İstanbul Üniversitesi

İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 43

Prof. Dr. S. F. Üİgener'e Armağan
İstanbul, 1987

S T A G F L A S Y O N ve M A L İ Y E POLİTİKASI

Prof. D r . S a l i h T U R H A N *

1 — Staglasyonun Tanımı, Ortaya Çıkması ve Gelişimi

Son yıllarda gelişmiş ve gelişmekte o l a n b i r çok ülkede staglas-

yon adını taşıyan iktisadî b i r gelişme gözlenmektedir. Staglasyon
üretim k a p a s i t e l e r i n i n , işsizliğin ve yetersiz b i r iktisadî büyüme i l e
yüksek b i r f i y a t artışının b i r l i k t e göründüğü iktisadî durumları ifa­
de e t m e k için kullanılan b i r kavramdır. Yüksek enflasyona rağmen
durgunluğun da m e v c u t olması, stagflasyonun o d a k noktasını oluş­
turmaktadır. Stagflasyonun b u özelliği enflasyon ve işsizlik oranla­
rı karşılaştırılınca, e n b e l i r g i n şekilde o r t a y a çıkmaktadır, çünkü,
bu göstergeler, iktisadî i s t i k r a r politikasının temel amaçları olan
«fiyat istikrarı» ve «tam istihdam»m gerçekleşmekten ne kadar
uzak olduklarını yansıtmaktadır. Stagflasyonist aşamalarda h e r i k i
amaç büyük ölçüde y a r a aldığı için, siyasi k a r a r b i r i m l e r i n i n b u gi­
b i olumsuz gelişmeler i l e sürekli mücadele e t m e l e r i kaçınılmaz ol­
maktadır.

Ne v a r k i , stagflasyonist eğilimleri m a l i y e politikasının sadece

talebe ağırlık v e r e n araçları i l e Önlemek mümkün değildir. Çünkü,
m a l i y e politikası, enflasyon ve durgunluğun aynı zamanda ortaya
Çıkabileceği olayım içermeyen b i r t e o r i üzerine kurulmuş ve 1929
Dünya e k o n o m i k r i z i n i n e t k i s i altında i s t i k r a r sorunları talep yönlü
o l a n b i r e k o n o m i için geliştirilmiştir. B u n a göre,

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim Üyesi.

— 433 —
 Prof. D r . Salih T U R H A N

— y a fiyatların n i s b i o l a r a k değişmediği b i r e k s i k i s t i h d a m d u -
d u r u m u mevcuttur.
— v e y a aşırı i s t i h d a m d u r u m u n d a fiyatların arttığı enflasyon
enflasyon d u r u m u m e v c u t t u r .
B i r i n c i d u r u m d a , t o p l a m t a l e b i genişletmek s u r e t i y l e reel gayri-
safi sosyal hasılayı artırmak kolayca mümkün olmaktadır ( B k z . Şe­
k i l 1/ N j N ) . 2

ŞEKÎL: 1

M e v c u t üretim k a p a s i t e s i n i n t a m o l a r a k kullanıldığı i k i n c i d u r u m ­
da, t o p l a m t a l e b i n azaltılması fiyatları düşürmekte, f a k a t i s t i h d a m
ve reel gayrisafi sosyal hasılada b i r değişiklik yapmamaktadır( b k z .
Şekil î , N - * N ) .
6 6

Sadece işsizlik veya f i y a t artışlarının olduğu b u i k i uç n i t e l i k t e ­

k i konjonktürel d u r u m arasındaki alanda, s o r u n , güçleşmektedir.
Çünkü, kapasite kullanımının arttırılması, önemlice b i r f i y a t artı­
şına ( N ^ - N 4 ) y o l açarken, enflasyonun azaltılması reel sosyal hası­
3

lada ve i s t i h d a m d a h i s s e d i l i r ölçüde b i r düşüşe sebebiyet vermekte­

d i r (N4^-N ). B u çatışma, enflasyonun talep itişli (demand pull) de­
3

ğil, daha çok m a l i y e t itişli (cost push) olması h a l i n d e özellikle belir­

ginleşmektedir.

— 434 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

Stagflasyon olayını ve m a l i y e politikası araçları i l e sadece top­

l a m t a l e b i yönlendirmekten k a y n a k l a n a n sorunları, işsizlik ve enflas­
y o n oranları yardımıyla s o m u t hale g e t i r m e k mümkündür.

ora.ru

ŞEKİL : 2

Şekil 2'de yatay eksende işsizlik oranı d i k e y eksende enflasyon

oranı gösterilmektedir. Stagflasyon, yüksek oranlı b i r enflasyon i l e
büyük b i r işsizliğin aynı zamanda o r t a y a çıkması o l a r a k tanımlan­
dığı için, böyle b i r d u r u m , d i y a g r a m d a o r i j i n d e n u z a k o l a n ve o n u n
oldukça sağında k a l a n A t noktası i l e ifade e d i l m e k t e d i r , t i n d e k s i
çıkış noktasını göstermektedir, t + 1 i n d e k s i ise, o n u izleyen t + 1 dö­
n e m i n d e gerçekleşmesi m u h t e m e l n o k t a l a n ifade e t m e k t e d i r . Şe­
k i l 2'de A t noktasından yatay ve d i k e y eksene b i r e r p a r a l e l çizildiği
t a k d i r d e , enflasyon ve işsizliğin çeşitli bileşimlerinin yer aldığı dört
alan elde e d i l m e k t e d i r .

B u ayırımdan açıkça görüldüğü üzere, stagflasyonist b i r d u r u m ­

da i k t i s a t politikasına ilişkin önlemlere üç türlü a r z u e d i l m e y e n tep­
k i düşünülebilir:

— 435 —
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

(1) işsizlik i l e mücadelede toplam t a l e b i n genişletilmesine

ağırlık v e r i l i r s e , b u önlem, işsizliğin azalmasına ve enflas­
y o n u n daha d a hızlanmasına y o l açacaktır. B u d u r u m diya­
g r a m d a I numaralı alanda y e r alan B + î o k u i l e gösteril­
t

mektedir.

(2) T o p l a m t a l e b i d a r a l t m a k s u r e t i y l e enflasyon düşürülmeğe

çalışılırsa, işsizlik oranının artması kaçınılmaz olacaktır.
B u d u r u m , şekilde I I numaralı alanda y e r a l a n D + 1 o k u t

i l e gösterilmektedir.

(3) Devletçe u y g u l a n a n i k t i s a t politikası, f i y a t l a r genel düze­

y i n d e k u v v e t l i b i r yükselişe y o l açarken, işsizlik o r a m da
artmaktadır. B u olay, d i y a g r a m d a A + 1 o k u i l e ifade edil­
mektedir.

(1) ve (2) numaralı d u r u m l a r , meşhur Phillips-eğrisi ile ifade edi­

len ilişkiyi içermektedir. B u n a göre, işsizlik i l e enflasyon arasında
b i r trade-oif, y a n i değiş tokuş ilişkisi m e v c u t t u r . İşsizlik oranını
a z a l t m a k için fiyatların yükselmesine k a t l a n m a k gerekir. Aynı şe­
k i l d e , enflasyonu düşürmek işsizliğin artması s o n u c u n u v e r i r . B u n ­
ların b e l i r l i kombinasyonlarını seçme, siyasi k a r a r b i r i m l e r i n i n ter­
c i h i n e bağlıdır. Siyasi k a r a r b i r i m l e r i , t o p l a m talebe yönelik b i r k o n ­
jonktür politikası yardımı i l e işsizlik ve enflasyonun o p t i m a l b i r
bileşimini gerçekleştirmeğe çalışabilir. Ne v a r k i , P h i l i p s ilişkisinin
doğruluğu k a b u l edilse b i l e , stagflasyon is t b i r d u r u m d a b u n a yöne­
l i k b i r i k t i s a t politikasının uygulanması t a t m i n e d i c i o l m a k t a n çok
uzaktır, çünkü, t a h l i l süresi başlangıcı o l a n konjonktürel d u r u m d a
(A noktası) i s t i k r a r politikasının h e r i k i amacı da c i d d i b i r biçimde
y a r a olmuş bulunmaktadır. B u nedenle b i r amacın gerçekleştirilme­
si için diğer amaçdan daha fazla fedakârlıkta b u l u n m a k , özellikle
siyasi açıdan mümkün değildir.

I I I . sayılı a l a n i l e i l g i l i d u r u m , i k t i s a t politikası açısından daha

güçlü sorunları içermektedir. M a l i y e politikasına ilişkin araçların
kullanılmasına rağmen, f i y a t l a r genel seviyesi ve işsizlik artmağa
devam e t m e k t e d i r . Siyasi k a r a r b i r i m l e r i , böyle b i r gelişme karşı­
sında çaresiz kalmaktadırlar, çünkü, I ve I I sayılı alanda m e v c u t
o l a n seçim olanağına sahip değillerdir. Aksine giderek a r t a n enflas­
y o n ve işsizliği b i r arada yaşamak z o r u n d a kalmaktadırlar.

— 436™
 Stagflasyoıi ve Maliye Politikası

Stagflasyon i l e mücadelede ulaşılması gereken amaç, h e m işsiz­

liği a z a l t m a k , h e m de enflasyonu f r e n l e m e k t i r . Şekil 2'ye göre, gele­
cek için A noktasından C + noktasına doğru b i r gelişmeyi sağla­
m a k g e r e k m e k t e d i r . F a k a t «iktisat teorisi» böyle b i r i k t i s a d i d u r u m ­
da başarılı çözümlere y o l açabilecek önerileri y a p m a k t a güçlük çek­
m e k t e d i r . B u nedenle, u y g u l a m a d a , daraltıcı ve genişletici önlemle­
r i n b i r b i r i n i izlediği «Stop a n d Go» politikası i l e y e t i n i l m e k t e d i r .
Böyle b i r p o l i t i k a ise, çoğu kez i s t e n i l e n sonucu sağlamaktan uzak
kalmaktadır.

Stagflasyon i l e mücadelede başarılı olmanın en önemli koşulu,

stagflasyona y o l açan faktörlerin i y i teşhis edilmesinde y a t m a k t a ­
dır. B u sebeple, aşağıda önce stagflasyonun açıklanmasına ilişkin
çeşitli yaklaşımların b i r değerlendirilmesi yapıldıktan sonra, önlen­
mesi için ne g i b i politikaların u y g u n olabileceği t a h l i l edilmeye ça­
lışılmaktadır.

2 — Stagflasyonun Açıklanmasına İlişkin Çeşitli Yaklaşımlar :

Stagflasyon, oldukça y e n i b i r geçmişi o l a n b i r i k t i s a d i olaydır,

B u sebeple, stagflasyonu e t k i l e y e n faktörlerin t a m ve doğru b i r ana­
l i z i n i y a p m a k son derece güçtür. E n f l a s y o n teorisinde olduğu g i b i ,
stagflasyonu açıklamağa çalışan çeşitli yaklaşımlar vardır. H e r b i r
yaklaşım, b e l i r l i b i r faktörü o d a k noktası yapmaktadır. Hiç kuşku­
suz, uzunca süre devam eden stagflasyon ancak p e k çok faktörün
b i r l i k t e e t k i l e m e s i olayı i l e açıklanabilir.

2.1. Yapısal işsizlik ve E n f lasyon :

İşsizlik, çoğu kez yapısal nedenlerden kaynaklanmaktadır. Yapı­

sal işsizlik ve b i r enflasyon süreci b i r arada olunca, staglasyon be­
l i r t i l e r i gözlenebilir. Örneğin, gerçek sebeplerin i y i t a h m i n edile­
memesi s o n u c u n d a yapısal işsizlik i l e mücadelede t o p l a m t a l e b i ge­
nişletici önlemlere ağırlık v e r i l i r s e , böyle b i r d u r u m o r t a y a çıka­
bilir.

Yapısal işsizliğe y o l açan çeşitli nedenler vardır. Örneğin işçiler

açısından bölgesel, sektörel ve meslekî m o b i l i t e n i n y e t e r l i düzeyde
olmaması, işgücünün pürüzsüz b i r biçimde diğer bölge y a d a branş­
l a r a kaymasını ve orada i s t i h d a m e d i l m e s i n i engelleyebilir. Diğer

— 437 —
 Prof. D r . Salih T U R H A N

y a n d a n , talep yapısında meydana gelen a n i değişmeler veya b e l i r l i

e k o n o m i dallarında k a b u l edilen yepyeni t e k n o l o j i l e r , büyük çapb
u y u m sorunlarına y o l açan yapısal b i r değişimi e t k i l e y e b i l i r .

H e r şeyden önce, y e r e l ve meslekî hareketsizliğin yapısal işsiz­

liğin açıklanmasında önemli b i r faktör olduğunu gözden uzak t u t ­
m a m a k gerekir. İşçiler, k e n d i yerleşim bölgelerine karşı özel b i r
s e m p a t i d u y u y o r l a r s a , işsizlik h a l i n d e b i l e b i r diğer bölgeye seve se­
ve taşınma eğilimi içinde olmazlar. İkâmetgâh değiştirmenin geti­
receği yükün yanısıra çeşitli kişisel nedenler (örneğin, çocukların
o k u l u , eşin meslekî f a a l i y e t i , y e n i yerleşim bölgesinin cazip olma­
ması vs.) böyle b i r davranışı g e r e k t i r e b i l i r . Ücret strüktürünün ol­
dukça katı ve sosyal güvenliğin y e t e r l i olduğu d u r u m l a r d a iş y e r i
değişimi için s o n derece düşük düzeyde teşvikler sağlanırsa, b u tür
faktörler özellikle ağırlık kazanır.

Meslekî k a l i t e y e yöneltilen taleplerde meydana gelen b i r değiş­

me de işsizliğin artmasına y o l açabilir. Y e n i t e k n i k l e r i n u y g u l a n m a ­
sı, o zamana k a d a r yüksek vasıflı o l a r a k n i t e l e n d i r i l e n işgücünün is­
t i h d a m e d i l m e m e s i s o n u c u n u doğurabilir. B u nedenle, işçilerin mes­
l e k i m o b i l i t e s i n i arttırmak gayesiyle, devletçe y e n i m e s l e k l e r i n edi­
n i l m e s i n i kolaylaştırıcı önlemler alınır.

Yapısal işsizlik i l e enflasyonun b i r arada görünmesi olayım

açıklamak için i l e r i sürülen b i r diğer yaklaşım, sadece A.B.D.'deki
spesifik d u r u m a u y g u n o l a n «Real Crowding Out» h i p o t e z i i l e i l g i l i ­
d i r . B . K i t c h i n g (1971 ve 1972) tarafından geliştirilen b u yaklaşıma
göre, altmışlı yılların sonunda ve yetmişli yılların başındaki işsizlik
ve enflasyon, büyük ölçüde A m e r i k a n m a l i y e politikasının yapısal
e t k i s i n d e n kaynaklanmaktadır. Devletçe izlenen genişletici gider po­
litikası, s o n derece ihtisaslaşmış işgücüne ve özel sermaye teçhiza­
tına sahip yüksek t e k n o l o j i y e dayalı sanayi kollarım (uzay araştır­
maları, b i l g i s a y a r sanayii) tek-yönlü teşvik etmiştir. Böyle b i r k a m u
harcamaları politikası, işgücünü tüketim malları üretiminden çek­
miş ve o r a d a talep fazlasına y o l açmıştır; çünkü, yükselen gelir dü­
zeyi dolayısıyla göç eden işçilerin tüketim t a l e p l e r i n i arttırmalarına
karşılık üretim faktörü t r a n s f e r i dolayısiyle m a l arzında artış sağ­
lanamamıştır. B u n u n doğal sonucu, tüketim m a l l a n açısından en-
flâsyonist eğilimlerin o r t a y a çıkması olmuştur. Diğer y a n d a n , yük­
sek t e k n i k isteyen ürünlere o l a n devlet t a l e b i n i n s o n r a d a n kısıtlan­
ması, stagflasyona y o l açmıştır. B u a l a n d a k i eksik kapasite kullanı-

— 438 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

mı, aşırı ihtisaslaşma nedeniyle tüketim malları üretimi alanında

kullanılamayan b i r kısım işgücünün serbest kalması sonucunu do­
ğurmuştur. Devlet, b u işsizlere t r a n s f e r harcamaları i l e yardım et­
tiği için, tüketim malları piyasasındaki talep t a z y i k i azalmamış ve
enflasyonu beslemeğe devam etmiştir. Böylece, yüksek tekniğe daya­
n a n b e l i r l i sanayi dallarını daha önce özellikle teşvik etmiş b i r m a l i ­
ye politikası uygulamasının sonucu, işsizlik i l e b i r l i k t e tüketim
alanındaki talep e n f l a s y o n u n u n d e v a m etmesi olmuştur.

2.2. E m e k Piyasası ve Stagflasyon:

Stagflasyon olayının açıklanmasına ilişkin b i r diğer yaklaşnn,

ücretlerin aşağıya doğru fleksibil olmaması i l e i l g i l i d i r . Rekabet esa­
sına dayalı emek piyasalarında ücretler, aşağıya ve yukarıya doğru
f l e k s i b i l d i r . Oysa, daha çok i k i taraflı tekel h a l i n i n m e v c u t olduğu
Batılı sanayileşmiş ülkelerdeki emek piyasalarında böyle b i r olanak­
t a n söz e t m e k mümkün değildir. B u tür emek piyasalarında n o m i n a l
ücretler piyasa mekanizması tarafından b e l i r l e n m e m e k t e , aksine iş­
çi ve işveren sendikaları arasında pazarlık k o n u s u olmaktadır. B u
m e k a n i z m a , f i i l i ücretlerin t o p l u sözleşme i l e b e l i r l e n e n ücretlerin
altına düşmesini önlemektedir. Ayrıca, t o p l u sözleşmeye dayanan
ücretler, çoğu kez b i r yıl için b e l i r l e n m e k t e d i r , b u nedenle, değişen
i k t i s a d i d u r u m a u y u m , ancak t o p l u sözleşmenin b i t i m i n d e n sonra
sağlanabilir.

E m e k piyasasının yapısal özelliğinden k a y n a k l a n a n ücretlerin

aşağıya doğru f l e k s i b i l olmaması olayı i l e stagflasyon süresi arasın­
d a k i ilişki nasıl açıklanabilir? B u s o r u n u n cevaplandırılması için
e k o n o m i n i n boom aşamasında bulunduğu varsayımından hareket
e d e l i m . Firmaların kâr ve c i r o durumlarının i y i olduğu böyle b i r
konjonktürel aşamada, işçi sendikaları yüksek ücret talebinde bu­
lunurlar.

Firmaların b i r y a n d a n a r t a n m a l i y e t l e r i f i y a t mekanizması yar­

dımıyla tüketicilere yansıtabileceklerini düşünmeleri, diğer yandan
k e n d i l e r i için avantajlı böyle b i r konjonktürel aşamada grevden
korkmaları, sendikaların i s t e k l e r i n e geniş Ölçüde u y a n t o p l u söz­
leşme anlaşmalarının yapılmasını kolaylaştırır. Eğer konjonktüre]
genişleme zayıflar, h a t t a b i r durgunluğa dönüşürse, t o p l u sözleşme
ile b e l i r l e n e n ücretlerin ödenmesine y i n e de d e v a m e d i l m e s i gere­
k i r . Böylece, r e k a b e t esasının geçerli olduğu p i y a s a l a r d a b i l e , üretim

— 439 —
 Prof. D r . Salih T U R H A N

ve i s t i h d a m d a k i gerilemeğe rağmen f i y a t l a r d a artışa y o l açan b i r

ücret m a l i y e t i t a z y i k i oluşur. B u d u r u m d a , stagflasyonist fenomen,
n o r m a l b i r piyasa r e a k s i y o n u n u yansıtır. M a l i y e t l e r , t a l e p d e k i düş­
meğe kıyasla daha k u v v e t l i büyüdüğü için, f i y a t l a r a r t a r . Düşük ka­
pasite kullanımı dolayısiyle parça başı m a l i y e t l e r d e ayrıca b i r artış
o l u r ve b u m a s r a f unsurları f i y a t l a r a d a h i l edilirse, f i y a t artışı daha
da hızlanır. Üretim k a p a s i t e l e r i kullanılmadıkları için, f i y a t artışının
yanısıra işsizlik a r t a r . D u r g u n l u k , işsizlik ve k a m u o y u n u n baskısı
i l e zayıflayan sendikalar, daha düşük ücrete razı oluncaya kadar,
stagflasyon süreci devam eder. M a l i y e t l e r d e k i o l u m l u gelişme nede­
n i y l e firmaların kâr b e k l e n t i l e r i ve dolayısiyle yatırım eğilimleri ar­
tarsa, e k o n o m i d e y e n i b i r c a n l a n m a devreye girer.

Meseleye b u açıdan bakıldığı t a k d i r d e , stagflasyon kısa süreli

konjonktürel b i r olay o l a r a k görünür. Ne v a r ki^ sendikaların gücü,
e k o n o m i n i n içinde bulunduğu d u r u m i l e orantılı o l m a y a n çok yük­
sek ücret artışlarının gerçekleşmesini sağlarsa, kısa süreli o l a r a k n i ­
t e l e n d i r i l e n stagflasyon eğilimleri u z u n süre devam edebilir.

B u o l g u y u , Özellikle A.B.D.'de gözlemek mümkündür. Gerçek­

t e n , A m e r i k a n işçi sendikalarının işsizlik karşısında aldıkları tavır
farklıdır, sendikalar, i s t i h d a m üzerindeki n e g a t i f e t k i l e r i n i hesaba
k a t m a d a n ücretleri m a k s i m i z e etme g a y r e t i içinde olmaktadırlar.
B u şekilde o r t a y a çıkan işsizlikten b i r i n c i p l a n d a organize olma­
mış işçiler e t k i l e n m e k t e d i r , çünkü, s e n d i k a l a r m a k r o e k o n o m i k dü­
zeyde s o r u m l u l u k a l m a m a k t a ve sadece üyeleri için mücadele ver­
m e k t e d i r . Böylece, b i r bakıma ücret ve kâr g e l i r l e r i arasındaki
mücadele stagflasyonun kaynağı olmaktadır.

2.3. E k s i k Rekabet ve Stagflasyon :

Yüksek dozda temerküzün meydana geldiği branşlar, k o n j o n k ­

türün d a r a l m a aşamalarında fiyatları arttırmaktadır. Örneğin, 1974
p e t r o l k r i z i sırasında o t o m o b i l sanayiinde c i r o d a k i beşte b i r azal­
m a y a karşın, f i y a t l a r i k i kez % 10 oranında arttırılmıştır. Hiç kuş­
kusuz, b u tür anti-konjonktürel davranışın çeşitli nedenleri vardır;
f a k a t , b u n l a r d a n b i r i , b u branşta faaliyet gösteren firmaların piya­
sada önemli b i r güce sahip olmaları olayıdır. B u n a göre, stagflas­
y o n , e k s i k rekabet i l e açıklanabilen b i r f e n o m e n o l a r a k k a b u l edile­
bilir.

— 440 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

E k s i k r e k a b e t i l e stagflasyon arasındaki ilişkiyi daha i y i anla­

y a b i l m e k için b u tür p i y a s a l a r d a işletmelerin fiyatlarını b e l i r l e r k e n
kısa süreli kâr m a k s i m i z a s y o n u n d a n değil, u z u n sürede gerçekleş­
t i r i l m e s i mümkün t o p l a m kârdan h a r e k e t e t t i k l e r i n i göz önünde b u ­
l u n d u r m a k gerekir. Gerçekten, e k o n o m i konjonktürel b i r d a r a l m a
aşamasına g i r i n c e , sürümde meydana gelen azalma kâr oranında
ve dolayısiyle f i y a t l a r d a b i r artışa y o l açar eksik üretim kapasitesi
ve a r t a n f i y a t l a r dolayısiyle azalan talep, doğal o l a r a k istihdamı
o l u m s u z yönde e t k i l e r . Ücretlerin de aşağıya doğru fleksibil olmadı­
ğı hatırlanırsa, b u süreç içinde m a l i y e t l e r i h a f i f l e t i c i ve böylece is­
t i k r a r sağlayıcı b i r faktörün olmadığı görülür.

Temerküzleşmenin g i d e r e k yaygınlaşması, m a l piyasasında sa­

tıcıların gücünün daha da büyümesine y o l açar. Böylece, firmaların
f i y a t l a r k o n u s u n d a k i anti-konjonktürel davranışı, tüm e k o n o m i d e
g i d e r e k a r t a n ölçüde k e n d i n i k a b u l e t t i r i r ve u z u n dönemde stag­
f l a s y o n eğiliminin k u v v e t l e n m e s i yönünde e t k i yapar.

T o p l a m t a l e b i a z a l t m a k y o l u i l e enflasyon i l e mücadele edilir­

se, stagflasyonu körükleyen ilâve u n s u r l a r devreye girmiş o l u r . Pa­
r a ve m a l i y e politikası alanına g i r e n daraltıcı n i t e l i k t e k i önlemler,
n o r m a l o l a r a k yatırım mallarına o l a n t a l e b i n azalmasına y o l açar­
l a r . F a k a t , piyasa gücü büyük o l a n f i r m a l a r , genellikle a r z u l a n a n şe
k i l d e t e p k i d e b u l u n m a z l a r . B u t i p şekilde f i r m a l a r , a r t a n f i n a n s m a n
m a l i y e t l e r i n e rağmen yatırım yapmağa devam ederler ve m a l i y e t
artışlarını f i y a t artışları i l e dengeleyebilirler. Şu halde, işletmeler
açısından o r t a y a da u z u n vadede planlanmış b e l i r l i b i r yatırım hac­
m i n i gerçekleştirme amacına bağlı kalındığı t a k d i r d e , daraltıcı p a r a
ve m a l i y e politikası, piyasa gücü büyük o l a n işletmeler sektöründe
a r z u l a n a n davranış değişikliklerine değil, aksine sadece f i y a t artış­
larına y o l açar.

B u n a karşılık, k u v v e t l i b i r r e k a b e t i l e yüz yüze gelen işletmeler­

de daraltıcı yöndeki önlemlerin e t k i s i tamdır; çünkü, büyük işlet­
m e l e r i n aksine b u tür işletmelerin b u g i b i önlemlerin e t k i l e r i n d e n
kaçınma olanakları s o n derece sınırlıdır. A r t a n v e r g i ve faiz yükü­
nün yansıtılamaması sonucunda kârların azalması, küçük ve o r t a
büyüklükteki işletmelerde l i k i d i t e kaybına, h a t t a bazı d u r u m l a r d a -
i f l a s l a r a y o l açar. B u sürecin doğal sonucu, tüm e k o n o m i d e reka­
bete açık sektörlerin ağırlığının giderek azalması ve stagflasyonist-
gelişme eğilimlerinin artmasıdır.

— 441 —
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

2.4. Gelir Bölüşümü Mücadelesi ve Stagflasyon :

B u yaklaşım, gelir dağılımına ilişkin mücadeleyi stagflasyo-
n u n nedeni o l a r a k işlemeğe çalışmaktadır. M a l ve faktör piyasaların­
da r e k a b e t koşullarının m e v c u t olmadığı varsayımı altında işçiler
ve f i r m a l a r arasında m i l l i g e l i r d e n d a h a fazla p a y a l m a k o n u s u n d a
oluşan mücadele, süreklilik arzeden stagflasyonist eğilimlerin orta­
ya çıkmasına y o l açar. Örneğin, a r t a n işsizlik t o p l u sözleşmeler ile
b e l i r l e n e n ücretler üzerinde yumuşatıcı yönde e t k i yapmazsa, dur­
g u n l u k döneminde b i l e m a l i y e t artışlarından k a y n a k l a n a n t a z y i k de­
v a m eder; b u ise, y e n i işgücünün i s t i h d a m e d i l m e s i n i engellediği g i
b i , firmaların fiyatları arttırmaları yönünde t e p k i d e bulunmalarına
y o l açar.

2.5. Monetarist Yaklaşım ve Stagflasyon:

Keynesyen s i s t e m i n t e m e l i n i , piyasa s i s t e m i n i n yapısında
m e v c u t o l a n istikrarsızlıklar nedeniyle k a p i t a l i s t özel e k o n o m i n i n
konjonktürel k r i z l e r i l e yüzyüze gelme eğilimi içinde olduğu ve b u
tür k r i z l e r i n sadece p a r a ve m a l i y e politikasına ilişkin önlemler
vasıtasıyle d e v l e t i n e k o n o m i y e müdahale etmesi y o l u i l e önlenebile­
ceği düşüncesi oluşturmaktadır.
M o n e t a r i s t l e r ise, piyasa s i s t e m i n i n p r e n s i p i t i b a r i y l e istikrarlı
olduğu esasından h a r e k e t e t m e k t e d i r l e r . T a m i s t i h d a m ve f i y a t is­
tikrarı, gerçekleştirilmesi d a i m a mümkün o l a n h e d e f l e r d i r .
B u yaklaşıma göre, piyasa mekanizmasında gözlenen istikrarsız­
lığın asıl nedeni, yanlış i k t i s a t politikasıdır. B u nedenle, i h t i y a r i ma-

Artış
ÛTArii
III

m
Un

ŞEKİL: 3

— 442 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

l i y e ve p a r a politikaları r e d d e d i l m e k t e ve p a r a arzının m i l l i gelir ka­

dar arttırılması önerilmektedir.
Şekil 3'de işsizlik ve enflasyon oranları arasındaki değişim iliş­
k i s i görülmektedir. Keynes'yen yaklaşıma göre, yüksek b i r enflasyon
oranını k u l l a n m a k kaydryle, m a l i y e politikası yardımı i l e işsizliği
sürekli o l a r a k a z a l t m a k mümkündür. Monetaristler b u n u n tanı ter­
si b i r görüşü savunmaktadırlar. O n l a r a göre, enflasyon i l e işsizlik
a a r s m d a u z u n dönemde b i r trade-off ilişkisi m e v c u t değildir. İşsiz­
l i k oranının azaltılması, enflasyon oranının arttırılması pahasına
sadece kısa dönem için gerçekleştirilebilir. İstihdam açısından elde
edilen b u o l u m l u e t k i , uzun dönemde k a y b o l u r ; «doğal işsizlik ora­
nı» b u kez daha yüksek enflâsyon oranında t e k r a r o r t a y a çıkar.

B u düşünce s i s t e m i n i Şekil 3 yardımıyla daha s o m u t hale ge­

tirmeğe çalışalım. K o n u n u n daha k o l a y anlaşılmasını sağlamak ama­
cı i l e ( U n ) noktası i l e gösterilen işsizlik oranının (naturel rate of
unemploynıent) konjonktürel nedenlerden değil, arızî (daha i y i b i r
iş a r a m a k vs.) ve yapısal ( b e l i r l i e k o n o m i dallarında t e k n i k ve i k t i ­
sadî a n l a m d a meydana gelen köklü değişiklikler vs.) nedenlerden
kaynaklandığı görüşünden h a r e k e t e d e l i m . Şekil'de çıkış noktası
o l a r a k işsizlik oranmın % 3, enflasyon oranının % 1 olduğu k a b u l
e d i l m e k t e d i r . M a l i y e Politikasının amacı, t o p l a m t a l e b i genişletmek
ve böylece

(1) İşletmeleri ve (2), işçileri özendirmek suretiyle, % l ' l i k iş­

s i z l i k oranına ulaşmaktır.

(1) T o p l a m talep üzerinden işletmeleri özendirmek suretiyle ya­

pısal işsizliğin kısa süre için önlenmesine ilişkin süreci üç aşamalı
o l a r a k incelemek mümkündür.

I. Süreç Aşaması:

İşletmeler t o p l a m talepde m e y d a n a gelen artış nedeniyle, daha

fazla iş gücü talep ederler. K a p a s i t e kullanım oranı arttığı sürece,
üretim miktarı a r t a r ve i k t i s a d i büyüme reel o l a r a k yükselir. Kapa­
site kullanımı sınırlarına ulaşılır y a da üretimi reel o l a r a k arttır­
m a k mümkün olmazsa, a r t a n f i y a t l a r y o l u y l a p a r a s a l b i r genişleme
m e y d a n a gelir.

Böylece, amaçlanan % l ' l i k işsizlik oranı gerçekleşmiş ve yapı­

sal işsizlik kısa süre için önlenmiş o l u r ( I numaralı o k yönünde ha­
reket).

— 443 —
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

d i r . Çünkü, hiç k i m s e , f i y a t l a r genel seviyesinin ve dolayısiyle n i s b i

fiyatların gelişimi hakkında b i l g i s a h i b i değildir. Piyasa mekanizma­
sının çarkında m e y d a n a gelen b u arıza, o n u n işleyişini o l u m s u z yön­
de e t k i l e m e k t e ve neticede işsizliğin artmasına, üretimin azalması­
n a y o l açmaktadır.

E n f l a s y o n u n geleceği açısından söz k o n u s u o l a n b u b e l i r s i z l i ­

ğin diğer b i r sonucu, özellikle iş sözleşmelerinin süresinin kısaltıl­
ması i l e i l g i l i d i r . İş sözleşmelerinin kısaltılması, «doğal işsizliğin»
giderek artmasına y o l açmaktadır, çünkü, gerek işverenler gerekse
işçiler yoğun b i r biçimde a r a m a f a a l i y e t i n d e b u l u n m a k z o r u n d a kal­
maktadır. B i l g i sağlamağa yönelik b u tür faaliyetler ise, ilave mas­
raflar gerektirmektedir.

Kısacası, parasalca ( m o n e t a r i s t ) yaklaşıma göre, stagflasyonün

gerçek n e d e n i n i u y g u l a n a n yanlış i k t i s a t politikalarında a r a m a k ge­
r e k i r . B u tür p o l i t i k a l a r , iktisadî suj elerde b i r güvensizlik ve belirsiz­
liğe sebebiyet v e r m e k t e ve neticede piyasa mekanizması k a y n a k da­
ğılımına ilişkin görevini en i y i şekilde y e r i n e g e t i r m e m e k t e d i r .

2.6. Dış E k o n o m i k Faktörler ve Stagflasyon :

B u yaklaşıma göre, stagflasyonün sebebini dış e k o n o m i k faktör­

lerde a r a m a k gerekir. B u alanda v e r i l e n e n önemli örnek, 1973 son­
baharında p a t l a k v e r e n p e t r o l k r i z i sonucunda sürekli a r t a n p e t r o l
fiyatlarıdır. Kısa ve o r t a vadede petrolü b i r başka e n e r j i kaynağı ile
ikâme e t m e k mümkün olmadığı için, y e t e r l i düzeyde p e t r o l rezervi
o l m a y a n b i r ülkenin t a l e b i g a y r i elâstikidir. B u nedenle, f i y a t artış­
ları b i r i n c i p l a n d a talepde b i r azalmaya değil, h a r c a m a l a r d a b i r ar­
tışa y o l açar. B u ilâve h a r c a m a l a r , diğer koşullarda değişiklik olma­
ması h a l i n d e , g e l i r dolaşımı üzerinde daraltıcı yönde e t k i y a p a r . M i l ­
l i g e l i r d e n i t h a l a t için ayrılan p a y n i s b i o l a r a k arttığı için, m a r j i n a i
i t h a l a t m e y l i yükselir ve daha önce denk o l a n ödemeler bilânçosu
açık v e r i r .

B u d u r u m d a , azalan p a r a s a l t o p l a m talep, a r t a n f i y a t l a r i l e yüz

yüze gelir; çünkü, p e t r o l fiyatlarının artması, dolaylı y a da dolaysız,
p e t r o l ürünü i l e yakından ilişkisi o l a n bütün malların parça başına
m a l i y e t masraflarını arttırır. M a l i y e t artışının f i y a t ve üretim hac­
m i üzerindeki e t k i s i ise, büyük Ölçüde işletmelerin politikası i l e sen­
dikaların ücret politikasına göre değişir, işletmeler, kâr marjını
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

sabit t u t a r a k y a da yükselterek m a l i y e t artışını alıcılara yansıtma­

ğa çalışırlarsa üretimdeki azalmaya karşılık f i y a t l a r genel seviyesin­
de b i r artış b e k l e n e b i l i r . Sendikalar, reel ücretlerde azalmaya razı
olmazlarsa, stagflasyonist gelişme, fiyat-ücret-spirali y o l u y l a kuv­
vetlendirilmiş o l u r . P e t r o l üreticileri, büyük f i y a t artışlarına gider­
lerse, ikâme olanaklarının yetersiz olması nedeniyle, üretim ve i s t i h ­
d a m o l u m s u z yönde e t k i l e n i r .

Ödemeler bilânçosunun açık vermesi, m a l i y e ve p a r a p o l i t i k a

sının a k s i y o n alanını daraltır. Millî p a r a , enflasyonist eğilim ve öde­
meler bilançosu açığı nedeniyle, devalüasyon t a z y i k i i l e yüz yüze
gelir. M e r k e z Bankası, i t h a l mallarındaki f i y a t artışını ve devalüas­
y o n u önlemek gayesiyle, e k o n o m i d e k i l i k i d i t e h a c m i n i azaltır. B u
tür önlemler ise, faiz seviyesinin artmasına ve yatırım eğiliminin
azalmasına y o l açar. Piyasadaki m o n o p o l i s t eğilimlerin varlığı ha­
l i n d e , m a l i y e t l e r a r t a r k e n t a l e b i n azalması, stagflasyonün k u v v e t l e n ­
mesi i l e sonuçlanır.

1973-74 yıllarında p a t l a k veren p e t r o l k r i z i , sanayileşmiş ülke­

ler i l e gelişmekte o l a n ülkelerde f i y a t l a r genel seviyesini artırdığı gi­
b i , özellikle bazı d a l l a r d a (örneğin, o t o m o b i l sanayii, k i m y a sanayii
vs.) sürüm tıkanıklıklarına ve ödemeler bilançosu açıklarına y o l aç­
mıştır.

3. Stagflasyonün Önlenmesine İlişkin Yaklaşımlar :

E k o n o m i n i n d u r g u n l u k i l e b i r l i k t e yüksek oranlı enflasyonist

eğilimler içinde bulunduğu dönemlerde, i k t i s a t politikasını yürüt­
m e k l e yükümlü o l a n o r g a n l a r için k a r a r v e r m e k güçleşmektedir. B i r
y a n d a n , işsizliği g i d e r m e k için genişletici yönde b i r s t r a t e j i n i n uy­
gulanması g e r e k i r k e n , diğer y a n d a n f i y a t artış oranlarını düşürebil­
m e k için daraltıcı yönde b i r s t r a t e j i n i n b e n i m s e n m e s i u y g u n gö­
rünmektedir. H a n g i s t r a t e j i uygulanırsa uygulansın, b i r amacın ger­
çekleştirilmesi diğer amaçtan uzaklaşma pahasına mümkün olmak­
tadır. B u nedenle, devlet politikasınca izlenebilecek y o l , b u i k i ama­
cın o p t i m a l b i r bileşimini gerçekleştirmeğe çalışmak olacaktır.

B u d u r u m d a cevaplandırılması gereken i l k s o r u , o p t i m a l kom­

binasyonun nasıl belirleneceği h u s u s u i l e i l g i l i d i r . B i r yanda, işsiz­
liğin ve g a y r i safi sosyal hasılada meydana gelen azalmanın y o l aç­
tığı sosyal ve i k t i s a d i m a l i y e t i l e karşı karşıya g e l i n m e k t e d i r . İkti-

— 447 —
 Prof. D r . Salih T U R H A N

sadî m a l i y e t i n ölçülmesi oldukça k o l a y olduğu halde, işsizlik i l e i l g i l i

sosyal m a l i y e t i n t a h m i n edilmesi oldukça güçtür. B u , işsizliğin han­
gi g r u b u kapsamına aldığına ve o r t a l a m a o l a r a k ne k a d a r devam et­
tiğine bağlıdır. Ayrıca b e l i r l e n m e s i oldukça güç o l a n başka faktör­
le de b u n a e k l e n m e k t e d i r . Diğer yanda, k a y n a k dağılımını, gelir ve
servet dağılımım b o z u c u e t k i y e sahip e n f l a s y o n u n sebebiyet verdiği
m a l i y e t i l e yüz yüze g e l i n m e k t e d i r . K a y n a k dağılımı açısından söz
k o n u s u o l a n o l u m s u z e t k i l e r , özellikle gelişmekte o l a n ülkeler için
Önem kazanmaktadır; mâkul b i r f i y a t artış oranının gelişme ve ya­
tırım a t m o s f e r i için b i r bakıma teşvik edici b i r u n s u r olmasına kar­
şılık, yüksek e n f l a s y o n oranları gelişmeyi köstekleyici yönde kaynak
dağılımını bozmaktadır. Sabit g e l i r l i l e r i n dezavantajlı d u r u m a gir­
m e l e r i ve servet dağılımının borçluların lehine bozulması nedeniy­
le, a d a l e t s i z l i k l e r meydana g e l m e k t e d i r . B u nedenle, m a k u l b i r dü­
zeyde f i y a t istikrarı i l e yüksek b i r i s t i h d a m düzeyinin k o m b i n e edil­
mesi kaçınılmaz görünmektedir.

B i r amacı diğerine t a m a m e n feda e t m e k düşünülemeyeceğine

göre cevaplandırılması gereken i k i n c i s o r u ne klâsik ne de Keynes'
yen s i s t e m i n öngördüğü böyle b i r iktisadî d u r u m için uygulanması
u y g u n o l a n önlemler p a k e t i n i n ne olabileceği h u s u s u i l e i l g i l i d i r ; öy­
le araçlar bulunmalıdır k i , daha çok y a sadece işsizlik veya sadece
ücret ve f i y a t l a r üzerinde e t k i l i o l a b i l s i n .

3.1. Ücret ve Fiyat K o n t r o l e r i :

İstikrar amacına ters düşen f i y a t ve ücret artışlarına karşı izo­

le araç o l a r a k uygulanması düşünülebilecek önlemlerden b i r i , ücret
ve fiyatların oluşum sürecine doğrudan doğruya müdahele etmek­
t i r . Ücret ve f i y a t k o n t r o l l e r i n i n düzenlenmesi, tüketiciler yardımıy­
l a gerçekleşebilecek g a y r i resmî d e n e t i m d e n f i y a t ve ücret artışla­
rında gerçekleşmesi z o r u n l u o l a n koşulların formüle edilmesine ve
n i h a y e t f i y a t ve ücretlerin genel o l a r a k dondurulmasına k a d a r uza­
n a n çeşitli önlemleri içerebilir. F a k a t , b u tür araçlar, önemli sakın­
caları o l a n y a n e t k i l e r e s a h i p t i r . D e n e t i m b i r alanda diğerine kıyasla
daha i y i işlevini y e r i n e g e t i r i r s e (örneğin, ücretlerin dondurulması
f i y a t l a r d a n daha i y i gerçekleştirilirse), b u suretle b i r g r u p nisbî ola­
r a k daha fazla gelir kaybına uğrar. Ayrıca, piyasa mekanizmasının
işleyişi aksar; çünkü, fiyatların m a l ve faktör piyasalarındaki yön-
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

l e n d i r i c i f o n k s i y o n u etkisiz kalır. B u n a karşılık, b u tür önlemler,

sâdece tavsiye niteliğinde o l u r l a r s a , i s t e n i l e n e t k i sağlanamaz.

3.2. Sektörel ve Bölgesel Ağırlık Önlemler :

Stagflasyonist b i r eğilimin olduğu dönemlerde işsizlik kısmî b i r

görünüm arzederse, böyle b i r işsizliğe karşı g l o b a l o l a r a k genişletici
önlemler i l e mücadele e t m e k i s t e n i l e n s o n u c u vermez; çünkü, b u tür
g l o b a l e t k i gösteren önlemler, istihdamı artırmaktan ziyade fiyatla­
rı yükseltme yönünde e t k i gösterirler. B u nedenle, b u g i b i k o n j o n k -
türel d u r u m l a r d a farklılaştırılmış Önlemler p a k e t i n i n uygulamaya
konulması g e r e k l i görülebilir. Özellikle sadece kısa süreli k o n j o n k -
türel dalgalanmaların değil, aynı zamanda u z u n süreli i k t i s a d i dal­
galanmaların d a sektörel ve bölgesel açıdan daha farklı b i r biçimde
e t k i göstermeleri h a l i n d e , b u z a r u r e t daha b e l i r g i n o l a r a k o r t a y a çı­
kabilir.
Bazı branşlar b i r d u r g u n l u k t a n daha fazla e t k i l e n d i k l e r i halde,
diğerleri aynı düzeyde büyümeğe d e v a m ederler; diğer y a n d a n , k o n -
jonktürel hassasiyet ve i k t i s a d i büyüme süreci açısından bölgesel
farklılıklar, siyasi sorumluların arzuladıkları Ölçüde azalmamış
o l a b i l i r . M a l i y e politikasının g l o b a l yönde e t k i yapması önlemleri,
b u g i b i d u r u m l a r için p e k u y g u n değildir; b u n u n yerine sektörlere
ve bölgelere göre farklılaştırılmış önlemlerin uygulanması gerekir.
Örneğin, 1973 s o n b a h a r m d a k i p e t r o l k r i z i nedeniyle b i r d e n b i r e tak­
r i b e n dört k a t m a çıkan p e t r o l fiyatlarının yarattığı e t k i l e r i n , t o p l a m
t a l e b i n d o z u n u n aşırı b i r biçimde artırılmış olması i l e hiç b i r iliş­
k i s i y o k t u r . B u nedenle, t o p l a m t a l e b i n kısıtlanması yönünde t e p k i
gösterilmesi, sadece sürüm olanaklarının azalmasına ve işsizliğin
artmasına y o l açardı. Ücret ve fiyatların aşağıya doğru f l e k s i b i l ol­
maması nedeniyle, t a l e b i n kısıtlanması y o l u i l e b u ölçüde b i r f i y a t
düşüşünün gerçekleştirilebileceğini düşünmek t a m a m e n yanlış olur­
d u . Fakat, b u şekilde o r t a y a çıkan işsizliği a z a l t m a k gayesiyle top­
l a m t a l e b i n yükseltilmesi de, aynı şekilde başarısızlıkla sonuçlanır.
Sürüm tıkanıklığı ve i s t i h d a m s o r u n u , kısmî n i t e l i k t e d i r ; b u sebep­
le, t a m z o r u n l u o l a n yerde ilâve talep oluşturmayı gerçekleştirebile­
cek hiç b i r araç y o k t u r . B u n u n l a beraber, t o p l a m talepde yapılacak
genel b i r artış, e k o n o m i n i n t a m kapasite i l e çalışan, y a n i h e r h a n g i
b i r şekilde satış güçlüğü i l e yüz yüze gelmeyen alanlarında ( p e t r o l
k r i z i n i n o r t a y a çıktığı sırada f i y a t istikrarının ve kapasite kullanım

— 449 —
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

oranının yüksek olduğunu varsaydırsa) fiyatları arttırırdı. Genel ta­

lep düzeyi, kısmî n i t e l i k t e k i talep boşluğunu k a p a t a c a k k a d a r arttı­
rılırsa, talep yetersizliğinin söz k o n u s u olmadığı a l a n l a r d a oluşan
aşırı talep, önemli ölçüde b i r enflasyonist eğilimin oluşmasına y o l
açardı. Gerçi, p e t r o l g i b i genel b i r üretim u n s u r u n u n pahalanması,
h e m e n h e m e n bütün üretim dallarında m a l i y e t ve fiyatları arttırıcı
yönde e t k i yapacağı için, b u i k i n c i l f i y a t e t k i l e r i n i n sürüm tıkanık­
lıklarına ve üretim düşüşlerine y o l açmayacakları şekilde t o p l a m ta­
l e b i n arttırılması u y g u n görülebilir. Fakat, b u r a d a sadece küçük dü­
zeyli b i r artış söz k o n u s u o l a b i l i r ; oysa, böyle b i r talep artışı, pet­
r o l k r i z i n d e n b i r i n c i derecede e t k i l e n e n a l a n l a r d a k i satış darboğa­
zını gidermeğe yetmez.

Görülüyor k i , satış ve i s t i h d a m d a meydana gelen kısmî n i t e l i k ­

t e k i azalmayı t o p l a m t a l e b i e t k i l e m e k y o l u y l a g i d e r m e k , büyük öl­
çekli b i r enflasyon göze alınmadığı sürece, mümkün değildir. Bura­
da, ödemeler bilançosuna ilişkin sorunların çözümlenmesi de başlı-
basına ayrı b i r k o n u y u oluşturmaktadır.

T o p l a m t a l e b i e t k i l e m e k y o l u y l a g l o b a l yönlendirmenin amaca
h i z m e t etmediğini göstermek için, b u r a d a , çarpıcı Örnek o l a r a k pet­
r o l k r i z i v e r i l d i . F a k a t , bütün yapısal aksamalarda, s o r u n benzer b i r
görünüm arz e t m e k t e d i r : Yapısal değişimler ister talepden, ister üre­
t i m d e n kaynaklansın gîobal yönlendirme i l e b u d u r u m u o r t a d a n
kaldırmak mümkün değildir. A k s a m a l a r , b i r d e n b i r e o r t a d a n kaldırı­
lamaz; e k o n o m i , sadece u z u n dönemde değişen v e r i l e r e u y a b i l i r . B i r
üretim elemanının nisbî o l a r a k pahalanması söz k o n u s u ise, b u n u n
diğer üretim elemanları i l e ikâme e d i l m e s i y o l u i l e u y u m sağlanır.
T a l e b i n yapısında b i r değişme meydana gelirse, üretimin yeniden
düzenlenmesi gerekir. H e r i k i d u r u m d a da b e l i r l i b i r zamana gerek­
s i n m e d u y a n u y u m u n t a m a m e n pürüzsüz b i r biçimde seyretmesi
mümkün değildir.

Eğer devlet m a l i y e politikası y o l u i l e b u alanda yardımcı o l m a k

isterse, b u yardımın e k o n o m i n i n k e n d i s i açısından g e r e k l i uyumları
büyük kayıplara uğramadan gerçekleştirmesini mümkün kılacak ni­
t e l i k t e olması gerekir. Böyle b i r yardım ise, t o p l a m t a l e b i e t k i l e m e k
şeklinde değil, aksine üretimde köklü değişikliği kolaylaştırıcı ve
hızlandırıcı Önlemler y o l u i l e sağlanabilir, daha s o m u t ifadeyle, dev­
l e t i n , üretimde köklü değişikliğin yapılabileceği h e r yerde sübvan
siyonlardan yararlanması z o r u n l u d u r . Yapısal aksamaların türüne
göre yaklaşım bazı farklı o l a b i l i r . B i r üretim elemanının pahalan-

— 450 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

ması h a l i n d e diğer üretim elemanlarının ikâme e d i l m e s i n i kolaylaş­

tırıcı, önlemler alınır. B u tür üretim elemanları m e v c u t değilse, yar­
dım, a l t e r n a t i f üretim elemanlarını geliştirmeğe veya m e v c u t o l a n
gelişmeleri hızlandırmaya yöneltilebilir. Üretim elemanını ikâme et­
me yönünde köklü değişiklik olanakları sınırlı ise, b i r başka deyiş­
le, b u tür değişiklikler önemlice m a l i y e t artışlarına ve dolayısiyle
satış şansında azalmalara y o l açacaksa, üretimde kısmî n i t e l i k t e yön
değişikliği, y a n i b i r başka üretimi kolaylaştırıcı yardımın yapılma­
sı daha u y g u n d u r . B u tür değişiklikler d a i m a işçileri de i l g i l e n d i r d i ­
ği için (işin türünde değişiklikler, ikametgâh değişimi vs.), işgücü
m o b i l i t e s i n i artıran yardımlara da ağırlık v e r m e k gerekir.

Eğer stagflasyon bölgesel özellikli gelişmelerden kaynaklanır­

sa, tıpkı sektörel gelişmelerle i l g i l i d u r u m d a olduğu g i b i , b u g i b i ge­
lişmelerin özendirici y a da f r e n l e y i c i farklılaştırılmış m a l i y e p o l i t i ­
kası önlemlerinin devreye g i r m e s i gerekir.

Daha ziyade b e l i r l i sektörlerin ve branşların veya bölgelerin ya­

rarına yönelik o l a r a k alınan b u tür münferit önlemlere karşı, şu i t i ­
raz yapılabilir: Devlet, piyasa mekanizasması i l e bağdaştırılması güç
b i r «dirijistik politika» izleme d u r u m u n a düşer. Sınırsız kâr şan­
sına sahip o l a n ve b u nedenle m u h t e m e l r i s k l e r e de k a t l a n m a k zo­
r u n d a o l a n firmaların, piyasa mekanizmasının tabiî işleyişi içinde
devlet yardımı olmaksızın, yapısal değişimlerin gerektirdiği u y u m u
gerçekleştirebilmeleri gerekir. Fakat, b u r a d a , girişimci r i s k i kavra­
mının kapsamına g i r e n «normal» yapısal değişimler i l e , örneğin,
p e t r o l k r i z i n d e olduğu g i b i , siyasî müdahaleler s o n u c u n d a o r t a y a çı­
k a n a n i değişimler arasında b i r ayırım y a p m a k gerekir. İktisadî k o ­
şullarda b i r d e n b i r e meydana gelen geniş kapsamlı değişimleri, ya­
vaş b i r biçimde sürekli o l a r a k oluşan yapısal değişim sürecinden
farklı değerlendirmek gerekir.

Kıs acası,sek törel ve bölgesel açıdan farklılaştırılmış m a l i y e po­

litikası, stagflasyon i l e mücadelede kullanılabilecek p e k az araçdan
b i r i s i oluşturmaktadır. N e v a r k i , b u araç y e t e r l i değildir; çünkü,
stagflasyon sektörel ve bölgesel ağırlıklı gelişmelerden k a y n a k l a n ­
madığı ölçüde, i k t i s a d i düzen politikasına ilişkin amaçlarla çatışma
h a l i n e düşmeğe de elverişli o l a n selektif m a l i y e politikası y o l u i l e ,
sadece s e m p t o m l a r i l e mücadele e d i l i r .
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

3.3. Stagflasyon ile Mücadelede P a r a ve Maliye Politikasına

İlişkin Araçların Optimal Bileşimi :

Stagflasyonün diğer faktörlerin yanısıra b i r talep açığı y a d a ta­

lep fazlasından kaynaklandığı teşhisinde b u l u n u l u r s a , talepde glo­
b a l a y a r l a m a l a r a g i t m e k s u r e t i y l e stagflasyonist eğilimle mücadele
etmek uygun olabilir.

Böyle b i r d u r u m d a v e r g i i n d i r i m l e r i y o l u i l e gerçekleştirilen
genişletici m a l i y e politikası i l e , daraltıcı yönde e t k i y a p a n p a r a po­
litikasını birleştirmek düşünülebilir. Daraltıcı p a r a politikası, f i y a t
ve ücret şeklinde sosyal hasılaya yöneltilen a r z u l a n m a y a n düzeydeki
t a l e p l e r i p a r a s a l açıdan yumuşatma f o n k s i y o n u n u üstlenir. Böyle­
ce, p a r a politikası, genişletici yönde e t k i y a p a n v e r g i i n d i r i m l e r i n d e n
k a y n a k l a n a n enflasyona karşı b i r tür k o r u y u c u t a m p o n g i b i e t k i ya­
p a r . B u n a karşılık, genişletici m a l i y e politikası, ücretlere ilişkin top­
l u sözleşme müzakereleri üzerinde ılımlı yönde e t k i y a p a r a k istih­
damı artırma işlevini üstlenir. H a t t a , genişletici m a l i y e politikasının
ücret amacıyla, b u tür önlemlerin yürürlüğe konması-meselâ, İngil­
tere'de olduğu g i b i , - b e l i r l i b i r ücret politikasına bağlı kıhnabilir.
Böylece, ücretlerden k a y n a k l a n a n m a l i y e enflâsyonuna karşı mü­
cadele e d i l e b i l i r . Ücretler i l e i l g i l i m a l i y e t enflasyonu s o r u n u için
önerilen b i r başka yöntem, özellikle A.B.D. de tartışılan «Tax- Based
incomes Policy» i l e i l g i l i d i r . B u n a göre, f i y a t istikrarı görüşü açı­
sından «aşırı yüksek» addedilen ücret sözleşmeleri dışsal maliyet
o l a r a k işlem görecek ve v e r g i i l e cezalandırılacaktır. B e l i r l i değer­
l e r i n altında k a l a n ücret sözleşmeleri ise, dışsal fayda o l a r a k k a b u l
edilerek malî açıdan mükâfatlandırılacaktır Daha çok A m e r i k a n ko­
şullarına u y g u n o l a n b u öneri, u y g u l a m a açısından önemli t e k n i k so­
runları içermektedir.

işsizlik ve enflasyonun b i r arada göründüğü stagflasyonist b i r

d u r u m d a m a l i y e ve p a r a politikaları arasında yukarıda açıklanan
doğrultuda b i r işbölümünün nasıl gerçekleşebileceğini f i k t i f b i r ör­
n e k i l e d a h a s o m u t hale g e t i r m e k mümkündür. T a b l o d a şematize
e d i l e n f i k t i f örnekte, m a l i y e politikası b i r i n c i l o l a r a k i s t i h d a m ama­
cına yönelirken, p a r a politikası daha çok i s t i k r a r amacına yönelik
o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r . Böyle b i r k o m b i n e araç kullanımı, «po­
licy m i x »'in b i r şekli o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r ; h e r defasında e t k i açı­
sından d a h a elverişli o l a n araç, sadece b i r amaç için kullanılmakta­
dır. F a k a t , i k t i s a t politikasına ilişkin araçlar sadece b i r amaca, değil,

— 452 —
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

T A B L O : 1 Para ve M a l i y e Politikasının t e m e l ve y a n e t k i l e r i n i n
açıklanması

Amaçlar ENFLASYON İŞSİZLİK

Araçların ORANININ ORANININ
Kullanımı DÜŞÜRÜLMESİ DÜŞÜRÜLMESİ

POLİTİKASI , 1 + 3 (TEMEL ETKİ) — 2 (YAN ETKİ)

MALİYE
—2 (YAN ETKİ) + 3 (TEMEL ETKİ)
POLİTİKASI

TOPLAM
ETKİ
+ 1 +ı

aksine diğer amaçlara da o t k i yaptıkları için, m u h t e m e l y a n etkile­

r i n hedeflenen ana amaca ilişkin e t k i l e r d e n daha büyük olmaması­
na d i k k a t e t m e k gerekir. T a b l o d a k i f i k t i f örnekte, b i r araca ilişkin
negatif y a n e t k i l e r eşit o l m a k l a beraber, p o z i t i f işaretli «ana etki*
ler»e kıyasla daha düşük düzeyde kalmaktadırlar. S o n sırada yer
a l a n t o p l a m e t k i y e bakılırsa, iktisadî d u r u m d a genel o l a r a k b i r iyi­
leşmenin olduğu görülür; y a n i , iktisadî i s t i k r a r açısından gerekli
h e r i k i amacın büyüklüklerinde de aynı zamanda ve aynı doğrultu­
da b i r değişiklik olmaktadır. B u koşullar altında, farklı araçları b i r ­
b i r i n e ters yönde devreye s o k m a k suretiyle t a m i s t i h d a m i l e f i y a t is­
tikrarı arasında t a m b i r «trade-off»'un, değiş-tokuş ilişkisinin olma­
dığı stagflasyonist b i r d u r u m d a h e r i k i amacın gerçekleşmesine kat­
kıda b u l u n m a k mümkün o l a b i l i r .

N e v a r k i , stagflasyon i l e mücadelede k u v v e t l i b i r iktisadî büyü­

meğe de ağırlık v e r m e k g e r e k i r . B u nedenle, m a l i y e politikasına iliş­
k i n araçların, özel yatırımları özendirici, çalışma a r z u s u n u artırıcı
ve özellikle y e n i t e k n o l o j i l e r ve y e n i ürünler şeklinde t e k n i k geliş­
m e y i hızlandırıcı yönde kullanılmaları gerekir.
 Prof. Dr. Salih T U R H A N

4. Sonuç:

Çağımızın i k t i s a d i bunalımı o l a r a k niteleyebileceğimiz stagflas­

y o n ; kullanılmayan üretim k a p a s i t e l e r i n i n , işsizliğin ve yetersiz b i r
i k t i s a d i büyüme i l e f i y a t artışının b i r arada görüldüğü b i r i k t i s a d i
d u r u m o l a r a k tanımlanabilir. Yüksek oranlı e n f l a s y o n u n yanısıra
işsizliğin de m e v c u d i y e t i b u y e n i bunalımın o d a k noktasını oluştur­
maktadır.

M a l i y e politikası, enflasyon ve durgunluğa karşı farklı önlemler

önermekte o l u p , h e r i k i konjonktürel bunalıma karşı eş anlı mü­
cadele v e r i l e b i l m e s i n i sağlayan m e k a n i z m a l a r a sahip bulunmadığın­
d a n , b u politikanın uygulanması, amaçlararası çelişki ve çatışmaları
derinleştirip şiddetlendirmekten öte b i r y a r a r sağlayamamaktadır.

Stagflasyonun açıklanmasına ilişkin çeşitli yaklaşımlar gelişti­

rilmiştir. B u n l a r stagflasyonun n e d e n i n i ; yapısal işsizlikle mücadele
d o z u n u n i y i ayarlanmamasına, ücretlerin aşağıya doğru f l e k s i b i l o l ­
mamasına, e k s i k rekabet koşullarında firmaların yüksek f i y a t p o l i t i ­
kalarına, gelir paylaşımı mücadelesinin şiddetlenmesine, u y g u l a n a n
yanlış i k t i s a t politikalarına ve dış e k o n o m i k faktörlere bağlamakta­
dırlar. .

Stagflasyonun klâsik t e d b i r l e r i l e önlenmesi amaç çatışmaları

nedeniyle mümkün olmayınca, amaçların o p t i m a l b i r bileşiminin
gerçekleştirilmeğe çalışılması z o r u n l u hale gelmiştir. O p t i m a l b i l e ­
şimin sağlanması k o n u s u n d a da çeşitli yaklaşımlar o r t a y a çıkmıştır.
B u n l a r ise; ücret ve f i y a t k o n t r o l l e r i ile müdahaleyi sektöre! ve böl-
sel ağırlıklı müdahaleyi ve talepte global a y a r l a m a l a r a g i t m e k sure­
t i y l e müdahaleyi öneren yaklaşımlar o l a r a k ifade e d i l e b i l i r . B u yak­
laşımlar içinde e n rasyonel görüneni v e r g i i n d i r i m l e r i y o l u i l e ger­
çekleştirilen genişletici m a l i y e politikası i l e , daraltıcı yönde e t k i ya­
p a n p a r a politikasını birleştirmektir. Genişletici m a l i y e politikası,
istihdamı arttırma işlevini, daraltıcı p a r a politikası ise f i y a t ve üc­
r e t şeklinde sosyal hasılaya yöneltilen a r z u l a n m a y a n düzeydeki ta­
l e p l e r i parasal açıdan yumuşatma işlevini üstlenecektir.

S o n o l a r a k b e l i r t i l m e s i gereken b i r n o k t a da, stagflasyonla mü­

cadelede kullanılan m a l i y e politikasına ilişkin araçların, Özel yatı­
rımları özendirici, çalışma a r z u s u n u arttırıcı ve özellikle t e k n i k ge­
lişmeyi hızlandırıcı yönde kullanılmalarının gerektiğidir.
 Stagflasyon ve Maliye Politikası

LİTERATÜR

J.A. Bristow: B r i t i s h Budgetary Policy 1975 - 1 9 7 7 Finanzarchiv, N. 5

Bd. 16, 1977-78, s. 466, 473.

Dernburg, T. F, ve Mc Dougall, D. M. : Lehrbuch der Makroökonomi­

schen Theorie, 3 A u f l . Stuttgart 1981.

Friedman, M. •. I n f l a t i o n a n d Unemployment J o u r n a l of Political Eco­

nomy, 85 (1977), S. 451-472.

Haler, H. : Finanzwirtschaftliche Stabilisierungspolitik, H a n d b u c h der

Finanzwissenschaft, 3. Auflage, Bd. I I I , Tübingen 1981.
Kitching, B. : Real «Crowding Out» as a Factor i n the A m e r i c a n Infla­
tion-Recession, Zeitschrift für N a t i o n a l Ökonomie, Bd. 32
(1972), s. 289-303.

Mackscheidi - Steinhausen : Finanzpolitik I . Tübingen 1978.

Musgrave, R.A. ve Musgrave, P.B. ; Public Finance i n Theory and

Practice, 1973.
Musgrave R. A. : Fiscal Policy a n d Stagflation: The U.S. Experience,
Wirtschafts-wissenschaft als Grundlage staatlichen Handelns,
editor P. Bobley ve Tblkemitt, Tübingen 1979.
Phelps, E. S. : I n f l a t i o n Policy a n d Unemployment Theory, New Y o r k
1973.

Timm, H. : Einanzwirtschafliche Allokationopolitik, Handbuch der Fi­

nanzwissenschaft, Tübingen 1981.
J. Tohin : I n f l a t i o n a n d Unemployment, A m e r i c a n Economic Review,
vol. 62 (1972) s. 1.

Wallich, H. C. ve Weintpub, S. : Tax-Based Incomes Policy, J o u r n a l of

Economic Issues, V o l . 5, No. 2, 1971. s. 1-19.
Zimmermann, H. Offene u n d versteckte Stagflation, Jahrbücher F.
:

Nationalökonomie u n d S t a t i s t i c Bd. 189, 1975, s. 65-77.