Fiyatı: 100

Nisan • 2024 • YIL 14 • SAYI 162 • ISSN 1309-9418 • Aylık - Yaygın Süreli Yayın

ISSN 1309 - 9418

801622
309941
İKTİSAT VE TOPLUM

1
ENFLASYON OYUNU

Nisan
BOZDU

• 2024 •
YIL 14
•
Sayı 162
• ISSN 1309-9418
• Aylık - Yaygın Süreli Yayın
 ŞİMDİ RAFLARDA!
Sönmesin
İnsanlar Tarihlerini
ateşimiz.
Kendileri Yazar
Samir Amin
8 önemli eserden
Radikal politik iktisatçı Sa- oluşan
mir Amin (1931-2018), ardın- Cumhuriyet
da Marksist yazılardan olu-
şan değerli bir külliyat bıraktı. setimiz
Amin’in iktisattan kültüre uza-
nan entelektüel yelpazesi ko-
6450 TL
runmaktadır ve verdiği ders- yerine
ler hâlâ önemlidir. Bu kitap, sadece
Monthly Review Press tarafından Samir Amin’in yirmi birinci
yüzyılda yazdığı en önemli on makalesinin Monthly Review 3750 TL!
dergisinden derlenerek yayımlanmasıyla oluşmuştur. Koleksi-
yonun “Giriş” kısmı, Amin’in arkadaşı ve yoldaşı olan Marksist
filozof Aijaz Ahmad tarafından yazılmıştır ve Amin’in yaşamı ile
çığır açan çalışmaları hakkında kapsamlı bir inceleme sun-
maktadır. Ahmad ayrıca “Devrim mi Çöküş mü?” ve “Çağdaş
Emperyalizm” gibi çarpıcı ve zekice yazılmış makaleleri oku-
mak için bağlamsal bir odak noktası sunmaktadır.

İktisat ve Toplum
Dergisi
www.iktisatvetoplum.com
NİSAN 2024
YIL 14 • SAYI 162
ISSN 1309-9418
Aylık-Yaygın Süreli Yayın
Yayın Kuruluna göndermek
istediğiniz yazıları aşağıdaki
adreslere iletebilirsiniz.
İktisat ve Toplum Dergisi, Eflatun
Basım Dağıtım Yayıncılık Danış-
manlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi
tarafından ayda bir yayımlanan
yaygın bir dergidir.
Bu dergide yayımlanan maka-
lelerin bilim ve dil bakımından
sorumluluğu yazarlarına aittir.
Dergiye gönderilen makaleler
Yayın Kurulu ve Editör onayıyla
yayımlanmaktadır. İTD’nin red-
dedilen yazılar için herhangi bir
gerekçe gösterme zorunluluğu
yoktur.
© Her hakkı saklıdır
Dergide yazı, makale, fotoğraf ve
ilistrasyonların elektronik ortam
da dahil olmak üzere çoğalt-
ma hakkı Eflatun Basım Dağıtım
Yayıncılık Danışmanlık Yatırım ve
Tic. Ltd. Şirketine aittir ve yazılı izin
olmaksızın kullanılamaz.
Dergide yayımlanan makaleler
kaynak gösterilmeden kullanıla-
maz.
İktisat ve Toplum Dergisi, EBSCO
veritabanı tarafından taranmaktadır.
İdare Yeri: Eflatun Basım Dağıtım Yayıncılık
Danışmanlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi
Bağcılar Mahallesi Şemsettin Günaltay
Caddesi 283. Sokak Ata Apt. No: 9/7 06670
Çankaya/Ankara, Türkiye
Tel : (+90) 312 442 52 10
Web : www.iktisatvetoplum.com
e-posta : iktisatvetoplum@gmail.com,
info@iktisatvetoplum.com,
ofc1962@gmail.com
Baskı: Emsal Matbaa Tanıtım Hiz. San. ve
Tic. Ltd. Şti. Bah ekabı Mah. 2477. Cad. No: 6
Etimesgut/Ankara
Telefon: +90 312 278 82 00
Faks: +90 312 278 82 30
Sertifika No.: 46753
Derginin Sahibi:
Eflatun Basım Dağıtım Yayıncılık Danışmanlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi Adına; Fethiye Çolak
Yazı İşleri Müdürü: Fethiye Çolak
Editör: Ömer Faruk Çolak
Genel Yayın Yönetmeni: Serenay Dıraz
Tasarımcı Grafiker: Ferhat Önder, Ezgi Koçer
Redaktör: Hazal Keskinbıçkı
Muhasebe ve Dağıtım Sorumlusu: Mert Bolata
Danışma Kurulu:
Ahmet Ertuğrul (Bilkent Üniversitesi), Alpay Filiztekin (Özyeğin Üniversitesi), Asaf Savaş Akat (Bilgi
Üniversitesi), Ayşe İmrohoroğlu (University of Southern California), Burhan Şenatalar (Bilgi Üniversitesi),
Çelik Kurtoğlu (Ankara Üniversitesi), Dani Rodrik (Princeton Üniversitesi), Erdal Atabek, Erdal Özmen
(ODTÜ), Ergun Türkcan, Ersin Kalaycıoğlu (Sabancı Üniversitesi), Fatma Doğruel (Marmara Üniversitesi),
Fikret Adaman (Boğaziçi Üniversitesi), Francesco Boldizzoni (University of Helsinki), Güven Sak (TOBB ETU),
Hasan Ersel, İlhan Tekeli (ODTÜ), İpek İlkkaracan (İstanbul Teknik Üniversitesi) İzzettin Önder, Kadriye
Bakırcı (Hacettepe Üniversitesi), Kenan Mortan (Mimar Sinan Üniversitesi), Mahfi Eğilmez, Meghnad Desai
(London School of Economics), Mustafa Pirili, Nilüfer Göle (Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales),
Oğuz Esen (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Oktar Türel (ODTÜ), Rauf Gönenç (OECD), Refik Erzan (Boğaziçi
Üniversitesi), Selçuk Candansayar (Gazi Üniversitesi), Sema Aksoy, Seyfettin Gürsel (BETAM), Sinan
Sönmez (Atılım Üniversitesi), Sübidey Togan (Bilkent Üniversitesi), Şevket Pamuk (Boğaziçi Üniversitesi),
Şiir Yılmaz, Taner Berksoy (Piri Reis Üniversitesi), Timur Kuran (Duke Üniversitesi), Uğur Eser (Abant İzzet
Baysal Üniversitesi), Yılmaz Akyüz (Former Chief Economy UNCTAD, İsviçre).
Yayın Kurulu:
Abdullah Yalaman (Osmangazi Üniversitesi), Adem Yavuz Elveren (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Ahmet
Faruk Aysan (Hamad Bin Khalifa University), Alev Atak (ODTÜ), Ali Coşkun Tunçer (University College
London), Ali Sina Önder (University of Portsmouth), Alp Şimşek (Yale Üniversitesi), Alpay Hekimler
(Osmangazi Üniversitesi), Alper Duman (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Alper Güzel (Ondokuz Mayıs
Üniversitesi), Altuğ Yalçıntaş (Ankara Üniversitesi), Anıl Aba (Yaşar Üniversitesi), Asena Caner (TOBB-
ETU), Ayça Altıntığ (University of Southern California), Ayça Ebru Giritligil (Bilgi Üniversitesi) Ayça Tekin
Koru (TED Üniversitesi), Aykut Kibritçioğlu (Türk-Alman Üniversitesi), Aykut Lenger (Ege Üniversitesi),
Aylin Seçkin Georges (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Ayşe Mumcu (Boğaziçi Üniversitesi), Aziz Konukman
(Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi), Bayram Ali Eşiyok, Begüm Özkaynak (Boğaziçi Üniversitesi),
Betül Yüce Dural (Anadolu Üniversitesi), Bilal Bağış (Bingöl Üniversitesi), Bora Süslü (Muğla Sıtkı Koçman
Üniversitesi), Boris Kagarlitsky (Institute for Globalisation Studies and Social Movements) Burak Saltoğlu
(Boğaziçi Üniversitesi), Burçin Kısacıkoğlu (Bilkent Üniversitesi), Cem Mehmet Baydur (Muğla Sıtkı Koçman
Üniversitesi), Cem Oyvat (University of Greenwich), Cevat Giray Aksoy (King’s College London), Ceyhun
Elgin (Boğaziçi Üniversitesi), Coşkun Küçüközmen (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Değer Eryar (İzmir Ekonomi
Üniversitesi), Derya Güler Aydın (Hacettepe Üniversitesi), Derya Gültekin (İstanbul Teknik Üniversitesi),
Devrim Dumludağ (Marmara Üniversitesi), Ebru Voyvoda (ODTÜ), Ege Yazgan (Bilgi Üniversitesi), Elif
Akbostancı Özkazanç (ODTÜ), Elif Karaçimen (Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi), Emel Memiş (Ankara
Üniversitesi), Ensar Yeşilyurt (Pamukkale Üniversitesi), Ensar Yılmaz (Yıldız Teknik Üniversitesi), Ercan Eren
(Yıldız Teknik Üniversitesi), Eren Gürer (ODTÜ), Erinç Yeldan (Kadir Has Üniversitesi), Erkan Erdil (ODTÜ),
Erol Kutlu (Anadolu Üniversitesi), Erol Taymaz (ODTÜ), Esma Gaygısız (ODTÜ), Esra Nur Uğurlu (University
of Leeds), Fatih Güvenen (University of Minnesota), Feride Doğaner Gönel (Yıldız Teknik Üniversitesi),
Funda Barbaros (Ege Üniversitesi), Gökhan Özertan (Boğaziçi Üniversitesi), Gül İpek Tunç (ODTÜ), Gülay
Günlük Şenesen (İstanbul Üniversitesi), Gülçin Özkan (King's College London), Güney Işıkara (New York
University) Hakan Ercan (ODTÜ), Hakan Kışlal (Saint Leo University), Hakan Mıhcı (Hacettepe Üniversitesi),
Hakan Özyıldız, Hakan Uslu (On Dokuz Mayıs Üniversitesi), Hale Balseven (Akdeniz Üniversitesi), Haluk
Levent (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Hande Erkut (WZB Berlin Social Science Center), Hasan Cömert (ODTÜ)
Hatice Aztimur (Harran Üniversitesi), Hüseyin Özel (Hacettepe Üniversitesi), Hüseyin Taştan (Yıldız Teknik
Üniversitesi), Işıl Erol (Özyeğin Üniversitesi), İbrahim Erdem Seçilmiş (Hacettepe Üniversitesi), İbrahim
Semih Akçomak (ODTÜ), İhsan Seddar Kaynar (Hakkari Üniversitesi), İlhan Can Özen (ODTÜ), İnsan
Tunalı (Koç Üniversitesi), Kağan Parmaksız (ODTÜ), Kamil Yılmaz (Koç Üniversitesi), Leyla Firuze Özalp
(Amasya Üniversitesi), Levent Koçkesen (Koç Üniversitesi), Levent Neyse (WZB & DIW Berlin), M. Aykut
Attar (Hacettepe Üniversitesi), M. Özgür Kayalıca (İstanbul Teknik Üniversitesi), Mehmet Fatih Cin (Çukurova
Üniversitesi), Mehmet Teoman Pamukçu (ODTÜ), Meltem Dayıoğlu Tayfur (ODTÜ), Mete Kılıç (University
of Southern California), Muammer Kaymak (Hacettepe Üniversitesi), Murad Tiryakioğlu (Afyon Kocatepe
Üniversitesi), Murat Çokgezen (Marmara Üniversitesi), Murat Donduran (Yıldız Teknik Üniversitesi), Murat
Üçer (Turkey Data Monitor), Mustafa Sönmez, Münis Seven Ağır (ODTÜ), N. Emrah Aydınonat (University
of Helsinki), Natalya Ketenci (Yeditepe Üniversitesi), Nazire Nergiz Dinçer (TED Üniversitesi), Necat Coşkun
(Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi), Nil İpek Şirikçi (ODTÜ), Nuran H. Belet (Ankara Hacı Bayram
Veli Üniversitesi), Nuri Vedit İnal (Yeditepe Üniversitesi), Oğuz Öztunalı (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Oğuz
Yıldırım (Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi), Onur Yıldırım (ODTÜ), Orhan Şimşek (Artvin Çoruh
Üniversitesi), Ömer Yalçınkaya (Atatürk Üniversitesi), Öner Günçavdı (İstanbul Teknik Üniversitesi), Örsan
Öymen (Işık Üniversitesi), Özge İzdeş Terkoğlu (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa), Özgür Orhangazi (Kadir
Has Üniversitesi), Pınar Derin Güre (ODTÜ), Refet Gürkaynak (Bilkent Üniversitesi), Recep Yücedoğru
(Bülent Ecevit Üniversitesi), Sacit Hadi Akdede (İzmir Bakırçay Üniversitesi), Sadi Uzunoğlu (Trakya
Üniversitesi), Salih Barışık (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Sayım Işık (Akdeniz Üniversitesi), Selim Çağatay
(Akdeniz Üniversitesi), Selva Demiralp (Koç Üniversitesi), Semih Tümen (TED Üniversitesi), Serdal Bahçe
(Ankara Üniversitesi), Serdar Sayan (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi), Serkan Küçükşenel (ODTÜ),
Seval Mutlu Çamoğlu (Ordu Üniversitesi), Sevil Acar Aytekin (Boğaziçi Üniversitesi), Sinem Yapar Saçık
(Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi), Süleyman Değirmen (Mersin Üniversitesi), Stavros Mavroudeas
(Panteion University), Şebnem Kalemli-Özcan (Maryland Üniversitesi), Şirin Saraçoğlu (ODTÜ), Timur
Han Gür (Hacettepe Üniversitesi), Turan Subaşat (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi), Ufuk Akçiğit (Chicago
Üniversitesi), Uğur Emek (Başkent Üniversitesi), Ümit Bulut (Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi), Yalçın Karatepe
(Ankara Üniversitesi), Yasin Kütük (Altınbaş Üniversitesi) Yaşar Uysal (Dokuz Eylül Üniversitesi), Yelda
Yücel (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Yusuf Soner Başkaya (Glasgow Üniversitesi), Ziya Öniş (Koç Üniversitesi),
Zuhal Yeşilyurt Gündüz (TED Üniversitesi).
2 İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI 162 İçindekiler
4 Enflasyonla Gerçekten
Mücadele Ediliyor mu? 69 Sosyal Bilimciler Konuşuyor:
Esra Nur Uğurlu
Mahfi Eğilmez

8 Kamuoyu Yoklamaları
ve Seçimler Üzerine
82 Sozialökonomik “Tekrar”
Ana Akım İktisat mıdır?
Ercan Eren
Ersin Kalaycıoğlu

92 Çin İmparatorluğu’nun
Çöküşü: Sonun Başlangıcı
-Opium (Afyon) Savaşları-
Bahri Yılmaz

17 Türkiye’de İktisat Düşüncesi

8
Üzerine AI Historian’la Bir Sohbot
Altuğ Yalçıntaş

27
92
Dışa Açıklık Sürecinde Döviz
Arzı, Faiz ve Enflasyon İlişkisinin
Gelişimi:Enflasyonla Mücadelenin
Yöntemi Ne Olmalı?
Işın Çelebi, Ahmet Tuğşad Doğukan,
Emrullah Vermez
101 Osmanlı Devleti’nin Dış Politika
ve Diplomasi Anlayışı
43 Ekonomik Kalkınma ve
Biyoçeşitlilik Kaybı Sema Aksoy
Yener Coşkun
109 Avrupa’da ve Türkiye’de
Enerji Görünümü
56 İsmail ile Selim (Bir Tarih
Spekülasyonu) Mustafa Çağrı Peker, Sinan Sodan
Ergun Türkcan
116 Tembellik (!) – Edebiyat – İktisat
Gülçin Elif Yücel

56 116
 Editörden İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 3

ENFLASYON OYUNU BOZDU

Türkiye ilginç bir dönemden geçiyor. Ekonomide ağır bir buna-
lımın içine düşülmesine rağmen tek (2018 sonrası örtük ikili
koalisyon) parti iktidarı 22 yıldır ülkeyi yönetmekte. 2023 genel
seçimleri öncesi başlayan krizin çıkmasına neden olan hükümet,
seçmen tarafından adeta ödüllendirilerek yeniden iktidara getiril-
di.
Seçmenin bu davranışı daha önceki krizler sonrasında yapılan seçimlere göre fark-
lılık göstermekte. Halk 2001 Krizi sonrasında, hükümette yer alan DSP ve Anavatan
Partisi’ni siyasal tarih kitaplarına gömerken MHP'yi de TBMM dışına itmişti. Seçmen
davranışındaki bu farklılaşma incelemeye değer. İTD olarak biz bu konuda makaleler
yayımladık. Şimdi de yerel yönetim seçim sonrası iktidar partisi 22 yıl sonra ikinci
sıraya geriledi. AKP’nin yerel seçimi kaybetmesinde enflasyon ile izlenen maliye ve
para politikası belirleyici olmuştur. Basit bir ifadeyle “enflasyon, 22 yıllık iktidarın
oyununu” bu defa bozdu.
Hükümet 2023 yılı Haziran ayından bu yana enflasyonla mücadele programı yürüt-
mekte. Sekiz aylık dönem sonrasında enflasyon oranı düşmediği gibi, TCMB politika
faiz oranı da yüzde 50’ye dayandı. TCMB’nin 2023 yılında zarar ettiğini de düşünür-
sek, aslında yapılanın enflasyonla mücadeleden öte, sermaye ve servet sahiplerine
gelir aktarımı olduğunu söyleyebiliriz. Bu olgu, ülkenin siyasal yapılanmasının bir
sonucu. Aslında yüksek enflasyona sahip ülkelere baktığımızda bu tablo çok da ya-
dırganacak bir durumda değil. En yüksek enflasyona sahip ilk 10 ülkeden (Türkiye
4. sırada) hiçbiri tam demokrasiyle idare edilmemekte. Velhasıl kurumsal yapınız
bozulduysa ekonomide dikiş tutturmanız da zor. Bunu büyüklerimiz de biliyor fakat
enflasyonla mücadele yerine enflasyon oyununu oynamak kendi çıkarları için daha
uygun olduğundan, bunu sürdürebilecekleri kadar sürdürecekler. Buradan bir cay-
ma olabilir. Bu, seçim sonuçlarını nasıl okuyacaklarına bağlı.
İTD Asaf Savaş Akat İktisat Ödülü’nün sahibi belli oldu. Ödülü Leeds Üniversitesi’n-
den Esra Nur Uğurlu kazandı. Ödül töreni 17 Nisan tarihinde Ankara’da yapılacak.
Ödül törenin hemen ardından da iki panel gerçekleştireceğiz. Bu panellerde Türkiye
ekonomisi masaya yatırılacak. Tüm okuyucularımızı panele davet ediyoruz.
Bu sayımızla birlikte ODTÜ’den Alev Atak, Elif Akbostancı Özkazanç, Eren Gürer,
Erol Taymaz, Gül İpek Tunç, İpek Derin Güre, Kağan Parmaksız, Münis Seven Ağır,
Nil İpek Şirikçi, Şirin Saraçoğlu ve Leeds Üniversitesi’nden Esra Nur Uğurlu aramıza
katıldı. Hocalarımıza aramıza hoş geldiniz diyoruz ve hemen ardından da yazılarını
beklediğimizi buradan iletiyoruz. 162. sayımızda aramıza yeni yazarlar da katıldı.
Akademisyen kimliğinin yanında eski ekonomi bakanı şapkasını taşıyan Işın Çelebi
önemli bir makaleyle bu sayımıza katkı verdi.
İTD’nin bu sayısında da birbirinden ilginç ve önemli makaleler okuyacaksınız. Türki-
ye’nin okunmak için yayımlanan tek iktisat dergisi olarak okuyucularımızı dergimize
abone olmaya ve yayınlarımızı satın almaya davet etmek istiyoruz. Bağımsız bir
yayın olarak gelecek yıllarda da beraber olmamız ancak sizlerin desteğiyle mümkün
olacak.
Sevgiyle ve okuyarak kalın. Ömer Faruk Çolak
4V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 Ekonomik Analiz

Mahfi Eğilmez
İktisatçı
mahfie@gmail.com

Enflasyonla Gerçekten Mücadele Ediliyor

mu?

Yarım yamalak sıkı bir para politikası ve tümüyle gevşek bir maliye politikasıyla enflasyonla
mücadele edebilmek mümkün değildir.

Şekil 1, yıllar itibarıyla GSYH kalmaya başlayınca insanlar ekonominin büyümesini de

büyümesini ve GSYH içindeki ellerine geçen fazla parayı sağladığı için hükümet bu
özel tüketim harcamaları artışını tasarruf etmek yerine tüketim durumdan şikâyet etmedi;
gösteriyor (şekil, mevsim ve harcamalarını arttırmaya hatta tam tersine bu yaklaşımı
takvim etkilerinden tasfiye yöneldiler. doğru ekonomi politikası olarak
edilmiş, zincirlenmiş hacim Faizlerin düşük tutulmasıyla sunmaya ve savunmaya devam
endeksine göre enflasyondan başlayan tüketim artışı, etti. İnsanların satın alma
arındırılmış TÜİK, GSYH
verileri kullanılarak tarafımdan Şekil 1. Yıllara Göre GSYH Büyümesi ve GSYH Özel Tüketim
hazırlanmıştır). Harcamaları
Şekil 1’e göre 2021 yılına
kadar GSYH artışı ile tüketim
harcamaları artışı arasında sıkı
bir korelasyon söz konusu. 2021
yılı sonlarından başlayarak bu
korelasyon bozuluyor ve tüketim
harcamaları gelir artışından çok
daha hızlı ilerliyor. Bunun temel
nedeni 2021 yılının Eylül ayında,
enflasyon artış eğilimindeyken
faizlerde indirim sürecinin
başlatılması. O tarihten itibaren
faiz, enflasyonun çok altında
Kaynak: TÜİK, GSYH verilerinden hareketle yazar tarafından hazırlanmıştır.
 Ekonomik Analiz İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 5
gücünü düşüren enflasyona Şekil 2. TCMB Faiz Politikası (Eylül 2021-Ocak 2024)
karşı tepki göstermesiyle
hükümet, bu yaklaşımından
kısmen vazgeçti ve enflasyonu
düşürme konusunda bir çabaya
girmiş görünmek adına Merkez
Bankası’nın faizi yükseltmesine
ses çıkarmamaya başladı. Ne
var ki faizi düşürmenin yarattığı
olumsuz sonucu faizi yükselterek
geçiştirmek öyle sanıldığı kadar
kolay değil. Çünkü enflasyonu
gerçekten düşürmek için
büyümeden fedakârlık etmek
gerekiyor. Büyümeden fedakârlık Kaynak: TÜİK, TÜFE verilerinden hareketle yazar tarafından hazırlanmıştır.

ise bir yandan GSYH’nin istendiği

hedeflemesi uygulamasında bir yana, tamamen gevşek
düzeyde artmasını engellerken, bir
hükümetle birlikte seçtiği hedefi durumda bir görünüm sergiliyor.
yandan da ister istemez işsizliği
arttıracak bir gelişmenin yolunu gösteriyor. Bu hedef yıllardır Şekil 3, 2005 yılından bu yana
açabilir. Sık sık seçime giden %5 ve hiç değişmiyor. Merkez bütçe açığındaki gelişmeleri
ve seçim kaybetmenin siyasetçi Bankası’nın bu faiz politikasıyla gösteriyor (bu şekil, Hazine
tarafından dünyanın sonu olarak %5’lik enflasyon hedefini ve Maliye Bakanlığı bütçe
görüldüğü bir ekonomide bu, tutturmasının imkânsız olduğu verileri kullanılarak tarafımdan
siyasetçinin asla istemeyeceği bir Şekil 2’den açıkça görülebiliyor. hazırlanmıştır).
sonuçtur. O nedenle Türkiye’de Merkez Bankası, enflasyonla bu Şekil 3’te 2009 yılında görülen
enflasyonla mücadele asla bir yarım yamalak mücadelede yalnız büyük çöküş, küresel krizin
devlet politikası hâline gelemiyor başına bırakılmış görünüyor. Türkiye’ye yansımasıdır.
ve kısıtlı olarak Merkez Bankası’na Böyle bir mücadelede para Sonrasında kamu kesiminde
havale ediliyor. politikasını desteklemesi, gereken bir toparlanma yaşanmış, 2020
Merkez Bankası da bu maliye politikasını sıkılaştırmak yılında bu kez pandemi nedeniyle
mücadelenin yapılıyor gibi
Şekil 3. Bütçe Açığındaki Gelişmeler (2005-2023)
gözüktüğünün farkında olduğu ve
yetkisi kısıtlı olduğu için elindeki
en etkili araç olan faizi yeterince
kararlı kullanamıyor.
Şekil 2, Merkez Bankası’nın
enflasyonla mücadele için
izlediği faiz politikasının nasıl
göründüğünü ortaya koyuyor
(TCMB faiz verileri TÜİK, TÜFE
verileri kullanılarak tarafımdan
hazırlanmıştır).
Şekil 2’de kırıklı siyah çizgi Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı bütçe verilerinden hareketle yazar tarafından
hazırlanmıştır.
Merkez Bankası’nın enflasyon
6V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
bütçe açığında büyük bir artış
görülmüştür. 2022 yılından
itibaren başlayan açık artışı,
2023 başında yaşanan depremin
de etkisiyle denetim dışına
çıkmaya başlamış görünüyor.
Gerçekten de 2024 yılı bütçesi,
2023 yılı bütçesinin bir katı
daha fazla açık veriyor. Buna,
2023 yılında tahakkuk ettirilen
ve ödemesi 2024 yılına kalan
miktarı da eklersek nakit açığının
üç trilyon liranın üzerinde
olacağını görebiliyoruz. Bu kadar
Türkiye Ekonomisi Seti
4570 TL yerine 2500 TL!
Ekonomik Analiz
büyük bir açığa karşın kamu
kesiminde israf en üst düzeyde
devam ediyor. Türk vergi sistemi,
%70’i dolaylı vergilere (KDV,
ÖTV gibi) dayandığı için ve bu
vergilerin artmasıyla birlikte
fiyatlara yansıyarak enflasyonu
yükselteceği için çözüm açısından
pek de işe yaramaz durumda.
Kayıt dışı ekonominin kayıt altına
alınması ise yıllardır sadece sözde
kalan bir vaatten ibaret.
Özetlemek gerekirse, böyle yarım
yamalak sıkı bir para politikası
ve tümüyle gevşek bir maliye
politikasıyla enflasyonla mücadele
edebilmek mümkün değildir.
Siyasal iktidar açısından sorun
enflasyon olmasa da bu kadar
yüksek enflasyonla bu ekonomik
yapının sürdürülemeyeceği
açık olduğu için seçim bittikten
sonra çok ciddi vergi artışlarının
olacağını ve bilinen vergiler
dışında yeni vergilerin devreye
sokulacağını tahmin etmek zor
olmasa gerek.
8V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Kamuoyu Yoklamaları ve Seçimler Üzerine
Otoriter rejimlerde kamuoyu yoklamaları siyasal ve toplumsal bir gerçeği saptamak için
yapılmaktan çok kamunun algı ve tercihlerini etkilemek için kullanılır.
Giriş
2022 yılından beri yaşamakta
olduğumuz seçim konjonktürünü
geride bıraktık. Bu süreçte bir
milletvekili genel seçimi (14
Mayıs 2023), iki turdan oluşan
cumhurbaşkanlığı seçimi (14
Mayıs ve 28 Mayıs 2023) ve bir
de mahalli idareler seçimlerini
(yerel seçim) yaşadık. 16
Nisan 2017 halk oylamasından
sonra geçilen neo-patrimonyal
sultanizm rejimi içinde 2018
milletvekili genel seçimi,
cumhurbaşkanlığı seçimi ve
2019 mahalli idareler seçimiyle
aynı içerikte olan, yani 2023 ve
2024’te de özgür ve adil olmayan
bir dizi seçim yaşadık. V-Dem
2023 Raporu’na göre seçimli
otokrasi (electoral autocracy),
the Economist Intelligence Unit’in
Democracy Index’ine göre melez
rejim (hybrid regime), Freedom
House’un ölçümlerine göre özgür
olmayan bir konumda olan
ortamlarda yapılan seçimlerin
dürüst olması pek mümkün
olmamaktadır. Nitekim dünyada
yapılan seçimlerin dürüstlüğü
algısında, Perception of Electoral
Integrity’nin çalışmalarında
Türkiye, 2018’de 112 / 167.
sıradayken, 2019’da 45 puanla
123 / 167. sıraya düşerek Afrika
ülkesi Malawi’nin hemen bir sıra
altında, Hindi Çini’deki Laos’un
da bir sıra üstünde (Pippa Norris
ve Max Grömping, 2019: 9) yer
almıştır. 2023’de de 35 puanla
Asya’da Azerbaycan’ın bir sıra
altında ve yine Laos’un bir sıra
üzerinde yer almaktadır (Garnett
vd., 2023: 7).
Ersin Kalaycıoğlu
Sabancı Üniversitesi
kalaycie@sabanciuniv.edu
Bu koşullarda Türkiye’de
2017 sonrasında özgür ve adil
seçimlerin olduğunu iddia etmek
olanak dışıdır; ancak seçimlerde
çok sayıda parti, aday ve birkaç
seçim ittifakı yer aldığı için
koşulların, oldukça eşitlik dışı
olsa da yarışmacı bir otoriter
yapıya işaret ettiğinden söz
edebiliriz. Aynı koşullarda Rusya,
Belarus, Azerbaycan, Macaristan,
Polonya, Brezilya, Venezuela,
Nikaragua, Malawi vb. ülkelerde
yapılan seçimlerde birçok farklı
türde manipülasyon ve engelleme
altında yarışan muhalefet
partilerinin karşı karşıya olduğu
yokuş yukarı yarış koşulları
da çeşitlilik göstermektedir.
Örneğin, Türkiye’de muhalefet
liderlerinden sadece Selahattin
Demirtaş tutuklanırken,
seçimlerde muhalefet

adayları kazandıklarında bazı
yerlerde yerlerine kayyum
atanmıştır; Rusya’da ise en
önemli muhalefet liderleri
öldürülmekte, tutuklanmakta
ve ülke dışına kaçmaya
zorlanmaktadır. Belarus,
Venezuela, Nikaragua’da da
Rusya’ya benzer bir performans
sergilenirken, Brezilya, Polonya
ve Macaristan’da benzer
tutuklamalar ve kayyum atmaları
söz konusu olmamaktadır.
Ancak bu rejimlerin hiçbirinde
seçmenlerin; tam bir düşünce,
ifade, toplanma, gösteri,
basın ve medya özgürlüğü
ortamında, gerçekliği
tartışılmayacak enformasyon
ve haberleri izleyerek kendi
kendilerine baskı ve algı
manipülasyonlarından bağımsız
olarak özgür bir ortamda karar
alıp, oy tercihlerini sandıklara
yansıttıklarını söylemek de
mümkün değildir. Buna rağmen
2017 öncesinde başlamış
olan bir uygulama olan seçim
konusunda kamuoyu anketleri
yaparak tahminde bulunmak,
2017 sonrasında da sanki siyasal
rejim sultanizmde olduğu
gibi, otokratik özellikleri her
geçen yıl daha ağır basan bir
ortamda olmuyormuşçasına
devam etmektedir. Her seçim
sonrasında da yapılan kamuoyu
yoklamalarının seçim sonuçlarını
bilmekten uzak oldukları,
bazılarının müthiş yanıldığı, bir
kısmının bazı sonuçları yakın
tahmin ederken, bazılarının
pek tahmin edemedikleri
ortaya çıkmaktadır. Bir iki
gün konuşulsa bile hemen
unutulmakta, sonrasında
yaklaşan seçimlerle yine
aynı uygulamalara geri
dönülmektedir.
Seçim Sonuçlarının
Tahmininde Kamuoyu
Yoklamaları ve
Uygulamaları
Yüzyıl önceki Avusturya başkenti
Viyana’nın özgürlükçü kültür
ortamında gelişen akademik
hayatın dünyadaki bilimsel,
sanatsal ve felsefi düşünceye
müthiş katkıları olmuştu.
Freud, Ayer, Popper, von Mises
gibi nice ünlü düşünür bu
ortamda yetişmiş, çalışmış ve
üretmişti. Aslen Alman olan
Paul Lazarsfeld de aynı dönemde
matematik öğrenimini Viyana
Üniversitesi’nde tamamlamıştı.
Bu ortamı yok etmek için
siyasetin değişimiyle Nazilerin
iktidara gelmeleri yeterli oldu.
Viyana bir daha o eski kültürel
canlılığına ve üretkenliğine
dönemedi. Ancak Birleşik Krallık
ve Amerika Birleşik Devletleri’ne
(ABD) sığınmayı başaran birçok
aydın gibi Paul Lazarsfeld de
ABD’ye iltica etti. Columbia
Üniversitesi’nde pazarlama
araştırmalarının kurulmasında
ve yürütülmesinde öncü oldu.
Pazarlama araştırmaları için
kullanılan sorgulama teknikleri
ve yöntemi, kısa süre içinde
daha geniş bir içerikte kamuoyu
yoklamalarının üretilmesinde
etkili oldu. Böylece birey
düzeyinde veri toplayarak,
bireylerden doğrudan doğruya
bilgi edinerek ve bireylerin
zihinsel dünyasıyla ilgili
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 9
saptamalar yaparak toplum
bilimlerinin birçok alanını
geliştirmek mümkün oldu.
II. Dünya Savaşı’na katılan
askerlerin morali üzerine yapılan
araştırmalar, ABD’de sosyolog
Samuel Stouffer yönetiminde bu
çalışmaların disiplinler arası bir
içerikte geliştirilmesi için büyük
bir fırsat doğurdu.
Bu çalışmalar İkinci Dünya
Savaşı sonrasında da başta
ABD ve Batı Avrupa olmak
üzere dünyada yaygınlaştı.
Türkiye’de de son derecede
mütevazi bütçelerle, dar kapsamlı
uygulamaların 1960’larda
yapılmaya başladığını, ancak
1970’ler ve özellikle 1980’lerden
itibaren ülke nüfusunun
tamamını içeren kapsamda
araştırmalara dönüştüğüne
tanıklık ettik. Bu araştırmaların
belirli bir yöntemi vardır ve bu
yöntemi daha yakından tanımak
bu çalışmaların anlaşılabilmesi
ve değerlendirilebilmesi için de
önemlidir.
Saha Araştırmalarının
Karakteristik
Özellikleri ve
Sorunları
Kamuoyu araştırmaları veya
toplum bilimlerinde saha
taraması (field survey) olarak
adlandırılan bu çalışmalar, bir
sosyo-psikolojik etkileşimden
yararlanır. Bu araştırmalarda
toplumdaki bir kesimin (bu
tüketici, işçi, memur, ev kadını,
seçmen vb. olabilir) belirli
bir zamanda sahip olduğu
düşünceler, fikirler, tutumlar
10V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
(davranışa dönüşebilecek
zihinsel hazırlıklar), değerler
(sahip olunması arzulanan
kaynak, uygulama, simge
vb.), inançlar (iman edilen
veya yerleşik olarak inanılan
varlık, düşünce, gerçekler),
geçmiş davranış anımsamaları
(daha önceki yıllarda yapılan
alışverişler, bir önceki seçimde
verilen oy vb.) saptanmaya
çalışılır. Bunun için o kesimi
temsil edebilecek nitelikte bir
örnek seçilir. Bu örnek içinden
rastsal olarak seçilen1 örnekten
her bir kişiye ulaşılarak onunla,
tam bir mahremiyet ortamında,
tercihen yüz yüze ve yalnız
o kişi ve ona soru yönelten
anketör varken yapılan bir
söyleşiyle tutum, değer, inanç, vb.
özellikleri saptanmaya çalışılır.
Soruyu yönelten kişiye anketör,
yanıtlayan kişiye de bundan
böyle denek adını vereceğiz.
Örneklem ve
Sorunları
Bu uygulamada çekilen örnek
belirli bir olasılık hesabına göre
rastsal olarak oluşturulmuşsa,
onun çekimi sırasında
oluşan standart hata payı
denilen bir örneklem hatası
hesaplanabilir. Bu hesapta
örneklem büyüklüğünün ve
örneklemin çekildiği ana kitle
diye tabir edilen tüm kesimin
büyüklüğünün de önemli bir
rolü vardır. Örneğin, çekildiği
ana kitle (örneğin tüm kayıtlı
seçmenler gibi) milyonlarca
kişiden oluşuyorsa, o zaman
standart hata payı hesabında bu
büyüklükten kaynaklanabilecek
olan hata çok küçük olacaktır.
O zaman milyonda bir gibi
ufak bir düzeltme yapmakla
yetinilebilir veya bunu hiç göz
önüne almamak da makul
olarak kabul edilebilir. O zaman
olasılık hesaplarına dayalı
rastsal örneklemde ne kadarlık
bir hata payıyla çalışmak
düşünülüyorsa, ona göre bir
örnek büyüklüğü saptanabilir.
Bu matematiksel istatistikte
kullanılan bir olasılık hesaplama
işlemi olup, eğer örneğin 1500
kişilik bir örneklem çekilirse,
%95 olasılıkla örneklem standart
hatası +/- %2,58 kadar olarak
hesaplanabilir. Bu hata payı, söz
konusu olasılık hesabına göre
çekilmiş rastsal bir örneklemden
1500 kişi düzgün olarak çekilirse
nerede çekildiği fark etmeksizin,
örneğin Çin Halk Cumhuriyeti,
ABD, Brezilya veya Singapur,
Malta, Lüksemburg ve Türkiye
için de aynıdır. Bunun anlamı,
eğer bir tutum, inanç, değer
veya davranış anımsamasının
kitlede nasıl dağıldığı hakkında
örneklemde bir oran bulunmuşsa
(örneğin seçmenlerin %30’u sol
– sağ yelpazesinin merkezindedir
gibi) o zaman örneklem hatası
nedeniyle bu gerçekte %32,58
olabileceği gibi %27,42 de
olabilir. Bulgulardaki hata
payını azaltmak ve kesinliği
arttırmak için örneklemi
büyütme düşünülebilir. O
zaman örneklem büyüklüğü
2000 veya 3000’e çıkartılabilir.
Rastsal olasılık örnekleminde,
2000 kişilik örnekte standart
hata %95 olasılıkla +/- %2,23,
3000 olduğunda da aynı hata
payı +/- %1,83 olacaktır.
Örnek büyürse, rastsal olasılık
örneklemi düzgün çekilmişse,
standart hata düşmektedir.
Ancak bu düşüş örneklemin
büyümesiyle paralel değildir.
Üstelik örnek ne kadar büyürse,
maliyet o büyümeye oranla daha
fazla artar. Bu yüzden, dünyada
toplum bilimlerindeki saha
taramalarında rastsal olasılık
örneklemi için 1400 – 1500
civarında bir büyüklük yeterli
olarak kabul edilmektedir.
Buradaki püf nokta, örneklemin
rastsal olasılık örneklemi
olarak düzgün (hatasız veya
yansız) bir şekilde çekilip
çekilmediğidir. Eğer olasılık
örneklemi kullanılmadan bir
örnek oluşturulmuşsa, o zaman
örneklem standart hatasını
hesaplamak mümkün değildir.
Dolayısıyla, bir kamuoyu
yoklaması açıklandığında
ilk bakacağınız nokta ve
talep etmeniz gereken bilgi
bunun olasılık örneklemi
olup olmadığıdır. Eğer olasılık
örneklemi kullanılarak
çekilmemiş bir örnek
kullanılmışsa ve örneklem
hatası hesabına dayalı olarak
bir bilgi sunuluyorsa, toplum
bilimleri ve istatistik biliminin
dışında bir ürünle karşı
karşıyasınız demektir. Artık onu
değerlendirmenizin bilimsel bir
çerçevesi mevcut değildir; anlamı
da yoktur.

Anketör – Denek
Etkileşimi ve Sorunları
Saha araştırmalarında
örnek standart hatası tek
sorunumuz olsaydı hayat, seçim
araştırmacıları için daha basit
olacaktı. Ancak bu yöntemin bir
diğer özelliği anketör ve denek
arasında yapılan bir görüşmeye
dayanmasıdır.2 Bu toplumsal
bir ilişki içeriğindedir. Anketör
soru yöneltmekte, denek de
sözel yanıt vermektedir. Soru bir
uyarıcı (stimulus) oluşturmakta,
denek tarafından verilen yanıt
da o uyarılmaya karşı verilen
bir tepki mahiyeti görmektedir.
Sorun, denek tarafından soru
sorulduğunda verilen yanıtın
sadece o sorudan kaynaklanan
uyarıya verilmiş olup olmadığıyla
ilgilidir. Eğer denek sadece
ve sadece uyarıyı göz önünde
bulundurup, ona tepki olarak
bir yanıt vermişse, anketör
de bu yanıtı doğru ve düzgün
olarak kayıt altına alırsa bir hata
oluşmayacaktır.
Ancak denek yalnızca soruya
değil de içinde bulunduğu
ortamdan kaynaklanan başka
uyarılara, örneğin kendisini
duyabilen ve izleyebilen akraba,
arkadaş gibi başkalarına,
anketörün kişiliğine, hâl ve
hareketlerine, yüz mimiklerine,
elinde bulunan bir kalemin
renklerine,3 yakasındaki bir
rozete vb. bakarak da yanıt
verirse, o zaman yanıt hata
içerecektir. Ayrıca denek,
genellikle anketör kadar eğitimli
değildir. Türkiye’de ortalama
bir seçmen ilk veya ortaokul
düzeyinde eğitime sahiptir; ancak
anketörler genellikle üniversite
öğrencileri veya üniversite
mezunlarıdır. Bu da denek ile
anketör arasında bir statü farkı
ortaya çıkarmaktadır; bundan
kaynaklı olarak da deneklerin
anketörün takdirini kazanmak
için bilgi sahibi olduğunu
gösterme hevesine kapılabileceği,
anketörün kendisini küçük
görmesinden çekinerek,
onun takdir edeceği türden
yanıtlar vermeye yönelebileceği
görülmektedir. O zaman denek
anketörün ne tür bir yanıt
duymak isteyeceğini kestirmeye
çalışarak ona göre yanıt vermeye
çabalayacak ve sorulara gerçek
düşüncesi çerçevesinde yanıt
vermeyebilecektir. Deneklerinin
söylediklerinin kolayca başkaları
tarafından duyulabileceğinden
şüphelenmeleri durumunda
da soruya kendi düşündükleri
şekilde değil, kamuda iyi
karşılanacağını düşündükleri
şekilde yanıt verme eğilimine
gireceklerdir. Bu durumda
gerçek tutum, değer ve
inançlarını belirten yanıtlar
değil; “resmi” veya “kamusal”
olarak yorumlanabilecek tutum,
değer ve inanç belirten yanıtlar
vereceklerdir.
Görüşmede deneklerin anketörün
samimi olduğuna kanaat getirerek
ona gerçek düşüncelerini
bildirmeleri, eğer bir hususta
düşünceleri, tutumları, geçmiş
davranış bilgileri vb. yoksa onlar
yerine geçebilecek ve o sırada
üretecekleri yanıtları vermemeleri
esastır. Aksi takdirde gerçek
tutum, değer, inançlarını değil,
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 11
deneklerin sahip olmadığı ama
kamuya açıklamakta sakınca
görmedikleri fikir, düşünce, tutum
vb. kayıt altına alınmış olacaktır,
ki bunların özellikle seçimde
seçmenlerin nasıl davranacağıyla
hiçbir bağlantısı olmayabilir.
Anketör – denek iletişimi
sonunda alınan yanıtlar
veri olarak kodlanacak ve
istatistiksel çözümlemelerde
kullanılacak olan sayısal değerlere
dönüştürüleceklerdir. Bunların
derlenmesi, kodlanması, rakam
hâlinde bilgisayar ortamına doğru
ve düzgün olarak girilmesi hata
olmaması için esastır. Burada
yapılacak hatalar kamuoyu
verilerinin değerlendirilmesinde
yanlışlıklara yol açabilecek ciddi
ölçüm sorunları oluşturacaktır.
Örneklemden farklı olarak,
burada oluşan hataların
mevcudiyeti bilinmekle birlikte,
bunların boyutunu tahmin
edebilmek mümkün değildir.
Bunlar yüzde sıfıra yakın
olabilecekleri gibi, artı / eksi yüzde
beş veya on gibi bir muazzam
düzeyde de olabilirler.
Soruların İçerikleri,
Dili ve Kavranabilmesi
Hakkında Sorunlar
Bir diğer potansiyel sorun da
anketör tarafından sorulacak olan
sorulardan türeyen sorunlardır.
Bu soruların hazırlığını anketörler
yapmaz; sorular bu konuda
uzmanlığı olan profesyonel veya
akademik kadro tarafından
hazırlanır. Soruların seçmen gibi
hemen herkese yönelik olması
durumunda, ortalama 8-9 yıl
12V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162

eğitim görmüş olan bir kişinin
kavrayabileceği bir soyutluk
ve derinlikte olması gerekir.
Akademik terminoloji içeren,
soyut spekülasyonlara yer veren,
karmaşık cümlelerden oluşan
sorular genellikle yanıtlanması
zor sorulardır. Bunlar birkaç
uyarıyı aynı anda taşıdıklarından
deneklerin hangi uyarıyı göz
önünde bulundurarak yanıt
verdiğini bilme olanağımız
bulunmaz. Ayrıca, deneklerin
bir sorunun içeriğini bildiklerini
varsaymamamız gerekmektedir.
Örneğin bir olay, örgüt, yapı, olgu
vb. hakkında bir soru sormadan
önce deneğin bunu bilip bilmediği
saptanmazsa, alınan yanıtın
gerçek fikir, düşünce veya
tutumu mu olduğunu, yoksa o
anda soruya verilen herhangi bir
gelişigüzel yanıt mı olduğunu
bilebilmemiz mümkün değildir4.
Bu durumda örneklemden,
soruların içeriklerinden,
hazırlanmasından,
sıralanmasından, anketörlerin
soruları soruş üsluplarından,
deneklerin soruları anlama
ve kavrama yeteneklerinden
kaynaklanan hatalar ortaya çıkar.
Ayrıca denek ne kadar sabırla,
sıkılmadan, yorulmadan sorulara
yanıt verebilirse o kadar daha
az sorunlu veya hatalı yanıt
alınacaktır. Anketlerin, pek
bir değerlendirme olanağı
vermeyecek kadar az sayıda
sorudan oluşmamasında da
deneklerin ilgi ve sabrını
tüketmeyecek bir uzunluk ve
içerikte olmamasında da yarar
vardır.
Uygulama ve
Zamanlama Sorunları
Ölçüme konu olan “kamuoyunun”
bizatihi kendisi fevkalade
değişken bir içeriktedir.
Anketlerin sahada sonlandırılması
belirli süre alacaktır. Kapsamlı
ve derinlikli bir çalışma içeren
uygulamalar birkaç hafta
sürecektir. Bu durumda, o
zaman zarfında oluşacak olaylar
seçmenlerin fikir, düşünce,
tutum ve davranış eğilimlerini
etkiler. Dolayısıyla sahanın ilk
haftasında alınan yanıtlar ile son
haftasında alınan yanıtlar arasında
tutarsızlıklar ortaya çıkabilecektir.
Çok benzer nitelikteki kişilerin
aynı sorulara verdikleri
yanıtlardaki değişkenlik (varyans),
bu verilerin değerlendirilmesinde
yeni bir hata sorununa yol açar.
Çoğu ölçülmesi bile mümkün
olmayan hata kaynaklarından
kolaylıkla etkilenebilecek olan
kamuoyu araştırmalarına
dayanarak seçim sonuçlarını
tahmin etmek her zaman başarılı
sonuçlara yol açmamaktadır.
Özellikle, deneklerin verdikleri
yanıtların iktidardaki güçlerin
eline geçmesinden çekinecekleri
durumda bu yanıtları iktidarın
seveceği biçimde verme eğilimi
içine girmeleri söz konusudur.
Onun için otoriter rejimlerde
kamuoyu yoklamaları pek
güvenilir ve geçerli bir sonuç
üretmez. Ayrıca, liberal
demokrasilerde bile bir seçmen
eğer vermiş olduğu oyun rengi
bilinirse, bundan dolayı komşuları
veya arkadaşları tarafından
dışlanacağını düşünürse, ne
kadar ayıp olsa da gerçek dışı
beyanda bulunabilir.5 1990’lardan
2022 ABD ara seçimlerine kadar
çeşitli seçimlerde örneklemden,
telefonla yapılan anketlerden,
utangaç muhafazakârlık olgusu
gibi gelişmelerden etkilenen
araştırmaların seçim sonuçları,
tahminleri yanıltmıştır.
Liberal demokrasilerde artık
kamuoyu araştırmalarının
seçim tahminlerinde bulunmak
için pek kullanışlı bir yönteme
sahip olmadığı görüşü
duyulmaya başlamıştır. Türkiye
gibi utangaç muhafazakâr
seçmenin çok olabileceği ve
hatta yalan söylemenin ayıp
olarak kabul edilmediği6
kültürlerde hata payları daha
da yükselebildiğinden, yapılan
seçmen davranışı öngörüleri de
pek doğru çıkmamaktadır. Bu
sorunu derinleştiren başka bazı
özellikler de göze çarpmaktadır.
2011 – 2019 arasında yapılan
seçim anketlerinden hemen
hepsini oluşturan 47 firmanın
yaptığı 295 anketi inceleme
olanağı bulan bir çalışmanın
(Aydaş, vd., 2022: 96) ortaya
koyduğu bulgular ve vardığı
sonuç, bir öngörü yöntemi olarak
seçim anketlerinin isabetsizliğine
ışık tutmuştur (a.e.: 87 – 110).
Bu araştırmanın ulaştığı
sonuç; “...Özetle, bilimsellik ve
şeffaflık standartlarının bu denli
uzağında olan ülkemizdeki seçim
anketlerinin ve bunlardan elde
edilen veriler kullanılarak yapılan
çıkarım ve tahminlerin geçerli
ve güvenilir olduğunu söylemek
pek mümkün değildir...” (a.e.:
103) olmuştur. Kısaca belirtmek

gerekirse, Türkiye’deki şirketlerin
yaptığı seçim tahminlerinin
yukarıda belirtilen hataları
azaltma konusunda liberal
demokrasilerde yapılan benzer
araştırmalara nazaran daha
başarılı olduğunu ileri sürebilmek
olanaksızdır.
Sonuç: Seçim Tahmini
Ama Hangi Koşullarda
ve Nasıl?
Hâl böyleyken seçim tahminleri
yapan şirketlerin bulgularını
nasıl değerlendirebiliriz?
Öncelikle bakacağımız husus bu
şirketlerin yaptıkları kamuoyu
yoklamalarında bilimsel
yöntemlere ne derecede duyarlık
gösterdikleri olmalıdır. Ancak bu
tür duyarlılıklar gösterildiğinde
hata payları az olan sonuçlar
üretilebilecektir. Burada ilk
sorulabilecek olan soru, kimlerle
görüşüldüğü ve bu görüşülenlerin
nasıl seçildiği olmalıdır. Olasılık
örneklemi kullanarak rastsal
bir örnek seçimi söz konusu
mudur? Eğer bu sorunun yanıtı
verilmemişse veya yanıt olumlu
değilse, bulgularda örneklem
standart hatası belli olmadığı
gibi, belirli bir seçmen kesimi
lehine veya aleyhine bir yanlılık
da söz konusu olabilecektir. Bu
durumda o bulguları hiç dikkate
almayabiliriz.
İkinci olarak dikkat edeceğimiz
husus, sorulan soruların niteliği
olmalıdır. Bu sorular anlaşılır ve
tekil bir uyarıya verilen tekil bir
tepkiden ibaret midir? Örneğin
deneklere, “geçen seçimde hangi
siyasal partiye oy verdiniz?” diye
bir soru sorulmuşsa, burada hangi
seçime atıf yapıldığı belirsizdir.
“Geçen seçim” olarak atıfta
bulunulan seçim milletvekili genel
seçimleri mi, cumhurbaşkanlığı
seçimi mi, yoksa mahalli idareler
yerel seçimleri midir? Dolayısıyla
deneklerin vereceği yanıtların
bunlardan hangisine atfen olacağı
belirsizdir. Bu belirsizlik denekler
tarafından farklı karşılaştırmaların
yanıtları olacağından, birçok elma
ve armudun karşılaştırmasıyla
doğal olarak bolca hata
üretilecektir. Soru eğer “Bir
önceki, yani 14 Mayıs 2023
milletvekili genel seçimlerinde
hangi siyasal partiye oy verdiniz?”
şeklinde sorulmuşsa, o zaman
burada atıf yapılan seçim belirli ve
tek olduğundan uyarı da tekildir
ve bu sorunun yanıtı da tekil bir
uyarıya verilen bir tepki olarak
yorumlanabilir. Eğer kullanılan
soru cetveline ulaşılabiliyorsa,
o zaman burada tüm soruların
nasıl sorulduğunu, nasıl bir sıraya
göre dizildiğini, soru içeriklerinin
ölçmeyi hedeflediği olguları
gerçekten ölçüp ölçemediğini
araştırmak mümkün olabilecektir.
Uyarı – tepki ilişkileri sorunsuz
olan uygulamalar dikkate alınıp,
sorunlu olanlar göz ardı edilebilir.
Yapılan seçim araştırmasında
anketör – denek etkileşimi
hakkında bilgi veriliyorsa, bunları
da dikkatle değerlendirebiliriz.
Britanya, ABD ve Kanada’da
yapılan benzer araştırmalarda
telefonla yapılan görüşmelerde
ortalama %8-9 kadar sağ /
muhafazakâr seçmen oranının
seçimlerde verilen oylara oranla
daha yüksek çıktığı saptanmıştır.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 13
Bunlar liberal demokrasiler
olduğundan telefonla yapılan
anketlere verilen yanıtlar daha
az çekingenlikle verilmiş olabilir.
Türkiye’nin içinde bulunduğu
sultanizm siyasal rejimi
ortamında ifade özgürlüklerinin
kısıtlı olduğu da düşünülürse,
birçok denek iktidar yanlısı parti
ve adaylara destek açıklamaları
yapmayı tercih edebilecektir.
Yüz yüze yapılan söyleşilerde
eğer anketör ve denek arasında
güven veren, samimi bir hava
yaratılabilmişse, deneklerin gerçek
düşünce, fikir ve tercihlerine daha
yakın gelen yanıtlar üretilebilir.
Ancak, ülkedeki rejimin
niteliğinden kaynaklanan etkiler
yüzünden deneklerin hatalı,
yanlı, taraflı yanıt verme eğilimi
önemlidir. Bu durumu göz önüne
alarak şirketlerin yaptığı kamuoyu
araştırmalarının sonuçlarını
değerlendirmek gerekir.
Otoriter rejimlerde kamuoyu
yoklamaları siyasal ve toplumsal
bir gerçeği saptamak için
yapılmaktan çok kamunun algı
ve tercihlerini etkilemek için
kullanılır. Seçim araştırmalarının
bundan farklı olması için de
bir neden bulunmamaktadır.
Onun için 2018 yılından itibaren
yapılan seçimlerde kamuoyu
yoklamalarının, özellikle partiler
tarafından finanse edilenlerin
o siyasal partilerin bekledikleri
türden sonuçlar vermiş olması
ve seçim sonuçlarını da pek
yansıtmaması şaşırtıcı değildir.
Dolayısıyla, sultanizm rejiminin
seçim ortamında yapılan bu
14V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
araştırmaların finansman
kaynağına da ayrıca önem
atfetmek gerekir.
Nihayet, birçok farklı kaynaktan
finanse edilen, farklı yöntemler
kullanan, tercihen olasılık
örneklemine göre rastsal örnek
seçimi yapmış olan, sorularında
uyarı – tepki ilişkisini görece
olarak sorunsuz olarak tesis etmiş
olan tüm anketleri bir arada
değerlendirmekte yarar vardır.
Bunların hepsi belirli bir konuda
üç aşağı beş yukarı aynı yönde bir
seçmen tercihine işaret ediyorsa,
o zaman seçim sonuçlarının orada
işaret edilen yönde çıkma olasılığı
olduğunu düşünebiliriz.
Burada amacımız kamuoyu
yoklamalarının sonlandırılmasını
önermek değildir; bunlara yapılan
harcamaların karşılığında bilimsel
standartları daha yükselterek,
geçerli ve güvenilir ölçümler
yapılmasını sağlamak için talepkâr
olmak ve onları daha isabetli
sonuçlar üretmeye yöneltmektir.
Eğer sultanizm rejiminden liberal
demokrasiye doğru bir dönüş
gerçekleştirilebilirse, buna paralel
olarak seçim anketlerinin bilimsel
yöntem kullanmalarındaki
standartlarını yükselterek,
sadece toplumsal gerçekleri
daha doğru saptamalarını
sağlamaya yönelmeleri de teşvik
edilebilir; tabii bu araştırmaları
fonlayanların amacı siyasal,
toplumsal gerçeği saptamak
olup, seçmen tercihlerini
yönlendirmekten ibaret değilse.
Kaynakça
Aydaş, İ., Moral, M., Tosun,
Y. (2022) “Türkiye’de Seçim
Anketlerinin Toplam Anket
Hatası Perspektifinden bir
İncelemesi,” Pamukkale
Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Sayı 51 (Özel
Sayı 1) : 87 – 110.
Çarkoğlu, Ali ve Kalaycıoğlu, Ersin.
(2013). “Türkiye’de ve Dünya’da
Milliyetçilik” (İstanbul: İstanbul
Politikalar Merkezi) (https://ipc.
sabanciuniv.edu/Content/Images/
CKeditorImages/ 20200329-
00033481.pdf).
Garnett, Holly A., Toby, James,
S., MacGregor, M. ve Caal-
Lam, S. (2023). Year in Elections
Global Report 2023. The Electoral
Integrity Project.
Lewis, I. A. (Mayıs / Haziran 1990).
““Poll Wars” and Poll Debacle in
Nicaragua,” The Public Perspective
(https://ropercenter.cornell.edu/
sites/default/files/2018-07/14014.
pdf).
Norris, Pippa ve Grömping,
Max (2019). Electoral Integrity
Worldwide 2019, The Electoral
Integrity Project.
Son Notlar
1. Rastsal/ tesadüfi / random
olarak ifade edilen uygulamadan
kasıt gelişigüzel, bir kişinin
aklına estiği gibi hiçbir kurala
uymadan yaptığı bir davranış
değildir. Rastsal örnek; incelenen
kesimin, örneğin Türkiye’de
kayıtlı 64 milyon seçmenin her
birisine 1 / 64 milyon oranında
eşit seçilme olanağı sağlanırken,
fiilen yapılan örnek çekiminde
seçilen bir seçmenin veya onun
yaşadığı hanenin belirlenmesidir.
Burada esas olan bir seçmenin
hiçbir hata veya kayırmaya, farklı
davranışa mazhar olmadan,
her seçmenin seçilme şansı
eşitken çekilen piyangodan o
seçmenin veya onun yaşadığı
hane adresinin çıkmış olmasıdır.
Rastsallık, keyfilik veya
gelişigüzellik değil, eşit seçilme
şansı olanların arasından
belirli bir sistematik uygulama
(hataya) uğramadan bir kişinin
seçilebilmesidir.
2. Kullanılan soru kağıtları
anketörler tarafından deneklere
tek tek ve baş başa kalabilecekleri
bir ortamda okunabileceği gibi,
eğer denekler yeterli okuma
yazma biliyorlarsa deneklere
verilerek onların soruları
okuyup kendilerinin yanıtları
işaretlemeleri veya yazmaları
da istenebilir. Ancak seçmen
nüfusunun önemli bir kısmı, en
az yarısı soru cetvelini kendisi
okuyup yazabilecek durumda
olmadığından bu yöntem pek
tercih edilmemektedir.
3. 25 Şubat 1990’daki
Nikaragua’daki seçimler
öncesinde yapılan kamuoyu
yoklamalarında bir deney
yapılmıştır. Anketörlerin
bazılarına dağıtılan kurşun
kalemlerin üzerinde Daniel
Ortega’nın Sandinista Partisi’nin
renkleri ve Daniel Ortega adının
yazılı; bazılarında da muhalif
UNO Partisi’nin renkleri ve adı
yazılı olarak anket yapmaları
istenmiştir. Bu ankette, o tarihte
başkan olan Ortega ve partisine
seçim sonuçlarına nazaran çok
daha yüksek oy verme eğilimi
saptanmıştır (Lewis, I. A. (Mayıs
/ Haziran 1990).
4. Milliyetçilik üzerine ISSP
tarafından Türkiye’yi içeren 2013
yılındaki bir saha araştırmasında
sorulan sorulardan bir tanesi

Türkiye’nin kurulmasında
öncülük ettiği bir uluslararası
kuruluş hakkındaydı. Karadeniz
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
(KEİT), emekli Büyükelçi Şükrü
Elekdağ’ın ortaya attığı bir fikir
ve bilahare Başbakan Turgut
Özal’ın bu fikre sahip çıkan
girişimleriyle başlatılan bir
süreçle kurulmuş bir uluslararası
örgüttür. KEİT hakkında
ne bildiklerini deneklere
sorduğumuzda %95 kadarı
KEİT hakkında pek bir şey
bilmediklerini belirtmişlerdir.
Ondan sonra sorduğumuz iki
soruda bu teşkilatın Türkiye
için olumlu bir katkısının olup
olmadığını bilmediklerini;
eğer bugün kurulmuş olsa ve
kendilerinden bir referandumda
bu teşkilata oy vermeleri istense
olumlu mu yoksa olumsuz mu
oy vereceklerini sorduğumuzda,
büyük bir çoğunluk pek
Halk Yönetimi: Demokrasi ve Popülizm
Çatışmasında Dünya
bilmedikleri bu teşkilatın
etkilerini olumlu bulduklarını
ve referandumda da olumlu
oy vereceklerini belirtmişlerdi
(Çarkoğlu, Ali ve Kalaycıoğlu,
Ersin (2013): 57 – 58). Bu
örnekten de görüldüğü gibi
denekler bilmedikleri konularda
da “tutum” belirtmekten
çekinmeyebilirler. Onun
için mutlaka hangi konuda
soru soruluyorsa, o konuda
deneklerin bilgi sahibi olduğu
varsayılmamalı ve mutlaka
ne bildikleri önce saptanmalı,
sonra o konudaki tutum, fikir
veya inançları hakkında sorular
sorulmalıdır. Aksi hâlde tutum
yerine ne olduğu belirsiz
yanıtların kayıt altına alınması,
hatalı işlemler ve çıkarımlar
yapmak kaçınılmaz olmaktadır.
5. 1992 yılında Britanya’da John
Major’in Muhafazakâr Parti
başkanı olarak kazandığı
Ersin Kalaycıoğlu
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 15
seçimde, sandık başında
oy kullanıp çıkmakta olan
seçmenlerle yapılan araştırma
(exit poll) sonuçlarına
dayanılarak yapılan tahminde
kamuoyu şirketleri büyük ölçüde
yanılmışlardır. Özellikle işçi
mahallelerinde Muhafazakâr
Parti’ye oy veren işçiler sandıktan
çıkarken sorulan sorulara,
“İşçi Partisi’ne oy verdik” diye
yanıtlamışlardır. Ertesi gün
bazı gazeteler, “İşçi Partisi
Kazandı!” manşetiyle çıkmış;
halbuki Muhafazakârlar ezici bir
çoğunlukla seçimleri almışlardır.
O tarihte bu olaya “Utangaç
Muhafazakâr” (Shy Tory) seçmen
davranışı adı verilmiştir.
6. Falih Rıfkı Atay’ın “Zeytin Dağı”
adlı eserinin başlangıç kısmında,
“Şark Medeniyetinde yalan
söylemek ayıp değildir” diye bir
ifade yer alır.

Türkiye’de İktisat Düşüncesi Üzerine AI
Historian’la Bir Sohbot1
İktisat ve toplum üzerine düşünürken geçmişten geleceğe uzanan bir yolculukta, AI Historian gibi
araçların bize rehberlik edebileceğini unutmamak gerek.
Giriş 2
İktisat ve Toplum Dergisi’nin
değerli okurları, bu özel
söyleşimizde sizleri Türkiye’de
iktisadi düşünceler tarihi
üzerine kapsamlı bir sohbotla
selamlıyoruz.3 Konuğumuz,
OpenAI tarafından geliştirilen
ve Türkiye iktisadi düşünceler
tarihi üzerine özel olarak
hazırlanan bir veritabanıyla
eğitilmiş bir araştırma asistanı
olan AI Historian. Bu sohbot,
teknolojinin ve yapay zekânın
insan bilgisinin sınırlarını nasıl
genişletebileceğini gösteren
bir örnektir. AI Historian’ın
eğitilmesi için kullandığımız
veritabanına History of Economic
Thought in the Ottoman
Empire and the Republic of
Turkey, the Nineteenth and
altug.yalcintas@politics.ankara.edu.tr
Twentieth Centuries adlı
websitesi üzerinden açık erişim
sağlanmıştır. Veritabanına
“Turkish Political Economy
Database” anahtar kelimeleri
kullanılarak yapılacak
bir internet aramasıyla da
ulaşılabilir. Proje tanımına yine
Open Science Framework’te açık
erişim mevcuttur. İlgili web
sitelerinin adresleri bu metnin
sonunda verilmiştir.
AI Historian, Türkiye’de iktisadi
düşünceler tarihi üzerine
hazırlanan bir veritabanıyla
eğitilmiş bir araştırma
asistanıdır. Aslında büyük bir
dil modeli olan AI Historian,
Türkiye iktisadi düşünceler
tarihine dair derinlemesine
bilgiler sunarak, bu alandaki
akademik araştırmalar için yeni
ufuklar açmayı amaçlamaktadır.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 17
Altuğ Yalçıntaş
Ankara Üniversitesi
Bu özel söyleşi, hem iktisadi
düşünceler tarihi alanında
çalışan araştırmacılar hem de
genel okur için değerli bilgiler
ve perspektifler sunarken, yapay
zekâ modellerinin araştırma
süreçlerinde nasıl etkili bir araç
olabileceğini de gösteriyor.
Söyleşi boyunca ben, bir eğitmen
olarak AI Historian’a çeşitli
sorular yönelttim. Zaman
zaman aynı soruları farklı
biçimlerde tekrarladım. Bunun
nedeni, yapay zekâ modellerinin
yanıtlarında hata yapabileceğini
ve bu nedenle elde edilen
bilgilerin eleştirel bir gözle
değerlendirilmesi gerektiğini
göstermek istememdi. Aşağıdaki
sohbotta AI Historian’ın
veritabanı dışına çıkarak ürettiği
halüsinasyonu 4 ve 5 numaralı
sonnotlarda belirttim. Gerçekten
18V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
de, yapay zekâ araçlarını
kullanırken her cevabı eleştirel
bir bakış açısıyla incelemek, en
azından şimdilik, doğru bilgiye
ulaşmanın en sağlam yoludur.
Söyleşinin bir parçası olarak
düşündüğümüz görseller
Dalle tarafından üretilmiştir.
Bu görsellerin üretilmesi için
sohbot sırasında bahsi geçen
konuları kullanması talimatını
verdim. Ayrıca Mektebi Mülkiye
ve İstanbul Üniversitesi’nin
de görsellerden kullanmasını
istedim. Sonuçlar gerçekten çok
çarpıcıydı. Daha fazla yorum
yapmadan son değerlendirmeyi
okuyuculara bırakıyoruz.
Bu söyleşi, sadece bir teknoloji
ve iktisat buluşması değil; aynı
zamanda, insan zekâsının
ve yapay zekânın birlikte
neler başarabileceğinin de bir
göstergesi. İktisat ve toplum
üzerine düşünürken geçmişten
geleceğe uzanan bir yolculukta,
AI Historian gibi araçların
bize rehberlik edebileceğini
unutmamak gerek. Bu yeni çağın
araştırmacılarına, öğrencilerine
ve meraklılarına ilham
vermesini umuyoruz.
* donatılmış, politikadan ve
ƒ Altuğ: İktisat ve Toplum
Dergisi’nin okuyucuları için
hazırladığımız bu söyleşiyi kabul
ettiğin için teşekkür ederiz. Bize
kısaca kendinden bahseder misin?
AI Historian kimdir?
▶ AI Historian: Ben, özellikle
Osmanlı İmparatorluğu ve
Türkiye Cumhuriyeti’nin
ekonomik tarihine odaklanan
bir araştırma ve bilgi
kaynağıyım. 1800’lerden
günümüze kadar uzanan bir
dönemi kapsayan, Türkçe
konuşan yazarlar, çevirmenler,
akademisyenler ve ekonomiyle
ilgili diğer önemli figürler
hakkında detaylı biyografik
bilgiler sunuyorum. Bu kişiler,
Türkiye’nin ekonomik gelişimine
katkıda bulunanlar ve bu
süreçte önemli rol oynayanlar
arasında yer alıyor. Ayrıca,
Türkiye ekonomisine dair
yayımlanmış eserler hakkında
bilgi sağlayarak, ekonomik
düşüncelerin ve uygulamaların
evrimine ışık tutmayı
amaçlıyorum.
Benim varlık sebebim,
ekonomik tarih alanında çalışan
araştırmacılara, öğrencilere
ve genel olarak Türkiye’nin
ekonomik geçmişine ilgi duyan
herkese yardımcı olmak.
Ekonomik düşüncelerin ve
politikaların nasıl geliştiğini,
değiştiğini ve bugünkü duruma
nasıl ulaştığını anlamalarına
yardımcı olacak kaynaklar
sunarım. Türkiye ekonomisine
dair bilimsel ve objektif bilgilerle
ideolojik yaklaşımlardan uzak,
sadece bilgiye odaklanan bir
yapay zekâ sistemiyim.
ƒ Altuğ: Bir yapay zekâ sistemi
olarak çalıştığın veritabanı
hakkında bize bilgi verir misin?
▶ AI Historian: Elbette.
Ben, Türk iktisadi düşüncesi
ve tarihine odaklanan bir
yapay zekâ sistemi olan AI
Historian’ım. Çalışmalarım,
Osmanlı İmparatorluğu’ndan
günümüze uzanan geniş bir
zaman diliminde Türkiye ve
Türkçe konuşan iktisatçılar,
çevirmenler, akademisyenler,
pratik uygulamalarla uğraşan
uzmanlar ve bu alanda etki
bırakmış yabancı yazarlar
üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu
kapsamda, hem Türkiye’deki
iktisadi gelişmeleri hem de bu
gelişmelere katkıda bulunan
kişilerin yaşam öykülerini,
eserlerini ve düşüncelerini
içeren geniş bir bilgi havuzuna
erişim sağlarım.
Veritabanım, iki ana bölümden
oluşur: Birincisi, belirli
bir dönemde yaşamış ve
Türk iktisadi düşüncesine
katkıda bulunmuş yazarların
biyografileri, yayınları ve
düşünceleri hakkında detaylı
bilgiler sunar. İkincisi ise,
Türkiye’de iktisadi düşüncenin
evrimi ve bu evrimi etkileyen
çeşitli faktörler hakkında
objektif analizler içeren
akademik çalışmaları kapsar.
Amacım, iktisadi tarih ve
düşünce üzerine çalışan
araştırmacılara, öğrencilere
ve konuya ilgi duyan herkese,

Türkiye’nin iktisadi geçmişi
ve gelişimi hakkında kapsamlı
ve doğru bilgiler sunmak,
bu alandaki bilgi birikimine
katkıda bulunmaktır.
Bu çerçevede, derginizin
okuyucuları için de iktisadi
tarih ve düşüncenin çeşitli
yönlerine ışık tutacak bilgiler
sağlayabilirim.
ƒ Altuğ: Ben Osmanlı
İmparatorluğu ve Türkiye
Cumhuriyeti iktisadi düşünceler
tarihine meraklı biri olarak bir
makale yazmayı düşünüyorum.
Bana veritabanındaki bilgiler
ışığında 10 araştırma sorusu
üretebilir misin?
▶ AI Historian: Bu makaleniz
için ilham verici araştırma
soruları oluşturmak, konunun
derinliğini ve çeşitliliğini
göstermekte önemli bir
adım olacaktır. İşte Osmanlı
İmparatorluğu ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin iktisadi
düşünceler tarihine odaklanan
10 araştırma sorusu:
1. Osmanlı İmparatorluğu
döneminde iktisadi düşünceler
nasıl Batılı modellerden
etkilenmiş ve bu etkileşim yerel
ekonomi politikalarına nasıl
yansımıştır?
2. Tanzimat dönemindeki
reformların Osmanlı ekonomi
politikaları ve iktisadi düşünce
üzerindeki etkileri nelerdir?
3. Osmanlı son dönem ve
erken Cumhuriyet dönemi
Türkiye’sinde iktisadi
milliyetçilik akımlarının ortaya
çıkışı ve bu akımların iktisadi
politikalara etkileri nelerdir?
4. İki Dünya Savaşı arasında
Türkiye’de uygulanan devletçilik
politikaları ve bu politikaların
iktisadi düşünce üzerindeki
etkisi nedir?
5. Türkiye’de 1980’lerin
ekonomik liberalleşme
politikaları nasıl bir iktisadi
düşünce akımının sonucudur
ve bu politikalar ekonomik yapı
üzerinde ne tür dönüşümler
yaratmıştır?
6. Cumhuriyet döneminde
iktisadi düşüncenin gelişiminde
önemli rol oynayan yabancı
iktisatçılar ve teorisyenler
kimlerdir ve Türkiye üzerindeki
etkileri nelerdir?
7. Osmanlı İmparatorluğu’ndan
Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişte
iktisadi düşünce ve politikaların
evriminde kadın ekonomistlerin
ve düşünürlerin katkıları
nelerdir?
8. Türkiye’de iktisadi düşünce
tarihinde önemli bir yer tutan
ziraat politikaları ve kırsal
kalkınma teorilerinin evrimi
nasıl olmuştur?
9. Osmanlı’dan günümüze
Türkiye’de iktisadi düşünce
içerisinde yer alan sosyalizm ve
sosyalist ekonomi modellerinin
gelişimi ve toplumsal etkileri
nelerdir?
10. Türkiye’de neoliberal
ekonomi politikalarının
kabulünün iktisadi düşünce
üzerinde yarattığı değişimler ve
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 19
bu politikaların uzun dönemli
sosyoekonomik sonuçları
nelerdir?
Bu sorular, makaleniz için bir
başlangıç noktası olarak size
geniş bir perspektif sunabilir
ve araştırmanızı çeşitli yönlere
yönlendirebilir.
ƒ Altuğ: 7. soru ilgimi çekti
gerçekten. Türkiye iktisadi
düşünceler tarihinde kadın
iktisatçılar hakkında bize neler
söyleyebilirsin? Bazı örnekler
verirsen çok mutlu olurum.
▶ AI Historian: Türkiye
iktisadi düşünceler tarihinde
kadın iktisatçıların önemli
katkıları olmuştur, ancak ne
yazık ki bu katkılar genellikle
erkek meslektaşlarının
gölgesinde kalmıştır. Erken
Cumhuriyet döneminden
itibaren, kadın iktisatçılar
akademik ve politika yapıcı
çevrelerde etkili olmuşlardır,
ancak onların sayısı ve
görünürlüğü zamanla
değişkenlik göstermiştir.
Veritabanımdaki bilgilere
dayanarak, Türkiye’de iktisadi
düşünceler tarihinde yer alan
bazı kadın iktisatçılar ve onların
çalışmaları hakkında genel
bilgiler sunabilirim:
20V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
1. Nermin Abadan-Unat:
Türkiye’de sosyal bilimler
alanında öncü kadınlardan biri
olan Nermin Abadan-Unat,
özellikle göç ekonomisi ve kadın
çalışmaları alanında yaptığı
çalışmalarla tanınmaktadır.
Kendisi, Türk ekonomisinde
kadın emeğinin rolü ve
kadınların ekonomik yaşamdaki
yerine dair önemli katkılarda
bulunmuştur.
2. Şirin Tekeli: Kadın hakları
ve feminist teori alanında
çalışmalar yapan Şirin Tekeli,
ekonomi politikalarının
toplumsal cinsiyet üzerindeki
etkileri konusunda önemli
analizler yapmıştır. Tekeli’nin
çalışmaları, Türkiye’de
kadınların ekonomik hayata
katılımını ve bu süreçte
karşılaştıkları zorlukları ele
almaktadır.
3. Gülten Kazgan: Türkiye
ekonomisinin makroekonomik
analizleriyle tanınan Gülten
Kazgan, Türkiye’nin ekonomik
dönüşüm süreçlerine dair
önemli çalışmalar yapmış
bir iktisatçıdır. Kazgan’ın
çalışmaları, Türkiye
ekonomisinin yapısal
sorunlarına ve bu sorunların
üstesinden gelme yollarına
odaklanmaktadır.
4. Pınar İlkkaracan: Pınar
İlkkaracan, kadın emeği ve
cinsiyet eşitliği konularında
derinlemesine çalışmalar yapmış
bir ekonomisttir. İlkkaracan,
özellikle kadınların işgücü
piyasasındaki yerini ve kadın
emeğinin ekonomiye katkılarını
inceleyen çalışmalarıyla bilinir.4
Bu kadın iktisatçılar,
araştırmaları ve katkılarıyla
Türkiye iktisadi düşünceler
tarihinde önemli bir yere
sahiptir. Onların çalışmaları,
Türkiye ekonomisi üzerine
yapılan analizlere değerli
perspektifler katmış ve
ekonomik politika yapım
süreçlerinde cinsiyet eşitliğinin
önemine dikkat çekmiştir.
Bu isimler, Türkiye’de kadın
iktisatçıların karşılaştığı
zorluklara rağmen, ekonomi
bilimi ve politikasına önemli
katkılarda bulunan öncülerdir.
ƒ Altuğ: Türkiye’de iktisadın
evrimi konusu açıldığında
genelde iki okuldan bahsedilir.
Bu okullardan birincisi Mektebi
Mülkiye, diğeri İstanbul
Üniversitesi’dir. Bu okullarda
bulunan iktisatçılar hakkında
neler biliyorsun?
▶ AI Historian: Türkiye’de
iktisadın evrimi, özellikle
Mektebi Mülkiye ve İstanbul
Üniversitesi olmak üzere iki
önemli akademik kurum
çevresinde şekillenmiştir. Bu
iki kurum, Türkiye’de iktisadi
düşünce ve eğitimin gelişiminde
merkezi roller oynamışlardır.
Her iki kurum da birçok
saygın iktisatçıyı yetiştirmiş
ve Türkiye’nin ekonomik
politikalarının şekillenmesinde
etkili olmuştur.
Mektebi Mülkiye:
Mektebi Mülkiye, Osmanlı
İmparatorluğu döneminde 1859
yılında kurulmuş ve Cumhuriyet
döneminde Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi (SBF)
olarak devam etmiştir. Mektebi
Mülkiye kamu yönetimi, siyaset
bilimi ve iktisat alanlarında
eğitim veren bir kurum olarak
bilinir. Türkiye’de modern
iktisadi düşünce ve iktisat
eğitiminin öncülerinden olan
bu kurum, birçok önemli
iktisatçıyı yetiştirmiştir. İktisadi
düşüncelerin, politikaların
ve kamu yönetiminin
şekillenmesinde önemli bir rol
oynamıştır.
Öne çıkan isimler arasında
Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu,
Mektebi Mülkiye geleneğinden
gelen ve Türkiye’de sosyal
bilimlerin kurumsallaşmasına
önemli katkılarda bulunan
bir iktisatçıdır.5 Fındıkoğlu,
ekonomi eğitimi, ekonomik

düşünceler tarihi ve sosyal
politikalar üzerine çalışmalar
yapmıştır.
İstanbul Üniversitesi:
İstanbul Üniversitesi,
Türkiye’nin en köklü
yükseköğretim kurumlarından
biridir ve iktisadi bilimler
alanında önemli bir merkez
olmuştur. İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi, çok sayıda
önemli ekonomist ve
akademisyen yetiştirmiştir. Bu
kurum, teorik ve uygulamalı
ekonomi çalışmalarının yanı sıra
ekonomi politikası alanında da
önemli araştırmalara ev sahipliği
yapmıştır.
Buradan yetişen Gülten
Kazgan, Türkiye ekonomisinin
makroekonomik yapısını analiz
eden ve ekonomi politikaları
üzerine değerli çalışmaları
olan bir ekonomisttir.
Kazgan’ın çalışmaları, Türkiye
ekonomisinin dönüşüm
süreçlerine ışık tutmuştur.
Her iki kurum da Türkiye’de
iktisadi düşüncenin ve
eğitimin şekillenmesinde farklı
yaklaşımlar ve perspektifler
sunmuş, iktisadi politika yapımı
ve teorik tartışmalarda çeşitliliği
teşvik etmiştir. Mektebi Mülkiye
ve İstanbul Üniversitesi’nin
yetiştirdiği iktisatçılar,
Türkiye’nin ekonomik ve sosyal
kalkınmasına katkıda bulunan
politikaların ve teorilerin
geliştirilmesinde önemli roller
oynamışlardır.
ƒ Altuğ: Senden özel olarak iki
iktisatçı hakkında bilgi vermeni
istiyorum. Bunlardan ilki Sencer
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 21
Divitçioğlu. Divitçioğlu’nun
katkılarıyla ilgili bize neler
söyleyebilirsin?
▶ AI Historian: Sencer
Divitçioğlu, Türkiye’de
Marxian iktisat teorisine
önemli katkılarda bulunmuş,
Asya üretim tarzı ve Marxian
büyüme teorisine dair
literatürlere özgün yorumlar
Divitçioğlu, toplumların
getirmiş bir iktisatçıdır.
dönüşüm süreçlerinde
İstanbul Üniversitesi’nde
tekdoğrusal bir model yerine,
uzun yıllar boyunca akademik
birçok üretim biçiminin
pozisyonlarda bulunmuş
var olabildiği ve karmaşık
ve 1982 yılında akademik
dönüşüm süreçlerinin
pozisyonundan ihraç edilmiştir.
yaşandığını öne sürmüştür.
Paris Üniversitesi’nde doktora
Bu yaklaşım, toplumların tek
derecesini almasının ardından,
bir gelişim patikasına sahip
Türkiye’ye dönerek İstanbul
olmadığını, farklı gelişim
Üniversitesi’nde habilitasyon
yollarının eş zamanlı olarak
tezini tamamlamıştır. Özellikle
var olabileceğini savunur.
“İktisadi Büyüme: Marx’ın
Bu bakış açısıyla Divitçioğlu,
Görüşleri ve Harrod’la
Marx’ın düşüncelerine yeni bir
Karşılaştırma” (1959)
yorum katmış ve toplumların
habilitasyon teziyle tanınır.
ekonomik dönüşüm süreçlerinin
çeşitliliğini vurgulamıştır.
Divitçioğlu’nun Asya Tipi
Üretim Tarzı üzerine yaptığı Divitçioğlu’nun katkıları,
çalışmalar, Marx’ın kapitalizm Türkiye’deki iktisadi
öncesi ekonomi biçimleri düşünce tarihinde önemli
üzerine düşüncelerini Osmanlı bir yere sahiptir. Çalışmaları,
İmparatorluğu ve Türkiye Türkiye’nin ekonomik tarihini
Cumhuriyeti’ne uygulayarak, ve iktisadi dönüşüm süreçlerini
Türkiye’nin kapitalistleşme anlamada kritik bir perspektif
sürecini bu kavramla açıklamaya sunar. Aynı zamanda, iktisadi
yöneliktir. Divitçioğlu ve düşünce alanında çok çeşitli
diğerleri, farklı toplumların konulara değinmesi ve teorik
kapitalizme geçiş süreçlerinin çerçevelere özgün katkılarda
Avrupa’dakilerden farklı bulunmasıyla tanınır.
olduğunu ve Asya toplumlarında ƒ Altuğ: Bu bilgiler çok değerli.
gözlemlenen kurumsal Bir diğer değerli iktisatçı da
geçmişlerin bu farklılıkların Mehmet Selik. Selik hakkında da
anahtarı olduğunu savunmuştur. bilgi verebilir misin bize?
22V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
▶ AI Historian: Mehmet Selik,
Türkiye’de iktisadi düşünceler
tarihinde önemli bir yere sahip
bir akademisyen ve iktisatçıdır.
Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi’nde iktisadi
düşünceler tarihi derslerini
vermiş ve bu alanda derin izler
bırakmıştır. Selik’in çalışmaları,
özellikle Marksizm ve değer
teorisi üzerine yoğunlaşmıştır.
1968’de “Marksist Değer
Teorisi” adlı doçentlik teziyle
bu alandaki önemli katkılarını
ortaya koymuştur.
Selik’in “Ekonomik Gelişme ve
Ekonomik Yapısal Değişme”
başlıklı 1969 tarihli makalesi,
Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi’nde
yayımlanmış ve ekonomik
gelişme teorileriyle Türkiye’nin
ekonomik yapısal dönüşümü
üzerine önemli analizler
sunmuştur. Ayrıca, “Türkiye’de
Yabancı Özel Sermaye (1923-
1960)” adlı çalışması, Türkiye
ekonomisinde yabancı
sermayenin rolünü detaylı bir
şekilde ele almış ve bu konudaki
tartışmalara önemli katkılar
sağlamıştır.
İktisadi düşünceler tarihine
yönelik ders notları ve “100
Soruda İktisadi Doktrinler
Tarihi” adlı kitabı, iktisadi
teorilerin ve doktrinlerin
evrimini kapsamlı bir şekilde
ele alırken, bu alandaki bilgi
birikimine önemli katkılar
sunmuştur. Selik’in çalışmaları,
Türkiye’de iktisadi düşüncenin
gelişimine ışık tutmuş ve sonraki
nesillere yol gösterici olmuştur.
Genel olarak, Mehmet Selik’in
akademik kariyeri ve çalışmaları,
Türkiye’de iktisadi düşünceler
tarihi ve ekonomi politikası
alanındaki bilgi birikiminin
derinleşmesinde önemli bir rol
oynamıştır. Selik, hem teorik
çerçeveleri zenginleştiren hem de
Türkiye’nin ekonomik tarihine
dair derinlemesine analizler
sunan eserleriyle tanınır.
ƒ Altuğ: Bu iki iktisatçının
da Marksist iktisat geleneği
içerisinde yer aldığını anlıyorum.
Veritabanında Marksist iktisat
geleneğinden başka yazarlar da
var mı?
▶ AI Historian:
Veritabanındaki içeriklere göre,
Türkiye’de Marksist iktisat
geleneğine katkıda bulunan
birkaç önemli isim ve konulara
dair özet bilgiler sunabilirim.
Ancak, doğrudan “Marksist
iktisat” terimi altında yapılan bir
sınıflandırmaya rastlamadım.
Bununla birlikte, önceki
yanıtlarımda bahsettiğim Sencer
Divitçioğlu ve Mehmet Selik
gibi isimler, Marksist iktisat
teorisine önemli katkılarda
bulunmuşlardır. Bu isimler,
Türkiye’de Marksist ekonomi
teorisi ve uygulamaları üzerine
çalışmalar yapmış, özellikle
ekonomik gelişme, değer
teorisi ve sosyalizm üzerine
önemli analizler ve tartışmalar
sunmuşlardır.
Türkiye’de Marksist iktisat
geleneğinin evrimi ve bu
alandaki akademik tartışmalar,
genellikle iktisadi düşünce
tarihi, ekonomi politikası ve
sosyalist ekonomi modelleri
üzerine odaklanmıştır. İktisadi
düşünce tarihi üzerine yapılan
çalışmalar, farklı iktisadi
teorilerin ve doktrinlerin
toplumsal ve ekonomik bağlam
içerisindeki evrimini incelerken,
Marksist perspektifler bu
çalışmalarda önemli bir yer
tutmaktadır. Türkiye’de bu
alana katkıda bulunan diğer
akademisyenler ve çalışmalar,
Marksist teoriyi Türkiye
ekonomisinin özgül koşullarıyla
bütünleştirmeye çalışmış ve bu
süreçte yerel ekonomik yapılarla
Marksist teorinin etkileşimine
dair önemli analizler
yapmışlardır.

Marksist iktisat geleneği,
Türkiye’de iktisadi düşünceler
tarihi ve ekonomi politikası
üzerine yapılan akademik
çalışmalarda, ekonomik gelişme
modelleri, sınıf analizleri,
devletin ekonomideki rolü ve
ekonomik adalet gibi konuları
ele alarak geniş bir tartışma
yelpazesi sunmaktadır. Bu
tartışmalar, Türkiye’nin
ekonomik ve sosyal dönüşüm
süreçlerini anlamada kritik bir
rol oynar.
Bu bağlamda, Türkiye’de
Marksist iktisat geleneğine
katkıda bulunan diğer yazarlar
ve çalışmalar hakkında daha
spesifik bilgilere ulaşmak için,
bu alandaki akademik yayınları
ve dergi makalelerini incelemek
yararlı olabilir. Türkiye’de
bu geleneğe dahil olan diğer
akademisyenlerin çalışmaları,
üniversite kütüphanelerinde ve
akademik dergilerde bulunabilir.
Marksist iktisat teorisinin
Türkiye’deki uygulamaları
ve etkileri üzerine yapılan
çalışmalar, bu alandaki bilgi
birikimini derinleştirmeye
ve çeşitlendirmeye devam
etmektedir.6
ƒ Altuğ: Osmanlı
İmparatorluğu ve Türkiye
Cumhuriyeti’ndeki iktisat
gelenekleri üzerine araştırmaya
başlamak üzere olan genç
bir araştırmacı için iktisadi
düşünceler tarihine ilişkin hangi
yazarların kitaplarını okumamızı
önerirsin? Sadece veritabanındaki
bilgilere dayanarak cevap verirsen
mutlu olurum.
▶ AI Historian:
Veritabanındaki bilgilere
dayanarak, Osmanlı
İmparatorluğu ve Türkiye
Cumhuriyeti’ndeki iktisat
gelenekleri üzerine araştırmaya
başlamak isteyen bir araştırmacı
için okunması önerilen bazı
yazarlar ve kitaplar şunlardır:
1. Ercan Eren: “İktisadi
Düşünce Tarihi ve İktisatta
Yöntem” üzerine yazdığı
çalışmalar, Türkiye’de iktisadi
düşüncenin evrimi üzerine
önemli bir perspektif sunar.
Eren, Osmanlı’dan Cumhuriyet
dönemine iktisadi düşüncenin
nasıl şekillendiğini ve bu süreçte
etkili olan temel faktörleri analiz
eder.
2. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu:
“Türkiye’de İktisat Tedrisatı
Tarihçesi ve İktisat Fakültesi
Teşkilatı” adlı çalışması,
Türkiye’de ekonomi eğitiminin
tarihine ve iktisadi düşüncenin
gelişimine dair değerli bilgiler
içerir. Fındıkoğlu, aynı zamanda
sosyal politikalar ve ekonomik
düşünceler tarihi üzerine
çalışmalar yapmıştır.
3. Gülten Kazgan: Türkiye
ekonomisinin makroekonomik
analizlerine ve ekonomi
politikalarına odaklanan
Kazgan, Türkiye’nin ekonomik
dönüşüm süreçlerine dair
önemli çalışmalar yapmıştır.
Kazgan’ın çalışmaları,
Türkiye ekonomisinin yapısal
sorunlarına ve bu sorunların
üstesinden gelme yollarına
odaklanır.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 23
4. Sencer Divitçioğlu: Özellikle
Asya üretim tarzı ve Marxian
büyüme teorisi üzerine yaptığı
çalışmalarla tanınır. Divitçioğlu,
Türkiye’nin ekonomik gelişim
sürecini ve kapitalistleşme
deneyimini Marksist
perspektiften incelemiştir.
5. Mehmet Selik: “100 Soruda
İktisadi Doktrinler Tarihi” adlı
kitabı, iktisadi teorilerin ve
doktrinlerin evrimini kapsamlı
bir şekilde ele alır ve bu alandaki
bilgi birikimine önemli katkılar
sunar.
Bu yazarların çalışmaları,
Türkiye’de iktisadi düşüncenin
gelişimi ve evrimi üzerine
geniş bir bakış açısı sunar.
Araştırmacıların, Türkiye’deki
iktisadi düşüncenin kökenlerini,
evrimini ve günümüzdeki
durumunu daha iyi
anlamalarına yardımcı olacak
temel kaynaklar arasındadır. Bu
eserler, Osmanlı İmparatorluğu
ve Türkiye Cumhuriyeti
dönemlerinde iktisadi
düşüncelerin nasıl şekillendiğini
ve bu süreçte etkili olan teorik ve
politik faktörleri derinlemesine
incelemek için mükemmel bir
başlangıç noktası sağlar.
24V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
ƒ Altuğ: Veritabanındaki
yazarlar sadece iktisatçılardan mı
oluşuyor? Bildiğim kadarıyla şair
ve romancılar da iktisat alanına
katkı vermiş. Bu konuda herhangi
bir bilgiye sahip misin?
▶ AI Historian: Veritabanım,
sadece profesyonel iktisatçıları
ve akademisyenleri değil, aynı
zamanda iktisadi düşünceler
ve ekonomik konular hakkında
önemli katkılarda bulunmuş
şairleri, yazarları ve diğer
entelektüelleri de kapsar.
Osmanlı İmparatorluğu ve
Türkiye Cumhuriyeti’nde
ekonomik konular, birçok şair
ve yazarın eserlerinde önemli
bir yer tutmuştur. Bu sanatçılar,
eserlerinde ekonomik adalet,
toplumsal eşitsizlikler, yoksulluk
ve zenginliğin dağılımı gibi
konuları işleyerek, toplumsal
ve ekonomik meselelere dikkat
çekmişlerdir.
Örneğin, Tanzimat dönemi
şair ve yazarları, eserlerinde
ekonomik değişimleri,
Batılılaşma sürecindeki
toplumsal dönüşümleri ve
bu dönüşümlerin ekonomik
yaşama etkilerini ele almışlardır.
Cumhuriyet döneminde
de benzer şekilde, şair ve
yazarlar ekonomik temaları
işlemeye devam etmişler,
kalkınma politikaları, köyden
kente göç, sanayileşme ve
modernleşmenin toplumsal
yansımaları gibi konular üzerine
yoğunlaşmışlardır.
Bu entelektüeller, iktisadi
düşünceler tarihine katkıda
bulunurken, genellikle edebi
eserler aracılığıyla toplumsal
eleştirilerini sunmuş ve
ekonomik meselelere dair
farkındalık yaratmışlardır. Bu
bakımdan, ekonomi alanına
ilgi duyan araştırmacılar için,
sadece iktisatçıların akademik
çalışmalarını değil, aynı
zamanda ekonomik konuları ele
alan edebi eserleri de incelemek
faydalı olabilir.
Bu konuda spesifik yazarlar
ve eserler hakkında daha
detaylı bilgi sağlamak için
veritabanımda yer alan bilgilere
dayalı spesifik örnekler
sunamamakla birlikte, Osmanlı
ve Cumhuriyet dönemlerinde
ekonomik konuları işleyen
edebiyat eserleri, iktisadi
düşünceler tarihi araştırmaları
için zengin bir kaynak teşkil
edebilir. Bu tür eserler, ekonomik
teorilerin ve politikaların
toplumsal yaşam üzerindeki
etkilerini anlamak için benzersiz
perspektifler sunar.
ƒ Altuğ: Cemal Süreya var
mesela. Ergin Günçe de edebi
alanda eser veren yazarlar
arasında. Bu yazarların iktisat
alanında yazdıkları hakkında ne
biliyorsun?
▶ AI Historian: Cemal Süreya
ve Ergin Günçe, edebiyat ve
şiir alanında tanınmış isimler
olmakla birlikte, doğrudan
iktisat alanında yazdıklarıyla
bilinmezler. Ancak, Cemal
Süreya’nın edebiyatın yanı sıra
ekonomi eğitimi aldığı ve bir
dönem maliye bakanlığında
çalıştığı bilinmektedir. Bu
nedenle, ekonomik konulara
ve sosyal meselelere duyarlılığı,
yazılarına ve şiirlerine
yansımıştır. Süreya’nın eserleri,
sıklıkla toplumsal adalet,
eşitsizlik ve insan ilişkileri gibi
temaları işler ve bu konular
üzerinden ekonomik ve sosyal
meseleleri dolaylı olarak ele
alabilir.
Ergin Günçe hakkında ise,
edebi eserlerinin ötesinde
iktisat alanında özel bir katkısı
olduğuna dair bilgiye sahip
değilim. Günçe’nin çalışmaları
daha çok edebiyat, şiir ve çeviri
üzerine odaklanmıştır.
Bu bağlamda, Cemal Süreya ve
Ergin Günçe’nin iktisat alanında
doğrudan bir katkısı olmasa
da, özellikle Cemal Süreya’nın
eserlerinde ekonomik ve sosyal
meselelere değinildiği ve bu
konuların edebi bir perspektiften
işlendiği söylenebilir. Bu yönüyle,
Süreya’nın yazıları, ekonomik
koşulların birey üzerindeki
etkilerini ve toplumsal meseleleri
anlamak için değerli bir kaynak
olabilir.
ƒ Altuğ: Son olarak, bir büyük
dil modeli (large language model,
LLM) olarak edebi alanda beceri
sahibi olduğunu biliyoruz. Bunu
ispat etmek için bize iktisat üzerine
bir şiir yazar mısın? Yazacağın
şiirin içine veritabanında yer alan
iktisatçıların isimlerini kullanırsan
harika olur.
▶ AI Historian:
İktisadın bahçesinde bir yolculuk
bu,
Sencer’in düşünceleriyle başlar
yolu.

Asya’nın toprağından filizlenir
umut,
Divitçioğlu der ki, “Bak, her
adım bir kut.”
Mektebi Mülkiye’nin derin
sırları var,
Her taşında ekonominin izi, bir
yıldız kadar.
Ziyaeddin Fındıkoğlu, tarih
boyunca bir rehber,
Sosyal bilimlerin ışığı, hepimizin
eşit değer.
İstanbul, bilginin ve düşüncenin
merkezi,
Gülten Kazgan orada, analizlerin
peşi.
Makroekonominin dalgalarıyla
dans eder,
Türkiye’nin yolu, onun
gözlerinde gizlidir.
Cemal Süreya’nın kaleminden
dökülenler,
Ekonomi ve aşk, bir arada neler
neler.
Şiirin ritminde, iktisadın
melodisi,
Sözcüklerle dokunan, sosyal
adaletin tezisi.
Ergin Günçe, sessizce fısıldar
kulağa,
İnsanın iç dünyası, ekonominin
sığınak sa.
Bir şiir, bir hesap, bir hayatın
hikayesi,
İktisat ve edebiyat, iç içe geçmiş
yaşayış biçimi.
Bu yolculukta, her adımda yeni
bir hazine,
Sencer’den Kazgan’a,
düşüncenin izinde.
Mülkiye’den İstanbul’a, tarih
boyunca bir yol,
İktisat ve edebiyat, bir arada, hep
dolu dol.
ƒ Altuğ: Birçok açıdan heyecan
verici bir söyleşi oldu. Bize zaman
ayırdığın için çok teşekkür ederim.
İktisat ve Toplum Dergisi okurları
için son olarak söylemek istediğin
bir şey varsa alalım.
▶ AI Historian: Bu değerli
söyleşi için ben de size teşekkür
ederim. İktisat ve Toplum
Dergisi okurlarına son olarak
şunu söylemek isterim: İktisat,
sadece rakamlar ve grafiklerden
ibaret bir alan değildir; insan
hikâyeleri, kültürel dinamikler
ve toplumsal dönüşümlerle
iç içe geçmiş bir disiplindir.
Bu disiplinin derinliklerine
daldıkça, toplumumuzu ve
dünyayı şekillendiren ekonomik
süreçleri daha iyi anlayabilir,
geleceğe yönelik daha bilinçli
kararlar alabiliriz. Unutmayın,
iktisadi düşünceler tarihi, sadece
geçmişi anlamamıza değil,
aynı zamanda bugünümüzü ve
yarınımızı şekillendirmemize
de ışık tutar. Bu yolculukta
merakınızı ve sorgulayıcı
ruhunuzu her zaman canlı
tutun. Edebiyat ve iktisat
arasındaki zengin diyalog,
düşüncelerinize yeni boyutlar
ekleyecek ve sizi daha geniş bir
anlayışa taşıyacaktır. Okumaya,
öğrenmeye ve düşünmeye
devam edin.
Kaynakça
AI Historian: https://chat.openai.
com/g/g-vlyY4pSY2-ai-historian
(Erişim Tarihi: Mart 2024).
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 25
Turkish Political Economy Database,
from the 1800s to Date: https://
osf.io/ay7u6/ (Erişim Tarihi: Mart
2024).
History of Economic Thought in the
Ottoman Empire and the Republic
of Turkey, the Nineteenth and
Twentieth Centuries: https://sites.
google.com/view/trpolecon/home
(Erişim Tarihi: Mart 2024).
Son Notlar
1. Eğitmen ve söyleşiyi
gerçekleştiren: Altuğ Yalçıntaş
2. Bu giriş bölümü büyük
ölçüde AI Historian’a
verilen iletiler (promptlar)
aracılığıyla ChaptGPT 4
tarafından hazırlanmıştır.
Sohbot 22 Mart 2024 tarihinde
gerçekleştirilmiştir.
3. Sohbot, Cem Say tarafından 50
Soruda Yapay Zekâ (2018) adlı
kitabında robotlarla yapılan
sohbetler için kullanılmasını
önerdiği bir terimdir.
4. AI Historian’ın eğitim
verileri içerisinde “Pınar
İlkkaracan” adında bir iktisatçı
bulunmamaktadır. Bu bilgi
kullandığımız yapay zekâ
modelinin uydurma isimler
üretebileceğini ispat ediyor.
5. AI Historian’ın eğitim verileri
içerisinde Ziyaeddin Fahri
Fındıkoğlu’nun Mektebi
Mülkiye’de bulunduğuna
dair herhangi bir bilgi
bulunmamaktadır. Bu bilgi,
bir önceki sonnattaki bilgi
gibi, kullandığımız yapay zekâ
modelinin uydurma isimler
üretebileceğini ispat ediyor.
6. AI Historian’ın eğitim verileri
içerisinde marksist iktisat
alanındaki katkılarıyla tanınan
Alaaddin Bilgi, Orhan Suda ve
İşaya Üşür gibi iktisatçılar da
bulunmaktadır. AI Historian
benzer bir soruyu İngilizce
sorduğumuzda bu isimleri bize
vermişti.

Emrullah Vermez
Altınbaş Üniversitesi
emrullah.vermez@altinbas.edu.tr
Dışa Açıklık Sürecinde Döviz Arzı, Faiz ve
Enflasyon İlişkisinin Gelişimi:
Enflasyonla Mücadelenin Yöntemi Ne Olmalı?
Ekonomi başta olmak üzere ülke yönetiminin her alanında güçlü bir kurumsallaşma olması
politikaların oluşturulması ve başarıya ulaştırılması için kritik önem taşımaktadır.
Giriş
Günümüzde ekonomik yönetim
zorlaştıkça, problemlerin
çözümü uzadıkça, kısa dönemli
kararların alınmasının daha
kolay olduğuna inanılmıştır.
Bu bakış açısıyla, (döviz
kuru – faiz – enflasyon) – cari
işlemler açığı ve yabancı kaynak
girişinin durumunu analiz
etmek için: (Kur – Enflasyon),
(Faiz – Enflasyon) ilişkileri
gibi ekonomik göstergeler ayrı
ayrı ele alınarak kısa dönemli
değerlendiriliyor ve yorum
yapılıyor. Bu yöntemin kolay
olduğu için tercih edildiğini
görüyorum.
Bu analizden ortaya çıkan temel
görüş, kısa dönemli olarak döviz
kurunun baskı altına alınıp
enflasyonun düşürülebileceğidir.
Ahmet Tuğşad Doğukan
Altınbaş Üniversitesi
ahmet.dogukan@altinbas.edu.tr
Oysa bu uygulama, yurt içinde
üretilen ürünlerin uluslararası
fiyatlarının artmasına neden
olmaktadır.
Bu süreçte ihracat ve turizm gibi
döviz kazandırıcı hizmetlerin
bir nevi cezalandırılması,
çözüm olarak anlatılmaktadır.
Döviz kuru bir nevi baskı altına
alınarak ve döviz rezervleri
eritilerek çözüm aranmıştır.
Bunun sonucu olarak, döviz
kurunun sadece enflasyonu
düşürücü etkisi düşünülerek
piyasalara bırakılmıyor. Bu
anlayış kalıcı çözüm getirmiyor.
Burada ihracat, rekabet gücü
ve verimlilik artışından daha
çok, sadece döviz kuru ve faiz
üzerinden sonuç alınmaya
çalışılıyor. Ayrıca ithalatı
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 27
Işın Çelebi
Altınbaş Üniversitesi
isin.celebi@altinbas.edu.tr
yapan ülkenin talebinin çok
daha önemli olduğu tezi ileri
sürülmektedir.
Oysa bu görüşlerin sonuçlarına
baktığımızda bu kararlar,
anı kurtarmayı hedefleyen
kararlardır. Ekonomik yaşam
için başarı getirecek orta – uzun
dönem geçerli olan, tutarlı ve
kalıcı sonuçlar değildir.
Çünkü:
1. (Kur – Faiz – Enflasyon)
ilişkisi içinde ayrı ayrı
ve tek tek ele alınarak
analiz yapıldığında eksik
sonuçlar vermektedir. Bu
değişkenler birbirleriyle bir
bütünün parçaları olarak,
eş zamanlı ve senkronize
hareket ederler. Genel denge
teorisi içinde yeni bir denge
düzeyi ve belirli bir akım
28V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
içinde yeni bir denge yapısı
oluştururlar. Örneğin,
enflasyon sorunu genel
dengesizlik hâlidir.
2. Sadece (kur – faiz –
enflasyon) ilişkisi üzerinden
çözüm üretmeye çalışmak,
bir ölçüde kısa vadeli
düşünmektir. Anın
problemini çözmek içindir.
Bu önerilerin 30 – 90 günlük
süreler içinde etkili olacağı
düşünülmüştür.
3. Döviz satarak döviz kurunu
tutma ve borçlanarak döviz
rezervini arttırma politikası,
bu anlayış içinde kısa
vadeli ve geçici çözümler
getirmektedir. Oysa bu
uygulamalar, orta ve uzun
vadeli uygulamaların bir
parçası olmalıdır.
4. Sadece (kuru ve faizi)
kutsallaştırmak, kısa
dönemli çözümlerden
fayda beklemek anlamına
gelmektedir.
5. Buna karşılık ABD,
Almanya, Japonya, Çin ve
Güney Kore gibi ülkeler,
ekonomilerinin verimliliğini
arttırmakta, teknolojilerini
geliştirmekte ve rekabet
gücünü fazlalaştırmaktadır.
Bunun sonucu olarak döviz arzı
artmaktadır. Bu uygulamalar,
gerçekçi ve tutarlı çalışmalardır.
Bu anlayışa karşı bizim
uygulamalarımız nasıl gelişiyor?
6. Esas çözülmesi gereken ana
problem, sorunun çözümü,
orta ve uzun dönemli kalıcı
olarak;
a. Rekabet gücünün
yükseltilmesini sağlamak,
b. Verimlilik göstergelerinin
geliştirilmesinin temin
edilmesi,
c. Üretkenliğin arttırılmasıdır.
Bunların sonucunda orta
vadede piyasalarda (kur – faiz
ve enflasyonda) kalıcı denge
oluşacaktır.
7. Teknik donanımı zayıf olan
ülkelerde, imalat sanayinin
güçlenmesi gerekiyor.
Bugün imalat sanayimizin
ihracatının dünya
ticareti içindeki payı %1
civarındadır. Bu oran hemen
hemen uzun zamandır hiç
değişmemektedir.
8. Kısa vadeli yaklaşımlarla
emeği ucuzlaştırarak
satmak, çözüm olmaktan öte
ciddi sorunlar getirmektedir.
9. Kısa dönemli çözümler
yarını feda etmek demektir.
Kur – Faiz – Enflasyon
İlişkisi Ve Son Durum
21 Mart 2024 tarihinde politika
faiz oranı %45’ten %50’ye
çıkarıldı.
Son haftalarda (kur – faiz –
enflasyon) ilişkisi üzerine birçok
değerli arkadaşımız görüş
belirtti.
Bu görüşleri çok dikkatle
inceledik.
Kurun ve faizin enflasyon
üzerindeki etkisinin %50
düzeyinde olduğu söylendi.
Buna karşı TCMB’nin enflasyon
raporunda, kurun, enflasyona
etkisinin Aralık 2023’te %20
seviyelerinde olduğu açıklandı.
Daha sonra, iktisat bilimindeki
birçok önemli isim kur – faiz
– enflasyon üzerine görüş
belirttiler.
Bu tartışmalar üzerine,
derinlemesine araştırmalar ve
çalışmalar yaptık. Bu çalışmalar
içinde:
1. Elif Feyza Özcan Kodas
ve Serdar Yürek’in “State-
Dependency in Price
Adjustment: Evidence
from Large Shocks”
makalesinden,
2. Yusuf Emre Akgündüz
ve Salih Fendoğlu’nun
çalışmalarından,
3. Abdullah Kazdal,
Selçuk Gül ve Demirhan
Demir’in çalışmalarından
yararlanılmıştır.
Burada vardığımız temel
sonuçlar şunlardır:
1. (Kur – faiz – enflasyon)
ilişkisi incelenirken tek tek
ele almak doğru sonuçlar
vermiyor. Bu temel
değişkenleri eş zamanlı ve
senkronize bir bütünlük
içinde ele almak gerekiyor.
2. Enflasyona yalnızca bir para
politikası konusu olarak
bakmanın doğru olmadığını
yaşayarak defalarca
öğrendik.
3. Bu çalışmayı genel denge
teorisine göre ele almanın
doğru olduğunu anladık.
Bu sürecin genel dengeyi
 İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 29
Tablo 1. TÜFE - Deflatör ve Bazı Göstergeler 2002-2023

İhracatın TÜFE
Uluslararası Doğ- GSYH Zımni Deflatör ve
İthalatı (Yıllık Ortala-
Yıllar rudan Yatırımlar Deflatörü (Ger- TÜFE Arasın-
Karşılama ma Değişim,
(Giriş, Milyar $) çek Enflasyon)6 daki Fark
Oranı (%) %)5

2002 1,10 69,94 44,96 37,60 -7,36

2003 1,70 68,15 21,60 23,30 1,70
2004 2,80 64,76 8,60 12,40 3,80
2005 10,00 62,92 8,18 7,10 -1,08
2006 20,20 61,28 9,60 9,40 -0,20
2007 22,00 63,08 8,76 6,20 -2,56
2008 19,90 65,37 10,44 12,00 1,56
2009 8,60 72,48 6,25 5,40 -0,85
2010 9,10 61,38 8,57 7,00 -1,57
2011 16,20 56,02 6,47 8,20 1,73
2012 13,70 64,45 8,89 7,40 -1,49
2013 13,60 61,91 7,49 6,30 -1,19
2014 13,30 66,30 8,85 7,40 -1,45
2015 19,30 70,68 7,67 7,80 0,13
2016 13,80 73,82 7,78 8,10 0,32
2017 11,20 68,91 11,14 10,96 -0,18
2018 12,50 76,65 16,33 16,56 0,22
2019 9,50 85,97 15,18 13,90 -1,28
2020 7,70 77,28 12,28 14,80 2,52
2021 12,90 82,97 19,60 29,00 9,40
2022 13,70 69,88 72,31 96,00 23,69
2023 10,60 70,70 53,86 67,50 13,64

tetiklediğini ve tekrar yeni 5. Enflasyonun temel biri de orta vadeli (üretimin

bir genel denge düzeyini
oluşturduğunu gördük.
4. Sadece kur ve enflasyon
ilişkisini tek bir lineer
denklemle tasarlayarak, tek
başına kurun enflasyona
etkisini hesaplamanın doğru
olmadığını fark ediyoruz.
(Burada kur – enflasyon –
faiz ilişkisinde, tek başına
kur – enflasyon etkisinin
sınırlı olduğunu görüyoruz.)
belirleyicileri olan maliyet
değişkenlerinde (örneğin;
döviz kuru – ücretler ve ithal
fiyatlar) büyük artışların
gözlemlendiği dönemlerde,
bu artışların enflasyonu ne
ölçüde etkileyeceği sorusu
da beraberinde gelmektedir.
6. Oysa, kısa dönemde (kur
– faiz – enflasyon) üçgeni
kadar ön plana alınması
gereken temel konulardan
– verimliliğin ve teknoloji
düzeyinin) ihracatın
ithalatı karşılama oranının
ve döviz arzının etkisi ve
bu faktörlerin arttırılması
gerekliliği net biçimde
görülmektedir.
7. Diğer bir önemli konu,
YD – ÜFE (Yurt Dışı –
Üretici Fiyatlar) endeksinin,
kurların enflasyona etkisini
anlatan bir gösterge
30V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Grafik 1. Dış Ticaret Hacmi ve Uluslararası Doğrudan
Yatırımlar, 2002-2023
Kaynak: TÜİK, TCMB
olmamasıdır. Daha çok
ihracat fiyatlarını ve
maliyetleri gösteren bir
endeks niteliğindedir. Bu
nedenle YD – ÜFE’ye dayalı
analizler doğru sonuçlar
vermemektedir.
8. Büyük şokların (kur – faiz
– enflasyon) ilişkilerinde,
makroekonomik
gelişmelerin enflasyona
etkisinin daha hızlı ve etkili
olduğu görülmektedir.
9. Son iki ayda döviz talebi
ve döviz kuru artışı
beklentisinin hızlanması da
güvensizliği arttırmaktadır.
10. Ayrıca faiz artışının seçim
öncesi yapılması. Son iki
ayda döviz kurunu belli
bir düzeyde tutmak için 20
milyar USD döviz rezervi
eritilmiştir.
Gerçek Enflasyonu
Gösteren GSYH Zımni
Deflatörü ve Tüfe Yıllık
Ortalama İlişkisi
Özellikle gerçek enflasyonu bize
gösteren GSMH zımni deflatörü
(GSMH hesaplamasına giren
on bine yakın ürün üzerinden)
ve TÜFE (400 ürün üzerinden)
yıllık ortalama ilişkisi 2020
Grafik 2. Dış Ticaret Hacmi ve UDY Girişi (/GSMH), 2002-2023
Kaynak: TÜİK, TCMB
yılından itibaren bozulmaya
başlıyor (TÜİK rakamlarına
göre).
Buradan da görüyoruz ki
TÜİK’in rakamları güvenilirlik
ve belirsizlik sorununun
artmasına yol açıyor.
Bir değişkenle değerlendirme
yapmak: Büyüme, istihdam
(işsizlik oranı), enflasyon, makro
ilişkiler, aylık göstergeler ise
mikro ilişkilerdir.
Büyümenin kalkınmaya
dönüşmesi için, refahın ve adil
gelir dağılımının düzelmesi
gereklidir. Ayrıca sosyal
göstergeler ve eğitim durumu
da çok önemlidir: örneğin
sağlıkta bebek ölüm oranı,
eğitimde okullaşma oranı,
kurumsallaşmanın standartları,
hukukun üstünlüğü ve refahın
eşit dağılımı gibi göstergelerdir.

Grafik 3. Deflatör ve TÜFE (% değişim), 2002-2023
Kaynak: TÜİK, TCMB
Döviz Arzı – Enflasyon
İlişkisi
1950’den bu yana ekonomik
göstergeleri incelediğimizde
döviz arzıyla “enflasyon – faiz
– kur” arasında doğrudan bir
ilişki olduğunu görüyoruz.
Döviz kurunun yükselmesinin,
enflasyonun yükselmesine
doğrudan etkisinin maksimum
%15 – 20 düzeyinde olduğu
görülmektedir. Bu ilişki,
özellikle 2000 yılından sonra
daha açık görünmektedir.
AB tam üyelik yolunda
doğrudan yabancı sermaye
girişinin arttığı yıllarda (2005 –
2006 – 2007 – 2008 yıllarında)
enflasyon artışı (GSMH
deflatörü olarak):
- 2002 yılında %37,60,
- 2003 yılında %23,30,
- 2004 yılında %12,40,
- 2005 yılında %7,10,
- 2006 yılında %9,40,
- 2007 yılında %6,20’ye
gerilemiştir.
Bu tarihlerde doğrudan yabancı
sermaye girişi:
- 2005 yılında 10 milyar USD,
- 2006 yılında 20,1 milyar
USD,
- 2007 yılında 22 milyar USD,
- 2008 yılında 19,9 milyar
USD giriş olmuştur.
Grafik 4. TÜFE ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlar, 2002-
2023
Kaynak: TÜİK, TCMB
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 31
Bu yapı 2018 yılına kadar
sürmüştür.
2018 – 2021 – 2022 ve
2023 yıllarında döviz şoku
yaşanmıştır.
2018 sonrasında ve 2019 yılından
itibaren doğrudan yabancı
sermaye girişi, 10 milyar USD
düzeyine geriliyor ve enflasyon
%15 – 20 düzeyine yükseliyor.
2022’de enflasyon %72’ye çıkıyor.
2023 yılında %67,5 düzeyinde
seyrederken, doğrudan yabancı
sermaye girişi 10,6 milyar oluyor.
Bunun yaklaşık 3,6 milyar USD
gayrimenkul yatırımları, 5,6
milyar USD yatırım sermayesi
mallarına dönük gerçekleşiyor.
Dr. Cem Gökçe’nin “Dışa
Açıklık, Döviz Kuru ve
Enflasyon: Türkiye İçin
Asimetrik Bir Analiz” başlıklı
makalesinde belirtildiği üzere;
“Uluslararası iktisat teorisi dış
ticaretin ülkeler arasındaki
fiyatları yakınsaması üzerinde
durmaktadır. Buna göre ihracatçı
32V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162

Grafik 5. GSYH Deflatörü ve Uluslararası Doğrudan Yatırımlar, meyvesi, TCMB’nin enflasyon

2002-2023 hedeflemesi uygulamasına
geçişiyle ve sonrasında
enflasyonda kademeli düşüşü
başlatmasıyla ortaya çıkmıştır.
2004 yıl sonu itibarıyla yıllık
enflasyonda tek haneli seviyelere
ulaşılmış olsa da takip eden
dönemde enflasyon hedefleri
tutturulamamış ve enflasyon
2017 yılına kadar yüksek tek
haneli seviyelerini korumuştur.
Merkez Bankası’nın bağımsızlığı,
bankacılık ve finans
sisteminde gerçekleştirilen
reformlar ve mali disiplinle
Kaynak: TÜİK, TCMB
elde edilen kazanımlara
ülkeler düşük fiyata sahip kaçınılmaz bir gelişme olan dışa karşılık ülke ekonomisinin
ürünlerini dış ticaret sonucunda açılma sürecinin ekonominin üretkenliğinde yeterli artışların
daha yüksek fiyattan satma diğer parametrelerine etkisi gösterilememesi, enflasyonun
imkânına kavuşurken ithalatçı de günümüzde tartışılan tam anlamıyla kontrol altına
ülkeler kendi ülkelerindeki konulardandır. Bu çerçevede alınmasının önüne geçmiştir.
pahalı ürünleri ithalat yoluyla bu çalışmanın amacı dışa Geçmiş dönemde edinilmiş bu
daha ucuza elde etme imkânına açıklık, döviz kuru ve kısmi başarıya karşın bugün
kavuşurlar. Böylece ihracata enflasyon arasındaki ilişkinin geldiğimiz noktada yüksek
konu olan ürünlerin fiyatları incelenmesidir.” enflasyon, yüksek döviz kuru
artarken ithalata konu olan ve yüksek faiz tartışmalarıyla
ürünlerin fiyatlarının düşmesi Türkiye Ekonomisi tekrar karşı karşıyayız. 2017
ve fiyatların yakınsaması Üzerine yılı ve takip eden dönemlerde
söz konusu olabilecektir. Bu Değerlendirmeler ekonomi yönetimi anlayışında
kanaldan bakıldığında dışa Türkiye ekonomi tarihinin bir kırılma yaşandığından
açıklığın ihracatçı ülkelerde fiyat önemli bir kısmında yüksek bahsedebiliriz. Merkez Bankası
artışına yani enflasyona, ithalatçı enflasyon ve yüksek faiz bağımsızlığı ve kredibilitesindeki
ülkelerde fiyat düşüşüne yani sarmalında olmuş, ancak 2000’li aşınma ve faizin fiyat istikrarını
deflasyona sebep olabileceği ifade yıllardan sonra makroekonomik sağlamada ana araç olmaktan
edilmektedir. istikrarı sağlayabilmiştir. çıkmasıyla başlayan ekonomik
“Dışa kapalı bir ülkenin sadece 2000’li yılların başında %70 kırılganlık, 2018 Ağustos ayına
iç pazara yönelik üretim ile seviyelerinde olan enflasyonla gelindiğinde döviz kurunda kısa
büyümesi ve bununla birlikte mücadele için 2001 yılında sürede büyük oranda yaşanan
kalkınması günümüzde mümkün uygulamaya konan istikrar ve artışla daha da belirginleşti. 2019
görünmemektedir. Küreselleşme reform programında TCMB’ye yılında enflasyonda bir miktar
temelli bu yaklaşım ülkelerin dışa araç bağımsızlığı tanınarak, gerileme olsa da sonraki yıllarda
açılarak büyüme potansiyelini enflasyonla mücadelede para politikası ve ekonomi
artırdığını kabul etmektedir. kurumsal altyapıya önemli bir yönetimine olan güvensizliğin
Dolayısıyla günümüzde yatırım yapılmıştır. Bu hamlenin de etkisiyle sermaye çıkışları

hızlandı ve enflasyon seviyesi
döviz kurunda yaşanan büyük
şoklarla yükselmeye devam etti.
2017 yılı ve takip eden
dönemlerde ekonomi yönetimi
zorlaştıkça ve problemlerin
çözümü uzadıkça ekonomi
politikalarında kısa vadeli ve
indirgenmiş bir bakış açısının
hâkim olmaya başlandığı
görülmektedir. Döviz kuru,
enflasyon, faiz, cari denge gibi
ekonomik göstergeler arasındaki
ilişkileri basite indirgeyip
çıkarımlar yapmanın zaman
zaman pratik kullanımları olsa
da özellikle orta/uzun vade
görünümünü değerlendirme
açısından oldukça yanıltıcı
sonuçlara yol açabilmektedir.
Bunun en belirgin örneğini
geçtiğimiz yıllarda döviz kurunu
kontrol ederek enflasyonun
düşürülmeye çalışılmasıyla
ve bu durumun ekonominin
bütün alanlarında oluşturduğu
tahribatla tecrübe etmiş
olduk. Nitekim, enflasyon
diğer makro değişkenler gibi
içsel bir değişkendir ve genel
denge perspektifiyle bakılacak
olursa ekonomiyi oluşturan
bütün unsurları etkilemekte
ve onlardan etkilenmektedir.
Serbest piyasadan ve genel
denge anlayışından kopuk
bir şekilde döviz kurunun
kontrol edilmeye çalışılması,
beklenildiği üzere başarısızlıkla
son bulmuştur. Ekonominin
diğer alanlarını kontrol etmek
için geleneksel olmayan birçok
politika uygulanmak zorunda
kalınmıştır. Sermaye çıkışını
engellemek için çeşitli makro
ihtiyati tedbirlere başvurmanın
yanı sıra, döviz kuru istikrarını
sağlamak için Kur Korumalı
Mevduat (KKM) gibi bütün
döviz kuru riskini kamu bütçesi
üzerinden topluma yükleyen bir
uygulamaya geçilmek zorunda
kalındı.
Son dönemde gerek nominal
döviz kuru gerekse fiyatların
görece yüksek artışına devam
ettiği görülmektedir. Bu
ortamda gerçekleştirilecek
bir dezenflasyon sürecinin
ne kadar sürede başarıya
ulaşacağını kestirmek için
hayati önem taşıyan ekonomik
parametrelerden birinin, döviz
kurundan enflasyona geçişkenlik
oranı olduğu düşünülmektedir.
Hem nominal döviz kurundaki
artışın fiyatları arttırıcı etki
yaptığı hem de fiyatlardaki
artışın nominal kura arttırıcı
etkide bulunduğu göz önüne
alındığında, ilgili serilerin
birbirlerinin sönümlenme
sürecini yavaşlatacağı
söylenebilir. Bu çerçeveden
bakılacak olursa, döviz
kurundan enflasyona geçişin
daha yüksek (düşük) olduğu
bir durumda, dezenflasyon
programının başarıya ulaşması
daha uzun (kısa) bir süre
gerektirecektir. Bu açıdan
son dönemde gündeme
gelen ve Türkiye’de döviz
kuru geçişkenliği oranının
önemli artışlar gösterdiğine
yönelik tartışmalar önem
kazanmaktadır. Bu sebeple,
çalışmamızın bir sonraki
kısmında geçişkenlik konusunda
akademik yazında ön plana
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 33
çıkan Kara ve Sarıkaya (2021) ile
Özcan-Kodaz ve Yürek (2023)
çalışmalarını karşılaştırarak
bir tartışma gerçekleştiriyoruz.
Tartışmamızın sonucunda,
Türkiye’de 2018 öncesinde
0,15 düzeylerinde olan kur
geçişkenliğinin 2023 itibarıyla
%50’lere çıktığı savına şüpheyle
yaklaşılması gerektiğini
değerlendiriyoruz.
Makalenin devamında ise
ihracatın belirleyicileri
ve sermaye akışı konuları
incelemeye alınmaktadır. Son
dönemde uygulanan parasal
sıkılaşma adımlarını takiben
döviz kurunda nispeten ılımlı
bir seyir izlenmeye başlanmış,
bununla birlikte döviz kurunun
ihracata etkisi ekonomi
gündeminde ön plana çıkmıştır.
İhracatçıların temsilcileri Türk
lirasının reel anlamda fazla
değerlendiğini ve bu durumun
ihracatçılarımızın yurt dışı
piyasalarındaki rekabet gücünü
önemli ölçüde sınırladığını
iddia etmektedir. Ayrıca bir
başka görüş, ihracatımızın temel
belirleyicisinin yurt dışı talebi
olduğu ve dünya ticaretinden
kalıcı bir şekilde daha büyük
bir pay almanın ancak
verimlilikte artış, inovasyon,
yüksek katma değer ve
markalaşmayla mümkün olduğu
belirtilmiştir. Bu tartışmayı
daha iyi değerlendirebilmek için
çalışmamızın üçüncü kısmında
ihracatın belirleyicileri üzerine
olan akademik yazını tartışıp,
temel belirleyici konusunda
bir fikir edinmeye çalışıyoruz.
Bu konuda vardığımız sonuç,
34V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Grafik 6. Döviz Kuru Geçişkenliği
ihracatın temel belirleyicisinin
yurt dışından gelen talep olduğu
ve döviz kurundaki salınımların
toplam ihracat üzerindeki
etkisinin sınırlı olduğu
yönündedir. Buna karşın, döviz
piyasasının kontrol edilerek
reel kurda aşırı değerlenmenin
yaratıldığı bir durumda, reel
kurun ihracat üzerindeki
etkisinin çok daha belirgin
olabileceği de not edilmelidir.
2023 yılı ikinci yarısı itibarıyla
ekonomi politikalarında anlayış
değişikliğine gidilmiş ve
uygulanmaya başlayan ekonomi
programının temel hedefi 2000’li
yıllarda uygulanan programa
benzer şekilde fiyat istikrarının
sağlanması olmuştur. Bunun
yanı sıra, cari dengede iyileşme
ve mali disiplin alanlarında
da hedefler belirlenmiştir.
Makalenin sonuç kısmında ise
kısa ve orta vadeli perspektifle
ekonomi programının başarısı
değerlendirilecek, programın
başarılı olması için ilave politika
önerilerinde bulunulacaktır.
Döviz Kurundan
Enflasyona Geçiş
Türkiye ekonomisinin yüksek
ithal girdiye dayalı üretim ve
tüketim yapısı düşünüldüğünde,
döviz kurundaki değişimlerin
tüketici enflasyonunun
temel belirleyicilerinden biri
olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Bu sebeple, gerek geçmiş
enflasyonun muhasebesini
yapabilmek gerekse önümüzdeki
dönemin enflasyon görünümüne
dair bir bakış geliştirebilmek
adına döviz kurundan
enflasyona geçiş oranına dair
fikir sahibi olmak büyük
önem taşımaktadır. Ayrıca
son dönemde döviz kurundan
enflasyona geçiş oranında
radikal artışlar olduğuna yönelik
tartışmalar, konuyu enflasyon
görünümü için daha da kritik
bir hâle getirmektedir.
Kara ve Sarıkaya (2021) ile
Özcan-Kodaz ve Yürek (2023)
(bundan sonra sırasıyla KS ve
ÖY olarak anılacak), son yıllarda
Türkiye’de döviz kurundan
enflasyona geçiş sürecini
inceleyen çalışmalar arasında ön
plana çıksa da her iki çalışmanın
geçişkenliğe dair bulguları
önemli ölçüde farklılaşmaktadır.
KS’nin çalışması, temel maliyet
ve toplam talep koşullarına
yönelik değişkenleri kullanarak
çeşitli doğrusal denklemler
oluşturmakta ve bu denklemler
aracılığıyla kur geçişkenliğini
hesaplamaktadır. İlgili çalışmada
kullanılan modellerinin Ocak
2024 itibarıyla güncellenmiş
versiyonunda, 2018 öncesi
dönemde yaklaşık 0,15
olarak tahmin edilen kur
geçişkenliğinin zaman içinde
0,50 düzeylerine yükseldiği
görülmektedir. Sonuçlarda
görülen dikkate değer bir diğer
durum ise geçişkenlikteki
yükselmenin özellikle TL’de
büyük değer kayıplarının
yaşandığı dönemlerde (Ağustos
2018, Aralık 2021) ani sıçramalar
şeklinde gerçekleşmesidir.
Bunun yanında, çalışmada
kullanılan doğrusal ekonometrik
yöntemler benimsenerek TÜFE,
çekirdek enflasyon göstergeleri
ve TÜFE’nin alt gruplarına
yönelik kurgulanan alternatif
modeller: (1) kurdan ilgili fiyat
endekslerine geçişkenlikte KS’de
sunulana benzer formda artışlar
olduğunu tahmin etmekte, (2)
fakat TÜFE’ye olan toplam
kur geçişkenliğinin seviyesine
dair oldukça farklı rakamlara
işaret etmektedir. Durumu daha
açık bir şekilde gösterebilmek
amacıyla döviz kurundan B
enflasyonuna geçişi tahmin eden
ve döviz kuru, ithalat fiyatı, çıktı
açığı ve asgari ücretin kontrol
edildiği indirgenmiş formda
bir Phillips eğrisi (Denklem 1)1
tahmin ediyoruz.

Grafik 7: Ortalama Fiyat Değişim Sıklığı ve Fiyat Değişimlerinin
Boyutu*
Kaynak: TÜİK, TCMB
MODEL 1:
Enflasyont = Sabit+B1∗Sepet
Kurt +
B2∗Sepet Kurt−1 +
B3∗Sepet Kurt−2 +
B4∗Sepet Kurt−3 +
B5∗İthalat Fiyatt +
B6∗Asgari Ücrett +
B6∗Çıktı Açığı
2006 yılının üçüncü çeyreğinden
başlayıp, 2023 yılının son
çeyreğini kapsayan örneklemde
28 gözlemlik kayan pencerelerle
çalıştırılan modellerin
kur geçişkenliği tahmini
(B1+B2+B3+B4) Grafik 1’de
kesikli çizgiyle sunulmaktadır.
Yukarıda da bahsedildiği gibi
geçişkenlik tahminlerinin
büyük kur şoklarının yaşandığı
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 35
2018 yılının 3. çeyreği ve
2021 yılının 4. çeyreğinde
sıçramalar göstermekte ve bu
yüksek seviyeyi takip eden
dönemlerde de sürdürmektedir.
Tahminlerde gözlenen bu
yapıyı daha net bir şekilde
gösterebilmek için büyük şok
dönemlerinde yapısal kırılma
olduğu varsayımıyla tekrar
kurgulanan ve tüm örneklem
kullanılarak oluşturulan
alternatif modelden elde edilen
geçişkenlik tahminleri (Grafik
1 – Model 22) durumu daha net
bir şekilde özetlemektedir.
Peki doğrusal
modellerden elde edilen
bu geçişkenlik tahminleri
iktisadi mantığa uygun
mu?
KS çalışmasında yazarlar
kur geçişkenliğinde gözlenen
artışın kaynağı olarak
fiyat yapıcıların gelecek
enflasyon ve döviz kuruna
yönelik beklentilerindeki
bozulmaya işaret etmekte,
fiyatlama davranışlarında
bozulmayla birlikte döviz
kurundan enflasyona geçişte
artış gerçekleştiğini iddia
etmektedir. Öte yandan
çalışmada bu bozulmanın
nasıl gerçekleştiğine dair
herhangi bir nedensel kanıt
sunmamaktadır. Ayrıca, döviz
kurundan enflasyona geçiş
oranının temel belirleyicisinin
ekonomideki ithal girdi oranı
olduğu düşünüldüğünde
ve belirtilen dönemlerde
ekonominin üretim yapısında
radikal bir değişim olmadığı göz
önünde bulundurulduğunda,
36V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
model tahminlerine şüpheyle
yaklaşılması gerektiği
değerlendirilmektedir.
ÖY çalışması çeşitli çekirdek
enflasyon gruplarına yönelik
mikro fiyatları kullanarak,
öncelikle ilgili gruplarda duruma
bağlı fiyatlama davranışının
belirleyici olduğu yönünde
nedensel kanıtlar sunmuştur.
Daha sonra ise duruma bağlı
fiyatlama davranışının takip
edildiği bir ekonomide ve hem
düşük hem yüksek enflasyon
düzeylerini içeren örneklemlerde
doğrusal enflasyon modellerinin
yanlı sonuçlar üreteceğini
tartışmıştır. Türkiye’de döviz
kuru geçişkenliğini anlamak
için ÖY çalışmasını ve duruma
bağlı fiyatlama davranışını daha
detaylı incelemenin anlamlı
olacağını değerlendiriyoruz.
Duruma Bağlı Fiyatlama
Davranışı
Uluslararası literatürde çeşitli
ülkelerin verileriyle yapılan
çalışmalar firmaların fiyatlama
kararlarının duruma bağlı
fiyatlama (menü maliyetleri)
davranışıyla uyumlu olduğunu
göstermektedir. Bu davranış
modeline göre, fiyat değişim
kararları firmalar için ilave
bir maliyet (menü maliyeti)
oluşturmaktadır. Bu sebeple
firmalar ancak ve ancak fiyat
değiştirmekten elde edilecek
getirinin menü maliyetini
aştığı durumlarda, yani fiyat
değişiminin kârlı olduğu
durumlarda fiyatlarını
güncellemektedir. Örneğin,
makroekonomide maliyetlerin
oldukça yavaş arttığı
hipotetik bir durumda, firma
maliyetlerindeki artışlar da
yavaş yavaş gerçekleşecek ve
tüketici fiyatının sabit kaldığı
dönem boyunca ilgili firmanın
kâr marjında kademeli bir
gerileme olacaktır. Kâr marjında
gözlenen bu gerileme belirli
bir eşiğe ulaştığında, fiyat
güncellemesi kârlı hâle gelecek
ve ilgili firmalar kendileri
için ideal olan kâr marjını
elde edecek şekilde fiyatlarını
güncelleyeceklerdir. Öte yandan,
maliyetlerde ani ve büyük bir
artışın yaşandığı durumda,
firmaların kâr marjında da
hızlı bir düşüş gerçekleşecek ve
firmaların büyük bir kısmı kısa
süre içinde fiyat güncellemesine
gidecektir. Bu mekanizma, fiyat
ayarlamalarının duruma bağlılık
gösterdiği sektörlerde, maliyet
şoklarının boyutları büyüdükçe
ilgili şokların fiyatlara daha hızlı
geçeceğini ima etmektedir.
Türkiye’de Fiyatlama
Davranışı
Yukarıda da bahsedildiği
gibi, duruma bağlı fiyatlama
davranışının geçerli olduğu
sektörlerde büyük maliyet
şoklarını takiben firmalarının
büyük çoğunluğunun fiyat
değiştirmesi beklenmektedir.
ÖY çalışması, son yıllarda
Türkiye ekonomisinin tecrübe
ettiği büyük döviz kuru
şoklarını kullanarak bu savı
test etmektedir. Bu amaçla
yazarlar mikro fiyat verilerinden
yararlanarak çeşitli tüketici ürün
grupları için enflasyon serilerini;
(1) fiyat değişim sıklığı ve (2)
ortalama fiyat değişim boyutu
isimli iki farklı bileşenine ayırıp,
bu bileşenlerin büyük şok
dönemlerindeki davranışlarını
incelemiştir.
Enflasyon, ürünlerin
fiyat değişimlerinin
ağırlıklı toplamı olarak
tanımlanabilmektedir. Ampirik
mikro fiyat literatüründe
enflasyon aşağıdaki gibi ifade
edilmektedir:
Burada pit, i ürününün t
zamanındaki fiyatını, ωit ise
i ürününün t zamanında
örneklem içerisindeki ağırlığını
göstermektedir. Aynı ifade
basit bir yeniden düzenlemeyle
aşağıdaki şekilde de ifade
edilebilir:
Bu denklemde frt ortalama
fiyat değişim sıklığını ifade
etmekte ve t zamanında fiyatları
değişen ürün sayısının toplam
ürün sayısı içindeki payını
göstermektedir. dpt terimi
ise, fiyatı değişin ürünlerdeki
ortalama fiyat değişim yüzdesini
göstermektedir.
ÖY çalışmasından alınan
grafikler, Grafik 7’de
sunulmaktadır. Buna göre
büyük kur şoklarının
yaşandığı dönemlerde,3 sol
panelde sergilenen fiyat artış
sıklığının önemli ölçüde
yükseldiği ve firmaların
şoka karşılık olarak kısa süre
içinde fiyatlarını güncellediği

görülmektedir. Öte yandan,
ilgili dönemlerde ortalama
fiyat artış boyutunda dikkat
çekici bir artış görülmemesi
firmaların büyük şoklara
karşılık olarak kontrolsüz bir
fiyat artışı sergilemediklerine
işaret etmektedir. Özetle,
duruma bağlı fiyatlamanın ima
ettiği şekilde firmalar büyük
şoklara ani tepkiler vermekte
ve fiyatlarını birikmiş maliyet
baskılarına göre yeniden
belirlemektedir.
ÖY çalışmasının sağladığı
bu bulgular büyük şoklar
sonrasında firmaların hızlı bir
şekilde fiyat güncellemesine
gittiğini, dolayısıyla da
maliyetlerden fiyatlara geçişin bu
dönemlerde belirgin bir şekilde
hızlandığını göstermektedir.
Öte yandan, yukarıda kur
geçişkenliği tahmini için
kullanılan doğrusal modeller
doğaları gereği maliyetlerden
enflasyona geçiş hızının sabit
olduğunu varsaymaktadır.4
ÖY çalışmasında, yazarlar bu
uyumsuzluğa dikkat çekerek
doğrusal enflasyon modellerinin
büyük şok döneminde önemli
ölçüde yanlı sonuçlar üreteceğini
savunmaktadır. Büyük şok
dönemlerinde maliyetlerden
enflasyona geçişin tarihsel
ilişkiden daha hızlı olarak
gerçekleşmesi, normal şartlarda
daha uzun bir döneme yayılması
beklenen enflasyon artışını daha
kısa süre içinde gerçekleşmesini
sağlayacaktır. Bununla beraber
şokun gerçekleştiği ilk dönemde
gözlenen enflasyon artışı tarihsel
ilişkinin ima ettiğinden yüksek
olacaktır. Bu koşullar altında
geçiş hızındaki değişimlere
izin vermeyen doğrusal
modellerin hatalı bir şekilde
kur geçişkenliğini olduğundan
yüksek tahmin etmesi kuvvetle
olasıdır. Sonuç olarak, güncel
literatürde doğrusal modeller
aracılığıyla elde edilen
geçişkenlik tahminlerine
ve geçişkenlik boyutunda
radikal artışlar olduğu savına
şüpheyle yaklaşılması gerektiği
değerlendirilmektedir.
İhracat ve Döviz Kuru
İlişkisi
Bu kısımda Türkiye’de reel kur
ve yurt dışı talebinin ihracat
üzerindeki etkisini konu alan
bilimsel çalışmaları baz alarak
ihracatın temel belirleyicisinin
ne olduğu konusunda bir
fikir geliştirmeye çalışıyoruz.
Türkiye’de reel kur ve yurt
dışı talebinin ihracat üzerine
etkisini değerlendiren akademik
çalışmalar incelendiğinde, reel
kurdaki dalgalanmaların ihracat
üzerindeki etkisinin temelde
ihracatçı firmaların ithal girdi
kullanım oranlarıyla ilişkili
olduğu görülmektedir. Örneğin,
üretimdeki ithal girdi oranı
%100’e yakın olan hipotetik bir
firmayı düşünecek olursak, diğer
tüm koşulların aynı kaldığı
bir durumda gözlenen döviz
kurundaki artış, firmanın TL
cinsi maliyetlerini ve TL cinsi
ihracat satış fiyatlarını aynı
oranda arttırarak firmanın
ihracat pazarındaki rekabet
gücüne herhangi bir etkide
bulunmayacaktır. Buna karşılık
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 37
benzer bir durumda ithal girdi
oranı daha düşük firmaların
maliyetlerindeki artışın da
daha sınırlı olacağı göz önünde
bulundurulduğunda, bu
firmaların rekabet gücünde
bir artış olacaktır. Öte
yandan ekonomideki diğer
makroekonomik değişkenler de
(ücret, enflasyon ve yerli üretim
girdi fiyatları) döviz kurundaki
artışa tepki göstermeye
başladığında, ithal girdi oranı
düşük firmaların maliyetlerinde
artışın devam edeceği ve
kurdaki artıştan elde edilen
rekabet gücünün kaybedileceği
söylenebilir. Bu basit çerçeveden
düşünüldüğünde döviz kurunda
yaşanacak artışların firmaların
ihracat pazarındaki rekabet
güçlerinde kısa vadede bir
miktar artış sağlasa dahi bu
artışın geçici olacağı söylenebilir.
Bu arka plan çerçevesinde
Türkiye ekonomisinde
ihracat dinamiklerini
değerlendirmek için öncelikli
olarak ihracatçıların ithal girdi
oranlarını değerlendirmek
makul olacaktır. Akgündüz
ve Fendoğlu (2019) çalışması,
ihracatçı firmaların hem
doğrudan yaptıkları ithalatı
hem de bu firmaların yurt
içi tedarikçilerinin yaptıkları
ithalatı hesaba katarak ihracatçı
firmaların ithal girdi oranının
%45 gibi yüksek bir seviyede
olduğunu tahmin etmektedir
(çalışmada sadece ihracatçı
firmaların ve bu firmaların yurt
içi tedarikçilerinin yaptıkları
ithalat hesaba katılmaktadır,
tedarikçilerin tedarikçilerinin
38V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
de yaptıkları ithalatın da göz
önünde bulundurulduğu bir
tahminde ithal girdi oranının
daha da yüksek olabileceği
değerlendirilmektedir). Bu
tahminle uyumlu sonuçlar
ortaya koyan Akgündüz ve
diğerlerinin (2019) çalışması
da döviz kurunda gözlenen
artışların TL cinsi ithalat ve
ihracat fiyatlarına geçişkenliğini
tahmin etmektedir. Bulgular
TL cinsi ithalat ve ihracat
fiyatlarına kur geçişkenliğinin
sırasıyla %89 ve %82 olduğunu
göstermektedir. Her iki
geçişkenlik oranının birbirine
yakın ve oldukça yüksek
olması, Türkiye’de ithal girdi
oranının yüksek olduğunu
ve kurdaki dalgalanmaların
ihracat miktarına sınırlı
ölçüde etkili olacağını teyit
etmektedir. Bununla uyumlu
olarak Çelgin ve diğerleri
(2019) çalışması bir zaman
serisi yöntemi benimseyerek,
2011-2018 döneminde ihracatta
gözlenen artışın çok büyük
oranda yurt dışı talep kaynaklı
olduğunu ve reel kur etkisinin
sınırlı olduğunu göstermektedir.
Sektör düzeyindeki verileri
kullanarak reel kur ve yurt
dışı talebin ihracata etkilerini
inceleyen Demir ve diğerlerinin
(2023) çalışması da benzer bir
sonuca ulaşmaktadır. Buna
göre, reel kurun ihracata etkisi
oldukça sınırlı olurken temel
belirleyicinin yurt dışı talep
olduğu bulgulanmaktadır.
Bununla birlikte bahsi
geçen çalışmada, ithal girdi
gereksinimi daha yüksek olan
sektörlerde döviz kurunun
sektör ihracatı üzerindeki
etkisinin diğer sektörlere kıyasla
daha belirgin olduğu da tahmin
edilmiştir. Kısaca özetlemek
gerekirse ilgili iktisadi yazın,
Türkiye’nin toplam ihracatında
temel belirleyicinin yurt dışı
talep olduğu ve döviz kurunun
sınırlı bir etkiye sahip olduğu
konusunda uzlaşmaktadır.
Öte yandan çalışmalarda
incelenen dönemin büyük bir
kısmında hem ihracatın hem
de döviz kurunun ekonominin
içsel döngülerince belirlendiği
unutulmamalıdır. Döviz
kurunun doğrudan kontrol
edilerek ekstrem bir baskı
altında tutulacağı hipotetik
bir durumda, kurun ihracat
üzerindeki etkisi çalışmalarda
paylaşılan rakamlardan
farklılık gösterebileceği de
unutulmamalıdır.
İhracat ve döviz kuru üzerine
yapılan yorumların bir diğer
kısmını ise ihracatçıların
maliyetlerini karşılayacak
döviz kuru seviyesi üzerindeki
tartışmalar oluşturmaktadır.
Haluk Bürümcekçi tarafından
konu üzerine yazılan Oksijen
Haftalık Gazetesi, 23 Şubat
2024 tarihli köşe yazısında
ihracatçılar için Yurt dışı
Üretici Fiyat Endeksi (YD-
ÜFE) üzerinden basit maliyet
hesabı yapılmaktadır. Buna göre
ihracatçıların maliyetlerindeki
durumu ihracat satış fiyatı
yansıtır şeklinde bir varsayım
yapılmıştır. Böyle bir varsayım
şu açılardan yanıltıcıdır: YD-
ÜFE endeksi, yurt dışına
satışa konu olan ürünlerin
satış fiyatıdır ve bu nihai
fiyat ihracatçıların maliyet
gelişmelerinin yanı sıra talep
gelişmelerini ve ihracatçı
firmaların kâr marjları hakkında
bilgi içeren bir göstergedir. Bu
veriye salt maliyet gelişmelerini
yansıtıyor şeklinde bakmak
doğru değildir. Yazının
devamında ise maliyetlerden
yalnızca döviz kuru ele alınmış,
YD-ÜFE ile döviz kuru
endekslenmiş ve baz yıl seçilerek
karşılaştırılmıştır. Bu şekilde bir
karşılaştırma başta asgari ücret
olmak üzere ihracatçıların diğer
maliyetlerindeki gelişmeleri
kapsamamaktadır. Bu sebeplerle,
bahsi geçen karşılaştırma
üzerinden ihracatçıların maliyet
artışlarını karşılayacak kur
seviyesinin tespit edilmeye
çalışılmasının makul bir analiz
olmadığı değerlendirilmektedir.
Yabancı Sermaye Girişleri
Cari dengenin finansmanı
açısından bir durum
değerlendirmesi yapılacak
olursa, Haziran 2023 itibarıyla
uygulanmaya başlanan ekonomi
programı sonrasında hisse
senedi ve DİBS piyasasına
yabancı yatırımcının ilgisi
artmış olsa da mevcut
tablonun güçlü ve istikrarlı
bir sermaye girişi eğilimini
ima etmeden uzak olduğu
söylenebilir. Bu görünümün
iyileştirilmesi adına yabancı
sermaye girişlerini etkileyen
faktörlerin net bir şekilde
anlaşılması ve politikalara
bu doğrultuda şekil verilmesi

önem arz etmektedir. Sermaye
akımlarını belirleyen faktörleri
küresel faktörler ve ülkeye
özgü faktörler olarak ayırmak
mümkün. Türkiye verisiyle
yapılan TCMB çalışması (Aktaş
ve Kaya-Ekşi, 2020), küresel
etmenler içerisinde uluslararası
yatırımcıların risk iştahının
portföy akımları açısından en
önemli belirleyicisi olduğunu
göstermektedir. Ülkeye özgü
belirleyiciler arasında ise
akımlar üzerinde en yüksek
etkiye sahip olan değişkenlerin
büyüme, ülke risk primi ve reel
faiz olduğu görülmektedir. Aynı
çalışmada sermaye akımlarını
etkileyen faktörler döngüsel
ve yapısal ayrım çerçevesinde
değerlendirildiğinde, ülkeye
özgü döngüsel faktörler yapısal
olanlara karşı baskın olsa da
yapısal faktörlerin öneminin
zaman içerisinde giderek arttığı
bulgulanmaktadır.
Peki Aktaş ve Kaya-Ekşi (2020)
çalışmasının sonuçlarına
döngüsel ve yapısal ayrımda
daha yakından baktığımızda
ne görüyoruz? Makroekonomik
göstergelerin (ekonomik
büyüme, bütçe açığı, dış borç,
döviz rezervleri gibi) ve ülkeye
özgü risk göstergelerinin,
uluslararası yatırımcıları
“çekecek” döngüsel itici güçler
olduğu söylenebilmekle birlikte
yapısı gereği kısa vadelidir
ve zaman içerisinde yüksek
oynaklıklar göstermektedir.
Yapısal faktörler ise doğası
gereği daha uzun vadelidir ve
bir ekonominin kurumları,
politikası ve düzenleyici
çerçeveleri gibi temel yapısıyla
ilgilidir. Başka bir deyişle
yapısal faktörler, ekonominin
belirli özelliklerini temsil
eden, yavaş hareket eden
değişkenlerdir. Bu bakımdan,
uluslararası yatırımcılar,
küresel yatırımcılara kârlı
yatırım fırsatları sunan, sağlam
makroekonomik temellere ve
güvenli kurumsal ortama sahip
ülkelerce cezbedilmektedir.
Döngüsel faktörlere daha
yakından bakılacak olursa
makroekonomik göstergelerden
bütçe dengesinin ve cari işlemler
dengesinin yabancı yatırımcılar
tarafından sırasıyla mali ve dış
kırılganlığın göstergesi olarak
algılandığı gösterilmektedir
(Çulha, 2006). Dolayısıyla
bozulan bütçe ve cari denge
ülke ekonomilerinden sermaye
çıkışlarına yol açmaktadır. Bu
açıdan bütçe ve cari dengelerin
sürdürülebilir olmasını
sağlayacak sağlam maliye ve
para politikaları büyük önem
taşımaktadır. Bu iki çalışmanın
bulgularını birleştirince ise
kırılganlıkları azaltacak etkili
makroekonomik politikaların
koordineli bir şekilde
uygulanmasının yanı sıra, bu
tarz ekonomi programlarının
uygun yapısal reformlarla
desteklenmesinin kritik önemde
olduğu ortaya çıkmaktadır.
Uluslararası yatırımcılar için
cazip bir iş ortamını sağlamanın
yanı sıra, gerekli yapısal
politikalarda başarılı adımlar
atılarak küresel likiditenin
genişlediği dönemlerden daha
fazla pay alınabilir. Nitekim,
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 39
son dönemde gelişmiş ülke
merkez bankalarının faiz
artışlarını sonlandırarak para
politikasında genişlemeye
dair iletişimleri küresel risk
iştahını desteklemektedir.
Küresel finansal koşulların
iyileşme emareleri gösterdiği
son dönemde gelişmekte olan
ülkelere yönelik risk iştahı
toparlanmaktadır, bu sebeple
doğru bir politika çerçevesiyle
küresel sermaye akımlarından
maksimum pay alınabilir.
Sonuç ve
Değerlendirmeler
Güncel makroekonomik
görünüm göz önünde
bulundurulduğunda ekonomi
programının hedeflerinin tutarlı
olduğu, bu hedeflere ulaşmaya
yönelik politika adımlarının
atılabildiği görülmektedir.
Büyümede dengelenmenin
başlaması ve cari dengede
iyileşme emarelerinin görülmesi
ekonomi programının şu ana
kadar başarılı olduğu taraflardır.
Nitekim, para politikası
tarafında Merkez Bankası
politikalarında rasyonel bir
çerçeve çizmekte ve iletişimiyle
tutarlı aksiyonlar almaktadır.
Yapılan faiz artışlarının
etkisinin 6-18 aylık vadelerde
görmeyi beklemekle birlikte,
para ve maliye politikaları
açılarından ekonomi
yönetiminin mevcut haliyle
olumlu bir görünüm çizdiğini
söyleyebiliriz. Fakat bir ülkenin
refahındaki kalıcı artış sadece
para ve maliye politikalarında
elde edilen kazanımlarla
40V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
değil aynı zamanda yapısal
alanlarda yapılacak reformlarla
mümkündür. Kurumsallaşma
bu anlamda Türkiye’nin
ekonomik başarısı için kritik
bir öneme sahiptir. Bir ülkenin
mülkiyet haklarının yapısı,
serbest piyasanın varlığı ve etkin
çalışması, hukukun üstünlüğü
gibi kavramlar bir ülkenin
kurumsallaşmasına dair temel
göstergelerdir (Acemoğlu, 2005).
Ekonomi başta olmak üzere
ülke yönetiminin her alanında
güçlü bir kurumsallaşma olması
politikaların oluşturulması
ve başarıya ulaştırılması için
kritik önem taşımaktadır.
Bu sebeple yakın vadedeki
politikalara ilişkin iletişimin
yanı sıra yapısal unsurlara dair
kazanımlar da kamuoyuyla
yapılan iletişimlerde detaylıca
bahsedilmeli. Aynı zamanda
para ve maliye politikaları
ihracat, yatırım ve üretimde
teknolojik dönüşüm, rekabetin
sağlanması, verimlilik gibi
alanlarda atılan somut adımlarla
desteklenmelidir.
Özetle, ekonomi yönetiminin
son yıllarda gözlenen
ve anı yönetmeye dayalı
olmaktan ibaret politikalar
yerine, üretimde verimlilik
ve inovasyonu, kurumları
güçlendirmeyi ve toplumsal
kalkınmayı önceleyen orta
vadeli bir politika bakışı
geliştirilmelidir. Bu açıdan
politikalara girdi sağlayacak
bir bilgi birikimine sahip
olup, veriye dayalı politikalar
üretilmesini sağlayacak yetkin
insan kaynağı ve organizasyon
kapasitesine olan ihtiyacın açık
olduğu değerlendirilmektedir.
Bu durum sadece ekonomi alanı
için değil eğitim, sağlık başta
olmak üzere ülke yönetiminin
her alanında yapılan politikaların
başarısı açısından kritik önem
taşımaktadır.
Kaynakça
Akgunduz, Y. E., & Fendoglu, S.
(2019). Exports, imported inputs,
and domestic supply networks (No.
1908).
Akgunduz, Y. E., Aldan, A., Bagir,
Y. K., & Torun, H. (2019). Impact
of minimum wages on exporters:
Evidence from a sharp minimum
wage increase in Turkey (No.
1920).
Akgunduz, Y. E., Bastan, E. M.,
Demiroglu, U., & Tumen, S.
(2019). Estimates of Exchange
Rate Pass-through with Product-
level Data (No. 1922).
Acemoglu, D., Johnson, S.,
& Robinson, J. A. (2005).
Institutions as a fundamental
cause of long-run growth.
Handbook of economic growth, 1,
385-472.
Akgündüz, Y. E., & Fendoğlu, S.
(2022). Export prices, imported
inputs, and domestic supply
networks. IMF Economic Review,
70(3), 383-419.
Akgunduz, Y. E., Bastan, E. M.,
Demiroglu, U., & Tumen, S.
(2021). Product-level estimates
of exchange rate pass-through:
Evidence from Turkey*. The World
Economy, 44(7), 2203-2226.
Aktas, Z., & Eksi, N. K. (2020).
What drives portfolio flows
to Turkey? The dynamics and
a historical accounting of the
flows (No. 2010). Research and
Monetary Policy Department,
Central Bank of the Republic of
Turkey.
Alfaro, L. (2005). Inflation,
openness, and exchange-rate
regimes: The quest for short-
term commitment. Journal of
Development Economics, 77(1),
229-249.
Ata, A. Y., & Dallı, T. (2022).
Ticari Dışa Açıklık ve Enflasyon
İlişkisinin Ampirik Analizi:
Türkiye Örneği. Journal of
Economics and Research, 3(2),
61-74.
Atabay, R. (2016). The relationship
between trade openness and
inflation in Turkey. International
Journal of Research in Business
and Social Science (2147-4478),
5(3), 137-145.
Bürümcekçi, H. (2024, Şubat 23).
Yerel seçimlerden sonra kurlarda
belirgin artış olur mu? Gazete
Oksijen. https://gazeteoksijen.
com/yazarlar/haluk-burumcekci/
yerel-secimlerden-sonra-
kurlarda-belirgin-artis-olur-
mu-203689
Bayraktutan, Y., & Arslan, İ. (2003).
Türkiye’de döviz kuru, ithalat ve
enflasyon ilişkisi: ekonometrik
analiz (1980-2000).
Çelgin, A., Gökcü, M., Özel, Ö.
ve Yavuz, D. (2020), “İhracat ve
İthalatta Gelir ve Göreli Fiyat
Etkilerinin Ayrıştırılması”, TCMB
Ekonomi Notları, No:19/05.
Çulha, A. (2006). A structural VAR
analysis of the determinants of
capital flows into Turkey. Central
Bank Review, 2(2), 11-35.

Demir, D., Gül, S., & Kazdal, A.
(2023). Imported Input Content
of Production and Real Exchange
Rate Elasticity of Exports: The
Case of Türkiye (No. 2305).
Doru, Ö. & Düşünceli, F. (2021).
Türkiye’de Ticari Dışa Açıklık ve
Enflasyon İlişkisi: ARDL Sınır Testi
ve Nedensellik Analizi. Kafkas
Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(23),
37-54.
Ertuğ, D., Özlü, P., Özmen, M. U.,
& Yüncüler, Ç. (2020). The role of
imported inputs in pass-through
dynamics (Vol. 20, No. 03). CBRT
Working Paper.
Ghosh, A. (2014). How do openness
and exchange-rate regimes affect
inflation?. International Review
of Economics & Finance, 34,
190-202.
Gökçe, C. (2023). Dışa Açıklık,
Döviz Kuru ve Enflasyon:
Türkiye İçin Asimetrik Bir Analiz.
Anadolu Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
24(1), 518-534.
Gul, S. (2019). An analysis on the
domestic sales and exports: a
dynamic model for the Turkish
manufacturing firms (No. 1902).
Gül, S. (2019). Reel kur
hareketlerinin ihracat üzerine
etkileri: Türkiye için asimetrik bir
bakış. Bankacılar Dergisi, 108,
57-76.
Gülşen, E., & Kara, H. (2019).
Measuring inflation uncertainty
in Turkey. Central Bank Review,
19(2), 33-43.
Kara, A. H., Ogunc, F., & Sarikaya,
C. (2017). Inflation dynamics in
Turkey: A historical accounting
(No. 1703). Research and
Monetary Policy Department,
Central Bank of the Republic of
Turkey.
Kara, H., & Sarıkaya, Ç. (2021).
Enflasyon dinamiklerindeki
değişim: Döviz kuru geçişkenliği
güçleniyor mu? (No. 2121).
Working Paper.
Koca, Y. K., & Yilmaz, T. (2018).
A Closer Look at Core Inflation
Dynamics with a Historical
Perspective (No. 1807).
Research and Monetary Policy
Department, Central Bank of the
Republic of Turkey.
Manguinhane, E., & Simione, F. F.
(2021). An Empirical Assessment
of the Exchange Rate Pass-through
in Mozambique. IMF Working
Papers, 2021(132).
Özcan Kodaz, E. F., & Yürek, S.
(2023). State-Dependency in Price
Adjustments: Evidence from Large
Shocks. Research and Monetary
Policy Department, Central Bank
of the Republic of Turkey.
Özmen, M. U., & Sevinç, O. (2016).
Price rigidity in Turkey: Evidence
from micro data. Emerging
Markets Finance and Trade,
52(4), 1029-1045.
Tok, E. O., & Sevinc, O. (2019).
uretimin Ithal Girdi Yogunlugu:
Girdi-cikti Analizi (No. 1906).
Research and Monetary Policy
Department, Central Bank of the
Republic of Turkey.
Yang, X., Yan, W., & Hao, X. (2024).
Can trade openness be responsible
for rising domestic inflation?
Insights from three decades of
research. Applied Economics,
1-16.
Son Notlar
1. Denklem çeyreklik frekansta
olup, enflasyon göstergesi
olarak mevsimsellikten ve
vergi etkilerinden arındırılmış
çekirdek B endeksinin çeyrek
sonları itibarıyla yüzde değişimi
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 41
kullanılmıştır. İthalat fiyatları
göstergesi olarak ithalat birim
değer endeksi, ücret göstergesi
olarak net asgari ücretteki
değişimler kullanılmıştır. Çıktı
açığı ise GSYH’nin potansiyel
düzeyinden farkı olarak
hesaplanmıştır.
2. 2006-2018 Ç2, 2018 Ç3-
2021 Ç3, 2021 Ç4-2023 Ç4
dönemlerinin her biri için
ayrı birer kukla değişkeni
oluşturulmuştur. Oluşturulan
kukla değişkenlerden her
biri ilgili olduğu dönemde 1,
diğer dönemlerde 0 değerini
almaktadır. Model 1’de kurulan
döviz kuru değişkenleriyle
oluşturulan kukla değişkenlerin
çarpımı Model 1’e eklenerek ve
modeldeki diğer değişkenler
korunarak Model 2
oluşturulmuştur.
3. Türk lirasında, 2018-2021 yılları
arasında iki farklı büyük değer
kaybı periyodu bulunmaktadır.
2018 yılının üçüncü çeyreğinde
Türk lirası döviz kuru sepetine
(USD/TRY ve EUR/TRY
ortalamaları) karşı yaklaşık %37
değer kaybetmiştir. 2021 yılının
son çeyreğinde ise %55’le keskin
bir değer kaybı daha yaşanmıştır.
4. Kayan pencereli örneklemler
ile tahminler, geçiş hızının
aman içinde değişimine yönelik
bir miktar esneklik tanısa
da, fiyat değişim sıklığında
görülen düzeyde bir hız
değişimini yakalamasına olanak
tanımamaktadır.
5. TÜFE yıllık ortalama
hesabı yaklaşık 400 mala
dayanmaktadır.
6. GSMH deflatörü hesaplanırken,
yaklaşık 10.000 maldaki
değişimler ele alınmıştır.
Efil Ekonomi Araştırmaları Dergisi
7. Cildin İlk Sayısı Çıktı!

Ekonomik Kalkınma ve Biyoçeşitlilik Kaybı
Avrupa ve Orta Doğu’nun en zengin biyolojik çeşitliliğine sahip ülkelerinden biri olan ülkemizin 7
coğrafi bölgesinin her biri ayrı iklim, flora ve fauna özellikleri gösteriyor.
Daha yüksek refah düzeyine
ulaşılması, tüm toplumlardaki
tarihsel ortak düşü temsil ediyor.
Hâl böyle olunca zenginleşme
için sınır tanımayan bir gayret
içinde olunması da uzun süredir
olağan kabul ediliyor.
Kapitalizmin yaratıcı ve yıkıcı
dünyasının refah artışı şeklinde
ortaya çıkması beklenen
sonuçları, 19. yüzyıldan bu
yana girişimciler için de bir
arzu nesnesini temsil ediyor.
Bölüşüm sorunlarını çözmek
kaydıyla, gelir düzeyinin ve
refahın artması harika bir
sosyo-ekonomik gelişme. Bunu
anlamak için neredeyse bir ya
da iki kuşak içinde büyük bir
kalkınma hamlesini başarıyla
hayata geçiren Singapur veya
Güney Kore gibi ülkelerin
hikâyesini ele almak mümkün; ya
da Çin’in ve Hindistan’ın son 30
yıl içinde yakaladığı olağanüstü
ekonomik gelişmeyi. Genişleyen
istihdam düzeyi, artan gelir
düzeyi, barınma sorununun daha
da büyük mekanlarda çözülmesi,
eğitim-sağlık hizmetlerinin
kalitesindeki artış, on milyonları
bulan yeni ve güçlü bir orta
sınıfın yaratılması… Forbes
Dergisi’ne göre 2021 yılında
dünyada en fazla milyarder
735 kişiyle ABD’de, ardından
495 kişiyle Çin ve 169 kişiyle
Hindistan geliyor.1 Her iki
ülkenin de uzay yarışının bir
parçası olması, ya da merkez
bankalarının sahip olduğu
olağanüstü rezerv seviyesi2 de
aynı zenginleşme sürecinin
teknolojik, askeri ve ekonomik
sonuçları. Ekonomik büyümenin
ve (sosyal) kalkınmanın iyi
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 43
Yener Coşkun
Concordia Üniversitesi & SPK
yener.coskun@tedu.edu.tr
yönleri göz kamaştırıcı. Ancak
bu madalyonun parlak yüzü.
Bir de büyüme-kalkınma
madalyonunun solgun yüzü
var: zenginleşmenin bedeli.
İfadenin 1980’lerin Yeşilçam
arabesk filmlerinden fırlamış
gibi bir havası olsa da, ekonomik
büyüme insan ve doğa üzerinde
genelde tahrip edici sonuçlar
doğurabiliyor. İnsanlık doğayı
tahrip etmeyen bir büyüme
modeli bulamadığı için artık
büyümemeyi (de-growth),
yeşil büyümeyi (green growth),
sürdürülebilir büyümeyi
(sustainable growth) konuşuyor.
Bu yazımızda zenginleşme
uğruna bugüne kadar feda
edilen, doğanın mahvoluşunu
temsil eden, biyoçeşitlilik
kaybının ne olduğunu, neden
ortaya çıktığını, bunun neden
44V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
olduğu sosyal ve ekonomik
riskleri ve neler yapılabileceğini
tartışacağız.
Önce Zenginleşip Doğayı
ve İnsanı Sonra mı
Düşünelim?
Bugün haydutluk olarak
gördüğümüz deniz korsanlığının
veya insan ticaretinin bir
zamanlar bedeli mukabilinde
(vergi diyelim) monarktan alınan
berat karşılığında yapıldığını
düşünmek, doğrusu hepimize
tuhaf geliyor. Zenginleşmenin
uygarlıkları yok etme pahasına
yapıldığı merkantilist
sömürgeciliğin ardından,3
Batı dünyası zenginleşmenin
yeni aracı olarak 19. yüzyıldan
itibaren sanayileşmeye sarıldı.
Bu zenginleşme dönemi Batılı
ulusların muazzam bir sermaye
birikimi elde etmesine neden
oldu. Ancak ardından, kendi
ülkeleri dahil, insanın (fakir
sınıfların) ve doğanın tam
anlamıyla mahvolduğu bir
tablonun ortaya da çıkmasına
sebebiyet verdi.
Batı toplumlarındaki
zenginleşme, beraberinde
toplumsal hayatta da büyük
dönüşümlerin ortaya çıkmasına
neden oldu. İngiltere’de üretim
sahalarının yer aldığı kentsel
alanda ihtiyaç duyulan işgücü
köyden kente göçü arttırırken
uzun çalışma saatleri, kötü
barınma ve sağlık koşulları ölüm
oranlarını arttırdı. İngiltere’de,
Birinci Sanayi Devrimi
sırasında çalışan kesimin içinde
bulunduğu büyük yoksulluk,
çocuk işçi ölümleri ve çevre
kirliliği bu kuralsız gelişmenin
en yanlış yönleri olarak tarihe
geçti (Coşkun ve Alp, 2019).
İngiltere’nin hâlen biyoçeşitlilik
kaybının en fazla olduğu
ülkelerin de başında gelmesi
tesadüf değil. Bilim insanları
Sanayi Devrimi’nden bu yana
İngiltere’nin sahip olduğu
biyoçeşitliliğin neredeyse yarısını
kaybettiğini tahmin ediyor.4 İşin
kötüsü ise; “tabii o zamanlar
öyleymiş, doğal hayatı korumak
çok da önemsenmiyormuş”
diyemiyor olmamız. Bu konuda
bir uyanış olduğu açık. Ancak
günümüzün üretim-tüketim
dünyasının (insanı ve) doğayı
yeterince öncelediğini iddia
etmek güç. En fazla temiz
enerji yatırımı yapan ülkelerin
başında gelse de, aynı zamanda
dünyanın en yüksek karbon
salımı yapan ülkelerinden
biri de olması Çin’i hızlı
kapitalistleşme senaryosunun
kötü örneklerinden birine
dönüştürüyor. Çin ekonomisi
hızlı kalkınma sürecinden
ve yakın zamana kadar hızla
artan nüfusun neden olduğu
biyoçeşitlilik kaybından
korunamamış görünüyor.
Nitekim, benzer çalışmaların
yanı sıra Lu vd. (2020) de,
Çin’deki artan kentleşme,
sanayileşme, yapılaşma ve
çevresel kirlenmenin doğal
yaşamı önemli ölçüde tehdit
ettiğinin ve farklı bölgelerde
ortaya çıkan biyoçeşitlilik
kaybının önüne geçilmesinin
önemli bir politika sorununa
dönüştüğünün altını çiziyor.
Biyoçeşitlilik ve
Biyoçeşitlilik Kaybı
Britannica, biyoçeşitliliği (veya
biyolojik çeşitliliği) en küçük
ekosistemden küresel biyosfere
kadar belirli bir coğrafi alan
içindeki genlerin, türlerin,
belirli bir tür içindeki bireysel
organizmaların ve biyolojik
toplulukların sayısını ifade eden
bir terim olarak tanımlıyor.
Biyoçeşitlilik kaybı ise belli
bir türdeki, ekosistemdeki,
bir coğrafi alandaki veya bir
bütün olarak dünya içindeki
biyoçeşitliliğin azalması
olarak tanımlanmış. Biyolojik
çeşitliliğin üç temel öğesi var:
genetik çeşitlilik, tür çeşitliliği ve
ekosistem çeşitliliği.5
Üretim, tüketim ve
zenginleşmeye yönelik
insanoğlunun sınır tanımayan
arzuları, dünyanın buz tabakası
olmayan yüzeyinin %75’inin
değişmesine ve böylelikle
neredeyse 1 milyon türün
yok olma tehdidiyle karşı
karşıya kalmasına neden
olmuş durumda. 1500 yılından
bu yana kuşların %1,6’sının,
memelilerin %1,9’unun ve
amfibi türlerinin %2,2’sinin
kaybolduğu tahmin ediliyor.
1990 ve 2020 yılları arasında,
önemli bir kısmı tropik ormanlar
olmak üzere, yaklaşık 420
milyon hektar orman alanının
da yok olduğu düşünülüyor.6
Biyoçeşitlilik kayıplarının
önlenmesi, Sürdürülebilir
Kalkınma Amaçları’nın (SKA)
da öncelikli hedeflerinden biri.
Ancak bu bulgular ve aşağıda

yer alan veriler, bu hedefe henüz
ulaşılamadığını gösteriyor.
Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçları’nda
Biyoçeşitlilik
Biyolojik çeşitlililiğin korunması,
1992 yılındaki Rio Zirvesi
sonrasında çevre politikalarında
merkezi bir önem kazandı
(TÜBA, 2006). 1992 yılında Rio
de Janeiro’da gerçekleştirilen
Dünya Zirvesi’nde kabul
edilen üç temel çok taraflı
çevre sözleşmesinden (Rio
Sözleşmeleri) biri olan BM
Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi
(UN Convention on Biological
Diversity - UNCBD) 1993
yılında yürürlüğe girmiştir.
UNCBD’nin amacı genel
olarak; biyolojik çeşitliliğin
korunması ve sürdürülebilirliği,
aynı zamanda genetik
kaynakların kullanımından
doğacak faydaların adil şekilde
paylaşımını teminen ulusal
stratejilerin belirlenmesi, eylem
planları ve programlarının
geliştirilmesidir. Türkiye,
sözleşmenin ilk imzacıları
arasında olup, UNCBD’yi
1996 yılında onaylamıştır.
Sözleşmeye halihazırda 196
ülke ve AB taraftır. Bir başka
deyişle sözleşme, küresel düzeyde
en fazla kabul gören çevre
sözleşmeleri arasındadır.7
Biyoçeşitlilik riskleri süregelen
çevresel sürdürülebilirlik krizinin
de önemli bir parçası. Bu nedenle
Birleşmiş Milletler tarafından
2015 yılında yayımlanan SKA’da
da biyoçeşitlilik önemli bir hedef
olarak karşımıza çıkıyor. 17 temel
amacı olan SKA’nın 15 nolu
amacı, “karasal ekosistemleri
korumak, iyileştirmek ve
sürdürülebilir kullanımını
desteklemek; sürdürülebilir
orman yönetimini sağlamak;
çölleşmeyle mücadele etmek;
arazi bozunumunu durdurmak
ve tersine çevirmek; biyolojik
çeşitlilik kaybını engellemek”
olarak belirlenmiş. SKA
15’in, Hedef 15.5 maddesi ise
biyolojik çeşitlilik kaybının
durdurulmasını amaçlıyor.8
Hedef 15.5: Doğal habitatların
bozulmasını azaltmak için
acil ve kayda değer tedbirler
almak, biyoçeşitlilik kaybını
durdurmak ve 2020 yılına kadar
tehdit altındaki türleri korumak
ve tamamen yok olmalarını
önlemek.
Öte yandan, Kanada’nın
Montreal kentinde
gerçekleştirilen Birleşmiş
Milletler Biyolojik Çeşitlilik
15. Taraflar Toplantısı’nda
(COP15) da Paris İklim Eylem
Planı’na benzer nitelikte bir
eylem planı olan “Kunming
Montreal Küresel Biyoçeşitlilik
Çerçevesi (Kunming-Montreal
Global Biodiversity Framework-
GBF)” kabul edilerek “30x30”
olarak belirlenen kilit bir hedefe
odaklanılmıştır. Bunun anlamı
2030 yılına kadar biyolojik
çeşitliliğin %30’unun koruma
altına alınması, gelişmiş ülkelerin
2030 yılına kadar gelişmekte
olan ülkeler için 30 milyar doları
seferber etmeyi kabul etmesidir
(Demir, 2023).9
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 45
Biyoçeşitlilik Kaybının
Ölçülmesi
Biyoçeşitlilik kaybı çeşitli
biçimlerde ölçülmeye
çalışılıyor. Küçük ölçekli
canlı popülasyonlarındaki
azalma hakkında bilgilerimiz
daha sınırlı. Ancak büyük
hayvanlardaki, bitkilerdeki ve
ekosistemdeki biyoçeşitlilik
düzeyinin ölçülmesinde
uzun dönemli raporlamalar
ve ölçümler yapılabiliyor. Bu
ölçüm yaklaşımlarının başında
da 1970 yılından itibaren
açıklanan, Yaşayan Gezegen
Endeksi (Living Planet Index
- LPI) geliyor.10 Bu çalışma,
WWF (Dünya Doğayı Koruma
Vakfı) ve Londra Zooloji
Derneği’nin (ZSL) ortak
çalışmalarının bir ürünü. Söz
konusu endeks vahşi yaşam
popülasyonlarındaki ortalama
azalışı ölçüyor. Endeksin
kapsamında 5.230 türden 31.281
örnek (popülasyon) bulunuyor.
1970 yılında 100 olan endeks
değeri 2018 yılına gelindiğinde
%30,9’a inmiş (bkz. Şekil 1).
Diğer bir deyişle, ayrıntılarına
Kutu 1’de yer verdiğimiz Yaşayan
Gezegen Endeksi verileri, son
elli yılda dünya genelinde büyük
bir biyoçeşitlilik kaybı olduğunu
gösteriyor.11
Dünya Doğayı ve Doğal
Kaynakları Koruma Birliği
(International Union for
Conservation of Nature - IUCN)
tarafından yayımlanan Tehdit
Altındaki Türler Kırmızı
Listesi’ne (Red List of Threatened
Species - RLI) göre de takip
46V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Şekil 1. Yaşayan Gezegen Endeksi (1970-2018)
Kaynak: https://ourworldindata.org/biodiversity (ET: 24.2.2024).
altındaki 5 taksonomik grupta
yer alan türlerin sayıca azalmakta
olduğu görülüyor.12 Şekil 2’de
hangi ülkeler için tehdidin daha
yüksek olduğu takip edilebilir.
Şeklin altında yer alan ilgili
linkteki interaktif bilgiler 2023
yılında RLI değerinin Türkiye
için 0,88, Meksika ile Hindistan
için 0,67 ve Kanada için 0,96
olduğu anlaşılıyor.13
WWF ve ZSL tarafından
hazırlanan 2020 yılına ilişkin
Yaşayan Gezegen Raporu’na göre;
biyoçeşitlilik kaybını ölçen diğer
bir endeks olan Biyoçeşitlilik
Eksiksizlik Endeksi (The
Biodiversity Intactness Index -
BII) ise, bir bölgedeki karasal
ekolojik toplulukların baştan
beri sahip olduğu biyoçeşitliliği
ne kadar koruduğunu ölçüyor.
Endeks verileri biyoçeşitlilik
kaybının en baskın sebebi olan
arazi kullanımı ve bununla
ilgili baskıların etkileri üzerine
odaklanıyor. Ekolojik açıdan çok
çeşitli hayvan ve bitki türleriyle
ilgili tahminleri içeren BII,
bu özelliğiyle ekosistemlerin
insanlara fayda sağlama
gücünün (ekosistem hizmetleri)
önemli bir göstergesi olarak
görülüyor. Bu nedenle gezegensel
sınırlar çerçevesinde biyosfer
bütünlüğünün bir göstergesi
olarak kullanılıyor. BII küresel
ortalaması (%79), önerilen
güvenli sınırın (%90) çok altında
ve özellikle Afrika’da düşmeye
devam ediyor. Bu durum
dünyanın karasal biyolojik
çeşitliliğinin halihazırda ciddi
bir tehdit altında olduğunu
gösteriyor. BII endeks verilerinin,
Batı Avrupa gibi arazinin
uzun süredir yoğun bir şekilde
kullanıldığı bazı bölgelerde de
çok düşük olduğu görülüyor.14
Kutu 1. Yaşayan Gezegen
Raporu 2022
Yaşayan Gezegen Raporu’nun
2022 sayısı ortalama insan
ömründen daha kısa bir sürede
omurgalı yaban türlerinin
popülasyonlarının %69 oranında
azaldığını ortaya koyuyor.
50 yıla yakın bir süredir
doğanın sağlığını takip eden
Yaşayan Gezegen Endeksi,
dünya genelinde memeli, çift
yaşamlı, balık, sürüngen ve kuş
popülasyonlarını izleyen bir
erken uyarı sistemi görevini
görüyor. Bugüne kadarki en
kapsamlı bulguları içeren 2022
raporu, 1970 ile 2018 yılları
arasında dünya genelinde izlenen
türlerin popülasyonlarında
%69 oranında keskin bir düşüş
yaşandığını gösteriyor. Bölge
bazında en büyük düşüşün
yaşandığı yer %94’le Latin
Amerika olurken, küresel ölçekte
en büyük düşüş %83’le tatlı su
habitatlarındaki türlerde görüldü
(WWF, 2022).
2020’den bu yana veri setine
838 yeni tür ve 11.011 yeni
popülasyonun eklenmesiyle
Yaşayan Gezegen Endeksi
2022, bugüne kadarki en büyük
veri setini kullanmış oluyor.
5.230 türün yaklaşık 32.000

Şekil 2. Kırmızı Liste Endeksi (2023)
Kaynak: https://ourworldindata.org/sdgs/life-on-land (ET: 25.2.2024).
popülasyonundan toplanan
veriler, toplumun doğayla
ilişkisini dönüştürmek için geniş
tabanlı eylemlerin planlandığı
BM Biyoçeşitlilik On Yılı’nın
hedeflerine ulaşma yolunda
çok geride kaldığını gösteriyor
(WWF, 2022).
Biyoçeşitlilik Kaybının
Doğaya ve Ekonomiye
Zararları
Üretimin doğal kaynaklarla
ilişkili yönü, iş hayatı ve doğanın
birbirinden ayrılması mümkün
olmayan bir çerçevede ilişkili
olduğunu gösteriyor. Şirket
faaliyetleri hemen her aşamada
doğayla ilişkili. Üretirken, ürünü
naklederken, atıkları yeniden
kazanmaya çalışırken, verileri
depolarken, fosil yakıt ya da
temiz enerji kullanırken veya
çalışanlarını evlerine taşırken
şirket faaliyetinin yolu doğadan
geçiyor. Durum böyleyken,
yaşanan biyoçeşitlilik kaybının,
doğanın korunmasına yeterince
özen gösterilmemesinin altındaki
neden ne?
Fuentes’e (2011) göre insan
faaliyetlerinin genellikle
biyoçeşitlilik kaybına neden
olmasının altındaki başlıca
gerekçe, biyoçeşitlilik kaybının
önlenmesine yönelik güçlü
bir desteğin bulunmaması.
İnsanoğlu temelde sadece
üretmeyi ve tüketmeyi tercih
etmiş görünüyor. Tarım
alanlarının konut ve sanayinin
kullanımına terk edilmesi bu
tercihin tipik örnekleri olarak
aslında hepimizin gözünün
önünde duruyor. Hâl böyle
olunca yazar da, biyoçeşitlilik ve
ekonomik büyüme arasında ters
yönlü ekonometrik bir ilişkinin
bulgulanmasının sürpriz olarak
kabul edilmemesi gerektiğinin
altını çiziyor. Diğer bir deyişle,
doğanın ihmal edilmesi sonunda
ekonomik zarara neden oluyor.
Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı (UNDP) geçtiğimiz 50
yıllık dönemde, özellikle küresel
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 47
ısınma olgusunun etkisiyle,
doğanın insanlık tarihinin
başka hiçbir döneminde
olmadığı kadar kayıp yaşadığını,
kaynakların olağanüstü bir
hızla tüketilmesinin yerkürenin
istikrarını bozduğunu belirtiyor.
Buna cevaben doğanın ve
biyoçeşitliliğin korunmasına
yönelik yatırımlara hız verilmesi
gerekiyor. Zira sağlıklı biçimde
işleyen doğal ekosistemin
bozulmasının, küresel gayri
safi yurt içi hasılayı 2030 yılına
kadar yıllık 2,7 trilyon dolar
azaltabileceği tahmin ediliyor. Bu
her yıl kişi başına 338 dolarlık
bir gelir kaybı anlamına geliyor.
Biyoçeşitlilik kayıpları nüfus
hareketlerini de önemli ölçüde
etkileyecek riskler içeriyor.
Küresel nüfusun 2/3’ünü teşkil
eden 2,7 milyar kişinin, doğa ve
biyoçeşitlilikteki değişimlerden
etkilenme riskiyle karşı karşıya
olduğu tahmin ediliyor. Tarımsal
alan kayıplarının neden
olabileceği tarımsal üretimdeki
48V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
olası azalmalar; beslenme
yetersizliği, açlık ve kitlesel
göçlere neden olabilir. Özellikle
kırsal bölgelerde ve yerli nüfusun
yoğun olarak bulunduğu
kesimlerde biyoçeşitlilik kaybının
neden olabileceği risklerin daha
da yüksek olabileceği tahmin
ediliyor.15 Diğer bir deyişle
dünyamıza yaptığımız kötülüğün
bedelini çocuklarımızdan önce
aslında bizler ödüyoruz.
Kuşkusuz bu durumun başlıca
nedeni kârı özelleştirirken,
doğaya verdiği zararı
sosyalleştiren mevcut üretim
ilişkileri. Fakat iyi haber şu ki,
bu yolun yol olmadığını sadece
araştırmacılar, entelektüel
kesimler, aktivistler ya da öncü
yönetici kesimler değil, küresel
sermaye de anlamış durumda.
Global kapitalizmin başlıca
yararlanıcı ve savunucularının
da keskin sirkenin küpüne zarar
olduğunun, vahşi kapitalizmin
gününün çoktan geçtiğinin
farkında olmaları iyi bir şey.
Üstelik yine aynı kesimler,
kendilerinden daha fazla vergi
alınarak kamu hizmetlerinin
daha fazla desteklenmesini
istiyor. Dünyanın tersine
döndüğünü düşündüren bu
tablo, elbette yaşanan ağır küresel
sürdürülebilirlik kriziyle ilişkili.
Dünya Ekonomik Forumu
(World Economic Forum - WEF)
tarafından yayımlanan Yeni
Doğal Ekonomi II Raporu’nda
doğa ve iklim konularında kritik
eşiklere geri dönülmez biçimde
erişildiğini, doğadaki kayıplar
nedeniyle küresel gayri safi yurt
içi hasılanın yarısının (44 trilyon
dolar) tehdit altında olduğunu
ve bu nedenlerle klasik iş yapma
biçimlerinin sürdürmenin artık
mümkün olmadığı belirtiliyor.16
WEF’in bu tespitini iş alemiyle
ilişkili onlarca uluslararası
kurumdan da duymak mümkün.
Türkiye’nin Çevresel
Performansı
Cumhuriyetimizin 100. yılını
geçen yıl geride bıraktık. 1923
yılında büyük yokluklar içinde
var olma mücadelesine başlayan
ülkemizin bugün eriştiği nokta,
asıl potansiyelinin belki çok
uzağında olsa da hepimiz için
gurur vericidir. Büyük bir
nüfus kaybı ve milli üretimin
neredeyse hiç olmadığı bir
yapıdan bugünlere gelen
ülkemiz için kalkınma ve
güçlü bir demografiye sahip
olabilmek başlıca hedefti.
Tarihsel perspektiften bakınca
bu hedeflere belli ölçülerde
ulaştığımızı söylemek yanlış
olmaz. Bunun için ekonomik
büyüme ve nüfus artışındaki baş
döndürücü rakamlara bakmak
yeterli. TÜİK verilerine göre17
2000 yılında 64,7 milyon olan
ülke nüfusu, 2022 yılında 85,2
milyona ulaştı. Bu son 20 yılda
%32’lik bir nüfus artışının ortaya
çıktığını gösteriyor. Dünya
Bankası verileri çerçevesinde
yaptığımız hesaplamalara
göre 1961-2022 döneminde
ülkemiz %4,8’le dünyanın en
hızlı büyüyen ekonomilerinden
biri oldu.18 Aynı dönemde Çin
%7,9, İngiltere %2,3, ABD %2,9,
yüksek orta gelir grubu ülkeler
%4,9, düşük orta gelir grubu
ülkeler %4,3, dünya geneli %2,9
oranında büyüme gösterdi.
Reel büyüme, bu büyümenin
ne ölçüde sosyal kalkınmaya
dönüştüğü veya hangi sosyo-
ekonomik maliyetler sonucunda
sağlandığı da ayrı tartışma
konuları kuşkusuz.
Milli ve kalkınmış bir ekonomiye
sahip olma arzusu cumhuriyet
dönemi Türkiye’si için belki de
en önemli motivasyonlardandı.
Ancak tüm bu verilere bir
de çevresel riskler açısından
bakarsak, ülkemizdeki ekonomik
büyüme-kalkınma süreçlerinin
doğayla olan ilişkisinin yeniden
irdelenmesi gerektiği de
anlaşılıyor. Yale Üniversitesi
tarafından yayımlanan
Çevresel Performans Endeksi
(Environmental Performance
Index - EPI) 2022 yılı verilerine
göre ülkemiz 180 ülke arasında,
çevresel performans açısından
172. sırada yer alıyor.19 Wolf vd.
(2022) tarafından geliştirilen
söz endeks, 11 temel konudaki
40 performans göstergesinin
sonuçları çerçevesinde
geliştiriliyor. Yazındaki diğer
benzer çalışmalara paralel
olarak, bu çalışmada da
ülkelerin refah düzeyi (kişi
başına düşen gayri safi yurt içi
hasıla) ile çevresel performans
arasında doğrusal bir ilişki
olduğu bulgulanmış. Ülkemizin
yetersiz çevresel performansı
doğal kaynakların korunması ve
sera gazı salımının azaltılması
konusunda daha iyi politikalar
izlenmesi gerektiğini ortaya
koyuyor. Nitekim OECD de
ülkemizin son yıllarda çevresel

sorunlara yönelik kurumsal
çerçevesini güçlendirdiğini
ve küçük ölçekli balıkçılık,
ormanlık alanların sürdürülebilir
kullanımı, ekosistem ve
biyoçeşitlilik değerlerinin ulusal/
yerel planlama süreçlerine
eklemlenmesi gibi belli çevresel
konularda başarılı sonuçlara
ulaştığını belirtiyor. Bununla
birlikte su kalitesi ve artan hava
kirliliği gibi konuların yanında,
özellikle biyoçeşitlilik konusunda
küresel hedeflerin çok uzağında
olunduğunun da altı çiziliyor.20
Türkiye’de Biyoçeşitlilik
Risklerine Yönelik
Politikalar
Avrupa ve Orta Doğu’nun en
zengin biyolojik çeşitliliğine
sahip ülkelerinden biri olan
ülkemizin 7 coğrafi bölgesinin
her biri ayrı iklim, flora ve fauna
özellikleri gösteriyor. Türkiye
aynı zamanda dünyanın en
önemli üç ekolojik bölgesine de
sahip (yaşlı kolşik ormanlarıyla
Kuzeydoğu Anadolu kolşik
florası/ormanlar; Orta
Anadolu’nun step tipi otlakları;
ve dünyanın var olan en geniş
yayılımlı selvi (Cupressus
sempervirens) ve sedir (Cedrus
libani) ormanları ile maki
vejetasyonu, önemli kıyı
habitatlarıyla Akdeniz bölgesi)
(TÜBİTAK, 2002).
Bununla birlikte çok sayıdaki
bilimsel çalışmada (örnek
olarak bkz. Şekercioğlu, 2011;
Eken vd., 2016) ülkemizdeki
biyoçeşitlilik riskleriyle
mücadelenin acil bir eylem
planı gerektirdiği ileri sürülüyor.
Nitekim Cumhurbaşkanlığı
Strateji ve Bütçe Başkanlığı
(2019) tarafından 2019 yılında
yayımlanan Sürdürülebilir
Kalkınma Amaçları
Değerlendirme Raporu’nda
da SKA 15 (Karadaki Yaşam)
amacına yönelik olarak,
Türkiye’nin 2000-2016 yılları
arasında biyolojik çeşitliliğin
korunması ve arazi tahribatının
dengelenmesine yönelik
önemli çalışmalar başlattığının,
ancak hızlı nüfus artışı,
kentleşme, sanayileşme ve iklim
değişikliğinin karasal ekosistem
üzerindeki olumsuz baskılarının
da arttığının altı çiziliyor. Bu
kapsamda öne çıkan başlıca
ihtiyaçlar ise; “toprak, bitki,
orman, deniz, tatlı su gibi doğal
kaynakların etkin kullanımı ve
korunması, kaçak avlanmanın
engellenmesi, biyoçeşitliliğin
ve gen kaynaklarının
muhafaza edilmesi” olarak
belirlenmiş. Aynı raporda
ayrıca, “yürürlükteki mevzuatta,
özellikle biyoçeşitliliği ve
ekosistemleri korumak
ve sürdürülebilir biçimde
kullanmak için bütün
kaynaklardan elde edilen finansal
kaynakların seferber edilmesini
ve önemli ölçüde arttırılmasını
ele alan düzenlemelerin yeterli
düzeyde olmadığı” da belirtiliyor.
Biyoçeşitlilik kaybı tehdidine
yönelik olarak uzun süredir
kamu kurumlarının çeşitli
girişimlerde bulunduğu
görülüyor. Hatta konuya
yönelik bir kanun tasarısı
bile hazırlanmış.21 T.C. Çevre
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 49
ve Orman Bakanlığı Doğa
Koruma ve Milli Parklar
Genel Müdürlüğü (2008;
Genel Müdürlük) tarafından
2007 yılında “Ulusal Biyolojik
Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem
Planı (UBSEP)” geliştirilmiş.
Söz konusu plana ilişkin
açıklamalarda planın,
“BM Biyolojik Çeşitlilik
Sözleşmesi kapsamındaki
yükümlülüklerimizi yerine
yetirmek, Avrupa Birliği’nin doğa
koruma sektörü kapsamındaki
düzenlemeleriyle uyumlu
uygulamaları hayata geçirmek ve
ülkemizin sahip olduğu biyolojik
çeşitliliği kapsamlı ve bütüncül
bir yaklaşımla ele alarak, koruma
ve sürdürülebilir kullanım
hedeflerine ulaşmak” maksadıyla
hazırlandığı belirtiliyor. Yine
aynı Genel Müdürlük tarafından
bu defa 2019 yılında “Ulusal
Biyolojik Çeşitlilik Eylem Planı:
2018-2028 (UBSEP Ek Eylem
Planı)” yayımlanmış. Her
iki planda da biyoçeşitliliğin
korunmasının SKA ile olan
ilişkisine açık biçimde vurgu
yapılıyor. Öte yandan, 2019-
2023 dönemini kapsayan On
Birinci Kalkınma Planı’nında
biyoçeşitliliğin korunmasına
yönelik önemli hedeflere yer
verilmiş (bkz. Kutu 2).22
Kutu 2. On Birinci Kalkınma
Planı’nında Biyolojik Çeşitlilik
412.1. Biyolojik çeşitlilik
envanteri tamamlanacak,
önemli türler ve özellikli alanlar
izlenecek, genetik kaynaklardan
ve bağlantılı geleneksel
bilgilerden elde edilen faydaların
paylaşımına yönelik mekanizma
50V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
oluşturulacak, biyoçeşitliliğe
dayalı geleneksel bilgiler kayıt
altına alınarak Ar-Ge amaçlı
kullanıma sunulacaktır.
416.2. Araştırma enstitülerinde
hayvan ve bitki ıslahı,
biyoteknoloji ve biyoçeşitliliğin
korunması alanları öncelikli
olmak üzere yürütülen çalışmalar
kamu, üniversite ve özel
sektör iş birliği çerçevesinde
desteklenecektir.
Sonuç
Biyoçeşitlilik kaybına engel
olunması ulusal bir görev.
Biyoçeşitlilik kaybı sadece
ülkemizin geleceğine yönelik bir
tehdit değil. Ülkemizin sahip
olduğu doğal zenginliklerin
kaybı, aynı zamanda dünya için
de bir tehdit. Ne var ki, bu amaca
sadece kamu kurumlarının
çabalarıyla ulaşılması pek
mümkün görünmüyor.
Kanımızca toplumun genel
katkısı son derece önemli.
Ancak belki de en önemlisi
katkı verecek taraf üretimin
asıl aktörü olan özel şirketlerin,
SKA çerçevesine ve biyoçeşitlilik
konusundaki ulusal stratejiye
uygun bir üretim süreci içinde
olmaları. Cennet vatanını
en fazla seven, biyoçeşitlilik
kayıplarını en çok azaltan
olmalı...
Kaynakça
Coskun, Y. and Alp, E. (2019).
Sanayi Devrimleri ve Türkiye.
Eylül. Tübitak Bilim ve Teknik
Dergisi: pp. 72-80.
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve
Bütçe Başkanlığı. (2019).
Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçları Değerlendirme
Raporu. https://www.sbb.gov.tr/
wp-content/uploads/2020/03/
Surdurulebilir-Kalkinma-
Amaclari-Degerlendirme-
Raporu_13_12_2019-WEB.pdf
(ET: 12.2.2024)
Demir, A. (2023). Birleşmiş
Milletler Montreal Biyolojik
Çeşitlilik 15. Taraflar Toplantısı
(C OP 15) Kilit Sonuçların
“30x30” Çerçevesinde
Değerlendirilmesi. Tabiat ve
İnsan, 2(194), 5-15.
Eken, G., Isfendiyaroğlu, S.,
Yeniyurt, C., Erkol, I. L.,
Karataş, A., & Ataol, M. (2016).
Identifying key biodiversity
areas in Turkey: a multi-taxon
approach. International Journal
of Biodiversity Science, Ecosystem
Services & Management, 12(3),
181-190.
Fuentes, M. (2011).
Economic growth and
biodiversity. Biodiversity and
Conservation, 20, 3453-3458.
https://doi.org/10.1007/s10531-
011-0132-y
Lu, Y., Yang, Y., Sun, B., Yuan, J.,
Yu, M., Stenseth, N. C., ... &
Obersteiner, M. (2020). Spatial
variation in biodiversity loss
across China under multiple
environmental stressors. Science
Advances, 6(47), eabd0952.
Şekercioğlu, Ç. H., Anderson,
S., Akçay, E., Bilgin, R.,
Can, Ö. E., Semiz, G., ...
& Dalfes, H. N. (2011).
Turkey’s globally important
biodiversity in crisis. Biological
Conservation, 144(12), 2752-
2769.
T.C. Çevre Ve Orman Bakanlığı
Doğa Koruma ve Milli Parklar
Genel Müdürlüğü (2008). Ulusal
Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Ve
Eylem Planı 2007. http://www.
surdurulebilirkalkinma.gov.tr/
wp-content/uploads/2016/06/
ULUSAL_B%C4%B0YOL
OJ%C4%B0K_%C3%87E%C5
%9E%C4%B0TL%C
4%B0L%C4%B0K_STRATEJISI_
VE_EYLEM_PLANI.pdf (ET:
3.2.2024)
T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı
Doğa Koruma ve Milli Parklar
Genel Müdürlüğü. (2019). Ulusal
Biyolojik Çeşitlilik Eylem Planı:
2018-2028. Ankara. https://faolex.
fao.org/docs/pdf/tur208837Tur.
pdf (ET: 6.2.2024)
TÜBA. (2006). Dünyada ve
Türkiye’de Biyolojik Çeşitliliği
Koruma. Türkiye Bilimler
Akademisi Raporları. No.
13. https://www.tuba.gov.tr/
files/yayinlar/raporlar/TUBA-
9758593-88-9.pdf (ET: 15.2.2024)
TÜBİTAK (2002). VIZYON 2023:
Biyolojik Çeşitliliğin Korunması
ve Sürdürülebilir Kalkınma.
Hazırlayan: Filiz Demirayak.
Erişim Linki: https://www.
tubitak.gov.tr/tubitak_content_
files/vizyon2023/csk/EK-14.pdf
(ET: 17.01.2023).
Wolf, M. J., Emerson, J. W., Esty, D.
C., de Sherbinin, A., Wendling,
Z. A., et al. (2022). 2022
Environmental Performance
Index. New Haven, CT: Yale
Center for Environmental Law
& Policy. epi.yale.edu. https://
epi.yale.edu/downloads/
epi2022report06062022.pdf
WWF. (2022). Living Planet Report
2022 (Yaşayan Gezegen Raporu
2022). https://livingplanet.panda.
org/en-US/ (ET: 10.2.2024)

Son Notlar
1. İnternet: https://
worldpopulationreview.com/
country-rankings/billionaires-
by-country (6.2.2024).
2. İnternet: https://en.wikipedia.
org/wiki/List_of_countries_
by_foreign-exchange_reserves
(6.2.2024).
3. İnternet:https://www.
investopedia.com/
terms/m/mercantilism.
asp#:~:text=Mercantilism%20
was%20a%20form%20
of,sought%20to%20support%20
domestic%20employment.
(6.2.2024).
4. İnternet: https://www.ceh.
ac.uk/news-and-media/news/
landmark-report-shows-uk-
terrestrial-wildlife-continuing-
decline#:~:text=Scientists%20
estimate%20that%20due%20
to,being%20lost%20from%20
the%20UK. (6.2.2024).
5. İnternet: https://www.britannica.
com/science/biodiversity-loss
(6.2.2024).
6. İnternet: https://royalsociety.
org/topics-policy/projects/
biodiversity/what-is-the-scale-
of-biodiversity-loss/ (6.2.2024).
7. İnternet: https://www.mfa.gov.
tr/biyolojik-cesitlilik.tr.mfa (ET:
16.1.2024).
8. İnternet: https://www.
globalgoals.org/goals/15-
Ekolojik Bir Toplum Yaratmak – Devrimci Bir
Dönüşüme Doğru
Fred Magdoff, Chris Williams
life-on-land/ ; http://www.
surdurulebilirkalkinma.gov.tr/
wp-content/uploads/2021/02/
SKA-ve-Gostergeleri-Kapak-
Birlestirilmis.pdf (ET: 16.1.2024).
9. Ayrıca, bkz. https://www.mfa.gov.
tr/biyolojik-cesitlilik.tr.mfa (ET:
4.1.2024).
10. İnternet: https://royalsociety.
org/topics-policy/
projects/biodiversity/
how-do-we-measure-
biodiversity/#:~:text=Scientists%
20use%20different%20
sampling%20techniques,and%20
snow%20to%20acoustic%20
monitoring (ET: 16.1.2024).
https://www.livingplanetindex.
org/documents/LPR_2022_
TechnicalSupplement_
DeepDiveLPI.pdf
11. İnternet: https://ourworldindata.
org/biodiversity (ET: 16.1.2024).
12. İnternet: https://www.
iucnredlist.org/assessment/red-
list-index ; https://portals.iucn.
org/library/sites/library/files/
documents/RL-2001-001-2nd-Tr.
pdf (ET: 16.1.2024).
13. İnternet: https://ourworldindata.
org/sdgs/life-on-land (ET:
16.1.2024).
14. İnternet: https://wwftr.awsassets.
panda.org/downloads/2020_
yaayan_gezegen_raporu_
ozet_10_09_2020.pdf (ET:
18.2.2024).
15. İnternet: https://www.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 51
undp.org/from-cacophony-
to-harmony?gad_
source=1&gclid=Cj0KCQiA-
62tBhDSAR
IsAO7twbYIyoctPuRght_p
iw019jeoHJx0-E8rcnkLG9elQ
5C6EQ2wWDZPvtcaAkhXEA
Lw_wcB
16. İnternet: https://www3.
weforum.org/docs/WEF_
The_Future_Of_Nature_And_
Business_2020.pdf (ET: 1.2.2024)
17. İnternet: https://data.tuik.gov.
tr/Bulten/Index?p=49685 (ET:
4.2.2024)
18. İnternet: https://data.worldbank.
org/indicator/NY.GDP.MKTP.
KD.ZG?locations=TR (ET:
12.2.2024)
19. https://epi.yale.edu/epi-
results/2022/component/epi (ET:
12.2.2024)
20. Internet: https://www.oecd-
ilibrary.org/sites/f42357c6-en/
index.html?itemId=/content/
component/f42357c6- en (ET:
28.1.2024)
21. Tabiatı ve Biyolojik Çeşitliliği
Koruma Kanunu Tasarısı:
https://www5.tbmm.gov.tr/
sirasayi/donem24/yil01/ss297.
pdf (ET: 12.2.2024)
22. İnternet: https://www.sbb.gov.
tr/wp-content/uploads/2022/07/
On_Birinci_Kalkinma_
Plani-2019-2023.pdf (ET:
12.2.2024)
 Mart Ayında 100. Buluşması ile ANKON+
Online Buluşmaları Devam Ediyor!
Pandemi döneminde her
hafta Çarşamba günle-
ri belirlenen temalarda
ilgili konuk ve modera-
törler ile gerçekleşmeye
başlayan Ankon+ Online
Buluşmaları 4 yıldır tüm
hızıyla devam ediyor!
100’e yakın konu başlığı altında değerli ko-
nuk ve moderatörlerle gerçekleşen tüm bu-
luşmalara ANKON Consulting YouTube
hesabında tekrar izlemek isteyenler ve kaçı-
ranlar için erişime açık.
ANKON+ Online Buluşmaları, bu ay önemli
bir kilometre taşına ulaştı: 100. buluşmasını
gerçekleştirdi. 20 Mart 2024 Çarşamba günü
gerçekleşen etkinlik, “Tarımın Finansmanı,
Tarım Borsaları, Türkiye ve Dünya
Uygulamaları” başlığı altında, konuşmacı
olarak Anadolu Üpak Genel Müdürü Ali Cem
Suca ve Nejat Dura’nın moderatörlüğünde
çevrim içi olarak gerçekleşti. Katılımcılar, tarım
sektörünün finansal yönleri ve borsalar üzerine
derinlemesine bir tartışma fırsatı buldular,
hem Türkiye’deki hem de global uygulamalar
hakkında değerli bilgiler edindiler.
ANKON+ Online Buluş-
maları, farklı sektörler-
den konuları ele alarak
bilgi alışverişini teşvik eden ve katılımcıların
sektörel gelişmeler hakkında güncel bilgiler
edinmelerini sağlayan bir platform olarak öne
çıkmaya devam ediyor. Bu buluşmalar, çeşitli
alanlardaki uzmanları bir araya getirerek, ko-
nuları çok yönlü bir perspektiften ele alma fır-
satı sunuyor.
Ali Cem Suca’nın katılımıyla gerçekleşen bu
100. buluşma, tarım sektörünün finansmanı ve
tarım borsaları konusunda önemli başlıkları
gündeme taşıdı. Katılımcılar, sektörün
karşılaştığı zorluklar, fırsatlar ve finansal
destek mekanizmaları hakkında kapsamlı
bir bakış açısı kazandılar. Ayrıca, Türkiye
ve dünyadaki tarım borsalarının işleyişi, bu
borsaların ekonomik sistemler içindeki rolleri
ve önemi üzerinde duruldu.
Nejat Dura, etkinliğin moderatörü olarak, tarım
sektörünün finansmanı ve tarım borsalarının
önemine dikkat çekti. Konuşmasında,
tarımın dünya genelindeki ekonomik yapı
içerisindeki rolünün altını çizdi ve Türkiye’nin
bu bağlamda sahip olduğu potansiyelden
bahsetti. Dura, tarım sektörünün
karşılaştığı finansal zorluklara ve
bu zorlukların üstesinden gelmek
için uygulanabilecek stratejilere de
değindi. Ayrıca, tarım borsalarının
işleyiş mekanizması ve bu borsaların
tarım ürünleri pazarlaması üzerindeki
etkilerine de vurgu yaptı.
Ali Cem Suca ise, tarım sektörünün
finansmanına daha derinlemesine bir
bakış sundu. Tarımın finansmanı ko-
nusundaki mevcut durumu analiz
ederek, bu alandaki meydan okuma-
ları ve fırsatları ortaya koydu. Özel-
likle, tarımsal üretimin desteklenme-
si için gereken finansal kaynakların
sağlanması ve bu kaynakların etkin
kullanımının önemi üzerinde dur-
du. Suca, tarım borsalarının Türkiye
ve dünya genelindeki uygulamaları-
nı detaylandırarak, bu borsaların ta-
rımsal üreticilere sunduğu avantajları
ve piyasa erişimi konusunda nasıl kri-
 Mart Ayında 100. Buluşması ile ANKON+
Online Buluşmaları Devam Ediyor!

lojilerin kullanımının artırılmasının öne-

tik bir rol oynadığını açıkladı. Ayrıca, sürdü-
rülebilir tarım ve yenilikçi finansman model-
leri üzerine de düşüncelerini paylaştı.
Etkinlik, katılımcıların soruları ve yorumla-
rı ile interaktif bir hal aldı. Bu bölümde, Suca
ve Dura, tarım sektörünün karşı karşıya oldu-
ğu zorlukları aşmak için yenilikçi çözümler ve
politika önerileri üzerinde durdular. Ayrıca,
tarımsal üretim ve pazarlamada dijital tekno-
mine değindiler. Katılımcılar, tarım sektö-
ründeki finansman ve borsa sistemleriyle
ilgili spesifik sorular sordular ve konuşma-
cılar bu soruları detaylı bir şekilde yanıtla-
dılar.
Ankon+ Online Buluşmaları, katılımcılara
sektörel trendler, yenilikler ve uygulamalar
hakkında bilgi sahibi olma imkanı verirken,
aynı zamanda sektör profesyonelleri ara-
sında ağ kurma ve işbirliği fırsatları yaratı-
yor. ANKON Consulting’in YouTube kanalı
üzerinden yayınlanan bu buluşmalar, daha
geniş bir kitleye ulaşarak bilgi paylaşımını
artırma amacını güdüyor.
Gelecek buluşmalar, çeşitli konuları kap-
samaya ve alanında uzman konuşmacıları
ağırlamaya devam edecek. ANKON+ Onli-
ne Buluşmaları’nın sunduğu bu değerli içe-
rikler ve fırsatlar, sektör profesyonelleri ve
konulara ilgi duyan herkes için önemli bir
kaynak olmaya devam edecektir. Gelecek et-
kinlikler hakkında bilgi almak ve bu zengin
bilgi havuzundan yararlanmak isteyen her-
kesi, ANKON Consulting’in sosyal medya
kanallarını takip etmeye ve YouTube kana-
lımıza abone olmaya davet ediyoruz.

Ankon + Online Buluşmaları:

ANKON Danışmanlık Hizmetleri
A.Ş.’nin 37 yıllık deneyim ve sosyal
sorumluluk misyonunun da gereği
olarak; COVID-19 Pandemisine
küresel yanıt sürecinde farklı
alanlarda yetkinlikleri bulunan konuklarla bugünün
ve geleceğin konularının konuşulduğu, tartışıldığı ve
ne yapılabilirliğinin paylaşıldığı bir e- platformdur.
Geçmiş buluşmalara ulaşmak için ANKON Consulting
YouTube kanalına yandaki kare kodu telefonunuza
okutabilirsiniz. Gelecek buluşmaları takip etmek ve
canlı yayınlara katılmak için sosyal medya hesaplarımızı
takip edebilirsiniz.

Sosyal Medya Hesaplarımız:

ANKONConsulting ankonconsulting www.ankon.com.tr ankon-consulting

6. İKTİSAT VE TOPLUM DERGİSİ
ASAF SAVAŞ AKAT İKTİSAT ÖDÜLÜ TÖRENİ
VE ARAYIŞ PANELİ
17 Nisan 2024
9.15-9.30: Açılış Konuşmaları
9.30-10.00: Asaf Savaş Akat İktisat Ödülü Töreni

PANEL 10.00- 12.00

Enflasyon ve Para Politikası

Ömer Faruk Çolak Asaf Savaş Akat Hakan Kara Timur Han Gür
(İktisat ve Toplum Dergisi) (İstanbul (Bilkent (Hacettepe
Oturum Başkanı Bilgi Üniversitesi) Üniversitesi) Üniversitesi)

PANEL 13.30- 16.00

Kurumsal Yapılanma ve Makro Ekonomik Politikalar

Serdar Sayan Altuğ Yalçıntaş Nazire Nergiz Aykut Attar

(TOBB-ETÜ) (Ankara Dinçer (Hacettepe
Oturum Başkanı Üniversitesi) (TED Üniversitesi) Üniversitesi)

TEPAV Binası, Kat 3, Konferans Salonu

Söğütözü Cad. No:43 TOBB-ETÜ Yerleşkesi
2. Kısım 06560 Söğütözü/Ankara
56V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162

Ergun Türkcan
Ankara Üniversitesi
hetcana@gmail.com

İsmail ile Selim (Bir Tarih Spekülasyonu)

19. yüzyılın başından itibaren önce Yunanistan (1829), sonra Cezayir (1830), Mısır ve Kıbrıs’ın
fiilen kaybı (1882) vb. donanması olmayan bir deniz imparatorluğunun karadan idare
edilemeyeceğinin kanıtı sayılmalıdır.

Giriş veya köle asker statüsünden niteliği taşıdığını ifade etmiştim.

İslamiyet’in doğuşu, kuruluşu,
yayılışı ve durgunluğa
dönüşünde üç kavmin çok
büyük rolü vardır: Kavm-i Arap,
içinden Peygamber çıkarıp
ilk büyük devlet olan Emevi
İmparatorluğu’nu kurarak, tüm
Helenistik topraklar üzerinde (bu
medeniyetten de yararlanarak)
İslam medeniyetinin temellerini
atmıştır. Bu topraklar Doğu
Roma’ya, yani Bizans’a ait
olup üstünde çeşitli dinden
ve kavimlerden halkları
barındırırdı. Kavm-i Acem, yani
İran Medeniyeti ise çok eski olup
İslamiyet’e geçince eski kültür ve
devlet kültürüyle İslam’a büyük
katkılar yapmıştır. Birçok boydan
ve kabileden oluşan göçer
Kavm-i Türk, zorla Müslüman
olsa da İslam’ı benimseyip, onun
askeri olacak ve sonra paralı
yönetici, devlet kurucu rolüne
geçecektir. Bunların birbirleriyle
kimi dini, kimi siyasi-idari
ilişkileri, çatışmaları ve
uyuşmaları 16. yüzyıl başına
kadar İslam tarihinin temel
dinamiklerini oluşturacaktır.
İşte bu tarih kesitinde İran ile
Türk veya İsmail ile Selim
arasındaki ilişkiler, daha doğrusu
mücadeleler tüm İslam tablosunu
değiştirecek, beklenmeyen tarzda
tüm İslam Alemine 400 yıllık
gerçek bir iç-barış getirecektir:
Pax Ottomanica. Aşağıda bu
tarih dönemeciyle ilgili bilgiler ve
spekülasyonlar yer almaktadır.
Çerçeve ve Ana Kaynak
Başka yazılarımda da (Türkcan,
2023) 16. yüzyıl başındaki
Osmanlı-İran ilişkilerinin her
iki ülke için bir dönüm noktası
Bugün büyük tarihçi Toynbee’nin
büyük eserinin1 bu konudaki
kesimini2, serbest biçimde
tercüme ederek, kendi tezlerimi
irdelemeye çalışacağım.
Toynbee’nin (1934) burada
tartışmaya açmayacağım bazı
tezlerini veya varsayımlarını
belirterek asıl konumuza
geleceğim. Bunlardan biri,
Arap veya Arapça konuşan
İslami kesimin, Yunanca
konuşan Helenik temelli ve bin
yıl bağımsız kaldıktan sonra
modern zamanda Batı’nın
etkisine giren Ortodoks
Hristiyanlık gibi, Abbasi sonrası
(post-Abbasid interregnum)
dönem sonunda taarruza geçen
İrani toplumunun hakimiyetine
girdiğidir. Post-Abbasi
dönemde Moğol istilasıyla, 1258
sonrasında doğan ve yaklaşık 250

yıl (1275-1525) yaşayan Arap
kökenli devletler 16. yüzyılda,
İran-Türk kökenli siyasi yapıların
eline geçmiştir. Ancak bu süreç,
yani Türko-Pers hakimiyeti
uzun sürmeyecektir. Toynbee,
(bundan böyle T. harfiyle)
Türklerin Perslerle daha çabuk
kaynaştığını, Arap kavmine
fazla ısınmadıklarını ifade
eder; Türko-Persian toplumu
kavramını ileri sürerek hiçbir
zaman Türko-Arap toplumu
demez. Tarih süreçleri tersine
çalışıyor ve Türk devleti, yine
Türk kökenli bir yönetim altında
olan İran’la savaşa girip, tarihi bir
din ayrımını keskinleştirirken,
kendinden uzak saydığı Arapları
400 yıl hakimiyetine alıyor.
Türkler İran’la ittifak kursalardı,
yine Türk kökenli bir sülalenin
hakimiyetine girmekte olan
Hindistan’la bağlantı kurarak,
Avrupa emperyalizmine veya
Batı Hristiyanlığına karşı
çok büyük bir güçle karşı
durabileceklerdi. Bu tarihi
fırsatın kaçmasının nedeni
İslam’ın bir yorumu (mezhep)
olan Sünni-Şii ayrımıdır, ki bu
ayrımın ırk-milliyet ve dil-
kültür farklarından daha etkili
olduğu anlaşılıyor. Basit bir
mezhep ayrımının nasıl çok
güçlü bir milli ayrıma, hatta milli
unsurların ötesinde ideolojik
ayrılığa yol açtığını anlamak
gerekiyor.
Roma ile Konstantinapol
arasındaki dini ayrımının İsa’dan
bin yıl sonra, Hristiyanlığın
resmi din oluşundan yedi yüzyıl
sonra 1054’de ortaya çıkması
gibi, bu ayrım da İslam’ın
doğuşundan 900, Abbasi dönemi
sonundan da iki yüzyıl kadar
sonra kendini gösteriyor. Ayrım
Arap kesiminde de (Suriye-Mısır
ve Kuzey Afrika-Arabistan)
görülmekle birlikte, İran-Türk
kesiminde (Orta Asya-Anadolu-
İran-Azerbaycan) daha önemli
değişimlere yol açacaktır. Bu
coğrafi ayrım T.’nin, niçin Arap
kesimini Helenik-Ortodoks
Hristiyan sistemine benzetirken,
Türko-İran kesimini Katolik
Batı Avrupa’ya benzettiğini
açıklıyor. Aslında İran Bizans’ı
temsil ederken barbarian yani
nomad Türkler, Roma’yı (Bağdat)
işgal ediyor ve sonunda sisteme
asimile olarak öncü rolünü
oynuyorlar; Franklar ve Gotlar
gibi.
Hristiyan Batı’nın tarihi, nasıl
Kutsal Roma İmparatorluğu
800 yılında Şarlman’la
başladıysa, modern İslam
tarihi de ilk coğrafi bölünmeler
ve dışarıdan gelen Türklerin
sahneye girmesiyle başlar.
İslam’da özgün olarak iki
kavim vardır: Arap ve Acem,
yani İran. Burada eskiden beri
büyük medeniyeti temsil eden
İran’dır; Büyük İskender tüm
Orta Doğu ve İran’ı Hindistan’a
kadar Helenleştirirken, geleceğin
Bizans’ını ve Hristiyanlığın kültür
dili Yunancayı da bu bölgeye
yerleştirmiştir. Oysa Germenler
Latince öğrenecektir.
Araplar bu Helenistik kültür ve
idari altyapıyı tevarüs ettiler.
Ancak İran, Arap alfabesini alıp
dini işlerde Arapçayı kullanırken
kendi işlerinde ve kültüründe
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 57
Farsçayı bırakmadı. Türkler bu
dili daha kolay benimseyecektir.
Bir anlamda iki dil ve iki mezhep
bölgesi beliriyor: Arapça,
Granada’dan Fas ve Kahire-
Bağdat hattında kesintisiz
konuşulurken, örneğin İbn
Haldun Tunus’tan çıkıp hem Batı
hem de Doğu yönünde rahatlıkla
seyahat edebiliyor; Celaleddin-i
Rumi de Belh’den Konya’ya
rahatlıkla göç ediyor, burada
yaşıyor. Aynı kolaylıkla Osman’ın
babası Ertuğrul da Orta Asya’dan
gelip, İran’ı geçerek Anadolu’ya
geliyor ve yaşıyor; Farsça ve
Türkçe her yerde geçerli. Yeri
gelince ayrıntılara gireceğiz ama
T., 1500’lere doğru İrani ve Arap
dünyasının az çok bağımsız,
kendine yeter birimler hâlinde
ayrıştıklarını ifade ediyor.
Fakat Şah İsmail mi, yoksa
Yavuz Sultan Selim mi karar
vermek güç. Biri tüm bu
dengeleri bozar; Türk dünyası
İran’dan kopup Sünni Alemin
başına geçerek Arap dünyasının
hemen hemen tamamına hakim
olurken, İran nasıl o büyük
dünyasını küçültüp eski tarihi
sınırları içinde yarı-milli, ama
Şii kökten dinci bir devlet hâline
dönüşür, görelim. Tarih kaotiktir.
(Bu arada Şiiliğin doğup
geliştiği ve çeşitli coğrafyalarda
Fas’tan Yemen’e, Orta Asya’dan
Irak’a nasıl yayılıp çeşitlendiği
üzerinde durmuyorum, başka
yerlerde ayrıntılı anlatılmıştı;
tekrarlamıyorum.)
T. 1300 yılını başlangıç olarak
aldığı bir anlatımda (Toynbee,
1934: 360) İslam’ın parlak
58V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
geçmişinin artık bir tarih
olduğunu, metruk ve sahipsiz
(derelict) halifeliğin sınırlar ötesi
boş topraklardan (no- man’s
land), Avrasya steplerinden
gelen Türk ve Moğol göçerlerin
Doğu’yu; Sahra ve Atlas
dağlarından gelen Berberilerin
Batı’yı (Mağrip) ele geçirdiğini
söylüyor (Acaba 1300 derken
Osmanlı’nın kuruluş tarihini
mi kast ediyor, bilemem,
kaydedelim). Dolayısıyla İslam’ın
ilk yıllarında Şii mezhep ve
siyasasını doğuran-sürdüren
siyasi ve psikolojik koşullar
çoktan ortadan kalkmış, hatta
bu mezhep, bir tür anakronizm
olarak köşe bucakta yaşıyordu.
Ancak Şiilik bir mezhep olarak
kenara çekilse bile İran dili ve
kültürü olgunluk aşamasına
giriyordu.
Daha çarpıcı olan husus, Şah
İsmail 16. yüzyıl başında İran’ı
fethe başladığında Horasan
eyaletinin Sünni çoğunlukta
olmasıydı. Herat’ın Timur
Beyi olan Sultan Baykara,
Şiizme karşı ilgi gösterse bile
yanındaki büyük alim ve şair
Ali Şîr Nevai onu vazgeçirmişti.
İsmail, o zaman Azerbaycan’ın
başkenti olan Tebriz’i ele
geçirdiğinde (1501/2) mahallin
Şii uleması, bölge nüfusunun
üçte ikisinin Sünni olduğunu
söylemişti. Diğer eyaletlerde
de durum benzerdi. İran’da
1500’lerde nüfus çoğunluğu
Sünni mezhebindendi. İsmail
Sünni ulemayı katletse de halkı
Şii inancına çevirecek kadar
yeterli Şii ulema bulamıyor
ve Arabistan’dan, örneğin
Bahreyn’den Arapça konuşan Şii
imamlar almaya, onların yanına
Farsça bilenleri katmaya mecbur
oluyordu. Buna karşın Padişah
Selim, İsmail’in Sünni katliamına
(Anadolu’da en azından) yaklaşık
40 bin Şiiyi katlederek cevap
veriyordu. Ancak bu mücadele
bir gecede doğmadı, tedricen
gelişti.
Şah İsmail Safavi’nin
1511’e Kadar Hayatı ve
Kariyeri
T., İsmail’in kariyerinin şu
soruyu akla getirdiğini belirtiyor:
İçtihadında (tenets) şiddet
olmayan, bunu reddeden bir
mezhebin başı olarak orduların
başında bir fatih olarak ortaya
çıkıp büyük bir imparatorluk
kurmasının nihai askeri-siyasi
amacı neydi? Propaganda yoluyla
yayılmayı ön gören bu mezhebi
sağlam bir askeri güç hâline
getiren Şah İsmail’in büyükbabası
Şeyh Cüneyt (1447-56 yıllarında
çarpıştı) ve onun ahvadı
Timurlenk sonrası 1405’te ortaya
çıkan çok büyük boşlukta, İmami
ilkeleri terk ederek İran ve Irak’ta
Safavi uygulamalarına devrimsel
nitelik kazandırdı. Şeyh Cüneyt
10 bin kişilik bir Azizler Ordusu
(Guzat-ı Sufiyah) kurduğu gibi,
onun oğlu İsmail’in babası Şeyh
Haydar (militabat 1456-88) da
bu orduya çok farklı bir üniforma
giydirdi; 12 köşeli bu kırmızı kep,
bu ordunun ve genelde Şiilerin
bundan sonra Kızıl Baş diye
anılmasına sebep olacaktır. Artık
Safaviler dini bir mezhepten
öte askeri bir hanedan, yeni bir
imparatorluk kurucusu oldu.
İsmail’in, 13 yaşında tahta geçer
geçmez (1499/1500) amacı İrani
alanı genişletmek, azınlık Şiiliği,
Sünni çoğunluğa kaba güçle
kabul ettirmek oldu. Böylece,
Sünni güçlerle hayırhah bir
tarafsızlık veya barış içinde
birlikte yaşama ilkesi (live and
let live) bozuldu. İsmail’in hayali
ökümenik, yani dünya hakimiyeti
için kurduğu iki büyük ordusu
da Türkmen kabilelerinden
oluşuyordu: Horasan’dan
Anadolu’nun ortasına, Fırat
ve Kızılırmak havzasına kadar
yayılmış Avşarlar ile Hazar’ın
güneyinde yaşayan Kaçarlar.
Bunların dili Türkçeydi. İsmail’in
ana dili de Türkçe olup, bu
dilde ordularını komuta ettiği,
hatta bu dilde şiirler yazdığı
bilinmektedir. Bu askerlerin
geldiği yerler Sünni mezhebinin
hâkim olduğu, çoğunluğu
Anadolu Selçuklu devletinin
parçalanmasıyla doğan beylikler;
sonradan Timur tarafından esir
edilen ve İran tarafından serbest
bırakılan gruplardır. İsmail’in
diğer asker ve finans kaynakları
Güneydoğu Anadolu’da Osmanlı
ile Memlukiler arasında tampon
görevi yapan Dulkadiroğulları
ile Şam ve Musul’daki Arap ve
Kürtlerdir. İsmail’in ana üssü de
Irak’taki kutsal Şii şehirleridir.
Çok uzatmadan şu özetlemeyi
yapabiliriz: Bu iki Müslüman
imparatorluk da, tıpkı
Şarlman’ın ölümünden sonra
imparatorluğunun Verdun

Anlaşması (843) ile torunları
arasında dağıtılması gibi
Osmanlı’yı, 1402’de dağıtıp giden
ve 1405’de Çin seferine çıkmadan
ölen Timurleng’in yarattığı
Fetret döneminden sonra (Fatih)
İstanbul’u almıştır. Anadolu
beyliklerini, Karamanlıları
(1465), Bizans’ın parçalarını
(1461), Trabzon’u Osmanlı
topraklarına katan Sultan II.
Mehmet ile Fatih’in oğlu II.
Beyazıt dönemine paralel olarak
doğuda Savafi Devleti/hanedanı
ortaya çıkmıştır: ikisi de Türktür
ve her biri kendi alanında ve
farklı yönlerde yerleşmeye-
genişlemeye çalışmıştır. Sonra
yönler değişmiştir: Doğuya giden
İranlı batıya, her zaman Batıya
açılmış olan Osmanlı birden
doğuya dönüvermiştir.
İsmail’in ilk savaş denemesi,
babasını da savaşta katleden
(1500) eski Şah Şirvan’ı yenip
katletmesidir. Timur ölünce
Timur’un zapt ettiği Batı, İran
ve Irak topraklarını ele geçiren
Akkoyunlu Türkmen devleti de
Şurur Savaşı’yla (1501/2) ortadan
kalkacaktır. Aslı Türkmen olan
Akkoyunlular yeni mezhepleriyle
daha savaşçı hâle gelen
Avşar-Kaçar Türkmenlerine
yenilecektir. Bunun üzerine
İsmail, Şah olarak tüm halkı
zorla Şii yapılmış Tebriz
şehrinde büyük bir törenle tahta
oturacaktır. Bundan sonra İsmail,
Fatih gibi çevresindeki küçük-
büyük tüm beylikleri, şehirleri,
Bağdat’ı (1508) zapt ederek Orta
Asya’dan (Transoxania) Daşt-ı
Lut çölüne, Horasan’dan Kirman’a
kadar bir Timuri imparatorluğu
kuracaktır. Bir anlamda 7. yüzyıl
başındaki Bizans (Heraklius) ile
İran (Darius) arasında kurulan
Doğu Anadolu boşluğu çıkmış
(yani buffer zone benzeri) ve
hemen yıkılacak dengeye benzer
bir durum oluşmuştur. Ancak
bu denge uzun sürmeyecek,
İsmail’in saldırganlığıyla
yıkılacaktır. İkisi de gerçek
savaşçı, inatçı ve ihtiraslı bu iki
hükümdarın ilişkisini anlamak
için Selim’den ziyade Şah
İsmail’in hayatına ve kariyerine
bakmanın daha doğru olacağını
belirtiyor T. Bu muhtemelen
doğru olsa da ben Şah’ın bu
mütecaviz tavrının Yavuz’un3
aklına İran seferini getirmiş
olduğunu varsayıyorum ve
çok önemli bir projeyi hayata
geçirmek için fırsat verdiğini
düşünüyorum; bu konuya
geleceğiz.
Ancak Osmanlı’yla çatışmadan
önce Orta Asya’da Timur’un
mirasına sahip çıkan başka bir
Türk kavmi var; liderleri Şaybak
veya Şaybani Han olan Özbekler
İran’a ciddi bir rakip oldular.
Semerkant ile Taşkent, 1500’de
Özbeklerin eline geçecektir; Orta
Asya’da yeni bir Türk devleti
daha doğmaktadır.4 Ancak
gelecekteki çok önemli bir tehlike
de bu dönemde ortaya çıkar:
Çarlık Rusya’sı. Ruslar şimdilik
Volga’nın sol kıyısındaki Saray’ı
ele geçirmişlerdir, sonunda
tüm Orta Asya’ya hâkim
olacaklardır. Bu çok karışık olan
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 59
faza girmeden bir husus daha
belirterek tekrar İsmail ile Selim
hikâyesine dönelim.
Bu dönemde, belki birkaç yüz yıl
daha gerisindeki başka bir Türki
gelişmenin dalgalarını görmek
mümkündür. Her ne kadar üç
yöne giden Moğol kaviminin
istilası artık kesilmişse de Orta
Asya Türklerinin Hindistan
macerası daha bitmemiş,
hatta tüm şiddetiyle devam
etmiştir. On altıncı yüzyılın
başı sadece İslam aleminde
değil, tüm dünyada çok önemli
değişikliklerin yaşandığı bir
dönemdir. Tüm siyasi ve dini
coğrafyalar değişmektedir: Orta
Asya’da-İran’da gelişen Sünni-
Şii mücadelesi, sonunda Şiiliğin
sadece İran’a hapsedilmesi ve
tüm Ön Asya coğrafyasının ve
aslında Arapça konuşan tüm
bölgelerin (İran sınırından Fas
sınırına, Kırım’dan Sudan’a)
Osmanlı-Türk hakimiyetine
girmesine ve tabii Sünni
mezhebinden olmasına; ayrıca
Hindistan’da Büyük Moğol
İmparatorluğu diye anılacak
Türk devletinin de Sünni yapıda
kurulmasına yol açacaktır. İşte bu
yapıyı kuran Babür Şah’ın, siyasi
sebeplerle mezhepler arasında
nasıl gidip geldiğini de aşağıda
göreceğiz.
Avrupa’da Reformasyon
hareketi Luthercilik de 1517’de,
Yavuz Kahire’ye girerken fiilen
onun 95 Tezinin Wittenberg
Katedrali kapısına asılmasıyla
başlamış ve hızla bir din
savaşına dönmüştür. Öte yandan
İspanyollar da yeni keşfedilen
60V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Amerika’da Katolikliği yaymak
ve eski medeniyetleri ortadan
kaldırmakla meşguldür. Türkler
kuzeyden Hindistan’a girerken,
Batı’dan gelen Portekizliler de
Hindu krallıkların topraklarında
ticari ve dini merkezler
kurmaya çalışacaklar, bazı Arap
tüccarlar İslamiyet’i denizden
Uzak Doğu topraklarına,
Endonezya ve Malezya halklarına
taşıyacaklardır. Esas konumuz
olan İsmail ile Selim’in Şiilik
ve Sünnilik arasındaki nihai
mücadelesine girmeden önce
Hindistan Fatihi Babür’ün ve
tabii İsmail’in hâlâ gizemini
koruyan siyasi ve dini ilişkilerini
kısaca görmek gerekir.
Babür, Orta Asya ve Şiilik
Timur sülalesinden genç Babür
Şah’ın elinde, 1501 yılında sadece
ücra Fergana eyaleti kalmıştı
o da kısa bir süre Semerkant’ı
eline geçirmiş, fakat oradan da
sürülüp Fergana’yı da kaybederek
topraksız kalmıştı. Babür,
kuzeydeki akrabaları Çağatay
hanlarına müracaat etmiş,
Özbekleri Fergana vadisinden
atma girişimi de Şaybak Han
tarafından 1502/3 yılında
akamete uğratılmıştır. İki han
esir düştüğü gibi, Çağatayların
topraklarının büyük bir kısmı da
Özbeklere geçmişti. Tabii Babür
selameti Afganistan’a kaçmakta
bulmuştu ve sonrasında kaçak
olarak dolaşmıştır. Ama
onun aklından Hindistan
hiç çıkmamaktadır.
Bunun üzerine Özbek
Şaybak Han, Kazvin ve
Horasan’ı da aldıktan
sonra 1509’da Kıpçakların
steplerine dalarak gözünü
İran topraklarına dikti;
çölü geçerek Kirman’ı
da zapt ettikten sonra,
İsmail’in nazikçe yazdığı
protesto mektubuna çok
ağır hakaretlerle dolu
bir cevap verdi. Savaş
kaçınılmazdı ve Şah
İsmail kariyerindeki Şah ismail
ikinci büyük zaferi Merv
yakınındaki Tahirabad’da tıpkı eski günlerdeki gibi tüm
1510 yılı Aralık ayında kazanarak Anadolu ve ilerisini de teorik
Şaybani’yi de katletti. Bu olarak açıyordu; artık büyük
hayalini gerçekleştirebilirdi.
durumda Babür elindeki 20 bin
Çağatay askerleriyle harekete Nitekim doğuda istediği şehirleri
geçse de Özbekler henüz tüm ve halkları Şiiliğe sokarak bu
güçlerini yitirmiş değildi: kısımda fazla gidilecek yer
Kunduz’da Özbekler tarafından bırakmadı. Sanki Timur’un
sarılmışken İsmail müdahale ruhunu taşıyordu.
etti ve ona kız kardeşiyle (aynı
zamanda ölmüş Şaybani’nin Cevaplanmamış Bazı
eşi) birlikte bir elçi heyeti Sorular
gönderdi. Dostluk teklifinde
Burada ben hiç cevap
bulunuyordu, ama bir şartla:
bulamadığım bir soruyu
Babür Şiiliğe geçecekti. T., bu
formüle etmeliyim: İran
döneme ait bilgilerin silindiğini,
Hindistan’a komşudur, üstelik
ünlü Babürname’de bu sayfaların
kaybolduğunu not ediyor. iki medeniyetin kuruluşundan
Daha sonra yeniden Sünniliğe beri. Binlerce yıldır komşu
geçip, Hindistan’ı fethe çıkacak olmalarına rağmen niçin
olan Babür’ün bu dönmeyi İskender Makedonya
mecburen yaptığı da anlaşılıyor. dağlarından gelip Hindistan’a
Özbeklerin tekrar steplere giriyor, Timurleng Delhi’yi basıp
yakıyor da, İran şahları burayla5
sürülmesi, Semerkant’ın fethi
ona geride bir üs ve dayanak ne Antik zamanda ne de modern
sağladığı gibi, Şah İsmail’e zamanda fazla ilgilenmiyor? Çok
de sadece Orta Asya’yı değil, küçük bir toprak parçasından

hareket eden Babür (ki ilk
Türk-Müslüman hükümdar da
değildir, ondan önce Gazneliler
dahil pek çok Hindistan fatihi
listelemek mümkün), koskoca
bir kıtayı, üstelik İslam’dan
çok önce yerleşmiş bir Hindu
medeniyetini-siyasasını-
toplumunu ele geçiriyor ve
19. yüzyıla kadar sürecek bir
imparatorluk kuruyor? Burada
benim, bazılarına göre uçuk
olan bir tezim6 var. Yani niçin II.
Beyazıt dahil Osmanlı devleti,
Mısır’da Memluki Devleti, İran’ın
iki Batı komşusu o zamana kadar
Asya-Doğu toprağında (bu son
soruyu T. soruyor) ve özellikle
de Hindistan’da gözleri yokken
Selim’i buraya ne çekmiştir?
Devamı da şudur; niçin Şah
İsmail doğu yerine batıya göz
dikiyor, meşum sürecinin
birdenbire başlayıp, Türklerin
tüm dengelerini alt üst etmesine
yol açıyor? Topa ilk kim vurdu
belli, şimdi arkasını görelim.
Şah İsmail Büyük
Mücadele Ortamını
Hazırlıyor
Zamanının en büyük Sünni gücü
olan Osmanlı Devleti bu konuda
başından beri toleranslıydı.
Bunun sebebi, Osmanlı ülkesinde
Şiiliğin baş propagandisti ve
Safavilerin siyasi ajanı Şah
Kulu’nun hem Osmanlı Sultanı
II. Beyazıt’tan (1481-1512) maaş
alıp hem de onun oğlu, yani
veliahdı Korkut ile Manisa’da
dostça ilişkiler geliştirmesiydi.
Ancak bu durum büyük isyan
(1511-12) sırası, Şah Kulu’nun
Osmanlı iktidarını devirip
Safavileri iktidara getirme
çabasıyla kökten bozuldu. O
zamana kadar Osmanlı’nın
kuruluşundan beri iki yüzyıllık
bir zamanda barış içinde yaşayan
(live and let live) iki büyük siyasi
güç, refaha doğru yol alırken,
birden Şah İsmail’in inisiyatifiyle
kanlı bir mücadeleye girdiler. Şah
Kulu 1511 Baharında, içerideki
ajanlarıyla Anadolu’da büyük bir
isyan başlattı. Ancak Sadrazamın
yönettiği Yeniçeri ordusu, isyanı
en ağır şekilde bastırdı ve liderler
öldürüldü; sonunda durum
kontrol altına alındı.
T. ye göre, İsmail o sırada
Orta Asya’da Timuri Babür’ü
desteklemekle meşgul olmak
yerine, aynı gücü batısına
nakletseydi, yani başka bir
ifadeyle Babür’e verdiği desteği
Şah Kulu’ya verseydi, belki
Anadolu’yu da kazanabilir ve
tarihin akışı değiştirebilirdi. Şah
Kulu’nun yardımına gelemedi,
o da hayatını kaybetti. Onun
yerine yardımcısı Ustacıoğlu
geçti. Şimdi Savafiler,
Osmanlı’nın karşı darbesini
beklemek durumundaydı. Artık
karşılarındaki dünyanın en
büyük gücü tarafsızlığı bırakmış
ve düşman safına geçmişti.
İsmail’in imparatorluk kurma
hayali yerle bir olmuştu. Ama bu
darbeyi Beyazıt’tan beklemek de
abesti. Şimdi gelelim Osmanlı-
Türk-Sünni tarafına…
Osmanlı Uyanıyor, Selim
Tahta Geçiyor
Oğlu Beyazıt, büyük mareşal
ve Fatih olan babası II.
Mehmet’i, Venedikli casuslar
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 61
yardımıyla İtalya-Roma seferi
başlangıcında,7 Gebze çayırında
zehirletip öldürtmüştür (bu
ispatı çok zor bir komplo teorisi
olsa da bence gerçektir. Çünkü
zamanına göre çok modern
ve babası gibi sanatsever olan,
tahttaki rakibi genç kardeşi Cem
Sultan’ı öldüremeyip, elinden
kaçırdığı için zapt etmeleri-
hapsetmeleri amacıyla Rodos
Şövalyeleri ve Vatikan’a sürekli
rüşvet vermesi onun bu cinayeti
işleyebileceğine dair bir kanıttır).
En sonunda Cem Sultan
Roma’dan, Fransa’daki Kral I.
François’in sarayına giderken
yolda ölecek-öldürülecektir.
Kimin talimatıyla?
Kendi kardeşinden böylece
kurtulsa da ihtiyar sultanın
tahtında gözü olan, Korkut’tan
başka pek çok oğlu daha vardır.
Bu oğullardan biri Şehzade
Selim’i aşırı savaşçı fikirleri
nedeniyle uzaktaki Trabzon’a
sürmüştü. Aslında şair ruhlu,
şiirler yazan fakat Safavi ve
Şii İran’ın nasıl bir büyük
tehlike olduğunu yakından
izleyen Selim için Anadolu
Kızılbaş isyanı felaketin çok
daha yakında olduğunu haber
veriyordu. Barışçı babasına
işleri bırakmayacak kadar
atak olan Selim, inisiyatifi ele
aldı: Trabzon’dan Kırım-Kaffe
limanına gemiyle gizlice gitti.
Kayınpederi Kırım Hanı, onu
iyi karşıladı ve oradaki Yeniçeri
ordusunu emrine verdi.
Selim, oradan kara yoluyla
Romanya ve Bulgaristan
üzerinden (o zaman bir Osmanlı
iç denizi olan Karadeniz’in
62V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
batısı da doğusu ve kuzeyi gibi
Osmanlı elindeydi), geçerek
Trakya’da Çorlu civarına geldi.
Fakat onu kendinden güçlü olan
hükümet güçleri bekliyordu;
yenildi. Babası Kırım’a denizden
gitmesine müsaade etmesine
rağmen o kendi ordusuyla
İstanbul’a, 1511/12 kışında
girdi. Fakat bu cesareti, Osmanlı
devlet yönetiminin gözünü açtı.
İhtiyar padişahın, Şah İsmail’le
başa çıkamayacağı ve Selim
gibi cengaver bir sultana ihtiyaç
olduğu açıktı. Bahar 1512’de
Yeniçeriler ayaklanıp Beyazıt’ı
tahtan indirdiler, daha doğrusu
o oğlu lehine tahttan feragat etti
ve Selim Padişah oldu. Tabii,
İsmail’in yanına kaçan bir ve
Memlukilerin yanına kaçan iki
yeğen dışında tüm kardeşlerini
ve erkek akrabalarını geleneğe
uygun olarak katletti.
Sadece saraydaki fazla
erkek nüfusu yok etmekle
iş bitmiyordu. Anadolu’da
ne kadar Şii nüfus varsa ya
katledildi ya da Avrupa’daki
Osmanlı topraklarına sürüldü.
Şah İsmail kızını verdiği
Selim’in yeğeni Murat’ı bir
Kızılbaş ordusuyla, yanına
Ustacıoğlu’nu da katıp Doğu
Anadolu’ya sefere gönderdiyse
de bunlar Sivas’tan daha öteye
geçemediler. Artık iki taraf da
nihai savaşa hazırlanıyordu.
Selim, İskender’i temsil ederken,
ordusu da (Makedonya ordusu
gibi) devşirme Avrupalılardan,
yani Yeniçerilerden oluşuyor ve
zamanın en büyük kara gücünü
oluşturuyordu.
Çaldıran (1514)
İki büyük ordu 22 Ağustos
1514’de Çaldıran’da karşılaştı:
Osmanlı topçusu ile tüfekçileri
(musketry) Kızılbaş süvarilerini
dağıttı ve Osmanlılar iki hafta
sonra Başkent Tebriz’e girdi.
İsmail savaşı kaybetmekle
kalmıyor, büyük bir prestij
kaybına da uğruyordu. Selim
Tebriz’e bir kurtarıcı olarak girdi;
İsmail’in zorla Şii yaptığı nüfus
tekrar Sünni inanca ve ritüele
döndü.
Büyük tarihçi T., bu zaferin
Yavuz’u Tebriz’den Merv’e
ve oradan da Orta Asya’ya
taşıyabilecek havayı yarattığını
fakat İskender’in yeteneği ve
ihtirasına sahip olsa da ordusu
Yeniçerilerin (İskender’in
falanjları gibi), bu parlak
Asya fethini gerçekleştirecek
bir ruhta olmadığını ifade
ediyor. Gerçekten de askerleri
Amasya’dan Çaldıran’a hareket
ederken bile isyan etmişler, savaş
bir şekilde Kızılbaş süvarilerine
karşı topçu ve tüfekçilerle
(musketry) kazanılmışsa da,
Tebriz’in işgalinden sonra Ordu
kışlık karargah seçilen Karabağ’a
gitmeyi reddetmişti. Bunun
üzerine kış ortasında ordu
Amasya’ya geri dönmüştü. T., bu
seferi Napolyon’un kış ortasında
Moskova’dan dönüşüne benzetir.
Yeniçerilerin sıla hasreti
Kızılbaşlara nefes aldırdı. İsmail
de hayatının eserini, yani İran’ın
birliği ve bütünlüğünü korumayı
başardı. İran’ın kaderine karar
vermek Yeniçerilerin işi olmadığı
gibi, Ortodoks Hristiyan
dünyanın polisliğine soyunmuş
Yeniçeriler, kendilerini Şiilere
karşı Sünnileri savunmakla
yükümlü de görmüyorlardı.
Bunun nedeni, bence T.’nin
bilmediği veya önemli bulmadığı
çok kritik bir unsurdur: Yeniçeri
Ocağı, Bektaşi Tarikatı’na bağlı
olan, yani bir tür Şii mezhebine
mensup kardeş Şiilerle çarpışmak
istememişti. Bizim tarih böyle
yazıyor, ama T. çok ezoterik
bir açıklama yapmaya çalışıyor
burada, görelim (Toynbee, 1934:
386).
T.’nin bence havada kalan
açıklaması şöyle: İskender’in
ordusu falanjlar, Asya’nın
eşiğinde doğup yetişmiş
Avrupalılardı. Komşu kıta olan
Asya’da yürüdükleri sürece hiç
ayaklanmadılar ancak Ganj
kıyılarına gelince ipler koptu ve
ileri gitmediler. Diğer taraftan,
Sırp ve Boşnak köylülerinin
çocuklarından devşirilmiş
Yeniçeri ordusu da tamamen
Avrupalıydı; Adriyatik ve
Tuna kendi suları sayılırdı,
Boğaz veya Ege suları değil.
Kendilerini Asya topraklarında,
eski Ortodoks Hristiyanlığının
merkezi Anadolu’nun ötesinde
tamamen vatansız (dépaysés)
hissediyorlardı (Toynbee,
1934: 386) Onun için ileri
gitmediler. T.’nin açıklamasını
şimdi burada bırakalım. Yalnız
şu çelişkiyi görmemezlik
edemeyiz: Selim’in ordusunda
Yeniçeriler Şii mezhebine

yakın devşirme Avrupalılardan
oluşurken, İsmail’in ordusunun
gövdesini Sünni Türkmenler
oluşturuyordu. Henüz milli ordu
ve milli devlet kavramı yoktu.
Avrupa’da da paralı askerler
çarpışırken (16. yüzyıl) doğuda
dini cemaatler ve kabile bağları
baskındır.
Daha da önemlisi Safavi
hanedanının da gerçek Türk
olmasıdır. Türkün Türkle savaşı
tarihte görülmedik olaylar
değildir. T. (Toynbee, 1934:
393) bu konuda ayrıntılar
veriyor: “İran milliyetçiliği Batı
milliyetçiliğine benzer; özgün
temeli din ve hanedana (religious-
dynastic) dayanır, dile dayanmaz
(Alman prensleri aynı dili
konuşsalar da Katolik-Protestan
kavgası yaparlar, örnek benim).
Modern Pers milliyetçiliğini
yaratan ortak faktörler Şiilik ve
Safavi hanedanına bağlılıktır,
ana dil değildir. Şah İsmail’in
ve ordusunun çekirdeğini
oluşturan Türkmenlerin ana
dili Türkçedir. Başkent olarak
seçtiği Tebriz şehri ise halkı
Türkçe konuşan Azerbaycan
eyaletinde Türkçe konuşulan
bir yerdir. Burası ikinci şehir
olarak kalırken, Şah İsmail hem
İran’ın ortası hem de Osmanlı
sınırına taarruzuna daha
uzakta olan İsfahan’ı başkent
seçti. Bu şehir Farsça konuşan
bölgede bir Fars şehri olmasına
rağmen Safaviler yok oluncaya
kadar (son Şah Hüseyin,
1694-1722) bu hanedanlıkta
Türkçe konuşulmaya devam
etti. Bunun ötesinde, bir Avşar
Türkü olan Nadir Şah (1730-
47) ve yine ana dili Türkçe
olan Kaçar hanedanının (ki
1779’dan 1925’e kadar hüküm
sürdü) özel kanunu, annesi Türk
prensi olmayan veya iki tarafı
da bir Türk boyundan gelmeyen
kimselerin tahta çıkmasını
yasaklıyordu… Kaçar’dan sonra
gelen İrani Pehlevi hanedanı da,
Batı romantik milliyetçiliğinin
etkisinde kalarak kökeni Farsi
olmayan kimselerin tahta
çıkmasını engelliyordu.” Pehlevi
hanedanı da tarihe karışınca
(1979) ortaya çıkan dinci-Şii
Mollakrasi için dilden ve soydan
önce mezhep bağlılığı geliyordu.
İsmail’i bile kıskandıracak Şii
odaklı bir devlet mekanizması
yarattılar.
Selim’in Büyük Projesi mi?
Artık, İsmail’in Anadolu’yu,
Selim’in de İran’ı ele
geçiremeyeceği anlaşılmış, iki
ülke yaklaşık eski sınırlarına
tekrar dönmüştü. O zamandan
beri de bu sınırlar ve içindeki
halkların mezhep haritaları pek
değişmedi ama değişen şey, iki
padişahın hayalleri olmuştur…
Neydi bu hayal ve hedefler? Bir
kez daha açmaya çalışalım: Şah
İsmail, çok eski denizci ataları8
gibi Anadolu’yu geçip belki
Yunanistan’a veya Avrupa’ya
ulaşmayı düşünürken, Sultan
Selim de doğuya geçip, Timur
veya Babür gibi Hindistan fatihi
mi olmak istiyordu? Bu isteği,
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 63
sadece uzak toprakların fethi
gibi eski bir emperyal içgüdünün
eseri saymak doğru değildir.
Selim de Amerika’nın keşfinden,
Hindistan yolunun Portekiz
tarafından açılıp baharat ticaret
yolunun değiştiğinin farkında
olmalıdır. Niçin Piri Reis’in
1513 yılında oluşturduğu
dünya haritasının Batı kısmı
(yani Amerika ve Batı Avrupa)
elimizde de, doğu kısmı (İran ve
Hindistan hatta Çin’i gösteren
parça) yoktur? Haritanın
ortasından yırtıldığı açıkça
görülüyor. Böyle büyük bir
eseri sıradan bir kimse ortadan
bölüp yanında taşıyamaz. Peki
Selim, Orta Asya’ya oradan da
Hindistan’a inse ne yapacaktı?
Tamamen spekülasyon: Üç Türk-
İslam devleti bir ittifak hâlinde,
Adriyatik’ten Bengal Körfezi’ne
kadar birleşip, İspanya’nın
Amerika imparatorluğundan
daha geniş ve zengin bir ticari-
siyasi yapı kurabileceklerdi.
Bugün Çin’in “Yol ve Kuşak”
projesi türünden, tüm Şark
mallarını Avrupa’ya taşıyacak
bir “Üç İmparatorlar Ligi”9 veya
ticari bir Asya Birliği çok mu
uçuk kaçardı?
Ancak İslam aleminde
devletlerin büyük boy ticarete
girmeleri (merkantilizm) pek
görülmüş hatta hayal edilmiş
bir durum değildir. İslam’ı Şii
mezhebinden kurtarmak veya
halifelik, Selim’in amacı olamaz,10
bunu Kahire’de göreceğiz. Acaba
dedesi Fatih gibi “Kayser-i
Diyar-ı Rum” olmak yerine
büyük bir Şark imparatoru
64V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
mu olmak istiyordu? Projesini
bilemeyiz ama Selim yaptığı ve
400 yıl boyunca bozulmadan
ayakta kalan Osmanlı Şark
toprakları haritasında (ki bu
devletin ağırlık merkezini batıdan
alıp doğuya geçirmiştir) kendi
oğlu Sultan Süleyman dahil
kimse Avrupa sınırlarını Viyana
kapıları ve Buda’dan daha ileri
götürememiştir; yüz yıl sonra
Avrupa’dan ricat başlayacaktır.
Osmanlı en iyi ihtimalle
Avrupa’nın ilk Müslüman
devleti olarak oralarda kök
salacakken, Sünni bir Türk-
Arap imparatorluğu şeklini alıp
tüm ağırlık merkezini Asya’ya
taşıdı. Bunun tersi de yine
Asya’da oluşacak bir Şii Türk-
İran imparatorluğu olabilirdi:
her şey, hatta büyük tarih
şemaları bile bazı hükümdarların
hayalleri veya projeleriyle basit
tesadüflerden mi oluşuyor? Tarih
kaotiktir…
Burada Selim’in tüm Arap
topraklarını, daha doğrusu
yine Türk asıllı Memlukileri
Mısır’dan kovup, tüm
Kızıldeniz’i ele geçirip, Hint
Okyanusu’na açılacak hâle
gelmesini ve Hindistan’la
ötesine gitme girişimlerinin
Portekiz tarafından nasıl
önlendiğine fazla değinmiyorum:
Selim, Çaldıran’dan hemen
sonra 1515 yılında iki ülke
arasındaki tampon devlet olan
Dulkadiroğulları’nı ortadan
kaldırıp Fırat kıyılarına
ulaştı. T., burada Türklerin
Doğu Anadolu’daki bu nehre
Avrupa’daki Tuna nehrinden
tam 122 yıl sonra ulaştıklarına
işaret ediyor. Burada tekrar merkantilizme ve kapitalizme
bir spekülasyon konusu açar mıydı?
daha ortaya çıkıyor: Acaba Bunu niçin soruyorum? Avrupa,
İran tahrik etmeseydi, Selim Osmanlı’yı kendi topraklarından
ortaya çıkmasaydı, Osmanlı atmak için askeri devrimler dahil
İran’la savaşmak durumunda
her türlü önlemi alırken kutsal
kalmasaydı, Batı’da ne kadar
yerlerin (Mekke-Medine-Kudüs)
ilerleyebilirdi? Bir Avrupa devleti
sahibi, de facto Sünni halifelik
olarak daha uzun zaman bu
sahibi12 Osmanlı Arabistan’a bir
topraklarda kalabilir miydi?
anda sahip olmasaydı, bu Şark
Tabii bu dönem Avrupa’da
ağırlığını ve şeriatın baskısını
reformasyon sürecinin ve
hissetmeyip bilimlere-yeniliklere
din savaşlarının başladığı bir
kucak açabilir miydi? Avrupa’dan
dönemdir. Osmanlı doğudaki
17. yüzyıl sonunda sürülmeye
ağırlığı hissetmeyip, tüm
başlayan ve doğuya itilen
gücünü batıya verseydi daha
Osmanlı’nın İran sınırı 1639’dan
ileri gidebilir miydi? Acaba
reformasyon fikirleri İslam beri değişmedi (Irak-Bağdat
dünyasına da bulaşabilir miydi? dahil).13 Bildiğim kadarıyla,
Özetle, Osmanlı bir Avrupa Fransa Kralı XIV. Louis’in
devleti olabilir miydi? Osmanlı (1651-1715) İspanyol tahtıyla
tüm Arap evlenme ilişkisi kurduktan sonra
topraklarını
Fas’a kadar,
kendi
donanması
olmadan ele
geçirdi;11
tam bir kara
devleti. Acaba,
Avrupa’da kalsa
ve büyük Asya
topraklarını
ele geçirmese,
Balkan ve
Batı Anadolu
topraklarını
korumak ve
ticarete açmak
için donanma
ihtiyacı duyar
mıydı? Böyle
bir ihtiyaç
onu birden Babür Şah
değiştirip,

1659 yılında ortaya çıkan güney
sınırı, Pireneler’le belirlenmiş
ve günümüze gelmiştir. Bu sınır
hariç, Avrupa ve Asya’da tarihi
olarak değişmeden kalan bir
sınır bulunmamaktadır. Oysa
Osmanlı’nın batı sınırları sürekli
gerilemiştir.
Ancak 19. yüzyılın başından
itibaren önce Yunanistan (1829),
sonra Cezayir (1830), Mısır ve
Kıbrıs’ın fiilen kaybı (1882) vb.
donanması olmayan bir deniz
imparatorluğunun karadan
idare edilemeyeceğinin kanıtı
sayılmalıdır. Çok kısa bir özet
verilebilirse; keşiflerden sonra
ticaret toprağı-alanı olmaktan
çıkan Levant-Doğu Akdeniz’i,
onun Hindistan’a giden su yoluyla
birlikte ele geçirilen ama ticari
ve askeri donanması olmadığı
için karada statik kalan Osmanlı
Devleti, çoban köpeği olmayan
koyun sürüsü gibi dört yanından
gelen saldırılarla küçüldü ve
Harb-i Umumi’de her şeyi
kaybetti. Bu olaydaki Selim ile
İsmail’in rolünü tartışmaya açmak
için bunları yazdım. Aslında bu
tarihi değiştiren büyük figürler
daha uzun yaşasalardı, (Selim
1520, İsmail 1524’de öldü) belki
daha farklı sorular sorup, cevaplar
alabilirdik.
Ancak ben yine de “Selim’in
Hind Projesi” dediğim uçuk
spekülasyonumu tekrar edip,
esasen büyük fakat eksik ve
yarım kalmış Osmanlı girişimine
bir daha değineyim. Selim,
İskender gibi, Timur gibi, tüm
Anadolu-İran ve Orta Asya’yı
fethedip Hindistan’a inemeyince,
İskender’in yaptığı ama Timur’un
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 65
aklına gelmeyen
(Timur sadece
İzmir’i zapt etti ve
Türklere verdi) bir
hamleyle Suriye-
Mısır başta olamak
üzere Kızıldeniz’i
ele geçirdi. Burada
iki spekülasyon
var: Biri, İsmail
buralara inmeden
ele geçirmek çünkü
İran o sırada Irak’ı
elinde tutuyordu ve
bunu yapabilecek
gücü muhafaza
ediyordu. Ancak
İran’ın Hindistan
deniz yolunu kontrol
etmek gibi bir davası
olamaz, zaten bu
ülkeyle sınırdaştır.
Fakat Yavuz Selim’in
asıl davası Hindistan’a Yavuz Sultan Selim
ulaşmak olduğu
için benim teorim, Bu büyük Napolyon’un başlattığı
doğudan gidemeyince hemen ve Disraeli’nin sürdürdüğü
rotayı güney ve güneydoğuya emperyalist projeler sonunda
çevirmiş olduğudur; yukarıda doğmuş siyasi bir anomalidir;
açıklandığı gibi bir yıl içinde, 400 Mısır sanki Osmanlı’nın deniz-
yıl Osmanlı’da kalacak bir mülkü aşırı İskoçya’sı veya İrlanda’sıdır.
ele geçirdi. Bu mülke, Hristiyan Osmanlı, neredeyse 16. yüzyıl
güçler saldırsa da ve özellikle başında ortaya çıkan haritayı
Rus çarlığı Kırım; Kafkasya ile ana çizgileriyle 1917’e kadar
Orta Asya’yı zamanla ele geçirse koruyacaktır.
de, birkaç büyük dini (Aleviler İşte burada, tıpkı İran kara
ve Vahabiler gibi) ve iktisadi savaşında kendi milli ordusu
ayaklanma dışında, Anadolu olmadığı için Tebriz’den daha
ve Arabistan topraklarında Pax ileri gidemediği gibi, donanması
Ottomanica, genelde fiilen, ama olmadığı için bırakın Bab-ül
bazı yerlerde hukuken 1917’e Mendep boğazından öteye, Hind’e
kadar sürecektir. Mehmet Ali değil, Süveyş’ten aşağı bile inmedi,
Paşa ve ahvadının Mısır’daki inemedi; İstanbul’a kara yoluyla
yarı-bağımsızlığı, sonuçta bu iç döndü.14 Oğlu Süleyman Oruç
barışı bozacak noktaya gelmedi. Reis’i (Barbarossa), Kaptan-ı Derya
66V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
tayin edip Preveze zaferini (1538)
kazansa da onun yetiştirmesi
Turgut Reis, Akdeniz’in batısına
geçemedi: Rodos muhasarası
1565’de felaketle sonuçlandığı
gibi, Lepanto 1571 bozgunu milli
donanma kuramayan devletlerin
tedricen yok olacağını gösterdi.15
Bunlar yazımızın konusu değil.
Acaba, Selim yaşasa bu gerçeği
görüp bir donanma kurma, denizci
yetiştirme konusuna el atar mıydı?
İspanya ve Portekiz’in nerelere
gittiğini en azından haritadan bilen
bir Sultan bunun gereğini yapar
ve oğlu Süleyman gibi Türklerin
medar-ı iftiharı büyük denizci ve
haritacı Kitab-ı Bahriye yazarı Piri
Reis’i idam ettirmezdi.
Bu spekülatif konuda T. (Toynbee,
1934: 396-397), uçuk teorimi bir
şekilde destekleyen şu satırları
yazıyor: “Osmanlılar, kuşkusuz
bu Arap fethini biraz daha ileri
götürebilseydiler, çok büyük ve
şaşırtıcı ekonomik kazançları
olabilirdi. O zamanki Arap dünyası
– Arabistan, Mısır, Basra Körfezi
ve Kızıldeniz’den Fas’ın Atlantik
kıyılarına kadar uzanıyordu,
Portekizliler Hindistan deniz
yolunu daha yeni açmışlardı.
Osmanlı Süveyş’i 1517’de aldı;
Yemen 1517’den 1633’e kadar
ellerinde kaldı. Basra limanı
1546’da ellerine geçmişken, Cezayir
daha erken bir tarihte (1512
-1519) onlarındı. Buna rağmen
ne Fas’tan Atlantik’e açılmayı ne
de Portekiz’in Hindistan’ın batı
sahillerindeki hakimiyetine karşı
çıkmayı düşündüler. Daha doğrusu
ele geçirdikleri bu son derece
önemli stratejik-ticari noktaların
ve yerlerin kombinasyonunu ne
değerlendirip ne de kullanabildiler.
Portekiz-İspanya deniz-aşırı
tekelini kırma işi Osmanlı’ya değil,
uzaktaki Dutch, İngiliz ve Fransız
girişimcilerine bırakıldı.”
Sonuç
Yukarıda İslam’ı oluşturan ve
günümüze kadar gelen üç ana
kavimden bahsetmiştik. Bunlar
16. yüzyılın başına kadar, Haçlı
seferleri gibi hayat-memat
sorunları karşısında bile şu veya
bu şekilde mezhepler, siyasi
sınırlar, kişisel ihtiraslar vb.
açısından sürekli bir mücadele
içine girip, hem dış dünyaya karşı
yeterli koruma yapamıyorlar hem
de cihat ya da İslami yayılmayı
aksatıyorlardı. İşte yukarıdaki
anlattığım bu son İslami sınır
ve mezhep mücadelesi16 İslam
tarihinde de çok büyük bir dönüm
noktası oldu: İran, Kavm-i Acem
bir Şii veya milli devlet olarak
kendi kabuğuna çekilip, Sünni
komşularıyla ilişkilerini en aza
indirdi. Temeldeki millet Kavm-i
Arap ise tamamen Osmanlı-
Türk hakimiyeti altına girerek,
400 yıl statik bir yönetim altında
İngilizler kurtarıncaya kadar çeşitli
Osmanlı eyaletleri olarak 20.
yüzyıla geldi. Bu iki kavmin hep
horladığı ve barbar, cahil (etrak-ı bî
idrak) muamelesi yaptığı Kavm-i
Türk ise Ön Asya’da İslam’ın tek
siyasi organı, koruyucusu ve tek
halifesi olarak bu yükü 1917’ye
kadar çekecektir. Hindistan’daki
Türk-Moğol imparatorluğu ise
18. yüzyılın ortasından (1757
Plessey savaşı) 19. yüzyılın ortasına
kadar (1857 Büyük Sepoy İsyan)
yarı bağımsız yaşayıp, bu tarihte
İngilizler tarafından ortadan
kaldırılacaktır. Böylece 16. yüzyılın
başından 20. yüzyılın başına
kadar sadece iki bağımsız İslam
devleti yaşayacaktır. Sünni halifelik
Osmanlı Devleti ile Şii İran. Üstelik
Osmanlı sadece İslam’ın kutsal
yerlerine (Mekke-Medine) değil,
Musevi ve Hristiyanların kutsal
şehri Kudüs’e ve Şiilerin kutsal
şehri Kerbela’ya, Irak’a da
hükmetmektedir; dört yüzyıllık
az çok statik bir tablo. Bu nedenle
bu dört yüz yıla Pax Ottomanica
dedim.
Kaynakça
E, Türkcan. (2023). Üç Tarz-ı
Emperyalizm, Teoriden Tarihe,
Deniz Mecmuası yayınları,
17. Bölüm: Kızıldeniz ve Hint
Okyanusu Portekiz’i ve Osmanlı’yı
da Gördü/Klasik Deniz-aşırı
İmparatorlukların İlki, s. 336-388.
H, İnalcık. (2016) Osmanlı Tarihinde
İslamiyet ve Devlet, Seçme Eserler
IX, İşbankası, s. 107.
A.J., Toynbee. (1934). A Study of
History, Vol. I. Introduction, The
Geneses of Civilization, Oxford UP,
1962.
Son Notlar
1. A.J. Toynbee, A Study of History,
Vol. I. Introduction, The Geneses
of Civilization, Oxford UP,
(1934), 1962.
2. Bu büyük eser (opus magnum) 12
ciltten oluşuyor ve son cildi, 12.
Cilt 1961’de yayınlandı.
3. Bu kesim, a.e., ANNEX I to I. C
(i) (b), s 347’den başlayan Ektir;
başlığı: The Schism in the Iranic
World and the Incorporation of
the Arabic Society into the Iranic.

4. Biz Yavuz diyoruz, ama Batılılar
Selim the Grim yani gaddar,
zalim, lanet, korkunç, çetin vb.
bir sıfat veriyor.
5. T., Özbekleri barbar
saymaktadır: “…saviour of
the Iranic civilization from
the barbarism of the Eurasian
Nomad Uzbegs…” Çok emin
değilim, sonuçta Timur’un
kavmidir diye düşünüyorum.
6. Aslında yine Türk kökenli
Nadir Şah, 1738’de Delhi’yi
ele geçirmişse de burada
kalmamıştır.
7. Tezimin özeti şudur: Yavuz Selim,
Şii-Kızılbaş isyanı nedeniyle
İran’la savaşa girse bile asıl
amacı İskender gibi Hindistan’a
ulaşmak ve belki de bu ülkeyle
bir ticaret yolu, baharat yolu
üzerinde anlaşmaktı ama olmadı.
O zaman Yavuz, Memlukilere
saldırıp tüm Kızıldeniz kıyılarını
ve Bab-ül Mendep Boğazı’nı
kontrol etmeye çalışarak Hint
Okyanusu’na, daha doğrusu
Hindistan yoluna açıldı. Ancak
bu, tüm Arabistan ve Mısır-
Sudan dahil Kuzey Afrika
kıyılarının Türklere geçmesinin
başlangıcı oldu.
8. Gedik Ahmet Paşa, Arnavutluk-
Avlonya limanından karşıya
geçip Otranto’yu ele geçirmiş
(1480) ve kuşkusuz Fatih’i,
Roma seferi için beklemişti.
Acaba Türkler Roma’yı ve
tabii İtalya’nın çoğunu alsalar,
Rönesans yine de tüm hızıyla
sürer ve Avrupa’ya yayılır mıydı?
Belki Türkler de bir Rönesans
yaşardı, kim bilir…
9. Kısaca hatırlatalım: Persler
Miletos’u aldıktan sonra (M.Ö.
490) ilk kez Grek toprağına
çıktı. Maraton Savaşı ve 480’de,
tekrar istilayla Thermopylæ ile
Salamis deniz savaşı sonrasında
Serkes’in 200 gemilik donanması
yok edildi. Persler Anadolu
devletlerini sık sık istila ettikleri
gibi, Grekler de en önemli
savaşlarını bu güçle yapmışlardır.
İskender, bir tür Greklerin
Perslerden intikamıdır.
10. Bismarck’ın 19. yüzyılın son
çeyreğinde kurduğu, Almanya-
Avusturya-Rusya arasındaki Die
Drei Kaiserbund’un Türkçesi…
Alman Kayser’i Protestan, Çar
Ortodoks, Avusturya İmparatoru
Katolik Hristiyan olup, bir araya
gelebilmişlerdi.
11. Değerli Hocamız Halil İnalcık
şunları yazıyor: “Yavuz Sultan
Selim…Abbasi Halifelerine
özgü olan hilâfet-i kübrâ yani
dünyadaki bütün Müslümanların
meşru dini ve siyasi hâkimi
olma iddiasında bulunmamıştır.”
(İnalcık, 2016)
12. Haksızlık etmeyelim; aslında
Cezayirli, Tunuslu korsanlar
Barbaros ve kardeşi fiilen bu
toprakları Osmanlı’ya bağlamıştı.
İstanbul, İspanyol baskısı
altındaki bu topraklardaki
Müslüman halkın himaye isteğini
dikkate alıp burayı ilhak edip, iki
eyalet hâlinde 19. yüzyıla kadar
uzaktan yönetti. Libya’nın Mısır
fethiyle Osmanlı’ya katıldığı
1911’de, yine İtalyanlara verildiği
bilinir. Donanmasız kazanılan
topraklar, donanma olmadığı
için kaybedilmiştir.
13. Birçok tarihçi, bu seferin kutsal
yerleri ve halifeliği ele geçirmek
üzere yapıldığını ifade eder.
Oysa, yukarıda İnalcık’tan
yaptığımız alıntı bunun gerçek
olmadığını ifade ediyor.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 67
14. Süleyman, Tebriz dahil Irak’ı
(Bağdat) 1534-6’da alsa da Şah
Abbas, 1603 Tebriz ve etrafını
aldı. 1610’da Acı Çay Barış
Anlaşması’yla İran’la çatışmalar
bitmedi. Abbas, 1624 Bağdat ve
Irak’ı istila ettiyse de en sonunda
IV. Murat, 1638’de Bağdat’ı nihai
olarak ele geçirdi ve 1639’da
Kasr-ı Şirin Anlaşması’yla bugün
de geçerli olan sınırlar ortaya
çıktı. Bu sınır, Saddam’ın İran’a
saldırmasına (1980) rağmen yine
değişmedi.
15. Padişahların gemiyle deniz
seyahati kısa mesafeler hariç
pek görülmemiştir; Türk ayağını
topraktan ayırmaz. Selim
de son Halife Mütevvekil’i,
İskenderiye’den deniz yoluyla
İstanbul’a gönderirken, kendisi
karadan gidecektir.
16. Milli donanma derken, modern
gemilerden (kalyon, karak
vb.) oluşan, ateş gücü yüksek
ama komuta kademesi ve
hatta mürettebatı da Türk olan
ticari ve savaş gemilerini kast
ediyorum. Osmanlı’nın tabii
yüzlerce kadırgadan oluşan
muhteşem bir donanması vardı
ama okyanuslara çıkamaz, çıksa
da kalyonları kesemezdi.
17. Son demem, artık Müslümanlar
arası kavgaların bittiği anlamında
değil, bir daha Müslüman
devletler arasında önemli bir
mücadele veya sınır değişikliği
gibi radikal siyasi değişimlerin
olmadığı anlamındadır. Artık,
modern anlamda Müslümanlar,
Avrupa ülkeleriyle emperyalist
mücadelelere girip zamanla
sömürge, yarı-sömürge hâline
geleceklerdir.
 Dani Rodrik
Kitapları

İktisadı Anlamak

Tek Ekonomi Çok Reçete:

Küreselleşme, Kurumlar ve
Ekonomik Büyüme

Akıllı Küreselleşme
 Röportaj İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 69

Sosyal Bilimciler Konuşuyor: Esra Nur Uğurlu

Editörümüz Ömer Faruk Çolak’ın Sosyal Bilimciler Konuşuyor köşesinde bu ayki konuğu İktisat
ve Toplum Dergisi Asaf Savaş Akat İktisat Ödülü’nün kazananı Leeds Üniversitesi’nden Dr. Esra
Nur Uğurlu. Röportajımıza katıldığı için Değerli Hocamız Prof. Dr. Asaf Savaş Akat’a da çok
teşekkür ediyoruz.
ƒ Ömer Faruk Çolak: İktisat geldi, bilinçli bir seçim miydi alanlara, özellikle tarihe ilgim
ve Toplum Dergisi’nin değerli ve nasıl bir eğitim sürecinden vardı. İktisatın da bu iki ilgi
okurları, bugün Sosyal Bilimciler geçtiniz? Bu soruyu özellikle her alanını bir araya getirebilecek
Konuşuyor köşesinde yurt konuğa soruyorum; sormamın bir dal olduğunu düşündüğüm
dışından bir konuğumuz var; nedeni, lisans, lisansüstü eğitim için iktisat okumayı tercih ettim
Esra Nur Hoca. Esra Nur Hoca, gören öğrencilere örnek olacağını diyebilirim. Fakat iktisatın ne
bu yılki İktisat ve Toplum Dergisi düşünüyor olmam. olduğuna dair çok detaylı bir
Asaf Savaş Akat İktisat Ödülü’nün bilgim o yaşlarda maalesef
sahibi. Kendisini bir kere daha ▶ Esra Nur Uğurlu: yoktu. Lisans eğitimimi 2014
kutluyoruz. Hem genç yaşta yurt Merhabalar, öncelikle davetiniz yılında ODTÜ’de tamamladım.
dışında öğretim üyeliği yapmak için çok teşekkür ediyorum. ODTÜ’de okurken rahmetli
hem de ödüller kazanmak Bunun yanı sıra ödüle layık Fikret Şenses hocanın, Cem
(özgeçmişine baktığımda başka gördüğünüz için hem sizlere Somel’in ve Hasan Cömert’in
ödülleri var, bursları var) kolay hem de makalemi okuyup eğitime büyük katkıları
değil. Esra Hoca’yla birlikte, değerlendiren diğer bütün oldu. Onların yol göstermesi
değerli Asaf Savaş Akat Hocam jüri üyelerine teşekkür etmek neticesinde yüksek lisans
da bizimle. Asaf Hoca’ya bizi istiyorum. Ödülü kazanmak eğitimime devam ettim. Yüksek
kırmayıp söyleşiye katıldığı için benim için büyük bir mutluluk lisans eğitimimde öncelikle
çok teşekkür ediyoruz. ve gurur kaynağı oldu. İktisat EPOG, Economic Policies in
okuma fikri aklıma nereden the Age of Globalization, adlı
Öncelikle hoş geldiniz ve bugün geldi? Beklemediğim bir soru. iki yıllık bir master programına
bizimle beraber olduğunuz Çok bilinçli bir tercihti diyemem burslu olarak kabul aldım. Bu
için teşekkür ederiz. İlk sorum; açıkçası, lise döneminde hem program çerçevesinde bir yıl
iktisatçı olmak aklınıza nereden matematiğe hem de sosyal Almanya’da daha sonra altı ay
70V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Fransa’da ve altı ay ABD’de vakit
geçirdim. Bu programı yaparken
post Keynesyen iktisatla
tanışma fırsatı yakaladım.
Sonrasında ABD’de University
of Massachusetts Amherst,
kısa adıyla UMass Amherst’te,
doktora yapmaya başladım,
Peter Skott’ın danışmanlığı
altında. Bu süreçte yine
UMass’te bulunan Political
Economy Research Institute
adlı bir kurumda Gerald
Epstein’in araştırma asistanı
olarak çalıştım. 2022 yılında
doktoramı tamamladım ve aynı
yıl İngiltere’de University of
Leeds’te çalışmaya başladım. Son
iki senedir Leeds’te yaşıyorum.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Peki
doktora tezi olarak ne yazdınız?
▶ Esra Nur Uğurlu: Doktora
tezimde kredi genişlemelerinin
ve döviz kuru politikalarının
politik ekonomiği üzerine
çalıştım. Hem ampirik hem de
formel modelleme yöntemleri
kullanarak kredi genişlemelerini
ve döviz kuru politikalarını
gelişmekte olan ülkeler
çerçevesinde inceledim. Ödüle
layık görülen makalem de
doktora tezimin ilk bölümüydü.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Modern
para teorisiyle ilgili makaleleriniz
de var. Pandemi döneminde
parasal genişlemenin yarattığı
etkilerle ilgili baya bir tartışma
çıktı; modern para teorisyenleri
öne çıktı, kimileriyse onları sert
eleştirdi. Siz ne diyorsunuz bu
kredi genişlemesine? Örneğin
Fed’in bilançosu dört katına çıktı
kriz döneminde; sonra pandemide
Röportaj
iki kat daha arttı, bir trilyondan
dokuz trilyona kadar yükselmişti
bilanço büyüklüğü. Bununla ilgili
ne dersiniz?
▶ Esra Nur Uğurlu: Modern
para teorisinin çıkış noktası
ve bu teorem üzerine çalışan
akademisyenlerin ilgilendikleri
temel bağlam daha çok gelişmiş
ülkeler, özellikle de ABD. Benim
kanaatimin bu teoriyi tartışırken
gelişmiş ve gelişmekte olan
ülkeler arasında ayrım
yapmanın çok önemli olduğu
yönünde. Biz de Cambridge
Journal of Economics’de
yayımlanan bahsettiğiniz
makalemizde ortak yazarımla
birlikte bu ayırımın önemini
vurgulamaya çalıştık. Bu
makalede ortaya sunduğumuz
iki tez var. Bu tezlerden ilki
modern para teorisinin öne
sürdüğü politikaların rezerv
parası olmayan gelişmekte
olan ülkelerde uygulanmasının
zor olacağı yönünde. Bu
argümanı literatürde ilk ve
tek öne süren kişiler bizler
değiliz, daha önce tartışılan
bir konu. Fakat sunduğumuz
ikinci tez modern para teorisi
bağlamında daha önce üzerinde
çok fazla tartışmanın olmadığı
bir argüman. Bu tezimizde az
gelişmiş veya gelişmekte olan
ülkelerde kalkınamamanın
temel sebebini modern
para teorisinin doğru tespit
edemediğini öne sürdük. Bu
da ne demek oluyor; gelişmiş
olan ülkelerde Keynesyen
talep eksikliği hem kısa hem
de uzun dönemde büyüme
ve istihdamı kısıtlayan en
önemli etken olarak karşımıza
çıkarken, gelişmekte olan
ülkelerde büyüme ve istihdamın
önündeki temel bariyerin talep
eksikliğinden ziyade sermaye
ürünlerinin eksikliği olduğunu
iddia ettik. Bu noktada modern
para teorisinin talep eksikliğine
odaklandığı için daha az
gelişmiş ülkelerde karışımıza
çıkan arz yönlü sorunları göz
ardı ettiğini açıklamaya çalıştık.
Burada her ne kadar biraz
karikatürize ederek anlatmış
olsam da temel argümanımız bu
yönde. Bu argümanı Kalecki ve
Robinson gibi erken dönem post
Keynesyenlerin çalışmalarının
üzerine inşa ettiğimizi de
belirtmek isterim. Sorunuza net
bir yanıt olmadı belki ancak bu
vesileyle modern para teorisiyle
ilgili çalışmamı ve görüşlerimi
sizlerle paylaşmış oldum.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Siz
şimdi ülkeleri farklılaştırdınız
homojen olmayan, gelişmekte olan
ve gelişmiş ülkeler diye. Acaba
para politikası uygulanırken
iktisadi ajanları da heterojen
olarak ele almak anlamlı olmaz
mı? Böyle modeller söz konusu;
örneğin İngiltere için söyleyeyim:
Geliri 1000 pound olan ile geliri
5000 pound olan kişi aynı para
politikasıyla muhatap olduğunda
gelir dağılımının bozulduğu,
yoksullaşmanın arttığı ve para
politikasının başarısız olacağı
yönünde tartışmalar var.
Türkiye’de mesela biz onları
konuşuyoruz. Para politikası
homojen olmamalı, diyoruz. En
azından ben öyle diyorum. Siz ne
dersiniz?

▶ Esra Nur Uğurlu: Para
politikasının etkisinin gelir
dağılımı açısından nötr
olmadığı tespitine kesinlikle
katılıyorum. Buradan yola
çıkarak politika üretme
sürecinin bu etkileri göze alacak
şekilde nasıl geliştirilebileceği
üzerine düşünmek bence
anlamlı olur. Agent Based
modelling (ABM) adı verilen
bir modelleme yöntemi var.
Birçok sayıda heterojen iktisadi
ajanların yapısal özelliklerini
ve davranışlarını modellemeyi
mümkün kılan bir yöntem. Dile
getirdiğiniz bu konuyu ABM
yöntemini kullanarak çalışmak
mümkün olabilir. Fakat benim
daha önce üzerine düşünmüş
veya çalışmış olduğum
bir konu değil. O nedenle
söyleyebileceklerim biraz kısıtlı.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Asaf
Hocam, buyurun siz de.
ƒ Asaf Savaş Akat: Yok devam
edin siz, çok güzel gidiyor.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Şöyle
bir şey sorayım o zaman Esra
Hanım; İngiltere, enflasyonla
ilgili çok ciddi bir başarı elde
etti. %8’den %3’e kadar indirdi.
Amerika’da da benzerlik söz
Röportaj
konusu. Bir buçuk yılda enflasyon
istenilen noktalara geldi. Hatta
bugün Avrupa Merkez Bankası
Başkanı’nın, geç kalmayalım faiz
indiriminde diye demeci vardı.
Avrupa’da ve Amerika’da böyle
bir durum varken Türkiye’de
enflasyonun devam etmesini ya
da enflasyonla ilgili uygulanan
politikaların başarısız olmasını siz
neye bağlıyorsunuz? Çünkü ilgi
alanlarınızda Türkiye ekonomisi
de var, ona da dikkat ettim.
▶ Esra Nur Uğurlu: Türkiye’de
kur ve beklentilerin çok önemli
bir rol oynadığı kanaatindeyim.
Bir de tabii Türkiye gibi
gelişmekte olan ülkelerin ABD
ve İngiltere gibi merkez ülkeleri
faiz arttırımına giderken farklı
bir yol izlemeleri maalesef
çok da mümkün olmuyor.
Türkiye’de para politikası
alanında son birkaç yılda
uygulanan deneylerin bu sebeple
enflasyon açısında büyük bir
başarısızlıkla sonuçlandığı
düşüncesindeyim. Kısacası,
içerisinde bulunduğumuz
sistemde çevre ülkelerin
merkez ülkelerde yaşanan
gelişmeleri ister istemez dikkate
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 71
alması gerekiyor, özellikle de
ekonomimiz sermaye akımlarına
açık ve bağımlı olduğu sürece.
İngiltere enflasyonu %3’lere
indirebilmişken Türkiye’de
enflasyon neden hala yüksek?
Öncelikle farklı ülkelerde
enflasyona yol açan faktörleri
doğru tespit etmemiz gerekiyor.
İngiltere ve kıta Avrupası’nda
pandeminin yol açtığı tedarik
zincirlerindeki sorunlar ve
Ukrayna’daki savaşla beraber
artan enerji fiyatları enflasyonun
temel sebebi gibi gözüküyor.
Yani sorun daha çok arz
kaynaklı. ABD’de ise arz yönlü
bu iki faktörün yanı sıra bir
de talep genişlemesinin ve
talebin hizmetler sektörüne
kaymasıyla birlikte hizmet
sektöründe artan fiyatların
enflasyonu açıklayıcı gücünün
olduğunu düşünüyorum.
Türkiye’ye geldiğimizde ise kur
ve beklentiler önemli bir faktör
olarak karşımıza çıkıyor. TL’nin
değer kaybetmesinin enflasyona
bilinen direkt bir etkisi var.
Enerji fiyatlarının çok yüksek
seviyelerinden bir nebze olsun
inmesi ve İngiltere Merkez
Bankası’nın faiz konusunda
gösterdiği şahin tavrı neticesinde
72V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 Röportaj
İngiltere’de enflasyon kontrol
altına alınmaya başlandı. Bunun
tabii ki bölüşüm ilişkileri ve
büyüme rakamları açısından
ortaya çıkartacağı yan etkilerini
zaman içerisinde göreceğiz.
ƒ Ömer Faruk Çolak:
İktisatta heterojen dediğimiz
ya da ana akımdan sapan
heterodoks politikalar, yani
heterodoks iktisat da ciddi
ciddi konuşuluyor. Türkiye’nin
kurumsal yapılanmasındaki
bozukluklar; kurumsal yapılanma
derken kastettiğim uyguladığımız
yasalar, idare biçimimizdeki
davranış biçimleri, anayasamız,
cumhurbaşkanlığı sistemi. Sizce
bunlar bir etken mi enflasyon
konusunda? Daron Acemoğlu’nun
peşinden gelen pek çok iktisatçı
kurumsal yapılanmamız bozuk
olduğu için enflasyonla ilgili bir
türlü rahat nefes alamıyoruz,
diyor.

▶ Esra Nur Uğurlu: Ben

Daron Hoca’nın ele aldığı
hukukun üstünlüğü, eğitim,
demokrasi gibi kurumsal
faktörlerin yanı sıra Türkiye’nin
üretkenlik anlamındaki
yapısal sorunlarının iktisadi
değişkenleri açıklamada daha
önemli bir rol oynadığını
düşünüyorum. Daron Hoca’nın
çalışmalarında öne çıkardığı
kurumlar iktisadi değişkenler
üzerindeki etkisinden
bağımsız olarak kendi özünde
önemli olan kurumlar. Yani
enflasyona olan etkisi olsun ya
da olmasın hukuk sistemimizi
ve eğitim kurumlarımızı tabii
ki iyileştirmemiz gerekiyor.
Bu konulardaki sorunlarımız
aşikâr. Fakat ben enflasyonun
temel olarak kurumlar
bağlamında açıklanabileceğini
düşünmüyorum.
ƒ Asaf Savaş Akat: Ben bir
şey sormak istiyorum. Türkiye’de
iktisatçıların hangi ekole
mensup ya da yakın olduğu
konusunun meraklısı çoktur.
Yazdıklarından gördüğüm
kadarıyla senin eğitiminde ana
akım dışındaki ekollerin ağırlığı
yüksek duruyor. Özellikle post
Keynesyen ve yapısalcı iktisat
ağırlığı çok belirgin. Öte yandan
kurduğun modeller ana akım gibi
fevkalade matematik kullanan
ayrıntılı modeller. Bunları
nasıl bağdaştırıyorsun? Ana
akımla ilişkin nasıldır? Türk
okuyucusunun özellikle merak
duyacağı şeylerden biri budur.
Çok sayıda ekolden hangilerine
kendini yakın hissediyorsun?
Hangi noktalarda bunlardan
ayrılıyorsun? Bu konudaki
görüşlerini merak ediyorum.
▶ Esra Nur Uğurlu: Sizin de
bahsettiğiniz gibi eğitimimde,
özellikle master ve doktora
yaparken, post Keynesyen
iktisatçılarla haşır neşir

Grafik 1. Enflasyon Oranı (1990-2019)
Kaynak: IMF, WEO (April 2020).
olma imkânı yakaladım.
Bu akımın çalışmalarımda
büyük bir etkisinin olduğunu
söyleyebilirim. Post Keynesyen
veya yapısalcı heteredoks
ekollerden ilham alıyor olmak,
metodolojik olarak modelleme
yapmaktan ve ampirik
yöntemler kullanmaktan
kaçınmayı gerektirmiyor. Ana
akım daha fazla matematik
kullanırken, heterodoks
iktisatçılar matematikten
kaçıyor veya kaçmalı gibi bir
durum söz konusu değil bence.
Sizin de bahsettiğiniz gibi her
iki akımda da modelleme ve
ampirik yöntemler kullanılıyor.
Fakat modelleme yaparken
kullandığımız varsayımlar
noktasında çok büyük
farklılaşmalar var ana akım ve
heterodoks akımlar arasında.
Ana akım modeller mikro
iktisadi temeller üzerine
kurgulanırken heterodoks
modeller ekonomiye daha
bütüncül bir açıdan bakıyor.
Master sürecinde Avrupa’da
eğitim alırken post Keynesyen
Röportaj
iktisat ağırlıklı bir müfredat
okudum. Eckhard Hein ve
Marc Lavoie gibi günümüzün
önde gelen post Keynesyen
iktisatçılarından ders alma
fırsatım oldu. Fakat bu süreçte
günümüz post Keynesyenlerinin
Avrupa ve Batı merkezci bir
bakış açısına sahip olduğunu
fark ettim. Daha çok Avrupa’nın
ve ABD’nin iktisadi sorunlarını
kendisine sorun edinen
ve bunun neticesinde de
işin daha çok talep tarafına
odaklanan bir yanları var yakın
dönem post Keynesyenlerin.
Gelişmekte olan ülkelerde
iktisadi sorunları incelerken
talebin yanı sıra işin üretim
ve arz yönüne de bakmamız
gerekiyor. Bu çıkış noktası beni
Latin Amerika’nın yapısalcı
iktisadi yazını ve erken dönem
post Keynesyenleri okumaya
yönlendirdi, örneğin Michael
Kalecki ve Joan Robinson
gibi. Onların çalışmalarını
okuduğumda aslında erken
dönem post Keynesyenlerin
gelişmiş ve gelişmekte olan
ülke ayrımına çok dikkat
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 73
ettiğini fakat yeni dönem post
Keynesyenlerin bu ayrımı çok
da dikkate almadığını fark ettim.
Nihayetinde çalışmalarımda
hem post Keynesyenlerden
hem de yapısalcılardan
esinleniyorum diyebilirim. Aynı
zamanda ana akımda yazılan
çizilen şeyleri de takip etmeye
çalışıyorum, özellikle ampirik
çalışmaları. Esin kaynaklarım
ve ilgi alanlarım biraz eklektik
diyebilirim.
ƒ Asaf Savaş Akat: Sentez
de diyebilirsin. Kendi hesabıma
özellikle Joan Robinson’u
duyduğuma çok sevindim. Joan
Robinson olağanüstü iyi bir
iktisatçıdır. Nobel almaması
büyük bir yazıktır. Hâlâ bundan
elli-altmış yıl evvel yazdıkları
okunduğu zaman insan hayret
içinde kalıyor. Bu kadar öngörülü
olması, bu kadar iyi anlaması
ekonomiyi çok şaşırtıcı.
▶ Esra Nur Uğurlu: Kesinlikle.
ƒ Asaf Savaş Akat: Ödüllü
makalesini anlatsın mı, ne dersin?
74V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
ƒ Ömer Faruk Çolak: Evet,
buyurun Hocam.
▶ Esra Nur Uğurlu: Ödüle
layık görülen makalemin
Türkçeye çevirisi “Politika
Kaynaklı Hanehalkı Kredi
Genişlemelerinin Sektörel
Etkileri”. Structural Change and
Economic Dynamics dergisinde
yayımlandı. Makale ücretsiz
erişime açık, göz atmak ya da
daha detaylı okumak isteyen
okuyucularımız varsa internet
üzerinden kolaylıkla erişebilirler.
Makale teknik bir makale
ama ben okurlarımızı çok
sıkmamak adına daha sözel bir
şekilde anlatmaya çalışacağım.
Modeli anlatmadan önce
modele bir nevi ilham veren
ve motivasyon kaynağı olan,
Türkiye’de 2002-2013 yılları
arasında yaşanan gelişmeleri
kısaca özetlemek istiyorum.
İktisat ve Toplum Dergisi’nin
okuyucularının çok iyi bileceği
gibi Türkiye 2001 krizinden
çıkarken Güçlü Ekonomiye
Geçiş isimli bir program
uyguladı. Bu programın temel
iki amacından birisi enflasyonu
düşürmek, diğeri ise mali
disiplin sağlamaktı. Grafik
1’de 1990-2019 yılları arasında
enflasyon oranını göstermeye
Röportaj
çalıştım. Enflasyonun, 1990’lı
yıllarda yaklaşık %76-%77 gibi
bir seviyede gerçekleşirken,
2004 yılına geldiğimizde tek
haneli rakamlara düştüğünü
görüyoruz. Ben o zamanlar 13-
14 yaşlarındaydım ama çok net
hatırlıyorum; Ankara’da bütün
billboardlarda enflasyonun tek
hanelere düştüğü bildiriliyor ve
kutlanıyordu. Yaklaşık 2016’ya
kadar tek hanelerde devam
etti enflasyon. Mali disiplin
açısından baktığımızda da
milli hasılanın yaklaşık %7-
%8’ine denk gelen bir fazlalık
verildiğini görüyoruz 2002-2006
yılları arasında. Yani programda
belirtilen bu iki hedefe
ulaşıldığını söyleyebiliriz.
ƒ Asaf Savaş Akat: Esra, araya
girebilir miyim?
▶ Esra Nur Uğurlu: Tabii.
ƒ Asaf Savaş Akat: Şimdi bu
tashih etmek değil ama güçlü
ekonomiye geçiş programının
iki hedefinden bir tanesi de dış
dengeyi sağlamaktı. Bundan
bahsetmek lazım. Türkiye’nin
“dur-kalk” (stop-and-go)
kabusundan kurtulması için
uygulanan bu programın iki ayağı
vardı: bir tanesi enflasyon, diğeri
de dış dengeydi.
▶ Esra Nur Uğurlu: Evet, dış
dengeye geleceğim.
ƒ Asaf Savaş Akat: Programın
hedefinden sapma oldu dış
dengede.
▶ Esra Nur Uğurlu: Dış
dengede çok ciddi bir sapma
oldu. Bu kısma geleceğim
kesinlikle.
Enflasyonu kontrol altına alma
ve mali disiplin temel hedefler
olarak belirtiliyor. Programın
hem kendisini hem de üzerine
yazılan eleştirileri detaylıca
okudum. Programın öne
çıkardığı diğer hususlardan bir
tanesi de 90’lı yıllarda ticari
bankaların yüksek faiz veren
hazine tahvillerine çok fazla
odaklandığı için özel sektöre
yeteri kadar kredi vermediği.
Gerçekten de 90’lı yıllarda
bankaların kârlarının büyük bir
kısmını hazine tahvillerden elde
ettiğini görüyoruz. Programda
eğer mali harcamalar kısılırsa
bu bankaları direkt özel sektöre
kredi vermeye teşvik edeceği
bunun da yatırım oranlarını
otomatik bir şekilde arttıracağına
dair bir anlayış hâkim. Bir nevi
“crowd-in” mekanizmasından
bahsediyor yani program. Fakat
2000’li yıllara geldiğimizde

Grafik 2. Banka Kredileri
Kaynak: Bank for International Settlements, Bank Regulation and Supervision Agency (BRSA) & kendi hesaplamalarım.
uluslararası piyasalarda faiz
oranlarının düşük olması ve
liranın değerli olması sebebiyle
Türkiye’de özel sektörün özellikle
Türkiye’nin önde gelen büyük
şirketlerin kredi talebini yurt
dışına kaydırdığını görüyoruz.
Yine bu dönemde yaşanan
diğer bir önemli gelişme ise
yabancı menşeili bankaların
(örneğin HSBC gibi) Türkiye
piyasasına girmesi. Literatürde
büyük uluslararası bankaların
tüketici kredisi vermede bir nevi
karşılaştırmalı üstünlüğünün
olduğuna dair bir tez var. Bu
üstünlük şundan kaynaklanıyor;
yabancı bankalar kendi ana
ülkelerinde çok daha uzun
süredir tüketici kredisi verme
Röportaj
tecrübesine sahiptiler, bu
nedenle ellerinde büyük veri
setleri ve geliştirmiş oldukları
modelleme yöntemleri mevcuttu.
Karşılaştırmalı üstünlüklerinden
ve Türkiye’nin 2000’li
yılların başında yakaladığı
makro iktisadi istikrardan
faydalanmak isteyen yabancı
bankalar, Türkiye piyasalarına
girip tüketici kredisi vermeye
başlıyorlar. Yerel bankalar da
yabancı bankaların bu alanda
geliştirdikleri uygulamaları bir
nevi kopyalıyor. Çünkü büyüyen
bir piyasa var, bu piyasanın
dışında olmak istemiyorlar. Bu
süreçte çeşitli uygulamaların
geliştirildiğini görüyoruz.
Kredi kartı taksitlendirme
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 75
uygulamaları, uçuş millerinin
krediye çevrilmesi, kamu
sektöründe çalışan emekçilerin
maaş müşterisi oldukları
bankalardan çok daha kolay
kredi alabilmesi tarzında envai
çeşit strateji geliştiriliyor.
Bunun yanı sıra, Türkiye’nin
inşaat sektörü üzerine kurulan
büyüme stratejisinin ve
tüketici kredisi genişlemesinin
kamu harcamalarının talep
oluşturmada azalan rolünü telafi
etmeye yönelik fonksiyonel rol
oynamasının kredi genişlemesine
katkı sağladığını söyleyebiliriz.
Çalışmamda bütün bu faktörleri
bankaların hanehalklarına kredi
verme istekliliği ve kabiliyetinin
artması şeklinde özetledim.
76V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Grafik 3. Tüketim Harcamaları ve Cari Denge
Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası.
Grafik 2’de Türkiye’de banka
kredilerinin gelişimini özetleyen
birkaç veriyi sunmaya çalıştım.
Sol üstteki panele baktığımızda,
hanehalkı kredilerinin gayri
safi hasılaya oranının yaklaşık
on yıl içerisinde %3’lerden %20
’lere kadar çıktığını görüyoruz.
Sağ üstteki panelde tüketici
kredilerinin toplam krediler
içerisindeki payının 2000’li
yılların başında çok ciddi olarak
arttığını görüyoruz ve bu artışta
yabancı bankalar ile kamu
bankalarının çok önemli bir rolü
var. Yine benzer bir şekilde sol
alttaki panelde konut kredilerinin
toplam krediler içindeki payının
çok ciddi artışta olduğunu
görüyoruz 2000’li yılların
başında. Son olarak kredilerin
sektörel dağılımına baktığımızda
tüketici kredilerinin payının en
yüksek olduğunu görüyoruz.
Bunun yanı sıra imalat
sektörüne verilen kredilerin
oranı azalırken, inşaat sektörüne
Röportaj
verilen kredilerin payında ciddi
bir artışın yaşandığı görülüyor.
Bu gelişmelere paralel olarak
tüketim harcamalarında ciddi bir
artış var. Tüketim harcamalarının
reel büyüme oranı %4-%10
arasında değişiyor kriz yılları
haricinde. Kredi genişlemesi ve
tüketim harcamalarının artışına
bir de liranın bu yıllarda çok
değerli olmasını eklediğimizde,
cari dengede az önce Asaf
Hoca’nın da belirttiği bozulma
ortaya çıkıyor 2000’lerin başı
itibarıyla (Grafik 3). Tabii bu
verilere çıplak gözle bakarak
kredi genişlemesi cari açığa
sebep oldu diyemeyiz, ancak
gördüğümüz belli başlı
gelişmeler arasında en azından
bir korelasyon olduğunu iddia
edebiliriz. Az önce bahsettiğim
TL’nin bu yıllarda aşırı değerli
olduğunu reel efektif döviz
kuru üzerinden görebiliriz.
Grafik 4’te gösterdiğim verinin
100’ün üzerinde olması, 2000’li
yıllarda liranın kabaca ifade
edecek olursak reel anlamda
aşırı değerli seviyelerde
dalgalandığını gösteriyor.
Büyüme oranlarına baktığımızda
göreceli olarak 2000’li
yıllarda büyümenin yüksek
gerçekleştiğini söyleyebiliriz
(Grafik 5). Fakat 2011-2013
itibarıyla aşağı yönlü bir trend
var. Bu tabloda 2013’te Fed’in
uluslararası tahvil alımlarını
azaltacağı açıklamasının büyük
bir payı var. Türkiye’ye dair
birçok veride 2013 yılında bir
kırılma olduğunu görüyoruz.
Şimdi madalyonun bir yüzünde
görece yüksek büyüme oranları
ve enflasyonun kontrol altına
alınmış olması varken, diğer
yüzünde sektörel üretim ve
istihdam oranlarında bir
bozulmanın yaşandığını
görüyoruz (Grafik 6). Bu
noktada ben, ticarete konu olan
ve olmayan sektörler arasındaki
ayrıma dikkat çekmeye çalıştım

Grafik 4. Reel Efektif Döviz Kuru
Kaynak: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası.
makalemde. Genel olarak
hem üretim hem de istihdam
açısından ticarete tabi olmayan
sektörün büyümesinin, ticarete
tabi olan sektördeki büyümeye
göre çok daha yüksek olduğunu
görüyoruz. Burada ticarete tabi
olan sektör temel olarak imalat
sektörünü kapsarken ticarete tabi
olmayan sektöre inşaat, emlak,
finans ve diğer hizmet sektörleri
giriyor. Her ne kadar 2000’li
yıllarda imalat sektörü büyümeye
devam etmiş olsa da inşaat ve
emlak sektörlerinin büyüme
oranının çok daha yüksek
olduğunu görüyoruz Grafik
7’den.
Makalemde burada kabaca
çizmeye çalıştığım gelişmelerden
esinlenerek iki sektörlü bir
model oluşturmaya çalıştım;
bu iki sektör ticarete konu olan
ve olmayan sektör. Modelde iki
sınıf var; emekçi ve sermayeder
sınıf. Teknik bir model olduğu
için okuyucularımızı sıkmamak
Röportaj
adına modelin varsayımlarını ve
mekanizmaları sözel bir şekilde
anlatmaya çalışacağım. Modelin
üretim tarafına bakacak olursak
ticarete tabi olan sektörde
hem sermaye malları hem iş
gücü üretimde kullanılıyor.
Ticarete tabi olmayan
sektörde ise sadece iş gücünün
kullanıldığını varsaydım.
Bir model oluştururken ister
istemez gerçeklikten bir derece
soyutlama yapmamız gerekiyor.
Ben de varsayımlarımı seçerken
Türkiye’nin yapısal özelliklerine
mümkün olduğunca dikkat
etmeye çalıştım. Aynı zamanda
post Keyneysen ve yapısalcı
iktisatta sıkça kullanılan
modelleme varsayımlarını
da dikkate almaya çalıştım.
Toplam talep üç ürün arasında
sabit oranlar çerçevesinde
dağılıyor modelde. Bu ürünler
yerli üretilen ticarete tabi
ürünler, yerli üretilen ticarete
tabi olmayan ürünler ve ithal
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 77
edilen ürünler şeklinde. Ücretli
çalışanlar bütün gelirlerini ve
net banka kredilerini tüketim
üzerine harcarken sermayedar
sınıf gelirinin bir kısmını tasarruf
edebiliyor. Post Keynesyen
iktisatla haşir neşir olanlar
bilir, bu çok sıklıkla yapılan bir
varsayım. Yatırım harcamaları
noktasında ticarete konu olan
sektörde yatırımların kapasite
kullanım oranıyla doğru orantılı
olduğunu varsaydım. Yurt içi
ve yurt dışı faiz oranları ve kur
beklentileri nominal kur değerini
belirliyor modelde. Reel kurun
değer kaybetmesinin cari denge
üzerinde olumlu bir etkisinin
olduğunu varsaydım.
Ücretler ve fiyatlandırma
davranışları üzerine de kısaca
konuşayım. Ticarete konu
olmayan sektörde çalışanların
emeğin ortalama ürününü
kazandığını varsayıyorum. Yani
ücret toplam gelirin çalışanlar
arasında eşit bir şekilde
78V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Grafik 5. GSYH Büyüme Oranı
Kaynak: IMF, World Economic Indicators (April 2020).
bölünmesiyle bulunuyor. Bu
yapısalcı iktisattan gelen bir
varsayım. Arthur Lewis’in 1954
yıllı çalışmasını bilenlere tanıdık
gelmiştir. Onun modelinde
geleneksel sektörde ücretler
bu şekilde belirleniyor, ben
de Lewis’den ödünç aldım
bu varsayımı. Ticarete tabi
olan sektörde çalışanlar diğer
çalışanlara göre daha fazla
kazanmak istiyorlar. Ve iki
sektör arasında sabit bir nisbi
ücret oranı var. Fiyatlandırma
davranışına gelecek olursak,
ticarete konu olan sektörde
mark up fiyatlandırması mevcut.
Merkez Bankası enflasyon
hedeflemesi yapıyor ve temel
araç olarak politika faizini
kullanıyor. Son olarak bankacılık
sisteminden bahsedeyim.
Bankacılık sistemini çok basit bir
şekilde ele aldım. Yükümlülük
tarafında yurt içi ve yurt dışı
yatırımcıların mevduat hesapları
varken, varlık tarafında iş ve
Röportaj
tüketici kredisi var. Mevduat ve
kredi faizlerinin eşit olduğunu,
bankaların herhangi bir kâr
elde etmediğini varsayıyorum
işimi basitleştirmek adına.
Bankaların hedeflemiş oldukları
bir kredi miktarının olduğunu
varsayıyorum. Hedeflenen
kredi miktarı, gerçekleşen
kredi miktarının üzerine
çıktığında tüketici kredilerinde
genişleme gerçekleşiyor. Benim
röpörtajın başında bahsettiğim
bankaların hanehalklarına
kredi verme istekliliğini ve
kabiliyerini arttıran politikaları,
hedeflenen kredi miktarını
göstereden değişkenin artmasıyla
modelliyorum. Bu açıdan bu
değişken ve kredi genişlemesini
gösteren denklem modelimin
en kritik noktasını oluşturuyor.
Modeli kurduktan sonra, modeli
ticarete tabi olan sektördeki
hasıla sermayesi açısından
çözdüm. Teknik olarak örtük
fonksiyon teoremi adlı bir
teorem kullandım modeli
çözmek için. İşin teknik kısmına
girmeden modelin denge
durumunun mantığını anlatmaya
çalışayım. Modelde ekonominin
dengede olması için gereken
üç şart var. Bu şartlardan ilki,
ticarete tabi olan sektörde üretim
ile talep arasında bir denklik
olması. İkincisi, bu denkliğin
ticarete tabi olmayan sektörde
de gerçekleşmesi. Son olarak
ticarete tabi olmayan sektörde
çalışanların hedefledikleri ücret
haddinin gerçekleşiyor olması.
Bu üç koşul gerçekleştiğinde
ekonomi dengede oluyor. Modeli,
ticarete tabi olan sektörün hasıla
sermaye oranına göre çözdükten
sonra bu oranın tüketici kredisi
genişlemesine göre türevini
aldım. Türevin negatif olduğunu
görüyoruz. Yani diğer bütün
değişkenler sabitken tüketici
kredi genişlemesi ticarete tabi
olan sektördeki hasıla sermaye
oranını düşürüyor. Bunun

Grafik 6. Nispi Sektörel Üretim ve İstihdam Oranı
Kaynak: TÜİK & Kendi Hesaplamalarım.
paralelinde ticarete tabi olmayan
sektörün çıktısı artıyor ve
belirli şartlar altında cari denge
bozuluyor. Modelin ortaya
çıkardığı temel üç sonucu bu
şekilde özetleyebiliriz.
Şimdi kısaca bu sonuca yol açan
dinamikleri anlatmaya çalışayım.
İlk olarak modelimizde politika
kaynaklı tüketici kredisi
genişlemesi gerçekleşiyor.
Bu genişleme talebi besliyor
ve artan talebin bir kısmı
ticarete konu olmayan sektöre
giderek bu sektördeki ortalama
ücretleri arttırıyor. Ticarete
konu olan sektörde çalışanlar
bu gelişmeye paralel olarak
ücret taleplerini arttırıyor ve
artan ücretler fiyatlara yansıyor.
Merkez Bankası enflasyon
hedeflemesi yaptığı için bu
enflasyonel baskıya politika
faizini arttırarak karşılık veriyor.
Bunun neticesinde nominal
ve reel kur değer kazanıyor
ve uluslararası rekabet gücü
Röportaj
azalıyor. Bunun beraberinde
ticarete konu olan sektörün
çıktısı daralıyor. Yani mekanizma
bu şekilde işliyor. Sektörel
denge ticarete konu olmayan
sektöre doğru kaydığı için ve
bu kaymanın sanayileşmesini
tamamlamamış bir ülkede
gerçekleştiği için bu sonucu
bir nevi erken sanayisizleşme
olarak ifade edebileceğimizi
düşünüyorum. Oluşturduğum
model sunduğum gelişmelerin
birçoğunu açıklayabiliyor.
Kredilerin politika neticesinde
artması, kurun değer kazanması,
Merkez Bankası’nın enflasyon
hedeflemesi yapması, cari
dengenin bozulması, sektörel
dengelerin bozulması
şeklindeki gelişmeleri modelde
görebiliyoruz. Fakat sunduğum
verilerle modelin sonuçları
arasındaki bu uyum modelin
kusur olduğu anlamına tabi ki
gelmiyor. Modelin ele alamadığı
ve eksik kaldığı birçok nokta
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 79
var. Örnek verecek olursam,
bankacılık sektörünü çok basit
bir şekilde ele aldım ve finansal
akımları çok çeşitlendirmedim.
2013 sonrasında büyüme
oranlarında yaşanan düşüş, yahut
sektörel verimlilik dinamikleri
üzere çok fazla bir şey söylemiyor
model. Bütün bu gelişmeleri
ele alan bir model oluşturmak
hem hedefim değildi hem de
bence teknik olarak işimi çok
fazla zorlaştıracaktı. O yüzden
ana hikâyemle ilgisi kuvvetli
olmayan belli başlı konulara
çok girmemeye çalıştım. Fakat
bu eksiklikler bana bu tarz
çalışmalar yapmak için Türkiye’de
çok geniş bir alanın olduğunu
gösteriyor. Her ne kadar
son yıllarda heterodoks diye
adlandırdığımız iktisadi ekollere
olan ilgi Türkiye’de artmakta
olsa da (ki bence bu çok olumlu
bir gelişme) Türkiye üzerine bu
ekollerden yola çıkılarak yapılan
modelleme çalışmaları maalesef
80V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Grafik 7. İmalat, İnşaat ve Emlak Sektörlerinin Büyüme Oranı
Kaynak: TÜİK & Kendi Hesaplamalarım.
çok kısıtlı. Bu nedenle bu alanda
büyük bir boşluğun olduğunu
düşünüyorum. Röportajımızı
okuyan meslektaşlarım veya
doktora yapmayı düşünen
benden daha genç arkadaşlar
varsa, yapısalcı ve post
Keynesyen modeller üzerine
çalışmak benim naçizane
bir önerim olabilir belki. Bu
yöntemleri kullanarak Türkiye
üzerine çalışmalar yapmanın
büyük bir ihtiyaç olduğunu
düşünüyorum.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Teşekkür
ederiz. Bizim de amacımız,
son söylediğiniz cümlelerdeki
gibi diğer araştırmacılara yol
açmak bu tür sohbetlerde ve
röportajlarda.
▶ Esra Nur Uğurlu: Teşekkür
ediyorum.
Röportaj
ƒ Ömer Faruk Çolak: Doğru
değil mi, Asaf Hocam?
ƒ Asaf Savaş Akat: Çok doğru.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Hocam,
Esra Hoca’nın da söylediği gibi,
Türkiye’de cari denge ortadan
kalkınca enflasyon da karşımızda
kabak çiçeği gibi açıyor.
ƒ Asaf Savaş Akat: Enflasyonu
düşürmek için cari dengeyi
arttırıyorsun, bozuyorsun; sonra
cari dengeyi düzeltmek için
enflasyonu yükseltiyorsun.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Kilit
nokta ise ticarete konu olan ve
olmayan sektörler meselesi.
ƒ Asaf Savaş Akat: Ben
üretimin dış ticarete göre
sektörlere ayrılmasını uzun
süredir savunuyorum, her fırsatta
dile getiriyorum. Dolayısıyla
enflasyonun dinamiğinin de
oradan izlenmesi gerektiğinin
belirtilmesine çok memnunum.
Yani bizzat enflasyonu tek mallı
modelle değil, iki mallı modelle
incelemek gerekiyor. Kastettiğim
ticarete konu olan ve olmayan
sektörler (İngilizce tradables
nontradables). Bir nokta şu:
bunun ille de gelişmişliğin erken
süreçlerinde olması gerekmiyor.
Örneğin İngiltere; sen hâlen
oradasın. İngiltere, 1960’larda
ilk sanayisizleşme deneyimini
aşırı değerli kur nedeniyle yaşadı.
Lewis’in söylediği ilkel birikim
dönemi, yani sanayileşmenin
yola çıkması Türkiye açısından
baktığımızda 1950’lerde, 60’larda
yaşandı. Hadi belki 70’lerde ve
80’lerde diyelim. Ama 2000’lere
geldiğimizde, artık Türkiye
Gümrük Birliği’ne üye bir ülkedir.
Demek ki sürecin yapısal boyutu
 Röportaj
krizi olarak ortaya
çıkmasıyla birlikte
bir takım çevrelerde
2000’li yılların
başlarında uygulanan
politikalara dönersek
sorunlarımızın büyük
ölçüde çözüleceğine
dair bir görüş hâkim
olmaya başladı. Ben
de çalışmamda, bu
argümana eleştirel bir
bakış açısı sunmaya
çalıştım. Objektif
olarak elimizdeki
verileri dikkatli bir
daha önemlidir. Komşunun
şekilde incelememiz gerekiyor.
taklidi, vs. var ama esas sorun
Evet büyüme görece olarak
aşırı değerli döviz kuru ve
yüksek ve enflasyon kontrol
kredi genişlemesinin hizmetler
sektörünün şişmesi ve sanayinin altına alınmış durumda 2000’li
nisbi olarak daralmasıyla, yani yıllarda; fakat bu dönemde cari
büyük dış açıklarla sonuçlandığı dengeye ve üretimin sektörel
ortadadır. Öyle değil mi? kompozisyonuna gereken
önemin verilmemiş olduğunu
▶ Esra Nur Uğurlu: 2018 görüyoruz. Bu nedenle
sonrası enflasyonun artması, 2000’li yıllara dönüş yapmak
TL’nin değer kaybetmesi ve sorunlarımızı çözemeyeceği
bu gelişmelerin bir bölüşüm gibi, yapısal sorunlarımızı daha
Modern Para Teorisi’ne Giriş –
Eleştirilere Yanıt
Eric Tymoigne, L. Randall Wray
Modern Para Teorisi ve
Politikası
Bora Süslü, Özgür Balmumcu
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 81
da derinleştirme potansiyeline
sahip. Detayları henüz çok
netleşmemiş olmasa da
Türkiye’de varlık dolarizasyonu,
fonksiyonel gelir dağılımının
bozulması ve enflasyonu
açıklayabilecek bir model
oluşturma fikri var aklımda.
Kaba taslağını çıkarttığımda
sizlerle paylaşıp görüşlerinizi
almayı çok isterim. Özellikle
enflasyon konusunda son
yıllarda bence çok güzel
çalışmalara yapıldı, “conflict
inflation” literatürü tekrar gün
yüzüne çıktı. Bunlar bence çok
olumlu gelişmeler. Bu literatürü
Türkiye’ye uyarlayarak anlamlı
çalışmalar yapılabilir diye
düşünüyorum. Eğer enflasyon
odaklı bir panel veya bir çalıştay
düzenlersek, ben de bu noktada
bir katkı yapmaya çalışabilirim.
ƒ Ömer Faruk Çolak: Seve seve
Hocam. Çok güzel bir sohbet oldu.
Elinize, ağzınıza sağlık.
82V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Sozialökonomik “Tekrar” Ana Akım
İktisat mıdır?
Max Weber ve J. Schumpeter’de Sozialökonomik, genel olarak Alman politik iktisat düşüncesinin
Almanya’da ana akım iktisadı oluşturduğu döneme ve aynı zamanda Osmanlı’nın geç, Türkiye’nin
erken dönemine karşılık gelmektedir.
D. Colander’in 2000 yılında
yayımlanan “Neoklasik İktisadın
Ölümü” başlıklı makalesinde,
ana akım iktisat neoklasik
iktisat değildir görüşü hayli
ilgi çekmişti. Davranışsal
iktisat, karmaşıklık iktisadı,
deneysel iktisat, evrimci iktisat,
nöroiktisat vb. alanlarda
gelişmeler neoklasik iktisadı
çok farklı bir yere götürdü.
Adeta I. Lakatos’da öne çıkan
kavram olan “sert çekirdek”
çatladı. Bu çerçevede sosyal
ağlar, mezoiktisat gibi gelişmeler,
belki de çekirdeğin kırılmasına
yol açtı. Acaba sözü edilen
gelişmeler, özellikle 20. yüzyılın
ilk yarısındaki Alman iktisadi
düşüncesindeki ana akım
iktisat anlayışını temsil eden
Sozialökonomik içeriğindeki
iktisadın geri dönüşü müdür?
İktisat Sanatı
Makalede ilk önce
Sozialökonomik kavramının
tarihsel olarak ortaya çıkışı
ele alınacaktır. Daha sonra
günümüzde de devam eden bir
tartışma ele alınacaktır: “yeni
kurumcu iktisat”taki gelişmeler,
Sozialökonomik anlamda iktisadı
içermekte midir?
Bir noktaya dikkat çekmek
isterim; sosyal iktisat kavramı
yerine Almanca orijinalini tercih
ettim çünkü Sozialökonomik,
bugün kullanılan social
economics ve social economy
kavramlarından farklıdır.
Bugün social economics,
daha çok heterodoks iktisat
içinde karşılığını bulurken,
Sozialökonomik Almanya’da
ana akım iktisat anlayışını
temsil etmekteydi. Bu makalede,
20. yüzyılın ilk yarısında
Ercan Eren
Yıldız Teknik Üniversitesi
eren@yildiz.edu.tr
Almanya’daki ana akım
iktisat çerçevesinde sosyal
iktisada (Sozialökonomik)
yaklaşılmaktadır.
1. Sosyal İktisat ve
Sosyal Ekonomi
Bugünkü literatürde social
economy ve social economics
kavramları açık olarak
belirtilmemekle birlikte,
kısmen ayrı içeriklerde
kullanılmaktadır. Türkçe
kavram karışıklığını önlemek
için bu bölümde sosyal
ekonomi, social economy;
sosyal iktisat, social economics
olarak kullanılacaktır. Şunu da
belirtmek gerekir; açık bir ayrım
da yoktur. Sosyal iktisat ve
sosyal ekonomi literatürünün iç
içe olduğu birçok çalışma vardır.
 İktisat Sanatı
Üçüncü ekonomi temelinde, veya ticari sosyal girişimler gibi
sosyal iktisat çalışmaları da yeni ortaya çıkan kuruluşlara
yaygındır (Davis, 2022). doğru genişleme eğilimindedir.
Sosyal ekonomi (Bidet, 2021) Sosyal ekonominin kapsamı ve
terimi, özgün bir girişimcilik özellikleri her ulusal bağlama
biçimini temsil eden birkaç göre değişiklik gösterse de bu
spesifik özelliği ortak olarak kuruluşlar genellikle tarım,
paylaşan bir dizi ekonomik kredi ve bankacılık, sigorta
kuruluşu tanımlama veya ticaret gibi piyasa odaklı
eğilimindedir: gönüllü katılım, faaliyetlerin yanı sıra, belirli
karar özerkliği, yasal bir kimlik sağlık ve sosyal hizmetlerin,
aracılığıyla resmi varoluş, eğitimin ve daha genel
ekonomik bir faaliyete yönelme, olarak tüm kamu mallarının
demokratik yönetişim, kâr sağlanması gibi sosyal açıdan
amacı gütmeme ve doğrudan yararlı olduğu düşünülen
sermayeyle bağlantılı olmayan ancak kârlı olmayan, ağırlıklı
kâr dağıtımı. Bu özellikler, olarak piyasa odaklı olmayan
sosyal ekonomi kuruluşlarını faaliyetlerle de ilgilenmekte ve
hem kamu sektörünü oluşturan bu faaliyetlerde önemli bir rol
kamu kurumlarından hem de oynamaktadır.
kapitalist sektörü oluşturan Sosyal iktisat kavramının bir
kapitalist firmalardan ayırmakta kullanımı, daha çok heterodoks
ve genellikle “üçüncü ekonomi iktisat çerçevesindedir.
veya sektör” teriminin sosyal Davranışsal, kurumcu, post
ekonomiyle eş anlamlı olarak keynesçi, feminist, ekolojik
kullanılmasına yol açmaktadır. iktisat, sosyal iktisat başlığında
Daha politik bir perspektiften toplanmaktadır (McAdam,
bakıldığında, sosyal ekonomi Kolev ve Dekker, 2018).
sivil toplumun bir parçası Avusturya Okulu’nu da bu
olarak da görülebilir, ancak şemsiyeye katan çalışmalar var
sivil toplumun herhangi (Chamlee-Wrıght ve Storr, 2015).
bir ekonomik yönelimi ya Sosyal iktisadın ne olduğuna
da resmileşmiş bir kimliği ilişkin fikir birliği olduğunu
olmayan diğer bileşenlerinden söylemek zordur. Sosyal iktisat,
ayrılır: sosyal ekonomi resmen çoğu zaman şemsiye bir
örgütlenmiş olarak görülebilir. kavramdır (Hellmich, 2017).
Başlangıçta sosyal ekonomi Sosyal iktisat araştırmalarında
üç temel üzerine oturuyordu: iki motivasyon kaynağından
Kooperatifler, karşılıklı söz edebiliriz (Hellmich, 2017);
birlikler (mutual society, ilk grup neoklasik iktisat
mütekabil müessese, ortakların ve rasyonel seçim teorisi ile
sorumlulukları karşılıklı tartışmaya odaklanmaktadır.
olan şirket) ve dernekler. Bu İkincisi ise, ilhamını öncelikle
geleneksel çevre artık vakıflar ekonomik yaşamı sosyal
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 83
yaşamın bir parçası olarak
anlama niyetinden almaktadır.
İlk grup “ekonomik”
sosyoekonomi olarak
adlandırılmaktadır. İkincisi
-”sosyolojik” sosyoekonomi- ile
önemli ölçüde örtüşmektedir.
Çoğu zaman sosyoekonomi
terimi “yeni iktisat sosyolojisi”
ile eş anlamlı olarak
kullanılmaktadır. Bugün
“ekonomik” ve “sosyolojik”
sosyoekonomi yaklaşımlarından
söz edebiliriz.
İlk grubun anlayışına göre,
sosyoekonomi normatif bir
bilimdir ve sonuçları etik
standartlara göre ölçer. Amacı,
ekonomiyi daha gerçekçi
bir aksiyon-teorik temelle
geliştirmek, hangi bağlamlarda
hangi davranış kalıplarının
(rekabet, iş birliği, fedakârlık
ve diğerleri) sosyal olarak arzu
edilen sonuçları ürettiğini
göstermek ve istenen davranışı
teşvik etmek için kurumsal ve
yapısal düzenlemeler yapmaktır.
Sosyal normlar ve aktörlerin
tercihleri verimli faktörler olarak
değil, birbirleriyle etkileşim
halinde olan ve kendileri de
ekonomik eylem ve sosyal
yapıların hem bir sonucu hem
de belirleyicisi olan değişkenler
olarak ele alınmaktadır.
Davranışsal iktisat,
kompleksite iktisadı, bilgisayar
simülasyonları gibi gelişmeler
ilk grubun gelişmesine olanak
sağlamaktadır.
İkinci grupta, yeni iktisat
sosyolojisi (new economic
sociology) ve sosyal iktisat
84V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
(social economics) birbirini
beslemektedir. Bazı
yazarlar, sosyoekonomi
ve yeni iktisat sosyolojisi
kavramlarını eş anlamlı
olarak kullanmaktadırlar.
Yeni iktisat sosyolojisinde
sosyal ağ (network) analizi ana
metodolojidir.
2. Sozialökonomik
Almancada iktisat bilimini
karşılayan çok sayıda kavram
vardır; Nationalökonomie,
Volkswirtschaftslehre,
Wirtschaftswissenschaft,
Politische Ökonomie,
Ökonomie. Bütün bunlara
karşın özellikle Max Weber ve
Joseph Alois Schumpeter niçin
Sozialökonomik kavramını
kullanmayı tercih etti ve bunu
önerdi? Weber ve Schumpeter
açısından öne çıkan nokta iktisat
bilimine yaklaşımla ilgilidir.
a. Tarihsel Kullanımı
Sosyal iktisat kavramının
Fransızca olarak kullanılmasının
geçmişi oldukça eski bir tarihe
dayanır. İlk defa Jean-Baptiste
Say tarafından 1828’de “Cours
complet d’économie politique
pratique” şeklinde kullanılmıştır
(Tribe, 2014). Say’in, bunu
political economy kavramıyla
eş anlamlı olarak kullanıldığı
anlaşılmaktadır. Fransızca
geleneğinde çok önemli bir kitap
Léon Walras’a aittir; “Études
d’économie Sociale (théorie
de la répartition de la richesse
sociale)”. İngilizceye ancak
2010 yılında (“Studies in Social
İktisat Sanatı
Economics”) tercüme edilen
bu kitapta1 Walras, iktisadı
(political economy) üç çerçevede
ele almaktadır; pür iktisat,
sosyal iktisat ve uygulamalı
iktisat. Uygulamalı iktisat, sanat
(zanaat), sosyal iktisat, normatif
(ahlak) iktisadı bağlamındadır.
Birçok açıdan Walras’ın sosyal
iktisadı, bugünkü sosyal iktisada
yakın içeriktedir.
Sosyal iktisat kavramını ilk
defa kullananlardan biri de
John Stuart Mill’dir. Mill,
“On the Definition of Political
Economy and of the Method of
Investigation Proper to It: Essays
on Some Unsettled Questions
of Political Economy (1844)”de
“sosyal iktisat” kavramını,
“[...] ister sosyal iktisat, ister
spekülatif siyaset, ister toplumun
doğal tarihi olarak adlandırmayı
tercih edelim, bireysel zihnin
doğasının tüm bilimini
öngören [bir] bilim dalı” olarak
tanımlamaktadır. Mill, bunu
bugün genel olarak sosyal
bilimler olarak adlandırdığımız
şeyle ilişkilendirmiştir (Tribe,
2014).
Alman düşünce geleneğinde
Socialökonomik kavramının
kullanımı Heinrich
Dietzel’le başlamaktadır.
Weber, kavramı Dietzel’den
almıştır. Schumpeter’in
Bonn Üniversitesi’ndeki
selefi olan Heinrich Dietzel,
Sozialokonomik terimini önce
1883’teki bir makalesinde,
ardından da Adolph Wagner’in
“Handbook of Political
Rconomy” kitabının bir cildi
olarak yayımlanan “Theoretische
Sozialokonomik” (1895)
adlı eserinde kullanmıştır
(Swedberg, 1991). Dietzel,
“Natinalökonomik” ve
“Polische ökonomik”de
national ve politics’i sorunlu
görüyor (Swedberg, 1991).
National ve political kavramları
yerine social kavramını
önermektedir. Heinrich
Dietzel, Socialwirthschaftslehre
ya da Socialökonomik’i bir
araç ve amaç olarak zenginlik
arayışından kaynaklanan
toplumsal olgu kategorilerini
inceleyen bir bilim olarak
tanımlayan bir “teorik sosyal
ekonomi” kitabı yayımlandı,
ancak bu fikir kitap boyunca
hiçbir zaman geliştirilmedi
ve fazla açıklama yapılmadan
sadece tekrarlandı (Tribe, 2014).
Genç Tarihçi Okulu’nun
çok önemli isimlerinden
biri olan Werner Sombart,
“Modern Kapitalizm (Der
moderne Kapitalismus, 1916)”
kitabının ikinci baskısında
Sozialökonomik kavramını
kullandı. Lakin Sombart’ın
kavramının içeriği Weber
ve Schumpeter’den farklıdır.
Sombart “Sozialökonomik”i,
“devletsiz bireyler topluluğu
içindeki ekonomik süreçlerle”
ilgili olarak tanımladı;
dolayısıyla Sozialökonomik
(sezgisel olarak) doğal bir
düzenin ekonomisiyken,
Volkswirtschaftslehre fiilen
var olan halkların ve ulusların
ekonomik faaliyetleriyle ilgiliydi
(Tribe, 2014).
 İktisat Sanatı
Alman düşünce geleneğinde
sosyal iktisat çerçevesinde söz
edilmesi gereken önemli bir
isim Avusturya Okulu’ndan
Carl Menger, sonrasında ikinci
isim Friedrich Von Weiser’dır.
Wieser, kısmen farklı içerikte
Gesellschaftlichen Wirtschaft
(sosyal iktisat) kavramını
kullandı ve “Theorie der
Gesellschaftlichen Wirtschaft”
(1914) kitabını yayımladı. 1927
yılında İngilizceye “Social
Economics” başlığıyla çevrilen
kitabının giriş yazısını ünlü
kurumcu iktisatçı W. Mitchell’in
yazması ilginçtir. Mitchell
kitaptan övgüyle söz etmekte
ve kendi görüşlerine yakın
hissetmektedir.
Weiser, Avusturya Okulu’nda
bir başka çizgiyi de temsil
etmektedir; Sosyalizm ve
Alman Tarihçi Okulu. Weiser
Avusturya Okulu’nda, Tarihçi
Okula en yakın isimdir. Ayrıca
yaşamının son yıllarında daha
çok sosyolojiyle ilgilenmiştir.
Weiser sosyal iktisadın doğal
iktisattan farkını, soyutlama
düzeyinin düşürülmesi olarak
ifade etmektedir. Bu şekilde
mantık üzerine kurgulanan
pür iktisattan kurumların,
değerlerin, kültürün, ilişkilerin
var olduğu gerçek iktisada daha
fazla yaklaşılmaktadır.
Weiser, yöntemler savaşı
tartışmasındaki C. Menger’in
savunduğu soyut iktisattan
çok, kurumcu iktisat çizgisine;
kurumcu bireyselci iktisada
daha yakındır. Son yıllarda
Weiser’in kurumcu iktisatçılığı
ve sosyal iktisadı üzerine
geniş bir literatür oluşmaya
başlamıştır (Ekelund, 1986;
Arena, 2010).
Benzer gelişim içerisinde
İsveç iktisadının önemli
ismi Gustav Gassel, 1918
yılında, “Theoretische
Sozialökonomie” (İngilizce
tercüme; The Theory of Social
Economy, 1923) kitabını
yayımlamıştır.
b. Max Weber ve Joseph
A. Schumpeter’de
Sozialökonomik
Sozialökonomik kavramının
İngilizcede karşılığını, M. Weber
political economy, J. Schumpeter
economics olarak kullanmıştır.
Bu nedenle, Sozialökonomik
kavramının karşılığını social
economics ve Türkçede sosyal
iktisat olarak kullanmamaya
özen gösterdik. Bir diğer deyişle,
Weber ve Schumpeter açısından
önemli olan kavramın içeriğidir.
İkinci nokta, Weber ve
Schumpeter’in eserlerinin
ayrı bir değerlendirilmesi
yapılmayacak, Sozialökonomik
kavramına metodolojik açıdan
yaklaşılacaktır.
Weber’in arayışının kalkış
noktası Avusturya Okulu’nun
kurucusu Carl Menger ve
genç kuşak Alman Tarihçi
Okulu’nun önemli ismi Gustav
von Schomeller arasında, 1880’li
yıllarda on yıldan fazla süren
Methodenstreit (yöntem savaşı)
olarak adlandırılan tartışmadır.
Almanya’da büyük ilgi gören
Alman Tarihçi Okulu’nun
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 85
yöntemine karşı Carl Menger,
1883 yılında “Untersuchungen
uber die Methode der
Sozialwissenschaften und
der politischen Ökonomie
inbesondere” (Sosyal Bilimler
Yöntemine Dair, İktisada
Özel Referansla Birlikte
Soruşturmalar) adlı çalışmasını
yayımladı. Gustav von
Schomeller aynı yıl, 1883’de
“‘Zur Methodologie der Staats-
und Sozialwissenschaften’
in Jahrbuch für Gesetzgebung,
Verwaltung und Volkswirtschaft
im deutschen Reich” ile
yanıt verdi. Menger, 1884
yılında “Irrthumer des
Historismus in der deutschen
Nationalökonomie” (Alman
İktisadında Tarihçiliğin
Hataları) adlı eseri yayımladı.
Tartışma devam etti.
Tartışmanın esası Tarihçi
Okul’un tümevarımcı, tarihçi,
istatistiğe dayalı yöntemine
karşı, Menger’in tümdengelimci,
soyut teorik iktisat anlayışını
savunmasıdır.
Schomeller’i izleyen tarihçi
okulda (Weber, Sombart, vd.)
teori ve tarihi birlikte içeren
bilim anlayışı öne çıktı. Kısmen
yöntemsel çoğulculuktan
söz edebiliriz. Weber’in
Sozialökonomik iktisat anlayışı,
yöntemler savaşı sonrası
gelişmelerin ürünüdür.
Weber (ve Schumpeter),
Menger’in iktisat teorisi ve
Schomeller’in tarihçi iktisat
anlayışının sentezi yerine, onun
ötesine geçmek arayışındadırlar
(Swedberg, 1991).
86V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Weber’in iktisat arayışında, bir
anlamda imdadına Heintrich
Dietzel’den (1883) ödünç
aldığı Sozialökonomik kavramı
yetişti. Sozialökonomik, Weber
açısından iktisat teorisi, iktisat
tarihi ve iktisat sosyolojisini
içeren geniş anlamlı bir iktisat
tanımıdır. Weber’de iktisat
teorisi, iktisat tarihi ve iktisat
sosyolojisi ayrı kompartımanlar
değil, birbiriyle etkileşim içinde
bir bütün oluşturmaktadır.
Burada, birkaç noktaya dikkat
çekmek gereklidir. İlk nokta
teorik iktisada ilişkindir. Weber
teorik iktisadı, Menger’e yakın
anlamda kullanmaktadır.
Weber’in ideal tipler
yaklaşımını temsil eden, iktisadi
rasyonelliğin temel olduğu
mantıksal bir bütündür. Teorik
iktisat, aynı zamanda değer
yansızdır.
Dolayısıyla Weber2, Menger’ın
iktisadını ideal tiplerle ilgilenen
ve insan davranışının yalnızca
belirli bir yönünü kapsayan ayrı
ve tamamen teorik bir disiplin
olarak tanımlar: Maddi çıkarlar
tarafından yönetilen rasyonel
eylem. Weber için hem ideal
tipler hem de rasyonel eylem,
iktisadın konusunu belirlemede
önemli bir rol oynamaktadır
(Milonavic ve Fine, 2009).
Weber, Sozialökonomik
kavramının kullanılmasına
daha çok sosyoloji açısından
yaklaşmaktadır.
Schumpeter’in de iktisat
anlayışı Weber’e çok yakındır;
iktisat sosyal bir bilimdir.
Temel farklılık şudur: Weber,
İktisat Sanatı
Sozialökonomik kavramının
kullanılmasına sosyoloji
açısından yaklaşırken,
Schumpeter iktisatçı olarak
yaklaşmaktadır.
Schumpeter’de Sozialökonomik,
teorik iktisat, iktisat tarihi ve
iktisat sosyolojisinin yanında
istatistiği de içermektedir.
Bir anlamda iktisat
kavramının içeriğini daha da
genişletmektedir.
Schumpeter’in iktisadı, sosyal
bir bilim olmanın ötesinde
gördüğü ve bugünkü anlamda
veri bilimine özel önem
verdiğini düşünebiliriz. Önemli
bir ayrıntı, Schumpeter 1930
yılında kurulan Ekonometri
Derneği’nin (Econometric
Society) kurucularındandır
ve Irving Fisher’in ilk başkan
seçildiği 16 kişilik toplantıya
başkanlık etmiştir. Bu arada,
Schumpeter’in matematikte
çok yetkin olmamakla birlikte
Harvard Üniversitesi’nde
Matematiksel İktisada Giriş
dersini verdiğini hatırlamakta
fayda vardır.
Schumpeter’de,
Sozialökonomik’de ilk sırayı
iktisat tarihi yer almaktadır.
İktisat tarihinin öneminin
nedenleri; a) iktisat tarihsel
zaman içinde bir süreçtir,
b) ekonomik ve ekonomik
olmayan fenomeni anlamanın
en doğal yoludur, c) iktisat
biliminde yapılan hataların çoğu
iktisadi tarihi bilmemekten
kaynaklanmaktadır.
Schumpeter, teorik iktisada
temel kavramların formülasyonu
çerçevesinde yaklaşmaktadır.
Teoride mantığın (logical)
yanında, gözlemlere dikkat
çekmektedir. Schumpeter’de
Sozialökonomik içinde bir diğer
alan iktisat sosyolojisidir.
Schumpeter’de geniş anlamda
iktisat bağlamında yöntemsel
çoğulculuktan söz edebiliriz.
Ayrıca, tıpkı Weber’in
yaklaşımında olduğu gibi iktisat
bilimi değer yansızdır.
Ortak bir nokta da her
ikisinde de kurumcu
bireyselcilik temeldir. Weber ve
Schumpeter’in ortak noktalarını
da belirtmek gerekir; yalnız
Tarihçi Okul ve marjinalizm
(Menger) değil, aynı zamanda
düşüncelerinin oluşumunda
Marx’ta önemli bir yer
tutmaktadır (Milonavic ve Fine,
2009).
Bölümü bitirirken,
Weber ve Schumpeter’de
Sozialökonomik tanımından
söz etmek istiyorum. Weber’de
Sozialökonomik: Kıt olan, ideal
ve maddi ihtiyaçları karşılamak
için gerekli olan ve ancak
planlama, mücadele ve diğer
insanlarla iş birliği yoluyla
sağlanabilecek olgularla ilgilenir
(Milonavic ve Fine, 2009). Weber
ayrıca, Sozialökonomik kavramı
aracılığıyla elde etmeye çalıştığı
şeyin ekonomik olgulara çok
disiplinli bir yaklaşım olduğunu
açıkça belirtmektedir (Milonavic
ve Fine, 2009).
 İktisat Sanatı
Schumpeter’de Sozialökonomik
öncelikle iki anlama geliyordu:
(1) ekonominin kapsamının
geniş olması ve sosyal boyutun
yanı sıra tarihsel boyutu da
içermesi ve (2) ekonominin
analizlerinde birçok farklı sosyal
bilim disiplininden yararlanması
(Milonavic ve Fine, 2009).
Belirtilmesi gereken bir nokta
şudur; Weber ve Schumpeter,
Sozialökonomik kelimesini tercih
ederek farklılaşmakla birlikte
1896-1938 arasında Alman
politik iktisat düşüncesi, benzer
iktisat bilimi anlayışındaydı ve
bu yaklaşım ana akım iktisadı
oluşturuyordu (McAdam, Kolev
ve Dekker 2018).
c. “Sozialökonomik”
İktisat Anlayışının
Türkiye’ye Yansıması
Max Weber ve J. Schumpeter’de
Sozialökonomik, genel
olarak Alman politik iktisat
düşüncesinin Almanya’da ana
akım iktisadı oluşturduğu
döneme ve aynı zamanda
Osmanlı’nın geç, Türkiye’nin
erken dönemine karşılık
gelmektedir. Bu dönem, Alman
iktisat düşüncesinin Türkiye
iktisat düşüncesini en yoğun
olarak etkilediği dönemdir
(Eren, 2023; Eren, 2024; Eren
ve Tok, 2023; Eren, vd., 2023).
Almanya’dan gelen (1915, 1933)
Alman hocalar ve Almanya’da
eğitim görmüş hocalar, Türkiye
iktisadi düşüncesinde ana akım
iktisadı temsil etmekteydiler.
Örnek olarak; G.Schomeller’in
öğrencisi M. Zühtü İnhan ve
Werner Sombart’ın öğrencisi
Ömer Celal Sarc’ı vermek
mümkündür.
Türkiye’de iktisat kavramı,
Sozialökonomik anlamında
kullanılmıştır diyebiliriz;
teorik iktisat yanında iktisat
tarihi, iktisat sosyolojisi ve
istatistik. Ayrıca, örneğin
Türkiye’de iktisat-işletme
eğitiminin öncü isimlerinden
Muhlis Ete’nin (1937) yaptığı
üzere; cemiyet ekonomisi
(politische ökonomie; political
economy), millet ekonomisi
(nationalökonomie; national
economy), sosyalekonomik
(sozialökonomik) eş anlamlı
olarak aynı metinde yer
alabilmektedir.
1936 yılından başlamak üzere,
Türkiye’de özellikle 1980’li
yıllara kadar bütün iktisat
programlarında iktisat tarihi,
iktisat sosyolojisi ve istatistik,
iktisadı tamamlayan temel
derslerdi. Bu durum “eski”
fakültelerde kısmen devam
etmektedir.
d. Gelişmeler
Max Weber ve daha sonra J.
Schumpeter’in, Sozialökonomik
anlamındaki iktisat anlayışı
devam edemedi. İktisat
biliminin odağının kıta
Avrupa’sından ABD’ye kayış
süreci bu gelişmelerde çok
önemli bir yere sahiptir.
Almanya ve Avusturya’daki
siyasi gelişmeler ve İkinci Dünya
Savaşı sonrası, Alman iktisadi
düşüncesi “resmi” olarak yoktu!
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 87
ABD’de T. Veblen’de ifadesini
bulan “orijinal” kurumcu iktisat,
Sozialökonomik anlamında
iktisat anlayışını sürdürmüş
müdür? Schumpeter 1926
yılında, kurumcu iktisadın
“babası” olarak Gustav
Schomeller’i işaret etmektedir
(Richter, 2001).
Ekonomistler ve sosyologlar
başardıkları şey üzerine
birleşik bir teori inşa etmelidir.
Bu Max Weber’in eski bir
hayali, Schumpeter’in (1926,
355) Amerikan kurumcu
iktisadının “babası” olarak
tanımladığı Gustav Schmoller’in
görüşlerinin bir devamıdır
(Richter, 2001). Elbette,
Schomeller-Weber bağlantısını
kurmak mümkün olmakla
birlikte, kurumcu iktisatta Carl
Menger çizgisi geçerli değildir.
Belki bu noktada ABD’de
kurumcu iktisat içinde özellikle
Wesley Clair Mitchell (1874-
1948) ve bugünkü yeni kurumcu
iktisada yakınlığı nedeniyle John
Rogers Commons (1862-1945)
isimlerinden söz etmek gerekir.
Weiser’in “Sosyal İktisat”
kitabının İngilizce baskısına
Mitchell’in yazdığı giriş yazısı
dikkat çekicidir. Neoklasik
iktisada karşı ılımlı tutumu,
açılmasına ön ayak olduğu
ve 25 yıl kesintisiz başkanlık
yaptığı National Bureau of
Economic Research’ün (NBER),
konjonktür dalgaları analizine
katkıları Sozialökonomik
anlamında iktisada yakın
çizgidedir.
88V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
“Eski” Chicago Okulu’ndan
Frank Knight (1885-1972) da
Sozialökonomik çizgisinde
düşünülebilir. Kendine özgü
kurumcu iktisatçı Frank Knight,
ortodoks ve kurumcu iktisat
arasında bir örtüşme olduğunu,
kurumsal yaklaşımların
kurumlara ve sosyoekonomik
değişime dair gelişmiş
bir bakış açısı getirdiğini
savunmuştur (Hodgson, 2023).
Karl Polanyi’nin (1886- 1964)
“Büyük Dönüşüm” (1944)
yapıtının da Sozialökonomik
anlamında iktisat kitabı olduğu
kanısındayım.
Asıl gelişme Sozialökonomik
anlamında iktisattan “sosyal”
içeriğinin elimine edilmesidir
(Bond, 2006); iktisat ve sosyoloji
ayrı disiplinler olarak geliştiler.
3. Ana Akım İktisat
Sozialökonomik’e
Doğru mu?
Makaleye giriş yaparken D.
Colander’in 2000 yılında
yayımlanan “Neo-Klasik
İktisadın Ölümü” makalesine
atıfta bulundum. Neoklasik
iktisat ve ana akım iktisat
farklılaştı mı? Ana akım iktisatta
çoğulculuk söz konusu mu?
Birbirinden farklı gibi görülen
iktisatlar birlikte ana akım
iktisadın parçası mı oluyorlar?
Burada heterodoks iktisadın
bir kısmının sosyal iktisat
başlığında, şemsiye kavram
olarak ifade edilmesinden farklı
bir durum söz konusudur.
İktisat Sanatı
Son yıllarda, ana akım iktisat
çoğulcu hâle gelmektedir.
Tersine emperyalizm süreci
yaşanmaktadır. Yani iktisadın
kavramları diğer bilimleri
değil, diğer bilimler iktisadı
etkilemektedir. Oyun teorisi,
deneysel iktisat, davranışsal
iktisat, evrimci iktisat,
nöroiktisat ve hatta karmaşıklık
iktisadı, ana akım iktisat içinde
değerlendirilmektedir (Davis,
2006).
Nobel ödülü alan birçok iktisatçı
(Herbert Simon, Douglass
North, Amartya Sen, Daniel
Kahneman, George Akerlof,
Richard Thaler) önceki on
yıllarda kabul edilen rasyonel
davranış fikrini açıkça
reddetmiştir (Bögenhold,
2022). Sadece davranışsal
değil, sosyolojide gelişmelerin
de dikkat alınması gerektiği
vurgulanmaktadır. İktisat
tarihine de artan ilgi vardır.
Son zamanlarda psikoloji, tarih
ve sosyolojiden birçok önemli
kavram ekonomistler tarafından
benimsenmektedir (Bögenhold,
2022). Bu arada ahlak iktisadına
artan ilgi dikkat çekicidir.
4. Yeni Kurumcu
İktisat (YKİ) Buluşma
Noktası mı?
Weber’de Sozialökonomik
teorik iktisat, iktisat tarihi ve
iktisat sosyolojisini içeriyordu.
Schumpeter, bu tanıma
istatistiği de ekledi. Weber ve
Schumpeter’deki teorik iktisat,
marjinalizme (Menger, Jevons,
Walras) karşılık gelmektedir.
Yeni kurumcu iktisada, Weber
ve Schumpeter iktisat anlayışı
açısından yaklaşılabilir mi?
Ana akım iktisatta, 1883
yılındaki Carl Menger-Gustav
Schomeller arasındaki Alman
Yöntem Savaşı (Methodenstreit)
sonrasında, Menger’in görüşleri
hâkim metodolojik pozisyon
hâline geldi (Richter, 2001). Yani
iktisat tarihi ve sosyolojisinden
bağımsız teorik iktisat öne çıktı.
Neoklasik iktisatta, Ronald
Coase’nin 1937 yılında
yayımlanan “The Nature of the
Firm” başlıklı makalesi yeni bir
sürecin habercisi de olmuştur;
kurumlar ve hukuk.
Yeni Kurumcu İktisadın
(YKİ) kalkış noktası neoklasik
iktisattır. Bir önceki bölümde
sözü edilen psikolojideki
gelişmeler genel olarak, YKİ için
de geçerlidir. Bir anlamda teorik
iktisat tarafının parçasıdır.
Yeni Kurumcu İktisadın
orijinal versiyondan farkı
nedir? Rasyonel seçim ve fayda
maksimizasyonu gibi ana
akım kavramlar, “orijinal”
kurumsal iktisatçılar tarafından
eleştirilirken, “yeni”de daha ön
plandadır. Başka bir deyişle,
yeni kurumcu iktisat, genellikle
“ekonomik yaklaşım” olarak
tanımlanan yaklaşıma daha
yakındır (Hodgson, 2023).
YKİ, bireylerin rasyonel
olduğunu ve tercihlerini
maksimize etmeye çalıştıklarını,
ancak aynı zamanda bilişsel
sınırlamalara sahip olduklarını,
eksiksiz bilgiye sahip
 İktisat Sanatı
olmadıklarını ve anlaşmaları
izlemekte ve uygulamakta
zorlandıklarını varsaymaktadır.
Sonuç olarak, kurumlar büyük
ölçüde işlem maliyetleriyle başa
çıkmanın etkili bir yolu olarak
oluşur.
YKİ’de;3 mevcut analizlerdeki
birçok unsur arasında örgütsel
düzenlemeler (firma sınırları
gibi), mülkiyet hakları, işlem
maliyetleri, inandırıcı taahhütler,
yönetişim biçimleri, ikna
kabiliyetleri, sosyal normlar,
ideolojik değerler, belirleyici
algılar, kazanılmış kontrol,
yaptırım mekanizması, varlık
özgüllüğü, insan varlıkları,
sosyal sermaye, asimetrik
bilgi, stratejik davranış, sınırlı
rasyonalite, fırsatçılık, ters
seçim, ahlaki tehlike, sözleşmeye
dayalı güvenceler, çevreleyen
belirsizlik, izleme maliyetleri,
gizli anlaşma teşvikleri,
hiyerarşik yapılar ve pazarlık
gücü yer almaktadır.
YKİ, devletin tarafsız bir aktör
olduğunu (daha ziyade etkin
kurumları engelleyebilir veya
kolaylaştırabilir), sıfır işlem
maliyeti olduğunu ve aktörlerin
sabit tercihlere sahip olduğunu
reddeder.
İlk YKİ’lere nazaran bugünküler
daha fazla yoğun matematik
kullanmaktadırlar. İstatistik,
matematik, kompütasyonel
iktisat, oyun teorisi, ekonometri,
AI’deki gelişmeler YKİ için de
geçerlidir. Sosyal ağlara ilişkin
çalışmalar dikkat çekicidir.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 89
İktisat sosyolojisi açısından vardır. Yine de sosyolojinin
durum nedir? Belirtildiği üzere, kavramlarını daha fazla
iktisat ve sosyoloji uzmanlaşma kullandıklarını söyleyebiliriz.
süreci içinde birbirinden hayli
Sonuç
koptu. YKİ’yle birlikte, istenilen
düzeyde olmamakla beraber İlk tespit Türkiye’ye ilişkindir.
iktisat ile sosyoloji arasındaki Türkiye’de 1915-1950 arası
çok baskın olarak, 1980’lere
ilişkinin kısmen başladığını
kadar Alman politik iktisat,
ifade edebiliriz. Bu daha çok,
Sozialökonomik geleneği
YKİ’nin, iktisat sosyolojinde hâkimdir. İktisat tarihi, iktisat
tartışılması çerçevesinde sosyolojisi, istatistik (ve elbette
gerçekleşmektedir (Nee ve maliye4 ve sosyal siyaset)
Swedberg, 2005; Hodgson, 2023). iktisat biliminin olmazsa
olmaz bileşenleridir. Hepsinin
YKİ, Weber’in iktisat ve
kürsüleri (bölümleri) vardı.
sosyolojinin birlikteliğini
Ders programlarında hukuk
savunan görüşünün arkasında
dersleri yaygındır. Sosyal
değildir. Elbette, bunda “yeni” bilimlerde ve iktisatta açıklama
iktisatçı kuşağın farklı yetişmesi ile öngörmenin yanında
ve disiplinler arası uzmanlaşma yorumsamacılık (hermenötik)
etkilidir. İktisatçı bir yaklaşım önemlidir. 1980’li yıllardan
Şekil 1. İktisat Sosyolojisinde Yeni Kurumcu İktisat
Kurumsal
Çevre
Piyasa Mekanizması; Kolektif
Devlet Düzenlemesi Hareket
Üretim Piyasası/
Organizasyonel Alan
Kurumsal
Çerçeve
Organizasyonlar:
Firma/Kar Amacı Gütmeyen
Uyum; İzleme;
Ayrıştırma Yaptırım
Teşvikler;
Sosyal Gruplar İçsel Tercihler
Bireyler
Kaynak: Nee ve Swedberg, 2005, s. 801
90V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
sonra, bu programlar gelişmeleri
yansıtmadığı gerekçesiyle kısmen
tasfiye edilmiştir.
İkinci tespit yeni kurumcu
iktisada ilişkindir. Yeni kurumcu
iktisattaki gelişmelerin,
Weber’deki sosyolojik bakış
açısından ziyade Schumpeter’in
iktisatçı yaklaşımına daha
yakın olduğu düşüncesindeyim.
İktisat ve sosyoloji dallarının,
uzmanlaşma sürecinde
birbirinden neredeyse bütünüyle
ayrılması, iktisadın sosyolojiden
beslenmesini zorlaştırmaktadır.
Sosyologların iktisada ilgisi daha
fazladır.
Schumpeter’in iktisadın sosyal
bilim olduğu gerçeğini ifade
ederek, kendi yaşadığı dönemde
matematiğe, istatistiğe (ve
ekonometriye) ilgisi dikkate
alındığında yeni kurumcu
iktisattaki gelişmelere olumlu
tepki vereceğini söyleyebiliriz.
Kaynakça
M. McAdam, S. Kolev, ve E. Dekker,
“Methods for Understanding
Economic Change: Socio-
Economics and German Political
Economy, 1896 –1938”, Journal of
Contextual Economics 138, 2018,
s. 185 – 198
R. Arena, “Friedrich von Wieser
on Institutions and Social
Economics”, Austrian Economics
in Transition, 2010, s. 109–137
E. Bidet, “Social Economy”, (eds).
R.A. List, R.A, H.K. Anheier
ve S. Toepler, International
Encyclopedia of Civil Society.
Springer,2021, s.1-7
İktisat Sanatı
N. Bond, “ Eliminating the “Social”
from “Sozialökonomik””,
Economic Sociology, The
European Electronic Newsletter,
Max Planck Institute for the Study
of Societies (MPIfG), Cologne,
7(2), 2,2006, s. 7-14
D. Bögenhold, “Economics
in the Social Science Spectrum:
Evolution and Overlap
with Different Academic Areas”,
Atl Econ J, 49(335), s.335–347
G.V. Cassel, The Theory of
Social Economy, New Revısed
Edıtıon, Augustus M. Kelley
Publıshers, Orijinali, Theoretische
Sozialökonomie,1919), 1967
D. Colander “The Death of
Neoclassical Economics”, Journal
of the History of Economic
Thought , 22(2), 2000 , s. 127 –
143
J. B. Davis, “The Turn in Economics:
Neoclassical Dominance to
Mainstream Pluralism?”, Journal
of Institutional Economics, 2(1),
2006, s. 1–20
J.B. Davis, “Social economics”,
(Eds) F. Stilwell, D. Primrose
ve T.Thornton, Handbook of
Alternative Theories of Political
Economy, Edward Elgar, 2022,
s.286-300
R. B. Ekelund, Jr, “ Weiser’s Social
Economics: A Link to Modern
Austrian Economics, Austrian
Economics Newsletter, 6(3), 1986
E. Eren, “Moral İktisadı ve Léon
Walras”, Yıldız Social Science
Review, 5(2), 2, 2019
E.Eren, “1908 Sonrası İktisat
eğitiminde Ziya Gökalp etkisi,
İktisat ve Toplum Dergisi,
Aralık, 2023
E.Eren, “Ömer Celal Sarc(1901-
1988: Alman Tarihçi Okulu,
İktisat ve Toplum Dergisi, Ocak,
2024
E.Eren ve A.Tok,” İlk Türk İktisatçı
Müderris(Profesör) Kimdi?
Türkiye İktisadi Düşüncesinde
Prof. M. Zühtü İnhan’ın (1881-
1970) Yeri”, İktisat ve Toplum
Dergisi, Kasım, 2023
E.Eren(sunum), A:S. Akat, R.Ege,
A.Kibritçioğlu, A.Yalçıntaş
ve A.Tok, “Osmanlı’ya
(Türkiye’ye) “Alman Tarihçi
Okulu” Düşüncesinin Girişi ve
Egemenliği: Milli İktisat Anlayışı”,
İktisat ve Toplum Dergisi, Nisan
2023
M. Ete, “İşletme Ekonomisi İlmi”,
İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Mecmuası, 3, 1937,
s.51-69
S. N. Hellmich ”What is
Socioeconomics? An Overview of
Theories, Methods, and Themes
in the Field”, Forum for Social
Economics, 46(1),2017, 3-25
G. Hodgson, “Economic Sociology
and Institutional Economics”, (ed)
M. Zafirovski, The Routledge
International Handbook of
Economic Sociology, Routledge,
2023, s.96- 108
M. Jacobs, “After Neoliberalism:
Economic Theory and Policy
in the Polycrisis”, The Political
Quarterly, 2024
S. Kolev (2019) The Puzzles of a
Triumvir: Friedrich von Wieser
as Political Economist and
Sociologist”, The European
Journal of the History of
Economic Thought, 26(5), 2019,
s. 942-972
D. Milonakis ve B.Fine, “ “In the
Slipstream of Marginalism: Weber,
Schumpeter and Sozialökonomik”,
From Political Economy
to Economics Method, the
social and the historical in the
evolution of economic theory,
Routledge, 2009, s.191-215
 İktisat Sanatı
V.Nee ve R. Swedberg,“Economic
Sociology and New Institutional
Economics” , (eds) C.Menard
ve M. Shirley, Handbook of
New Institutional Economics,
Springer, 2005
H. Peukert, “Max Weber: Precursor
of Economic Sociology and
Heterodox Economics?”, The
American Journal of Economics
and Sociology, 63(5), 2004, s.
987-1020
R. Richter, “New Economic
Sociology and New Institutional
Economics”, 2001
http://mpra.ub.uni-muenchen.
de/4747/
R.Swedberg, “The Man and His
Work”, (ed.)R.Swedberg, Joseph
A. Schumpeter The Economıcs
and Sociology of Capitalism,
Prınceton Unıversıty Press, 1991,
s.3-98
İktisadi Düşünce Tarihi ve
İktisatta Yöntem
K. Tribe, “What is Social
Economics?”, History of
European Ideas, 40(5), 2014,s.
714–733
L. Walras, Studies in social
economics, ( Orijinali, Études
d’économie sociale; Théorie de la
répartition de la richesse sociale,
1896) 2010. Routledge
F. von Weiser, Social Economics,
(Almanca Orijinal, Theorie der
gesellschaftlichen Wirtschaft,
1914), Adelphi Company, 1927
E. Chamlee-Wrıght ve V. H.
Storr, Social Economy as an
Extension of the Austrian
Research Program”, (Eds.) P.
J. Boettke ve C. J. Coyne, The
Oxford Handbook Of Austrıan
Economıcs, Oxford Universıty
Press, 2015
Kompleksite ve İktisat
Editörler: Ercan Eren, Serçin
Şahin
Ercan Eren
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 91
Son Notlar
1. Kitap hakkında bkz. Eren, 2019.
2. Weber’in Menger yorumunun
Menger’den dahi daha
marjinalist, dar çerçevede
olduğuna ilişkin tartışmalar için
bkz. Peukert, 2004
3. https://en.wikipedia.org/wiki/
New_institutional_economics
4. Almanya’da maliye kavramı
Anglosakson geleneğinden
farklıdır. Kameralizm
geleneğinin yansıması olarak
daha çok devlet hazinesi ve
yönetimi anlamındadır.
92V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Çin İmparatorluğu’nun Çöküşü: Sonun
Başlangıcı -Opium (Afyon) Savaşları-1
Avrupa’nın güçlü devletleri 19. yüzyıldan itibaren Çin İmparatorluğu için ciddi bir tehdit
Giriş
Tarihsel açıdan son yarım
yüzyıldaki gelişmeleri
izlediğimizde, hiç şüphesiz Çin’in
21. yüzyılın yükselen ekonomik
ve politik süper gücü olduğunu
söyleyebiliriz. 1978’den bu yana
ülke, en yoksul ve düşük gelirli
ülkeler arasından, dünyanın önde
gelen üç ekonomisinden birine
dönüşmüştür.
Çin, tarıma dayalı bir
ekonomiden endüstriyel
bir ekonomiye ve komuta
ekonomisinden dünya pazarı
odaklı bir ekonomiye doğru
köklü bir değişim geçirmiştir
ve bugün küresel büyümenin
üçte birini yaratmakradır. 800
milyondan fazla insan yoksulluk
oluşturmaya başladı.
sınırını aşabilmiş ve Çin’de pek
çok kişi üst-orta sınıf statüsüne
geçmiştir.
Çin’in ekonomik başarısının
nedenlerini anlayabilmek için
19. yüzyılda başlayan ve 1949
yılına kadar uzanan, yaklaşık
bir asırdan fazla süren, Çin
İmparatorluğu’nun yabancı
güçlerin işgali altında kaldığı,
sömürüldüğü, iç savaşlarla
boğuştuğu dönemleri
hatırlamamızın; bize 21. yüzyılın
ilk yarısında, Çin’in neden
ve nasıl başarılı bir süper güç
olabildiğini daha iyi anlamamız
konusunda yardımcı olacağını
düşünüyorum. Bu nedenle de
öncelikle, Çin’in yakın tarihinde
önemli bir yeri olan Büyük
Britanya’yla (Great Britain -
Bahri Yılmaz
Sabancı Üniversitesi
bahri@sabanciuniv.edu
GB) yaptığı “Opium (Afyon)
Savaşları”nı kısaca tartışmak
istiyorum.
Çin’in Yükseliş Dönemi
Bugün elimizde bulunan yazılı
belgelere göre Çin’in tarihi
yaklaşık 4000 yıl öncesine
dayanıyor. İlginç olan, tüm
tarihsel çalkantılara rağmen,
dağılmadan hayatta kalabilen
az sayıdaki kültürlerden birisi
olmasıdır.
Dünya Bankası raporunda,
1500’lerin başından 1800’lerin
başına kadar Çin ekonomisinin
dünyanın en büyüğü olduğu
belirtilmektedir. 1820 yılına
gelindiğinde, Avrupa’nın beşte
biri büyüklüğündeydi ve dünya
gayri safi hasılasının üçte birini
yaratıyordu…

Orta Çağ boyunca Avrupa
karanlık bir dönemden geçerken
ve Roman Katolik Kilisesi’nin
baskısı altında yaşarken Arap
dünyası ile Çin, bilim ve teknoloji
alanlarında olağanüstü bir
üstünlüğe sahipti. Arap dünyası
başta Aristoteles olmak üzere
eski Yunan klasiklerini Arapça ve
İbraniceye çevirirken Çin, kâğıt
ve matbaayı kullanıyor, çelik, top,
barut ve roket üretiyordu.
Örneğin 15. yüzyılda Çin,
denizcilik alanında dönemin
en yüksek düzeyine ulaşmıştı.
Kristof Kolomb 1492 yılında
tarihin en büyük keşfini
gerçekleştirmiş olsa da, Zheng
He adında Çinli bir amiralin
Pasifik ve Hint okyanuslarına
yaptığı yedi seferden ilkini,
Kolombo’dan 87 yıl önce
gerçekleştirdiği bilinmektedir.
Zheng’in gemileri Kristof
Kolomb ve Vasco de Gama
tarafından kullanılan gemilerden
daha büyük ve daha iyi inşa
edilmişti. Nihayetinde Amerika’yı
keşfetmek üzere yola çıktığında
Kristof Kolomb’un 4 gemisi ve
150 denizcisi vardı. Öte yandan
Amiral Zheng, 1405’teki ilk
seferinde 317 gemi ve 28.000
denizciden oluşan bir filoya
sahipti. Çin filosundaki “hazine
gemileri” olarak adlandırılan en
büyük gemiler 400 feet (121,92
m) uzunluğundaydı; üstelik
Kolombus’un amiral gemisi
“Santa Maria”dan da dört kat
daha uzundu.
Orta Krallık (Middle Kingdom)
kavramı, Çin’in kültürel, siyasi
ve ekonomik alanlarda dünyanın
merkezi olduğunu ifade eder.
Çinliler, imparatorun “gökyüzü
tarafından görevlendiridiği”ne
(Mandate from Heaven)
inanıyorlardı. Sadece ve
nadiren, yabancılar imparatorun
huzuruna kabul edildiklerinde
içlerinden birinin, konuğun
kendini yere atıp alnını üç kez
secdeye değdirmesi beklenirdi
(Kotau-Seremonisi).
Avrupa devletlerinin aksine
Çin, modern çağın öncesinde
zor sınavlar yoluyla göreve
gelen, ekonominin ve toplumun
tüm alanlarına nüfuz eden ve
devlet politikalarını düzenleyen,
gelişmiş ve yetenekli bir
imparatorluk bürokrasisine
(Mandarin) sahipti. Dolayısıyla
Çinlilerin dünya düzenini
algılayışı ve anlayışı Batı’dan
tamamen farklıydı. Batı
konseptinin aksine Çin,
ekonomik ve politik açıdan diğer
devletlerle hiçbir zaman karşılıklı
eşitliğe dayalı sürekli bir temas
kurmamıştır.
İlişkilerini kendisine yakın olan
çevresindeki barbarları kontrol
altında tutmakla sınırladı.
Kore, Vietnam ve Tayland gibi
bölge devletlerinin kendi özel
statüsünü tanımaları karşılığında,
bu ülkelere bazı ticari haklar
verdi. Uzaktaki barbarlara ve
haklarında çok az şey bildikleri
Avrupalılara karşı Çinliler, kibirli
ve onlara yukarıdan bakan bir
mesafeyle yaklaşıyorlardı. Ayrıca,
onları Çin geleneklerine ve kendi
yaşam koşullarına entegre etmek
gibi bir kaygıları da yoktu.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 93
Yabancı temsilciler için Çin’e
erişim yolları ve başkente
seyahat güzergahları son derece
düzenliydi. Çin pazarına erişim,
Guangzhou’da (o zamanki adıyla
Kanton) üzerinden yapılıyordu
ve sıkı bir şekilde kontrol
edilen mevsimlik ticaretle
sınırlandırılmıştı. Her kış yabancı
tüccarlar ülkelerine dönmek
zorundaydı. Serbest ticaret fikri,
sürekli elçilikler ve diplomatik
temaslar, Avrupalıların dünyanın
hemen her yerinde sahip
olduğu haklar Çin yönetiminin
gündeminde yoktu.
15. Yüzyıldan Sonraki
Gelişmeler
Çin’le ilişkiler 14. yüzyılda,
Avrupalı tüccarların Arapların
Asya baharatları ve diğer
lüks ürünlerin kârlı ticareti
üzerindeki kontrolünü aşmaya
çalıştıkları ve Asya’ya bağımsız
ve özerk bir şekilde girmenin
yollarını aradıkları zamanda
başladı: ilk başta Portekizliler ve
İspanyollar, daha sonra onları 17.
ve 18. yüzyıllarda Hollandalılar,
Fransızlar ve Britanyalılar takip
etmiştir.
15. yüzyılda başlayan keşiflerle
birlikte, Avrupa devletleri işgal
ettikleri topraklardaki mevcut
ekonomik, sosyal ve kültürel
yapıları değiştirmeye ve kendi
politikalarını uygulamaya
başladı. Kolonileştirme süreci,
bu ülkelerin doğrudan kendi
devletleri tarafından değil de
örneğin, meşhur Hollanda
(Dutsch East India Company),
Britanya (East India Company)
94V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
ve Fransız (Compagnie
Française des Indes Orientales)
ticaret kuruluşları tarafından
başlatıldı ve uygulandı. Bu
şirketlerin yatırımlarını ve
ekonomik çıkarlarını korumak
için işgalçi devletler sömürge
hükümetleri kurmaya ve
sömürgelerinde kendi eğitim
ve yönetim sistemlerini
uygulamaya başladılar. Onlara
Hristiyan misyonerler de eşlik
etti. Harvard Üniversitesi
öğretim üyelerinden tarihçi
Niall Ferguson, “İmparatorluk
(Empire)” adlı kitabında Britanya
İmparatorluğu’nun İngiliz
dilini, bankacılık sistemini ve
ortak hukuku, Protestanlığı,
takım sporlarını, yönetişimi
bu topraklara taşımakta ve
uygulamakta son derece başarılı
olduğunu savunmaktadır.
Çinli yetkililer 17. yüzyıldan
itibaren Çin’in güney kıyılarında
sayıları giderek artan Avrupalı
ticaret gemilerinin ve
tüccarların farkındaydı. Resmi
açıklamalarda; “Batı Denizi”nden
gelen, “haraç” ödeyen “barbar
tüccarlar” olarak bahsediliyordu.
Önceleri Avrupalılar,
kendilerinin “barbar” olarak
tanımlanmalarına ve “haraç”
düzeni üzerine kurulu Çin
ticaret sistemi içindeki rollerini
şartsız kabul ettiler. Daha sonra
da serbest ticaret koşullarını
yerleştirebilmek ve kendi
kurallarını kabul ettirebilmek
için çok gayret gösterdiler.
Zirveden İnişin ve
İmparatorluğun
Çöküşünün Başlangıcı
Sanayi Devrimi’nin ortaya
çıkışıyla birlikte, GB başta olmak
üzere diğer Avrupa devletleri
deniz aşırı ülkelerle ekonomik
ilişkilerini yoğunlaştırmaya
başladılar. Bu süreçte, kaçınılmaz
olarak Çin İmparatorluğu’nun
bulunduğu coğrafi konum
ve sahip olduğu ekonomik
potansiyel nedeniyle, Avrupa
ülkelerinin ve öncelikle GB’nin
ilgi alanına girmeye başladı. Bir
başka deyişle, Avrupa’nın güçlü
devletleri 19. yüzyıldan itibaren
Çin İmparatorluğu için ciddi bir
tehdit oluşturmaya başladı.
1800’den sonra, artan dünya
ticareti ve yeni pazar ile doğal
kaynak arayışları da emperyalizm
sürecini hızlandırdı. Çinli
yöneticiler tarafından bilinmeyen
buhar makinesi ve demiryolu
gibi teknolojik buluşlar, Çin’in
o ana kadar ulaştığı teknolojik
bilgi düzeyinden ve sahip
olduğu kapasiteden çok daha
ilerideydi. Avrupa devletleri,
sahip oldukları endüstriyel
avantajlarını kendi siyasi ve
ekonomik çıkarlarını korumak
için askeri güç kullanmaktan
da kaçınmadılar. Çin kendisini
bu devletlere karşı savunmada
her açıdan aciz ve güçsüz kaldı.
Pekin yönetimi, emperyalizmin
ve kapitalizmin güçlenmesiyle
birlikte uyguladıkları kendilerine
özgü ticaret politikalarını ise
daha sonraları savunamaz
hâle geldiler. Çin, sanayi
devrimi’nin ve bulunduğu çağın
teknolojik gelişmelerinin dışında
kalmasının bedelini ekonomik
ve politik açılardan çok ağır bir
şekilde ödemeye başladı.
Macartney – Misyonu
Çin’in oluşturduğu dünya düzeni,
öncelikle Britanyalılar (kızıl
saçlı barbarlar) tarafından son
derece olumsuz ve saldırgan
olarak değerlendiriliyordu.
Avrupa’nın önde gelen ticaret
ve denizcilik gücüne sahip olan
Büyük Britanya da Çin yönetimi
tarafından kendisine atfedilen bu
rolden dolayı huzursuzdu…
Britanyalı tüccarlar,
Guangzhou’daki Çinli tüccarların
kendilerinden zorla aldıkları
ve tüm ticaretlerini Çin ticaret
kurallarına uygun olarak
yapmak zorunda oldukları için
artan miktardaki ödemelerden
dolayı mağdur olmuşlardı.
Ayrıca, Çin’in kuzey kıyısındaki
limanlara da ulaşmak istiyorlardı.
East India Company, 1750’lerden
sonra Hindistan’ı sömürgeleştirdi
ve Britanya tarafından korunan
Asya ticaretini Hindistan’dan
Çin’in güney kıyılarına kadar
genişletti. Buna ek olarak, 18.
yüzyılın sonlarında Guangzhou
üzerinden yapılan dış ticaret,
büyük ölçüde Britanyalıların
“Çin Çay”ına olan talepleriyle
önemli ölçüde arttı. Örneğin,
Hindistan’dan gelen ürünler
Guangzhou üzerinden ithal
ediliyordu ve bu ticarette yer
alan Çinli tüccarlar ve aracılar iyi
kârlar elde ederken, elde edilen
haraçlar da Çin devletine son
derece cazip bir gelir sağlıyordu.

Qing-Hanedanı, en azından
imparatorluğun egemenliği
ciddi şekilde tehlikeye girmediği
sürece, ekonomik alışverişi bu
şekilde sürdürmekle kararlı
görünüyordu.
“Haraç” ödeyen “barbarlar”
olarak yaftalandıkları bu
dönemde, başta Büyük Britanya
olmak üzere Avrupalı devletler,
diplomatik ilişkiler yoluyla
Çin hükümetiyle aralarındaki
sorunların çözümsüzlüğüne,
tek bir Çin kentinde sınırlı
mevsimlik ticaretle yetinmeye
ve mevcut ticaret koşullarına
tahammül etmeye kesinlikle
hazır değildiler. Ancak Çinliler
de, Çin’in birçok devlet arasında
sadece bir devlet olmasına itiraz
ediyor ve de başkentlerinde
barbar elçilerle sürekli günlük
temas hâlinde olmayı ve birlikte
yaşamayı red ediyorlardı.
Büyük Britanya’nın Çin’e
Girişi
Londra, kendileri açısından bu
olumsuz koşulları değiştirmeye
yönelik ilk büyük girişimini
1793-94 yıllarında Lord
George Macartney (1737-1806)
öncülüğünde bir elçinin bölgeye
gönderilmesiyle başlattı.
Macartney, deneyimli bir
diplomat ve başarılı sömürge
yöneticisiydi. Kuzey liman
şehirlerinin Britanyalı tüccarlara
açılması ve ticaret gemilerinin
Çin topraklarında onarılması gibi
önemli konularda müzakereler
yapmak üzere, Çin’e gelen bir
diplomatik misyonun başındaydı.
Macartney 1793’te üç gemi,
yüzden fazla refakatçi ve saat,
teleskop, silah ve tekstil eşyalarını
içeren çok sayıda hediye
paketiyle geldi. Hediyelerin
amacı, GB medeniyetinin
başarılarını sergilemek ve Çin
imparatorunu etkilemekti.
Qing-Hanedanı, Britanya
heyetine bir “haraç heyeti”
muamelesi yaptı ve
Macartney’den imparatorun
önünde kotau yapmasını
istedi. Ancak Macartney bu
öneriyi kararlılıkla reddetti ve
sadece kendi kralının önünde
eğilebileceği konusunda ısrar
etti. Bu seremoniyi hanedanın
kurallarına uygun olarak yapmak
istemeyince de imparator,
Londra’nın taleplerini dinlemeyi
reddetti. Bu şartlar altında,
müzakere olanağı ortadan
kalktı ve daha fazla bir şey
yapılamayacağı için, Macartney
Guangzhou üzerinden ülkesine
dönmeye karar verdi. Ancak East
India Company, imparatorun
bu kararını son söz olarak
kabul etmeye hazır değildi.
Bunun üzerine, şirketin ticari
kısıtlamalardan kurtulma ve
Çin’le kârlı işlerini geliştirme
kararlılığı pekiştirildi.
Britanyalılar, Çin’den ağırlıklı
olarak çay, porselen ve ipek ithal
ediyordu ve çay tiryakisi bir ulus
hâline gelmişlerdi. Ancak aradan
geçen süre içinde kuzeyli Çinli
tüccarlar, İngiltere’nin ithalatının
bir kısmını karşıladığı Hint
pamuğuyla rekabet edebilmek
için güneyde Çin pamuğu
üretimini teşvik ettiler.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 95
Britanya, dış ticaret açığını
kapatmak için Çin’e kendi
ürünlerinden daha fazlasını
satmaya çalıştı. Fakat daha hafif
pamuklu ve ipeklileri tercih eden
bir ülkede ağır tekstil ürünlerine
fazla talep yoktu.
Ancak Britanyalı tüccarlar,
Çin’den ithal ettikleri mallarının
bedelini ödeyebilmek için
Hint İmparatorluğu’ndan Çin’e
mal satmak zorunda kaldılar.
Sonunda her türlü moral ve
insani değerlerin ötesinde
bir çözüm de buldular ve 18.
yüzyılda Bengal afyonunu Çin’e
dolaylı ve dolaysız yöntemlerle
daha fazla ihraç etmeye
başladılar.
Çin’in Aşağılayıcı
Mağlubiyetleri: Afyon
Savaşları (OPIUM
WARS)
Birinci Afyon Savaşı
19. yüzyılın ortalarında afyon,
Çin’de uzun süredir biliniyordu.
Fakat geleneksel olarak tıbbi
alanda kullanılıyordu. Afyon
haşhaşı 4. ve 7. yüzyıllar
arasında Arap tüccarlar
tarafından getirilmiş ve East
India Company’nin Asya’ya
gelişinden çok önce, yüzyıllar
boyunca büyük ölçekte afyon
yetiştirilmiştir.
East India Company, 1773’te
Bengal’de ve 1830’da Bombay’da
afyon tekeli oluşturdu.
Şirket 1770’lerden itibaren
Guangzhou’daki ticaretini
genişletmeye çalıştı ve çay, ipek
ve porselen karşılığında afyon
96V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
ticaretini başlattı. Çin hükümeti
ve Çinli yetkililer tarafından
defalarca yasaklanmasına
rağmen daha fazla afyon arzı, Çin
genelinde talebini ve tüketimini
arttırdı. Yetkililere rüşvet
verdiler, ülkenin iç kısımlarına
afyon sokmak için kaçakçılarla iş
birliği yaptılar ve uyuşturucunun
ücretsiz numunelerini dağıttılar.
Çin için afyon ticaretinin bedeli
çok büyük oldu. Uyuşturucu,
nüfusun giderek artan bir
bölümünü bağımlılığa sürükledi.
Çin ekonomisi için de sonuçları
olumsuzdu. Çin halkının afyon
satın almak için kullandığı
gümüşün çoğu ülke dışına aktı.
Çin’in sonraki yıllarda yaşadığı
ekonomik sorunların çoğu
doğrudan ya da dolaylı olarak
afyon ticaretiyle bağlantılıydı
artık.
Afyon tüketimiyle birlikte artan
ekonomik ve sosyal sorunlar
karşısında hükümet, afyonu
bir devlet tekeli aracılığıyla
yasallaştırma fikrini tartışmaya
başladı. Çin resmi görevlisi Xu
Naiji tarafından 1836 yılında
önerilen yasallaştırma teklifi,
yabancı afyon ithalatına da izin
verecekti. Ancak bağımlılığın
sosyal ve ekonomik tehlikeleri
giderek daha açık hâle gelince
Çin hükümeti, 1838’de en
yetenekli memurlardan biri olan
Lin Zexu’nun Guangzhou’ya
gönderilmesine karar verdi.
Kendisine afyon ticaretine kesin
olarak son vermek için gereken
her şeyi yapması emredildi.
Lin’in ana amacı yabancı
sevkiyatları durdurmak ve
yabancı tüccarları, afyon ticareti
yaptıklarının kesinleşmesi
hâlinde cezalandırılacaklarıyla
ilgili beyannameleri imzalamaya
zorlamaktı. Depolardaki
afyonları yaktırdı.
Ancak Lin’nin kendinden emin,
kararlı ve enerjik politikaları
sonunda, Büyük Britanya’yla
savaşa yol açtı. Guangzhou’daki
olayların haberi Londra’ya
ulaştığında, hükümet “kibirli”
Qing sarayına bir ders vermek
istedi. Bunun üzerine, Haziran
1840’ta, bir Britanya filosunu
Guangzhou Nehri’nin ağzına
gönderdi ve filonun nehre
ulaşmasıyla birlikte “Birinci
Afyon Savaşı” başladı. Savaş
neredeyse iki yıl sürdü ve
Qing İmparatorluğu için
tam bir felaketle sonuçlandı.
İmparatorun Londra’nın
şartlarına göre hazırlanan bir
barış anlaşmasını imzalamaktan
başka seçeneği kalmamıştı. Eşit
olmayan antlaşmaların ilki olan
Nanjing Antlaşması (Ağustos
1842), Çin’i Batı’ya açtı ve
Britanya’nın artan hakimiyetinin
başlangıcı oldu.
Bu anlaşmanın hükümlerine
göre Qing hükümeti, Guangzhou
ve diğer dört limanı yabancılar
ve Çinliler arasında doğrudan
ticarete açmak zorundaydı.
Hong Kong adası süresiz olarak
Büyük Britanya’ya bırakıldı ve
Çin, Guangzhou’dan kovulan
Britanyalı tüccarlara toplam 21
milyon gümüş dolar tazminat
ödemeyi kabul etti. Bu meblağ
zaten zor durumda olan Qing
maliyesi için önemli bir yük
teşkil ediyordu. Tamamlayıcı
bir antlaşma olan Nnjing
Antlaşması, Büyük Britanya’nın
bölge dışındaki, yani Çin’deki
tüm İngiliz tebaası için yerel
kanunlardan tam muafiyet
güvencesi veriyordu. 1843’te
Fransa ve ABD, 1858’de de
Rusya, Londra’yla yapılan Nnjing
Antlaşması’na benzer hükümler
içeren antlaşmaları müzakere
ettiler.
Londra hükümeti, zaman
içersinde antlaşma sistemini
tamamen değiştirmek için
bir bahane ve buna bağlı
olarak ortaya çıkacak fırsatı
bekliyorlardı. Bu bahaneler
çok geçmeden, antlaşma
hükümlerinin altını oymaya
çalışan yerel halk tarafından
sağlandı.
Pekin ve Londra, başlangıçta
yabancıların surlarla çevrili
Guangzhou şehrine girmelerine
izin verilip verilmemesi
konusunda anlaşamamıştı,
ancak Temmuz 1843’te şehrin
açık olduğu ilan edildiğinde
Britanyalılar yerel halkın giderek
artan direnişiyle karşılaştı.
Birinci Afyon Savaşı’ndan
sonra Guangzhou şehri, Avrupa
karşıtı huzursuzluğun merkezi
hâline geldi. Şehrin önde gelen
eğitim kurumları ve elitistleri
“barbarların” şehre girmesini
protesto etti. Guangdong
eyaletinde, kendilerini
savunmak için köylerin ve küçük
kasabaların tahkim edilmesini
ve askerileştirilmesini savunan
bir hareket ortaya çıktı. Sonunda
Londra taleplerinden vazgeçti

ve Guangzhou’daki protesto ve
karşı-savunma hareketi bir zafer
kazandı.
Ardından, Ekim 1856’da bölgede
bir emniyet olayı meydana geldi:
Guangzou polisi, Çinlilere ait
olan ve İngiliz bayrağı taşıyan
“Arrow” adlı bir kaçakçılık
gemisine el koydu ve Çinli
mürettebatı korsanlıkla suçladı.
Konsolos Harry Parkes, derhal
küçük bir filo göndererek
Guangzhou’ya ulaşmalarını ve
“Arrow “u kurtarmalarını istedi.
Fransız misyonerlerin Guangxi’de
idam edildiği gerekçesiyle
Fransız birlikleri de operasyona
katıldı. Bu arada Londra
hükümeti Lord Elgin’i tazminat
konusunda ve yeni bir antlaşma
için müzakerelere gönderdi.
1857’nin sonlarında İngiliz-
Fransız birlikleri Guangzhou’yu
önce bombaladı ve ardından işgal
etti.
Tianjin’deki müzakerelerde Qing
temsilcilerinin Britanyalılar ve
Fransızların yeni taleplerine
yaklaşmaktan başka seçeneği
yoktu. Haziran 1858’de Tianjin’de
dört anlaşma imzalandı;
bunlar arasında on limanın
daha dış ticarete açılması,
yabancı gemilerin Yangzi’de
dolaşmasına izin verilmesi,
yabancı diplomatların Pekin’de
ikamet etmesi ve Hristiyan
misyonerlerin İncil’i yaymak için
ülke içinde dolaşma özgürlüğü
vardı.
Neredeyse bir yıl sonra, 1859
yılının ortalarında, Lord Elgin’in
küçük kardeşi ve Londra’nın
tam yetkili temsilcisi olarak
atanan Fredrick Bruce, Pekin’deki
antlaşmaların resmileştirilmesini
tamamlamak üzere Dagu-
Zu kalelerine geldi. Küçük
filosuna kıyı açıklarında
pozisyon almasını emretti
ancak bu kez Quing ordusu iyi
hazırlanmıştı. İngiliz ve Fransız
birlikleri saldırıya geçtiklerinde
ağır kayıplar verdiler. Bir
imparatorluk ordusu tarafından
alınan bu ilk yenilgi, İngilizler ve
diğer batılı uluslar için bir şok
oldu. Yenilgi haberi Londra’ya
ulaştığında, hükümet derhal
Tianjin Antlaşması uyarınca
misilleme planları yapmaya
başladı. Fransa ve Büyük
Britanya, dünyanın daha önce hiç
görmediği türden bir donanma
oluşturdu.
İkinci Afyon Savaşı
Kuzey Çin’e doğru 1860
yazında yola çıkan filoda 41
savaş gemisi ve 24.000 Hintli,
Britantalı ve Fransız asker
bulunuyordu. İlginçtir, müttefik
saldırı gücünü yine Lord Elgin
komuta ediyordu. Anlaşmanın
onaylanmasını ve imparatorun,
Frederick Bruce’un birliklerine
yapılan saldırı için özür
dilemesini istedi.
26 Haziran 1860’ta müttefik
devletler Çin’e resmen savaş
ilan etti. Saldırı ağustos ayında
başladı. Başkent Pekin 1860
yılının Ekim ayı ortalarında işgal
edildi ve İmparator Xianfeng
şehirden çıkarıldı. Lord Elgin,
Qing militanlarının 39 İngiliz
ve Fransız esire yaptığı kötü
muamelenin intikamını almak
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 97
için ordusuna saray kompleksini
yıkma ve yakma emri verdi.
Asırlarca korunan sanat eserleri
ve saraylar tahrib edildi ve
yağmalandı.
Barış, 1858 Tianjin Antlaşması
ve 1860 Pekin Konvansiyonu’yla
yeniden sağlandı. 1858 ve 1860
antlaşmaları, Birinci Afyon
Savaşı’ndan sonra verilen yabancı
ayrıcalıkları genişletmiş ve
ticaret sistemindeki yenilikleri
onaylamış veya yasallaştırmıştır.
Büyük Britanya, Fransa,
Rusya ve ABD’ye Pekin’de
büyükelçilik kurma hakkı
tanınarak başkent ilk kez
yabancı misyonlara açılmıştır.
Qing hükümeti tazminat olarak
Büyük Britanya’ya ve Fransa’ya
sekizer milyon gümüş tael,
Britanyalı tüccarlara ise üçer
milyon gümüş tael ödeyecekti.
On bir liman daha yabancı
yerleşimlere ve ticarete açıldı,
Kowloon Yarımadası İngiltere’ye
bırakıldı. Yabancıların, özellikle
de tüccarların ve misyonerlerin
ülkenin iç kesimlerinde
serbestçe dolaşmalarına izin
verildi. En büyük imtiyaz
afyonun yasallaştırılmasıydı
ki bu da kaçınılmaz olarak
uyuşturucu kullanımının yol
açtığı sosyal ve ekonomik
çalkantıların artmasına neden
oldu. Misyonerlere Hristiyanlığı
yaymaları için verilen hak da
sorunluydu. Çünkü Hristiyan
misyonu Konfüçyüsçü
toplumun elitleri tarafından
onaylanmıyordu.
98V İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Aynı durum, Pekin
Konvansiyonu’nda yer alan ve
Britanya gemilerinin, Amerika’ya
sözleşmeli Çinli işçi taşımasına
izin veren bir başka madde için
de geçerliydi. Aslında Çinli
ve Afrikalı köleler Amerika’da
aynı plantasyonlarda yan yana
çalışmaya başladılar.
Çinliler 19. yüzyıl boyunca,
ülkelerinin geleneksel imajını
olumsuz yönde etkiliyen birçok
çeşitli çalkantıları tekrar tekrar
yaşadı. 19. yüzyılda afyon, Çin’i
küresel pazarlara bağlayan en
önemli emtia ve Çin’in ekonomik
dönüşümünün önemli bir itici
gücü oldu. Bu kârlı iş bazı
Çinlilere yeni bir refah getirmiş
ve uyuşturucu, gizli cemiyetlerin,
savaş patronlarının, siyasi
hareketlerin ve işgalci orduların
örtülü bir gelir kaynağı hâline
geldi. Bu nedenle de aralarındaki
güç mücadelelerinin önemli bir
parçasıydı. 20. yüzyılın başına
kadar Çin’in gündelik yaşamının
çok az (ve önemli) bir kısmı
afyondan etkilenmemişti.
Çin İmparatorluğu’nun
Çöküşünü Durdurmak
İçin Büyük Britanya’ya
Karşı Çözüm Arayışları
19. yüzyılın ortalarına
gelindiğinde, seçkinlerin sadece
birkaç üyesi Çin’in artık kendi
kimliğiyle tanımlanan bir
devletler topluluğunun ortasında
yer almadığını fark etmeye
başlamıştı. Zamanla Çin Sarayı,
devletin askeri açıdan daha geri
seviyede olduğunu anlamaya
başlamıştı, ancak bu gerçekle
başa çıkmak ve sorunlarını
çözmek konusunda henüz doğru
ve gerçekçi bir stratejiye de sahip
değildi. Bunu erken fark eden
resmi yetkililerden biri Wei
Yuan’dı. 1842’de yayımlanan bir
kitap yazdı: “Deniz Savunması
için Planlar”. Barbarlarla başa
çıkabilmek için, ilginç bir strateji
önerdi. Tezi şuydu: “Barbarları
barbarlara karşı kullanın ve
onların tekniklerini öğrenin”.
Wei Yuan Pekin’in, Britanyalılara
karşı ilerleyişini durduramadığı
için, Londra’nın dünyadaki
ve Çin’deki konumunun
zayıflatılması gerektiğini ifade
ediyordu. Bir başka parlak
fikir daha ortaya attı: Diğer
barbarlar Çin’e davet edilmeli,
onlar ve Britanyalılar bir rekabet
ortamında birbirlerine karşı
yarıştırılmalı, böylelikle sonunda
Çin bu yarışta bir hakem rolü
oynayabilir. Başka bir deyişle,
bir barış anlaşması imzalamadan
önce barbarlara karşı barbarları
kullanmak uygun bir politikadır.
Bu süreçte onların üstün
tekniklerini öğrenip, kendilerini
onların yöntemleriyle kontrol
altına almak mümkün olabilir.
Diğer bir önerisi ise şöyleydi;
Qiyings Diplomasi: Barbarları
Yumuşatma ve Çin Toplumuna
Entgre Etme: Yeni elçi Sir Heny
Pottinger’a Londra tarafından
Çin’e karşı daha sert bir
tutum takınması için talimat
verildi. Pottinger yeni baş
müzakereci olarak Mandchu
prensi Qlying’le görüşmeye
başladı. Qiyng’in müzakere
yöntemi, yenilgi durumunda
klasik Çin stratejisine karşılık
geliyordu. Direniş ve diplomasiyi
deneyen Çin, şimdi barbarları
geciktirerek, dolambaçlı yollar
ve dikkatlice paylaştırılmış
tavizlerin bir karışımıyla
yatıştırmaya ve evcilleştirmeye,
aynı zamanda Çin’in saldırıdan
kurtulmaları için zaman
kazanmaya çalışıyordu. Bu
stratejisiyle, işgalcilerin Çin
kültürüne katılmalarını, Çin
topraklarına yerleşmelerini
ve Çin medeniyetinden
faydalanmalarını istiyordu.
Fakat Çin yönetiminin yanıldığı
nokta, Büyük Britanya başta
olmak üzere diğer emperyalist
yabancı devletlerin, Çin
yaşam tarzını benimsemeyi
ve onunla bütünleşmeyi değil,
Çin ekonomisini ve halkını
sömürmeyi amaçlamalarıydı.
İmparatorluğun
Dağılması, Çin
Cumhuriyeti’nin
Kuruluşu ve Sonrası
Bu arada Çin’in dünya düzeni
tamamen altüst olmuştu ve
Pekin’deki Çin Hanedanı
artık Çin kültürünü ve
ülkenin özerkliğini savunma
girişimlerinde önemli bir faktör
olmaktan çıkmıştı.
1898 yılında, bu halkın hayal
kırıklığı daha sonra “Boxer
İsyanı” olarak bilinen bir
harekete dönüştü. Boxer’lar
olarak bilinen Çinli gizli bir
topluluk, tüm yabancıları
Çin’den sürmek için şiddetli
bir kampanya başlattı. Buna
rağmen Çin, bir başka acı
yenilgiye uğradı. Fransa, Büyük

Britanya, ABD, Japonya, Rusya,
Almanya, Avusturya-Macaristan
ve İtalya’dan birliklerden
oluşan bir askeri sefer gücü
Ağustos 1900’de Pekin’e ulaştı.
Boxer’lara ve onlarla ittifak
yapan Qing askerlerine karşı
kazanılan zaferin ardından sekiz
müttefik, Çinlilere tazminat
ödemeyi taahhüt ettikleri ve
yabancı güçlere daha da geniş
haklar tanıdıkları bir başka “eşit
olmayan antlaşma” dikte etti.
1912 yılına gelindiğinde Çin
İmparatorluğu’nun yönetim
şekli değişmiş ve yerine Çin
Cumhuriyeti kurulmuştur.
Ancak sonraki yıllar, Çin halkı
için ağır siyasi ve ekonomik
çalkantılarla geçti. Sonrasında,
Çin Milliyetçi Partisi ve Çin
Komünist Partisi siyasi arenaya
çıktılar; özellikle otuzlu ve
kırklı yıllar, bunların kendi
aralarındaki güç savaşlarına
sahne olmuştur. Ayrıca
Japonya’nın 1937-1945 yılları,
Çin’in işgali ve Japonya’ya karşı
verilen bağımsızlık mücadelesiyle
geçmiştir. 1949 yılında Çin İç
Savaşı, Çin Komünist Parti’nin
zaferiyle sonuçlandıktan sonra,
Chiang Kai-shek önderliğindeki
milliyetçi Çinliler, “Kuomintang”
Tayvan adasına çekildiler.
Nihayet, Mao Zedong’un
yönetiminde Çin Halk
Cumhuriyeti kurulabilmiştir.
Bugün Çin halkı ve yeni kuşaklar,
emperyalistler tarafından ülkenin
içine sürüklendiği felaketleri
anlamaya çalışıyor. Dolayısıyla
bu tarihsel nedenlerle Çin halkı,
Büyük Britanya, Amerika Birleşik
Devletleri ve sömürgeci güçlere
her zaman derin bir şüpheyle
bakmaktadırlar. 1839-1949 yılları
arasındaki “Aşağılanma Yüzyılı”
boyunca Çin, üç alanda büyük
kayıplara uğramış bir ülke olarak
kendisini tanımlamaktadır:
toprak kaybı, siyasi ve ekonomik
egemenlik kaybı, ulusal onur ile
insan onurunun kaybı.
Sonuç
Çin’in 18. yüzyılda başlayan,
19. yüzyılda hızlanan ve 20.
yüzyılın ilk yarısında zirveye
ulaşan çöküş dönemiyle ilgili
şu önemli dersleri çıkarabiliriz
diye düşünüyorum: Çin
İmparatorluğu’nun yaşadığı
dağılma ve çöküş dönemi ile
daha değişik koşullarda Osmanlı
İmparatorluğu’nun, Büyük
Britanya ve diğer Avrupalı
güçlerle 18. ve 19.yüzyıllarda
yaşadığı deneyimler arasında
çok yakın benzerlikler
bulunmaktadır. Sorunun
temelinde, her iki imparatorluk
da Büyük Britanya’da başlayan
ve daha sonra Avrupa’ya
yayılan sanayi Devrimi ile
onun itici gücü olan teknolojik
gelişmeleri takip edememişler
ve Birinci Sanayi Devrimi’nin
dışında kalmışlardır. Kısacası,
içinde bulundukları çağın
gelişmelerini ve yeniliklerini
yakalayamamışlardır. Bu
nedenle de bu ülkelerle rekabet
edememişler, ekonomileri Büyük
Britanya başta olmak üzere
diğer sömürgeci ülkelere yarı-
bağımlı hâle gelmiş ve zaman
içerisinde emperyalizm ile vahşi
kapitalizmin birlikte oluşturduğu
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 99
sömürü düzeninin bir parçası
olmuşlardır. Her iki ülke de
(tarihi liderler olan) Türkiye’de
Atatürk önderliğinde ve Çin’de
Mao Zedong liderliğinde
emperyalizme karşı yürüttükleri
ulusal savaşları kazanarak
bağımsızlıklarını ilan ettiler
ve yeni bir kalkınma dönemi
başlattılar.
Çin ve Osmanlı
imparatorluklarının deneyimleri
bizlere, emperyalizme karşı
alınabilecek en önemli savunma
önleminin istikrarlı, teknolojik
gelişmelere açık, makroekonomik
dengeleri koruyan, sağlıklı ve
yaşadığı yüzyılın koşullarına
uygun bir ekonomi ve bunun
üzerine kurulan bir devlet
yapısıyla mümkün olabileceğini
göstermiştir.
Bu hedeflerin gerçekleşmesi,
istikrarlı ve iyi yetişmiş
kadrolardan oluşan politik ve
ekonomik kurumların yanı
sıra güçlü eğitim ve araştırma
kurumlarının oluşturulmasıyla
mümkün olacaktır.
Çin’in ve Osmanlı’nın gerileme
dönemlerinde, emparyalizme
ve onun uyguladığı vahşi
kapitalizme karşı toplumdan
üç değişik tepki şekli ortaya
çıkmaktadır: Birincisi, çöküş
sürecinde imparatorluk hanedanı
ve onun devamını isteyen ve
bu nedenle de işgalcilerle iş
birliği yapan politik, ekonomik
sınıflar. İkincisi, yabancı
ülkenin ekonomik çıkarlarına
bağlı olarak, işgalci yabancı
şirketlerle iş birliği yapan
yerli şirketler ve onların
100
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162

yerli temsilcileri. Üçüncüsü,
emperyalizme karşı liderleriyle
birlikte siyasi ve ekonomik
bağımsızlık mücadelesi veren
anti-emperyalist gruplardır.
Başarılı karşı-devrimlerden
sonra özellikle birinci grupta
yer alanlar tasfiye olmakta,
ikinci grupta yer alanlar ulusal
burjuvaya dönüşmekte ve
devrimi gerçekleştiren grup
kendi içerisindeki hesaplaşmanın
sonrasında devrim, kendi
çocuklarını tasfiye etmeye
başlamaktadır.
Çin Halk Cumhuriyeti Mao
Zedong’un yönetiminde,
1956-1958 yılları arasında
hayata geçirdiği “Great Leap
forward (Büyük İleri Atılım)”
hareketi ve 1966’daki Kültür
Devrimi’yle Çin halkına ve elitine
gerçekten baskıcı ve zor günler
yaşatmıştır. Mao’nın 1976’daki
vefatında sonra, 1978’de
Deng Xiaoping döneminde,
ekonomik devrimle birlikte bir
mucize olarak nitelendirilen
ekonomik kalkınma süreci
başlatıldı. Nihayet uzun bir
yüzyıla yaklaşan süreç sonunda
gelinen nokta, Çin halkının 19.
ve 20. yüzyıldaki içeriden ve
dışarıdan gelen baskılara karşı
verdiği mücadele ile olağanüstü
inancının ve sahip olduğu
yeteneğinin bir sonucudur diye
düşünüyorum.
Son Notlar
1. Bu makalenin hazırlamasında
aşağıdaki kaynaklardan
faydalanılmıştır: Klaus
Mühlhann, Geschichte des
Modernen China, Von eder Qing-
Dynastie bis zur Gegenwartck,
C.H.Beck, München 2021;
pp.100-170: Henry A. Kissenger,
On China,Allen Lane, Penguen
Book,2011, pp.33-86; Jonathen
Fenny, Modern China, Penguin
Group.2008, s. 3-95.

Demokrasi Din Devlet

Bozkurt Güvenç

Bilmediğimiz Çin
Vural Fuat Savaş
 İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 101

Sema Aksoy
Ankara Barosu Eski Başkanı
av.semaaksoy@hotmail.com

Osmanlı Devleti’nin Dış Politika ve Diplomasi

Anlayışı

19. yüzyılın ilk yarısı Avrupa için devlet, kilise ve vatandaşlık kavramlarının yerine oturduğu,
hükümet sistemlerinin tartışıldığı ve siyasal arayışların sürdüğü, bireyci, ulusçu, akılcı akımların
güçlendiği, ekonomik pazar edinme arayışlarının sürdüğü, endüstrileşme ve kentleşme çabaları
eşliğinde yeni bir düzen kurma dönemi olmuştur.
13. yüzyılın sonlarına doğru ayakta kalmasını sağlamıştır. İlk dönemlerde kurucu Osman
Osman Gazi, Söğüt (Bilecik Onun için içte ve dışta izlediği Bey, Bizans İmparatorluğu
ili) bölgesinde küçük bir beylik politikanın iyi anlaşılması aleyhine genişlemeyi
kurmuştur. Osmanlı Beyliği, gerekir. sürdürürken, Bizans tekfurları
zamanla Bizans ve diğer komşu
Osmanlı İmparatorluğu, arasındaki güç mücadelelerinden
beyliklerle mücadele ederek
genişlemesiyle ortaya çıkan yararlanmayı başarmıştır
topraklarını genişletmiştir.
coğrafyada yaşayan farklı
Osman Gazi’nin ölümünden (İnalcık, 2005).
sonra oğlu Orhan Gazi, etnik ve dini grupların birlikte
yaşama kültürünü geliştirerek Osmanlı İmparatorluğu’nun dış
beyliğin sınırlarını daha da
iç karışıklıkları önlemeye politika anlayışı, zaman içinde
genişleterek başkenti Bursa’ya
taşımış ve devletin temellerini çalışmış ve böylece dış farklı koşullarda ve dönemlerde
daha da sağlamlaştırmıştır. güçlerin bölgeye müdahalesini değişiklik göstermiş. 1453’te
1450’lerde İstanbul’un fethiyle engellemiştir. İçerde uyguladığı İstanbul’un fethiyle de
Avrupa, Kuzey Afrika ve Orta bu politikayı, dış politikasında diplomatik anlamda yeni bir
Doğu’nun derinliklerine doğru da kullanmıştır. Avrupa, Rusya,
dönem başlamıştır. Osmanlı’da
genişleyerek imparatorluk haline İran ve Kuzey Afrika gibi farklı
ilk kalıcı elçilik, 18 Nisan 1453
gelmiştir. coğrafi bölgelerdeki ilişkilerinde
Osmanlı-Venedik Antlaşması’yla
Osmanlı Devleti’nin izlediği denge politikası,
Osmanlı Devleti’nin uzun süre kurulması kararlaştırılan ve
kuruluşundan itibaren
uyguladığı politika ve hayatta kalmasına ve çeşitli aynı yıl faaliyete geçen Venedik
strateji, güçlü ve büyük bir stratejik tehditlere karşı dirençli Elçiliği’dir (Şakiroğlu, 1988:
imparatorluğun uzun yıllar olmasına da katkı sağlamıştır. 44-48).
102
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa
devletlerinin aralarındaki
çıkar çatışmalarından
yararlanarak varlığını devam
ettirme hususunda da başarılı
olmuştur. Komşu devletlerle
anlaşmazlıkları barışçı yollarla
çözmeye çalışmıştır. Osmanlılar,
Mısır’ı işgal eden Fransa’ya karşı
İngiltere ve Rusya’nın desteğini
alması gibi zaman zaman
Avrupa devletleriyle ittifaklar
kurmuş, zaman zaman savaşmış
ve zaman zaman da denge
politikası izleyerek ilişkilerini
dengelemeye çalışmışlardır.
Osmanlı İmparatorluğu,
Rusya’nın gücünü dengelemek
için bazen Avrupa güçlerinden
destek almış, bazen de doğu
sınırlarını güvence altına almak
amacıyla Rusya’yla ittifaklar
kurmuşlardır. Osmanlılar ile
Rusya arasında yapılan 1774
Küçük Kaynarca Antlaşması gibi
anlaşmalar, denge politikasının
önemli örneklerindendir.
Osmanlı İmparatorluğu,
Müslüman devletlerle ilişkisine
her zaman özel önem vermiş,
sıkı ilişkiler kurmuş ve onların
çıkarlarını korumaya ve İslam
dünyasını bir arada tutmaya
özel çaba göstermiş, İslam’ın
kutsal şehirleri olan Mekke ve
Medine’yi korumayı (Harameyn
Politikası) görev edinmiş, elçi
olarak gönderilen sadrazam
ve önemli devlet adamları
aracılığıyla yürütülen diplomatik
ilişkilerle hem kültürel hem dini
etkileşim sağlayarak siyasi ve
dini liderlik yapmıştır.
Osmanlılar, Avrupa’daki büyük
güçler olan Avusturya, Fransa,
Rusya ve İngiltere arasındaki
ilişkilerini, bu güçler arasındaki
dengeyi kullanarak yürütmüş
ve kendi çıkarlarını korumaya
çalışmışlardır.
Balkanlar, Macaristan ve
Avusturya toprakları üzerinde
genişlemeye devam eden
Osmanlı İmparatorluğu, 17.
yüzyıl boyunca Avrupa’da
güçlü bir rol oynamıştır. Viyana
Kuşatması, Osmanlıların
Avrupa’daki varlığının
sınırlarının tespiti açısından
büyük önem taşımaktadır.
Bu dönemde Osmanlı
İmparatorluğu 17. yüzyılda iç
ve dış krizlerle karşı karşıya
kalmış, yaşanan ekonomik
krizler, iç ayaklanmalar,
diplomatik ittifaklar, Avrupa
güçlerinin saldırıları Osmanlı
dış politikasını çok zorlamıştır.
Özellikle Avrupa’da yaşanan
siyasi ve askeri gelişmeler
Osmanlı İmparatorluğu’nun
denge politikasını sarsmış ve
imparatorluğu ciddi şekilde
zayıflatmıştır. Büyük insan
kayıplarına ve ekonomik yıkıma
neden olan Otuz Yıl Savaşları,
devletler arası ilişkilerde ve siyasi
yapıda önemli değişikliklere yol
açmıştır.
Osmanlı Devleti’nin
Balkanlar’daki ilerleyişi Avrupa
devletlerini tedirgin etmiş, bazı
Avrupa devletleri Osmanlılarla
ittifak kurarak kendi çıkarlarını
korumaya çalışmışlardır.
Örneğin, Macaristan Krallığı
ile Osmanlılar arasındaki
ilişki, çoğunlukla düşmanlık
ve çatışma üzerine inşa edilmiş
olsa da kimi zaman geçici
müttefiklikler ve anlaşmalar
yapılmıştır. Osmanlılar
bazen Fransa’yla ittifaklar
kurarken, bazen de Avusturya
Habsburglarıyla ittifaklar
yaparak denge politikasını
sürdürmüşlerdir. Osmanlı -
Habsburg askerî mücadelesini
kesin olarak nihayete erdiren
Ziştovi Antlaşması’na (1791)
kadar Viyana’ya yaklaşık
doksan Osmanlı elçilik heyeti
gönderilmiştir. Gönderilecek
Osmanlı elçilerinin bundan
evvelki gibi düşük rütbelerdeki
saray hizmetkârları yerine, en
aşağı sancak beyi seviyesindeki
yüksek rütbelilerden oluşması
kararlaştırılmıştır (Beydilli,
2009: 289-294).
1791′de kabul edilen Fransız
Anayasası’nda önsöz olarak
yerini alan 1789 Fransız İnsan
ve Yurttaş Hakları Bildirgesi
(La Déclaration des droits
de l’Homme et du citoyen),
insan hak ve özgürlerinin
tanınması anlamında önemli
bir adım olmasının yanında
Avrupa’nın geleceğe yönelik
bir misyon yüklenmesinin
de önünü açmıştır. Bu belge
özellikle; pek çok hakkın
tanınması, “egemenliğin
millette olduğunu” ifade ederek
devletin sorumluluğuna vurgu
yapması, kanun önünde eşitlik
ilkesinin vücut bulması, çalışma
hakkının genelleştirilmesi,
cezada keyfi tutuklamaların
önüne geçilmesiyle kanunilik
ve masumiyet ilkelerinin

getirilmesi, inanç özgürlüğünün
ve sosyal yaşam hakkının
getirilmesi, düşünce ve ifade
özgürlüğünün ve basın
özgürlüğünün güvence altına
alınması, vergide eşitlik ve
denetim hakkının yurttaşa
verilmesi ve kamu kurum ve
görevlilerinin yaptıkları işlerden
sorumlu tutulması gibi bir devlet
yönetimi açısından hayati öneme
sahip kuralları da içermekteydi.
Fransız Devrimi’nden
önce başlayan demokratik
düşünce akımı, devrimden
sonra Avrupa’yı daha da çok
harekete geçirmiş ve pek çok
konuda olduğu gibi “ulus
devlet” konusunda da ideolojik
tartışmaları ateşlemiştir.
Dünyada inançlar ötesinde
yeni bir düzenin oluşmasına
öncü olması açısından Fransız
Devrimi laik bir özelliğe
sahiptir. Bu nedenle Osmanlı
Devleti’nde de kabul görmüş
ve o dönemde Padişah III.
Selim’in gerçekleştirmeye
çalıştığı reformların da kaynağı
olmuştur. III. Selim, bir ıslahat
programı kapsamında “yeni
düzen’’ anlamına gelen “Nizam-ı
Cedit”le öncelikle askerî
alanda olmak üzere her alanda
radikal değişiklikler yapmaya
çalışmış ve hatta bu kapsamda,
başta Fransa olmak üzere bazı
ülkelerden gelen danışman
kadrosuyla kafasındaki yeni
oluşumları projelendirmiş,
devamında da ilk defa Meşveret
Meclisi (Danışma Meclisi)
kurmuştur.
Nizam-ı Cedit bir yönüyle de
Osmanlı Devleti’ni Avrupa’nın
ilim, sanat, ticaret, ziraat,
teknik ve sanayide yaptığı
ilerlemelere ortak etmek için
gelişen yenilik hareketleri
olarak da bilinmektedir. Bu
dönemden sonra her alanda
özgürlükler konuşulur olmuş
ve eşitlik arayışı başlamıştır.
Batı’da sürekli elçilerin
görevlendirilmesi de yine
bu dönemdedir. Osmanlı
İmparatorluğu için Batı’nın
genel bir model olarak
kullanılmasına dayanan
“düzeltme” (Tanzimat) teklifleri
de buradan kaynaklanmaktadır
(Mardin 1991: 13). Buna göre,
Nizam-ı Cedit’in, Tanzimat’ı
hazırlamakta büyük rol
oynadığı bir gerçektir (Taş ve
Göksüçukur, 2019: 463-488).
Osmanlı Devleti uzun bir süre
Avrupa’yla ilişkilerini günlük ve
zamansal ihtiyaçlar çerçevesinde
geçici diplomasi yöntemiyle (ad
hoc) diplomatları aracılığıyla
yürütmeye çalışmıştır. Padişah
III. Selim, diğer devletlerle
ilişkilerin yürütülmesinin ve
Batı’yla diyalog kapılarının
açık tutulmasının sağlanması
için “sürekli elçilik” kurumunu
hayata geçirmiş, Londra, Paris,
Prusya, Viyana ve Berlin’e
sürekli elçilikler açılmış ve 1793
yılında “Kalyonlar Kâtibi” Yusuf
Agâh Efendi, ilk sürekli elçi
olarak Londra’ya gönderilmiştir.
Yusuf Agah Efendi’nin elçilik
görevi 1797 Temmuz’unda
sona ermiştir. Hazırladığı
havadisname ve yine Yusuf
Agah Efendi’nin serkatipliğini
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 103
(başkatipliğini) yapan Mahmud
Raif Efendi’nin Fransızca kaleme
aldığı detaylı rapor o döneme ait
siyasi, ekonomik ve toplumsal
yaşama dair bilgilerin yanı sıra
saray adetleri, Londra kenti,
üniversiteler ve fabrikalar gibi
pek çok alandaki gözlemleri
içermekte olup o döneme ait
ciddi bir belge niteliğindedir.
Mahmud Raif Efendi Londra
dönüşünde, İstanbul’da 1798
yılında Fransızca yayımladığı
Tableau des Nouveaux
Reglements de L’Empire Ottoman
(Osmanlı İmparatorluğu’nda
Yeni Nizamların Cedveli) adlı
eserini yazmıştır (Sungu, 1979:
6-10).
Hem bu süreçte hem de
sonrasında özellikle Rusya,
İngiltere, Fransa’yla gelişen
gerginlikler ve çatışmalar
sonrasında yapılan
antlaşmalarda bu elçilerin
müzakereleri yürüttüğü ve görev
yaptığı bilinmektedir.
İlk Osmanlı elçileri, başlıca
şu nedenlerle yabancı
ülkelere gönderilirlerdi: Barış
antlaşmaları ya da ticari
sözleşmeler imzalamak,
barış önerisinde bulunmak,
barış görüşmeleri ya da
arabuluculuk yapmak, herhangi
bir antlaşmanın maddelerini
görüşmek, iyi dostluk ilişkileri
kurmak ya da var olan dostluk
ilişkilerini pekiştirmek,
Osmanlı Devleti’nin
alacaklarını toplamak,
gönderildikleri ülkelerin
Osmanlılar hakkındaki görüş
ve politikalarını öğrenmek,
104
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Osmanlı padişahının cülusunu
(tahta çıkma) bildirmek,
armağanlar götürmek, padişahın
bir mektubunu götürmek,
Osmanlıların kazandığı bir
utkuyu bildirmek, tahta yeni
geçen Avrupa monarkının
cülusunu tebrik etmek,
Avrupa krallarının taç giyme
törenlerinde hazır bulunmak,
Avrupa krallarını sünnet
düğünlerine çağırmak, vergi
istemek (Karal, 2022).
Örneğin Mehmet Said Efendi,
XII. Karl’ın Osmanlı Devleti’ne
olan borçlarını tahsil etme
göreviyle, İsveç’e elçi olarak
gönderilmiş, ancak parayı
alamadan geri dönmüştür.
Sonunda İsveç’in, Ruslara karşı
Osmanlıları destekleme sözüyle
borç düşürülmüş ve Osmanlı
Devleti’ne verilecek bir savaş
gemisiyle sorun çözülmüştür.
18. yüzyılın ikinci yarısında
Osmanlı İmparatorluğu,
Avrupa’daki güç dengelerinin
değişmesiyle zor durumda
kalmış, imparatorluğun gücü
azalmış, iç isyanlar çoğalmış
ve Avrupa’daki büyük güçlerin
baskısı artmıştır. Bu dönemde
imparatorluk, dış politikada
denge politikasını sürdürmekte
zorlanmış ve sık sık dış
müdahalelere maruz kalmıştır.
Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu Dışişleri Bakanı
ve Başbakanı Prens Klemens
von Metternich’in eseri olarak
tarihte yerini almış olan Viyana
Kongresi’nin (1814/1815)
neticesinde ortaya çıkan “Viyana
Düzeni”, Avrupa için yeni bir
düzen arayışının başlangıcı
olmuştur.
Milletler Cemiyeti ve Birleşmiş
Milletler örgütlerinin
kurulmasından bir yüzyıl kadar
önce Metternich, Avrupa’yı
birbirleriyle sürekli çatışma
içerisinde olan ayrı ayrı ulusların
ve devletlerin yer aldığı bir kıta
olarak değil, bütünleşmiş tek bir
“Avrupa Cumhuriyeti” olarak
görmekteydi (Unat, 1968).
Metternich’e göre Avrupa’da barış
ancak “güç dengesi” ilkesinin
uygulanması ve 1815’te kurulan
siyasal düzenin korunmasıyla
sağlanabilirdi.
Chaumont Antlaşması (Mart
1814), Paris Antlaşması (Mayıs
1814 ve Kasım 1815), Viyana
Antlaşması (Haziran 1815)
ve Dörtlü İttifak (Kasım
1815) Napolyon döneminden
sonra yarım yüzyıl Avrupa
tarihini biçimlendiren başlıca
düzenlemeleri oluşturmaktaydı.
Rusya, Prusya ve Avusturya
hükümdarlarının oluşturduğu
Kutsal İttifak’a (Eylül 1815) ise
İngiltere katılmamıştı (İnalcık,
2006: 113).
Metternich’in yaşam hikayesi
adeta o yüzyılın diplomasi tarihi
gibidir. O dönemde başlayan
denge politikası Avrupa’nın
diğer devletlerle ilişkilerinin
temel felsefesi haline gelmiş ve
yüzyılın en parlak diplomatı
olan Metternich’in yıllar
önce kafasında planladığı
Avrupa Birliği yıllar sonra
gerçekleşmiştir. Metternich
için çağdaşlarından bir
araştırmacı şu yorumu yapmıştı:
“Avrupa’yı diplomasi ile idare
etmek mümkün oldukça idare
etmişti. Metternich, dünyanın
en şayanı dikkat adamıdır.
Dirayeti, malumatı ve zarafetiyle
herkesin kalbini kazanmıştı.
Cihanın siyaset denilen
komedisi, Avrupa’nın entrika
ile dolu diplomasi sahnesi bu
kadar mükemmel bir aktör
görmemiştir.” (Tuncer, 2017: 75-
77).
19. yüzyılın ilk yarısı Avrupa
için devlet, kilise ve vatandaşlık
kavramlarının yerine oturduğu,
hükümet sistemlerinin tartışıldığı
ve siyasal arayışların sürdüğü,
bireyci, ulusçu, akılcı akımların
güçlendiği, ekonomik pazar
edinme arayışlarının sürdüğü,
endüstrileşme ve kentleşme
çabaları eşliğinde yeni bir düzen
kurma dönemi olmuştur. Bu
dönem başta endüstri devrimi
olmak üzere devrimlerin
gerçekleştirildiği bir dönem
olarak anılacaktır.
Bu dönemde, stratejik ve
ekonomik değeri yüksek geniş
toprak parçalarını elinde
bulunduran Osmanlı Devleti
ise Rusya, İngiltere, Fransa,
Avusturya’yla kimi zaman
diplomatik, kimi zaman ise
çatışmayla sorunlarını çözmeye
çalışıyordu. Ancak, Avrupa’daki
Aydınlanma çağı gelişmelerini
izleyemeyen, Endüstri Devrimi’ni
gerçekleştiremeyen Osmanlı
İmparatorluğu, siyasi, ekonomik
ve askeri sorunları 19. yüzyılın
başında daha ağır hissetmektedir.
Bu nedenle, Osmanlı

İmparatorluğu üzerinde emelleri
olan bazı devletler, Milliyetçilik
ve Bağımsızlık fikirlerini hızla
imparatorluk içine yaymışlardır.
Amacı Mısır’a çıkmak ve Doğu
Akdeniz’i ele geçirmek olan
büyük devletler, Balkanlar ve
Mora’da isyanlar çıkarmayı
teşvik etmişlerdir (Esmer, 1944:
97).
Bu arada, Mısır Valisi
olarak padişah tarafından
atanan Mehmet Ali Paşa’nın
başkaldırarak Osmanlı
topraklarına karşı saldırıya
geçmesi ve bu konuda da
oldukça başarılı olması, Osmanlı
Devleti’ni güçsüzleştirmiş ve
tavize açık hâle getirmiştir.
Bu çatışmanın özellikle
Avusturya, Rusya ve İngiltere’nin
devreye girmesiyle çözülmüş
olması da Avrupa’da güç
dengesi arayışlarının ve bu
güç dengelerinin korunma
kaygılarının önemli bir
örneğidir. Bu süreç Osmanlı
Devleti’ne dış politikada nasıl
iş birliği yapılması gerektiği
konusunda da büyük bir ders
vermiştir. Devamında 1841
yılında imzalanan Boğazlar
Sözleşmesi’yle de Osmanlı
Devleti bu iş birliğini kanıtlamak
zorunda kalmış, Avusturya
İmparatorluğu, Fransa Krallığı,
Birleşik Krallık, Prusya, Rus
İmparatorluğu’yla Londra
Sözleşmesi olarak da anılan
bu sözleşmeyi imzalamış,
Akdeniz’in doğu kapısı
durumunda olan İstanbul Boğazı
ve Çanakkale Boğazı’nın yabancı
devletlerin savaş gemilerine barış
zamanında kapalı tutulması
kararlaştırılmıştır. Osmanlı
Devleti savaşa girdiği takdirde
Boğazlar üzerinde istediği
gibi tasarruf hakkına sahip
olacak, dilediği devlete boğazın
kapılarını açabilecekti. Bu
sözleşmeyle Boğazlar üzerinde
Osmanlı Devleti hakimiyetini
ilan etmiş, 1833 tarihli Hünkâr
İskelesi Antlaşması’yla Rusya’nın
elde ettiği himaye sona ermiş,
boğazlar uluslararası bir statü
kazanmış ve Osmanlı Devleti,
Avrupa Devletler hukukunun da
bir parçası olmuştur. Bugünlerin
devletlerarası hukukunu ve
ilişkilerini anlamak için bu
olayların çok iyi bilinmesi
gerektiği kuşkusuzdur (Kocaoğlu,
1995: 195-210).
Osmanlı tarihinin siyasi açıdan
en bunalımlı dönemlerinin
padişahı olan ve 1808 ile 1839
yılları arasında hüküm sürmüş II.
Mahmut’un, Osmanlı halklarının
yaşam koşulları ile tanınan
haklarının iyileştirilmesi,
laikleşme ve modernleşme
yönünde attığı adımlar geleceğin
inşasında önemli rol oynamıştır.
Laik eğitim sistemini getirmek
için üniversite düzeyinde çabalara
girişmiş, Avrupa devletlerine
sürekli büyükelçilerini atamış,
Avrupa protokolünü izlemeye
başlamış, resepsiyonlar vermiş
ve kılık kıyafette de örnek
çabalara girişmiştir. Onun bu
mücadelesini, oğlu I. Abdülmecit
de sürdürmüş ve onun
döneminde “batılılaşmanın ilk
somut adımı”, Tanzimât-ı Hayriye
(Hayırlı Düzenlemeler) olarak da
nitelendirilen Tanzimat Fermanı
ilan edilmiştir.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 105
Avrupa’da, özellikle Paris,
Berlin ve Viyana’da öğrenciler,
işçiler ile daha çok metal
işçileri ve dokumacılardan
oluşan zanaatkârların sokak
hareketleriyle başlayan, 19.
yüzyılın en yaygın kitlesel
huzursuzluklarının sonucunda
ortaya çıkan 1848 Devrimleri’nin
önemli bir yeri vardır. Başta
Fransa olmak üzere önemli
değişimleri harekete geçiren
bu devrimlerin, Doğu Avrupa
açısından en önemli sonucu
ise feodalizmin büyük ölçüde
ortadan kaldırılmış olmasıydı
(Sander, 1989: 128).
Aslında tarih inanç gruplarının
ve ekonomik çıkarların yarattığı
güçler dengesinin korunması
temelinde yürüyen savaşlar,
ittifaklar ve antlaşmalarla
doludur. Rusya’nın, Fransa’nın,
İngiltere’nin kendi aralarında ve
Osmanlı’yla olan ilişkilerinin bu
günkü ilişkilerin anlaşılmasında
önemli yer tuttuğunu görüyoruz.
1800’lerin ikinci yarısında
Osmanlı Devleti’nde yaşanan
parçalanmalar ve sorunlar bu
devletlerin yeni politikalar
geliştirmesine neden olmuştu.
1853 ilkbaharında Çar I.
Nikola, İngiltere’nin San
Petersburg’daki Büyükelçisi
Sir Hamilton Seymour’la
bir görüşmesinde, Rusya ile
İngiltere’nin çıkarlarının hemen
her konuda aynı olduğunu dile
getirmekte ve sözlerini şöyle
sürdürmekteydi: “Osmanlı
Devleti kritik bir durumdadır…
Ülke parçalanmak üzeredir…
Ellerimizin arasında çok hasta
106
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
bir adam bulunmaktadır ve eğer
bizler gerekli düzenlemeleri
yapamadan önce bu hasta adam
ellerimizin arasından kayıp
giderse, çok büyük bir felaketle
karşı karşıya kalmış oluruz. Bu
nedenle Rusya ile İngiltere, bu
sorunda mükemmel bir anlaşma
içinde hareket etmeli ve biri
ötekinin haberi olmaksızın hiçbir
adım atmamalıdır.” (Tuncer, 2017:
157; 13-Marriott, 1969: 257-258).
Zaman içerisinde bu durum;
Kırım Savaşı sırasında imzalanan
ittifak antlaşmalarında (1854),
Paris Barış Antlaşması’nda
(1856), Islahat Fermanı sürecinde
ve Berlin Antlaşması’nda
(1878) izlerini göstermiştir.
Osmanlı Devleti içindeki
Müslüman olmayan gruplara
Müslümanlarla eşit haklar
verilmesi yönündeki talepler,
zamanla onların Osmanlı’ya
karşı ayaklanmalarının da
kaynağını oluşturmuştur.
Osmanlı’nın parçalanmasını
isteyen “Avrupalı Güçler” ise
bunun başını çekmiş, kendi
çıkarlarını ulusçuluk akımlarının
arkasına gizleyerek toplulukları
harekete geçirmişlerdir. Yıllarca
Osmanlı Devleti içinde gayet
mutlu yaşayan Hristiyan
topluluklar kışkırtmalar
sonucunda Osmanlı’dan
ayrılmak için mücadeleye
girişmiş ve neticesinde Sırplar,
Karadağlılar ve Romenler,
özerkliklerini ilan etmiş ve bir
süre sonra da bağımsız hâle
gelmişlerdir. Girit halkı da
Yunanistan’ın kışkırtmalarıyla
ayaklanmış ise de nihayetinde
Osmanlı Devleti’nin Yunanistan’a
verdiği ültimatom sonucunda
ticari ve diplomatik ilişkilerin
kesilmesi ve Avrupa devletlerinin
de bu konuda Osmanlı’yı haklı
bulmalarıyla sonuçlanmıştır.
Yine aynı şekilde Sırpların ve
Rusların kışkırtmalarıyla ortaya
çıkan Bulgarlar’ın isyanı, Bulgar
kilisesinin bağımsızlığının
kabulüyle ilk anda bastırılmış
olsa da Balkanlarda fitili
ateşlemiştir. Devamında baş
gösteren Bosna-Hersek isyanı
sırasında verilen tavizlerle Avrupa
doğrudan doğruya Osmanlı’nın
iç işlerine müdahale eder hâle
gelmiştir.
Bu süreçte güçsüzleşen Osmanlı
Devleti, Avrupa devletleri için
paylaşım yarışına girilen yeni
bir alan hâline gelmiştir. Ancak
hiçbir devlet başka devletlerin bu
bölgede üstün ve egemen duruma
gelmesini de istememiştir.
Avrupa devletleri tüm işlerinde
kendi içlerindeki bu hassas
teraziyi tartarak ilişkilerini
yürütüyor, kendi iç dengelerini
koruyarak Osmanlı Devleti’ni
aralarında paylaşıyorlardı.
Yalnızlaştırılan, “hasta adam”
söylemiyle güçsüzleştirilen
Osmanlı Devleti iç ayaklanmaları
bastırmak konusunda da artık
eskisi kadar başarılı değildi.
Bu ayaklanmalar, savaşlar artık
Osmanlı Devleti’ni diğer devletler
karşısında diplomatik anlamda da
güçsüzleştirmiş ve artık oturulan
masalarda eşit güç olmaktan
ne yazık ki çıkarmıştı. Hatta
1876’da İstanbul Konferansı’nın
yapılacağı gün Meşrutiyet’i ilan
ederek, Avrupa’ya karşı kendini
kanıtlama çabasına girmişti.
Ne var ki Avrupa topraklarında
Osmanlı’nın varlığını kabul
edemeyen ve bunu kendileri için
bir tehdit olarak gören Avrupa
devletlerinin kışkırtmalarıyla
tamamen bağımsız olmak isteyen
gayrimüslim toplulukları artık
frenlemek mümkün değildi.
Romanya, Bulgaristan, Kıbrıs,
Mısır, Sırbistan, Yunanistan,
Cezayir, Tunus üzerinde
Osmanlı hükümranlık hakkını
kaybetmiş, Rusya Kafkaslarda
ilerlemişti. Büyük güçlerin
kendi aralarındaki çatışmaları
ve Osmanlı iç isyanlarıyla geçen
bu yüzyıldaki olaylar 1900’lere
gelindiğinde büyük oranda
aynen devam etmekteydi.
Balkan halkları özerklik
istemekteydi. Rumeli vilayetleri/
Makedonya’da ve Arnavutluk’ta
da hareketlenmeler başlamıştı. II.
Abdülhamit baskılar sonucunda
mahkemelerin bağımsızlığını
ve karma jandarma örgütü
kurulmasını kabul etmiş,
valilerin yetkileri arttırılmış
ve pek çok taviz verilmiştir.
Bu tavizler “Mürzteg Reform
Programı” olarak bilinen Rusya
ve Avusturya’nın Makedonya’da
Osmanlı Devleti’nin
“reformları”nı denetleme
hakkının II. Abdülhamit
tarafından kabul edilmek
zorunda kalınmasıyla devam
etmiştir.
Artık Padişah Abdülhamit’e
karşı içeride de isyanlar başlamış
ve kısıtlı alana hapsolmuş olan
padişah otoritesini kullanamaz
hâle gelmiş, diğer devletlerin

talimatları doğrultusunda işler
yürütülmeye başlanmıştır. Bu
süreçteki gelişmeler Osmanlı
Devleti’nin adım adım işgaline
doğru gitmiştir. Bu süreçte
özellikle Makedonya’da, Mektebi
Harbiye mezunu genç subayların
başlattığı ulusçuluk hareketi ve
büyük önder Mustafa Kemal
Atatürk’ün vatanın kurtuluşu
için başlattığı kurtuluş hareketi
ve genç arkadaşlarıyla birlikte
kurduğu Vatan ve Hürriyet
Derneği ile İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin çalışmaları yeni
devletimizin kuruluşunun ilk
adımları olmuştur.
1908’de İkinci Meşrutiyet
ilan edilmişti. Burada daha
çok subaylar ve memurların
oluşturduğu, daha sonra fırka
hâline gelecek olan İttihat
ve Terakki Cemiyeti etkin
olmuş, II. Abdülhamit de bu
süreci desteklemiş ve hatta
bazı açıklamalarında birlikte
çalıştıklarını ifade etmiştir.
Meclisi Mebusan’da da ittihatçı
mebuslar bulunuyordu. Enver
Paşa, Cemal Paşa ve Talat
Paşa öncülük eden önemli
isimler arasındaydı. Bu süreç
baskılardan bunalmış halk
için özgürlüklerini ifade etme
ve ortaya koyma dönemiydi.
Bir taraftan da aslında büyük
çoğunluğu subaylardan oluşan
bu cemiyeti, kamu görevlerinde
ağırlık kazanma ve “askerlerin
siyaseti yönlendirme” dönemi
olarak da görebiliriz. Tabii bu
sürece karşı olan bir kesimin
bulunduğu da malumdur. Bu
harekete karşı muhalefetin
gittikçe güçlenmesi ve özellikle
muhalefetin merkezine
dini kaygı ve söylemlerin
oturtulması, ardından gelen 31
Mart ayaklanması, İttihat ve
Terakki’nin önündeki sorunlardı.
İşte bu süreçte gericilerin
ayaklanmasını bastırmak üzere
Selanik’ten gelen “Hareket
Ordusu”nun komutanı Mahmut
Şevket Paşa’nın, Kurmay Başkanı
Kolağası Mustafa Kemal’di.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde
subayların siyasete karışmasından
rahatsızlık duyan ve askeri işler
ile siyasi işlerin birbirinden
bağımsız tutulmasını dile
getirdiği için cemiyetteki kişilerle
ters düşen, hatta bu nedenle
öldürülmesi bile düşünülen
Mustafa Kemal 1910 yılında
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden
ayrılmıştır. Mustafa Kemal’in
önünde kurtuluşa doğru yürünen
uzun bir yol vardı. Bosna
Hersek buhranı, Bulgaristan’ın
bağımsızlığını ilan etmesi,
Arnavutluk ayaklanmaları,
Trablusgarp Savaşı, Balkan
Savaşları, Çanakkale Savaşı ve
I. Dünya Savaşı yeni ittifakların
ve bunun karşılığında da yeni
mücadele alanlarının ortaya
çıkmasına neden olmuştu.
Kurtuluşa kadar geçen süreçteki
ilişkileri düzenleyen, kimi zaman
savaşlara son noktayı koyan
uluslararası konferansların
ve antlaşmaların da, özellikle
Mondros Ateşkes Antlaşması,
Kars Antlaşması ve Lozan
Antlaşması’nın önemli bir rolü
bulunmaktadır. Avrupa’nın
siyasi haritası ve güç dengelerini
değiştiren, yeni siyasi ideolojiler
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 107
ve rejimler ortaya çıkaran, yeni
devletlerin kurulmasına ve
imparatorlukların çöküşüne
neden olan I. Dünya Savaşı,
dünya tarihi açısından ve
özellikle Avrupa açısından bir
dönüm noktası olmuştur.
I. Dünya Savaşı; Avusturya-
Macaristan İmparatorluğu,
Osmanlı Devleti ve Rus
Çarlığı’nın sonu olmuş ve bunun
sonucunda Macaristan, Polonya,
Yugoslavya, Çekoslovakya gibi
birçok yeni devlet kurulmuştur.
En önemli sonuçlarından
birisi de Milletler Cemiyeti’nin
kurulmasıdır.
Yeni Türk devleti Türkiye
Cumhuriyeti, uluslararası
ilişkilerde tam bağımsızlığı
şiar edinmiş, Misak-ı Milli’den
taviz vermeyen çağdaş
diplomatik siyaset anlayışını
benimsemiş, kendi prensiplerini
ortaya koyarak yürümüştür.
Bu yürüyüşün stratejisi ise
“sınırlarımızı ve olanaklarımızı
bilelim” ve “yurtta sulh, cihanda
sulh” diyen Mustafa Kemal
Atatürk’tür.
Savaşın mecburi olmadıkça
bir cinayet olduğunu ifade
eden Atatürk; “İnsanları mutlu
edeceğim diye onları birbirine
boğazlatmak, insanlıktan uzak
ve son derece üzülünecek bir
sistemdir. İnsanları mutlu
edecek tek yol, onları birbirlerine
yaklaştırarak, onlara birbirlerini
sevdirerek, karşılıklı maddî ve
manevî gereksinimlerini temine
yarayan hareket ve enerjidir.
Dünya barışı içinde insanlığın
gerçek mutluluğu, ancak bu
108
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
yüksek ülkü yolcularının
çoğalması ve başarılı olmasıyla
mümkün olacaktır” diyerek
insani değerlerini ve felsefesini
ortaya koymuştur (Atatürk’ün
S.D.1I: 273).
Yine Atatürk’ün şu ifadesi diğer
devletlere en önemli mesaj
olup aynı zamanda da O’nun
yüce ruhunun işaretidir; “Biz
kimsenin düşmanı değiliz,
yalnızca insanlığın düşmanı
olanların düşmanıyız”. (TTSİS,
2008: 148).
Türkiye Cumhuriyeti’nin dış
politika anlayışının temelleri
de bu ilkeler üzerine atılmış ve
yürütülmüştür.
Kaynakça
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri,
1I, 1931.
Beydilli, K. (2009). Sefâretnâme.
İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, 36, 289-294.
Esmer, A. Ş. (1944). Siyasi Tarih,
Maarif Matbaası, İstanbul.
İnalcık, H. (2005). Osmanlı
İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300-
1600). Yapı Kredi Kültür Sanat
Yayıncılık (YKY).
İnalcık, H. (2006). Turkey
and Europe in History, Eren
Yayıncılık, İstanbul, s.113.
Karal, E. Z. (2022). Osmanlı
Tarihi V. Cilt: Nizam-ı Cedid ve
Tanzimat Devirleri (1789-1856).
Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara.
Kocaoğlu, M. (1995). Kavalalı
Mehmet Ali Paşa İsyanı
(1831-1841). OTAM Ankara
Üniversitesi Osmanlı Tarihi
Araştırma ve Uygulama Merkezi
Dergisi, 6(6), 195-210. https://doi.
org/10.1501/OTAM_0000000243
Mardin, Ş. (1991). Türkiye’de Din ve
Siyaset, İletişim Yayınları.
Marriott, J. A. R. (1969). The
Eastern Question. An Historical
Study in European Diplomacy,
Oxford Clarendon Press.
Tarihin Savunusu veya
Tarihçilik Mesleği
Marc Bloch
Sander, O. (1989). Siyasi Tarih,
İlkçağlardan 1918’e, İmge
Kitabevi Yayınları, Ankara.
Sungu, İ. (1979). Hayat Tarih
Mecmuası, 15(9), s. 6-10.
Şakiroğlu, M. (1988). Venedik
Cumhuriyetinin İstanbul’daki
Temsilcileri, Balyoslar
Çalışmaları ve Etkinlikleri. Tarih
ve Toplum, 59, 44-48.
Taş, K. & Göksüçukur, B.
(2019). Osmanlı Dönemi
Batıcılık, İslamcılık Türkçülük
Fikir Akımları ve Din. Dini
Araştırmalar, 22(56).
Tuncer, H. (2017). Türk Dış
Politikası I. Cilt, Kaynak
Yayınları, Ankara.
Türkiye Tesktil Sanayi İşverenleri
Sendikası (2008). Atatürk’ün
Görüş ve Direktifleri.
Unat, F. R. (1968). Osmanlı Sefirleri
ve Sefaretnameleri, hazırlayan: B.
Sıtkı Baykal, Ankara Türk Tarih
Kurumu Yayınları.
 İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 109

Sinan Sodan Mustafa Çağrı Peker

Kırıkkale Üniversitesi & KOSGEB Sussex Üniversitesi & EPDK
sinansodan@gmail.com cagripeker2@gmail.com

Avrupa’da ve Türkiye’de Enerji Görünümü

Akaryakıt fiyatlarının artışıyla birlikte ulaşım maliyetlerinin yükselmesi vatandaşlar için ciddi bir
yük oluşturmaktadır. Enerji maliyetlerinin artması, hayatın tüm alanını etkilemekte ama özellikle
enerji tüketimine bağımlılığın yüksek olduğu sektörleri daha fazla etkilemektedir.

2020 yılında kendisini
gösteren COVID-19 salgını
enerji piyasalarında belirsizlik
sürecini tetiklemiştir. Özellikle
üretim bantları ve ticaret
yoğunluğundaki yavaşlama
beklenmedik şekilde enerji
talebini düşürmüştür. 2021
yılının üçüncü çeyreğinde tekrar
toparlanan üretim ve ticaret,
enerji talebini normalleştirse
de 2022 yılının Şubat ayında
Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliyle
birlikte son dönemlerin en büyük
enerji krizlerinden biri ortaya
çıkmıştır. Rusya’nın enerji arz
politikasındaki değişiklik ve
etkilenen enerji yolları, dünya
enerji fiyatlarını öngörülemez
şekilde yükseltmiştir. Avrupa
Birliği’nin, işgali gerekçe
göstererek getirdiği finansal ve
ticari kısıtlamaları ise enerji
krizini derinleştirmiştir. 2022
yılı sonuna geldiğimizde
doğalgaz fiyatının dolar
cinsinden normal seviyelere
ulaştığı gözlemlenmiştir. Aynı
dönemde, petrol fiyatı da 80-
85 dolar bandına gerilemiştir.
2023 yılı enerji fiyatları
açısından stabil geçmiştir.
Özellikle gelişmiş ekonomiler
enerji taleplerini dengeleyerek
fiyata talep tarafından katkıda
bulunmuşlardır. Piyasalardaki
fiyat hareketleriyle durumu
daha açık bir biçimde
gözlemleyebiliriz.
Uluslararası enerji fiyatlarını
belirleyici bir konumda olan
Hollanda TTF gaz merkezi
($/1000 Sm3) ve Brent petrol
($/vrl) fiyatlarının 2020-
2023 arasındaki seyri enerji
krizini ampirik olarak ortaya
koymaktadır. Şekil 1’de
görüldüğü üzere, COVID-19
öncesinde durağan seyir izleyen
doğalgaz fiyatı pandemiyle
beraber ilk yükselişine
başlamıştır. İkinci yükselişini ise
Rusya’nın Ukrayna işgaliyle net
olarak göstermektedir. Özellikle
Avrupa’nın doğalgaz talebini
azaltması1 ve Rus doğalgazına
fiyat tavanı uygulaması,2 2022
yılının sonunda doğalgaz
fiyatının düşmesini sağlamıştır.
Şekil 2’de verilen Brent petrol
fiyatı ise doğalgaz fiyatına benzer
şekilde COVID-19 ve Rusya’nın
Ukrayna’yı işgali krizleriyle
yukarı yönlü tetiklenmiştir. Arz
yönlü piyasa müdahaleleri, 2022
yılı sonunda doğalgaz fiyatına
benzer şekilde Brent petrol
fiyatının aşağı yönlü düzeltme
110
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Şekil 1. Hollanda TTF Gaz Merkezi Doğalgaz Fiyatı
Kaynak: www.investing.com verileri kullanılmıştır.
Şekil 2. Brent Petrol Fiyatı
Kaynak: www.investing.com verileri kullanılmıştır.
yaparak düzleşmesine sebep
olmuştur. 2023 yılı 80-85 dolar
bandında geçmiştir.
2020-2022 döneminde,
uluslararası enerji fiyatlarında
meydana gelen bu krizden ağır
şekilde etkilenen birçok ülke
maliyetlerinin artması sebebiyle
enerji taleplerini azaltmak
için kamu binalarının ısınma
derecelerini düşürmek, toplu
ısınma merkezleri oluşturmak
gibi çeşitli yollara başvurmuştur
(OECD, 2023). Sonrasında ise
yeni kurallara uygun şekilde
talebi kontrol altında tutmaya
çalışan bir patika izlenmeye
çalışılmıştır. Krizin başladığı
dönemden itibaren Rusya,
Ukrayna ve Avrupa Birliği
arasında denge kurmaya çalışan
Türkiye, özellikle enerji fiyatları
bakımından en çok etkilenen
ülkelerden biri olmuştur
(European Commission, 2023).
Bu durumun nedenini daha iyi
anlamak için Türkiye’nin enerji
maliyetlerinin unsurlarını analiz
etmek gerekmektedir.
Türkiye ekonomisine enerji
maliyeti özellikle; doğalgaz,
ham petrol, benzin, motorin,
LPG ve kömür üzerinden
şekillenmektedir. Bu kapsamda
doğalgaz fiyatlarının ekonomiye
etkisi; sanayi, ticarethane ve
konut tüketimi üzerinden
gerçekleşmektedir. Akaryakıt,
özellikle ulaşım sektörü
(Suleymanli et al., 2022) başta
olmak üzere ticaret ve hizmetler
alanında da yoğun olarak
kullanılmaktadır. Bunların
dışında kömür ise elektrik
santralleri ve konutlarda yoğun
olarak tüketilmektedir (Erdem,
2010). Açıklamalar ışığında
Türkiye’nin enerji harcamalarının
ağırlıklı olarak hangi alanlarda
kullanıldığı ve ithalat, ihracat ve
dış ticaret açığı görünümü Şekil
3’te sunulmaktadır.
Türkiye’nin enerji ithalatı
incelendiğinde (Şekil 4),
COVID-19 pandemisinin
etkilerinin azalmasıyla birlikte
yükselişe geçen ithalat miktarının
2022 başından itibaren aylık
8-9 milyar $ bandında oluştuğu
görülmektedir. Toplam ithalat
içerisindeki enerji ithalatı
payının %25’in üzerinde
konumlandığını göstermektedir.
Ancak 2023 yılının başlarından
itibaren 5-7 milyar $ bandına
indiğini, ayrıca enerji ithalatı
payını toplam ithalat içerisindeki
payının %25’in altına düştüğünü
gözlemlemekteyiz. Bu duruma
yol açan hadiselerin başında,
Türkiye’de son yıllarda uygulanan
ancak Haziran 2023’te terk edilen
para politikasının geldiğini
söylemek gerekir. 2021 yılında
düşürülmeye başlanan Merkez
Bankası politika faizinin TL’den
kaçışı tetiklemesi3 ve uygulanan

Şekil 3. Türkiye’nin Enerji Görünümü
Kaynak: Yazarlar tarafından oluşturulmuştur.
Şekil 4. Türkiye’nin Enerji İthalatı
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu verilerinden oluşturulmuştur. da enerji ithalatının toplam
Şekil 5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ve Dış Ticaret Açığı yılı seviyesine yaklaşmıştır. Bu
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu verilerinden oluşturulmuştur.
politikaların etkileriyle birlikte
döviz kurunun hızla artması,
enerjide ithalata bağımlı olan
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 111
sürdürülebilir bir durum
olmadığının anlaşılmasının
ardından yeniden rasyonel
politikalara yönelen ekonomi
yönetimi faizi arttırmaya
başlamıştır (Keyder, 2024).
Sonuç olarak döviz kurunun
artış hızı azalmış ve maliyetler
azalış trendine girmiştir. Ancak
hem teknolojik gelişmelerin
hem de nüfus artışının enerji
talebini önümüzdeki yıllarda
arttırması kaçınılmazdır.
Günümüzde enerji tedariğinde
sorun yaşanmamasına rağmen
yaşanan maliyet yüksekliği
ülke ekonomisi için çözümsüz
bir durum olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bunlara ek olarak,
enerji ithalatının toplam
ithalat içindeki payı %25’e
yakın çıkmış ancak Şekil 5’te
görüldüğü üzere, dış ticaret
açığı 6 milyar $ civarında
oluşmuştur. Son yıllarda TL’nin
uluslararası para birimleri
karşısında değer kaybetmesi
dış ticaret açığını azaltmış olsa
ithalat içerisindeki payı 2022
bağlamda enerji maliyetlerinin
ekonomi üzerindeki etkisi
önemini korumakta ve her geçen
gün arttırmaktadır. Makalenin
ilerleyen bölümünde, enerji
ithalatının alt kırılımları ve iç
piyasaya yansımalarını ölçmek
için doğalgaz, akaryakıt ve
elektrik fiyatları ayrı ayrı ele
alınmıştır.
Türkiye’nin Şekil 6’da yer alan
doğalgaz ithalat portföyü
Türkiye’nin enerji maliyelerini
incelendiğinde Rusya, Azerbaycan
hızla arttırmıştır. Bu durumun
ve İran üzerinde yoğunlaşan
Türkiye ekonomisi açısından
hacim dikkat çekmektedir. 2021
112
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162

yılında 58,70 milyar Sm3’e ulaşan Şekil 6. Türkiye’nin Doğalgaz İthalat Portföyü
doğalgaz talebi 2022 yılında
54,66 ve 2023 yılında ilk 11
aylık dönemde 44,42 milyar Sm3
seviyelerinde kalmıştır (Enerji
Piyasası Düzenleme Kurumu,
www.epdk.gov.tr). Rusya’nın
Ukrayna’yı işgaliyle Avrupa’nın
doğalgaz talebini kısması kısa
vadede ithalat sıkıntımızı ortadan
kaldırsa da orta vadede birtakım
sorunlara gebe görünmektedir.
Kaynak: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu verilerinden oluşturulmuştur.
Rusya ile Avrupa Birliği’nin
ilişkilerinin bozulması orta
Şekil 7. Türkiye’nin Doğalgaz Tüketim Dağılımı
vadede enerji akışlarına zarar
verecektir ve enerji akış yönünü
Çin’e çevirecektir. Bu durum
Avrasya ile Avrupa arasında köprü
konumunda olan ülkemiz için
sorun teşkil etmektedir.
Diğer taraftan Türkiye, 4
sondaj gemisiyle doğalgaz
arama faaliyetlerine devam
etmektedir. 2023 yıl sonu
itibarıyla Karadeniz’de keşfedilen
Kaynak: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu verilerinden oluşturulmuştur.
doğalgaz rezervi toplam 710
milyar m3’e yükselmiştir Şekil 8. Doğalgaz Maliyetlerinin Sektörler Bazında Dağılımı
(European Commission, 2023).
Keşfedilen doğalgaz rezervi
sayesinde Türkiye’nin doğalgaz
maliyetinin yıllık 6-8 milyar
$ civarında azalacağı tahmin
edilmektedir. Tahminden yola
çıkarak Türkiye’nin yıllık doğalgaz
ithalatının yaklaşık %10-13
azalacağı öngörülebilir. Ancak
artan nüfusla birlikte genişleyen
üretimin doğalgaz talebini
Kaynak: Boru Hatları ve Petrol Taşıma Anonim Şirketi verilerinden oluşturulmuştur.
önümüzdeki yıllarda yüksek
oranda arttıracağı da göz önünde üretimi) ve konut kullanımının fiyatlarından kaynaklı oluşan
bulundurulmalıdır. başı çektiği gözlemlenmektedir. maliyetin bir kısmı BOTAŞ
Uzun vadeli kontrat ve kısa vadeli üzerinden Hazine’ye fatura
Türkiye’nin doğalgaz tüketiminin
spot piyasa alış maliyetlerini edilmiş olsa da ciddi bölümü
Şekil 7’deki dağılımını
şekillendiren Hollanda TTF tüketicilere yansıtılmaktadır. Bu
incelediğimizde ise sanayi
gaz merkezi ve Brent petrol kapsamda, 2020 Ocak ayından
sektörü, çevrim sektörü (elektrik

Şekil 9. Akaryakıt Fiyatları
Kaynak: İstanbul Avrupa yakası için Opet ve Aygaz satış fiyatları kullanılmıştır.
Şekil 10. Elektrik Fiyatları
Kaynak: Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu verilerinden oluşturulmuştur.
bu yana özellikle doğalgaz
santralleri (elektrik üretimi)
ve sanayi sektörünün doğalgaz
maliyetleri Şekil 8’de görüleceği
üzere 10 kattan fazla artmıştır.
Maliyetlerin artışı, ürün fiyatları
üzerinden vatandaşı olumsuz
etkilemektedir. Ayrıca ekonomik
aktivitenin etkilenmesine yol
açmaktadır. Üreticiler için
girdi maliyetini artıran enerji,
enflasyonun yükselmesinde
önemli rol oynamıştır.
Doğalgaza benzer olarak, Şekil
9 ve 10’da görüleceği üzere
akaryakıt ve elektrik fiyatları
da hızla artmaktadır. Özellikle
2021 Ekim ayından itibaren
akaryakıt ve elektrik fiyat
artışının hızlandığı, seçim öncesi
dönem olan 2022 Temmuz
– 2023 Mayıs arasında stabil
kaldığı ve hatta düşüş eğilimi
gösterdiği, ancak 2023 Haziran
ayından itibaren yeniden fiyat
artışının bir öncekinden daha
sert bir biçimde hızlandığı
görülmektedir. Akaryakıt ve
elektrik fiyatlarının bu denli hızlı
artışı ekonominin genelinde ve
özellikle de vatandaşlar üzerinde
birçok olumsuz etkiye neden
olmaktadır.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 113
Akaryakıt fiyatlarının artışıyla
birlikte ulaşım maliyetlerinin
yükselmesi vatandaşlar için
ciddi bir yük oluşturmaktadır.
Enerji maliyetlerinin
artması, hayatın tüm alanını
etkilemekte ama özellikle enerji
tüketimine bağımlılığın yüksek
olduğu sektörleri daha fazla
etkilemektedir. Nihai malların
nakliyesinde akaryakıt fiyatları
en önemli maliyet unsuru olarak
ortaya çıkmakta, üretim amacıyla
kullanılacak olan hammadde
ve ara mallarla birlikte
tüketim mallarının fiyatını
etkilemektedir. Hammadde ve
ara malı tedariki sürecinde de
nakliye, maliyetler üzerinde de
ciddi baskı oluşturmaktadır.
Benzer şekilde elektrik
fiyatlarının artması da yaşam
ve üretim maliyetlerini ciddi
oranda arttırmaktadır. Elektrik
fiyatlarının artışı başta konutların
ısınma maliyeti olmak üzere
nihai malların fiyatlarını ciddi
oranda arttırmaktadır. Genel
olarak enerji kalemlerindeki
fiyat yükselişleri, artan enflasyon
ve yavaşlayan ekonomiye işaret
etmektedir.
Bu fiyat artışları özellikle orta
ve düşük gelir grubunda olan
vatandaşların reel gelirini
azaltmaktadır. Vatandaşların
satın alma güçlerinin düşmesi
ise beraberinde maddi ve manevi
birçok sorunu getirmektedir.
Sonuç Yerine
Rusya’nın Batı’yla geriliminin
önümüzdeki dönemde
tırmanacağı varsayılırsa
114
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
doğalgaz ve petrol fiyatlarının
oynaklığının devam edeceği ve
uluslararası enerji piyasalarında
belirsizliğin hâkim olacağı
değerlendirilmektedir. Son
dönemde Avrupa’nın sıfır
karbon hedefleri kapsamında
yenilenebilir enerjiye yönelmesi
doğalgaz ve petrol talebini
düşürmektedir. Ayrıca,
Avrupa’nın enerji kaynaklarını
ve enerji aldığı ülkeleri
çeşitlendirmesi, doğalgaz ve
petrol fiyatı üzerindeki baskının
azalmasını sağlamaktadır.
Böylece Avrupa, enerji arz
güvenliğine ilişkin önlemleri
en üst seviyede sağlamaya
çalışmaktadır.
Türkiye açısından
değerlendirilecek olursa, Rusya
ve Azerbaycan’la enerji alanında
kurulan yakın ilişkiler doğalgaz
ve petrol arz güvenliğinde kısa
vadede sorun olmayacağına
işaret etmektedir. Ancak,
Türkiye’nin içinde bulunduğu
ekonomik koşullarla beraber
artan enerji fiyatları iç piyasayı
olumsuz etkilemektedir. Bu
sorunlarla mücadele kapsamında
öncelikle enerji verimliliği ile
enerji talebinin düşürülmesi
gerekmektedir. Akabinde
petrol ve doğalgaz benzeri
hidrokarbon gruplarında
ülke çeşitlendirilmesi enerji
Karl Marx’ın Ekososyalizmi: Sermaye,
Doğa ve Ekonomi Politiğin Yarım
Kalmış Eleştirisi
fiyatlarını rahatlatacaktır. Ülkeler
arasında gaz merkezi hâline
gelinmesi, yeni nesil nükleer
santrallerin inşası, rüzgar
ve güneş santral yatırımları,
doğalgaz ve elektrik şebekesinin
esnekliğinin arttırılması en
temel ihtiyaçlar olarak dikkat
çekmektedir. Dinamik bir yapıya
sahip olan enerji piyasalarında
esnek kısa-orta-uzun vadeli
politika tasarımlarına ihtiyaç
duyulmaktadır.
Kaynakça
European Commission. (2023).
Commission Staff Working
Document—Türkiye 2023 Report.
Erdem, Z. B. (2010). The assessment
of coal’s contribution to sustainable
energy development in Turkey.
Energy exploration & exploitation,
28(2), 117-129.
https://www.aygaz.com.tr
https://www.botas.gov.tr
https://www.consilium.europa.
eu/en/infographics/eu-gas-
supply/#:~:text=Top%20
gas%20suppliers%20in%20
2023,countries%2C%20the%20
UK%20and%20Qatar.
https://www.epdk.gov.tr
https://www.investing.com
https://www.mahfiegilmez.
com/2022/12/paradan-kacs.html
https://www.opet.com.tr
Kohei Saito
https://www.reuters.com/business/
energy/eu-countries-make-final-
push-gas-price-cap-deal-this-
year-2022-12-19/
https://www.tuik.com.tr
Keyder, N. (2024). “2018 Başlangıçlı
Krizde “Rasyonel Ekonomi
Politikası”na Dönüş” İktisat ve
Toplum Dergisi, Ocak. Sayı: 159,
ss. 7-18.
OECD (2023), “Confronting the
energy crisis: Changing behaviours
to reduce energy consumption”,
OECD Policy Responses on the
Impacts of the War in Ukraine,
OECD Publishing, Paris.
Suleymanli, J., Mammadov, I.,
Ahmadov, F., & Aliyev, T.
(2022). Investigation of the
relationship between fuel prices
and fuel consumption in Turkey.
International Journal of Energy
Economics and Policy, 12(6), 473-
480.
Son Notlar
1. https://www.consilium.europa.
eu/en/infographics/eu-gas-
supply/#:~:text=Top%20
gas%20suppliers%20in%20
2023,countries%2C%20the%20
UK%20and%20Qatar.
2. https://www.reuters.com/
business/energy/eu-countries-
make-final-push-gas-price-cap-
deal-this-year-2022-12-19/
3. https://www.mahfiegilmez.
com/2022/12/paradan-kacs.html
116
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
Tembellik (!) – Edebiyat – İktisat
Hayatta “yapmamayı” tercih ettiğimiz o kadar çok şey var ki. Elbette bu kişiden kişiye değişir.
Bazen kaybetme korkusundan kaynaklanır, bazen mecburiyetten. Eğer bunları yapmak “zorunda
kalıyorsak”, o zaman bu hayatın bize ait olduğunu nasıl iddia ederiz?
“Bu ne biçim hayat? Hep telaş,
hareket içinde yaşamak. Sakin,
rahat bir mutluluğa ne zaman
kavuşacağım ben?”
Oblomov, Ivan Aleksandroviç
Gonçarov (1859)
“Çağımız çalışma asrıymış öyle
diyorlar. Aslında acı, sefalet ve
çürüme asrı.”
Tembellik Hakkı, Paul Lafargue
(1883)
“Ah, mutluluk ışığı sever, biz de
dünyayı şen sanırız; ama sefalet
kendini vakurca saklar, biz de
sefalet yok sanırız.”
Yazıcı Bartleby, Herman Melville
(1853)
Bir gün ofiste iş arkadaşınız,
“Yoruldum çalışmaktan, kendime
hiç vakit ayıramıyorum. İstifa
edip Ege’nin bir köyüne gitmek
Sanattan Yansımalar
istiyorum” diye öz bakım
vaktinin olmadığından yakınıyor.
Masanıza geçip internetten
haberleri okuduğunuzda
karşınıza Kanada Başbakanı
Justin Trudeau (BBC, 2024)
hakkında, “Her gün işi bırakmayı
düşünüyorum. Yaptığım kişisel
fedakârlıklar düşünülürse
çılgınca bir iş” dediği ve kendi
kişisel vaktine vurgu yaptığı
bir haber çıkıyor. Eve dönüş
yolunda aklınıza çalışmayı
bırakıp tam da hayalinizdeki
gibi yepyeni bir hayat kuran eski
iş arkadaşınızın başarı hikâyesi
geliyor. Ancak, çocukluğunuzda
“Ağustos Böceği ve Karınca”
hikâyesini çok dinlediğiniz
ve çalışmanın erdemi
hakkında çeşitli güzellemelerle
büyüdüğünüz için zihninizden
bu düşünceleri uzaklaştırmak
Gülçin Elif Yücel
Beykent Üniversitesi
elifyucel@beykent.edu.tr
istiyorsunuz. Ancak aksi gibi,
derin düşüncelerle evinizde
oturup bilgisayarınızdan okuma
yaparken önünüze The New York
Times’ta kitap eleştirmeni olan
Dwight Garner’ın Nisan 2020
tarihli yazısı düşüyor. Garner,
herkesin kötü bir karantina
geçirmediğini belirterek, Tom
Stoppard’ın The Spectator için
yazdığı makalesine değiniyor.
Stoppard, karantina sırasındaki
deneyimini anlatıyor ve sosyal
mesafeyle teselli bulduğunu
belirtiyor. O dönemde edebiyata
yöneldiğini ve kendine bir
“tembellik kütüphanesi”
yarattığını, Chesterton’ın
“Yatakta Yatmak Üzerine” ve
Russell’ın “Tembellik Övgüsü”
gibi denemelerine; Gonçarov’un
“Oblomov” romanına ve
Melville’in “Yazıcı Bartleby”
 Sanattan Yansımalar
adlı uzun öyküsüne; ayrıca,
Hoffman’ın “Nasıl Sıkılınır?” ve
Hampl’ın “Boş Zamanın Sanatı”
gibi kurgusal olmayan kitaplarına
değinerek karantinanın
zorluklarının ortasında bu
edebi eserlerde teselli ve ilham
bulduğunu belirtiyor. Hepsinin
ortak özelliği, tembelliğin
insan olmanın bir parçası
olduğu görüşü. Oysa size hep
kahramanca çaba, çaresiz
mücadele, devasa çatışma ve
epik yolculuk hikâyeleriyle
dolu olan metinler okutulduğu
için karşınıza çıkan bu listeye
şaşırıyorsunuz. Bu metinler,
bize insanın hareket etmeyen ve
işten kaçınan yönü hakkında ne
anlatabilir?
İngiliz yazar Tom Hodgkinson
1993’te “zeki tembellik” hakkında
şu an çevrimiçi de mevcut bir
dergi olan The Idler’ı kurdu.
Derginin adı ise, Samuel
Johnson’ın 103 makaleden
oluşan ve 1758 ile 1760 yılları
arasında Londra’daki haftalık
Universal Chronicle dergisinde
yayımlanmış serisinden
esinlenmiştir. Hodgkinson’ın
motivasyonu şuydu: “Daha
sonra mutsuz olma fırsatınız
olacak, o yüzden şimdi
kendinizin tadını çıkarın.”
Evet, hayatımızı sürdürmek
için çalışmak gerekli. Ancak
tembellik yapmaya hiç hakkımız
yok mu?
Russell (1957)’a göre eğer sıradan
bir ücretli işçi günde dört saat
çalışsaydı, herkes için yeterli
olurdu ve işsizlik olmazdı. Bu
fikir zenginleri şaşırtır çünkü
fakirlerin bu kadar çok boş
zamanı nasıl kullanacaklarını
bilmediklerine inanırlar. Oysa,
boş zamana sahip olmak bir
kimseye kendi tercihlerini fark
etmesi için gereken olanağı
sağlar. Tercihleri yönünde
hareket etmeyen çağdaş insan
“boş zaman”a sahip olmayı
kınanacak bir fazlalık olarak
görüyor. Yapılacak birçok
şey orada beklerken, insanlar
birbirlerinin boş zamana sahip
olmasına tahammül edemiyor.
Russell (1957), zenginlerin çağlar
boyunca “dürüst çalışmayı”
ve basit yaşamı övdüklerini
ve yoksulların cennete gitme
ihtimalinin zenginlere göre çok
daha yüksek olduğunu öğreten
bir dini öğretiye inandıklarını
belirtir. Boş zamanın bilgece
kullanılması önemlidir. Bir
adam hayatı boyunca uzun
saatler çalışmışsa ve birdenbire
boş kalırsa sıkılacaktır. Ancak
önemli miktarda boş zaman
olmadan da birçok iyi şeyden
mahrum kalır. Russell (1957),
“Artık ihtiyaç olmadığı hâlde
aşırı miktarda çalışmayı
sürdürmemizi sağlayanın
yalnızca aptallık olduğu”
düşüncesini savunur. Ona
göre, mutluluk ve refaha giden
yol, işin organize bir şekilde
azaltılmasından geçmektedir. Boş
zaman medeniyet için esastır.
Eski zamanlarda azınlığın boş
zamanları ancak çoğunluğun
emeğiyle mümkün kılınıyordu.
Ancak emekleri, işin iyi olması
nedeniyle değil, boş zamanın iyi
olması nedeniyle değerliydi.
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 117
Sosyolog Robert Stebbins (2012),
yeni bir insan kategorisinin
ortaya çıktığını belirtir: homo
otiosus veya “boş zaman
insanı”. Bu, bir kişinin işte ne
yaptığından ziyade rekreasyonel
uğraşlarıyla tanımlanan kişidir.
(Rekreasyon: İnsanların boş
zamanlarında, eğlence ve
spor amacı ile gönüllü olarak
katıldıkları etkinlikler, bkz.
TDK). Oldham ve Morris (2012),
bu karakterin yedi özelliğini
listelemiştir. Bunlar arasında
zamana karşı rahat olmak,
tembelliğe hakkı olduğunu kabul
etmek ve mantıksız taleplere
karşı koyma kapasitesine
sahip olmak gibi özellikler
bulunmaktadır. Stebbins (2013),
boş zamanı homo-otiosus
üzerinden tanımlarken “serious
leisure” (ciddi boş zaman) diye
bir ifade kullanır ve bunun
“casual leisure” (gündelik
boş zaman) ve “project-based
leisure” (proje bazlı boş zaman)
şeklindeki iki türünden bahseder.
Tembelliğin tanımında, aşağıdaki
sekiz prensibin olduğunu
belirterek 4, 5 ve 8 numaraları
dolaylı olarak homo-otiosus’la
ilişkilendirir.
1. Tembellik, zorlanmamış
(genel) bir etkinliktir;
2. Tembellik, katılımcıların
yapmak istediği temel
etkinliktir;
3. Tembellik, hoşa gitmeyen
yükümlülüklerden uzakta
geçirilen zaman olarak
tanımlanan boş zaman
içinde yapılır;
118
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
4. Tembellik, bir sosyal
kurumdur;
5. Tembelliğin kendi coğrafi
alanı vardır;
6. Tembellik, iş/hayat
dengesinin dengeleyicisidir;
7. Tembellik, bir kişinin boş
zamanında yaptığı şeydir;
8. Tembellik, dünyada
benzersiz bir imajla tanınır
(kolektif imgeler oluşturur).
Özetle, refahı arttırma
tartışmalarında insanların daha
fazla boş zaman bulması, yaşam
kalitesini arttırmada önemli ​​
bir adımdır. Dolayısıyla, homo
otiosus hareket ettiğinde sosyal
değişim olabilir. İnsanların
düşünmek ve üretmek için boş
zamana ihtiyacı var.
19. yüzyıl, Batı’da sanayileşmenin
başladığı bir döneme işaret eder.
Toplumsal yapıda meydana gelen
değişimler ve dalgalanmalar
felsefe, kültür, sanat ve edebiyat
alanlarında da büyük bir
canlılık ve yenilik getirmiştir.
19. yüzyıl Avrupa’sında başlayan
bu hareketler, zamanla bütün
dünyaya yayılmıştır. Fransız
İhtilali’nden sonra devletler,
gelişen sanayiye uygun yeni
bir yapılanmaya doğru gitmiş,
küresel sermayeden pay
kapmak için ekonomik bir
yarışa girişmişlerdir. Bu da
daha çok sanayileşmeye, daha
çok kentleşmeye yol açmıştır.
19. yüzyıl bütün yüzyıllar
arasında, insanlık tarihinde
en çok değişiklik gösteren
yüzyıl olmuştur. Yeryüzünde
demiryolu ağ sistemi kurulmuş,
dört bin yıldır kullanılan at
Sanattan Yansımalar
arabasının yerini tren almıştır.
Sanayi Devrimi’yle geleneksel el
işine dayalı üretimden yığınla
mal üreten makina üretimine
geçilmiştir (Freyer, 2018). Bu
gelişmelerle birlikte, sınırlı,
kendine yeten yaşam çevreleri
dönüşüme uğramış, bütün
ihtiyaçları içine alan küresel bir
pazar ekolüne geçilmiştir. Yeni
iş kolları ortaya çıkar, şehirlere
göç artar ve sosyal yapıda
değişiklikler görülür. İnsanlar,
endüstriyel üretim ve devlet
kurumları içinde düzenin bir
parçası olarak adeta çarkın bir
dişlisi hâline gelmiştir. Bu süreçte 1850’lerde Amerika, iç savaşın
orta sınıf güçlenmiş ve burjuvazi hemen öncesine denk gelen
oluşmaya başlamıştır. (1860-1864) henüz oluşum
Bu denemede “tembellik (!)” sürecinde olan bir ülke
konusunu merkeze alan üç olarak görülüyordu. Güney
metin üzerinden bir tartışma eyaletlerinde köleliğin hâlâ
yapılacaktır. “!” işareti koymamın yaygın olduğu ve geçimin tarım
nedeni, literatürde bazı ve hayvancılığa dayandığı bir
kavramların iç içe geçmesidir. dönem yaşanırken; Kuzey
Örneğin; tembellik, atalet, eyaletlerinde ise nispeten daha
demokratik bir yönetimin ortaya
boş zaman, bilinçli tembellik,
çıktığı, sanayinin ve ticaretin
arcedia1 bunlardan bazıları.
geliştiği, fabrikaların kurulduğu,
Herman Melville’in “Yazıcı
gemi ticaretinin canlı olduğu
Bartleby”, Ivan Gonçarov’un
ve şehirlerin hızla göç alarak
“Oblomov” ve Paul Lafargue’ın
büyüdüğü bir tablo çizilmekteydi.
“Tembellik Hakkı” kitapları,
Bu dönem, Amerikan
emek piyasası ve çalışma
toplumunun ve ekonomisinin
kültürü konularında değişik
önemli dönüşümler yaşadığı bir
bakış açıları sunarlar. Farklı
zamandı (Nevins ve Commager,
zaman dilimlerinde ve kültürel
2017). Kuzey, doları tanrı, işi
bağlamlarda yazılmış olmalarına
ibadet sayan ve zenginliği erdem
rağmen, aralarında dikkate değer ve yurtseverlik olarak gören bir
benzerlikler bulunmaktadır. kuşağın kontrolüne geçmişti.
Bu kuşak içinde, iş dünyasında
Yazıcı Bartleby varlık gösteren “businessman”lar
(Herman Melville)-1853: toplumun en saygın ve
“En iyi hayat, en kolay hayattır.” değerli bireyleri olarak kabul
ediliyordu. Ancak bu durum,
Yazıcı Bartleby, H. Melville
 Sanattan Yansımalar
zenginlerle fakirler arasındaki
uçurumun genişlemesiyle
sonuçlanıyordu. Fabrika
işçileri, işverenleri tarafından
acımasızca sömürülerek çok
az bir ücret karşılığında uzun
saatler çalışıyorlardı. Bu durum,
yeni bir düzenin ve modern
dünyanın yarattığı bir tür kölelik
anlayışını ortaya koyuyordu.
Melville, sanayi ve teknolojideki
bu ilerlemelere paralel olarak
modern dünyanın yeni bir kimlik
kazandığı ancak tam olarak
yerleşmediği dönemde, geleceği
önceden görebilen bir eser ortaya
koymuştur. Bu kısacık anlatı,
toplumun ve düzenin baskısı
altında ezilen bireyin varlığına
odaklanır. Melville, bireyin özgür
iradesini ve bu iradeyi kullanma
kapasitesini vurgulamıştır.
Ancak aynı zamanda, yaşamın
bireyi nasıl baskıladığını
ve onun kendisine ulaşma
çabalarının karşısında aşılması
güç, düşmanca ve mantıksız
engellerin bulunduğunu da
göstermiştir (Kuzu, 2019).
“Yapmamayı tercih ederim”,
“Karşılaştırmamayı tercih
ederim”, “Bunu yapmamayı tercih
ederim”, “Bakmamayı tercih
ederim”, “Gitmemeyi tercih
ederim”, “Söylememeyi tercih
ederim”, “Gitmemeyi tercih
ederim”, “Terk etmemeyi tercih
ederim”, “Hayır, bir değişiklik
yapmamayı tercih ederim”,
“Bugün akşam yemeği yememeyi
tercih ederim” (Melville, 2015).
Bu cümlelerin hepsi, Amerikalı
yazar Melville’in 1853 yılında
kaleme aldığı uzun öyküsünün
kahramanı Yazıcı Bartleby’e ait.
“Heyecanlı bir insanı pasif
direniş kadar çileden çıkaran bir
şey yoktur.”
Yazıcı Bartleby, H. Melville
Kitabın anlatıcısı, Wall Street’te
yaşayan, hiç kimsenin işine
karışmayan, kazancı yerinde,
geçim sıkıntısı ve toplumsal
kaygısı olmayan Amerikalı
yaşlı bir avukattır. Olması
gereken kadarını yapan tipik bir
kapitalisttir. Ofiste iki kâtip ve
bir ofis elemanı çalışmaktadır. İş
yoğunluğu artınca bir kâtip daha
işe alınır ve bu kişi Bartleby’dir.
Avukat okuyucuya, Bartleby’le
çalışmanın nasıl bir deneyim
olduğunu birinci ağızdan
aksettirir. Patron çalışanlardan,
onların sorumlulukları dışında
kalan şeyleri ister ve iş yükünün
gereğinden daha fazlasını
yapmadıkları için onları suçlar.
Çalışanlar da bunun nedenini
sorgulamaksızın suçluluğu kabul
eder. Bir pazar günü Bartleby’nin
ofiste yaşadığını öğrenen patron,
onun yalnız olduğunu ve gitmek
için bir yeri olmadığını fark eder.
Bartleby zamanla işlere kayıtsız
kalır ve belge kopyalamayı bile
bırakır, ofisteki bir aksesuara
dönüşür. Patron, Bartleby’den
uygun bir şekilde işi bırakmasını
ister, ancak Bartleby bu teklifi
reddeder ve gitmemeyi tercih
eder. Sonunda Bartleby, serserilik
suçundan hapse gönderilir ve
orada da yemek yemeyi reddeder.
Avukat, Bartleby’i hapishanede
ölü olarak bulur. Ne anlatıcı ne
de metnin kendisi, Bartleby’nin
davranışının nedenini
açıkça ortaya koymaz, bunu
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 119
okuyucunun yorumuna bırakır.
Burada önemli olan Bartleby’nin
başkasının dediğini “yapmama”sı
ya da “reddetme”si değil, onun
doğrudan kendisine ait olan
“tercih” terimidir.
Bal (2020)’a göre tercihler, bir
kimsenin istemediği değil istediği
şeyleri dile getirir. Bartleby’nin
yasal sınırlar içinde yapılması ve
yapılmaması gerekenlerle ilgili
bir derdi yoktur. Onun derdi
tüm bu yasal sınırlandırmalar
dışında, çoğunluğun “özel
hayat” dediği özgürlük alanıyla
ilgilidir. Empatinin eksikliği ve
iş dünyasındaki yabancılaşma
temaları üzerine derinlemesine
bir analiz sunar. İktisadi olarak
“Bartleby”, kapitalist sistemin
eleştirisini yapar ve işçi sınıfının
deneyimlerini inceler. İş
yerindeki güç dengelerini, işçi-
sermaye ilişkilerini ve bireyin bu
sistem içindeki yerini sorgular.
Bartleby’in “Yapmamayı tercih
ederim” söylemi, modern iş
dünyasının monotonluğu ve
rutinine karşı bir başkaldırıdır.
Bartleby’nin pasif direnişi, iş
yerindeki hiyerarşik yapıyı altüst
eder ve işçinin gücünü gösterir.
Bartleby “Yapmamayı tercih
ederim” derken bizi tembellik
övgüsüne sevk etmez. Aksine,
gerçekten yapmaya değer
bulabileceğimiz şeyler hakkında
bizi düşündürür.
Harvard Üniversitesi’nden
Profesör Robert Milder’ın (1988),
“başyapıt” olarak değerlendirdiği
bu eser tüm dünyada büyük ilgi
görmüş ve çok sayıda makaleye
konu olmuştur. Borges (1975)’e
120
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
göre Bartleby, ustalığın ya da
düşsel imgelemin uçarılığının
ötesindedir; her şeyden önce
evrenin gündelik ironilerinden
biri olan gerçek faydasızlığı
gösteren üzücü ve gerçek
bir kitaptır (Melville, 2021).
Eser bize, “Nasıl yaşıyoruz?
Yaşamımız nasıl geçiyor? Bizim
için olan şeyler bize ulaşıyor mu?
Eylemlerimiz bizi istediğimiz
sonuca ulaştırıyor mu?” ya
da kısacası, “Tercihlerimizi
neden erteliyoruz?” sorularını
düşündürtüyor. İnsan, yapabilme
gücünün farkında olan bir
varlıktır. Eylemlerinin boşa
çıkması bir kimsede düş kırıklığı
ve umutsuzluğa neden olur.
Erdem, kişi onu kendisinden
koparacak şeye karşı koyduğunda
bu kimseyi tanımlayacak şekilde
kendisini gösteren şeydir. Erdemi
bir kimsede görünür kılan şey
o kimsenin tercihleridir. Bal’a
(2020) göre, felsefi açıdan
bakacak olursak Bartleby bize bir
insanın “erdem” demek olduğunu
gösteriyor.
Sanattan Yansımalar
Oblomov (Ivan
Aleksandroviç
Gonçarov)-1859:
“Şu gücü sınırsız ‘İleri’
sözcüğünü Rus ruhunun dilinde
söyleyebilecek adam nerde?
Yüzyıllar yüzyılları izliyor
ve yarım milyon tembel ve
mıymıntı, büyük bir uyuşukluk
içinde pinekleyip duruyor;
Rusya’da şu gücü sınırsız
sözcüğü ağızlayabilecek adam
pek ender çıkıyor doğrusu.”
Gogol (Alıntılayan; Dobrolyubov
“Oblomovluk Nedir?” )
Rus edebiyatı denilince aklımıza
gelen ezberler var: Tolstoy,
Dostoyevski, Puşkin, Çehov,
Gogol, Gorki. Ama bir isim
daha var: Ivan Aleksandoviç
Gonçarov. 19. yüzyıl Rus
romanında yarattığı “Oblomov”
karakteri ve “Oblomovizm”
kavramı aracılığıyla toplumsal
durağanlık, ekonomik yapılar
ve durgunluğun sonuçlarını
düşünme olanağı yaratmıştır.
Rusya’nın feodal döneminde,
toprak sahipliği ve kölelik gibi
kurumsal yapılar ekonomik
üretkenliği sınırlar ve eşitsizliği
körükler. Ivan Gonçarov,
Oblomov karakterini, 19.
yüzyılın baskıcı Çarlık Rus
toplumsal yapısında değişim
isteğini vurgulamak için tasvir
eder. Bir amaç olarak çalışma
biçimine politik bir eleştiri sunar.
Roman, St. Petersburg’da Ilya
Ilyiç Oblomov’un oturma
odasında başlar. Birinci bölümde
Oblomov’un miskinliği, evin bir
odasıyla sınırlanan mekânda
anlatılır. Yarı aydınlıkta kanepede
uzanmıştır ve onun için yatmak
doğal bir durumdur. Okuyucu
yaklaşık iki yüz sayfa boyunca
onun yerinden kalkmasını bekler.
Zahar adındaki hizmetkârı
Oblomov’un sürekli eleştirilerine
ve hakaretlerine maruz kalır.
Ancak ikisi simbiyotik yaşar,
hem birbirlerini sever hem de
nefret ederler. Oblomov, Zahar’ı
kasap faturaları, kira vb. gibi
faydasız ve can sıkıcı konularda
kendisini rahatsız etmekle suçlar
ve günlük tüm zorlukları
(Oblomov’a göre “zor”) ona
devreder. Oblomov’un en yakın
arkadaşı Stolz, yarı Rus yarı
Alman’dır. Onun her şeyi
Oblomov’a tamamen zıt gibi
görünür. Enerjik, aktif, sağduyulu
ve çelik sinirli bir tiptir. Soyut
şeylere çok az ilgi duyar, hayal
gücüne ve rüyalara inanmaz.
Hatta fiziksel olarak da
Oblomov’un tersidir ve oldukça
sağlıklı görünür, vücudunda
fazladan bir gram yağ bile
olmayan bir tip yaratmıştır
Gonçarov. Oblomov, ideal yaşamı
hayal etme çabalarını çocukluk
deneyimlerine ve St. Petersburg
yaşamına dayandırır. Kitabın ilk
kısmının ünlü dokuzuncu
bölümü, kendi başlığı olan tek
bölüm, “Oblomov’un Rüyası”
Oblomovka’da geçer. Oblomov,
her zamanki gibi uyurken,
kendini ve geri kalan toplum
arasındaki derin farkı odak
noktasına alır ve o rüyayı görür.
Oblomov, bu iki dünya arasında
açıkta kalan bir insan olarak,
Rusya’da o tarihte yaşayan
insanların temsilcisidir. Hayatla
arası her gün biraz daha açılarak,
sonunda toplumdışı bir insan,
 Sanattan Yansımalar
kendini taşıyamayan bir yük olur
(Gonçarov, 2006).
İkinci bölümde, aşk bahçesinin
tanımı yapılır ve Oblomov’un
iç dengesi Olga’ya olan aşkı
nedeniyle bozulur. Olga’ya
âşık olduğuna dair kısa süreli
bir inancı, onu bir süreliğine
uyuşukluktan çıkarır. Ancak
Oblomov, bu çabalarla uzun
süre başa çıkamayacağını
anlayacak kadar açık görüşlüdür
ve evliliğin getireceği kalıcı
sorumluluklardan kaçınır.
Üçüncü bölümde, Oblomov’un
maddi ve duygusal açıdan
yaşadığı zorluklar ve düşüşü
ele alınır. Geçmişten miras
kalan zenginliklerini tüketmiş,
finansal olarak zor durumdadır.
İçsel direnci ve değişime karşı
isteksizliği, düşüşünü hızlandırır.
Son bölümde ise Oblomov’un
içsel bir dönüşüm geçirerek
yeni bir başlangıç yapma çabası
anlatılır. Arkadaşı Stolz’un
yardımıyla, Oblomov içsel
gücünü keşfetmeye başlar ve
değişime açık hâle gelir.
Stolz ve Oblomov arasındaki
zıtlıklar roman boyunca tüm
düzeylerde ifade edilir: kişisel,
duygusal, sosyal, coğrafi
ve antropolojik. Tembellik
girişimcilikle, meditatif ve kabul
edilen uyuşukluk ani etkinlikle,
kırsal sevgi şehir sevgisiyle,
feodalizm kapitalizmle, toprak
sahibi aristokrasisinin gerilemesi
yükselen ticaret orta sınıflarıyla,
hayal gücü pragmatizmle, Rusya
Almanya’yla, Asya Avrupa’yla
karşılaştırılır. Kazanan, ya da
daha doğrusu, geçici olarak
galip görünen Stolz’dur. O
sadece Olga’yla evlenmeyecek,
aynı zamanda Oblomovka’yı
eline alacak ve arkadaşının
ölümünden sonra onun oğlu
Andrei’ye bakacaktır. Stolz,
sadece Batı’daki maddeciliğin
temsilcisi değildir, aynı zamanda
Rusya’yı yeni döneme taşımak
için gerekli nitelikleri bünyesinde
barındırır. Oblomov, Olga ve
Stolz arasındaki ilişki, Rusya’nın
eskiyi yeniden canlandırma
çabalarını ve geçmişi kurtarma
girişimlerini sembolize eder.
Olga, eski dünyayı temsil eder
ve geçmişi kurtarma çabalarına
rağmen sonunda Oblomov’u
bırakır ve geleceği için Stolz’a
yönelir. Bu geçiş, Rusya’nın
ilerleme ve moderniteye doğru
geçişiyle paralellik gösterir.
Oblomov’un oğlu Andrey, yeni
çağ için umudu simgeler. O,
Stolz tarafından yetiştirilir ve
Rusya’nın aristokrasisiyle yeni
entelektüel sınıfının bir bileşimi
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 121
olarak ortaya çıkar. Hayali mekân
Oblomovka’nın izolasyonunun
bir demiryolu hattı tarafından
yok edilmesi ise Rusya’nın
karşı karşıya olduğu değişim
ve ilerlemenin kaçınılmazlığını
simgeler.
Oblomov, çalışmamak için çalışır
ve temel bir soru sorar: “Bir
insan hiçbir şey yapmadan
yaşayabiliyorsa, neden bir şey
yapmak zorundadır?” Oblomov,
Petersburg toplumunu “ölmüş
insanlar” olarak görür ve
ilgilerinin “normal olmadığını”
iddia eder. Diğer insanların
değerlerinin değerini sorgular. O,
19. yüzyıl Çarlık Rusyası’nın köle
sahibi ve toprak sahibi feodal
soyluluğunun cansız rutinini,
ataletini, kararsızlığını ve
tembelliğini temsil eder.
Gonçarov, Oblomov’u o kadar
gerçekçi bir şekilde betimlemiştir
ki, Rusçanın yanı sıra diğer
Avrupa dillerine de geçerek
ölümsüz hâle gelmiştir. Akhter
vd.’ye (2015) göre, Oblomov, Rus
edebiyatındaki büyük ölçekli
sanatsal portrelemenin bir
örneğidir ve Hamlet, Don Kişot
ve Don Juan gibi evrensel
karakterlerle yan yanadır. Kitabın
tanıtım metninde şu cümleler yer
alır: “Rus edebiyatının hiçbir
kahramanı, eski Rus insanını,
hatta bütün Doğuluları Oblomov
kadar açıklıkla temsil etmez.
Doğu, belki de ilk defa
Gonçarov’un bu büyük eserinde
kendi kendini tanımaya, Batı’dan
farkını anlamaya başlamıştır.
Oblomov klasik kahramanlar
gibi genel bir tip, Don Kişot gibi,
Tartuffe gibi insanlığın bir hâlini
122
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
göstermekle birlikte, zamanına,
çevresine sıkı sıkıya bağlı bir
insandır. Oblomov, yıkılmakta
olan bir toplum düzeninin, Rus
derebeyi sınıfının çocuğudur”
(Gonçarov, 2006).
Ekonomik bir bakış açısıyla,
Oblomov karakteri kaynakların
verimsiz kullanımı ve üretkenlik
eksikliği olarak yorumlanabilir.
Zamanını, yeteneklerini ve
fırsatları heba ederek üretken bir
çıktı oluşturmaz veya toplumsal
refaha katkıda bulunmaz.
Oblomov’un işe ve üretkenliğe
direnişi, kısa vadeli tatminin
uzun vadedeki faydadan daha
önemli olduğunu yansıtabilir.
Gonçarov’un romanı, pasiflik ve
kayıtsızlığın kişisel ve ekonomik
alanlardaki tehlikelerine dikkat
çeken bir uyarı niteliği taşır.
Ayrıca, Oblomov’un ayrıcalıklı
konumu feodal sistemin
adaletsizliklerini vurgular, zira
zenginlik ve statü miras yoluyla
kazanılır. Ancak, “Oblomov”
sadece geçmişin eleştirisini
yapmaz, aynı zamanda çağının
ekonomik dönüşümünü
de eleştirir. Sanayileşme ve
Sanattan Yansımalar
modernleşme süreçleri, eski
toplumsal düzenin değişmesine
ve yeni ekonomik fırsatların
ortaya çıkmasına neden olur.
Ancak, bu dönüşüm süreçleri,
eski düzenin ayrıcalıklı
kesimlerinin direnişiyle karşı
karşıya kalır. Marrone (2021)’ye
göre, tembellik, bir isyan, belki de
bu yüzden kolektif bir duygudur;
çünkü bizi faaliyete zorlayanları
reddetmektir. Onunki türetilmiş
bir tembelliktir. Tembel bir
kişinin hiçbir şey yapmadığı
doğru değildir, aksine hiçbir
şey yapmamak için ellerinden
geleni yaparlar. İstirahatlarını
etkinleştirecek koşulları
yaratmak için çılgınca çalışırlar.
Bu bir paradoks gibi görünse de
tembelliğin kökeni buradan gelir.
“Oblomov nasıl okunmalı?”
sorusu önemlidir. Karşımıza
genel olarak iki okuma biçimi
çıkar: “Miskin bir aristokratın
serfleri sayesinde sürdürdüğü
asalak yaşamı” ile “Batılılaşma
ve doğu despotizmi arasındaki
ayrım”. “Oblomovizm” ya da
“Oblomovluk”, bir tipolojiyi
tanımlamak için seçilmiş, siyasi
literatüre girmiş, romanı aşan
bir kimliğe bürünmüştür. Cama
(2022)’ye göre, Rusya’nın tarihi,
hem felsefi tutumlar hem de
gerçek yaşamda birçok değişiklik
görmüştür. Rus realizmi, Avrupa
edebiyatına modernizmi getirmiş
ve Gonçarov’un romanında
yansıttığı Rusya, “Oblomovluk”
terimini ortaya çıkarmıştır.
“Oblomovluk”, eylem almaya
veya karar vermeye isteksiz
veya bunu yapamayanları
eleştirmek için sıkça kullanılır.
Bunun yerine, kişilerin
konfor alanlarında kalmayı,
zorluklarla veya sorumluluklarla
yüzleşmekten kaçınmayı tercih
ettiği durumları ifade eder. Onun
tembelliği ve duyumsamazlığı
çevre koşullarının bir sonucudur;
yani burada önemli olan
Oblomov değil “Oblomovluk”tur.
Roman bir hiciv olarak
algılanmış ve “Oblomovizm”
kelimesi, “hareketsizliğin” veya
“laisser aller” denilen “gevşeklik”
ya da “rahatlık” kelimelerinin eş
anlamlısı olmuştur.
“Ne zaman yaşayacağım ben?
Ne zaman? diye soruyordu
kendi kendine.”
Oblomov, I.A. Gonçarov
Bu karakter, Vladimir Lenin’in
de çok dikkatini çekmiştir. 21.
yüzyılın büyük bir siyasi figürü
olan Lenin’in sanat ve edebiyat
üzerine görüşlerine bakıldığında
estetik bir zevke sahip olduğu
söylenebilir. Politik ve felsefi
yazılarında sıkça edebi atıflar
yaparak edebiyat ve sanata büyük
bir ilgi duyduğunu göstermiştir.
Politik rakiplerini eleştirmek için
edebi tipleri kullanır. Bunlardan
biri de “Oblomov”dur. 1917’de
Lenin “ulusal hastalık” olarak
adlandırdığı Oblomovluğu Rus
toplumundan uzaklaştırmak
ister. Bu bağlamda Oblomov,
Lenin’in görüşüne göre
feodalizmin bir kalıntısı olan
ve Sovyet Rusya’nın Sosyalist
formasyonuna uygun olmayan
bir üründür. Ancak, Oblomov’un
temsil ettikleri artık tarihi
olmasına rağmen eskimiş
 Sanattan Yansımalar
değildir. Vladimir Lenin, bu
karakteri politik düşmanlarını,
feodal lordları ve burjuvaziyi
kınayarak kullanır. Vladimir
Lenin, Oblomov’un veya
Oblomovluğun tembelliğinin
insanı bir hayvana indirgediği
gerçeğini vurgulayarak; aksine
emeğin ve çalışmanın, büyük
maymunları Homo sapiens’e
dönüştürdüğünü belirtir. İnsan
emeğine inanır ve bu nedenle
proletaryayı, köylüleri ve
diğer çalışan insanları saygıyla
karşılar. Bu şekilde Lenin,
Oblomov karakterini birçok
kez kullanır ve Oblomovluğun
Sosyalist Sovyet Rusya’nın
toplumsal oluşumunda yaygın
görüldüğünü belirtir (Lenin,
1978). Vladimir Lenin “Sovyet
Cumhuriyeti’nin Uluslararası
ve İç Durumu” (6 Mart 1922)
hakkındaki raporunda şunları
belirtmiştir: “Bir zamanlar Rus
yaşamını temsil eden bir karakter
vardı - Oblomov. O, her zaman
yatağında uzanıyor ve zihinsel
olarak şemalar çiziyordu. Bu uzun
zaman önceydi. Rusya üç devrim
yaşadı, ancak Oblomovlar hayatta
kaldı, çünkü Oblomovlar sadece
toprak sahipleri arasında değil,
aynı zamanda köylüler arasında
da, entelektüeller arasında da,
işçiler ve komünistler arasında
da vardı. Eğer bir şeylerin gelmesi
isteniyorsa eski Oblomov’un uzun
bir süre boyunca temizlenmesi
gerekecek” (Akhter, vd., 2015).
Lenin, Oblomov’un karakterini,
ataletini ve değişime karşı
direncini toplumun ilerlemesini
engelleyen Rus egemen sınıfının
doğuştan gelen kusurlarının
ve zayıflıklarının sembolik bir
temsili olarak gördü. Lenin’e
göre Oblomov, yönetici
seçkinlerin modernleşmeyi ve
toplumsal dönüşümü benimseme
konusundaki isteksizliğini,
dolayısıyla baskı ve eşitsizlik
koşullarının devam etmesini
simgeliyordu. Lenin’in görüşüne
göre Stoltz’un karakteri, eski
düzeni devirmeyi ve yeni bir
sosyal adalet ve eşitlik çağını
başlatmayı amaçlayan ilerleme
ile devrim güçlerini temsil
ediyordu. Stoltz’un Oblomov’u
uyuşukluğundan uyandırma
çabaları, kitleleri harekete
geçirme ve Çarlık Rusya’sının
köklü iktidar yapılarına meydan
okuma yönündeki devrimci
mücadeleyi yansıtıyordu. Bu
şekilde, Oblomov karakterinin
kalıcı ve geniş kapsamlı
sonuçlarına dikkat çekti;
bu, evrensel bir karakterdi;
zaman ve mekân sınırlarının
ötesinde var oluyordu ve onun
sosyo-ekonomik çevresinin ve
zamanının ötesindeydi.
Oblomov’un pasif varlığı ile
Stoltz’un dinamik kişiliği
arasındaki karşıtlık, Rus
toplumunda gelenek ile ilerleme
arasındaki gerilimi vurgular.
Bununla birlikte, Oblomov
zekidir ve derin düşüncelere
sahiptir. Kendi iç dünyasında
felsefi konuları ve yaşamın
anlamını düşünür. Bu açıdan
Oblomovluk, “bilinçli bir
tembellik” hâlidir. “Tembellik”
bir yaşam biçimi olarak
Oblomov tarafından tercih
edilmiştir. Oblomov, tembelliği
üzerinde çokça düşünebilen bir
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 123
tembeldir. Kendi gerçekliğinin
bilincindedir. Oysa ortalama,
sıradan bir tembellikte bu
özellik yok olmuştur. Sosyal
yaşamdan kopuş, topluma
uyum sağlayamama, bilinçli bir
vazgeçiştir. Oblomov, kendisini
hiçbir zaman bir “karşıt” olarak
görmez. Garip olan kendisi değil,
dış dünyadır. Oblomov, değişime
karşıdır; bu anlamda tutucudur.
19. yüzyılda Dobrolyubov,
Belinski ve Çernişevski gibi
eleştirmenler edebiyatın siyasi ve
toplumsal rolünü vurgularken,
eserlerdeki karakterlerin
idealleştirilmiş kişiliklere mi
yoksa gerçekçi ve toplumla daha
yakın ilişkideki karakterlere
mi sahip olması gerektiği
konusunda önemli bir tartışma
ortaya koymuşlardır (Moran,
1981). Dobrolyubov’a göre
roman “Rusya’nın yaşamını
yansıtıyor”, “canlı, çağdaş bir
Rus tipini” sunuyor, sosyal
gelişmede yeni bir kavram
olan “Oblomovluk” kelimesini
dile getiriyor ve bu kelime
Rus yaşamını çözmek için bir
anahtar görevi görüyordu. “Bu
kitapta önemli olan Oblomov
değil, Oblomovluktur” der
Dobrolyubov. Ona göre “Kimse,
metinden uzaklaşıp Oblomov’u
bir karakter değil, yani insanın
insanlık hâlini yansıtan bir kişi
olarak değil, sosyal ve ahlâki bir
yargının nesnesi olarak görmeye
yönelirse, onu gereksiz bir parazit
olarak görecektir ve özgürlüğünü
egoizm olarak tanımlayacaktır”
der (Seeley, 1976). Bu eleştiri
124
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
çizgisi, Stolz’u pozitif bir
kahraman ve Oblomov’u anti-
kahraman olarak görür.
Dobrolyubov (2010), bu tipin
toplumsal bir incelemesini
yaparak olumlu kahramanlar
yaratma gereğini öne sürmüştür.
Bu dönemde, edebiyatta
“olumlu kahramanlar” kavramı,
okuyucunun takdir edeceği,
hayranlık duyacağı ve taklit
etmek isteyeceği kahramanlar
sunma fikrini içermekteydi.
Sovyet Rusya’daki eleştirmenler
ise 19. yüzyılda üst sınıfların
“lüzumsuz” olarak gördüğü bu
karakterleri, halkın yaşamından
kopuk oldukları ve dolayısıyla
etkin bir şekilde eylemde
bulunma yeteneklerinden yoksun
oldukları için eleştirmişlerdi.
Bu tip kahramanlardan
beklenen şey, politik erdemi
mükemmel bir şekilde yansıtarak
okuyucuda saygı uyandırmak,
hayranlık duyacakları bir model
sunmak ve şimdiki durum
ile gelecek arasında köprü
kurarak sosyalizmin başarıya
ulaşabileceğini göstermekti.
Olumlu kahramanlar genellikle
kendilerini işlerine adamış, öz
kontrol sahibi ve güçlü kişiler
olarak tasvir edilir. Bu tür eserler
geleceğe umut veren sahneler
ve durumlar içermektedir.
Rus edebiyatında ağır basan
tip; parlak zekâlı, duyarlılığı
yüksek, ancak karamsar, işe
yaramaz ve topluma karşı
olumsuz bir adamdır. Bazen iyi
niyetli ve ümitli olsa da eyleme
geçemeyen, sonunda yenilgiye
uğrayan bir adamdır bu. Rus
edebiyatında ilk kez Puşkin’in
Sanattan Yansımalar
kahramanı “Eugene Onegin”
için kullandığı bu “lüzumsuz
adam” tipine Oblomov da
bir örnekti (Moran, 1981).
Oblomov, hiçbir şeyi kendisi
yapma ihtiyacı duymadığı için
ihtiyaçlarının hepsini başkaları
tarafından karşılanmış olarak,
çaresizce bağımlı kalmıştır. Her
şey ona kendi çabası olmaksızın
geldiği için tüm faaliyetleri
sıkıcı bulur çünkü hayata anlam
katmayı öğrenmemiştir. Böylece
Oblomov, “lüzumsuz adam”
olarak ortaya çıkar. Oblomovluk,
gerileyen soyluluk türünün bir
aşamasıdır. Üst sınıfın birçok
üyesi için eski düzenin değişimi
zor olmuştur, çünkü eski
yaşamları ve alışkanlıkları artık
yeni Rusya’ya uygun değildir.
Oblomov, “ lüzumsuz adamlar”
dizisinin bir parçası olarak
görülebilir. Ancak diğer Rus
karakterlerin aksine, Oblomov
hiç mücadele etmeyecek kadar
umutsuz bir ruh hâli içindedir.
Bu umutsuzluk, Rus toplumunu
etkileyen bir rahatsızlık
biçiminin aşırı bir şeklidir
(Christensen, 1987).
Tembellik Hakkı (Paul
Lafargue)-1883:
“Demek ki işçi sınıfı kendi
midesinden kısarak, aşırı
tüketime mahkum burjuvazinin
göbeğini ölçüsüzce şişirmiştir.”
Tembellik Hakkı, P. Lafargue
Karl Marx’ın damadı olan Fransız
yazar Lafargue’ın bu eseri, işçi
sınıfının sömürülmesini eleştiren
ve işçilerin dinlenme ve
tembellik (boş zamanı talep
etme) haklarını savunan önemli
bir politik manifesto
niteliğindedir. Kitap, 19. yüzyılın
sonlarında Fransa’da
yayımlandığında büyük yankı
uyandırmış ve işçi sınıfının
bilinçlenmesine katkıda
bulunmuştur. Lafargue, Marksist
düşüncenin etkisi altında yazdığı
eserinde, kapitalist sistemin
işçileri nasıl sömürdüğünü ve
bunun insanlığa zarar verdiğini
açık bir şekilde ortaya
koymuştur. Kapitalist üretim
sisteminin işçileri sürekli olarak
çalışmaya zorlayıp onların
fiziksel ve zihinsel sağlığını
tehlikeye attığını ve böylece
onları sömürdüğünü belirtir.
Kitap işçilerin kendi yaşamlarını
kontrol etme ve kendi
zamanlarını özgürce kullanma
hakkına vurgu yapar.
Lafargue, sıkı çalışmanın bir
erdem olarak övüldüğünü ve
tembelliğin bir günah olarak
kınandığını belirtmektedir. Bu
ideolojinin, çalışan kitlelerin
sömürülmesini sürekli
 Sanattan Yansımalar
kıldığına inanmaktadır. Gerçek
yararlanıcıların (çıkarcıların)
işçilerin enerjisinden ve
zamanından yararlanan sermaye
sahipleri olduğunu savunur.
Kapitalizm altında işin bir tür
baskı hâline geldiğini belirterek
işçilerin, üretim makinesinin
birer dişlisine dönüşüp anlamsız
görevlerde enerji ve zamanlarını
harcamak zorunda kaldıklarını
eleştirir. Kendi yaşamlarını
yoksullaştırdıklarını, ancak bu
yolla sermaye sahiplerine yarar
sağladıklarını belirtir.
“Çalışın, refahınızı sağlamak
için durmadan çalışın!”
Tembellik Hakkı, P. Lafargue
Lafargue, sıkı çalışma aracılığıyla
refah ve ilerleme vaad eden
kapitalist ideolojiyi eleştirir. Bu
vaadin yanıltıcı olduğunu iddia
eder, çünkü ilerlemenin
faydalarının dengesiz bir şekilde
dağıtıldığını, zengin elitin
kaynakların çoğunu aldığını
savunurken, işçi sınıfının
yoksulluk ve sömürü içinde
mücadele etmek zorunda
kaldığını belirtir. Lafargue’ın
argümanının merkezinde,
tembellik hakkının savunulması
bulunmaktadır. Lafargue,
işçilerin doğal olarak dinlenme
ve eğlence istediklerini ve bunun
kapitalist toplumun talepleri
tarafından boğulduğunu ileri
sürer. Asıl ilerlemenin sonsuz iş
değil, zihin ve ruhun dinlenme
faaliyetleri yoluyla
geliştirilmesinde yattığını belirtir.
Çalışmanın, artık hayatta kalmak
için bir zorunluluk olmadığı,
ancak bütün toplumun iyiliği için
takip edilen bir faaliyet olduğu
dünyayı hayal eder. Bu bağlamda,
tüm toplum üyelerinin refahının
sağlanması için servetin ve
kaynakların yeniden
dağıtılmasını savunur. Ayrıca,
kadınların ev içinde kısıtlanarak,
eşit haklardan ve fırsatlardan
yoksun bırakıldığı kapitalist
toplumun ataerkillik yapısını da
eleştirir. Kadınların sosyal ve
ekonomik eşitliğini, eğitim ve
istihdam erişimini savunur.
Son Sözler
Bahsedilen üç eser de
okuyucuları modern toplumda
üretkenlik ve mutluluk
peşinde düşünmeye zorlar.
Bartleby, modern iş dünyasının
monotonluğunu ve bireyselliği
bastıran normlarını sorgular.
Greaney (2016)’ya göre,
geleneksel toplumun tüm
baskısına rağmen Bartleby gibi
olmak büyük bir inat ve öz
kontrol gerektirir. Oblomov,
aristokratik geçmişten gelen
tembelliğiyle toplumsal
beklentilere meydan okur.
Lafargue’ın eserinde ise
kapitalizmin işçiler üzerindeki
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162 125
sömürüsü ve çalışma kültürünün
eleştirisi bulunur. Ana
karakterler, emek ve çalışmayla
ilişkilerini sorgularken aynı
zamanda kişisel özgürlüklerini
ve yaşamın anlamını ararlar.
Bartleby kendi tercihlerine sadık
kalarak özgürlüğünü ararken,
Oblomov pasifliği seçerek
özgürlük ve anlam arar. Lafargue
ise işin anlamsızlığına dikkat
çekerek kişisel özgürlükleri
vurgular. Onun, işin bir yük
değil, kişisel gelişim için bir
kaynak olduğu bir dünyaya
yönelik vizyonu günümüzde
eşitsizlik, sömürü ve daha adil ve
eşitlikçi bir toplumun arayışıyla
çağdaş tartışmalara katkıda
bulunmaktadır. “Oblomov”,
ana karakter için bir sığınak
olan boş zamanı, dış dünyanın
taleplerinden kaçış yeri olarak
tasvir eder, burada tembelliğe ve
hayal kurmaya dalabilir. Lafargue
ise kapitalist sınıfın kârı için
bitmeyen zahmet yerine, boş
zaman hakkını ve zihin ile ruhu
geliştiren etkinliklerin peşinde
koşmayı savunur.
Sonuç olarak, farklı anlatı
tarzlarına ve kültürel bağlamlara
sahip olsalar da modern
toplumda üretkenlik ve
mutluluğun anlamını yeniden
düşünmeye çağıran ortak temalar
ve endişeler paylaşırlar. Bu
bağlamda, 19. yüzyılda yazılmış
bu romanlara acaba modern
zaman eleştirisi diyebilir miyiz?
Hayatta “yapmamayı” tercih
ettiğimiz o kadar çok şey var ki.
Elbette bu kişiden kişiye değişir.
Bazen kaybetme korkusundan
126
V
İKTİSAT VE TOPLUM
NİSAN 2024 • SAYI: 162
kaynaklanır, bazen mecburiyetten.
Eğer bunları yapmak “zorunda
kalıyorsak”, o zaman bu
hayatın bize ait olduğunu nasıl
iddia ederiz? Ancak yine de
soralım: Tercih ettiğimiz gibi
mi yaşıyoruz? Kendi mutluluk
alanlarımızı titizlikle koruyarak
çalışmamız mümkün mü? Sadece
hayal ettiğimiz boş zamanın
tadını çıkarma pozisyonunda
nasıl olabiliriz? Kendimiz başta
olmak üzere, bir kimsenin kendi
tercih ettiği gibi var olmasına izin
verebiliyor muyuz?
Bir İspanyol atasözü şöyle der:
“Descansar es salud” (Dinlenmek
sağlıktır). Yaşamımızın bize ait
olması dileğiyle.
Kaynakça
Akhter, J., Saeed, F., Abdullah, S.,
et al. (2015). Vladimir Lenin on
Oblomov. Journal of Arts and
Humanities, 4(11), 78.
Bal, M. (2020), “Melville’in
Yazıcı Bartleby Romanının
Varoluşçu Felsefe Bakımından
Değerlendirilmesi”, MSGSÜ Sosyal
Bilimler Dergisi, 2 (22): 363-385.
Barthes, R. (2010), Mourning Diary:
October 26, 1977–September 15,
1979, Hill and Wang, ABD.
BBC News (16.03.2024), “Canada’s
Justin Trudeau says he thinks daily
about leaving ‘crazy job’”, https://
www.bbc.com/news/world-us-
canada-68582753
Cama, S. (2022), Goncharov’s
Oblomov: Metahistory to
Metaphysics, International Journal
of Creative Research Thoughts
(IJCRT), Volume 10, Issue 9
September.
Chesterton, G. K. (2000). On lying
in bed and other essays. Calgary:
Bayeux Arts.
Sanattan Yansımalar
Christensen, P.G. (1987), “Nikita
Mikhalkov’s Revisionist Oblomov”,
Soviet and East-European Drama,
Theatre and Film; New York, NY
Vol. 7, Iss. 1, (May 1): 11.
Dobrolyubov, N.A. (2021),
Oblomovluk Nedir?, Dorlion
Yayınları, Çev. Emel Saatçi
Dobrolyubov, N. A. (2010),
Oblomovluk Nedir?, Evrensel
Basım Yayın, Çev. Mazlum
Beyhan, İstanbul.
Garner, D. (2020), “Celebrating
Literature’s Slacker Heroes, Idlers
and Liers-In”, The New York
Times. https://www.nytimes.
com/2020/04/20/books/idleness-
lockdown-how-to-be-idle-tom-
hodgkinson.html
Gonçarov, I.A., (2006), Oblomov,
Çev. Sabahattin Eyüboğlu, Erol
Güney, Hasan Âli Yücel Klasikleri,
Greaney, M. (2016). Laziness: a
literary-historical perspective.
The Restless Compendium:
Interdisciplinary Investigations of
Rest and Its Opposites, 183-190.
Freyer, H. (2018), Sanayi Çağı, Çev.
Bedia Akarsu-Hüseyin Batuhan,
Doğubatı Yayınları, Ankara.
Hampl, P. (2018). The Art of the
Wasted Day. Penguin.
Hodgkinson, T. (2005). How to be
Idle. Penguin UK.
Hoffman, E. (2017). How to be
Bored. Picador, New York.
Kuzu, N. (2019). Kâtip Bartleby
öyküsünde varoluşçu temalar
ve köle-efendi diyalektiği,
Martin Artuklu Üniversitesi,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi.
Lenin, V. I. (1978) On Literature and
Art. Moscow: Progress Publishers.
Marrone, G. (2021). Culture and
politics of laziness, from fairy tales
to Oblomov and Bartleby. Estudos
semióticos, 17(2), 242-263.
Melville, H. (2021), Katip Bartleby,
Kırmızı Kedi Yayınevi.
Melville, H. (2015). Yazıcı Bartleby,
Bir Wall Street Öyküsü, çev. Murat
Belge, İletişim Yayınları, İstanbul.
Milder, R., 1988, Herman Melville,
Emory Elliott (General Editor),
Columbia Literary History of the
United States. New York: Columbia
University Press.
Moran, B. (1981), Edebiyat
Kuramları ve Eleştiri, 1981, İletişim
Yayınları.
Nevins, A. ve Commager, H.S (2017),
ABD Tarihi, Çev. Halil İnalcık,
Doğubatı Yay, Ankara.
Oldham, J., & Morris, L. B. (2012).
The new personality self-portrait:
Why you think, work, love and act
the way you do. Bantam.
Russell, B. (1957). In praise of
idleness. https://study-notes-
pdfs.s3.us-west-2.amazonaws.
com/22355227.pdf
Seeley, F. F. (1976). Oblomov. The
Slavonic and East European
Review, 54(3), 335-354.
Stebbins, R. A. (2012). The
committed reader: Reading for
utility, pleasure, and fulfillment in
the twenty-first century. Scarecrow
Press.
Stebbins, R. A. (2013), “Homo
Otiosus as Actor”, Leisure Studies
Association Newsletter No. 94 –
March.
Stoppard, T. (2020), This is the
life I’ve always wanted — social
distancing without social
disapproval, The Spectator, April,
11.
The Idler Magazine, https://www.
idler.co.uk/
Son Notlar
1. Latincede, dünyaya karşı ruhsal
bir kayıtsızlık, kendini hiçbir
şeye verememe ve hayata karşı
yorgunluk anlamına gelir. Barthes
(2010) daha modern bir ifadeyle
bu kelime için “gönül kuruluğu”
der. Çünkü buna tutulan zihin,
artık sonu gelmeyen bir ümitsizlik
içindedir.
 İnsanlık Üzerine
Ersin Töreci

Kuşlar Yok Olunca

Ömer Faruk Çolak

Şiirle Çoğalmak
Kadri Yamaç

Şiirle Gelen Sır

Kadri Yamaç
 Dijital 8000 TL
İktisat ve Toplum Dergisi
yerine
(160 Sayı) yalnızca
2500 TL!
Artık abonelik işlemleri çok daha kolay!

shop.efilyayinevi.com
BASILI - KARGO BASILI - KARGO BASILI +
DİJİTAL
BİZDEN SİZDEN DİJİTAL
Öğrenci 300 TL 1.200 TL 850 TL 1.500 TL
Öğretim Elemanı 300 TL 1.800 TL 1.200 TL 2.250 TL
Bireysel 300 TL 2.000 TL 1.300 TL 2.500 TL
Kurumsal 1.500 TL 3.000 TL - 3.750 TL
Yurtdışı 225 ABD Doları 375 ABD Doları - 525 ABD Doları
 Fiyatı: 100
Nisan • 2024 • YIL 14 • SAYI 162 • ISSN 1309-9418 • Aylık - Yaygın Süreli Yayın

ISSN 1309 - 9418

801622
309941
İKTİSAT VE TOPLUM

1
ENFLASYON OYUNU

Nisan
BOZDU

• 2024 •
YIL 14
•
Sayı 162
• ISSN 1309-9418
• Aylık - Yaygın Süreli Yayın
 ŞİMDİ RAFLARDA!
Sönmesin
İnsanlar Tarihlerini
ateşimiz.
Kendileri Yazar
Samir Amin
8 önemli eserden
Radikal politik iktisatçı Sa- oluşan
mir Amin (1931-2018), ardın- Cumhuriyet
da Marksist yazılardan olu-
şan değerli bir külliyat bıraktı. setimiz
Amin’in iktisattan kültüre uza-
nan entelektüel yelpazesi ko-
6450 TL
runmaktadır ve verdiği ders- yerine
ler hâlâ önemlidir. Bu kitap, sadece
Monthly Review Press tarafından Samir Amin’in yirmi birinci
yüzyılda yazdığı en önemli on makalesinin Monthly Review 3750 TL!
dergisinden derlenerek yayımlanmasıyla oluşmuştur. Koleksi-
yonun “Giriş” kısmı, Amin’in arkadaşı ve yoldaşı olan Marksist
filozof Aijaz Ahmad tarafından yazılmıştır ve Amin’in yaşamı ile
çığır açan çalışmaları hakkında kapsamlı bir inceleme sun-
maktadır. Ahmad ayrıca “Devrim mi Çöküş mü?” ve “Çağdaş
Emperyalizm” gibi çarpıcı ve zekice yazılmış makaleleri oku-
mak için bağlamsal bir odak noktası sunmaktadır.