeler; salgılar şarı atılması.
ġudedī: Deri ile et arasında bezemsi, ursu. ḫall ḥāẕiḳ: Çok ekşi, keskin sirke.
ġumre: Yüzde kırmızı leke, yüze sürülen ḫall seḳīf: Çok ekşi, keskin sirke
allık, gül-gūn. hāmīn: Beş istār; yirmi dirhem; dört ūsūlū;
gül-i serḫ: Kırmızı gül 292,5 gr (İstār 18,88 gr, dirhem 3,125
ḥabb, ḥabbe: Hap, meyve, tohum, çekirdek gr ve ūsūlū 0,78 gr kabul edilirse)
ḥabbetü’l-ḫaḍrā’: Sakız ağacının yaş mey- ḫamīr, ḫamīre: Mayalı hamur
vesi, buṭm ḫamīre: Maya, meyve suyu özü.
ḥabb-ı fülfül: Habbu’l-ḳılḳıl: balon otu tohu- ḥammām: Hamam
mu; yaban narı tohumu, ḥabb-ı fülfül, ḥamūlāt: Vajen ve anüste kullanılan fitiller,
ḥabb-ı ḳılḳıl, ḥabbu’l-ḳılḳil: Balon otu ilaçlar, ḥumlān. Bkz. Ferzice
tohumu; yaban narı tohumu, ḥabb-ı ḥamūle: Vajen ve anüste kullanılan fitil, fer-
fülfül, nār-ı şīşeʻān zice. Bkz. iḥtimāl unsurlar, ifrazat.
ḥabbu’l-ḳarʻ: İnce bağırsakta bulunan ka- ḫanāzīr: Boğazda beze şişmesi, sıraca has-
bak çekirdeği formatında kurtlar, talığı; domuzlar.
dūd-ı ʻirāḍ
ḥancere: Boğaz, gırtlak.
ḥabbu’l-ḳult: Taşkesen otu, taşkıran otu
ḫandīḳūn: Mide üşütmesi, sindirim sıkıntıla-
bitkisinin tohumu; Hint maşı, mer-
rı ve soğuktan kaynaklanan karaciğer
dümek, nemse arpası, mecc
zafiyeti için kullanılan ve terkibinde
ḫābiye: Küp, büyük küp. yıllanmış şarap, süzme bal, zencefil,
ḥacer-i efrūḫī: Frig taşı kakule, küçük Hindistan cevizi, ka-
ḥacerü’l-misenn: Bileği taşı, sünbāẕec ranfil, Çin tarçını, karabiber, misk,
misk katılmış su ve safran bulunan
ḥacerü’l-yeşf: Yeşim, ʻaḳīḳ, yeşb, ḥace-
deva. Bunun başka terkibi de vardır.
rü’s-seyf.
ḥanek: Damak; ağızın içten alt ve üst kısmı.
ḥādd, ḥādde: Keskin; sert
ḫarā’iṭ: kese, çanta, şerit
ḥadebe-i kebid: Diyafram içi.
ḫarḫare: Hırıltılı nefes.
ḥadeḳa: Göz bebeği, pupil.
ḥarīre: İpek kumaş
ḫader: Uyuşma, anestezi.
ḥarīre: Un, süt ve çerviş yağıyla pişirilen
ḫaḍḫaḍa: Çalkalama, karıştırma
bulamaç.
hāḍım, hāḍıme: Sindirme kuvveti.
SÖZLÜKÇE 1821
ḫarḳa refīʻa: İnce dokulu kumaş parçası ḫubz-ı ḫuşkārī, ḫubz-ı ḫuşkār: Kepekli
ḥarufe: Tadı keskinleşmek, ağzı yakmak, ekmek
dağlamak. ḥufne: Bir avuç dolusu
ḥasā’: çorba. ḥuḳne: Lavman, boşaltım sistemini çalıştıran
ḫasā’: Sığır ve fil tezekleri. Bkz. ḫisy, revs ilaç; enjeksiyon iğnesi; şırınga, iğne ile
vurulan ampül ilaç; enjektör; vücuda
ḥaṣaf: İsilik, mehraḍ, cereb-i yābis, kuru
ilaç girdirmek; ilacı bağırsaklara ulaş-
gıcık.
tırmak. ḥuḳne şereciyye, klisma.
ḥaṣbe: Kızamık
ḥuḳūn: Lavmanlar. Bkz. ḥuḳne
ḫāṣıre: Böğür, bel.
ḫulfe/ḫulūf: Ağız kokusu
ḫaşḫāş berrī: Boynuzlu gelincik, ḫaşḫāş-ı
ḥulḳ: Boğaz, gırtlak
zebedī. Bkz. Bābülüs
ḫūlyā: Melankoli.
hāşime: Kemikleriyle kafatasının kırılıp ya-
rılması, kranial kemik kırığı ḫumār: Alkolün neşe ve keyfiyyeti geçtik-
ten sonra ortaya çıkan baş ağrısı.
ḫaṭāṭīf: Kırlangıçlar. (Tekili ḫuṭṭāf)
ḥumlān: Vajen ve anüste kullanılan fitiller,
ḫavānīḳ: Difteriler; boğazda nefes ve yut-
ilaçlar, ḥamūlāt. Bkz. Ferzice
kunma zorluğuna yol açan hastalık-
lar. Bkz. ḫunāḳ ḥummā muṭbıḳa: Bkz. sünūḫas
ḥavel: Şaşılık. ḥummā nafiḍa: Titreten yüksek ateş.
ḫazāinī: Pelesenk ağacı yağından terkip edi- ḥummā: Humma, sıtma, malarya
len bir ilaç. Bkz. fānīẕ Siczī ḥummā: Humma, sıtma, malarya
ḫazāz: Saç kepeği, ḥazāz-ı ibriyye, ibriyye ḥummā-ı muḥrıḳa: Anormal bir şekilde
ḫazef, ʻazefe: Porselen kap kacak, saksı; de- yüksek ateş, Hyperpyrexia fever
niz kabuklusu kabuğu; kabuk ḥummā-i ribʻīyye: Bir gün belirip aradan
herīse: Keşkek. iki gün geçtikten sonra yeniden be-
liren ateş.
heşş: Yumuşak, gevşek; kuru ye da donma
özelliğinden dolayı hafif bir sıkma ḥumre, ḥumret: Kırmızılık; bir göz hasta-
ile ufalıp dağılan ilaç lığı; bir koma durumu; kızarıklık;
safrālı şiş, yılancık, erysipelas
hevāmm: Zehirli böcek ve sürüngenler
ḫunāḳ: Difteri, nefes borusu veya hançere-
heyḍa: Mide bozulmasından ileri gelen kus-
de tıkanma yoluyla meydana gelen
ma ve ishal; kolera
boğulma
ḫıḍāb: Kına; saç boyası.
ḫurāc: Cerahatli yara, çıban
ḫıḍābāt: Kınalar, saç boyaları.
ḥurāḳa: Yanık, yanmış; kavrulmuş.
ḫılāl: İki şey arasında, içinde; kürdan, mil,
ḫūrī: Papaz.
ince çubuk; yemek kalıntısı.
ḫuşkār: Kepekli un
ḥınṭa: Buğday, gendüm, ḳamḥ
ḫuşkrīşe, ḫuşkrīşāt: Yara üzerindeki ka-
ḫırvaʻ: Hint yağı bitkisi, kene otu
buklar.
ḥıṣrım: Üzüm koruğu.
ḫuşūnet: Sertlik
ḥıṣrımiyye: Koruk ve koruk gibi ekşi olanlar.
Hürmüs: el-Ḳānūn’un beşinci kitabında yaz-
ḥirẕevn: Kaya keleri, keler, ḍabb dığına göre bir peygamber ismi olup,
ḫubsü’l-fiḍḍa: Gümüş küfü/ köpüğü büyük ve filozof anlamlarındadır.
ʻırḳu’l-medenī, ʻırḳ-ı medīnī: İnsan ve bir- imtilā: Dolma, şişme; tokluk; şişkinlik.
çok başka memelinin, deri altı katıl- inʻāẓ: Erkek şehvetlenmek.
gan dokusunda yaşayan sıcak ülke-
inḍımām: Üst üste gelmek, yapışmak; kat-
ler solucanı, Drakunkuliyaza (gine
mak; yumulmak.
solucanı hastalığı)
inḍımām-ı raḥim: Rahim içi yapışıklık
ıṣlāḥ: Bir ilacın yan etkilerini gidermek,
zararını ortadan kaldırmak, tamir infeḥa: Kursak; süt emmekte olan hayvan-
etme, onarma, terbiyeleme ların midelerinde bulunan ve maya
yapılan sütü.
ıṭrīfil ṣaġīr, ıṭrīfīlü’ṣ-ṣaġīr: Mide felci, ba-
sur gazları ve mide rutubeti için kul- inʻiḳād: Bir şekle bağlanmak, koyu kıvam tut-
lanılan; terkibinde kara helile, belile, mak, koyuluk; salkım haline gelmek.
çiğ sütte ıslatılarak sertliği bir mik- inkisār: Kırılmak; vücutta kırgınlık; kesilme.
tar giderilen emlec meyvesi, inek intifāḫ: Şişme, kabarma; mide ya da bağır-
yağı ve bal bulunan macun. saklarda gaz birikmesi, dokunun
ibrāz: Çıkarmak, iẓhār; dışkı çıkarmak. hava veya gaz toplanması sonucu aşı-
ibre, iber: iğne. rı şişme göstermesi hali, emphysema
ibzal: Bir şeyin içindekini çıkarma, boşaltma intiṣāb-ı nefes: İleri derecede kalp ve akci-
ğer yetmezliğinden kaynaklanan ve
iccāne: Leğene benzer büyük kap; üst kirpi-
ancak güç ve oturur haldeyken alı-
ğin kenarı
nan nefes, ortopnea.
iḥlīl: Penis deliği.
intişār: Dökülmek; yayılma; sertleşme.
iḥtibās-ı ṭams: Adet görememe, amenorr-
irbiyān: İstakoz; burun polipi, verem-i enf
hea.
isfīdāc, isfīẕāc: Çinko oksit; isf īdāc-ı reṣāṣ,
iḫtilāf: Farklılık; görüş ayrılığına düşmek;
yanmış kurşun.
sık tuvalete gitme ihtiyacı.
isfīdbāc, isfīdbāce: Sade, pirinç ve daha
iḫtilāfu’d-dem: Kan uyuşmazlığı
çok nohutla haşlanmış et çorbası.
iḫtināḳu’r-raḥim: Vajina duvarının karşı-
ismid: Sürme taşı, kuḥl
lıklı yapışması, vaginal adhesion.
isṭām: Sert demir, erkek demir, ḥadīd-i ẕe-
iḳʻād: Kötürüm olmak, zemāne.
ker, isṭām, fūlād-ı ṭabīʻī, şābūrḳān
iḳlīmiyā: Altın, gümüş veya bakır eritildikten
istār: 1 İstār dört miskāl, 18,88 gramdır.
sonra üzerinde oluşan köpüksü tortu.
(Miskāl ağırlığı 4,81 gr karşılığı ka-
iksir: Hayatı uzattığına inanılan şurup; de- bul edilirse)
ğersiz madenleri altın ve gümüşe
istıṭlāḳ-ı baṭn: İshal, yürek sürmesi.
çevirdiğine inanılan bileşik formül;
bazı maddelerin ispirtoda eritilme- istiḳṣā: Bir şeyi derinliğine ele almak.
siyle elde edilen çok kuvvetli ilaç. istimrā: Hazm etmek, istimrāu’ṭ-ṭaʻām.
īlāvus: On iki parmak, boş ve ince bağırsak- istisḳā ṭablī: Sindirim bozukluğu sebebiyle
larda şiş vb. bir nedenden tıkanma, oluşan gaz kaynaklı karın şişliği.
ileus. İstiskā’u’z-zeḳiyy: Karında su toplanması
iltiḥām: Etin kaynayarak birbirine kavuş- istiṭlāḳu’l-baṭn: Yürek sürmesi, ishāl.
ması; etlenme; yara iyileşmek.
istivā: Düz olmak, düzlük; itidal, hoşluk; gü-
imlīsī, emlīsī narı: Tatlı, çekirdeksiz ve en neş tam ortada olmak, homojen hâle
kaliteli nar türü. gelmek.
SÖZLÜKÇE 1823
İtici güç: Bkz. Kuvve-i dāfiʻa dökülen damla hâlinde ilaç.

kaʻb: Aşık kemiği, topuk, astragalus. ḳavārīr: İdrar toplanan şişeler.
ḳabḍ: Tutmak; bükmek; dilin yalnız dışında ḳavvera: Halka şeklinde dilimleme
hissedilen kekre tatlılık ḳayḍ: Yumurtanın dış kabuğu.
ḳābıḍ: Kurutucu özelliğiyle vücutta temas ḳayḥ: İrin
ettiği uzvu hareketten alıkoyarak
ḳayle: Testis torbasında şiş, fıtık, üdre-i ḫuṣye
onu yoğunlaştırıp bulunduğu kanalı
kapatan ilaç ḳaymūliyā: Bkz. ṭīn-i ḳaymūliyā
ḳafīz: Günümüzde Mısır’da yaklaşık 16 ḳayrūṭī merhemi: Terkibinde gül yağı,
kg’lık ağırlık ölçüsü birimidir. koçboynuzu otu, safran, kāfur ve
mum bulunan merhem. Terkibinde
ḳaḥl: Bedenin derisi kurumak
menekşe yağı ve süt veya yumurta
kaʻk: Kek sarısı ve gül yağı bulunan ḳayrūṭīler
ḳāḳıyā: Bkz. aḳāḳıyā de vardır.
ḳalāyā, ḳalāyāt: Kavurmalar. ḳaẕf: Balgam vs. çıkarmak; kusmak,
ḳalḳadīs: Beyaz zaç, sülfat, ḳalḳās.Bkz. Kebbāşü’l-ḳaranfül: Karanfil çiçeğinin to-
merhem-i ḳalḳadīs murcuğu
ḳalḳand: Yeşil zaç, bakır sülfat. kebīkec: Acem düğün çiçeği, kebūngeç,
ḳalḳandiyūn: Kırmızı zaç, sülfat, zāc-ı aḥ- baṭrāḥiyūn, keffü’l-esed.
mer, sūrī, feldīḳūn, feldefiyūn kefce: kebşe, kepçe
ḳaly: Kebap etmek; kavurmak. kehrübā: Kehribar, cevz-i Rūmī zamkı
kalye miski: bkz. ġāliye. Kelbetān, kelbeteyn: kerpeten.
kāmiḫ: Katık kelb-i kelib: Kuduz köpek
ḳarāḥ: Saf su, mā-ı ḳarāḥ kelef: Melasma ve chloasma, kühye, deride
ḳarāḳır: Mide veya bağırsakta gurultu, bor- leke
borygmus. Kelkelānic: Mide gevşemesi ve soğukluğu,
ḳarat: 0,2 gram ağırlığa eşittir. sürekli tekrarlanan ateş, bayılma,
idrarda zorluk, lepra, uykusuzluk,
ḳārūre: Cam şişe, idrar toplanan şişe, cam
kemik kırılması, kuru olmayan ök-
kavanız, cam damacana.
sürük, kolik, basur vs. için yararlı
ḳaṣabu’ẕ-ẕerīre, ḳaṣab-ı ẕerīre: Sivertiya kelkelānicü’l-ekber olarak bilinen;
zamkı (Swartia chirata), safraca. dropsi, karaciğer ve dalak ağrıları,
ḳāsāṭīr: Mesanede taştan kaynaklanan tıka- sarılık ve tıkanıklıklar için kelkelā-
nıklığı açmak için kullanılan bir alet, nic-i aṣġar adıyla bilinen iki ayrı for-
mübevvil, zerrāḳa, zerrāḳa-i bevl mülü bulunan macun.
ḳaṣdīr: Kalay, periyodik cetvelde atom nu- kemed: Yara vb. üzerine pamuk ipek kumaş
marası 50, simgesi Sn olan element, parçası koymak, pansuman.
ḳaseb: Bir tür kuru hurma, balçık kerdānec: İçine katkı katılmış piliç kebabı.
ḳass: ḳaṣṣ: Göğüs; göğüs kaburgaları. kerm, kerme: Üzüm bitkisi; asma; yaş
ḳaṣṣ: Küçük küçük doğrama, kesme üzüm; yaş üzüm suyu, ʻaṣīr, te-
ğek, üzüm çubuğu, zerecūn. Bkz.
ḳasṭ: Ankiloz (kireçlenme)
kürūm, ḥabel
ḳaṭūr, ḳaṭūrāt: Göz ve kulak gibi yerlere
kesīrā’: Zamk ağacı/geven ḳūfā macunu: Öksürük, verem ve karaci-

keşk: Arpa çorbası, mā-ı keşk. ğer sertliği için kullanılan, terkibin-
de mürr, bināsb, sünbül, zaʻferān,
keşk-i şaʻīr: Arpadan yapılan çorba
dār-ı ṣīnī, selīḫa, fiḳāḥ-ı iẕḫir, ḳaṣa-
kevkebü’l-arḍ: Bkz. ṭīn-i Şāmūs bu’ẕ-ẕerīre, muḳl, zebīb, ve ʻasel bu-
keyle: 600 dirhemden biraz fazladır. lunan macun
keylece: Bağdat’ta bir buçuk rıṭl’dır. Mı- kuḥl: Sürme, grafit, ismid
sır’da da aynı ağırlıktır. “Bağdat ḳūḳī: Kokulu servi; kunduz testisi, servi ve
rıṭl’ının ağırlığının 180 dirhem oldu- onun gibi kokulu ağaçlardan hazırla-
ğu ve bunun da yarın menn nan bir terkip, macun, ḳūf ī.
keymūs: Kimüs, besinlerin midede hazım- ḳulāʻ: Pamukçuk hastalığı.
dan sonra aldığı hâl, ḫılṭ.
ḳūlınc: Kalın ve kör bağırsaklarda şiş vb. bir
kezeme: Bir ağırlık ölçüsü, altı kırat ağırlı- nedenle tıkanmadan kaynaklanan
ğı, 0,90 gr (ḳīrāṭ 0,165 gr kabul edil- ağrı, colic
diğinde)
ḳulḳuṭār, ḳulḳuṭārīn: Sarı zaç, sülfa .
ḳıçı: Yabani hardal.
ḳurṣ: Ağızda eriyen tablet ve pastil
ḳıḍāf: Zayıf, mehzul, arık
ḳurūḥ: Yaralar, cirāḥ.
ḳıdr: Tencere, küçük kazan.
ḳuṭn, ḳuṭne: Pamuk, penbe, ḳīsūs.
ḳınneb: Kenevir bitkisi
ḳuṭr: Kenar, civar, çap.
ḳınnīne: Şişe
ḳūṭūlī, ḳūṭūlū: 33,67 gr civarında ağırlık
ḳınṭār: Günümüzde 100 rıṭl veya 44,928 gr. ölçüsü, yedi miskal (Miskal ağırlığı
karşılık gelen ağırlık birimi. 4,81 gr karşılığı kabul edilirse)
ḳırṭım: Aspir tohumu, ḥabb-ı ʻuṣfur, ḥab- ḳuvābā: Temregiler. Bkz. ḳūbā
bu’n-Nīl
ḳuvānūs, ḳuvāsū, ḳuvāsūs: Bir buçuk ūḳıy-
ḳıssā: Acur ye,1,924 kg (Ūḳıyye 1.28 kg karşılığı
ḳısṭ: Rum bölgesinde 1 ḳısṭ yaklaşık 20 kabul edilirse)
okka (25,6 kg), Mısır’da 16 okka ḳuvānūseyn: Üç ūḳıyye, 3, 84 kg (Ūḳıyye
(20,48 kg) karşılığıdır. (Okka, 1,28 1.28 kg karşılığı kabul edilirse)
kg karşılığı kabul edilirse)
ḳuvvāre: Halka şeklindeki dilim.
ḳışmış: Çekirdeksiz üzüm.
ḳuvve-i dāfiʻa: İhtiyaçtan fazla olan gıdayı
kibrīt: Kükürt, sülfür. ve hazmedilen gıdayı vücuttan uzak-
kimād: Ağrılı yere içine ısıtılmış kuru ilaç laştıran kuvvet.
konmuş bez koymak,tekmīd ḳuvve-i māsike: Vücutta gıda ve idrar benzeri
kimād: Yara üzerine veya ağrıyan bölgeye şeyleri hazmedilinceye veya vacuttan
konulan ısıtılmış bez, yakı. atılıncaya kadar kadar tutan kuvvet.
Kimolos kili: bkz. ṭīn-i Ḳaymūliyā Küçük ıṭrīfīl: bkz. ıṭrīfil-i ṣaġīr
ḳīrāṭ: Yaklaşık 0,165 gr. küdūret: Bulanıklık.
kirbās: Bez. külye: Böbrek.
kiẓẓa: Çok yemek ve içmekten kaynaklanan kümūdet: Renkte bozarma.
nefes alamama. kümūdetü’d-dem: Kan renginin açılması,
ḳūbā: Temregi, temre; mantar hastalığı. bozarması.
SÖZLÜKÇE 1825
laḫlaḫa: Gül suyu, kāfūr, sandal, akasya, lūġāẕiyā müshili: Baş hastalıkları, delirme,
sirke ve gül yağından macun hâline kuruntu, sağırlık, epilepsi, humma
getirilmiş koku karışımı, birleşik gibi hastalıkların tedavisinde kul-
koku. lanılan ve terkibinde çöpleme asıl
laḥy: Çene kemiği; tüy, sakal, bitkilerde ka- olmak üzere bir çok ilaç maddesi bu-
buk. Bkz. liḥā. lunan bir macun.
lākişe, lāḫişe: Tutmaç yemeği. lübābu ḫubz: Ekmek içi.
laḳve: Yüz felci; Kadının kolay döl tutması lübān: Ak günlükten elde edilen zamk. Bkz.
kündür
lāẕiʻ, lāẕiʻa: Yakıp acıtıcı; nüfuz ve letafet
özelliğiyle bitişik uzuvları ya da lübb: Kabuğundan çıkarılmış meyve tanesi,
uzuv parçalarını ayırıcı ilaç. meyvenin iç kısmı.
lāẕūḳāt: Şişlikler vs. üzerine yapıştırılan lükk-ü yüsr: Lak ağacı reçinesi, bir bitki tü-
ilaçlar rünün zamkı
Lebed, libād: Keçe, yün maʻcūnu’n-necāḥ: Kimilerine göre Hermes
el-Esġar, kimilerine göre Galen tara-
leben-i ḥalīb: Taze sağılmış süt.
fından yapılan, sara hastalığına iyi
leben-i ḥāmiḍ: Ekşi süt. gelen ve terkibinde kara helile otu,
leben-i mütecebbin: Peynir kıvamına dö- belīlec, türbüt otu, gelinsaçı, kara-
nüşmüş süt. başotu, bespaye, katranköpüğü bit-
leben-i rāib: Yayıkta yayılıp yağı çıkmış süt. kisi, Ermeni taşı, mercan, kehribar,
inci, porsuk bitkisi yaprağı, kuru
leben-i yetūʻ, leben-i yetūʻī: Sütleğen türü
gül, fesleğen, kaynatılmış kadıntuz-
bitkilerde bulunan sütsü öz.
luğu usaresi, hakiki ikiz kardeşkanı
lehāt: Küçük dil, dilcik reçinesi, bambu kökü tozu, Kabil
leḳāḥ: Aşı; erkek at veya devenin sidiği. mercanköşkü, kündür ve sakız bulu-
leṣūḳ: Hastalık mahalline yapıştırma yoluy- nan bir macun.
la kullanılan ilaç, lezūḳ. maʻcūnü’l-esvedü’s-selīm: Hafıza kaybı,
lett: Ezmek, dövmek; kuru bir şeyi su veya felç, bunaklık, kara safra toplanması
yağ benzeri bir sıvı ile ıslatmak. ve soğutucu bütün hastalıklara karşı
kullanılan, terkibinde üzerlik otu,
leṭūḫ: Vücuda sürülen ilaç.
çavşır, çörek otu, kasnı, toygar kuşu,
leʻūḳ: Yalama, kaşıkla yalama yoluyla kul- eğir otu, at kasnısı/çakşır, çadıruşa-
lanılan ilaç ğı zamkı, eşek hıyarı, hardal, mavi
levzīnec: Badem helvası. devm ağacı, çöpleme, hindiba kökü,
liffü’l-kerm: Taze asma yaprağı. kunduz hayası, Ebu Cehil karpuzu
kökü, kükürt, roka kökü, beşparmak
liḥā: Tüyler; bitkilerde kabuk. Bkz. ḳışr;
otu, sedef otu, afyon, sütleğen, ban
çene. Bkz. laḥy
otu, beyaz biber, kündüs, kırmızı
liḳha-liḳaḥ: Sağmal dişi deve Hint tuzu, siyah bitkisel tuz, Abdüs-
līserġus, līsārġūs: Unutkanlık hastalığı, ha- selam otu kökü, ban otu kökü, akır-
fıza kaybı, amnezi karha, mür ağacı reçinesi, aloe vera,
luʻāb: Bazı bitkilerin kök, çiçek veya dal- sakız, zirkele, sümbül, sakız, yabani
larında bulunan koyu yapışkan sıvı; zencefil, akrep otu/bambul otu, saf-
ağız suyu, ruḍāb, rīḳ. ran ve Şam katran ağacı bulunan bir
macun.
mācūr/mevācīr: Bakır, alüminyum veya memḳūr: Tuzlu suda sirkeyle salamura edil-
plastik hamur leğeni. miş olan.
maġnīsā: prolusit memrūrīn: Safrāvī mizaçlı olanlar, ṣafrā-
maġre: Aşı, kırmızı toprak, ʻurūḳ-ı ʻarūs, viyyü’l-mizāc.
ṭīnü’l- maġre, ṭīn-i aḥmer menābit: Çıkış, bitiş yerleri
maġs: Sancı, gaz sancısı, ince bağırsaklarda menbit: Çıkış, bitiş yeri: menbit-i şaʻr, men-
ağrı. bit-i laḥm, menbit-i esnān.
maḥrūr, maḥrūrīn: Hararetli; tabiatı hara- menhūş, menhūşe: Isırılan, sokulan.
retli kimse. menn: Kırk istār, yaklaşık 755,2 gr (İstār
maḳʻad, maḳʻade: Anüs, dübür. maddesindeki 18, 88 gr ölçü kabul
maḳleyāsā el-ḥārr: İnce bağırsağın iç yü- edilirse)
zeyindeki yırtılmaya, iltihaba, san- menzūʻu’l-ʻacem: Çekirdeği çıkarılmış.
cıya ve basurlara iyi gelen ve terki- merār, merāre: Safra kesesi, öd kesesi
binde beyaz üzerlik, kimyon, keten
merārāt: Ödler.
tohumu, sakız ağacı reçinesi ve kara
helile bulunan ısıtıcı deva. merāret: Acılık: merāret-i fem, merāret-i
ṭaʻam
maḳleyāsā, maḳleyāsā, maḳlīsā sefūfu:
Dizanteri (zaḥīr), ince bağırsaklarda merḍūḍ, merḍūḍa: Ezilmiş, ufalanmış
sancı (maġṣ) ve ishal için kullanılan; merġuzā: Merv işi yün, mirʻizzā.
terkibinde kavrulmuş kerdeme, pırası merhem-i bāsilīḳūn: Yaraları iyileştirmek-
tohumu, keten tohumu, Kirman kim- te kullanılan ve bāsilīḳūn-ı kebīr
yonu, sakız, tereyağlı kara helile bu- (mum, zift, mürr reçinesi, çam fıstığı
lunan ve ağız yoluyla alınan toz ilaç. reçinesi, sakız termenti ve sıvı yağ)
maḳlüvv, maḳlüvve: Kebap yapılmış, kav- ve bāsilīḳūn-ı ṣaġīr (çam fıstığı re-
rulmuş, pişirilmiş, maḳliyy. çinesi, zift, mum ve sıvı yağ) türleri
mālīḫūlyā-yı merāḳıyā: Melankoli. olan merhem.
māmīsā ruhbānī: Boynuzlu gelincik, sarı merhem-i naḫlī: Sarı zaç merhemi.
gelincik merhemü’l-mürdāsenc: Yanmış kurşun
maraḍ, emrāḍ: Hastalık, seḳam, veṣab. merhemi.
mārḳasīsā: Markazit taşı, līnūs, ḥacer-i rū- merhemü’r-rüsül: Fistül, fissür ve bezele-
şenāī, ḥaceru’n-nūr, mārḳaşīsā rin tedavisinde kullanılan ve terki-
binde beyaz mum, çam fıstığı reçine-
maṣṭakī: Reçine, sakız.
si, çavşır, bakır pası, mürr reçinesi,
māş: Maş, merdümek, mecc. kasnı ve sıvı yağ bulunan merhem,
mā’u’n-nüḫāle: İçerisinde kepek ıslatılmış merhemü’z-zühre, mendiyā, mer-
ve süzülmüş su. hem-i deşlīḫā.
mebrūdīn: Mizacı bārid (soğuk) olanlar. merhemü’z-züncüfr: Kanser, boğmaca,
meḫīḍ: Yağı alınmış süt bezeler ve testis tümörlerinde kulla-
nılan ve terkibinde yanmış kurşun,
meḫīḍu’l-leben: Ekşi yoğurt ayranı
kasnı, akgünlük ağacı reçinesi, çadı-
mekbūd: Karaciğerinde işlev bozukluğu, ruşağı reçinesi sakız termenti, mum,
zayıflığı olan bir istār cıva sülfür ve sıvı yağ bulu-
mekzūzīn: Tetanoza (küzāz) yakalananlar. nan merhem.
SÖZLÜKÇE 1827
merhemü’d-diyāḫliyūn: Vücutta sert şiş- mezrūḳāt: Şırıngayla verilen ilaçlar.

leri yumuşatmak için kullanılan ve mezrūḳaten: Zerk olunarak, şırıngayla.
terkibinde boy tohumu, keten tohu-
meẕrūr, meẕrūre: Saçılmış, ekilmiş.
mu, beyaz hatmi çiçeği, yanmış kur-
şun bulunan merhem, diyāḫliyūn, meẕūḳāt: Tadılan nesneler ya da devalar.
diachylon. micred: Tedavide kullanılan ucu çengelli
mertek: Doğal kurşun oksit, mürdāsenc. tığ, kazıyıcı, micrād
merṭūb, merṭūbe: Islak, ıslanmış, meblūl; miġrefe: Kepçe, kefgīr; demir tava.
tabiatı raṭb (ıslak) olan kimse. miḥākk: Kazıma, sürtme aleti.
mesḥuḳūniyā, mesḥūḳūniyā: Cam şişe miḥḳane: Lavman aleti
eritildikten sonra dibinde kalan kö- miḳrāḍ: makas
pük, sırça suyu, zebedü’l-ḳavārīr,
milʻaḳa: (Kaşık) Dört miskal’dir.
kef-i ābgīne.
milʻaḳatu’l-ʻasel: Dört misḳāl, 19,24 gr
mesḳūb: Delinmiş
(Misḳāl ağırlığı 4,81 gr karşılığı ka-
meslūl: Veremli, akciğerlerde yara olan; ye- bul edilirse).
rinden çıkarılmış olan.
milʻaḳatu’l-edviye: Bir misḳāl ve bir dirhem,
mesredīṭus: Panzehir olarak kullanılan 65 7,835 gr (Misḳāl 4,81 gr, dirhem, dir-
kadar bileşen içeren ve MÖ 1. yüz- hem 3,125 gr karşılığı kabul edilirse)
yılda Pontus’lu Mithridates VI Eu-
milḥ-i ʻacīn, milḥü’l-ʻacīn: Yemeklik tuz,
pator tarafından yapıldığı söylenen
ekmekte kullanılan tuz, milḥ-i ḫubz
yarı efsanevi bir ilaç.
milḥ-i enderānī: Yemen’in Enderān ya da
mesrūdīṭūs: Bkz. Mesredīṭūs
Derān denilen bölgesinden çıkartılan
mesṭūrūnu’l-kebīr: Üç ūḳıyye, 3,84 mg’dır. beyaz sert tuz, derānī, enderānī,
(Ūḳıyye 1,28 kg karşılığı kabul edi- milḥ-i ṭaberzed
lirse)
milḥ-i Hindī: Şeffaf, kırmızıya mail Hint
mesṭūrūnu’ṣ-ṣaġīr: Altı dıraḫmī, 28,86 gr tuzu.
(Dıraḫmī, bir misḳāl ağırlığı-4,81 gr
milḥ-i nefṭī: Siyah tuz
karşılığı kabul edilirse)
minḫar, minḫareyn: Burun deliği.
meṣūṣ: Piliç ya da bıldırcın karnında
ebāzīr denilen hububatlarl ve ba- mircel: Büyük kazan
haratlarla marul, kişniş, kereviz vs. mirʻizzā: Keçi tiftiği.
katılarak pişirilen et yemeği. miselle: Çuvaldız; dağlama aleti, süzgeç
meyʻa-i raṭbe: Bitkilerden alınan zamklı misenne: Bileme aleti, bileği. Bkz. ḥace-
kabuğun pişirildikten sonra oluşan rü’l-misenn
koyu hâli
misḳāl: 4,81 gr (Misḳāl ağırlığı 4,81 gr kar-
meyʻa-i sāile: Bitkilerden doğal yolla akan şılığı kabul edilirse).
zamk, lübnā
misrece: Kandil, çıra kabı.
meyʻa-i yābise: Bitkilerden alınan zamklı
muʻaḳḳad, muʻaḳḳade: Düğümlü; pıhtılaş-
kabuğun pişirildikten sonra oluşan
mış, yoğun kıvam bağlamış.
koyu reçinenin dibindeki tortu
muʻaṭṭar, muʻaṭṭara: Güzel kokulu; muhte-
meybih: Ayva şurubu
vesında güzel kokulu nesne olan.
meybih-i sāẕec: Sade ayva şerbeti
muʻaṭṭıs, muʻaṭṭıs: Öksürtücü, aksırtıcı deva.
muḍayyiḳ, muḍayyiḳa: Darlaştıran, daral- muṭayyeb, muṭayyebe: Hoş kokulu, içerisi-

tan, sıkıştıran. ne güzel koku katılmış.
muġallaẓ, muġallaẓa: Kalın kıvama gel- muṭfi’e: Teskin edici.
miş, kalınlaşmış. müberrid: İnsan vücudunda soğutucu ka-
muḥaddeb, muḥaddebe: Yumru, tümsek rakteriyle rādiʻ, muġallıẓ, müfeccic
şeklinde. veya muḫaddir olan ilaç veya gıda.
muhaddebü’l-kebid: Karaciğerin arka kıs- müberriḥ: Ziyade, şiddetli, fena.
mında, damarların yoğun olduğu, mübevvil: Bkz. ḳāsāṭīr
karaciğerin atardamarlara bağlan-
mübezzer, mübezzere: Ebāzīr ile terbiye
dığı yer.
edilmiş.
muḫaddir, muḫaddire: Uyuşturucu; uzvu
mübezzereten: Yemeği veya devayı ebāzīr
soğutucu (müberrid) özelliğiyle
ile terbiye ederek. Bkz. ebāzīr
uyuşturan ilaç
müdāf: Eklenen, katılan.
muḫaddirāt: Azayı uyuşturan ilaçlar.
müdebber: İşlenmiş, işlemden geçirilmiş,
muḫḫ: Kemik iliği; yumurta sarısı, beyin
birkaç aşamada elde edilmiş
muḥrıḳ, muḥrıḳa: Isıtıcı (müsaḫḫin) ka-
müdmilāt: Yarayı iyileştirici ilaçlar.
rakteri ile bedende hıltların ve uzuv-
ların latif olan kısmını yoğun olan müfettit: Isıtıcı (müsaḫḫin) ve ayrıştırıcı ka-
kısmından ayırıp latif olan kısmını rakteri ile taşlaşmış hıltı parçalayıp
gözeneklerden dışarı atan, yoğun küçük parçalara ayıran ilaç
kısmını çökelterek külleştiren ilaç müfevve: Füvve ile karıştırılmış olan.
muḳaʻʻar: İçe oyuk. mükerrer şeker: bkz. sükker-i Süleymānī
muḳʻad: Kötürüm olan, oturak, müzmin. mülaṭṭıf, mülaṭṭıfe: Hıltı, maddeyi bedenin
muḳadded, muḳaddede: Kuru, kurutulmuş. tabii hararetiyle mutedil hale getiren.
muḳarraḍ: Makasla küçük parçalar halinde müleyyin, müleyyine: Yumuşatıcı; yumu-
kesilmiş şatıcı deva.
mūm-ı rugan: Yağlı mum mümessek: İçinde misk olan.
mūmiyā, mūmiyāī: Yer mumu, kara sakız. mümtedd, mümtedde: Uzamış.
muravvak: Suyu süzülmüş, kevgirden ge- münaḳḳaş: İşlemeli, nakışlı, müzeyyen.
çirilmiş münbitü’l-laḥm: Et oluşturucu ilaç, yara üze-
mūr-ı serec, mūr-ı serece, mūre-serecāt: rindeki kanın mizacını mutedil hâle
Bkz.mūr-ı sürḫ getirerek kanı ete dönüştüren ilaç
mūr-ı sürḫ: Gözün iris tabakasında sarkma, mürdāsenc: Yanmış kurşun, mertek; kalay
iridoptosis, mūr-ı serec. ya da kurşun katkılı merhem, merhe-
mü’l-mürdāsenc
muṣaffā: Saflaştırılmış, damıtılmış, süzül-
müş, süzgeçten geçirilmiş. mürebbā: Terbiyelenmiş, işlem görmüş
muṣavel: Su ile temizlenmiş, parçalarına ay- mürebbel: Terbiye edilmiş, yumurta akı
rılmış. veya benzeri bir şeyle çırpılan sıvı,
kalınlaştırılmış sıvı, şerbet
muṣrān: Bağırsak.
mürrī: Yoğurt, süt, ekmek kurusu, üzerlik
muṭancene, muṭancenāt: Kavrulmuş hafif
tohumu ve sirkeyle tertip edilen yi-
etli yemek.
yecek, ābkāme.
SÖZLÜKÇE 1829
müseddid: Vücut kanallarında tıkanıklığa necāh cevārişi: bkz. Maʻcūnu’n-necāḥ

yol açan. necāḥ macunu: bkz. Maʻcūnu’n-necāḥ
müselles şurubu: Geride üçte biri kalınca- nedāvet: Rutubet, ıslaklık, nem.
ya kadar kaynatılmış şaraplık üzüm
nefḫ, nefḫa: Gaz; gaz şişkinliği.
suyu.
nefḫ: Üflemek, üfürmek; pek az tükürmek
müsemmin: Semizleştirici, kilo aldırıcı ilaç
nefūḫ, nefūḫāt: Buruna çekilen deva
müşemmes: Güneşlenmiş; bir sütleğen
(yetūʻ) türü nemek-sūd: Pastırma, ḳadīd.
müşk: Misk nemeş: Yüzde, deride mercimek gibi kırmı-
zı noktalar; çil
müte’ekkil: Yenik, aşınmış, yıpranmış,
kangrene dönüşmüş. nemle: Egzama
müteḥallib, müteḥallibe: Sızıcı; peynirleşi- neşā: Nişaşta, neşāstec.
ci, peynir kıvamı bulucu, peynirleş- nevāṣır, nevāṣīr: Fistüller. Bkz.nāṣūr
miş. nevbet: Nöbet.
müterebbel: bkz. mürebbel neyṭalu’l-vāḥid: İki istār, 38,48 gr (İstār
mütevbel: Tevābül (baharat) katılmış, baha- maddesindeki 18,88 gr ölçü kabul
ratlanmış. edilirse)
mütevebbel: İçine kişniş, nane, karanfil, niʻimmā, niʻimmen: Bir güzel, iyici, güzelce.
biber gibi lezzet veren nesneler ka- niḳris: Damla hastalığı, gut altalığı
tılmış.
nīm-birişt: Yarı haşlanmış, rafadan
mütevebbeleten: Yemeği veya devayı lez-
nuḍc: Olgunlaşmak, olmak, tamama ermek;
zetlendiren tevābil kullanarak.
sindirme kuvvetinin fiili.
müzeccec: İçi sırlanmış, sırlı
nuḫāl, nuḫāle: Kepek
müzevvere: Hastalara gıda olsun diye yedi-
nuḳūʻ, nuḳūʻāt: Suda ıslatılan bir ilaç mad-
rilen etsiz perhiz yemeği.
desinin süzüldükten veya sıkıldıktan
müẕlıḳ, müẕlıḳa: Yumuşatan, ishal eden deva. sonra ilaç olarak kullanılan suyu.
müzz, müzze: Mayhoş nūre: Hamam otu, kasık kıllarını bertaraf
naġār: Geniş ağızlı büyük kap, leğen. için kullanılan yanmış kireçle zırnıh
naḫs: İğne ya da diken batmış gibi ıstırap karışımı.
veren ağrı olmak, batmak, ġarezān; nüfūḫāt: Burna çekilmek üzere hazırlanmış
dürtmek; zayıflık. kuru toz ilaz.
naḳl: Çocuğu sütten kesmek. nükhe: Ağız kokusu, ağız tadı.
nār bāride: eṣābiʻu Zeynep veya meyyit ḳal- nüşādur, nūşādur: Amonyum klorür, amon-
bū adıyla da bilinen deryas/yentün yak tuzu, nūşāẕur.
bitkisi kökü. nütūʻ: Çıkıntı olmak, yumrulmak, sövel-
nāṣūr: Fistül mek: rahim, anüs vs. yerinden çık-
nāşif, nāşife: İçine çeken, emen, kurutan ması; çıkıntı, yumru.
naṭrūn: Natron, sodyum nitrat, būraḳ-ı Er- nüṭūl: İçerisinde ilaç maddeleri pişirildikten
menī sonra hasta organın üzerine ılık ola-
rak dökülen/damlatılan su.
nebete: Bitmek, tortulaşmak, kristalleşmek,
koyulaşmak. penbe: Pamuk.
raḍḍ: Dövüp ufalamak, ezmek; kırılmış, kı- ruḫbīn: Pişmiş sütün suyu
rık, ezik; kasta derin ve çok yırtılma ruḳak, ruḳāḳa: Yufka ekmek
rāmik macunu: Mazı, nar kabuğu, zamk-ı rūsaḫtec: Rastık taşı, yanmış bakır, nuḥās-ı
Arabī ve pekmezle tertip olunan muḥraḳ.
macun.
ruteylā’: Tarantula
rāsuḫt: Rastık taşı, yanmış bakırdan mamül
ruʻūnet: Bönlük, ahmaklık, fikrin noksan-
kara boya; antimon deniler cevher
lığı
madeni.
rüsūb: Çökelti olmak, dibe çökmek; suda
raʻşe: Kol, bacak, yüz ve boyun kaslarında
ayrışan her türlü nesne, süfl
istem dışı hareketlerle belirgin sinir
sistemi bozukluğu; titreme. ṣaber suḳūṭrī, ṣaber iskuṭrī: Yemen Sokot-
ra adası sabır otu.
rātīnec: Çam fıstığı reçinesi.
ṣadef: İnci sedefi; deniz kabuklusu kabuğu
rāyiḥa: Koku.
ṣadefe: On dört şāmūnā, 1585,5 gramdır.
rāzıḳī: Kalınca kabuklu, iri ve uzunca tane-
(Şāmūnā 113,25 gr kabul edilirse)
li, şekeri çok bir tür üzüm.
ṣadefetü’l-kebīre: On dört şāmūnā, 1585,5
rebv: Astım
gr (Şāmūnā 113,25 gr kabul edilirse)
recā: Yalancı gebelik.
ṣadefü’l-esmāk: Balık pulu.
redī: Kötü, çirkin, zararlı.
ṣadīd: Yaradan akan sarı ince irin
rehel: Şişkin olmak; gevşek ve ıstıraplı ol-
saʻfe: Saç derisi mantarı, saçkıran, tinea ca-
mak.
pitis; ağaç dalı, budak.
rehil, rehile: Gevşek.
ṣaffārūn, ṣaffārīn: Tunç, bakır işleyenler.
remādī: Bir miktar kırmızıya çalan beyaz,
saḥc: Deride soyulma, kazınma yoluyla olu-
kül rengi, beyāḍ-ı reṣāṣī.
şan tahriş; bağırsakların iç yüzünde
remed: Göz iltihabı, ophthalmia yırtılma; bağırsak iltihabı.
revs: Dışkı, ters saḥḳ: Ezme, öğütme
rıġvī: Bkz. zebedī. ṣalābet: Sağlam olma, sağlamlık, sertlik,
rıḫv: Gevşek, yumuşak. katılık, cüs’et, cesāvet; sert şişlik,
rıḫvu’l-mefāṣıl: Eklemleri gevşek. saḳīrūs, verem-i ṣulb
rıṭl: Yirmi istār, yaklaşık 377,6 gr (İstār ṣalāyetü’z-zücāc: Sert ve düz cam ezme kabı.
maddesindeki 18, 88 gr ölçü kabul ṣamem: Sağırlık
edilirse) ṣamġ, sumūġ, ṣumūġāt: Reçine, yapışkan,
ribāḥī kāfuru: Bir tür kâfur, kāfurun en de- sakız, zamk
ğerli çeşidi. ṣamġu’l-ʻArabī: Arap zamkı.
rīḥ: Yel; koku, gaz. Samos kili: bkz: tīn-i Şāmūs
riyāḥ ġalīẓa: Yoğun, ağır gazlar. ṣavvān: Granit
riyāḥ ḫabīse: Kötü kokular. sebel, sübel: Kornea yüzeyinde damarlaşma
ruʻāf: Burun kanaması ve granülasyon dokusundan zarım-
rubūb: Meyvelerin sıkıldıktan sonra çıkan sı örtü oluşması ile belirgin durum
koyu ve kıvamlı şıraları (pannus); göze inen perde, bulanık
görme hastalığı
rūġan, revġan: Yağ.
SÖZLÜKÇE 1831
Sebistān: Yellimağacı, Sipistan. güçlendirici kuru ve öğütülmüş ilaç-

Seczenyā’ büyük macunu: Karışımında ların genel adıdır. Karışımında birer
kunduz testisi 10, karabiber 6, saf- dirhem ufalanmış ve dövülmüş tür-
ran 5, kırmızı kökboyası bitkisi 10, büt otu, sarı helile, menekşe, yarım
yabani havuç tohumu10, Afşar otu dirhem yıkanmış Ermeni taşı, bir
10, afyon 10, uzun biber 6, marul 10, dānik kara helile, küsküt ikişer dā-
kasnı 6, kıstotu 6, zamk/reçine 30, nik, mahmude otu, yarımşar dānik
zencefil 10, kimyon 6, Kirman kim- geven zamkı ve sakız ağacı reçinesi
yonu 6, yabani maydanoz 6, nanahan bulunur.
6 dirhem bulunan macun. serḫ: Kırmızı
Sefūf, sefūfāt: Ağız yoluyla kullanılan kuru serīd: Tirit
toz hâlinde ilaçlar sersām: Menenjit.
seher: Uyuyama hastalığı, uykusuzluk, in- seʻūṭ: Burna enfiye şeklinde çekilen deva.
somnia.
sevīḳ: Kavrulmuş un
seḥīḳ: Dövülmüş, toz hâline getirilmiş.
sevra: Sertlik, hiddet, şiddet
Sehke: Kötü koku.
ṣıḥāḥ: Sağlam olanlar.
Sekencebīn: Ana terkibi şeker (veya bal)
ṣınvān: Eş, benzer
ile sirke olan terkip, sirkeli bal/şeker
şurubu sifl: posa, tortu.
sekte: Felç, apopleks siḫlā: sığla ağacı, zığala
selāḳ: Ağız mantarı, pamukçuk. siḥne: hal, durum, şekil, ten yumuşaklığı.
selem: Çöllerde ve kurak iklimde yetişen silʻ, silʻa: Kist, ur, tümör
küçük boylu dikenli akasya türü. sill: Verem, phtisis.
selḫ: Hayvandan tulum gibi çıkarılan deri; sirhān: Kurt dışkısı.
bir nesne üzerinden örtü, deri veya siyādvārān: Şam cevizinin kökünden çıka-
perdeyi kaldırmak, gidermek. rılan siyah zamk.
selḫü’l-ḥayye: Yılanın soyup çıkardığı eski siyah dāruvān: Kara ilaç, kara merhem
derisi.
siyāh-dāverān: Yaşlı pelit ağacı zamkı;
selisü’l-bevl: İstem dışı idrar çıkması, idrar Yaşlı ceviz ağaçlarının kökünde bu-
kaçırma lunan tespih tanesi büyüklüğünde
semek raḍrāḍī: Alabalık. siyah renkli zamk.
semīd: Has ekmek; kepeksiz un. ṣudāʻ: Baş ağrısı
semn: Yağ; saya yağı. sū’-i ḳunye, sū’ü’l-ḳunye: Karın boşluğun-
senūn: Dişe sürülen ilaç. da su toplanması, istisḳā
senūnāt: Dişe sürülen ilaçlar. summāḳ-ı debbāġīn: Derici sumağı.
seraṭān: Kanser, yengeç Bkz. irbiyān; yen- sūsenü’l-āsumāncūnī: Gök süsen.
geç; yengeç burcu. sū’u istimrā: Sindirim bozukluğu, hazımsızlık.
serbiyūnu’l-Ermeniyyü’l-aṣfer: Deniz Sü’lūl: Siğil.
yavşanı, efsentīn-i baḥrī, serbiyūn sübāt, sübātī: Beyne giden ana damar, şah-
serdārūc: Pişirilmiş ilaç içerisine atılan, ila- damarı, karotid arter
ca tat ve aroma katan, ilacın etkisini sübāt: Koma, derin uyku
süfl: Tortu; posa, dışkı, rüsūb, ʻaker, dürd, şebb-i Yemānī: Beyaz zaç, sülfat
sülābe şebbūṭ: Sazan balığı; Kitapta kalkan balığı
süflā: Alt; emʻā-ı sitteden kör bağırsak, ko- anlamında kullanılmıştır.
lon ve rektum. şebyār macunu, şebyārāt: Gece uyumadan
süḥāle: Altın gümüş vb. madenlerin talaşı, kullanılan bir macun ve bu macunun
tozu, bürāde: Atık, posa. hap hâlleri; terkibinde türbüd, sarı
Sükk: Saf misk katılmış rāmik macunu. yavşan otu, katranköpüğü bitkisi,
karabaş otu vs.kullanılır.
sükker mükerrer: bkz. sükker Süleymānī
şehriyārān, şehriyārānī: Bkz. cüvārişen-i
sükker Süleymānī: Şeker kamışından ikin-
şehriyārī
ci defa pişirilip damıtılmakla posa-
sından tasfiye suretiyle elde edilip şehvet: Şiddetli arzu; yemeye, içmeye ve
bir kaba dökülen şeker. saire duyulan istek: şehvet-i cimāʻ,
şehvet-i ṭaʻām:
sükkeru’l-fānīẕ: Şeker kamışından üçüncü
defa pişirilip süzüldükten sonra çam şehvet-i kāẕibe: Bünye aç olmadığı hâlde
fıstığı kalıbında dökülen şeker. yemeğe açlık duyma.
sükürrece: Altı istār ve rubuʻ istār yani şehvet-i kelbiyye: Yeme ve içmeye duyulan
120,25 gramdır. (İstār maddesindeki aşırı istek.
18, 88 gr ölçü kabul edilirse) şelīḫa merhemi: Bkz. şelīsā merhemi.
sülāḳ: Göz kapaklarının kızıl kızıl olup ka- şelīsā merhemi: Terkibinde misk, kāfūr,
lınlaşması ve kirpiklerin döküldüğü amber, kakule, üzerlik tohumu, süt-
yerlerde yara oluşması, enbūsīmā, leğen, çoğan, ağaç yosunu, kereviz
blefarit. tohumu, sedef otu tohumu ve daha
birçok unsur bulunan deva.
süllā, süllāt: Diken, şevk, ḳaẕā.
şemme: Az bir miktar.
sürre: Göbek, göbek deliği.
şemūm, şemūmāt: Güzel kokan nesneler.
şādenec: Şadenec taşı, kan taşı, şāẕenec,
sāẕenec, şāẕene, şādene. şengerf, şencerf: Cıva ve kükürtten yapılan
cıva sülfür, züncüfr, sülüğen, kızıl-
şāḫıṣ: Dik, yüksek; gözü bir noktaya diken.
boya, zincifre.
şahm: İçyağı; meyvenin etli kısmı
şeraḳ: Boğaz tıkanmak; tükürükle boğul-
şaḫṣ: tümör, şişlik, ur. mak.
şaḳīka: Yarım baş ağrısı, migren. şeraketü’l-meʻide: Mide ekşimesi.
şāmūnā: Bir mennin ʻöşrü ve nıṣf öşrü, yak- şerāsīf: Kaburga kemiğinin ön kısmındaki
laşık 113,25 gr (Menn 755,2 gr kabul kıkırdaklar, geyrek.
edilirse)
şerāyīn: Atar damarlar, hareketli damarlar,
şarāb: Şarap; ısıtılıp pişirildiğinde yoğunla- ʻurūḳ-ı ḍavāribe, nabḍ damarları,
şıp koyu bir kıvam bağlamayan sıvı, ʻurūḳ-ı şiryānī.
şerbet, şurup.
şiḳāḳ-ı maḳʻade: Makat çatlağı, anal fissür
şarṭ: Deri, diş eti vb. hafifçe yarmak.
şīre: Bitkiden sıkılmış su. Bkz. ʻaṣīr
şebb: Şap, alumen. Genelde potasyum alü-
şīrec: Susam yağı, şīrūġan, dühn-i ḥall.
minyum fosfat ve amonyum alümin-
yum sülfat olmak üzere iki sofra tu- şīrpenc: Karbonkül, kan çıbanı.
zuna verilen addır. şiyāf māmīsā: Sarı renkli boynuzlu gelincik
etken maddeli fitil/mil.
SÖZLÜKÇE 1833
şiyāf, şiyāfe: Göz, kulak, makat gibi yerler taṣfiye: Arıtmak, süzmek.
için deva sürülmüş mil veya fitil; göz- ṭassūc: Yarım kırat, 0,0825 gr. (Kırat, 0,165
ler için kullanılan ilaç katkılı damla. gr kabul edilirse)
şuḫūṣ: Yüksek olmak, yükselmek; göz dikik taṣvīl: Su ile bir nesneyi çıkarmak, ayıklamak
kalmak; şişlik, ur, tümör.
taṭfi’e: Ateşi söndürmek, teskīn.
şūrec: Güherçile, milḥ-i debbāġa.
taʻṭīr: Güzel koku saçmak, sürmek.
ṭabaḳatü’l-ḳarniyye: Gözün kornea tabakası.
taṭliye: İlaç sürmek, ṭılā eylemek.
ṭabaḳatü’l-mülteḥime: Gözün konjonktiva
taṭyīb: Sürünmek, sürtmek; güzelleştirmek.
tabakası.
ṭāʻūn, ṭavāʻīn: Veba
ṭabaḳatü’ṣ-sulbe: Gözün fibröz ve koruyu-
cu dış katı, sklera ṭāʻūn: Veba
Ṭaberzed tuzu: Bkz. Milh-i derānī, milḥ-i ṭavvāşīn: İnci avcısı, inci çıkarmak için da-
enderānī. lan kimse: vurgun; kramp; aklı hafif
ve kıt olan.
tābih: Tava; tavada ızgara edilmiş et.
ṭayy: Dürmek; atlamak.
ṭācin: Büyük kiremit tava
taʻẕīb: Tatlandırmak.
taḥlīl: Erime, çözülme, çözünme, bir mad-
denin çözülerek kendini oluşturan taʻẓīm: Büyütmek; çoğaltmak.
küçük parçalara ayrılması, çözdür- teʻākül: yenilme, aşınma, kangren.
me, disolüsyon tebaḥbuḥ: Ses boğulmak.
taḥmīr: Kızartmak. tebaḫḫur: Buharlaşmak; buhurlanmak, tüt-
taḫmīr: Mayayla yoğurmak; örtmek, setr. sülenmek.
taḥmīṣ: Kavurmak. tebrīd: Soğutmak
ṭāḳ: Kat, katman. tebzīr: Yemeği baharatla terbiyelemek
ṭāḳa: Dal; deste. tedḫīn: Tütsülemek.
taḳşīr: kabuğunu soyma tedhīn: Yağlamak, yağ sürmek.
ṭālīḳūn: Bir bakır türü, altın sarısı, pirinç- tedḫīnāt: Tütsülemeler.
ten mamule benzer bir bakır.
tedlīk: Ovmak.
ṭālīsfer: Hindistan’da yetişen dārkīse ve
tedliye: Sarkmak.
besbāse denilen muskat/küçük Hint
cevizi ağacın kabuğu, teferrake: Parçaları birbirine sürterek ova-
lama
ṭalḳ: Talk cevheri
tefettuḥ: Açılma.
ṭams: Regl akıntısı, hayız kanı.
tefettuḳ: Yarılmak.
ṭamsī: Reglle ilgili.
tefettüt: Parça parça olmak, dağılmak, ufa-
ṭanīn: Çınlama
lanmak.
ṭareş: Hafif sağırlık, kısmī işitme kaybı.
teflīcü’s-sinn: Güzellik için dişlerin arasını
ṭarfe: Gözde morarma, ecchymosis. açtırmak.
ṭarī: Taze. tefrīk: Sürterek ufalama.
taṣdīʻ: Baş ağrıtmak. teherraʻa: İyice pişip dağılmak, lime lime
taṣdīd: İrinli hâle getirmek. olmak.
taṣfīḳ: Sağ elin dışıyla sol elin içine vurmak. tehevvuʻ: Zorla kusmak
tehyīc: Harekete geçirmek, taḥrīk. tesmiye: Adlandırma, tevsīm.

teḳalluṣ: Büzüşmek, teşennüc, teḳabbuḍ, tesniye: Eğmek, bükmek; iki defa yapmak,
tekāsüf; küçülme tekrar.
tekāsüf: Yoğun olmak, sıklaşma, teḳābuḍ. tesvīd: Siyahlaştırmak, karalamak.
teḳavvera: Halka şeklinde kesme, doğrama teşaḳḳuḳ: Yarılmak, pārelenmek.
temerruṭ: Cilt hastalıklarına bağlı saç dö- teşennüc: Şiddetli kas kasılması, büzüşme
külmesi. spazm, konvülsiyon
temrīḫ: Bedeni yağ ve benzerlerini sürerek teşennüc-i vech: Yüz felci.
ovuşturmak. Teşmīzec, teşmīzek: Göz taşı, çeşme-zen, beş-
tenaḳḳul: Çerezlenmek; bir devadan bir me.
başka devaya geçiş yapmak. teşrīḥ: Anatomi
tendiye: Islatmak, yaşartmak. tevābil: Yemeği veya devayı lezzetlendirici
teneddī: Nemli olmak, rutubetlenmek. ve terbiye edici katkı malzemeleri
tengār: Sodyum borat. tevaḥḥuş: Yabanîlik, ürkme, nifār.
tenḳıye: Süzmek, arıtmak; temizlemek. tevettür: Sinirler veya damarlar gerilmek,
tenḳīḥ: Ayıklamak, temizlemek, düzelt- gerginlik; sertleşme.
mek, pürüzsüzleştirmek. ṭıḥāl: Dalak, aṭḥile.
tennūr: Fırın. ṭıḥāl: Dalakta verem (şiş) rahatsızlığı.
terabbül: yumuşak tümör, ur. ṭılā: Bez ile vücuda koyu kıvamda olmayan
ilaç sürmek
terebbül: Şişme; hazımsızlıktan ileri gelen
şişkinlik ṭılāve: Ağız suyu.
terehhül: Yüz, göz, el ve ayaklarda şişme. ṭılāve: Güzellik
terencebīn: Kudret helvası, menn, hedysa- ṭıyābīṭıs: : bkz. ẕiyābīṭīs.
rum alhagi. ṭıyābīṭus: Diabet, şeker hastalığı
teressüb: Çökelti hâline gelmek. ṭīb: Gül, amber, sandal, ūd, kāfūr, gāliye
tervīk: Süzmek; suyu süzülmüş gibi güzel koku.
tesaḫḫun: Isınma, kaynama, tedeff ī tīn: Bir tür irinli yara
tesaḫḫun: Kalınlaşmak, taġalluẓ. ṭīn-i Aḳrīṭus: Girit kili, ṭīn-i Ġarīṭī
tesāḥuc: Birbirine sürtünmek. ṭīn-i ḥurr: İçinde taş, çakıl ve sair bulunma-
yan halis topraktan olan kil
tesaḳḳub: Delinmek.
ṭīn-i Ḳaymūliyā: Kimolos kili, ẕīrī
tesāḳuṭ: Dökülmek; düşmek, tenāsür.
ṭīn-i me’kūl: Kadınların yediği bir tür kil
tesarṭun: Sereṭāna dönüşmek, kansere dön-
mek. ṭīn-i Şāmūs: Samos kili, kevkeb
tesdīd: Tıkamak, tıkanıklığa yol açmak ṭīnü’l- maġre: bkz maġre
tesḫīn: Isıtmak tiryāḳ: Panzehir, bād-zehr, fādzehr
teskīn: Sakinleştirmek, dindirmek, harareti tiryāḳ-ı ʻazre: Terkibinde kakule, mürr reçi-
dindirmek nesi, Hint sümbülü , lükk ağacı, boy-
nuzlu gelincik, karanfil, Çın ışkını,
tesmīm: Zehirlemek.
ve Kimolos kili, acı kıst otu, cenṭiya-
tesmīn: Semirtmek, şişmanlatmak. ne ve Mekke ayrığı bulunan tiryak.
SÖZLÜKÇE 1835
tiryāḳ-ı erbaʻa, tiryāḳu’l-erbaʻa: Terkibin- ʻurūḳ-ı sākine: Toplardamarlar, evride da-

de cenṭiyane, defne ağacı meyvesi, marları.
eşek hıyarı, mürr reçinesi bulunan ʻuṣāre: Bitki veya meyvenin sıkma yoluy-
macun. la elde edilen ve güneş ya da ateşte
tiryāḳ-ı Fārūḳ: Zehirli ve kuduz hayvan bekletilen öz suyu.
ısırmaları, her türlü zehir, ateşli has- uṣṭumāḥīḳūn: Mide ağrıları için kullanılan
talıklar, sara, felç ve benzeri hasta- bir macun.
lıkta kullanılan ve birçok formülü
uṣūl: Kökler, dipler; ana ilkeler.
olan bir panzehir.
ūsūlū: Bir buçuk Dāniḳ, 0,78 gramdır. (Dā-
tūbāl: Metal talaşı; bakır tozu, talaşı, tūpāl,
niḳ 0,52 gr kabul edildiğinde)
bakır bürādesi, tūbāl-i nuḥās.
ūẕīmā: Ödem.
tūtiyā: Bakır sülfat.
ʻuẕūbet: Tatlılık.
tutucu güç: bkz. el-Ḳuvvetü’d-dāfiʻa.
ücāc: Acı, tuzlu.
ʻūd ḳāḳulī: Endonezya Java adasındaki
Kāḳule bölgesinden getirilen siyah ücūn: Suyun rengi ve tadının bozulması.
Hint ödünün bir türü. üdre, üdret: Hidrosel, su fıtığı, testisi çev-
ʻūd-ı belesān, ʻūdu’l-belesān: Pelesenk odunu. releyen zarlarda sıvı birikmesiyle
oluşan şişlik
ʻūdü’l-ḳarḥ: Akırkarha, yaban tarhunu
kökü ünbūb, ünbūbe: Boru, pipet; İçi boş çubuk;
kamışın iki boğumunun arası
ʻufūnet: Bozulma, kokuşma
ünfāḳ: Ham, olgunlaşmamış zeytin
ʻufūṣat: Tatta kekremsilik.
ürbiyye, ürbiyyetān: Uyluk kemiği ve uy-
ʻuḳad: Düğümler, boğumlar. Bkz.ʻuḳde
luk kemiği üzerindeki et.
ʻuḳde: Düğüm; boğum. Bkz. ʻuḳad
ürbiyye: Kasık
ūkiyye: Ūḳiyye (vüḳiyye) 1.28 kg civarında
ürbiyyetān, ürbiyyeteyn: İki kalça
ağırlık ölçüsü, yedi miskāl.
üseylem: Yüzük parmağı ile serçe parmak
ʻuḳḳāl: Hareketsizlikten tutulma, hareket
arası
edememe rahatsızleğı; iyileşmeyen
hastalık. üskürücce: Yaklaşık beş misḳāl sıvı alan
kap, sükerrece
ʻuḳūr: Yırtıcı hayvanların ısırmasından
kaynaklanan yaralar. üsūlū: Bir buçuk dānıḳ, 0,78 gr, ūbūlūs,
üsūlī, ūsūlüs (Dānıḳ 0,52 gr kabul
ūmālī, u’mālī: Davud peygamber balı, Bul-
edildiğinde)
gar yağı, ūmālī, ʻasel-i Dāvūd, düh-
nü’l-ʻasel, dühn-i u’mālī vaḍar: Yaranın etrafına bulaşan suyu, yağ
lekesi, tabak vb. şeylerin kiri.
ʻumūr: Diş etleri
vaḥdehu, vaḥdehā: Kendi başına, yalnız olarak.
ʻunḳūd: Salkım, üzüm salkımı.
vāḥiden baʻde vāḥidin: Birbiri ardı sıra
ʻunḳūdī: Üzüm salkımı şekli.
vāḥiden vāḥiden: Tek tek.
unḳus: Bir ūḳıyye, 1,28 kg civarında ağırlık
ölçüsü. (Ūḳiyye 1.28 kg karşılığı ka- vaḫīm: Ağır ve yoğun; güç, zor.
bul edilirse) vāḫiz, vaḫize:: Batan, dürtücü, batıcı, naḫise.
ʻurūḳ: Damarlar; kökler. vaḫm: Bulaşıcı hastalıklara sebep olan
ʻurūḳ-ı ḍāribe: Atar damarlar kötü hava.
vaḫm: Gebe kadınlarda cinsel isteksizlik vecaʻ-ı üẕün: Kulak ağrısı.

veḫām. vecaʻ-ı verik: Kalça eklemi ağrısı.
vaḳt-i ibtidā: Hastalığın vaki olup olma- vecaʻu’l-vilāde: Doğum sancısı.
dığının şüpheli olduğu zamanca ilk
vecūrāt: Ağıza dökülen devalar
safhası
veḍaḥ: Alaca hastalığı.
vaḳt-i inḥıṭāṭ: Hastalığın iyileşmeye başla-
dığı devre vehn: Gevşeme; zayıflık, ḍaʻf; eklem incin-
mesinden kaynaklı kemik ağrısı
varaḳu’l-ḫayāl: Şehdānec olarak da bilinen
kenevir bitkisinin meyvesi. verdīnec: Gözün bulber konjunktiva taba-
kasında görülen şişlik veya ödem,
vārime: Şişmiş, şiş olan.
chemosis.
vebā: Gayri tabii unsurlarla doğası bozulan
verem vennī: Yumuşak, gevşek tümör.
hava
verem: Şiş; tümör, şişlikler ve apseler
vebāl: Ağırlık, siḳal.
verem-i lisān: Dil enflamasyonu.
veber: Yün.
verem-i lisāt: Diş eti iltihapları.
vebiyye: Veba getirici.
verem-i rıḫv: Yumuşak yapılı şiş.
vecaʻ: Ağrı.
verem-i ṣulb: Sert şişlik, ṣalābet.
vecaʻ-ı ʻaṣab: Sinirsel ağrı.
veremü’s-süfl: Körbağırsak, kalın bağırsak,
vecaʻ-ı ʻayn: Göz ağrısı.
kolon kanseri.
vecaʻ-ı baṭn: Karın ağrısı.
verīd: Toplardamar
vecaʻ-ı cenb: Plevrada duyulan ağrı.
verik: Kalça kemiği, ischium. Bkz. Evrāk
vecaʻ-ı ḥalḳ: Boğaz ağrısı.
verikeyn: Kalçalar, iki kalça kemiği, ischium.
vecaʻ-ı kebid: Karaciğer ağrısı.
veṣab: Dert, hastalık, maraḍ
vecaʻ-ı külā: Böbrekte ağrı.
vesaḫu’l-kevārīr: Bal kovanında bulunan
vecaʻ-ı lāẕiʻ: Tabiatı keskin hılttan kaynak- siyah mum
lanan ağrı.
veşm, veşme: Deride iğne ile yapılan dövme
vecaʻ-ı mefāṣıl: Eklem ağrıları, artrit.
veter: Tendon, kiriş
vecaʻ-ı mesāne: Mesane ağrısı.
vetīn: Ana toplardamarlar, vena cava
vecaʻ-ı miʻde: Mide ağrısı.
vuḳıyye: ūḳiyye, okka: 1.28 kg civarında
vecaʻ-ı misellī: Bağırsakta hareketsiz ga- ağırlık ölçüsü, yedi misḳāl
zın yol açtığı çuvaldız batmasını
yābis: Kuru; insan vücudunda kurutma mü-
andıran ağrı
ceffif, ʻāṣır, ḳābıḍ, müseddid, muġar-
vecaʻ-ı müberriḥ: Şiddetli ağrı. rī, müdmil, münbitü’l-laḥm veya ḥā-
vecaʻ-ı müfessiḫ: Adale ve zarın bozulup tim olan ilaç veya gıda.
yırtılmasıyla ortaya çıkan ağrı yāfūḫ: Başın üst bölümü. Bkz. ʻaẓm-ı yāfūḫ
vecaʻ-ı re’s: Baş ağrısı. yebrūḥ: Abdüsselām otunun kökü, beyrūḥ,
vecaʻ-ı rıḫv: Kas etlerinden kaynaklanan sirāc-ı ḳuṭrub, enṭames, mūḳūlūn,
yumuşak ağrı verḳıyā; sābīzec, kökü insana benze-
vecaʻ-ı ṣadr: Göğüs ağrısı. yen bitkilerin kökü.
vecaʻ-ı sinn: Diş ağrısı, Bkz. vecaʻ-ı esnan yereḳān aṣfer: Sarılık, sarı sarılık, ye-
reḳān-ı ṣafrāvī
vecaʻ-ı ṭıḥāl: Dalak ağrısı.
SÖZLÜKÇE 1837
yereḳān esved: Kara sarılık. ẕerārīc: Kuduz böcekleri, ẕerārīḥ.

yereḳān: Sarılık. zerdec-i ʻuṣfur: Aspir suyu, zereng, māiy-
yübs: Kuru olma, kuruluk. yetü’l-ʻuṣfur.
yübūset: Kuruluk. ẕereb: Mide fesadı; midede hazımsızlık
yübūset-i ʻayn: Gözkapağında kaşıntı ile ẕerīre: Teri önleyici ilaç, ẕerūre.
sertlik ve gözde kuruluk ẕerḳ: Kuş dışkısı; ters.
zāc: Kara boya, zāg, demir sülfat; ḳulḳuṭār zernīḫ muṣaʻad: Yükseltgenmiş/ süblimleş-
(sarı zaç), ḳalḳadīs (beyaz zaç) ve miş arsenik.
sūrī (kırmızı zaç) ve kırmızı türleri zernīḫ: Zırnık, arsenik.
olan vitriyol.
zernīḫ-i aḥmer: Kırmızı arsenik.
zāc-ı esākife: Bir tür beyaz zaç
zernīḫ-i aṣfer: Sarı arsenik, örpiment.
zaḥīr: Dizanteri. Bkz. ẕūsenṭāriyā.
ẕerūr, ẕerūrāt: Yara ve göz için tertip edi-
ẕāib, ẕāibe, ẕāyib, ẕāyibe: Erimiş, eriyik. len ve toz hâline getirilerek uzva eki-
ẕātü’l-cenb: Verem, tüberküloz, zatülcenp, len toz ilaç.
bersām, şevṣa, plörezi zeyt rikābī: Sıcak su ile yıkanmış zeytin yağı;
ẕātü’l-cenb-i ḫāliṣ: Diyaframda olan verem ham zeytinden sıkılan zeytin yağı
ẕātü’l-kebid: Hepatit zeytü’l-ünfāḳ: Olgunlaşmamış zeytinden
ẕātü’n-nevāṣīr: Ucu meme bağlamış çıban elde edilen yağ.
ẕātü’r-ri’e: Zatürre. ẓılf: Hayvanların çatallı tırnağı.
zebed: Köpük. Bkz. ezbād; kabarcık. zi’baḳ, zībaḳ maḳtūl: Hareketsiz hâle geti-
rilmek için başka bir nesneyle terki-
zebedī: Köpüklü, rıġvī.
be girmiş civa.
zebedü’l-baḥr: Brokoli mercanı.
zibl: Dışkı, necāset, sirḳīn, berāz,revs,
Zebedü’-ḳaṣab: Şeker kamışının kökünde ters, ḫur’
toplanan, içildiğinde çarpıntıyı gide-
zift-i Rūmī: Köknar katranı. Bkz. tennūb
ren nem, su.
zincār: Bakır pası, cenger
ẕebḥ, ẕebḥa: Boğulma; bademciklerde bir
madde sebebiyle meydana gelen ka- zīrbāc: Etli nohut yemeği
panmanın yol açtığı boğulma zirru verd: Gül tomurcuğu, gonca.
zebīl: Dağarcık; kap; plasenta. ẕiyābīṭīs: İdrar kaçırma; diyabet, diyānīṭis,
zefre: Bir süre tutulduktan sonra ağızdan ẕiyānīṭis, düvvāre, dūlāb, zelaḳu’l-kül-
çıkan nefes ye, muʻaṭṭış, berkārī, enmesī,
diyāyūḳūmus, diyāḳūs, ḳarāmis
zeġab, zeġabe: Bitkilerde tüy, trikom, hav;
çekirdek yuvası ẓufre: Göz kapaklarının birleştiği köşe ile
kornea arasında damardan zengin
zeḥīr: Dizanteri
zarımsı oluşum, et yürümesi, kuş
zeḥir: Güçlükle nefes alıp verirken çıkan ses. kanadı hastalığı, Ẓufre-i ʻayn
zelaḳu’l-miʻde, zelaḳ-ı miʻde: Mide duvar- ẓulmetü’l-baṣar: Görme kaybı, Ẓulmet-i ʻayn.
larının birbirine yapışması.
ẕūsenṭāriyā: Dizanteri, zaḥīr
zemāne, zemānet: Kötürüm hastalığı, iḳʻād.
zencār: Bakır pası, cengār; maden talaşı.

Ravdatul-Itr (Şifa Bahçesi) Cilt 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ravdatul-Itr (Şifa Bahçesi) Cilt 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

Tarih ve Tıp Serisi :1

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

Yirmi Birinci Bab.

Yirmi İkinci Bab.........................................................................................................................

Yirmi Üçüncü Bāb......................................................................................................................

Yirmi Dördüncü Bab.

Yirmi Beşinci Bāb.

Yirmi Altıncı Bab.

Yirmi Yedinci Bab. Bab....................................................................................................................... 1278

Yirmi Sekizinci Bab.

Yirmi Dokuzuncu Bab................................................................................................................

Otuz Birinci Bab.........................................................................................................................

Otuz İkinci Bab............................................................................................................................

Otuz Üçüncü Bab........................................................................................................................

Otuz Dördüncü Bab.

Otuz Beşinci Bab.

Otuz Altıncı Bab.........................................................................................................................

Otuz Yedinci Bab........................................................................................................................

Otuz Sekizinci Bab.

Otuz Dokuzuncu Bab.

Kırk Birinci Bab..........................................................................................................................

Kırk İkinci Bab.

Kırk Üçüncü Bab.

Kırk Dördüncü Bab.....................................................................................................................

Ravḍatü’l-ʻIṭr’da Geçen Bitki İsimleri.........................................................................................

MATBUHAT-İÇERİSİNDE İLAÇ BİTKİLERİ

Minhācü’d-dükkān ve el-Ḥāvī’de şöyle denilmiştir: Etkinliği, yapıl-

1. Pişirilmiş hünnap suyu (eẕ-Ẕeḫīre)

Mide ağrısına iyi gelir.

‫‪ .1‬مطبوخ العناب (ذ)‬

‫عددا‪ ،‬ورد أحمر وقشر‬

‫سقطت هذه الواو من (ب)‪.‬‬ ‫‪1‬‬

2. Pişirilmiş sarı helile suyu

Mideyi ince safra atıklarından temizler.

3. Sarı safralı karaciğerin kötü mizacına iyi gelen ilaçlı su

Karışımı: Kuru menekşe beş dirhem, nilüfer üç dirhem hindiba, aynı

4. Karaciğer zayıflığına ve iç kısmındaki tıkanıklıklara iyi

20 Karışımı: Sinameki beş dirhem, hindiba tohumu üç dirhem, beyaz

25 5. Karaciğerin atardamara bağlandığı yerdeki balgamlı

‫‪ .2‬مطبوخ إهليلج أصفر‬

‫‪ .3‬مطبوخ ينفع سوء مزاج الكبد الصفراوي (ح)‬

‫ورق الـورد خمسـة دراهـم‪ ،‬بـزر كشـوت ثالثـة دراهـم‪.‬‬

‫‪ .4‬مطبوخ ينفع ضعف الكبد وسددة المقعرة (ح)‬

‫أبيـض عشـرة دراهـم‪.‬‬

‫‪ .5‬مطبوخ ينفع ورم الكبد البلغمي إذا كان في المحدب (ح)‬

‫سـكر أبيـض عشـرة دراهـم‪.‬‬

Bunlar kaynatılır ve beş ya da yedi miskal hıyarşenber macunu üçeri-

6. Karaciğerin atardamara bağlandığı yerdeki balgamlı

10 7. Sarılığa iyi gelen ilaçlı su (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Kara helile, yabani siyah helile her birisinden on dirhem,

8. Sıcak dalağa iyi gelen ilaçlı su (Minhācü’d-dükkān)

Karışımı: Soyulmuş sarı helile, on dirhem, şahtere otu aynı miktarda,

Dalak tümörlerine, kaşıntıya ve irinlere, mizaç sıcaklığına, uyuşuklu-

‫‪ .6‬مطبوخ ينفع لمن في محدب كبده ورم صلب سوداوي (ح)‬

‫درهمـا سـكرا أحمـر‪ ،‬ويشـرب مـع سـبعة مثاقيـل‬

‫‪ .7‬مطبوخ ينفع اليرقان (ذ)‬

‫‪ .8‬مطبوخ ينفع الطحال الحار(ذ)‬

10. Soğuktan kaynaklanan dalak hastalıklarına iyi gelen

Karışımı: Sinameki beş dirhem, kara helile yedi dirhem, üzerlik

15 11. Balgamlı dalak tümörü hastalarına iyi gelen ilaçlı su

‫‪ .10‬مطبوخ ينفع الطحال البارد السبب (ح)‬

‫‪ .11‬مطبوخ ينفع أورام أصحاب الطحال البلغمي (ح)‬