ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Σημ Αντιγραφή 2

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΙΟΥΜΙΔΗΣ Σ.ΒΑΣΙΛΗΣ

2.Ρωμαϊκό[δημόσιο] Δίκαιο
Περίοδος προαστικής και ετρουσκικής βασιλείας
 Συμβατικό έτος ίδρυσης της Roma αποτελεί το 753 π.Χ.[πληροφορία που ανάγεται περισσότερο σε
θρύλο παρά στην πραγματικότητα δεδομένου ότι η αστική οργάνωση θα γίνει αργότερα από τους
Ετρούσκους] ενώ οι τρεις λαοί που κατοικούσαν την ευρύτερη περιοχή στην οποία επρόκειτο να
ιδρυθεί η Ρώμη ήταν τρεις :οι Λατίνοι, οι Σατίνοι και οι Ετρούσκοι.
 Βασιλεία: το βασιλικό πολίτευμα στην αρχαία Ρώμη διακρίνεται σε 2 διαδοχικές φάσεις:
1η φάση : προαστική βασιλεία η οποία χαρακτηρίζεται ομοσπονδιακή και διακρίνεται για την οργάνωση
του συστήματος του γένους Gens
η
2 φάση :αστική ετρουσκική βασιλεία ,κατά την οποία η πολιτειακή διαρθρώνεται με κέντρο την πόλη
urbs
 Διαμόρφωση της προαστικής Βασιλείας
o Διαμορφώθηκε από τους Λατίνους που επικράτησαν στην ευρύτερη πεδινή περιοχή γύρω από τον
ποταμό Τίβερη[ γνωστά σε εμάς είναι τα ονόματα των2 αρχαϊκών οικισμών εγκατεστημένων στον
τόπο όπου αργότερα θα υπάρξει η Ρώμη ,δηλαδή της Βέλλιας και του Κήλιου].Στην περιοχή αυτή
κατοικούσαν περίπου 30 «λαοί» οι οποίοι συγκεντρωνόταν μια φορά τον χρόνο και τελούσαν κοινή
λατρεία.
o Οι λαοί αυτοί διέμεναν σε ξεχωριστούς οικισμούς οργανωμένους κατά γένη, δηλαδή σε συνενώσεις
οικογενειών με κοινό παρανομαστή την πίστη καταγωγής από έναν κοινό πρόγονο[χωρίς να αποτελεί
απαραίτητη προϋπόθεση ο δεσμός αίματος].
o Τα γένη διέθεταν: αρχηγό τον γενάρχη [αναμφίβολα εκλεγόμενο (pater gentis)] , τα μέσα
επιβίωσης[δηλαδή γαίες και πολεμικά λάφυρα],δικές τους λατρείες και σύστημα διευθέτησης των
εσωτερικών διαφορών[«decreta gentilicia» («διατάγματα του γένους)»]. Oι εξωτερικές διαμάχες
μπορούσαν να διευθετηθούν και με ένοπλη σύρραξη.
 Επομένως τα γένη είναι αυτοτελείς μονάδες πληθυσμού με κοινή λατρεία και γη, ενώ η ένταξη σε μια
gens αποτελεί αδήριτη ανάγκη επιβίωσης ,χωρίς να αποκλείεται η ελεύθερη διαβίωση εκτός
ομάδας[επρόκειτο για μια κατάσταση όμοια με τον Οίκο του ομηρικού κόσμου].
o Τα γένη πλαισιωνόταν από τους Πελάτες Clientes,ενώ το πλήθος των τελευταίων αποτέλεσε κριτήριο
στάθμισης της ισχύος του κάθε γένους[ενδεικτικά το γένος των Κλαυδίων είχε 5.000 πελάτες και το
γένος των Φαβίων 4.000-5.000] . Οι Clientes μπορούσαν να είναι άτομα ελεύθερα[άρα μπορούσαν
να διαθέτουν και περιουσία δική τους].Συνήθως επρόκειτο για άτομα που είχαν εγκαταλείψει την
περιοχή τους και ζητούσαν προστασία από τον αρχηγό ενός γένους, με τον οποίο σύναπταν και
συμφωνία. Έτσι ,μέσα από την προκυπτόμενη συμφωνία- μεταξύ πελατών και gens -δημιουργούταν
σχέση πατρωνείας :οι μεν clientes όφειλαν στον πάτρωνα τους εργασία, στρατιωτικές υπηρεσίες,
πίστη και αφοσίωση, οι δε πάτρωνες δεσμεύονταν να παρέχουν στους πελάτες καθημερινή ασφάλεια
και προστασία. Αν ο πάτρωνας αθετούσε τις υποχρεώσεις του απέναντι στους clientes κηρυσσόταν
ιερόσυλος [sacer] και “ταγμένος” στον θάνατο[όπως πληροφορούμαστε και από τον Δωδεκάδελτο
Νόμο].Επρόκειτο για μια αμφοτεροβαρή σχέση [πάρα το γεγονός ότι η θέση των πελατών καθίστατο-
2
Σημειώσεις ΔΑΠ-ΝΔΦΚ για το μάθημα της Ιστορίας του Δικαίου
συνήθως- οιονεί δουλική],η οποία συνεχιζόταν και μετά τον θάνατο του πάτρωνα αφού δέσμευε και
τους κληρονόμους του.
o Μεταξύ 8ου και 7ου αιώνα π.Χ. η έννοια της gens διασπάται ενώ η κοινωνική διαστρωμάτωση
συγκροτείται με κριτήριο την κατοχής γης. Έτσι , οι έχοντες τις περισσότερες γαίες πάτρωνες
συνασπίζονται και αποφασίζουν να εκλέξουν έναν βασιλέα rex ,ο οποίος θα αναλάμβανε ως
επικεφαλής του συμβούλιου των patres [το οποίο και τον εξέλεγε άρα και συνιστούσε το de facto
όργανο διακυβέρνησης]. Άρα ,μιλάμε για μία βασιλεία μη κληρονομική εφόσον μόλις χήρευε η θέση
οριζόταν ένα 10μελές εκλεκτορικό σώμα μεσοβασιλέων [interreges], προκειμένου να εκλέξει νέο rex.
 Χαρακτήρας της βασιλικής ομοσπονδιακής – προαστικής βασιλείας:
 Οι πηγές της εξούσιες ήταν 2:αφενός η πολιτική που δινόταν από τους interrges ,αφετέρου η
υπερβατική [auspicium,την οποία και λάμβανε από τον Δία(Jupiter)] δεδομένου ότι ο βασιλέας
θεωρούταν οιωνοσκόπος[«διάβαζε» το πέταγμα των πουλιών(avis άλλωστε που είναι συνώνυμο του
auspicium ,σημαίνει πουλί)].Σε αυτήν την φάση το auspicium παραδιδόταν από τους patres στον
αιρετό rex ,ενώ μόλις χήρευε η θέση αυτό επέστρεφε στους πρώτους[ προκειμένου να το
παραδώσουν στον επόμενο rex που θα εξέλεγαν[ο θεσμός της μεσοβασιλείας θα εκλείψει μετά την
περίοδο της προαστικής βασιλείας και δεν θα αναβιώσει παρά μόνο επί Res Publica ].
 O αιρετός rex αναλάμβανε καθήκοντα ιερατικά ,στρατιωτικά και οιωνοσκόπου καθώς και δικαστικά
στα ακόλουθα εγκλήματα[τα οποία δεδομένου ότι αφορούσαν όλα τα γένη δεν μπορούσαν να
διευθετηθούν στο εσωτερικό της gens από τον pater gentis με το σύστημα των decreta
gentilicia(διατάγματα του γένους)]:
1. Parricidium [φόνος γενάρχη πράξη που αποτελούσε κοινό έγκλημα(crimen publicum)]
2. Perduelio [έσχατη προδοσία( όπως λιποταξία, παράδοση πλοίων ή στρατού στον εχθρό), πράξη που
συνίστατο σε crimen majestatis]
o Ο λαός χωριζόταν-χωρίς κάποιο οικονομικό κριτήριο αλλά με κριτήρια χωροταξιακά-σε 3

φυλές[Tities,Ramnes et Luceres].Κάθε φυλή διαιρούταν σε 10 φράτρες[curia <coviria],δηλαδή
ενώσεις ή ομάδες ανδρών με στρατιωτικό χαρακτήρα. Κάθε φυλή αποτελούταν από 10 γένη.
Έτσι ,όταν ο λαός θα συγκεντρώνεται κατά φράτρες ,θα μιλάμε για την φρατρική συνέλευση Comitia
Curiata[όταν όμως τα Comitia συγκεντρωνόταν κατά την προαναφερθείσα σύνθεση-δηλαδή κατά
φράτρες-προκειμένου να αποφασίσουν για περιπτώσεις εισποίησης(είδος υιοθεσίας) ,τότε αυτά
ονομαζόταν Comitia Curiata Calata].
o Τρίτο όργανο[μετά τον Rex και τα Comitia]ήταν το 100μελές συμβούλιο των ισχυρότερων γεναρχών,
οι οποίοι έφεραν ισόβιο το αξίωμα τους. Το σώμα αυτό των Patres θα εξελιχθεί αργότερα στην
Σύγκλητο “Senatus” [σε αντίθεση με την σπαρτιατική Γερουσία τα μέλη του συμβούλιο των Patres
δεν ήταν αιρετά, ενώ οι απόγονοι των Patres,οι Patricii θα κληρονομήσουν το αξίωμα(επρόκειτο όχι
για κοινωνική τάξη καθώς η σύνθεση της Συγκλήτου θα διευρυνθεί σημαντικά {πολύ αργότερα
όμως} και με την είσοδο των Πληβείων σε αυτήν)].Τέλος ,από τους patres προερχόταν και τα μέλη
του ιερατείου.
 Συνεπώς ,επρόκειτο για ένα πολίτευμα στο οποίο οι έχοντες ουσιαστικά την εξουσία Patres εξέλεγαν
τον Rex και του παραχωρούσαν το auspicium [που επέστρεφε σε αυτούς μόλις χήρευε η θέση]μέσω
3
του interregnum. Θεμέλιο αυτής της άρχουσας τάξης αποτελούσε ο κληρονομούμενος πλούτος, ενώ
κριτήριο καθορισμού του πλούτου αποτελούσε το πλήθος των clientes μιας gens.
 Ετρουσκική βασιλεία: στα τέλη του 7 ου αιώνα τα 2 τμήματα[ Τοσκάνη(στο βορρά) και Καμπανία
(στο νότο)] της ισχυρής ομοσπονδίας των Ετρούσκων[οι καλούμενοι από τους Έλληνες Τυρρηνοί]
συνενώνονται και απορροφούν το Λάτιο [που βρισκόταν στην μέση].Αυτοί ήταν λαός με κύρια
ασχολία το θαλάσσιο εμπόριο, το οποίο μόλις πέρασε στα χέρια των Ελλήνων τους ανάγκασε να
στραφούν προς την ξηρά. Επίσης σε αντίθεση με τους Λατίνους ίδρυαν πόλεις[υπό την μορφή
μικρών ηγεμονιών].Έτσι μετά την κατάκτηση του Λατίου θα ιδρύσουν την πόλη της Roma
καθιερώνοντας έτσι την πρώτη αστική βασιλεία[μοναρχία του Άστεως].
 Με την μοναρχία του άστεως: προσδιορίζονται εδαφικά και νομικά τα όρια της βασιλικής εξουσίας.
Έτσι ο νομικός ορισμός των Ετρούσκων για την πόλη είναι το Pomoerium[post + moenus= εντός των
τειχών]. Με «γνώμονα» λοιπόν την χάραξη του pomoerium μέσω ξύλινων πασάλων-αρχικά- θα
καθορίζονται οι διαφορετικές εξουσίες[βλ. παρακάτω imperium domi et militiae].Μέσα στα όρια του
πωμηρίου η βασιλική εξουσία ήταν αστική ενώ η αρχαία συνήθεια απαγόρευσης της θανάτωσης και
ταφής μέσα στην περιοχή της πόλης συνεχίζει να υφίσταται. Επιπλέον, απαγορευόταν ο στρατός
μέσα στην πόλη. Επιτρεπόταν μόνο –κατ’ εξαίρεση- η θριαμβευτική παρέλαση μετά από μεγάλες
νικηφόρες μάχες, δηλαδή παρά μόνον σε αυτήν την περίπτωση δεν επιβαλλόταν στους στρατιώτες να
αφοπλιστούν για να εισέλθουν στην πόλη.
 Το ετρουσκικό δημιούργημα του imperium: η ασκούμενη βασιλική εξουσία εντός του πωμηρίου
ονομαζόταν imperium domi και εκτός imperium militiae.
o Imperium[νομική έννοια]: δηλώνει μια απόλυτη [αφού δεν την μοιράζεται ο βασιλιάς με άλλα
όργανα] εξουσία η οποία είναι λαϊκή[όχι θρησκευτική],πολιτική και στρατιωτική[μόνο εκτός της
πόλης (=>imperium militiae)]. Είναι επίσης άμεση [εφόσον δεν μεσολαβούν τυχόν παρεμβάσεις των
patres],ανώτατη[αφού ασκείται από τον βασιλιά],αδιαμοίραστη εξουσία απόφασης και ανεφίσιμη[ως
προς την απονομή της δικαιοσύνης]. Εκφράζεται με τους 12 ραβδούχους[lictores] οι οποίοι φέρουν
δέσμες ράβδων[fasces] και ακολουθούν τον βασιλέα[άλλα βασιλικά σύμβολα αποτελούν: το στεφάνι,
ο αετός, ο διπλός πέλεκυς και η ηγεμονική δίφρος (sella curulis ). Επιπρόσθετα , ως προς την
απονομή της δικαιοσύνης ο βασιλιάς πια είναι αυτός που «λέγει το δίκαιο»[iurisdictio] και η
δικαιοσύνη των gentes υποχωρεί υπέρ της βασιλικής. {Πάντως οι ιερείς ήταν αυτοί που «κατείχαν»
το άγραφο δίκαιο ενώ ο βασιλιάς δίκαζε με βάση τα δικαστικά προηγούμενων βασιλέων[κάτι
αντίστοιχο με τις θέμιστες στο αρχαιοελληνικό δίκαιο]}. Τέλος, μέσα στις εξουσίες του
imperium[domi] περιλαμβανόταν [πλάι και στην αρμοδιότητα εκδίκασης των περιπτώσεων perduelio
et paracidium ]και η εξουσία του καταναγκασμού coercitio, με την οποία ο βασιλιάς μπορούσε να
διατάξει την άμεση επιβολή του θανάτου ,λόγω ανυπακοής και προσβολής του κύρους του.
 Πιο συγκεκριμένα για το imperium militiae[τα παραπάνω αναφέρονται γενικά στην έννοια imperium
και κυρίως στο imperium domi]:είναι η εκτός του πωμηρίου βασιλική εξουσία. Οι ραβδούχοι
εκφράζουν εκτός του πωμηρίου το βασιλικό δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στους πολίτες, όλων
τους υποκειμένων στην στρατιωτική πειθαρχία .Τέλος και πάνω από όλα στο imperium militiae
περιλαμβάνεται φυσικά και τις αρμοδιότητες της αρχηγίες του στρατού.
4
o Κατά τα χρόνια της ετρούσκικης βασιλείας[620 π.Χ. -509 π.Χ.] δεδομένου ότι το βασιλικό αξίωμα
κατέστη κληρονομικό καθώς ο βασιλιάς έπαψε να είναι αιρετός [αν και έστω και τυπικά γινόταν
δεκτός από τα Comitia Curiata ,συνήθεια που θα οδηγήσει στην καθιέρωση της έκδοσης της Lex
Curiata de imperio για τους Υπάτους επί Res Publica].Συνεπώς ,ο θεσμός της μεσοβασιλείας
interregnum θα εκλείψει ,με αποτέλεσμα να λαμβάνει ο ίδιος ο βασιλέας το auspicium[υπερβατικό
έρεισμα της βασιλείας] από τον Δία Jupiter και όχι από τους patres interreges.
 Η φιλολαϊκή ετρουσκική μοναρχία:
 Ίσως να μπορούσαμε να πούμε πως η ετρουσκική βασιλεία να θύμιζε την κυριαρχία τυράννων
ελληνικού τύπου[π.χ. Περίανδρος ο Κορίνθιος και Πιττακός ο Μυτιληνιός]. Οι βασιλείς αυτοί θα
εισφέρουν στη Ρώμη μια θεωρητική σύλληψη μίας πόλης θεμελιωμένης σε μια μάζα πολιτών
ομοιογενή και ισορροπημένη και την ιδέα μιας λαϊκής δύναμης η οποία ορθώνεται σταθερή εναντίον
των προνομίων της αριστοκρατίας[είναι φανερές οι επιρροές από Σόλωνα(ευνομία),Πεισίστρατο
καθώς και από τυρράνους της Μιλήτου και της Συβάρης.
 Οπλιτική «επανάσταση»: στο τέλος του 7ου αιώνα συντελούνται ορισμένες μεταρρυθμίσεις στα
πλαίσια της στρατιωτικής οργάνωσης
1. Εγκαταλείπεται η τακτική του τρόπου μάχης των gens και εγκαινιάζεται μια τακτική αποφέρουσα τη
συναίσθηση μαζικότητας[χωρίς να παραχωρεί καμία θέση στον πελατειακό δεσμό]και η οποία
απαιτούσε την ολοκληρωτική ενσωμάτωση στην Πολιτεία της νέας μάζας των Μαχητών. Άρα η
είσοδος της Ρωμαϊκής λεγεώνας στο προσκήνιο θα συνοδευτεί με την δημιουργία της τάξη των
μαχητών.
2. Ανάλογα με τον τύπο του απαιτούμενου πια εξοπλισμού συντελείται μια τιμοκρατική κατάταξη των
πολιτών.
3. Με την νέα αυτή οργάνωση προέκυπτε μια διπλή ανισότητα: να μετατεθεί μόνους στους
ευκατάστατους το βάρος του στρατιωτικού εξοπλισμού χωρίς κάποιο αντιστάθμισμα», αλλά και να
απομακρυνθεί από το στράτευμα το μείζον τμήμα του άπορου πληθυσμού άρα και να
υποβαθμιστούν τα πολιτικά δικαιώματα αυτών. Άρα, με τον χωρισμό ανά τάξεις και λόχους[βλέπε
παρακάτω] φαίνεται ότι διευρύνθηκαν οι δυνατότητες των πλουσίων [οι οποίοι μπορούσαν να
αγοράσουν τον ακριβό στρατιωτικό εξοπλισμό τους] και να συμμετέχουν στα κοινά μέσω της
«δυνατότερης» ψήφου στους ολιγομελείς λόχους των πρώτων τάξεων που ανήκαν σε αντίθεση με τις
πολυπληθέστερες τάξεις των φτωχότερων[ενδεικτικά κατά μέσο όρο στην πρώτη τάξη αντιστοιχούσε
ένας λόχος για 150 άρρενες ενώ στην 3η ένας λόχος αντιστοιχούσε1.500 πολίτες κ.ο.κ.].
 Για πρώτη φορά μέσα από την οργάνωση του λαού , η έννοια της πόλης civitas στηρίζεται όχι στους
patres αλλά στον πληθυσμό populus
 Για να περιορίσει τους πατρικίους ο Ταρκύνιος ο Πρεσβύτερος διευρύνει το συμβούλιο τους με 100
νέα μέλη [όχι αριστοκρατικής καταγωγής αλλά κατά κύριο λόγο Ετρούσκους ]novi patres .
 Επί Σέρβου Τύλλιου[μέσα 6ου π.Χ. αιώνα]και υπό την επιρροή του ιδεώδους της ελληνικής
τυραννίδας θέτει τα θεμέλια της μεσαίας τάξης, αναπτύσσοντας τις συναλλαγές. Πιο
αναλυτικά ,καθιέρωσε το aes signatum [ζυγισμένος και τεμαχισμένος χαλκός που χρησιμοποιήθηκε
ως νόμισμα],δέχτηκε εμπόρους και τεχνίτες στη Roma και διένειμε εργασία και γη. Έδωσε γη με
δικαίωμα πλήρους κυριότητας στους clientes που καλλιεργούσαν τη γη ως οιονεί δουλοπάροικοι. Ως
5
αποτέλεσμα πολλοί clientes θα μπορέσουν να ενταχθούν αργότερα στις αγροτικές φυλές tribus. Η
Roma έτσι έφτασε να έχει μεικτό πληθυσμό 100.000 κάτοικους και εκείνη την περίοδο παράλληλα
με την άνθηση του εμπορίου επεκτάθηκε και ο θεσμός της δουλείας.
 Επί των Ετρούσκων ο πληθυσμός διαχωρίζεται και 1.σε λόχους Centuria [και έτσι όταν θα
συγκεντρώνεται κατά λόχους θα μιλάμε για την λοχίτιδα συνέλευση Comitia Centuriata]και 2.σε
φυλές [τότε κάνουμε λόγο για φυλέτιδα συνέλευση Comitia Tributa] :
1. Comitia Centuriata[από τo Centuria=λόχος]:όλοι οι κάτοικοι της Ρώμης διακρίθηκαν
ανάλογα με την κατοχή σε έχοντες[που ονομάστηκαν εύποροι]και σε μη έχοντες[άποροι που μόνη
τους περιουσία συνιστούσαν τα παιδιά τους=>proles].Έτσι στη λοχίτιδα συνέλευση μετείχαν οι
χωριζόμενοι σε πέντε τάξεις classes εύποροι ενώ κάθε τάξη περιελάμβανε έναν αριθμό λόχων και
κάθε λόχος ισοδυναμούσε με μία ψήφο σε αυτές της επικής διάρκειας ψηφοφορίες της λοχίτιδας
συνέλευσης.
Τάξεις Ευπόρων Περιουσία σε γη Αριθμός σε λόχους

1η Τάξη Τουλάχιστον 20 80 Λόχοι
πλέθρα
2η Τάξη Μέχρι 15 πλέθρα 20 Λόχοι
Τάξη5 5η Τάξη Μέχρι 2 πλ Μέχρι 2 πλέθρα
30 Λόχοι 30 Λόχοι
Αργότερα προστέθηκαν στους 170 παραπάνω λόχους των 5 τάξεων και 18 λόχοι ιππέων equites που
ψήφιζαν πρώτοι από όλους[άλλωστε η ψηφοφορία γινόταν-μέχρι και την Res Publica ανάλογα με την σειρά
τάξεων(από τους πλουσιότερους στους φτωχότερους),ενώ μόλις επιτυγχανόταν πλειοψηφία η ψηφοφορία
σταματούσε] ,ένας λόχος εκτός τάξης infra classem προλετάριων 2 λόχοι μουσικών(σαλπιστών)και 2 λόχοι
τεχνουργών (μηχανικών). Συνεπώς η τελική σύνθεση της λοχίτιδας συνέλευσης προσδιοριζόμενη όχι με
κριτήριο την κατοχή γης σε πλέθρα[jugera]αλλά σε ασσάρια θα είχε ως εξής:
ΤΑΞΕΙΣ ΠΛΗΘΟΣ ΣΕ ΛΟΧΟΥΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΣΕ ΑΣΣΑΡΙΑ

1η ΤΑΞΗ 18 ΛΟΧΟΙ ΙΠΠΕΩΝ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ 100.000
ΑΣΣΑΡΙΑ ΚΑΙ ΒΑΡΥΣ
80 ΛΟΧΟΙ ΠΕΖΙΚΑΡΙΩΝ[40 ΟΠΛΙΣΜΟΣ
ΝΕΟΙ(μικρότεροι των 45 ετών)
ΚΑΙ 40 ΕΦΕΔΡΟΙ]
2η ΤΑΞΗ 20 ΛΟΧΟΙ 100.000-75.000
ΑΣΣΑΡΙΑ
ΠΑΡΕΜΒΑΛΕΤΑΙ ΑΠΟ 2 ΛΟΧΟΥΣ ΤΕΧΝΙΤΩΝ
3η ΤΑΞΗ 20 ΛΟΧΟΙ 75.000-50.000 ΑΣΣΑΡΙΑ
4η ΤΑΞΗ 20 ΛΟΧΟΙ 50.000-25.000 ΑΣΣΑΡΙΑ
ΠΑΡΕΜΒΑΛΕΤΑΙ ΑΠΟ 2 ΛΟΧΟΥΣ ΣΑΛΠΙΣΤΩΝ
5η ΤΑΞΗ 30 ΛΟΧΟΙ 25.000-11.000
ΑΣΣΑΡΙΑ[ΜΕ ΨΙΛΟ
ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ(σφενδόνες
και πέτρινα βλήματα)]
6
ΕΚΤΟΣ 1 ΛΟΧΟΣ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΩΝ ΧΩΡΙΣ ΟΡΙΟ ΤΙΜΗΣΗΣ
ΤΑΞΗΣ[INFRA ΚΑΙ ΜΕ ΜΟΝΗ ΤΟΥΣ
CLASSEM] ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
ΤΟΥΣ[ PROLES]
 Οι λόχοι της 2ης,3ης,4ης και 5ης ήταν μοιρασμένοι ισάριθμα ανάμεσα σε seniores et
juniores,όμοια με την πρώτη
 Στο σύνολο είχαμε 193 ψήφους ενώ το γεγονός ότι μόνη της η πρώτη τάξη διέθετε την
απόλυτη πλειοψηφεία[98 εκ των 193 ψήφων]καθιστούσε όλο και πιο δύσκολο να κατέλθουν η 3ή,η 4 η κ.ο.κ.
τάξεις στην ψηφοφορία.
 Είναι φανερός ο τιμοκρατικός χαρακτήρας το πολιτεύματος ήδη από την εποχή της βασιλείας
2.Comitia Tributa[από το tribus=φυλή]:ο κόσμος της Roma διαιρέθηκε σε 35 φυλές ,από τις οποίες είχαμε
τέσσερις αστικές και 31[αρχικά 10]αγροτικές για τον Ager Romanus [επρόκειτο για ένα σύστημα παρόμοιο
με αυτό που εφάρμοσε στην Αθήνα και ο Κλεισθένης].Πιο αναλυτικά με αυτό το σύστημα οι ιδιοκτήτες γης
γινόταν μέλη μιας εκ των αγροτικών φυλών ενώ έμποροι και ακτήμονες ανήκαν στις αστικές φυλές. Η
κατάταξη στις φυλές γινόταν μέσω της απογραφής census των πολιτών, η οποία αποσκοπούσε -εκτός από το
να απονείμει στον καθένα την προσήκουσα θέση του μέσα στην Πολιτεία-στο να προσδώσει στην ιθαγένεια
έναν νέο ορισμό. Από εδώ και πέρα ο πολίτης ανήκει στην πολιτεία μέσω του δεσμού του με τη γη που
καλλιεργεί ή κατοικεί. Το παλαιό φρατρικό σύστημα με την χαρακτηριστική κυριαρχία των gens σε αυτό
δεν υποχωρεί εντελώς και τα Comitia Curiata συνεχίζουν να αποτελούντο κατεξοχήν όργανο των
Πατρικίων. Πάντως με τον χωρισμό σε φυλές μπορούσαν να συμμετέχουν και οι άποροι στα κοινά [έστω
και όχι σε ιδιαίτερα μεγάλο βαθμό].
 Συνεπώς ,κατά την ετρουσκική αστική βασιλεία βλέπουμε τα προνομία των patres όχι
απαραιτήτως να περιορίζονται αλλά κυρίως να ατονούν υπέρ κυρίως του βασιλιά ,ενώ πρώτη φορά
συγκροτείται o populus Romanus και οργανώνεται σε φυλές[με κριτήριο τον τόπο] και λόχους[με
οικονομικά κριτήρια].Άρα Roma=populus Romanus:η πολιτεία συγκροτείται από τον λαό χωρίς να κατέχει
ο ίδιος την εξουσία αυτής[αργότερα θα γίνει «θέμα» του λαού ,δηλαδή res publica].Σε αυτήν τη φάση όπως
μας λέγει και Πομπόνιος στον Πανδέκτη «τα πάντα βρισκόταν στα χέρια των βασιλέων»[“omnia manu a
regibus gubernabantur”].
 Το 509 π.Χ. ο βασιλιάς Tarquinius Superbus εκδιώκεται μαζί με τον διάδοχο του[Sextus
Tarquinius] και η βασιλεία των Ετρούσκων καταλύεται. Την θέση του βασιλιά θα πάρει το αξίωμα του
Υπάτου Consul. Επίσης η πολιτεία παύει πια να «βρίσκεται στα χέρια» του εκάστοτε [Ετρούσκου]βασιλιά
αλλά τείνει να γίνει θέμα δημόσιο δηλαδή Res Publica. Τους Ετρούσκους εκδίωξαν οι συνασπισμένοι
Πατρίκιοι ,όντες δυσαρεστημένοι με τον πολιτικό τους παραμερισμό από τον βασιλιά[ηγετικές μορφές του
κινήματος υπήρξαν ο Iunius Brutus και ο Tarquinius Collatinus].Οι πατρίκιοι λοιπόν εγκαθίδρυσαν το
πολίτευμα της res publica ,μέσω από το οποίο θα προωθούσαν και τα συμφέροντα τους. Από εδώ και για
ένα μεγάλο διάστημα Πατρίκιοι και υπατεία θα συγχέονται με την πλήρη του όρου έννοια.
 Ωστόσο ,το 493 ξεσπά μια δεύτερη επανάσταση κατά της καθεστηκυίας τάξης που είχαν
εγκαταστήσει οι Πατρίκιοι. Αυτή η στάση θα αποτελέσει και το «λίκνο» της plebs . Επρόκειτο για μια
πολιτικό-ιδεολογική και όχι κοινωνική τάξη ,η οποία αποτελούταν από τα συνασπισμένα και ενοποιημένα
με ιερό όρκο μέλη της –τους Πληβείους-και η οποία θα θέσει ως στόχο την αντίθεση της απέναντι στη
προνομιακή άσκηση της εξουσίας από τους Πατρικίους[οι οποίοι μονοπωλούσαν την κατάληψη του
υπατικού αξιώματος απαγορεύοντας την κατάληψη τους από οποιοδήποτε μη έχοντα αριστοκρατική
καταγωγή] . Πάντως σε αυτά τα πρώτα χρόνια της Res publica πολιτικά δικαιώματα κατείχαν –κατά
κανόνα- οι Πατρίκιοι ,οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια «δημοκρατία» μόνο για την τάξη τους. Μετά την
7
πληβειακή κομμούνα «2 κράτη» βρίσκονται αντιμέτωπα: το de jure κράτος των Πατρικίων και το de facto
των Πληβείων. Μεταξύ των δύο αυτών «πόλων» θα διεξαχθεί αυτή η διαπάλη που θα σκιάσει τους πρώτους
χρόνους της Res Publica.Θα υπάρξουν ανακωχές ενώ η Plebs θα κερδίζει συνεχώς έδαφος έναντι των
Πατρικίων ,μέχρι το οριστικό άνοιγμα του υπατικού αξιώματος και στους Πληβείους με την Lex Liciniae
Sextae το 367 π. Χ. .
Περιόδος της Res Publica
 Η Υπατεία: αποτέλεσε το πρωταγωνιστικό αρχοντικό αξίωμα κατά τους πρώτους χρόνους της
Res Publica. Οι ύπατοι -consules- ήταν 2 και η θητεία τους ενιαύσια[όμοια με τα αρχοντικά αξιώματα στην
Δημοκρατία των Αθηνών και σε αντίθεση με τους ισόβιους Ετρούσκους βασιλείς]. Οι ύπατοι ήταν magister
[όχι reges αλλά και ούτε minister].
 Αναφορικά με το imperium: αυτό «κληρονομήθηκε στους υπάτους από τους Ετρούσκους. Το
imperium παρείχε στους consules εξουσία δικαστική, πειθαρχική [π.χ.coercitio] και πολιτική φυσικά. Η
διάκριση μεταξύ imperium domi και militiae εντός και εκτός-αντίστοιχα- του pomoerium διατηρήθηκε[άρα
οι Ύπατοι κατείχαν και στρατιωτική εξουσία].
 Σχετικά με τα προαναφερθέντα βασιλικά σύμβολα: η ηγεμονική δίφρος, τα σκήπτρα ,ο
διπλούς πέλεκυς καθώς και οι ράβδοι που έφεραν οι 12 lictores διατηρήθηκαν.
 Καινοτομίες και αλλαγές-μεταρρυθμίσεις που εισάγονται:
I. Αρχικά το auspicium διαχωρίζεται[άρα «φεύγει» από τις εξουσίες των υπάτων]και
δημιουργείται ένα νέο σώμα ιερέων οι ποντίφικες[από τις λέξεις pons(=γέφυρα)+facere(=απαρέμφατο του
«ποιώ»),διότι «γεφύρωναν» τις σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων]. Αρχικά, προβλέποταν θέση μόνο για
έναν pontifex, αργότερα το πλήθος τους μεγάλωσε και ορίζοταν ένας εξ αυτών[πάντα Πατρίκιος, μέχρι το
300 π. Χ.] ως επικεφαλής :μέγας ποντίφικας [pontifex maximus(μέγας «γεφυροποιός»)].
II. Δεύτερη καινοτομία εντοπίζουμε στην διαδικασία ανάδειξης των υπάτων, οι οποίοι δεν
κληρονομούν-σε αντίθεση με τους Ετρούσκους-το αξίωμα τους, αλλά ορίζονται από τους απερχόμενους
υπάτους, εγκρίνονται ως υποψήφιοι από την σύγκλητο και τα Comitia Curiata τους αποδέχονται εκδίδοντας
την Lex [Curiata] de Imperio. Αυτή η lex απένειμε στον ύπατο που απλώς γινόταν δεκτός από την φρατρική
συνέλευση το imperium και νομιμοποιούσε την «εκλογή» του[πάντως επρόκειτο για μια τυπική
διαδικασία].Πάντως, αναμφίβολα η έκδοση της lex αυτής αποτελούσε έστω και ένα μικρό φιλολαϊκό
άνοιγμα, στα πλαίσια του νέου πολιτικού καθεστώτος της Res Publica,χωρίς όμως να καθιστά το λαό ως
κυρίαρχη τάξη που επέλεγε ο ίδιος τους άρχοντες του[απλώς αποδεχόταν τους επιλεγμένους (από τους
προηγούμενους υπάτους)και εγκεκριμένους υποψηφίους (από την σύγκλητο)].Άρα τόσο ο ρόλος των
απερχόμενων υπάτων όσο και αυτός της συγκλήτου , θεωρούταν υψίστης σημασίας στον ορισμό [γιατί δεν
μπορούμε να μιλήσουμε για εκλογή] των νέων υπάτων τους. Επομένως, αυτές είναι οι αρμοδιότητες των
οργάνων κατά την ανάδειξη των νέων υπάτων :
Όργανα Αρμοδιότητα
Οι παρερχόμενοι ύπατοι Επιλέγουν τους υποψηφίους και τους ονομάζουν-αφού γίνουν αποδεκτοί
από τα Comitia-υπάτους
Η σύγκλητος Δίνει την έγκριση όσον αφορά τους υποψηφίους
Τα Comitia Curiata Αποδέχονται και δεν εκλέγουν τους επιλεγμένους υποψηφίους και
εκδίδουν την Lex Curiata de Imperio [αναγορευτική περιβολή των νέων
υπάτων με το imperium]
III. Στη σύγκλητο επί βασιλείας-όπως και προαναφέρθηκε-αν και είχαν εισέλθει και πλούσιοι-μη
Πατρίκιοι-ως νέα μέλη [novi homines],οι οποίοι ονομάστηκαν conscripti, ποτέ ωστόσο δεν έπαψε να
8
αποτελεί αυτό το όργανο προπύργιο της αριστοκρατίας των πατρικίων, αφού αποτελούσε μια συνέχεια του
συμβουλίου των patres.Για τα πρώτα λοιπόν χρόνια της Res Publica,θα εισέρχονται στην σύγκλητο κατά
κανόνα μόνο πατρίκιοι. Ακόμη, αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι στις αρμοδιότητες της συγκλήτου
συμπεριλαμβάνεται και η έγκριση των υποψηφίων υπάτων, οι οποίοι δεδομένου ότι η επιλογή τους γινόταν
από Πατρίκιο απερχόμενο ύπατο ,οδήγησε σε ένα σύστημα απλής εναλλαγής του υπατικού αξιώματος
μεταξύ των μελών αυτής της τάξης αυτής και των απογόνων τους.
IV. Δυαδικότητα και ανυπαρξία πρώιμης συλλογικότητας
 Όπως ,προαναφέραμε οι ύπατοι ήταν 2 .Το υπατικό imperium-το οποίο συμβολιζόταν μέσω
των ραβδούχων-διπλασιάστηκε, καθώς ο κάθε consul διέθετε από 12 lictores[άρα σε αντίθεση με την
βασιλεία τώρα δεν έχουμε μόνο 12 αλλά 12+12=24 ραβδούχους]. Πιο αναλυτικά ,αυτό συνεπάγεται την
άσκηση εξουσίας από τον κάθε consul αυτοτελώς[και συγχρόνως(χωρίς εναλλαγή) μετά τους Βαλέριους
Οράτιους Νόμους].Το μείζον ερώτημα όμως είναι πώς δρούσαν οι ύπατοι ή μάλλον καλύτερα πώς επηρέαζε
ο ένας την δράση του άλλου; Για να απαντήσουμε, θα πρέπει να εξετάσουμε την ύπαρξη ή μη της
συλλογικότητας ,δηλαδή μιας σχέσης που καθιστά κάθε ύπατο πρώτον το ίδιο ισχυρό με τον συνύπατο του
και δεύτερον ικανό να εμποδίζει την δράση του άλλου υπάτου είτε εκ των προτέρων μέσω
veto[prohibitio]είτε εκ των υστέρων με ακύρωση a posteriori [intercessio].Το πεδίο εφαρμογής της
αρνησικυρίας [δηλαδή intercessio της ή prohibitio] μπορούσε να εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα εξουσίας[πχ.
πολιτικές πρωτοβουλίες, απονομή δικαιοσύνης και coercitio].Η συγκεκριμένη πρόσληψη της
συλλογικότητας –που απομακρύνεται κατά πολύ από την αθηναϊκή αντίστοιχη και ομοιάζει με την άσκηση
της εξουσίας κατά των πρότυπο των πληβειακών θεσμών και οργάνων[δήμαρχοι] - δεν θα εμφανιστεί παρά
μέχρι μετά το 449 π.Χ. [Βαλέριοι Οράτιοι Νόμοι],χωρίς ωστόσο να αντιστρέψει εντελώς την ήδη θεμελιώδη
και εφαρμοζόμενη-έως τότε –ιδέα του αδιάσπαστου imperium:η δυνατότητα απόφασης θα διατηρηθεί
συνεπαγόμενη την ευχέρεια παράλυσης της από τον άλλο ύπατο. Αναντίρρητη διαπίστωση αποτελεί το
γεγονός το προαναφερθέν «ρεπουμπλικάνικο» σύστημα συλλογικότητας προέβλεπε συνεχή έλεγχο του κάθε
υπάτου από τον συνύπατο του[μέσω της δυνατότητας της αρνησικυρίας] και παρά την πολυπλοκότητα
του ,υπηρετούσε την κύρια επιδίωξη της αριστοκρατίας να επιτρέψει την επάνοδο μιας «μοναρχίας».
 Ωστόσο ,δεν φαίνεται να ίσχυσε εξαρχής από το 509 π.Χ. μία τέτοια μορφή συλλογικότητας
μεταξύ των 2 υπάτων[όπως καθιερώθηκε μετά το 449 π. Χ.]αλλά φαίνεται να ίσχυσε μία εναλλαγή στην
εξουσία, η οποία συμβολιζόταν με την εναλλαγή των ράβδων . Δηλαδή οι ράβδοι του imperium domi
εναλλασσόταν ανά μήνα ενώ του imperium militiae ανά μέρα[όσο κατέχει ο ένας ύπατος το κάθε imperium
οι εξουσίες του άλλου περιπίπτουν σε λήθαργο, επομένως καμία αρνησικυρία δεν είναι δυνατή(σε αντίθεση
με την συλλογικότητα που θα ισχύσει από το 449 π. Χ.)κατά του έχοντα το imperium consul,του οποίου η
εξουσία καθίσταται απόλυτη. Συνεπώς ,κατά τα πρώτα 50 έτη της Res Publica δεν καθιερώνεται η
συλλογική άσκηση της εξουσίας από τους υπάτους ,αλλά ισχύει το σύστημα της εναλλαγής του imperium
με παράλληλη αποδυνάμωση του μη έχοντα το imperium -κάθε φορά- υπάτου. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να
μιλήσει για κίνδυνο αναβίωσης της βασιλείας ,άλλωστε κάτι τέτοιο θα πρέπει να απορριφτεί δεδομένης της
συχνότατης εναλλαγής ιδίως του imperium militiae.
 Η οργάνωση του καθεστώτος της Res Publica υπέρ των πατρικίων
o Όπως γίνεται αντιληπτό-κατόπιν έρευνας των καταλόγων των υπάτων-κατά την περίοδο 509 -
490 ,οι πατρίκιοι-συγκλητικοί παρέχουν τους περισσότερους υπάτους σε σχέση με τους conscripti[που
γινόταν δεκτοί [ήδη από την περίοδο της βασιλείας]όχι κληρονομικά-σε αντίθεση με τους πατρικίους-αλλά
ως ιδιαίτερες προσωπικότητες. Οι conscripti θα αντιταχθούν στους πατρικίους ενώ οι τελευταίοι κατά την
περίοδο 490-465 π. Χ. επιτυγχάνουν να αποκλείσουν τους μη πατρικιακής καταγωγής conscripti από την
9
υπατεία[πρώτη εσωστρεφής αναδίπλωση της τάξης των πατρικίων].Έτσι, από το 450 π. Χ. και μέχρι και το
άνοιγμα της τιμητείας στους πληβείους το 367 π. Χ. δεν συναντάμε σχεδόν κανένα καινούργιο όνομα στους
υπατικούς καταλόγους, δεδομένου ότι το αξίωμα είχε μονοπωληθεί μεταξύ συγκεκριμένων οικογενειών
πατρικίων. Συνεπώς ,μέχρι το 450 π. Χ. η πατρικιακή τάξη δεν συνιστά παρά μία πολιτική
πραγματικότητα ,μια de facto αριστοκρατία που θεμελιώνει την αξίωση της να κυβερνά πάνω σε προνόμια
αρχαία. Τα μέλη αυτής τάξης μονοπωλούν και τα ιερατικά αξιώματα[π.χ. οι ποντίφικες που κατείχαν το
άγραφο δίκαιο]και συγκεντρώνουν το μείζον τμήμα των γαιών ,θεμελιώνοντας την δύναμή τους στις
πελατειακές σχέσεις.
 Αναφορικά με τον πλούτο της αριστοκρατίας ,αυτός προσδιοριζόταν με βάση την
κληρονομούμενη γη και τις πελατειακές σχέσεις. Η Ρώμη μέσω των συνεχών πολέμων διευρυνόταν εδαφικά
και οι νέες γαίες περνούσαν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στους Πατρικίους. Όσον αφορά τους
μικροκαλλιεργητές: αυτοί πολύ συχνά έχαναν τη γη τους και είτε τους απέμενε ως μόνη περιουσία τους τα
ίδια τους τα παιδιά [γινόταν προλετάριοι(proles=παιδιά)]είτε δανειζόταν με ενέχυρο τη ζωή τους [nexi].Οι
τελευταίοι υφίσταντο τις τρομερές συνέπειες της μη εκπλήρωσης των υποχρεώσεων τους έναντι του
δανειστή[πώληση τους ως δούλοι ή και θανάτωση trans Tiberim(= «πέρα του Τίβερη ,δηλαδή εκτός του
pomoerium)].
 Βέβαια, υπήρχαν και εύποροι που φορολογούταν, στρατεύονταν και συμμετείχαν στη
λοχίτιδα εκκλησία[Comitia Centuriata]. Ωστόσο ,αποκλείονταν από την άσκηση της εξουσίας από τους
Πατρικίους. Αυτοί θα αποτελέσουν αργότερα τους ηγέτες της plebs. Βέβαια ,τις θέσεις της plebs στήριξαν
και συγκλητικοί όπως ο ύπατος Curius Cassius[ο οποίος θα δικαστεί και θα θανατωθεί για αυτή του την
δράση].
o Πάντως, από το 450 π. Χ. οι πατρίκιοι πρώην ύπατοι και οι κατιόντες τους σκληραίνουν την
στάση τους και οχυρώνονται σε μια παγιωμένη αριστοκρατία η οποία φράσσει την είσοδο στη υπατεία σε
κάθε ξένο σε αυτούς. Τώρα πια μιλάμε για μια de jure αριστοκρατία ,μια πραγματικότητα νομική. Το νομικό
έρεισμα αυτού του μονοπωλίου της υπατείας ανευρίσκεται στη φύση του υπατικού imperium που
διατηρείται μετά το πέρας του ενιαυσίου της θητείας[επρόκειτο άλλωστε για μία πηγή ανεξάντλητου
χαρίσματος σταλμένη από τον Jupiter,αποφέρουσα ουκ ολίγα πολιτικά προνόμια].Τα προνόμια αυτής της
νέας ολιγαρχίας:
i. Μόνοι οι υπατικοί και οι απόγονοι τους που φέρουν το θεϊκό σημείο δύνανται να είναι
υποψήφιοι για ύπατοι[μέχρι το 450 π.Χ. σχεδόν ποτέ δεν κάμφθηκε αυτό το αποκλειστικό προνόμιο]
ii. Μόνοι οι υπατικοί και οι απόγονοι τους αξίζουν να φέρουν το όνομα των patres[οι παλαιοί
πατρίκιοι είτε θα ενσωματωθούν στη νέα αριστοκρατία μέσω της υπατείας είτε θα σβήσει η γενεά τους με
τον φυσιολογικό τρόπο]. Αναφορικά με τους conscripti όσοι πρόλαβαν να εισέλθουν στην υπατεία θα είναι
πατρίκιοι εξ ορισμού[πχ. Οι Κλαύδιοι όντες ξένοι (Σαβινοί)μέσω της υπατείας θα εισέλθουν και στους
πατρικίους].
iii. Θα διεκδικούν τη μεσοβασιλεία ,η οποία αναβιώνει.
iv. Θα γίνονται συγκλητικοί ως τέως magistratus
 Συνεπώς ,η τάξη των πατρικίων και ο κατάλογος της senatus «έκλεισαν». Επίσης,
η ,μετάβαση στο νέο καθεστώς της Res Publica δεν ενίσχυσε πολιτειακά τον λαό, ο οποίος παραμένει απών
από την πραγματική άσκηση της εξουσίας[τυπική εξαίρεση αποτελεί η lex Curiata de imperio], αφού δεν
μπορεί να εκλέξει τους άρχοντες του και παραμένει εκτεθειμένος και ανυπεράσπιστος[μέχρι την καθιέρωση
της δημαρχικής δύναμης αρνησικυρίας] απέναντι στη δύναμη της υπατικής εξουσίας, εντός των ορίων της
οποίας βρίσκεται και η προαναφερθείσα εξουσία καταναγκασμού coercitio.Ο λαός δεν μπορεί ακόμα να
10
τιμωρεί και να δικάζει εγκλήματα. Το δίκαιο είναι άγραφο και το κατέχουν μόνοι οι ποντίφικες και οι
πατρίκιοι-συγκλητικοί, ενώ το νέο πολίτευμα του κράτους δεν έχει εγκριθεί από τον populus.Η λαϊκή μάζα
δεν θα αργήσει να απορρίψει τις πατρικιακές κατακτήσεις και να αρχίσει να εναντιώνεται σε αυτές. Το 493
π. Χ. θα ξεσπάσει επανάσταση εναντίον της πατρικιακής αριστοκρατίας, μέσα από την οποία θα γεννηθεί η
plebs.
 Η πληβειακή κομμούνα και τα μετέπειτα γεγονότα
o Αρχικά, ,λόγω του περιορισμού του εμπορίου και των κατασκευαστικών επιχειρήσεων ,
μεγάλη μάζα του πληθυσμού στράφηκε προς την αγροκαλλιέργεια. Ωστόσο , η γη είχε περάσει κατά το
μεγαλύτερο μέρος στα χέρια της αριστοκρατίας που είχε εγκαταστήσει πελάτες. Έτσι , το κατώτερα
κοινωνικά στρώματα βυθίζονται στην ανέχεια ενώ οι πόλεμοι επιδεινώνουν την όλη κατάσταση.
Αποτέλεσμα των συνεχών πολέμων αποτέλεσε η ερήμωση των γαιών των μικροϊδιοκτητών[που συνθέτουν-
κατά κύριο λόγο - τις αγροτικές φυλές] οι οποίοι αναγκάζονται να πάρουν δάνεια[αφού δεν τους αφήνουν οι
στρατιωτικές υποχρεώσεις τους να καλλιεργούν] από τους πλούσιους. Υπό αυτές τις συνθήκες χάνουν την
γη αλλά και την ελευθερία τους[μέσω του δανεισμού με ενέχυρο το ίδιο τους το σώμα(nexum)]. Συνεπώς
πολλοί ,όταν δεν εξυπηρετούσαν τις οφειλές τους έναντι των πιστωτών τους ,γινόταν nexi και περιέπιπταν
σε μια de facto δουλεία. Βέβαια, δυσαρεστημένοι ήταν και πλούσιοι όντες αποκλεισμένοι από τον
κατάληψη της υπατείας και γενικότερα από την άσκηση εξουσίας . Οι τελευταίοι θα αποτελέσουν τους
ηγέτες της plebs.
o Το 494 π .Χ. ο λαός μαζί με τους στρατιώτες παύουν να υπακούν τους
υπάτους ,εγκαταλείπουν τη Ρώμη , εγκαθίστανται στο Ιερό Όρος και παίρνουν όλοι μαζί ιερό όρκο
αποφασισμένοι να επιβάλουν τους νόμους που ψηφίζουν τότε οι ίδιοι .Έτσι , γεννιέται η plebs. Τί όμως
είναι η plebs;Επρόκειτο όχι για μια ομάδα κοινωνική [αφού δεν την συναποτελούσαν μόνο πτωχοί] αλλά για
μια πολιτική πραγματικότητα. Η plebs θα οριστεί κατά αντιδιαστολή στον populus [που αποτελεί το σύνολο
των πολιτών]και δεν πρέπει να συγχέεται μόνο με τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της πόλης. Άλλωστε
είναι μια αυστηρά οριζόμενη πολιτική πραγματικότητα η οποία θα θέσει ως στόχο την αντίσταση απέναντι
στην καθεστηκυία τάξης της πατρικιακής αριστοκρατίας. Το 493 π Χ. η plebs πείθεται από τους πατρικίους
και επιστρέφει στην Ρώμη θέτοντας όρους[εκλογή των δικών της οργάνων(tribunis plebis=>δήμαρχοι των
πληβείων) ,ενώ η επιστροφή αυτή θα σηματοδοτήσει την έναρξη της μακροχρόνιας [μέχρι το 367 π.
Χ]διαπάλης των πατρικίων με τους πληβείους.
 Οι πληβειακοί θεσμοί
i. Δήμαρχοι:
 Αρχικά ήταν 2,έπειτα 4[471 π. Χ.] και κατέληξαν να είναι 10[π.Χ.]
 Εν αντιθέσει με τους υπάτους εδώ έχουμε από την αρχή εφαρμογή της συλλογικής άσκησης
της εξουσίας[ώστε μετά τους Βαλέριους Οράτιους Νόμους αυτή να περάσει και στους υπάτους].Πιο
αναλυτικά, ο κάθε δήμαρχος δρούσε αυτοτελώς, ισάξια και ταυτόχρονα σε σχέση με τους άλλους συν-
δημάρχους του, ενώ μέσω της intercessio ή της prohibitio μπορούσε να αναιρέσει κάποια από τις πράξεις
ενός άλλου δημάρχου[πάντως ο ασκών την αρνησυκυρία δήμαρχος υπερισχύει πάντοτε του άλλου].
 Εκλέγονταν με ενιαύσια θητεία, αρχικά από την λοχίτιδα συνέλευση ενώ από το 473 π. Χ.
από τα Concilia Plebis ,δηλαδή την πληβειακή συνέλευση [βλ. παρακάτω ], 2 λόγοι που κατέστησαν
αναγκαία την σύσταση ειδικού πληβειακού οργάνου εκλογής των δημάρχων ήταν το γεγονός ότι η επιρροή
των πατρικίων ήταν τεράστια στη λοχίτιδα συνέλευση καθώς και ότι επρόκειτο για την τακτική συνέλευση
του στρατού ,την οποία δεν μπορούσαν να συγκαλούν οι δήμαρχοι δεδομένου ότι αυτή συνερχόταν εκτός
11
του pomoerium[αφού η εξουσία των δημάρχων περιοριζόταν μόνο εντός των τιθέμενων εκ του pomoerium
ορίων] .
 Ως αποστολή είχαν εξισορροπητικό ρόλο ,τον οποίο έφερναν εις πέρας δρώντας
αντισταθμιστικά στην δύναμη των υπάτων
 Δεν ήταν άρχοντες τύπου magistratus και δεν διέθεταν ούτε imperium ούτε auspicium αλλά
auxilium δηλαδή εξουσία παροχής βοήθειας ατομικής[δηλαδή ο δήμαρχος έρχεται σε προστασία υπέρ ενός
συγκεκριμένου πολίτη που κινδυνεύει από μια πράξη ενός ασκούντα το imperium άρχοντα ή μπορεί ο ίδιος
ο απειλούμενος να επικαλεστεί τη βοήθεια τους(«tribunes appello»)].Ήταν πανίσχυρα όργανα που μέσω της
εξουσίας της αρνησικυρίας τους παρέλυαν ακόμα το imperium των αρχόντων[υπάτου, μεσοβασιλέα ,
πραίτωρα ακόμα και του δικτάτορα(πολύ αργότερα)].
 Συγκαλούσαν τη σύγκλητο και τη πληβειακή συνέλευση
 Διεξήγαγαν εκλογές
 Προτείνουν τη ψήφιση των πληβειακών ψηφισμάτων plebiscita,μπορούσαν να εμποδίσουν ή
και να πιέσουν τη σύγκλητο να εκφράσει την γνώμη της με συγκλητικό δόγμα senatus Consultum και
προωθούσαν την ψήφιση νόμων.
 Ήταν ιερά και απαραβίαστα πρόσωπα που δεν μπορούσαν ούτε να συλληφθούν ,ούτε να
παραπεμφθούν σε δίκη αλλά και ούτε ίσχυε η υπατική coercitio πάνω τους. Επίσης ,όποιος τους προσέβαλε
καθίστατο καταραμένος sacer και ο δήμαρχος μπορούσε «να αφιερώσει» στους θεούς είτε τη ζωή του ίδιου
του καταραμένου είτε την περιουσία του.
 Περιορισμοί:
a. Ο σεβασμός τους προς την plebs –που τους εξέλεγε- τουςαπέτρεψαν από το να επέλθουν σε
σύγκρουση με τις λαϊκές θέσεις.
b. Το κυριότερο πρόβλημα όμως ήταν ότι οι πανίσχυρες εξουσίες τους ίσχυαν μόνο εντός της
περιμέτρου μιας ακτίνας του ενός μιλίου στο εσωτερικό της Ρώμης[άλλωστε έπρεπε να βρίσκονται συνεχώς
μέσα στην πόλη και να μην φεύγουν από αυτήν, ώστε να δύνανται πάντοτε να προστατεύουν τους
πολίτες] .Άρα ,η εξουσία δεν θα παραλύει το imperium militiae ,ενώ οι ύπατοι θα δύνανται να επιβάλουν
την coercitio χωρίς περιορισμό εκτός του pomoerium σε αυτήν τη φάση.
ii. Concilia plebis
Τα concilia plebis οργανώνονται με κριτήριο τον τόπο κατοικίας σε 25 φυλές[4 για το άστυ και 21
αγροτικές] από τις οποίες η κάθε μία διαθέτει από μία ψήφο. Ακόμα, στα Concilia plebis μετέχουν όλοι οι
άρρενες πολίτες άνω των 17 ετών[ανεξαρτήτου ηλικίας και περιουσίας] που έχουν δώσει τον ιερό
όρκο .Πάντως υιοθετήθηκε ένα σύστημα διαφορετικό από την λοχίτιδα και την φρατρική συνέλευση και
μάλιστα χωρίς να καθίστατο ισχυρή η πατρικιακή επιρροή. Αντίθετα θύμιζε αρκετά την φυλέτιδα
συνέλευση. Πάντως δεν επρόκειτο για συνέλευση comitia αλλά για συμβούλιο concilia ,που δεν
εκπροσωπούσε τον populus αλλά ένα τμήμα του[ακόμη και αν αυτό ήταν πολύ μεγάλο].Αν δεχόμασταν ότι
εκπροσωπούσε τον populus τότε θα οδηγούμεθα σε μια μοιραία για την plebs εξομοίωση.
 Αρμοδιότητες[πιο αναλυτικά στα όργανα της Res Publica]:
 Εκλογικές: Εκλογή των δημάρχων και των πληβειακών αγορανόμων[που ήταν πάντοτε
πληβείοι
 Νομοθετικές: Ψηφίζουν και εκδίδουν ψηφίσματα plebiscita ,τα οποία ούτε leges είναι ούτε
τη νομική δεσμευτικότητα των τελευταίων φέρουν, αλλά αποτελούν ισχυρό μέσο πίεσης για την ψήφιση
νόμων με περιεχόμενο ανάλογο του plebiscitum. Πιο συγκεκριμένα οι leges διέφεραν από τα plebisctita σε 2
σημεία:
12
1. Η πρώτη διαφορά λοιπόν βρίσκεται στην ίδια την φύση του plebisctitum :το οποίο αποτελεί
απόφαση που έχει ληφθεί κατόπιν κοινής συμφωνίας[scitum]από τα μέλη της plebs[plebis],πάντως δεν
πρέπει να παραγνωρίζεται ο καθοριστικός ρόλος στην διαμόρφωση της γνώμης στο εσωτερικό της plebs
από τους δημάρχους. Αντίθετα και όσον αφορά τη lex, ο άρχοντας αναγιγνώσκει στα comitia το κείμενο που
εκπόνησε μαζί με την σύγκλητο ,ώστε ο λαός να το δεχτεί ή να το απορρίψει. Άρα, το πληβειακό ψήφισμα
διατρέχει την ίδια την plebs ,ενώ με τη lex καθιστά τον populus μάρτυρα της εξουσιαστικής πράξης και
αποδέκτη της εντολής η οποία του απευθύνεται.
2. Η δεύτερη διαφορά εντοπίζεται στο σκοπό του plebiscitum.Το plebiscitum στερείται
νομοθετικής φύσης και δεν διεκδικεί καμία εκτελεστική ισχύ. Αντίθετα πιο συνετό θα ήταν να θεωρήσουμε
το plebiscitum ως πανίσχυρη προτροπή και αίτημα ή ακόμα και τελεσίγραφο-απαίτηση της plebs κυρίως
προς τα πολιτειακά όργανα [άρχοντες και σύγκλητος] να προχωρήσουν σε μια μεταρρύθμιση της οποίας το
περιεχόμενο περιλαμβάνεται στο plebiscitum.Τέτοιο αίτημα μπορούσε να αφορά σύνταξη κώδικα νόμων[πχ.
Δωδεκάδελτος Νόμος ή lex Canuelia(άρση της διάταξης του Δωδεκαδέλτου Νόμου με την οποία
απαγορευόταν οι γάμοι μεταξύ πληβείων και πατρικίων)],ή την ίση διανομή των κατακτηθέντων εδαφών ή
άνοιγμα των ιερατικών και αρχοντικών αξιωμάτων και στα μέλη της plebs.Αυτά τα πληβειακά ψηφίσματα
αποτέλεσαν ισχυρότατα μέσα πίεσης ώστε να πετύχουν άλλοτε την ψήφιση νόμων από τα comitia και
άλλοτε την έκδοση συγκλητικού δόγματος από τη σύγκλητο. Συνεπώς, δεν αποτελούσαν καρπό της
τριμερούς συνεργασίας της συγκλήτου, των αρχόντων και της συνέλευσης ,ώστε να φέρουν ισχύ κανόνα
δικαίου[όπως οι leges]. Αυτό θα γίνει μόνον με τη lex Hortensia de plebiscitis,με την οποία θα εξισωθούν
νομιkά τα plebiscita με τις leges.
 Τέλος ,αφού μιλήσαμε για τους δημιουργηθέντες πληβειακούς θεσμούς δεν μπορούμε να
λησμονήσουμε και το γεγονός ότι οι Πληβείοι[με απόφαση του 494 π. Χ.] απέκτησαν δικό τους ναό για
τους θεούς τους Ceres, Liber et Libera [καθ’ ομοίωση της τριάδας του Καπιτωλίου:Jupiter, Juno et
Minerva].Επρόκειτο για μία λατρεία όμοια με αυτήν του Διονύσου[την οποία είχε εισάγει στην Αθήνα ο
Πεισίστρατος]. Στον ναό των Πληβείων έδρευαν η αρχειοθήκη της plebs[η οποία περιείχε] και ο θησαυρός
της, των oποίων την επίβλεψη ανέλαβαν οι πληβειακοί αγορανόμοι aedilis plebis[πρόσωπα ιερά και
απαραβίαστα όπως και οι δήμαρχοι] μαζί με τον έλεγχο των αγορών και της διανομής σίτου στην plebs.
 Lex Duodecim Tabularum[Δωδεκάδελτος νόμος]
Μέχρι το 451 π.Χ. το δίκαιο ήταν άγραφο και εθιμικό και το κατείχαν μόνοι οι ποντίφικες ενώ οι ύπατοι
διέθεταν τόσο δικαστικές αρμοδιότητες επί των ποινικών και αστικών υποθέσεων [μέσω του imperium] όσο
και την εξουσία κολασμού coercitio. Έτσι ,δημιουργήθηκε το αίτημα από την plebs για μια καταγραφή του
δικαίου. Στόχοι της plebs ήταν η ασφάλεια και η ίση εφαρμογή –αδιακρίτως- του δικαίου στους πολίτες ,χωρίς
ο άρχοντας- δικαστής[iudex(iuris+ dicit)] να προβαίνει σε καταχρήσεις π.χ. άρνηση του υπάτου να εκδικάσει
μια υπόθεση, άλλωστε η εκδίκαση ή όχι μίας υπόθεσης βρίσκονταν στην διακριτική ευχέρεια της εξουσίας του
υπάτου. Έτσι ,ανατίθεται το 451 π. Χ. σε μία δεκανδρία Decemviri η καταγραφή του δικαίου. Στους 10
χορηγήθηκε εξουσία imperium για ένα έτος ,ενώ είναι πιθανόν να περιορίστηκε η εξουσία αρνησικυρίας για
αυτό το χρονικό διάστημα. Μάλιστα ίσως να ταξίδεψαν στην Ελλάδα ή την Μεγάλη Ελλάδα προς αναζήτηση
ενός προτύπου νομοθεσίας όπως οι νόμοι του Σόλωνα[ωστόσο το ρωμαϊκό δίκαιο κατέστη εν τέλει ιδιαίτερα
περιπτωσιολογικό σε αντίθεση με το ελληνικό].Τελικά ο νόμος συντάχθηκε το 450 π. Χ. σε 12 δελτούς και
αναρτήθηκε στο forum.
 Περιεχόμενο:
o Περιορίστηκαν οι άρχοντες και κυρίως οι ύπατοι οι οποίοι ενδεχομένως να δρούσαν και
αυθαίρετα λόγω των χαλαρών πλαισίων που έθετε το άγραφο δίκαιο σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το
13
imperium[μέχρι το 451 π. Χ.] τους απένειμε δικαστικές αρμοδιότητες: ήταν αυτοί «που έλεγαν το δίκαιο»[iuris
+dicit =>iurisdictio=>iudex].Πιο συγκεκριμένα[μετά το 450 π. Χ.] δεν θα μπορούσαν να αρνηθούν την
εκδίκαση μιας υπόθεσης, εφόσον όλες οι περιπτώσεις απαριθμούνταν συγκεκριμένα και όχι κατά γενικό και
αόριστο τρόπο στον γραπτό πια νόμο. Επίσης , περιοριζόταν η υποκειμενικότητα της κρίσης του άρχοντα
εφόσον τέθηκε ένα σταθερό πλαίσιο εφαρμογής του δικαίου το οποίο έπρεπε να ακολουθείται από τους
εκτελεστές του .Επιπρόσθετα ,περιορίστηκε ο τυχαίος παράγοντας αφού οι διατάξεις αποτελούσαν κυρίως
προϋποθέσεις εκκίνησης μιας δίκης. Με άλλα λόγια τέθηκε ένα πλαίσιο προϋποθέσεων τις οποίες ήλεγχε ο
άρχοντας ,ώστε αν πληρούταν αυτές οι προϋποθέσεις ο ενδιαφερόμενος μπορούσε να ασκήσει αγωγή actio.
o Το περιεχόμενο ήταν ποικίλο και αφορούσε το ιδιωτικό, το δημόσιο και το ποινικό δίκαιο. Ο
Δωδεκάδελτος νόμος δεν περιείχε διατάξεις ιδιαίτερα γενικές και αφηρημένες ,αντίθετα ήταν
περιπτωσιολογικός κατάλογος περιπτώσεων με τις προϋποθέσεις τους ,ώστε να μπορέσει να ασκηθεί μια
actio.Ως προς το ιδιωτικό δίκαιο περιελάμβανε διατάξεις οι οποίες έχουν επιβιώσει και στον σημερινό Αστικό
μας Κώδικα. Πιο συγκριμένα ρύθμιζε περιπτωσιολογικά και όχι γενικά και αφηρημένα θέματα διαδικαστικά-
δικονομικά σχετικά με τη δίκη[π.χ. προδικασία, αποδεικτικά μέσα, απόφαση και εκτέλεση]στους πρώτους
τρεις δελτούς. Ακόμη περιλάμβανε αγωγές[actiones]κληρονομικού( δέλτος V),εμπραγμάτου και γειτονικού
δικαίου(δέλτος VII), καθώς και ρυθμίσεις αδικοπραξιών(δέλτος VIII)αλλά και ρυθμίζονταν θέματα ενοχικού
δικαιου[π.χ. ενεχυρασμός του προσώπου του οφειλέτη ως εγγύηση για δάνειο και ενοχική δέσμευση].
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αγωγών αποτελούν αυτές του κληρονόμου, του καταπιστευματοδόχου, του
αποβληθέντος κυρίου[rei vindicatio],του θύματος της κλοπής,του ζημιωθέντος -λόγω ροής βρόχινων υδάτων
ή από τα κλαδιά δένδρου το οποίο σκιάζει το ακίνητο του-γείτονα. Σε περιπτώσεις όπως οι παραπάνω δεν
μπορούσε ο άρχοντας να αρνηθεί την άσκηση - από τον ενδιαφερόμενο- της οριζόμενης από το νόμο
actio[χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η περιπτωσιολογική καταγραφή ήταν και εξαντλητική].Τέλος ,πολλά
ζητήματα του οικογενειακού δικαίου συνέχισαν να διευθετούνται εντός του οίκου από τον pater
familias,διόλου ενδιαφέρεται ο Δωδεκάδελτος για τα θέματα που περιεχόνταν στην αρμοδιότητα του pater
familias στα πλαίσια άσκησης της patrias potestas ,όπως και για θέματα θρησκευτικά εκτός της αρμοδιότητας
των magistratus και εντός του πεδίου της sacratio. Ωστόσο, συμπεριελήφθησαν ορισμένες ρυθμίσεις
οικογενειακού δικαίου [π.χ. προϋποθέσεις γάμου, διαζυγίου, επιτροπεία ,χειραφεσία των υπεξουσίων] και
θρησκευτικού δικαίου[π.χ. διατάξεις για την ταφή και τις κηδείες].
o Περί υπατικής εξουσίας και δικαιοδοτικής αρμοδιότητας
Χρονικά διαστήματα Υπατική δικαιοδοτική[/δικαστική] αρμοδιότητα
14
Μέχρι το 451 π. Χ. Imperium:εκδίκαση διαφορών Coercitio:εξουσία να κολασμού
αστικών ποινικών
Μετά το 450 π.Χ. Η coercitio για την ώρα

Συνέχισε να Βλέπε παραμένει αλώβητη ακόμη και
μπορεί να τις παρακάτω μετά τον Δωδεκάδελτο
δικάζει, διαφορές στην
απλώς εκδίκαση των
διασαφηνιστή ποινικών
καν όλες οι υποθέσεων
περιπτώσεις
o Εκδίκαση των ποινικών υποθέσεων:
 Εδώ μπορούμε να μιλήσουμε για μια πραγματική μεταρρύθμιση. Αρχικά, οι ποινές καθορίζονται από το
νόμο τον ίδιο. Επίσης, η εκδίκαση των υποθέσεων επί των κοινών εγκλημάτων[crimina publica],που
μπορούν να επιφέρουν την θανατική ποινή περνά στον populus και υπό την σύνθεση της λοχίτιδας
συνέλευσης που συνεδρίαζε εκτός του pomoerium[αφού δεν επιτρεπόταν η θανάτωση εντός των ορίων της
πόλης].Πιο αναλυτικά, 4 δημόσια ήταν –πια-τα εγκλήματα που διέφυγαν του υπατικού imperium(δέλτος
VIII): ο φόνος δια μαγείας, ο εκ προθέσεως εμπρησμός, η ψευδομαρτυρία που προκάλεσε θάνατο και
φυσικά η δολοφονία [τα οποία μέχρι και πριν τον Δωδεκάδελτο τιμωρούταν από ιδιωτική actio ,της οποίας
η εκδίκαση εξαρτιόταν από την αυθαίρετη κρίση των υπάτων].Αυτά όπως και τα πολιτικά εγκλήματα
εκφεύγουν της υπατικής δικαιοδοτικής-εκ του imperium-εξουσίας και δικάζονται από τη συνέλευση ,αφού
προηγηθεί έρευνα και ανάκριση από τους ταμίες quaestores.
 Επιπλέον, οι ύπατοι έχασαν την εξουσία επιβολής της θανατικής ποινής η οποία πέρασε στον populus,ενώ η
διερεύνηση της υπόθεσης, η απαγγελία κατηγοριών, ο ποινικός χαρακτηρισμός της πράξης, η ακρόαση των
μαρτύρων αν και θεωρητικά διατηρήθηκε από τους υπάτους ως εξουσία , εν τούτοις αυτοί απέρριψαν αυτά
τα χωρίς γόητρο καθήκοντα, τα οποία πέρασαν στους ταμίες. Οι τελευταίοι θα αναλάβουν από εδώ και
πέρα την προπαρασκευαστική ανακριτική διερεύνηση των υποθέσεων.
 Είναι φανερές οι σολώνειες επιδράσεις[με τις οποίες ενάμισι αιώνα πριν είχαν μεταβιβασθεί οι
περισσότερες αρμοδιότητες των αρχόντων στο δικαστήριο της Ηλιαίας].Η χρήση της δημαρχιακής
intercesio ήδη από το 493 π. Χ. είχε εξαναγκάσει τους υπάτους[που φοβούταν τον συνοδευόμενο με κατάρα
θάνατο (σε περίπτωση δεν συμμορφώνονταν με τη δημαρχική αρνησικυρία)] να εγκαταλείψουν την ποινική
διάσταση του imperium.Επόμενο στόχο της plebs θα αποτελέσει ο περιορισμός της coercitio,η οποία ακόμη
και μετά τον Δωδεκάδελτο παρέμεινε άθικτη. Σημαντικότατο στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι οι δήμαρχοι
που δεν είχαν imperium δεν υπόκεινται στους περιορισμούς που υφίσταται το υπατικό imperium.
 Αποτίμηση: Για πρώτη φορά από την θέσπιση τους από τον Σέρβο Τύλλιο τα comitia centuriata
«ξυπνούν» από τον λήθαργο στον οποίο είχαν περιπέσει, μέσω της έκδοσης του πρώτου ψηφισμένου νόμου
[lex rogata]και επιτελούν νομοθετικό έργο. Βέβαια, οι πατρίκιοι διατηρούν το μονοπώλιο πρόσβασης στην
υπατεία καθώς και καθίστανται ουσιαστικά κάστα αφού απαγορεύονται οι μεικτές επιγαμίες μεταξύ
πληβείων και πατρικίων[η άρση τη απαγόρευση θα έρθει με τo Κανουλήιο plebiscitum(445 π. Χ.)].
 Leges Valeriae Horatiae[Βαλέριοι Οράτιοι Νόμοι(449 π. Χ.)]
 Οι Βαλέριοι-Οράτιοι Νόμοι οφείλουν το όνομα τους στους Marcus Horatius και τον Lucius Valerius.
 Περιεχόμενο και κυριότερες ρυθμίσεις:
15
A. Οι δήμαρχοι θεωρούνται πια ιερά και απαραβίαστα πρόσωπα και εκ του νόμου-τώρα πια-και όχι μόνον με
βάση τον ιερό όρκο. Όποιος τους προσβάλει-με τον όποιο τρόπο- θα θανατωθεί [αφιέρωση υπέρ του
Jupiter(κεντρική θεότητα της τριάδας του Καπιτωλίου)] ενώ η περιουσία του θα αφιερωθεί υπέρ της
πληβειακής τριάδας θεοτήτων Ceres, Liber et Libera[ουσιαστικά υπέρ του ναού της plebs,στον οποίο
φυλασσόταν αντίγραφα των σχετικών με αυτούς leges και συγκλητικών δογμάτων].Πάντως ο όρος
«προσβολή» χρησιμοποιείται εν ευρεία έννοια και μπορεί να περιλαμβάνει από απλές σωματικές βλάβες
μέχρι και ασεβή συμπεριφορά προς το πρόσωπο τους, ώστε να μπορούν να κηρύξουν sacer τον δράστη.
B. Από εδώ και στο εξής η plebs μέσω των plebiscita και υπό την συνεχή απειλή της απεργίας και της
απόσχισης ,θα ασκήσει ισχυρή πίεση στα όργανα της Res Publica ,και θα τα ωθήσει να προβούν σε
μεταρρυθμίσεις. Αυτές θα πραγματοποιηθούν είτε μέσω συγκλητικών δογμάτων είτε μέσα από
leges.Επρόκειτο για μεταρρυθμίσεις οι οποίες δεν θα είχαν συντελεσθεί χωρίς την συνδρομή της plebs.Σε
καμία περίπτωση δεν εξισώνονται νομικά, θεσμικά και κανονιστικά τα plebiscita με τις leges.Το τελευταίο
δεν θα συμβεί παρά μόνον με τη lex Hortensia de nexis[286 π. Χ.].
C. Σημαντικότατη αλλαγή συναντάμε στο πεδίο της Coercitio,την οποία μέχρι τότε οι δήμαρχοι συνήθιζαν να
σταματούν με intercessio.Τώρα πια ,μετά την άσκηση της intercessio τον τελευταίο λόγο είχε η λοχίτιδα
συνέλευση και έτσι γεννιέται η provocatio ad populum ,με την οποία ο ίδιος ο λαός θα δεχόταν την
θανάτωση αυτού στον οποίο είχε επιβληθεί η εξουσία καταναγκασμού ή θα του παρείχε «χάρη». Μάλιστα ο
ίδιος ύπατος μετά την άσκηση της intercessio προσήγαγε την υπόθεση στα comitia centuriata ,ώστε να
αποφανθεί ο populus.Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν,provocatio ad populum ήταν η ενώπιον των comitia
centuriata προσφυγή κατά της θανατικής ποινής ή προστίμου που επέβαλε ο consul στα πλαίσια της
coercitio.Όσον αφορά τις υπόλοιπες ποινικές υποθέσεις, η διαδικασία εκδίκασης τους παρέμεινε ως έχειν,
δηλαδή όπως είχε οριστεί στον Δωδεκάδελτο Νόμο. Επίσης, δεν ετίθετο θέμα provocatio ad populum για
κάποιον που κήρυσσε ο δήμαρχος sacer. Άρα:
Στάδια: 1ο 2ο 3ο
Διαδικασία: coercitio intercessio Provocatio ad populum
Άσκηση από: τον ύπατο τον δήμαρχο τον ύπατο και ενώπιον της
λοχίτιδας εκκλησίας
D. Η συλλογική άσκηση της εξουσίας από τους δημάρχους καθιερώνεται πιθανότατα σε αυτό το
χρονικό σημείο και για τους υπάτους. Δηλαδή, δεν εναλλασσόταν πια το imperium domi ανά μήνα και το
imperium militiae ανά μέρα. Οι 2 ύπατοι ασκούσαν την εξουσία τους ταυτόχρονα και ισάξια έχοντας ο
καθένας τη δυνατότητα να ακυρώσει τις ενέργειες του άλλου υπάτου μέσω της prohibitio ή της
intercessio.Ακόμη και η coercitio μπορεί να αμφισβητηθεί με veto και να οδηγηθούμε στην λαϊκή δικαιοσύνη.
E. Συνεπώς ,οι δήμαρχοι ενισχύονται ακόμη περισσότερο, άλλωστε έγιναν τα μόνα όργανα που
μπορούσα να πυροδοτήσουν μέσω της intercessio την provocatio ad populum. Επιπρόσθετα, οι δήμαρχοι
θεωρήθηκαν ιερά και απαραβίαστα πρόσωπα που δεν υπόκειντο σε περιορισμούς που υπόκειται η υπατική
coercitio και είχαν την εξουσία του να επιβάλουν το θάνατο σε όσους τους προσέβαλαν .Ωστόσο ,υπήρξαν 2
όρια που τέθηκαν στην πανίσχυρη-πλέον- δημαρχιακή δύναμη:
1. Αρχικά, δεδομένου ότι ο ίδιος ο δήμαρχος έπρεπε να ασκήσει αρνησικυρία και αν σκεφτούμε πως
εξουσία τους δεν ίσχυε πέραν του πωμηρίου, βλέπουμε ότι σε περίπτωση επιβολής coercitio εκτός της
πόλης[π.χ. σε εκστρατείες] τότε δεν ήταν δυνατόν να γίνει provocatio ad populum.Το πρόβλημα αυτό λύθηκε
με τον Βαλέριο Νόμο του 300 π. Χ., με τον οποίο ο ίδιος πολίτης στον οποίο επιβαλλόταν η coercitio
μπορούσε να ζητήσει να απονομή χάριτος μέσω της provocatio ad populum από τον λαό.
16
2. Επίσης, όσον αφορά το αξίωμα του δικτάτορα, το βραχύβιο αλλά και συνάμα πανίσχυρο imperium
που διαθέτει δεν υπάγεται στην αρνησικυρία ούτε των υπάτων ούτε του δημάρχου, άρα και στην provocatio ad
populum.
 Συνεπώς, με βάση όλα όσα προαναφέραμε με τους Βαλέριους Οράτιους Νόμους η plebs και τα
όργανα της [κυρίως οι δήμαρχοι]κερδίζουν όλο και περισσότερα ενώ οι Πατρίκιοι αποδυναμώνονται θα
λέγαμε σε κάποιο βαθμό λόγω του περιορισμού της υπατικής εξουσίας, από την οποία αποστερείται σχεδόν η
επιβολή της θανατικής ποινής.
 Lex Liciniae Sextae[Λικίνιος Σέξτιος Συμβιβασμός]
o Το μείζον πρόβλημα της plebs μετά τα όσα είχε κερδίσει και με βάση τα προηγούμενα
νομοθετήματα ,ήταν ο αποκλεισμός της από το υπατικό αξίωμα. Ήδη από το 377 π. Χ. οι επανεκλεγέντες επί
10 χρόνια δήμαρχοι Γάιος Λικίνιος Στόλων κα Λεύκιος Σέξτιος Λατερνάνος είχαν παραλύσει- μέσω της
συνεχούς πενταετούς άσκησης veto στις εκλογικές διαδικασίες –την ισορροπία της πολιτείας που ζούσε χωρίς
άρχοντες για το πενταετές αυτό διάστημα. Η senatus επιχείρησε να αντιμετωπίσει –μάταια όμως-την
κατάσταση μέσω δικτατορίας. Τελικά ,θα δημιουργηθεί κλίμα διχασμού το οποίο θα σταματήσει με
συμβιβασμό του 367 π. Χ., οποίος ικανοποίησε θέσεις της plebs και των 2 κύριων ηγετών της[οι οποίοι ήσαν
πάμπλουτοι Πληβείοι ,νυμφευμένοι κόρες Πατρικίων(διατελεσάντων υπάτων)].Ο τελικός διακανονισμός
περιελάμβανε κοινωνικά και πολιτειακά μέτρα που ασφαλώς και ενίσχυαν περισσότερο την θέση της plebs.
o Κοινωνικά μέτρα :Αρχικά διευθετήθηκαν τοκογλυφικά χρέη των θυμάτων της πυρκαγιάς του 390
π. Χ. [από τους Γαλάτες], οι οποίοι [όχι οι Γαλάτες]προκειμένου να ανακατασκευάσουν τις κατεστραμμένες
οικίες τους είχαν δανειστεί με nexum. Σε αυτούς δόθηκε ένα moratorium εξόφλησης[τους έδωσαν ευκαιρία να
τα εξοφλήσουν σε 3 δόσεις μέσα σε 1 έτος] των χρεών τους τα οποία μειώθηκαν[μόνο όμως με την Lex
Poetelia Papiria de nexis (326 π. Χ.)θα καλυτερεύσει η μοίρα των nexi,αφού θα καταργηθεί η περίπτωση
δουλείας του οφειλέτη ,χωρίς όμως να απαγορεύεται ο σωματικός καταναγκασμός του οφειλέτη].Η δεύτερη
ρύθμιση ήταν ένας αγροτικός νόμος που αφορούσε τον διπλασιασμένο πια-μέσω των κατακτήσεων-ager
publicus.Πιο αναλυτικά, ορίστηκε ένα maximum όριο κατοχής γης[500 πλέθρα], το οποίο δυστυχώς δεν
εφαρμόστηκε τελικά [ούτε από τον ίδιο τον Λικίνιο, που ήταν και μεγαλογαιοκτήμονας].
o Πολιτειακά μέτρα: οι συνεχείς πιέσεις της plebs απέδωσαν καρπούς και η σύγκλητος ψήφισε
senatus Consultum βάση του οποίου: ο ένας στους 2 υπάτους θα μπορούσε να είναι πληβείος. Από εδώ και
πέρα η υπατεία ανοίγεται και στην plebs.Ο δήμαρχος πια θα μπορούσε να έχει ως πολιτικό του σύμμαχο τον
πληβείο ύπατο, όταν όμως και οι 2 ύπατοι –αν και διαφορετικής καταγωγής-υποστηρίζουν ολιγαρχικές θέσεις,
τότε ο δήμαρχος θα συνεχίσει το έργο του να υποστηρίζει τις λαϊκές επιδιώξεις, μέσω του veto. Λικίνιος και
Σέξτιος θα εκλεγούν αργότερα –όχι ταυτόχρονα- ύπατοι ενώ το 174 π. Χ. θα εκλεχθούν 2 πληβείοι
ύπατοι[ταυτόχρονα].
o Τέλος, οι Πατρίκιοι δεν έμειναν άπραγοι αλλά το αποψίλωσαν το υπατικό αξίωμα δημιουργώντας
στο χρονικό διάστημα 367-366 π. Χ. νέες magistraturae .Πρώτα , ο praetor αστικός και στρατιωτικός
άρχοντας ταυτόχρονα , ο οποίος διέθετε imperium domi [με 2 lictores]και imperium militiae[με 6
lictores].Δεύτερον, οι 2 aediles curules αγορανόμοι[ως αντιστάθμισμα στους πληβειακούς
αγορανόμους]ανέλαβαν την αστυνόμευση των αγρών και την διαχείριση τροφίμων της πόλης. Ωστόσο ,μάταια
το προσπάθησαν, ήδη οι Πληβείοι αποκτούν πρόσβαση στο αξίωμα του αγορανόμου το 364 π. Χ. και από το
336 π. Χ. σε αυτό του praetor .Επίσης το 356 ανοίγεται στην plebs η δικτατορία ,το 351 π. Χ. η τιμητεία και το
300 π. Χ. το αξίωμα του pontifex maximus.
 Leges Publiriae Philionis[Νόμοι του Ποπλίλιου Φιλίωνα]
17
 Περί το 339 π. Χ. ο πληβειακής καταγωγής δικτάτορας Κόιντος Ποπλίλιος Φίλων προώθησε την
ψήφιση μέτρων που έμειναν γνωστοί ως leges Publiliae. Αρχικά ,το πρώτο μέτρο αποδυνάμωνε το τελευταίο
όργανο-προπύργιο της πατρικιακής αριστοκρατίας τη σύγκλητο, η οποία –όπως και είχε επικρατήσει εθιμικά-
αν δεν έδινε την auctoritas- μέσω συγκλητικού δόγματος- στις φημιζόμενες από τα comitia leges, αυτές δεν
ίσχυαν. Η έκδοση του Senatus Consultum είθισται να έπεται της ψήφισης των leges, τώρα πια όμως η
διαδικασία αντιστρέφεται: οι προπαρασκευαστικές πράξεις περνούν από τα comitia στην σύγκλητο, ώστε πριν
ακόμη ψηφιστεί μια lex να είναι εκ των προτέρων εφοδιασμένη με την auctoritas.Βέβαια, η μεταρρύθμιση
αυτή δεν αφορά τα plebiscita[τουλάχιστον όχι μέχρι και την lex Hortensia περί το 286 π. Χ.],τα plebiscita
παραμένουν ισχυρά μέσα πίεσης και εκβιασμού προς τα πολιτειακά όργανα ,ώστε να ικανοποιηθούν οι
διατυπωμένες σε αυτά απαιτήσεις της plebs.Μάλιστα εάν ψηφισθεί lex ή εκδοθεί senatus Consultum με το
αντίστοιχο περιεχόμενο ,τότε τυπική ισχύ κανόνα δικαίου φέρουν η lex ή το senatus Consultum αντίστοιχα.
 Δεύτερον, με τις leges Publiliae Philionis προβλεπόταν ότι ο ένας εκ των 2 τιμητών[censor] θα
ήταν πληβείος και αυτό ήταν σημαντικότατο δεδομένου ότι οι τιμητές επιτελούσαν την απογραφή και
κατάρτιζαν τον κατάλογο των συγκλητικών. Έτσι ,μετά την ψήφιση του Οβίνιου πληβειακού ψηφίσματος και σε
νόμο[lex Ovinia]και στο διάστημα 318-313 π. Χ. αναγνωρίζεται στους τιμητές η εξουσία να διαλέγουν τους
καλύτερους πολίτες για να εισέλθουν στην σύγκλητο[π.χ. διατελέσαντες άρχοντες που μπορεί να ήταν και
πληβειακής καταγωγής].Συνεπώς ,με τον τρόπο αυτό άρχισαν να υφαρπάζουν το προνόμιο των Πατρικίων να
είναι μέλη της συγκλήτου, ενώ με αυτή τη lex χάθηκε το μονοπώλιο της εξουσίας από τους πατρικίους ,χωρίς
να εξαφανισθεί όμως η ομάδα τους.
 Περί συγκλητικών ιππέων

 Η ιππάδα τάξη αποτελούταν από τους πιο πλούσιους πολίτες [λόγω του υπερβολικά ακριβού
εξοπλισμού τον οποίο μόνο οι ίδιοι εδύνατο να αγοράσουν]. Για να καταταγεί κανείς στον κατάλογο των
ιππέων από τους τιμητές έπρεπε να πληροί το όριο τίμησης που ανέρχοταν στους 400.000 σηστερσίους. Οι
ιππείς διέθεταν 18 λόχους που περιελάμβαναν συνολικά περίπου 1.800 ιππείς. Με την πάροδο του χρόνου ο
μιλιταριστικός χαρακτήρας υποχωρεί υπέρ του πολιτικού και οι περισσότεροι ιππείς ακολουθούσαν καριέρα
συγκλητικού δυνάμενοι αρχικά να διατηρούν τον κληρονομικό τίτλο του ιππέα. Στο πρώτο μισό της
ιστορίας της Res Publica η τάξη των συγκλητικών και η υπατική nobilitas είναι υποσύνολα της τάξης των
ιππέων. Αυτό συμβαίνει διότι λόγω της τιμοκρατικής φύσης του πολιτεύματος η εξουσία είναι συνυφασμένη
με την περιουσία, ώστε από τον 3 ο αιώνα οι συγκλητικοί είναι equites ,αφού διαθέτουν περιουσία και
εξουσία.
 Ρωμαϊκή αριστοκρατία [μέχρι τη lex Claudia]:

Πατρίκιοι
Ιππείς[οι πλουσιότεροι πατρίκιοι[ με περιουσία τουλάχιστον 400.000
σιστερσίων]
Συγκλητική τάξη[ordo senatorio,στην οποία μετά το 339 π. Χ.
εισέρχονται και οι Πληβείοι μετά το άνοιγμα της τιμητείας στην
Plebs]
Nobilitas υπατική αριστοκρατία [και με τους
πλουσιότερους πληβείους μετά από το άνοιγμα της
υπατείας στην Plebs το 367 π. Χ.]
18
 Τέλος στην παραπάνω κατάσταση έδωσε η lex Claudia[218 π. Χ.] :η τεράστια ευμάρεια που
διεισδύει στο εσωτερικό της ιππάδας τάξης αρχίζει να ανησυχεί ορισμένους σχετικά με την διατήρηση των
παραδοσιακών αξιών και ηθικών κανόνων από τα μέλη της ιππάδας τάξης, Έτσι, το 218 π. Χ. μετά την
έκδοση ενός plebisctitum ψηφίζεται η lex Claudia,με την οποία απαγορευόταν στους συγκλητικούς και
στους απογόνους τους να ασκούν πάσης φύσεως κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Αναλυτικότερα,
περιελάμβανε ορισμένα ασυμβίβαστα με το συγκλητικό αξίωμα:
1. Οι συγκλητικοί και οι κατιόντες τους δεν μπορούν να έχουν πλοία χωρητικότητας
μεγαλύτερης των 300 αμφορέων. Έτσι, θα αποτρεπόταν από την άσκηση του εμπορίου. Μόνη πηγή
εισοδήματος τους θα ήταν πλέον η ενασχόληση με την γη. Παράλληλα, μαζί με τις εμπορικές επιχειρήσεις
απαγορεύτηκαν και οι τραπεζικές. Αντιστρόφως όσοι ασχολούνταν με το εμπόριο ή άλλες-λ.χ. τραπεζικές-
κερδοσκοπικές επιχειρήσεις δεν θα μπορούσε να εκλεχθούν σε κάποιο αξίωμα.
2. Ακόμα ,οι συγκλητικοί και τα τέκνα τους δεν θα μπορούσαν να ασχολούνται με την
οικονομική διαχείριση του κράτους[π.χ. είσπραξη των φόρων],να αναλαμβάνουν την εκπόνηση δημόσιων
έργων ή την διανομή σίτου στο στρατού ή την εκμετάλλευση ορυχείων. Αυτά , η πολιτεία θα τα αναθέσει
σε ιδιωτικούς φορείς μέσω σύναψης συμφωνιών-συμβάσεων οι οποίες απέφεραν τεράστια κέρδη στους
περίφημους δημοσιώνες publicani ,όπως ονομάστηκαν οι επωμιζόμενοι τις ανωτέρω αρμοδιότητες των
συγκλητικών. Βέβαια ,η σύγκλητος ήλεγχε τις συναπτόμενες από τους τιμητές[για λογαριασμό του κράτους]
συμβάσεις με τους publicani.
 Πάντως, με την ίδια την lex Claudia δεν προβλεπόταν ασυμβίβαστο ,οι συγκλητικοί
παρέμεναν αρχικά και ιππείς ,ωστόσο σταδιακά δημιουργήθηκε χάσμα μεταξύ συγκλητικών που
προτίμησαν την πολιτική σταδιοδρομία και των ιππέων ,που δεν απαρνιούνται την άσκηση κερδοσκοπικών
δραστηριοτήτων και επιλέγουν να μην εισέλθουν στην σύγκλητο. Αρχικά, προσφερόταν στον καθένα η
δυνατότητα της προσωπικής επιλογής ,ωστόσο αργότερα εμφανίσθηκε η τάση μελών ολόκληρων
οικογενειών να καταλήγουν στην ίδια επιλογή και η όλη κατάσταση στεγανοποιήθηκε με αποτέλεσμα η
κληρονομικότητα να επικρατήσει σε πρακτικό επίπεδο και να δημιουργηθεί αντιζηλία μεταξύ των 2
ομάδων .Από τον 2ο αιώνα π. Χ. και έπειτα :όποιος εισερχόταν στην σύγκλητο παρέδιδε-κατά συμβολικό
τρόπο το άλογο του. Ήταν αναμενόμενη η αρνητική αντίδραση απέναντι στον Κλαύδιο νόμο[γι’ αυτό και ο
εμπνευστής του φονεύτηκε για το νόμο αυτόν το νόμο], ωστόσο δεν ακυρώθηκε εν τέλει ,καθώς αποτέλεσε
ανάγκη αδήριτη.
 H Νobilitas
 Επρόκειτο όχι για μια αριστοκρατία του αίματος αλλά για μια πραγματικότητα
κοινωνικοπολιτική ,της οποίας τα μέλη ήταν οι διατελέσαντες ύπατοι και μέλη του στενού οικογενειακού
τους κύκλου , η οποία άρχισε να διαμορφώνεται στις αρχές του 3 ου αιώνα π. Χ.[όταν δηλαδή είχε γίνει
προσβάσιμο στην plebs ακόμα και το αξίωμα του μεγάλου ποντίφικα(300 π. Χ)].Οι πατρίκιοι τελικά θα
αποδεχτούν ως ίσους τους πληβείους στην σύγκλητο στο εσωτερικό της οποίας ο ανταγωνισμός για την
υπατία θα δημιουργήσει μια συμμαχία ,με στόχο την μονοπώληση της υπατείας για ορισμένες μόνο
οικογένειες. Το αποτέλεσμα ήταν μια de facto κατάσταση κατά την οποία η πρόσβαση στην υπατεία
μπορούσε να γίνει μόνο από τα μέλη της nοbilitas.
 Τα αποτελέσματα ήταν απόλυτα επιτυχή για την nobilitas,δεδομένου ότι σχεδόν όλα τα
ανώτατα αξιώματα καταλήφθηκαν από μέλη της από το 366 ως 66 π. Χ. Λίγοι ήταν οι homines novi οι
19
οποίοι αν και δεν διέθεταν πρόγονους κατάφεραν εν τούτοις να γίνουν ύπατοι και αρκετοί από αυτούς
συνέχισαν την παράδοση που παρέλαβαν, εκτός του Γάιου Μάριου[άλλα ονόματα που γνωρίζουμε είναι
αυτά ο Γ. Φλαμίνιου ,του Μ. Πορκίου Κάτωνα και του Μ. Τύλλιου Κικέρωνα].
 Επίσης ,πρέπει να αναφερθεί ότι η nobilitas αποτελούσε υποσύνολο της senatus ενώ μεταξύ
τους υπήρχε ένα κλίμα συνεργασίας.
 Ανάμεσα ,στα καθήκοντα των μελών της nobilitas και κυρίως των τέως υπάτων ήταν η
διοίκηση των επαρχιών ,ως ανθύπατοι με το imperium που δεν χανόταν μετά το πέρας της θητείας τους.
 Ακόμα, συγκαλούσαν ως άρχοντες τις συνελεύσεις και πρότειναν νόμους
 Επιπρόσθετα, η δύναμη τους ενισχυόταν ακόμη περισσότερο από τις σχέσεις πελατείας.
 Τέλος, η nobilitas ζούσε μέσα σε ένα απίστευτο πλούτο που στηριζόταν στην ιδιοκτησία
γαιών ,που διευρυνόταν όλο και περισσότερο από την επέκταση των εδαφών. Η υπατεία «περνά από χέρι σε
χέρι»στο εσωτερικό της nobilitas[όπως επισημαίνει και ο Σαλλούστιος] .Συνεπώς ,από όλη αυτή την
μακροχρόνια διαμάχη θα ωφεληθούν κυρίως οι πλουσιότεροι πληβείοι ,εκ των οποίων αρκετοί θα
ενσωματωθούν στη nobilitas.
Τα πολιτειακά όργανα της Res Publica
 Τα αρχοντικά αξιώματα:
o Οργάνωση. εξουσία και εκλογή:
1. Εκλογή : όλοι οι άρχοντες –πλην του δικτάτορα[που οριζόταν από τους υπάτους] ,του
μεσοβασιλέα[που επιλεγόταν μεταξύ των συγκλητικών και από τους ιδίους]και του ιππάρχου[το πρόσωπο
του οποίου επέλεγε ο δικτάτορας].Επίσης ,οι διατελέσαντες ύπατοι συνέχισαν να διατηρούν την «εξουσία»
να ορίζουν οι ίδιοι τους 2-συνήθως-υποψηφίους διαδόχους τους. Επρόκειτο για μια συνεχώς υποχωρούσα
εξουσία η οποία θα υπάγεται τελικά στους περιορισμούς του veto του δημάρχου ή του άλλου υπάτου.
Επιπρόσθετα, το να θέσει κανείς υποψηφιότητα περιελάμβανε και ορισμένες προϋποθέσεις[π.χ. τήρηση του
Cursus Ηonorum και ηλικιακό κριτήριο].Η θητεία των περισσότερων αξιωμάτων ήταν ενιαύσια με εξαίρεση
την πενθήμερη θητεία του μεσοβασιλέα, την δεκαοχτάμηνη του τιμητή και την εξάμηνη του δικτάτορα. Η
όλη λογική των βραχύχρονων θητειών στόχευε σε περιορισμό της παραμονής στην εξουσία από τον κάθε
άρχοντα, το έργο και του οποίου ενδεχομένως να συνέχιζε ο διάδοχος του [όπως φαίνεται και στην
διατήρηση των πραιτορικών ηδίκτων από τον διάδοχο του κάθε πραίτορα]. Πάντως ,όταν μιλάμε για
άρχοντες cum imperium[και ιδίως για πραίτορες και υπάτους] δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός
ότι αυτό δεν έσβηνε μετά από1 έτος ,αλλά θα διαρκούσε πολύ περισσότερο εκτός του pomoerium [γιατί
εντός έσβηνε].Ως αποτέλεσμα οι magistrati γινόταν promagistrati και διοικούσαν ως ανθύπατοι τις
επαρχίες.
2. Potestas: Αρχικά πρέπει να αναφέρουμε ότι δεν είχαν όλα τα αξιώματα imperium αλλά
ορισμένα διέθεταν την αντίστοιχη με το αξίωμα τους ισχύ [όπως potestas δημαρχιακή ή αγορανομική ή
τιμητική].Η potestas αποτελούσε σημείο αναφοράς στη δυνατότητας δράσης του άρχοντα σε σχέση είτε με
το ίδιο του το αξίωμα π.χ. δημαρχική potestas[αρχή της εξειδίκευσης],είτε σε σχέση με τον άλλο
συνάρχοντα π.χ. συλλογική άσκηση της εξουσίας για τους 2 υπάτους[εξαίρεση αποτέλεσε αρχικά το αξίωμα
του praetor δεδομένου ότι αρχικά ήταν μόνο ένας],είτε τέλος σε συνάρτηση με τις σχέσεις ιεραρχίας που
διέπουν τις σχέσεις μεταξύ των αρχοντικών αξιωμάτων[αρχή της ιεραρχίας].
 Καθιερώνεται σε όλα σχεδόν τα μη μονομελή[π.χ. δικτάτορας και μέχρι ενός σημείου
πραίτορας] όργανα η συλλογικότητα, δηλαδή λ.χ. ο κάθε ύπατος μπορεί να αποφασίσει μόνος του και δεν
χρειάζεται από κοινού απόφαση ή σύσκεψη με τον συνύπατο του. Πρόκειται για μια συνύπαρξη ίσων και
αυτόνομων βουλήσεων ,οι οποίες περιορίζονται μέσω άσκησης prohibitio ή intercessio[αντίστοιχα μετά ή
20
πριν την ενέργεια]από τον άλλο λ.χ. συνύπατο. Μάλιστα ,βλέπουμε να υπάρχει και ένας διαμοιρασμός
καθηκόντων π.χ. στην praetura ο πραίτωρ αστυδίκης[urbanus]δικάζει τους Ρωμαίους πολίτες ενώ ο πραίτωρ
peregrinus τους peregrini [ξένους]. Πάντως ,οι διαφωνίες μεταξύ των 2 μελών ενός οργάνου ήταν
σπάνιες[μέχρι τον 2ο αιώνα π. Χ.]. Άλλωστε η nobilitas απέτρεψε τον ενδεχόμενο κίνδυνο διαφωνίας με το
να προωθεί τους δικούς της ανθρώπους στην κατάληψη της υπατείας.
 Ιεραρχία των αξιωμάτων και Cursus honorum: Μέσα από την συνεχή θέσπιση αξιωμάτων[5 ος
-4ος αιώνας π.Χ.] δημιουργήθηκε-αρχικά εθιμικά και έπειτα με βάση τη εισαγόμενη το 180 π. Χ. lex Villia
Annalis- μια κατάσταση ιεραρχημένης πορείας μέσα από αυτά, ώστε π.χ. δεν μπορούσε κάποιος να γίνει
τιμητής αν δεν είχε διατελέσει ύπατος. Τέθηκαν λοιπόν ηλικιακά όρια[βλέπε παρακάτω στον
πίνακα].Πρέπει ,όμως να διευκρινιστεί ότι η ιεραρχία δεν καθιστούσε τα ανώτερα-ως προς το ηλικιακό
κριτήριο- αξιώματα πιο ισχυρά από τα κατώτερα. Ενδεικτικά ο δήμαρχος δεν διέθετε το ανώτατο υπατικό
imperium αλλά potestas major,αφού η αρνησικυρία του υπερίσχυε των υπατικών ενεργειών. Επιπρόσθετα ,
η δικτατορία –κανονικά- δεν συμπεριλαμβάνεται στα 7 αρχοντικά αξιώματα, αφού θεωρούταν έκτακτο
αξίωμα. Ακόμα, επρόκειτο για μια πυραμοειδή ιεράρχηση ,καθώς από τους 6 πραίτορες το πολύ 2 θα
προαχθούν στην υπατεία ,ενώ 2 στους 10 [στατιστικά]ίσως να καταφέρουν να γίνουν τιμητές. Τέλος, και σε
αντίθεση με την Αθηναϊκή Δημοκρατία, τα αξιώματα ήταν άμισθα, άλλωστε δεδομένου ότι αυτοί που τα
καταλάμβαναν ανήκαν στη nobilitas ,άρα διέθεταν αρκετή περιουσία[σε γαίες μετά την lex Claudia]ώστε να
συντηρηθούν.
3. Imperium[βλέπε οπωσδήποτε σε συνδυασμό με τα παραπάνω περί imperium]:
 Πηγή: Το αποκτούσαν με την έναρξη της θητείας τους οι δικτάτορες, οι μεσοβασιλείς ,οι
πραίτορες και οι ύπατοι, ενώ μόλις έληγε η ετήσια θητεία των 2 τελευταίων αξιωμάτων αυτοί γινόταν pro
magistrati και το imperium τους αναβίωνε εκτός του pomoerium. Στις αρχές της Res Publica, η φρατρική
συνέλευση με τους 30 ραβδούχους[έναν για κάθε φράτρα]παρέδιδε το auspicium στον creatus άρχοντα ή για
την ακρίβεια του απένειμε το δικαίωμα να λαμβάνει από τον Jupiter την εξουσία[imperium] να πράττει
σύμφωνα με τη θέληση των θέων[την οποία καταλάβαινε με το να διαβάζει το πέταγμα των
ορνίθων] .Μάλιστα παράλληλα με την όλη διαδικασία εκδιδόταν και η lex Curiata de Imperio[με την οποία
κατά τον Κικέρωνα αποδιδόταν το δικαίωμα λήψης των οιωνών] ,καθώς το imperium σε αυτήν φάση
αποτελούσε το σπουδαιότερο απορρέον δικαίωμα του auspicium. Τέλος, ανάλογα με τον τόπο άσκησης
του ,δηλαδή εντός ή εκτός του pomoerium αντίστοιχα διακρινόταν σε imperium militiae και σε imperium
domi αντίστοιχα.
 Imperium militiae:το κατείχαν οι απεσταλμένοι προς διοίκηση των επαρχιών
promagistrati[πια],όπως διατελέσαντες ύπατοι και πραίτορες. Αναφορικά με τους 2 πραίτορες που
επωμιζόταν καθήκοντα δικαστικά αυτοί διέθεταν εν υπνώσει και imperium militiae. Το περιεχόμενο του
imperium militiae συνίστατο σε διοίκηση των στρατευμάτων, φοροεισπράξεις , μοίρασμα λαφύρων,
επιστράτευση , coercitio[αφού ακόμη και οι ύπατοι δεν μπορούσαν να ασκήσουν άλλη δικαστική
αρμοδιότητα επί ποινικής υπόθεσης βάσει του imperium militiae,διοίκηση των επαρχιών και μόνο για τους
magistrati σύγκληση της λοχίτιδας εκκλησίας ,αφού η τελευταία λάμβανε χώρα εκτός της εμβέλειας του
imperium domi.Η coercitio τoυ imperium militiae –σε αντίθεση με το domi-δεν θα υπάγεται μέχρι και την
lex Valeria του 300 π. Χ. στην provocatio ad populum,αφού για να ασκηθεί η τελευταία απαιτούταν η
δημαρχιακή αρνησικυρία η οποία δεν μπορούσε να ασκηθεί εκτός της πόλης. Έτσι, με τον Βαλέριο Νόμο
του 300 π. Χ. δόθηκε η δυνατότητα στον ίδιο τον κατηγορούμενο[όχι όμως στρατευμένο] να ζητήσει την
provocatio.Επιπλέον ο Πορκίος Νόμος του 195 π. Χ. θα υπαγάγει και την δικτατορική εξουσία[η οποία θα
πάψει να συνηθίζεται] στην provocatio αλλά και θα επεκτείνει την εφαρμογή της και στους στρατευμένους
που θα μπορούν και αυτοί να την επικαλεστούν.
21
 Imperium domi: Ασκούταν σε εσωτερικό του pomoerium από τους υπάτους, τους πραίτορες,
και τον δικτάτορα, και συνίστατο σε ενέργειες πολιτικής διακυβέρνησης και αστικής δικαιοδοσίας. Πιο
συγκεκριμένα ,οι ύπατοι συγκαλούσαν τα comitia Tributa και Curiata [ αφού τα centuriata ενέπιπταν στο
militiae] και την σύγκλητο [αν και την τελευταία την συγκαλούσαν και οι δήμαρχοι μετά την lex Hortensia
to 286 π. Χ.] καιπρότειναν νόμους προς ψήφιση. Οι πραίτορες αναλάμβαναν την επίλυση αστικών
δικαστικών διαφορών.
 Ήδη από το 450 ο ύπατος χάνει κάθε δυνατότητα επιβολής της κεφαλικής ποινής μέσω της
jurisdictio.Η κεφαλική ποινή επιβάλλεται μόνο επί συγκεκριμένων εγκλημάτων και μόνο από τη λοχίτιδα
συνέλευση. Όσον αφορά την coercitio αυτή αρχίζει να περιορίζεται προοδευτικά από τους Βαλέριους
Οράτιους Νόμους του 449 π. Χ. και μετά με την δημαρχιακή intercessio που πυροδοτούσε την provocatio ad
populum ,ενώ η δυνατότητα αυτή θα επεκταθεί πρώτα και σε πολίτες εκτός του πωμηρίου με το Βαλέριο
Νόμο του 300 π. Χ., δεδομένου ότι ο ίδιος ο πολίτης θα ζητά την λαϊκή ετυμηγορία. Αυτός ο νόμος
εξαφάνισε τους πελέκεις των ραβδούχων ,αφού η coercitio είχε «αποκεφαλιστεί». Τελικά με τις Leges
Porciae to 195 π. Χ. η δικτατορική εξουσία[imperium] θα υποταχθεί στην δημαρχιακή [άρα και στο
δημαρχιακό veto].
o Τα αρχοντικά και πληβειακά αξιώματα:
 Ο δικτάτορας: αποτελούσε έκτακτο αξίωμα και η δικτατορία επιβαλλόταν σε περιπτώσεις

εσωτερικών και εξωτερικών κινδύνων για 6 μήνες. Ο δικτάτορας οριζόταν από τους υπάτους, μετά τη
σύμφωνη γνώμη της συγκλήτου η οποία εξέδιδε senatus Consultum Ultimum[έκτακτο συγκλητικό
δόγμα],και εγκαθίσταντο στο αξίωμα του από την φρατρική συνέλευση, την οποία συγκαλούσε ο ίδιος . Δεν
υπήρχε ηλικιακό όριο ή προϋπόθεση τήρησης του Cursus honorarium και δεν επιτρεπόταν να ιππεύσει αλλά
οδηγούσε άρμα [διόριζε τον ίππαρχο]. Επί δικτατορίας το imperium του dictator ήταν το διπλάσιο του κάθε
υπάτου[ 24 ραβδούχοι],ενώ οι υπόλοιποι άρχοντες δεν καταργούνταν αλλά ατονούσαν λόγω της υποταγής
τους στην εξουσία του δικτάτορα[μια «αναβίωση» της βασιλείας].Τέλος, το imperium του δικτάτορα δεν
γνώριζε τη διάκριση domi-militiae ,ώστε μέχρι το 300π. Χ. [Βαλέριος Νόμος]η εξουσία του να μην υπάγεται
στην provocatio ad populum.
 Η μεσοβασιλεία: διαρκούσε το πολύ ένα πενθήμερο για τον κάθε μεσοβασιλέα , κάλυπτε το
κενό μεταξύ 2 θητειών όταν έμενε ακέφαλο το υπατικό αξίωμα και ασκούταν από τους μόνο από patres[«οι
οιωνοί επανέρχονται στους patres»].Πιο συγκεκριμένα για το πολύ 50 ημέρες ,10[το πολύ στο πλήθος]
interreges προσαιρημένοι από τη σύγκλητο ασκούσαν διαδοχικά για ένα πενθήμερο ο καθένας την εξουσία.
Αυτοί διέθεταν imperium και auspicium[που επανέρχονταν στους patres για να τα παραδώσουν στους
επόμενους υπάτους] και διοργάνωναν τις υπατικές εκλογές ή όριζαν έναν δικτάτορα σε συνεννόηση με την
σύγκλητο.
ΑΞΙΩΜAΤΑ ΕΠΙ RES PUBLICA[ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ 1Ο ΑΙΩΝΑ Π.Χ.]

Αξιώματα Πλήθος Όργανο εκλογής Ηλικιακό Είδος Cursus ΘΗΤΕΙΑ
όριο εξουσίας honorum
Δικτάτορας 1 Ύπατος μετά τη - Imperium[ - 6 μήνες
Dictator σύμφωνη γνώμη χωρίς [το πολύ]
της συγκλήτου και διάκριση
εγκατάσταση στο σε domi et
αξίωμα του από militiae +
22
την φρατρική coercitio
συνέλευση
Μεσοβασιλέας 10[ διαδοχι Σύγκλητος - Imperium - 5 μέρες
Interrex κά ο ένας + [ο
μετά τον auspicium καθένας]
άλλο]
Ύπατος 2 Λοχίτιδα 42 ετών Imperium 5 1 έτος
Consul συνέλευση και άνω + coercitio
Πραίτορας 1 αρχικά 40 ετών Imperium 4 1 έτος
Praetor και 2 και άνω domi et
αργότερα[ militiae
Praetor ταυτοχρόν
urbanus et ως
peregrinus]
και 4 στις
επαρχίες
Τιμητής 2 44 ετών Potestas 6 18
Censor και άνω [χωρίς μήνες[
imperium] Κάθε 5
χρόνια]
Αγορανόμος 2 Οι 2 πληβειακοί 36 ετών Potestas 3 1 έτος
Aediles plebis et πληβειακοί[ από τα concilia και άνω
curules aediles plebis
plebis]
2 aediles Οι άλλοι 2 από την
curules φυλέτιδα εκκλησία
Ταμίας 4 μετά 6 και Φυλέτιδα εκκλησία 30 ετών Potestas 2 1 έτος
Quaestor τέλος 8 και άνω
Δήμαρχος 2 μετά 4 και Concilia plebis ετών και Potestas 1 1 έτος

Tribunis plebis τέλος 10 άνω tribunicia
 Οι ύπατοι [βλέπε και παραπάνω]:ήταν 2 και δρούσαν συλλογικά[μετά τους Βαλέριους Οράτιους
Νόμους].Οριζόταν και εκλεγόταν από τα Comitia Centuriata τα οποία θα συγκαλούσε ο παρερχόμενος
ύπατος ή ο Μεσοβασιλέας και λάμβαναν το auspicium και το imperium από τα Comitia Curiata με την lex
Curiata de Imperio.Διέθεταν imperium domi et militiae και coercitio.Οι απορρέουσες από το imperium
δικαστικές εξουσίες μεταβιβάστηκαν -όσον αφορά την επιβολή κεφαλικής ποινής-στη λοχίτιδα εκκλησία με
βάση το Δωδεκάδελτο ενώ η coercitio αποδυναμώθηκε αρχικά με τους Βαλέριους Οράτιους Νόμους[449 π.
Χ.] και έπειτα με την Lex Valeria[300 π. Χ.] ,λόγω της provocatio ad populum.
 Η τιμητεία θεσπίζεται το 443 π. Χ. και ασκούνταν από 2 τιμητές[censores]-κατά κύριο λόγο
διατελέσαντες υπάτους [άνω των 44 ετών]. Αυτοί εκλέγονταν κάθε 5 χρόνια με δεκαοκτάμηνη
θητεία[χωρίς δυνατότητα επανεκλογής] από την λοχίτιδα συνέλευση την οποία συγκαλούσε ο ύπατος ενώ
η όλη διαδικασία συνοδευόταν από την έκδοση lex Centuriata. Δεν διέθεταν imperium αλλά ανώτατη
potestas που δεν υπαγόταν ούτε καν στη δημαρχιακή αρνησικυρία. Δρούσαν υπό το καθεστώς της
συλλογικότητας, μάλιστα αν ο ένας πέθαινε ή παραιτούταν, τότε παραιτούνταν και ο άλλος. Επίσης ,με την
Lex Publiliae Philionis[339 π. Χ.]το αξίωμα καταλαμβανόταν υποχρεωτικά και από έναν πληβείο κάθε
φορά. Οι τιμητές είχαν ως αποστολή την απογραφή census του ρωμαϊκού λαού ανά πενταετία ,δηλαδή στην
διάρκεια κάθε lustrum οι τιμητές εκτιμούσαν για κάθε άρρενα πολίτη -άνω των 17 ετών- το μερίδιο των
23
στρατιωτικών του βαρών, με βάση τον οπλισμό που διέθετε φορολογική του εισφορά[tributum],καθώς και
την έκταση των πολιτικών δικαιωμάτων στην καθεμία συνέλευση. Ήταν ουσιαστικά αυτοί που καθόριζαν
τις classes στη λοχίτιδα συνέλευση[ενώ σε όποιον δεν τους παρουσιαζόταν για την απογραφή μπορούσαν
ακόμα και να κατάσχουν την περιουσία]. Μάλιστα, αν ήθελαν να επιπλήξουν κάποιον για το ήθος του
σημείωναν την περίφημη nota censoria στον κατάλογο τους[η οποία μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και σε
έκπτωση από το αξίωμα του συγκλητικού ή και αποπομπή από όλες τις φυλές] .Επίσης ,καθόριζαν μετά την
Lex Ovinia[318-313π. Χ.] την σύνθεση της Συγκλήτου. Τέλος, την κρατική περιουσία και σύναπταν
συμφωνίες εργολαβίας είσπραξης φόρων με τους publicani .
 Η praetura:δημιουργείται ως μονομελές αξίωμα το 367 π. Χ. για πατρικίους[άνοιγμα στην plebs το 336
π. Χ.] ,και περιελάμβανε τον πραίτορα αστυδίκη[μόνο για τους Ρωμαίους Πολίτες(στους οποίους και
εφαρμοζόταν το Jus Quiritium)], αργότερα το 242 π. Χ. θα προστεθεί ο praetor peregrinus για τις αστικές
υποθέσεις των ξένων και των Ρωμαίων, ενώ τέσσερεις άλλοι θα σταλούν στις επαρχίες[Σαρδηνία, Ισπανία
και Σικελία] ως επικεφαλής. Εκλέγονταν με ενιαύσια θητεία από την λοχίτιδα εκκλησία στην οποία
προέδρευε ο ύπατος και λάμβαναν το imperium και το auspicium από την φρατρική εκκλησία. Οι 2
πραίτορες της Ρώμης διέθεταν imperium domi εντός της πόλης και imperium militiae εν υπνώσει εκτός , με
2 και 6 ραβδούχους αντίστοιχα, ενώ μόνο imperium militiae διέθεταν οι άλλοι τέσσερεις. Μπορούσαν να
συνεργάζονται με τη σύγκλητο και να συγκαλούν τις συνελεύσεις. Είχαν ως αρμοδιότητα την επίλυση των
αστικών δικαστικών υποθέσεων και δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν τη Roma για πάνω από 10 μέρες.
Έχουν το ius edicendi και εκδίδουν ένα edictum[ήδικτο]με κατάλογο δικαιωμάτων τα οποία δεσμεύονται
να προστατέψουν μέσω παροχής αγωγών actio.H ανάγκη για τον praetor peregrinus προέκυψε γιατί ο
πραίτορας αστυδίκης δίκαζε με βάση το ius Quiritium το οποίο εφαρμοζόταν μόνο στους Ρωμαίους, έτσι οι
ο praetor peregrinus θα εκδώσει πρώτος edicta ενώ θα ακολουθήσει και ο urbanus προκειμένου να
συμπληρώσει το ήδη υπάρχον γραπτό δίκαιο. Τέλος, την δικαστική τους εξουσία διατηρήσουν και κατά την
ύστερη Res Publica ,οπότε και θα στελεχώσουν τα πρώτα τακτικά ποινικά δικαστήρια
 Οι αγορανόμοι: ήταν 2 πληβείοι και δημιουργήθηκαν το 493 π. Χ., επωμιζόμενοι τη διατήρηση των
αρχείων του πληβειακού ναού. Αργότερα ,εκτός από τους εκλεγόμενους από τα concilia plebis aediles
plebis θα εκλέγονται και οι 2 aediles curules από τα comitia Tributa[υπό την προεδρεία υπάτου ή praetor]
με ετήσια θητεία χωρίς imperium, αλλά με potestas.Το αξίωμα ανοίχτηκε στην plebs to 266 π. Χ..Ανάμεσα
στα καθήκοντα τους βρισκόταν η διατήρηση της δημόσιας τάξης[όπως πυρκαγιές, αποχέτευση ,αποκομιδή
απορριμμάτων],ο επισιτισμός και η επίλυση των διαφορών που είχαν να κάνουν με συμβάσεις
αγοραπωλησίας δούλων και ζώων. Μάλιστα, βάσει του ius aedicilium εξέδιδαν ετήσιο edictum ,κατά τρόπο
ανάλογο με τους πραίτορες, ενώ το ius praetorium μαζί με το ius aedicilium θα αποτελέσουν το ius
honorarium.
 Οι ταμίες: ήταν αρχικά 2 έπειτα 4 [προστέθηκαν 2 για την κοπή νομίσματος τον 3 ο αιώνα π. Χ.] και
άλλοι 2 στάλθηκαν στην Σαρδηνία και την Σικελία . Εκλέγονταν για ένα χρόνο από την φυλέτιδα εκκλησία
στην οποία προέδρευε ύπατος ή πραίτορας και επιφορτιστήκαν καθήκοντα προανάκρισης
[quaerere=διερευνώ ,εξ’ ού και quaestor=ταμίας]σε ποινικές δίκες. Επίσης, διαχειρίζονταν το δημόσιο
θησαυροφυλάκιο[στο οποίο περιέχονταν και οι leges,τα senatus consulta ,τα ήδικτα καθώς και οι κατάλογοι
των τιμητών ]αλλά και τα οικονομικά των επαρχειών.
 Οι δήμαρχοι[tribunis plebis] εκλέγονταν μόνο Πληβείοι από τα Concilia plebis υπό την προεδρία ενός
άλλου δημάρχου και δεν διέθεταν εξουσία imperium αλλά auxilium[ιερή και απρόσβλητη εξουσία]και
δικαίωμα veto[prohibitio et intercessio],πάντως η αρνησικυρία θα σταθεί αναποτελεσματική εναντίον του
δικτάτορα[μέχρι τη lex Valeria]και των τιμητών. Επίσης ,προκειμένου και η σύγκλητος να ελέγχει την
έκδοση των plebiscita,επιτράπηκε στους δημάρχους να συμπράττουν με αυτήν, ωστόσο οι ίδιοι δεν
24
μπορούσαν να συγκαλέσουν τις λαϊκές συνελεύσεις, χωρίς τη σύμπραξη άρχοντα. Γενικότερα η δημαρχεία
αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα διαμόρφωσης των εξελίξεων στη πολιτική ζωή της Res publica και
κυρίως μέσω των πληβειακών ψηφισμάτων που προωθήθηκαν από τους δημάρχους. Πολλά από αυτά
μάλιστα, πήραν τη μορφή νόμου ,ενώ παράλληλα ικανοποιήθηκαν τα περισσότερα από τα αιτήματα της
plebs[όπως lex Hortensia(286 π. Χ.),το Φλαμίνιο ψήφισμα περί ager publicus(232 π. Χ.),το Κλαύδιο
ψήφισμα που οδήγησε στην lex Claudia(218 π. Χ.)]. Από τα μέσα του 2 ου αιώνα ,η senatus θα επιχειρήσει
θα δημιουργήσει ρήγμα στους κόλπους της δημαρχίας τοποθετώντας πρόσωπα που θα προωθήσουν
ψηφίσματα ευνοϊκά για τη σύγκλητο[π.χ. lex Villia,180 π. Χ]ή θα δημιουργήσουν πρόβλημα προβάλλοντας
veto. Από το 150 π. Χ. και υπό ένα καθεστώς παρηκμασμένης Res Publica ,η δημαρχεία θα στραφεί
εναντίον της συγκλήτου ,ώστε να αποδειχθεί ως ο μεγαλύτερος αντίπαλός της.
 Ποινική δικαιοδοσία: Αρχικά, αν και δεν απέκτησαν νομικό έρεισμα, παρά μόνον βάσει του ιερού
όρκου, μπορούσαν να κηρύσσουν καταραμένο[sacer] όποιον του προσέβαλλε, να τον εκτελούν και να
δημεύουν την περιουσία του. Η τελευταία εξουσία παρέμεινε μια de facto κατάσταση μέχρι τα τέλη της Res
Publica.Επιπρόσθετα ,εκδίκαζαν περιπτώσεις paracidium [π.χ. φόνος ενός γενάρχη].Επίσης , μέχρι τον
Δωδεκάδελτο μπορούσαν να φέρουν προς ψήφιση στα concilia plebis υποθέσεις perduelio[έσχατη
προδοσία],που ως crimen publicum κρινόταν απαραίτητη η έκφραση της λαϊκής ετυμηγορίας[ιδιαιτέρα
όταν επρόκειτο για την επιβολή της θανατικής ποινής].Την εξουσία αυτή[δηλαδή της επιβολής της
θανατικής ποινής] έχασαν μετά τον Δωδεκάδελτο Νόμο από την λοχίτιδα εκκλησία, ενώ καθορίστηκαν τα 4
εγκλήματα για τα οποία μπορούσε να επιβληθεί η κεφαλική ποινή. Μετά ,το άνοιγμα των άλλων
magistraturae στην plebs ,οι δήμαρχοι θα συνεργαστούν με άλλους άρχοντες ως προς την σύγκληση των
συνελεύσεων για εκδίκαση περιπτώσεων perduelio.Επίσης, αν και δεν ασκούσε κανονικά δικαιοδοτική
εξουσία όταν προέβαλλε veto στην υπατική coercitio,εν τούτοις υποχρέωνε τον ύπατο να συγκαλέσει τη
λοχίτιδα να συνέλευση για να αποφανθεί[provocatio ad populum].Από το 300 π. Χ μπορούσε να
προετοιμάζει υποθέσεις perduelio από άρχοντες[π.χ. μη ακριβοδίκαιο μοίρασμα λαφύρων ή λιποταξία],
ακόμη και για δικτάτορες ,και να τις θέσει ενώπιον της λοχίτιδας εκκλησίας[αφού κηρύξει τον
κατηγορούμενο ένοχο και έχοντας διεξαγάγει έρευνα(1 ο στάδιο)].Την λοχίτιδα συνέλευση συγκαλεί ένας
magistratus cum imperium και αυτή δέχεται ή ακυρώνει την κήρυξη σε ένοχη του κατηγορουμένου(2 ο
στάδιο). Δεν επρόκειτο ούτε για έφεση[αφού την υπόθεση δεν έφερνε την υπόθεση στη λοχίτιδα εκκλησία ο
κατηγορούμενος, αλλά ο δήμαρχος], ούτε για provocatio ad populum.Τέλος ,όσες δίκες απλά επέσυραν την
επιβολή μεγάλων προστίμων[και όχι την κεφαλική ποινή] διεξάγονταν ενώπιον της φυλέτιδας εκκλησίας.
 Οι συνελεύσεις:
o Η ρωμαϊκή πολιτεία σε αντίθεση με τις ελληνικές πρακτικές απονεμόταν σχετικά χωρίς φειδώ, άλλωστε η
Roma ήταν μια ανοιχτή πολιτεία που ήθελε να διευρυνθεί μέσα από την πολιτογράφηση νέων πολιτών. Πιο
αναλυτικά Ρωμαίος γινόταν κανείς με τρείς τρόπους:
i. Με γέννηση μέσα από νόμιμο[iustum matrimonium]γάμο[με προϋπόθεση το ius conubium].Ο παρακάτω
πίνακας απεικονίζει τις 4 κυριότερες περιπτώσεις ιθαγένειας του παιδιού:
Πολιτεία πατέρα Γάμος cum manu[με το Γάμος sine manu[χωρίς το

Είδος γάμου νόμιμο τύπο] νόμιμο τύπο]
Πατέρας Ρωμαίος Ρωμαίος Την πολιτεία της
Πατέρας ξένος Λατίνος ή ξένος μητέρας[Ρωμαίος αν είναι
Ρωμαία και Λατίνος ή
ξένος αν είναι ξένη
25
ii. Με απελευθέρωση δούλων, η οποία γινόταν είτε μέσω διαθήκης, είτε με δήλωση στον τιμητή στην
απογραφή ,είτε ενώπιον του praetor[επί Αυγούστου τέθηκαν όρια σε αυτές τις απελευθερώσεις].
iii. Μέσω προσάρτησης εδαφών[π.χ. δικαίωμα μετανάστευσης από τους Λατίνους και επιβράβευση σε
δικαιωμένους κατηγόρους ενός καταδικασθέντος για νοσφισμό magistratus.
 Aαποκορύφωμα αποτέλεσε η Constitutio Antoniana Caracala[212 μ. Χ.] που απένειμε σε
όλους τους ανθρώπους[«χωρίς δηδειτικίων»] εντός της ρωμαϊκής επικράτειας την ρωμαϊκή πολιτεία.
o Οργάνωση των λαϊκών συνελεύσεων: Οι λαϊκές συνελεύσεις-όπως και στην άμεση
Δημοκρατία των Αθηνών[χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η Res Publica ήταν «Δημοκρατία» κατά τα Αθηναϊκά
δεδομένα]δεν ήταν αντιπροσωπευτικά σώματα αλλά άμεσης διακυβέρνησης. Αυτό δεν σήμαινε πάντως πως
1.000.000 πολίτες ψήφιζαν όλοι μαζί ,άλλωστε η αποχή αποτελούσε μια αντικειμενική
κατάσταση[υπολογίζονται ότι ψήφιζαν 35.000-40.0000 στο Πεδίον του Άρρεως ,ενώ 20.000-25.000 στο
forum]. Επίσης, σε αντίθεση με την Πολιτεία των Αθηνών, ο λαός είναι οργανωμένος σε φράτρες , λόχους
και φυλές και ανάλογα με το πώς συγκεντρώνεται κάθε φορά μπορούμε να μιλάμε αντίστοιχα για τις τρεις
συνελεύσεις του αντίστοιχα Comitia Curiata, Comitia Centuriata και Comitia Tributa.
o Τα Comitia Curiata ή η κατά φράτρες συνέλευση: δημιουργήθηκε από την εποχή της
βασιλείας με τους 30 lictores ως εκπροσώπους των 30 φρατρών[curiae]και περιορίστηκε με την πάροδο των
ετών-ως προς το εύρος των αρμοδιοτήτων-στην έκδοση της Lex Curiata de Imperio,στην επίβλεψη των
οικογενειακών δομών, καθώς και στην έγκριση -χωροστατούντος και προεδρεύοντος του Pontifex
Maximus- a.μιας μορφής υιοθεσίας [εισποίηση]με την οποία έσβηνε ένας γένος και b.της διαθήκης
Testamentum Calatis Comitiis [τότε ονομαζόταν Comitia Calata].
o Τα Comitia Centuriata[βλέπε οπωσδήποτε σε συνδυασμό με τα παραπάνω]:ήταν το
κατεξοχήν τιμοκρατικό όργανο,αφού τα δικαιώματα του κάθε πολίτη σε αυτό κρινόταν ανάλογα με τις
στρατιωτικές υποχρεώσεις που μπορούσε να εκτελέσει[οι οποίες εξαρτιόνταν από τον οπλισμό που
μπορούσε να αγοράσει άρα από την περιουσία του]. Ως αποτέλεσμα, η πλουσιότερη από όλες τάξη των
ιππέων και 1η τάξη να είναι πιο ολιγομελείς [άρα η ατομική ψήφος είχε μεγαλύτερη δύναμη από τις
πολυπληθέστερες κατώτερες τάξεις] και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ψήφιζαν πρώτες, αυτό παρείχε
στους ιππείς και στους πιο εύπορους των πρώτων τάξεων την κυριαρχία στη τιμοκρατική αυτή συνέλευση.
Άλλωστε, μόλις προέκυπτε πλειοψηφεία[την οποία κατείχαν ιππείς και Α΄ Τάξη με 98 λόχους-ψήφους(γιατί
ο κάθε λόχος ισοδυναμούσε με μια ψήφο) σε σύνολο 193(η σύνθεση μεταβλήθηκε από τους αρχικούς 170
λόχους, ώστε να πάρει την τελική της μορφή με τους 193 λόχους)].Τί ήταν όμως ο λόχος; Ήταν μία μονάδα
ψηφοφορίας στη λοχίτιδα εκκλησία και όφειλε έναν πάγιο φόρο και ενιαίο αριθμό εξοπλισμένων
στρατιωτών. Ως επακόλουθο ,οι κατώτεροι λόχοι είναι πολυπληθέστεροι των ανώτερων, δεδομένου ότι το
κατά κεφαλήν εισόδημα των τελευταίων είναι πολύ χαμηλότερο σε σχέση με των πρώτων, άρα χρειαζόταν
πολλοί περισσότεροι για να συγκεντρώσουν το ποσόν του φόρου. Συνεπώς, λόχος του πληθυσμιακού όγκου
μια class και του πλήθους των λόχων, που η τελευταία διαθέτει, είναι αντιστρόφως ανάλογος, δηλαδή τους
λόχους της Α΄ Τάξης συγκροτούν 150 περίπου πολίτες ενώ της Γ΄ Τάξης 1.500 κ.ο.κ..Επίσης, τα υπό αυτό
το σύστημα τα στρατιωτικά βάρη, «πέφτουν» στους πλουσιότερους που διαθέτουν και τους περισσότερους
λόχους. Ωστόσο ,δεδομένου ότι οι Ιππείς και 1 η Τάξη παρέχουν την απόλυτη πλειοψηφεία[98 σε σύνολο
193] και σε συνδυασμό με το ότι κληρώνονται να ψηφίσουν πρώτοι ,αυτό καθιστά ανώτατα τα πολιτικά
τους δικαιώματα. Επιπρόσθετα ,δεδομένου ότι η ψηφοφορία σταματούσε μόλις προέκυπτε πλειοψηφεία
ήταν σπάνιο να ψηφίσει ακόμα και η 2 η Τάξη! Οι συνελεύσεις λάμβαναν χώρα στο Πεδίο του Άρεως και
συγκαλούταν από άρχοντα με imperium militiae[κατά κανόνα ύπατο (δεδομένου ότι συνεδρίαζαν εκτός
pomoerium)]. Τέλος, έγινε προσπάθεια αναδιοργάνωσης της λοχίτιδας συνέλευσης λόγω της
26
υπερεκπροσώπησης των κατοίκων της Ρώμης, δηλαδή με υποδιαίρεση σε 35 ομάδες[με κριτήριο την
κατοικία και κατά το πρότυπο των φυλών ]του κάθε λόχου ,ώστε το βάρος της ψήφου των ολιγάριθμων
κατοίκων απομακρυσμένων περιοχών στα πλαίσια μιας φυλής ,να είναι ανάλογο με το αντίστοιχο των
μελών μιας πολυπληθούς φυλής.
o Τα Comitia Tributa ή η φυλέτιδα εκκλησία: για να μιλήσουμε αντικειμενικά επρόκειτο για 2
συνελεύσεις κατά φυλές η μία ήταν τα Comitia Tributa ολόκληρου του populus[ που συγκαλούταν από
magistratus έχοντα imperium] και η άλλη τα Concilia Plebis που συγκαλούταν από Δήμαρχο και
αποτελούσαν το πληβειακό συμβούλιο και όχι Comitia[=συνέλευση].Παρόλο που αυτά τα 2 σώματα
συγκροτούσαν οι ίδιοι πολίτες[χωρίς τους ελάχιστους Πατρικίους στα Concilia Plebis] το σύστημα με τις 35
φυλές-ψήφους ήταν ίδιο[μια φυλή =μια ψήφος] .Ωστόσο, τα concilia θα εκδίδουν μόνο plebiscita ενώ τα
Comitia leges ,μέχρι την ψήφιση της lex Hortensia το 286 π. Χ. ,οπότε και θα υπάρξει μια τάση σύγχυσης
μεταξύ των Concilia και των Tributa.Ακόμη, η προεδρεία του δημάρχου ή του magistratus[υπάτου ή και
πραίτορα] παίζει καταλυτικό ρόλο κατά τις ψηφοφορίες. Ο χωρισμός των πολιτών σε 31 αγροτικές και 4
αστικές φυλές καθοριζόταν με κριτήριο την κατοικία και εγκαινιάστηκε για τον populus επί Σέρβου Τίλιου
[ενώ η φυλέτιδα συνέλευση «γεννήθηκε» όταν(μέσα 4 ου αιώνα π. Χ.)οι άρχοντες συγκαλούσαν κατά φυλές
το λαό] και για την plebs το 471 π. Χ. .Τέλος και σε αντίθεση με τα κλεισθενικά πρότυπα η φυλή tribus είναι
περιφέρεια ομοιογενής τόσο πολιτικά όσο και κοινωνικά η οποία διαθέτει από μια ψήφο στα Comitia
Tributa, γεγονός που καθιστά συντομότερη, ευκολότερη και απλούστερη, ως διαδικασία ,αφού μόλις
επιτυγχανόταν η απαιτούμενη πλειοψηφεία [18 ψήφοι]η ψηφοφορία τελείωνε.
 Υπήρχαν βέβαια και ορισμένα μειονεκτήματα γύρω από τον όλο τρόπο λειτουργίας της
φυλέτιδας συνέλευσης. Αρχικά, περιοριζόταν η δύναμη των ολίγων και πολυμελών αστικών φυλών ενώ
ευνοούνταν οι έχοντες περιουσία στην ύπαιθρο, και ιδιαίτερα όσοι από αυτούς μπορούσαν να ταξιδέψουν
στη Ρώμη. Ακόμα οι τιμητές εγγράφουν αυτομάτως τους απελεύθερους στους καταλόγους των ήδη
πολυμελών αστικών φυλών. Επιπλέον επικρατούσε δυσαναλογία μεταξύ των φυλών ως προς την έκταση και
την πυκνότητα του πληθυσμού[κάποτε μάλιστα επιχειρήθηκε η ένταξη 1.000.000 πολιτών σε τρεις μόνο
φυλές! Επιπρόσθετα ,δεν πρέπει να ξεχνάμε και την υψηλή πιθανότητα χειραγώγησης λόγω πελατειακών
δεσμών σε municipia ,των οποίων οι άρχοντες είναι και πάτρωνες. Τέλος ,από τα μέσα του 2 ου αιώνα
ευκατάστατοι πολίτες, προερχόμενοι από περισσότερες από μια φυλές και μόνιμα εγκατεστημένοι στη Ρώμη
δεν θα διστάσουν να κερδοσκοπήσουν έχοντας ως μέσο τη ψήφο τους.
Ειδικότερα θέματα των συνελεύσεων
o Σύγκληση: Τα Comitia έπρεπε να συγκαλούνται μονό από magistrati cum imperium και
μάλιστα μόνο σε ορισμένες στιγμές ,λόγω θρησκευτικών απαγορεύσεων ,ενώ δεν δινόταν πολλά περιθώρια
πρωτοβουλίας ή λήψης του λόγου στα μέλη της ίδιας τη συνέλευσης. Αντίθετα ψήφιζε με «ναι ή όχι» στο
τιθέμενο ερώτημα από τον magistratus,ο οποίος περιβαλλόταν από τους συγκλητικούς. Πριν τη ψήφιση του
τελικού κειμένου ελάμβαναν χώρες άτυπες συνάξεις contiones ,στις οποίες καλούταν και ο πολίτες ενώ ο
εισηγούμενος ένα ψήφισμα ή νόμο ή ο υποψήφιος[για ένα αξίωμα] μπορούσε να αιχμαλωτίσει την εύνοια
του πλήθους. Όσον αφορά τις contiones εκδίκασης ποινικών υποθέσεων[που ήσαν τρεις σε διάστημα
τουλάχιστον μίας μέρας ,ώστε μετά να αποφανθεί ο συγκροτημένος κατά λόχους populus] αυτές
αποτελούσαν σημαντικότατη φάση της προανακριτικής διαδικασίας πριν την έκδοση της τελικής
ετυμηγορίας .
o Η διαδικασία της ψηφοφορίας: ήταν προφορική[ο πολίτης προσέρχεται ενώπιον του rogator,
απαντά και η απάντηση του καταγράφεται σε κάθε centuria ή tribus.Αυτός ο φανερός όμως τρόπος
ψηφοφορίας ίσως να επέτρεπε τον έλεγχο της ψήφου των πελατών από τους πάτρωνες αλλά και στην
27
nobilitas να επηρεάσει ή ακόμα και να αναγκάσει με έμμεσο τρόπο τους ψηφοφόρους[π.χ. η ψηφοφορία για
την παροχή θριάμβου στον Περσέα Αιμίλιο Παύλο]. Τελικά και υπό τις συνεχείς πιέσεις των populares
δημάρχων[στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π. Χ.] θα ψηφιστούν τρεις leges tabellariae[αρχικά ως plebiscita]
που θα καταστήσουν μυστική την ψήφο σε ψηφοδέλτιο[tabellae] στις εκλογές, στις ποινικές δίκες και στη
νομοπαραγωγική διαδικασία [αντίστοιχα τα έτη 139,137, και 131 π. Χ.]. Τα νομοθετήματα αυτά ήρθε να
συμπληρώσει και ένας ακόμα νόμος για τις εκδικάσεις perduelio το 107 π. Χ.. Επιπρόσθετα, ο άρχοντας
μπορούσε να διακόψει την ψηφοφορία αν το ήθελε υπό κάποιο πρόσχημα[π.χ. ένας αρνητικός οιωνός]. Η
ψηφοφορία τελείωνε μόλις επιτυγχανόταν η απαιτούμενη πλειοψηφεία ,ενώ μετά ακολουθούσε η
ανακοίνωση του αποτελέσματος renunciatio,η οποία μπορούσε να προσβληθεί με veto από άλλον άρχοντα ή
δήμαρχο και να ακυρωθεί.
o Η επιλογή των υποψηφίων: γινόταν από τον συγκαλούντα τα comitia magistratus,αφού η senatus είχε
προσφέρει την αυθεντία της [patrum auctoritas (πιθανότατα υπό μορφή δόγματος)]στον κατάλογο με τους
υποψηφίους[επρόκειτο για μια a posteriori κύρωση]. Επίσης η σύγκλητος- μέχρι την ψήφιση των Leges
Publiliae Philionis- παρείχε την auctoritas ,μετά την ψήφιση του νόμου με τον Ποπλίλιο όμως Νόμο του 339
π. Χ., οπότε και η διαδικασία αντιστράφηκε. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η κάθε συνέλευση εξέλεγε
διαφορετικούς άρχοντες και υπό διαφορετική προεδρία:
Συνέλευση ή Συμβούλιο Προεδρία Άρχοντας που εξέλεγε

Comitia Centuriata Consul Consul, Praetor, Censor
Comitia Tributa Consul ή Praetor Aediles curules, Quaestor
Concilia Plebis[ως Tribunis plebis Tribuni plebis,
πληβειακό συμβούλιο και Aediles Plebis
όχι ως συνέλευση]
o H απονομή της ποινικής δικαιοσύνης: Αρχικά, τα Comitia Centuriata εκδίκαζαν τα κοινά
εγκλήματα crimina publica και τα πολιτικά εγκλήματα [μετά τον Δωδεκάδελτο νόμο,όποτε και εκφεύγουν
της δικαιοδοτικής εξουσίας των υπάτων ],τα οποία απειλούνταν με την κεφαλική ποινική. Την
προανακριτική διαδικασία ,την έρευνα και την προετοιμασία[λ.χ. διερεύνηση φόνου] της υπόθεσης
αναλάμβαναν οι Quaestores parricidii[αντί για τους υπάτους].Επιπρόσθετα ,τα Comitia Tributa ασκούσαν
δικαστική δικαιοδοσία σε εγκλήματα που επέφεραν υψηλά πρόστιμα. Σχετικά με τα εγκλήματα κατά του
κράτους [perduelio εν ευρεία έννοια (π.χ. δωροδοκία ,νοσφισμός, ιεροσυλία έναντι συμμάχων [από
άρχοντες κατά τη θητεία τους], θανάτωση ενός μη καταδικασθέντα πολίτη ,προσβολή της plebs και των
ηγετών της)], αυτά μπορούσαν να εκδικαστούν τον ίδιο τον δήμαρχο. Πιο αναλυτικά οι δήμαρχοι Tribuni
plebis μέσα σε τρεις contiones διερευνούν την υπόθεση ,απαγγέλουν τις κατηγορίες, ανακρίνουν και ακούν
τον κατηγορούμενο, ενώ στο τέλος προτείνουν μια ποινή[θανατική κατά κανόνα],ώστε τα Comitia
Centuriata[τα οποία συγκαλούνταν από έναν cum imperium άρχοντα] να τη δεχθούν ή να την απορρίψουν.
 Provocatio ad populum[βλέπε και παραπάνω για περισσότερες λεπτομέρειες]:
Στάδια Εξελίξεις
Μέχρι τους Βαλέριους Οράτιους Η εξουσία καταναγκασμού εμποδίζεται με άσκηση veto από τους
Νόμους[449 π.Χ.] δημάρχους
Από τους Βαλέριους Οράτιους Νόμους Μετά την άσκηση της δημαρχιακής intercessio επί της επιβολής
μέχρι τον Βαλέριο Νόμο [300 π. Χ.] υπατικής coercitio, ο ύπατος ανέπεμπε την υπόθεση στα Comitia
Centuriata τα οποία και θα αποφάσιζαν για τη μοίρα αυτού
εναντίον του οποίου είχε επιβληθεί coercitio. H provocatio δεν
αποτελούσε έφεση. Άλλωστε η coercitio δεν αποτελούσε
δικαστική κρίση του υπάτου. Ωστόσο ,αν σκεφτούμε ότι την
28
provocatio πυροδοτούσε μόνο το δημαρχιακό veto σε
συνδυασμό με το γεγονός ότι η δημαρχιακή εξουσία
περιοριζόταν μόνο μέσα στα πλαίσια του imperium
domi ,βλέπουμε ότι δεν μπορούμε να έχουμε provocatio εκτός
Ρώμης
Από το Βαλέριο Νόμο μέχρι τον Πορκίο Τώρα πια την προσφυγή στο λαό ζητά ο κάθε πολίτης μόνος
Νόμο[195 . Χ.] του[άρα δεν χρειάζεται το δημαρχιακό veto ,πράγμα που σήμαινε
πως η προσφυγή στο λαό γινόταν και εκτός Ρώμης]. Συνεπώς,
δεν αποτελεί μόνη πηγή της ατομικής προστασίας πια το
δημαρχιακό auxilium [μέσω του veto] αλλά και καταργείται εν
τοις πράγμασι η εξουσία καταναγκασμού των υπάτων[ο οποίος
εάν δεν συγκαλούσε τη λοχίτιδα εκκλησία να αποφανθεί-κατόπιν
έκκλησης του πολίτη-τότε διέπραττε perduelio].Άρα, η
provocatio καθίσταται κυρίαρχος θεσμός της πολιτείας[αφέντρα
της πολιτείας (patrona civitatis)] ,ενώ μόνος ο λαός πια επιβάλει
τη θανατική ποινή. Τέλος, η εξουσία καταναγκασμού του
δικτάτορα υπάγεται provocatio.
Πορκίος Νόμος[195 π. Χ.] Η provocatio επεκτείνεται και στην πειθαρχία στο στρατό αλλά
και στην εκτός pomoerium εξουσία καταναγκασμού του
δικτάτορα.
 H αποδυνάμωση της ποινικής δικαιοδοτικής εξουσίας των Comitia λαμβάνει χώρα κυρίως από τον 2 ο
αιώνα π. Χ. και μετά ,εξαιτίας ορισμένων γεγονότων και συνθηκών ,που διαμορφώθηκαν στο εσωτερικό της
Res Publica. Αρχικά, και ιδίως μετά την υπόθεση των Bacchanales[μια εκτεταμένη σε όλη την Ιταλία
συνομωσία ,που συνδεόταν με την εισαγωγή διονυσιακής λατρείας (186 π. Χ.)]η σύγκλητος προβαίνει σε
έκτακτα μέτρα κατά τα οποία οι magistrati μπορούν να επιβάλουν το θάνατο χωρίς να αποφανθεί ο
λαός[provocatio ad populum].Ακόμη ,ιδρύονται μετά το 130 π. Χ. τακτικά ποινικά[και για crimina publica]
δικαστήρια :quaestiones ,αποτελούμενα από ορκωτούς δικαστές και προέδρους πραίτορες που μπορούν να
επιβάλουν πρόστιμα και την θανατική ποινή ,χωρίς την προσφυγή στη λαϊκή συνέλευση[της οποίας
αρμοδιότητες όπως η provocatio ατονούν ].Τέλος ,μετά το 121 π. Χ. η provocatio ατονεί σχεδόν εντελώς
μετά την έκδοση του «Εσχάτου Συγκλητικού Δόγματος»[“ Senatus Consultum Ultimum”].
o Η νομοθετική δραστηριότητα των Comitia:
Νομοπαραγωγική διαδικασία με τις των κάθε αρμοδιότητες του κάθε οργάνου

Οι άρχοντες Η σύγκλητος Οι λαϊκές συνελεύσεις
-Συνέτασσαν ένα σχέδιο νόμου. Το -Παρέχει ή δεν -Απλά δέχονται ή απορρίπτουν το
σχέδιο αναρτάται για 24 μέρες στο forum παρέχει[αρχικά νόμο ,όταν ο προεδρεύων άρχοντας τους
και έπειτα πραγματοποιούνται οι μετά την ψήφιση ρωτά[rogatio(τότε μιλάμε για lex rogata
απαραίτητες contiones ,κατά τη διάρκεια και μετά το 339 και όχι για lex data ,την οποία δεν
των οποίων ο εισηγούμενος το σχέδιο π. Χ. πριν την ψηφίζει ο λαός ,αλλά εκδίδει ο ίδιος
νόμου ή ψηφίσματος μπορεί να λάβει υπ’ ψήφιση]την άρχοντας κυρίως για θέματα διοίκησης
όψιν τυχόν κριτικές και να μεταβάλει το auctoritas ,εγκρίν επαρχιών που προσχωρούν στο
κείμενο. οντας τη lex. κράτος)]αν δέχονται ή όχι το νόμο αυτό.
-Αν εγκριθεί από τη συνέλευση, ο Πρόκειται για έγκριση ή απόρριψη του
άρχοντας –εμπνευστής του θα δώσει – νόμου ,παρά για ψήφιση .Άλλωστε δεν
πιθανότατα- στο νόμο το όνομα του μπορούσε η συνέλευση να τροποποιήσει
[Βέβαια αν επρόκειτο για plebisctitum το κείμενο.
που υπό την πίεση των δημάρχων
29
ψηφίστηκε και ως νόμος(π.χ.lex
Ovinia)θα πάρει το όνομα του
Δημάρχου].
 Ειδικότερα:
 Τα μεν Comitia Centuriata αν και αρχικά αποτέλεσαν κύρια όχημα της λαϊκής δύναμης ,εν τούτοις μετά
τον 2ο αιώνα π. Χ. η νομοθετική τους δραστηριότητα αρχίζει να περιορίζεται λόγω του χρονοβόρου
συστήματος ψηφοφορίας και αφορούν κυρίως θέματα όπως μαζικές επεκτάσεις του κράτους ,κήρυξη του
πολέμου και διεθνείς συμβάσεις και συμφωνίες.
 Τα δε Comitia Tributa θα υποκαταστήσουν τα Centuriata στο μεγαλύτερο μέρος της ψήφισης των
νόμων ,αφού η ψηφοφορία σε αυτά ήταν απλούστερη και πιο σύντομη.
 Τα Concilia plebis[Πληβειακό συμβούλιο]: Θεσπίστηκαν το 471 π. Χ. και οργανώθηκαν κατά φυλές [21
αγροτικές(αργότερα 31)και 4 αστικές] και μπορούσαν –εκτός από το να εκλέγουν τους δημάρχους και τους
πληβειακούς αγορανόμους -να εκδίδουν και ψηφίσματα, τα λεγόμενα plebiscita, τα οποία δεν θα έχουν την
νομική ισχύ της lex,ωστόσο ιδίως μετά τους Βαλέριους Οράτιους Νόμους[449 π. Χ.] θα αποτελέσουν
ισχυρά μέσα πίεσης στους άρχοντες [ώστε να εκδώσουν lex με αντίστοιχο με το plebisctitum περιεχόμενο]ή
στη σύγκλητο [ώστε αυτή να εκδώσει senatus Consultum που θα ήταν σύμφωνο με το περιεχόμενο του
ψηφίσματος].Ακόμα ,το plebisctitum ψηφιζόταν κατά μια διαδικασία παρόμοια με τη lex αλλά διέφερε σε 3
στοιχεία[συν τα όσα αναφέραμε στη διαφορά lex- plebiscitum]: πρώτον ψηφιζόταν όχι από κάποια
συνέλευση του populus αλλά από το πληβειακό συμβούλιο[άρα δεν επέφερε τις νομικές συνέπειες μιας lex],
δεύτερον προτεινόταν από δήμαρχο και τέλος δεν ήταν απαραίτητη η παροχή της auctoritas από τη
σύγκλητο. Ως επακόλουθο του τελευταίου, δεν θα επηρεαστεί μετά το Ποπλίλιο Νόμο [339 π. Χ.] που
αντέστρεψε τη δράση των συνελεύσεων-συγκλήτου [δηλαδή την auctoritas μετά από αυτό το νομοθέτημα
θα δίνεται από τη σύγκλητο πριν και όχι μετά την έγκριση του νόμου από το λαό].Το 286 π. Χ. ψηφίζεται η
Lex Hortensia de Plebiscitis που εξισώσε σε επίπεδο νομικής δεσμευτικότητας τα plebiscita με τις leges.
Τώρα πια plebiscita και leges εξισώνονται νομικά ,αλλά δεν ταυτίζονται πλήρως καθώς τα μεν πρώτα
απορρέουν από τη δράση δημάρχου και ψηφίζονται από το πληβειακό συμβούλιο τα δε δεύτερα απορρέουν
από τη δράση magistratus και φέρουν την έγκριση μιας εκ των συνελεύσεων του populus Romanus.
Τέλος ,τουλάχιστον σε πρακτικό επίπεδο ,μετά το 286 π. Χ. νόμοι και πληβειακά ψηφίσματα ταυτίζονται
πια.
 Η Σύγκλητος[Senatus]
 Γενικά στοιχεία:
 Κάνοντας μια ετυμολογική ανάλυση των λέξεων senatus και seniores ,βλέπουμε ότι
επρόκειτο για μια γερουσία, η οποία ξεκίνησε ως ένα ολιγομελές όργανο, στο οποίο η ηλικία αποτελούσε
συνώνυμο της εμπειρίας και τη σοφίας, βέβαια γρήγορα έγινε φανερό ότι δεν αποτελείτο μόνο από γέροντες.
 Η σύνθεση της περιελάμβανε αρχικά Πατρικίους [απογόνους των patres, άλλωστε επρόκειτο
για το συμβούλιο τους από το οποίο εξέλεγαν τον rex κατά την προαστική βασιλεία], εφόσον κριτήριο για
να γίνει κάποιος συγκλητικός αποτελούσε η θητεία σε αρχοντικό αξίωμα. Πάντως το αξίωμα δεν ήταν de
jure κληρονομικό ,αλλά ήταν η κληρονομικότητα του ήταν μια de facto κατάσταση ,καθώς οι άρχοντες
προερχόταν μόνο από την Α΄ τάξη ή αυτήν των ιππέων και επειδή τα όρια τίμησης σε αυτές τις τάξεις ήταν
τεράστια [βλέπε πίνακα], μόνα τα μέλη των λίγων αυτών οικογενειών γινόταν άρχοντες ,ώστε τα παιδιά των
συγκλητικών να κληρονομούν μαζί με την περιουσία και το «εισιτήριο » τους για τη σύγκλητο.
 Η είσοδος στην σύγκλητο γινόταν με βάση των κατάλογο των τιμητών ,στους οποίους
παραχωρήθηκε με τη lex Ovinia[318-313 π. Χ.] η εξουσία να μπορούν να επιλέγουν τους «καλύτερους».
30
Με το προαναφερθέν νομοθέτημα αμφισβητήθηκε η ισοβιότητα του αξιώματος, δεδομένου ότι σε κάθε
lustrum το συγκλητικό album αναθεωρούταν. Οι πληβείοι θα εισέλθουν και επίσημα στην σύγκλητο μετά το
άνοιγμα της τιμητείας στην plebs καθώς και με την απόκτηση της δυνατότητας να ασκήσουν αξίωμα[το
200π. Χ. εισέρχονται οι aediles curules στη σύγκλητο, το 120 π. Χ. οι δήμαρχοι και επί Σύλλα και οι
ταμίες]. Συνεπώς, η δυνατότητα των censores να επιλέγουν περιορίστηκε.
 Οι συνεδριάσεις γινόταν ανοιχτά σε curiae [εκτός εαν το θέμα αφορούσε την διπλωματική
πολιτική]και η σύγκληση γινόταν είτε από άρχοντες είτε από δημάρχους[η αρμοδιότητα σύγκλησης
επεκτάθηκε και στους τελευταίους αν και δεν είχαν imperium]. Πρώτα ελάμβανε χώρα η συζήτηση ,έπειτα η
interrogatio ώστε να εκφράσουν τη γνώμη τους ή να προσθέσουν κάτι -κατά ιεραρχική[πρώτα ο
princeps(πατρίκιος διατελέσας censor), έπειτα οι άλλοι διατελέσαντες τιμητές ,ύπατοι κ.ο.κ. ] σειρά- οι
συγκλητικοί[sententia]. Φυσικά ,θα μιλήσουν κυρίως τα μέλη της nobilitas και όχι και τα 300 μέλη [και
μάλιστα πρέπει να βρίσκονται όσο πιο κοντά στο θέμα γίνεται, αν και ποτέ δεν έλειψαν οι επεκτάσεις(π.χ.
στις αγορεύσεις του Κάτωνα)]. Μετά την interrogatio ,ακολουθεί η ψηφοφορία ,ώστε στο τέλος με βάση την
έκβαση της να εκδοθεί ένα senatus Consultum. Μπορεί οι συνεδρίες αυτές της συγκλήτου να φαντάζουν
απλά συμβουλευτικές, ωστόσο ήταν πολύ σημαντικές ,άλλωστε ελάχιστες leges ψηφίσθηκαν χωρίς την
παροχή της auctoritas[3 εκ των οποίων αποδίδονται στην μεγάλη προσωπικότητα του Φλαμίνιου].
 Αρμοδιότητες της Senatus :
 Παρείχε την αυθεντία auctoritas της ,τι όμως ήταν η auctoritas; Επρόκειτο για μια παροχή
αυθεντίας και «επαύξησης»[auctoritas>augere=επαυξάνω] της βαρύτητας λ.χ. ενός νόμου. Πιο αναλυτικά η
auctoritas συνόψιζε τη θετική γνώμη και έγκριση της συγκλήτου κυρίως σε υποψηφίους άρχοντες ή
ψηφισμένα νομοσχέδια [η άρνηση της ισοδυναμούσε με μη παροχή της auctoritas]. Ειδικά για τις leges
στους οποίους η auctoritas παρεχόταν μετά την ψήφιση τους[μέχρι το 339π. Χ.]η auctoritas μπορούμε να
πούμε πως εν τοις πράγμασι αποτελούσε κύρωση ενός νόμου από τους συγκλητικούς. Συνεπώς η auctoritas
θα αποτελεί η επαύξηση μιας πράξης λ.χ. νομοθετικής [ψήφιση lex],με το ασύγκριτο κύρος της αυθεντίας τη
συγκλήτου.
 Εξέδιδε και ψήφιζε συγκλητικά δόγματα[senatus consulta]τα οποία περιείχαν φυσικά την
auctoritas και παρόλο που δεν έφεραν την τυπική νομική-δεσμευτική ισχύ των leges, εν τούτοις εξαιτίας της
auctoritas που διέθεταν μπορούσαν να έχουν τεράστια επιβολή στους άρχοντες και να τους δεσμεύουν
παρόλο που θεωρητικά ήταν συμβουλευτικής «φύσης». Για να καταλάβει κανείς την de facto ισχύ των
senatus consulta αρκεί να λάβει υπόψη του ορισμένα στοιχεία. Αρχικά ,με εξαίρεση 6 νομοθετημάτων [3
και μάλιστα ρηξικέλευθου περιεχομένου αποδίδονται στον Γάιο Φλαμίνιο] μέχρι και τα μέσα του 2 ου αιώνα
π. Χ. ποτέ οι Άρχοντες δεν επέμειναν στην ψήφιση νομοθετημάτων στερούμενων της συγκλητικής
αυθεντίας. Επίσης ,χωρίς την παροχή της auctoritas , οι άρχοντες δεν μπορούν να προβούν σε καμία σχεδόν
σημαντική πράξη. Τέλος ,αν και η δημαρχιακή intercessio μπορεί να παραλύσει τη δράση άρχοντα και να
πλήξει την ισχύ ενός senatus Consultum ,αυτό θα παραμείνει «σε λήθαργο» και θα αρχειοθετηθεί ως
auctoritates[και όχι senatus]Consultum[καθώς η auctoritas αποτελεί συνεχή πηγή αυθεντίας και επαύξησης
του κύρους του].
 Ειδικότερα η Σύγκλητος:
I. Συμμετείχε παρέχοντας την auctoritas στους ήδη ψηφισμένους νόμους. Μια υπερεξουσία την οποία
απώλεσε με τη Lex Publiliae[339 π. Χ.]σύμφωνα με την οποία η πάλαι ποτέ patrum auctoritas [εφόσον η
σύγκλητος ανοίχτηκε στην plebs μετά την lex Ovinia λίγα χρόνια αργότερα(318-313π. Χ.) ,και η auctoritas
θα απορρέει από το σύνολο των συγκλητικών]θα παρέχεται πια εκ των προτέρων και όχι εκ των υστέρων
[αντιστροφή της όλης διαδικασίας].Τα plebiscita μέχρι τον Ορτίσιο Νόμο[286 π. Χ.],οπότε και εξισώνονται
νομικά με τις leges, δεν χρειάζονταν την auctoritas . Ωστόσο ,οι ηγέτες της plebs ανέκαθεν επιχείρησαν να
31
ικανοποιήσουν τα αιτήματα και τις απαιτήσεις της ,επιδιώκοντας την παροχή της auctoritas στα plebiscita
τους [μέσω συγκλητικών δογμάτων]ώστε να ενισχυθεί το κύρος των ψηφισμάτων τους. Μετά, το 286 π. Χ.
όμως η παροχή της auctoritas εκ των προτέρων θα είναι απαραίτητη και για την ψήφιση και των plebiscita.
II. Ήλεγχε τα δημοσιονομικά και τα έσοδα του κράτους. Πιο αναλυτικά χωρίς την έγκριση της συγκλήτου δεν
γινόταν η επιβολή φόρων[χωρίς αντίστοιχο Senatus Consultum],εκμετάλλευση ορυχείων, απαλλοτρίωση
των δημοσίων γαιών, συμφωνίες εκμίσθωσης του ager vectigalis ή είσπραξης φόρων με τους publicani.
Επίσης , η ίδια η σύγκλητος καθόριζε τα προσφερόμενα οικονομικά μέσα του κάθε άρχοντα.
III. Αναλάμβανε τη διεθνή εκπροσώπηση του κράτους, ούσα υπεύθυνη για την κήρυξη πολέμου και για τις
εξωτερικές σχέσεις .Πιο συγκεκριμένα –για την κήρυξη πολέμου -η ίδια ψήφιζε εκ των προτέρων Senatus
Consultum με το οποίο καθοριζόταν οι συνθήκες και οι όροι υπό τους οποίους θα γινόταν ο πόλεμος(π.χ.
μέγεθος στρατευμάτων και τύπος εκστρατειών),έπειτα τα Comitia αποφάσιζαν αν θα γινόταν ή όχι ο
πόλεμος ,ενώ οι Ύπατοι είχαν την αρχηγία του στρατού. Ακόμα και μετά τη νίκη-όμως-η Senatus ήταν
αυτή που καθόριζε το καθεστώς των κατακτηθέντων εδαφών, γιατί πρωταγωνιστούσε στη σύνταξη τη lex
data του άρχοντα ,με βάση την οποία θα διοικηθεί η νέα επαρχία. Τέλος, οι ξένοι πρεσβευτές
παρουσιαζόταν στη σύγκλητο.
IV. Τέλος ,αναλάμβανε χρέη διαιτητή πάνω σε ζητήματα διαφωνιών μεταξύ(α.) επαρχιωτών[που στρέφονταν
σε αυτή](β.)ιταλικών πόλεων[π.χ. για διαφορές αφορώσες θέματα διευθέτησης των συνόρων]και (γ.)ξένων
λαών-συμμάχων. Τέλος ,η σύγκλητος ήταν αυτή που κατήγγειλε συνωμοσίες και εξεγέρσεις όπως αυτή των
Βακχιδών[υπόθεση Bacchanales(188 π. Χ.) ] παρέχοντας τη δυνατότητα στους ύπατους να τιμωρούν με
θάνατο[Senatus Consultum de Bacchanalibus(186π. Χ.)].
Η αυτοκρατορία
o Το φθινόπωρο του 43 π. Χ. και μετά από αρκετές συγκρούσεις , ο ήδη διατελέσας ύπατος
Μάρκος Αντώνιος συγκροτεί μαζί με τον υιοθετημένο γιο του Καίσαρα Οκτάβιο και με τον μέγα ποντίφικα
Αιμίλιο Λέπιδο μια τριανδρία[Tresviri rei publicae constituende] με στόχο την αναδιοργάνωση του
κράτους .Αυτό θα γινόταν σε διάστημα 5 χρόνων, κατά το οποίο θα διέθεταν πλήρη εξουσία. Αφού λοιπόν
προέβησαν σε μια προγραφή[κατά την οποία εξοντώθηκαν 500 συγκλητικοί και 2.000 ιππείς] και έχοντας
αποδυναμώσει πλήρως τη σύγκλητο διαίρεσαν τη ρωμαϊκή επικράτεια : το δυτικό μέρος για τον
Οκτάβιο ,το ανατολικό για τον Αντώνιο και ο νότος[Αφρική] για τον Λέπιδο .Η τριανδρία σταδιακά θα
διασπαστεί και ο επίλογος θα γραφθεί στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π. Χ. με νίκη του Οκτάβιου και ήττα
του Αντωνίου και της τελευταίας των Πτολεμαίων Κλεοπάτρας, μια μάχη που αποτέλεσε την πτώση και του
τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου, δηλαδή της Αιγύπτου των Λαγιδών .
o Μόνο μέλος της πάλαι ποτέ πανίσχυρης τριανδρίας είχε απομείνει πια ο Οκτάβιος , οποίος
έπρεπε να αποφύγει τον κίνδυνο του εμφυλίου αλλά και τα λάθη που είχε κάνει ο Καίσαρας ,ώστε να μην
έχει την τραγική κατάληξη του θετού του πατέρα. Όταν είχε ολοκληρωθεί εντελώς ο πόλεμος εναντίον του
Μάρκου Αντώνιου [29 π. Χ.] έπρεπε να βρει έναν τρόπο νομιμοποίησης της εξουσίας του, δεδομένου ότι η
ισχύς της τριανδρικής εξουσίας είχε λήξει προ τριών ετών. Συνεχίζει ,πάντως να «επανεκλέγεται»
ύπατος[από το 31 π. Χ.] και δήμαρχος[από το 36 π. Χ.]χωρίς όμως να διαθέτει στρατιωτική εξουσία
[δεδομένης της μορφής της υπατείας όπως είχε διαμορφωθεί επί Σύλλα]. Διαθέτει, επίσης και τη στήριξη
του λαού ,ο οποίος έχει ορκιστεί πίστη σε αυτόν. Αρχίζει, λοιπόν ένα παιχνίδι εξουσίας με τη
σύγκλητο ,όταν δηλώνει- το 27π. Χ. -ότι έφθασε η ώρα να αποχωρήσει αφού η τάξη είχε επιβληθεί.
Φοβούμενη η σύγκλητος τον κίνδυνο της αναρχίας του ζητά να παραμείνει παραχωρώντας του τη διοίκηση
των 12 μη ειρηνευμένων επαρχιών[οι υπόλοιπες θα παρέμεναν υπό την εξουσία αυτής και των διοικητών
promagistrati]. Ακόμα, για να βοηθήσει το έργο του Οκτάβιου , η σύγκλητος τον εξοπλίζει με απεριόριστη –
32
μάλλον δεκαετή- εξουσία imperium[την οποία θα διατηρεί ως ύπατος μέχρι το 23 π. Χ. και ως ανθύπατος
μέχρι το θάνατο του το 14μ. Χ.]. Τώρα πια η εξουσία του princeps Οκτάβιου αρχίζει να νομιμοποιείται.
o Δεν σταματά εκεί όμως, το imperium του πρέπει να θωρακιστεί έναντι άλλων αρχόντων. Την
η
16 Ιανουαρίου 27 π. Χ. λαμβάνει την Auctoritas από τον σύγκλητο και ονομάζεται Augustus[αναφορικά με
το όνομα του Οκταβίου βλέπε στον παρακάτω πίνακα]. Αυτή η auctoritas δεν αποτελεί ακριβώς
εξουσία ,αλλά εμποτίζει τις πράξεις του με απίστευτου και εξουσιαστικού κύρους ισχύ ,ενώ ο Augustus –
πια-θα είναι πρώτος μεταξύ ίσων[primus inter pares]. Αυτή η αυθεντία της auctoritas τον καθιστά
ουσιαστικά σε ανώτερη θέση έναντι των άλλων promagistrati κατόχων του imperium.
o Το όνομα του Οκτάβιου:
Praenomen[κύριο όνομα] Nomen gentilicium[όνομα Cognomen[προσωνύμιο]

γένους]
Imperator Caesar divi filius Augustus[=ο έχων την
auctoritas]
Κάνει μικρό του όνομα Κάνει το παρανόμι του Καθιστά το Augustus
τον τίτλο του Καίσαρα πατέρα του όνομα του προσωνύμιο
[το imperator βρίσκεται σε γένους του[έχοντας
αναφορά και με το imperium θεϊκή συγγένεια με τον
του]. θετό του πατέρα].
o Το 23 π. Χ. η εξουσία του Οκτάβιου –που μέχρι τότε βασιζόταν στην auctoritas και το
imperium[το οποίο θα είναι υπατικό από το 31 ως το 23π. Χ. και έπειτα ανθυπατικό και θα εξυπηρετεί στο να
διοικεί τις επαρχίες και το στράτευμα] - θα ενισχυθεί και με την απονομή της δημαρχιακής εξουσίας ,χωρίς να
είναι δήμαρχος[tribuniscia potestas] και έχοντας αρνηθεί την υπατεία[23 π.Χ.]η οποία θα ανανεώνεται συνεχώς
μέχρι το θάνατο του. Ως αποτέλεσμα ,θα απολάμβανε όλες τις δημαρχιακές εξουσίες [σύγκληση συγκλήτου,
προεδρεία στα Comitia Tributa και ενεργός ρόλος κατά τη νομοπαραγωγική διαδικασία, καθώς και χρήση της
ιερότητας του auxilium,που θα του προσφέρει και ασυλία] .Ωστόσο ,επρόκειτο για μια χωρισμένη από το
αντίστοιχο αξίωμα δημαρχιακή εξουσία [δεδομένου ότι όντας Πατρίκιος ο θετός γιος του Καίσαρα Αύγουστος
δεν μπορεί να γίνει δήμαρχος ], πράγμα που ισοδυναμούσε με την προστασία του έναντι των veto άλλων
δημάρχων[όπως τον εξοπλίζει με αστείρευτο κύρος και η auctoritas έναντι των άλλων αρχόντων]αλλά και δεν
θα περιορίζεται ,όπως οι δήμαρχοι στα όρια της πόλης[εντός του πωμηρίου]. Από εκεί και πέρα θα αρνηθεί όλα
τα αξιώματα που θα του προσφέρει η σύγκλητος ενώ θα δεχθεί εξουσίες όπως αυτή του τιμητή [19 π. Χ.].
o Έτσι ,βλέπουμε πως ο Augustus παραμένει ιδιώτης privatus ενώ τυπικά και μόνον το
ρεπουμπλικανικό πολίτευμα «δεν μεταβάλεται», ωστόσο ο Augustus είναι primus inter pares και διαθέτει
imperium ,auctoritas και tribuniscia potestas. Δεν θα γίνει ξαφνικά μοναρχικό το πολίτευμα αλλά σταδιακά θα
οδηγηθούμε στην δεσποτεία και την ηγεμονία ,καθώς τα ρεπουμπλικάνικα αξιώματα θα υποχωρήσουν ένα
προς ένα σταδιακά.
o Ο Augustus θα στελεχώσει την διοίκηση του υπεύθυνα και μεθοδικά και θα αναθέσει πόστα όχι
μόνος στους ανθρώπους του δικού του οίκου ,αλλά ακόμα και δούλοι και απελεύθεροι θα υπηρετήσουν αυτόν
και το κράτος εξίσου. Με την τιμητική[censoria] potestas θα αναθέσει σημαντικά αξιώματα στους πιστούς σε
αυτόν ιππείς και θα καθορίσει ο ίδιος τη σύνθεση της συγκλήτου. Αναλυτικότερα ,τοποθετήθηκαν στην
διοίκηση των επαρχιών πληρεξούσιοι συγκλητικοί [πρώην magistrati] ,οι οποίοι γίνονται legati . Επίσης ,την
εξουσία όταν λείπει από την πόλη αναλαμβάνει ο έπαρχος praefectus [συνήθως πρώην ύπατος],την προσωπική
του ασφάλεια θα αναθέσει μόνιμα στην πραιτοριανή φρουρά [κατάσταση που θα συνεχισθεί και στους
διαδόχους του Αυγούστου],την διοίκηση της οποίας θα αναλάβει ο praefectus του πραιτορίου .Ο τελευταίος
ήταν συνήθως ιππέας ,όπως επίσης και ο αντίστοιχος έπαρχος για τον ανεφοδιασμό[praefectus annonae]καθώς
33
και ο νυκτέπαρχος[praefectus vigilae] που θα μεριμνά για την δημόσια τάξη και για την αντιμετώπιση των
πυρκαγιών. Παράλληλα ,θα θεσπίσει νέους φόρους και εισφορές για να συντηρεί το aerarium, από το οποίο και
πλήρωνε τους στρατιώτες . Τέλος ,θα διορίσει ως στενούς συμβούλους του , τον Τιβέριο, τον Αγρίππα και τον
Μαικήνα τον διανοούμενο.
 Τα θεμέλια της αυτοκρατορικής εξουσίας
o Θεμέλια νομικά:
A. Το ανθυπατικό imperium παραχωρεί στον αυτοκράτορα εξουσία διοίκησης και δεν είναι μόνο
επί συγκεκριμένης επαρχίας αλλά σε όλες ,ώστε να μην περιορίζεται στα χωρικά όρια μιας επαρχίας ο
αυτοκράτωρ. Η εξουσία αφορά και τη διοίκηση του στρατού που ορκίζεται πίστη στο πρόσωπο του καθώς και
τη στρατολόγηση στρατιωτών ,τον διορισμό των αξιωματικών [αρχικά διορίζει συγκλητικούς και έπειτα από
την τάξη των ιππέων] τους οποίους και πληρώνει ο ίδιος[από τα κρατικά ταμία].Ακόμα διορίζει απεσταλμένους
του legati και επιβάλει φόρους για το δικό του ταμείο[fiscus Caesaris]. Επίσης ,μπορεί και εκδίδει edicta βάσει
του ius edicendi και αποστέλλει mandata στους αξιωματικούς του. Τέλος, διαθέτει εξουσία καταναγκασμού και
δικαστική εξουσία [αστική και ποινική ],η οποία δεν περιορίζεται από την εξαφανεισθήσασα –πια- provocatio
ad populum, και ενισχύεται τόσο από την auctoritas όσο και από την δημαρχιακή του ιερότητα[απόρροια της
tribuniscia potestas ]και μπορεί να δικάζει πρωτοβάθμια είτε αυτοπροσώπως είτε μέσω διορισμένων από τον
ίδιο δικαστών και δευτεροβάθμια[παρόμοια με την σημερινή έφεση].
B. Η δημαρχιακή tribuniscia potestas[πάντοτε ανεξάρτητη του δημαρχικού αξιώματος]θα
ανανεώνεται συνεχώς κάθε χρόνο θα έχει πολλές λειτουργίες. Πρώτον ,η σύγκληση της συγκλήτου ,δεύτερον
η ιερότητα και το απαραβίαστο του auxilium και τρίτον –πάλι με το auxilium- καθίσταται προστάτης και
υπεύθυνος του λαού [ως προς την προστασία ,την διατροφή ,την διασκέδαση του κτλ. (π.χ.«άρτος και
θεάματα» σε αρένες όπως το Κολοσσαίο)].
C. Η auctoritas [την οποία λαμβάνει και μόλις ανέλθει στην εξουσία ως έγκριση της senatus]
ενισχύει με απίστευτο κύρος την εξουσία και τις πράξεις του αυτοκράτορα. Άλλωστε ,όποιος είχε την στήριξη
του Αυτοκράτορα [που είχε την auctoritas] μπορούσε να καταλάβει και δημόσια αξιώματα . Επίσης , η
auctoritas θα είναι αυτή που θα καταστήσει στο μέλλον ,τις αυτοκρατορικές νομοθετικές πράξεις [π.χ.
constitutiones ]ισάξιες με νόμους.
o Θεμέλια κοινωνικά:
 Αρχικά ,πρέπει να είναι ευεργέτης της πατρίδας και να φροντίζει να διατηρεί την υποστήριξη
του λαού στο πρόσωπό του. Αναλυτικότερα, κατασκευάζει μνημειώδη έργα[π.χ. Κολοσσαίο και Φλαβιανό
αμφιθέατρο]για να διοργανώνει θεάματα και να παρέχει δωρεάν σίτο [παράλληλα ορισμένοι διοργάνωσαν και
συσσίτια για ορφανά].Επιπρόσθετα ,φροντίζει να διατηρεί την στήριξη των επαρχιωτών μεριμνώντας να
αποκόψει την σύγκλητο και την επιρροή της πάνω σε αυτούς ,γι αυτό και απαγόρευε την πολυήμερη
παραμονή συγκλητικών στο μεγαλύτερο μέρος των επαρχιών. Οι αυτοκράτορες τοποθετούν δικούς τους
διοικητές στις επαρχίες [τους έπαρχους] και μεριμνούν για την καλυτέρευση των συνθηκών ζωής των
επαρχιωτών-ώστε να διατηρούν συνεχώς την υποστήριξη τους-προβαίνοντας σε έργα ανοικοδόμησης και
αστικοποίησης. Έτσι ,πολλοί είναι οι αυτοκράτορες που θα φέρουν τον τίτλο του «Πατέρα της πατρίδας».
 Δεύτερον ,πέραν τη θεσμικής νομιμοποίησης και της υποστήριξης του λαού [της πόλης και της
υπαίθρου]ο αυτοκράτορας χρειάζεται και την στήριξη του στρατού ,άλλωστε ο στρατός και ιδίως οι
πραιτοριανή φρουρά είναι αυτοί που θα τον ανακηρύξουν αυτοκράτορα και θα του παρέχουν την συνεχή τους
υποστήριξη με αντάλλαγμα την χρηματική τους ανταμοιβή[donativum]. Υπό αυτό –όμως- το νέο καθεστώς δεν
είναι μόνη η σύγκλητος που ενθρονίζει τον νέο αυτοκράτορα ,αλλά η συναίνεση του στρατού θα αποδειχτεί ως
34
βασική προϋπόθεση αναρρίχησης στο αυτοκρατορικό αξίωμα ,αλλά και διαμόρφωσης δυναστικής διαδοχής
στον αυτοκρατορικό θρόνο [μέσα από την πίστη στο νεκρό αυτοκράτορα].
o Θεμέλια χαρισματικά:
 Οι αυτοκράτορες θα επιχειρήσουν να καθιερώσουν μια μορφή λατρείας στο πρόσωπο
τους ,διατηρώντας όμως [ειδικά οι πρώτοι δεδομένου ότι οι μνήμες από τα λάθη του Καίσαρα ήταν ακόμη
νωπές]τις επιφυλάξεις τους. Σε αυτήν την προσπάθεια καθιέρωσης αυτοκρατορικής λατρείας ,αρκετά γόνιμο
έδαφος αποτελούσαν οι επαρχίες στην ανατολή που ήδη ήταν έμπειρες με τις αντίστοιχες τακτικές των
ελληνιστικών βασιλέων. Βέβαια, όχι μόνος ο Αύγουστος αλλά και διάδοχοι του αποδέχθηκαν αυτή την λατρεία
στο πρόσωπο τους μόνο όταν αυτή συνδυαζόταν και με τη λατρεία τη ίδιας της Ρώμης. Τις λατρείες αυτές ,που
εξασφάλιζαν μεγάλο κύρος στην αυτοκρατορία, οι Αυτοκράτορες φρόντισαν να μεταφέρουν και στη
δύση ,ώστε να εγείρονται βωμοί και να ορίζονται ιερείς της Ρώμης και του Αυτοκράτορα. Ακόμα θα
διοργανωνόταν και ετήσιες θυσίες και με τη ευκαιρία θα μπορούσε να επιτευχθεί η συλλογή φόρων και να
διατυπωθούν αιτήματα προς τον αυτοκράτορα ,τα οποία και θα διαβίβαζαν –συνήθως-οι απεσταλμένοι του. Τα
πολιτικά κίνητρα ήταν βέβαιως φανερά. Βέβαια ,ορισμένοι αυτοκράτορες [π.χ. της Ιούλιο- κλαυδιανής
δυναστείας] θα απορρίψουν την λατρεία πάνω στο πρόσωπο τους και θα καθιερώσουν λατρείες π.χ. του
Πνεύματος τους ή θεοτήτων του γένους του[π.χ. η λατρεία του Mars και της Venus] ή –επιχειρώντας να
διατηρήσουν το αυτοκρατορικό αξίωμα στην οικογένεια τους- θεοποιούνταν μετά το θάνατο τους ,ώστε ο
διάδοχος τους[θετός ή εξ αίματος γιος τους] να καθίσταται divi filius. Μετά τον 3ο μ. Χ. αιώνα θα αναζητηθεί
τρόπος προστασίας της αυτοκρατορικής εξουσίας μέσω καθιέρωσης συλλογικών λατρειών ως ενοποιητικό
στοιχείο σε μια αχανή εδαφικά και ανομοιογενή πολιτισμικά αυτοκρατορία. Έτσι ,θα καθιερωθεί από τον
Αυρηλιανό η λατρεία του Ανίκητου Ήλιου Sol invictus [εορταζόμενου στις 25 Δεκεμβρίου].Ίσως λοιπόν η
άρνηση των Χριστιανών να αποτέλεσε τον κύριο λόγο διωγμού τους, άλλωστε πίσω από τον θεό θα βρισκόταν
πάντα ο αυτοκράτορας, ενώ πίστη στον πρώτο θα ισοδυναμούσε με υποταγή στον δεύτερο.
 Αυτοκρατορική εκλογή και διαδοχή:
 Παρά το γεγονός ότι δημιουργήθηκαν αρκετές δυναστείες κατά την περίοδο της
αυτοκρατορίας ,εντούτοις η διαδοχή δεν ήταν de jure κληρονομική. Η αυτοκρατορική διαδοχή βασιζόταν σε
θεμέλια τόσο θεσμικά-νομικά όσο και πραγματικά. Αρχικά ,η σύγκλητος και οι λαϊκές συνελεύσεις και ύστερα
μόνη η πρώτη μετά την παρακμή των τελευταίων είχαν ως αρμοδιότητα την επιλογή του και την παράδοση της
εξουσίας[το τελευταίο το έκαναν πρώτα τα Comitia με τη lex de Imperio(μέχρι και τα χρόνια του
Βεσπασιανού)].Βέβαια πολύ σημαντικά κρινόταν και στοιχεία αντικειμενικά –πραγματικά όπως ο πλούτος και
η ευρεία πελατεία, η οποία μπορούσε να εξασφαλιστεί με τον πλούτο αυτό ,και δεδομένου ότι αυτός
κληρονομούνταν ,αυτό δημιουργούσε και τις προϋποθέσεις της μη θεσμοθετημένης αλλά de facto
κληρονομικής διαδοχής. Ήδη όμως από την εποχή του Αύγουστου τα 2 προαναφερθέντα θεμέλια θα
εφαρμοστούν σωρευτικά : η μεν σύγκλητος [και με την παρακμή της θα παρεμβαίνει και ο στρατός] θα
επιλέγουν τυπικά τον νέο ηγεμόνα ,εφαρμόζοντας στην πράξη την κληρονομική διαδοχή[αφού επέλεγε αυτόν
που είχε επιλέξει ο αυτοκράτορας].
 Μάλιστα αυτοκρατορικές σε δυναστείες [όπως η Ιουλιο-κλαυδιανή] , ο αυτοκράτορας θα
επιλέγει να υιοθετεί [αν δεν έχουν γιο εξ αίματος] και να ονομάζει συναυτοκράτορα τον διάδοχο του ,που θα
λάμβανε το imperium και την tribuniscia potestas. Έτσι, έγινε με τον θετό γιο και διάδοχο του Augustus
Τιβέριο ,ο οποίος έλαβε και τυπικά μετά το θάνατο «του πατέρα του»-έχοντας ήδη μέσω όρκου την πίστη του
στρατού-και την auctoritas της συγκλήτου ,ως έγκριση από αυτήν. Βέβαια, στον εξ αίματος διάδοχο του
Τιβέριου ,Καλιγούλα στον οποίο δεν είχε τηρηθεί η προαναφερθείσα τακτική, μετά τον θάνατο του
Αυτοκράτορα ο στρατός ανακήρυξε τον Καλιγούλα διάδοχο του και η σύγκλητος έδωσε την έγκριση της. Η
35
τακτική αυτή θα ακολουθηθεί και στους Κλαύδιο και Νέρωνα :δηλαδή η πραιτοριανή φρουρά ανακήρυσσε
αυτοκράτορα τον διάδοχο και κληρονόμο του αποθανόντος αυτοκράτορα και σύγκλητος τον ενθρόνιζε
δίνοντας την έγκριση της ,έστω και τυπικά. Σε περιπτώσεις που δυναστεία εξέλειπε [π.χ. με την αυτοκτονία του
Νέρωνα]ο στρατός ήταν αυτός που επέλεγε τον νέο αυτοκράτορα. Η δημιουργία δυναστειών κατέστη
αναγκαιότητα στα χρόνια των Σεβήρων και Αντωνίνων αυτοκρατόρων. Βέβαια οι Αντωνίνοι αυτοκράτορες αν
και πέθαναν όλοι άτεκνοι εν τούτοις οι ίδιοι υιοθετούσαν το διάδοχο τους ,ενώ ο τελευταίος θεοποιούσε τον
αποθανόντα πατέρα του, ώστε να γίνει divi filius και η εξουσία του να είναι αδιαμφισβήτητη και ακλόνητη.
Αποκορύφωμα της τακτικής αποτέλεσε η a posteriori και μεταθανάτια[post mortem]υιοθεσία του Σέπτιμου
Σεβήρου[ο οποίος επιλέγεται από το στρατό 193 μ. Χ.] από τον αποθανόντα αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο[τον
οποίο είχε ήδη θεοποιήσει]. Συνεπώς η δυναστική διαδοχή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων κατέστη πια μια de
facto κατάσταση.
 Η αυτοκρατορική διοίκηση:
o Προέλευση των αυτοκρατορικών υπαλλήλων:
 Τη συγκλητική τάξη: απάρτιζαν οι συγκλητικοί και οι απόγονοι τους[μέχρι την 3 η γενιά]. Από τον Αύγουστο
και μετά για να ανήκει κανείς στην τάξη δύο ήταν οι απαραίτητες προϋποθέσεις: να διαθέτουν περιουσία
τουλάχιστον 1.000.000 σηστερσίους και να φέρουν το latus clavus[η κόκκινη που έφεραν πάνω στο λευκό
χιτώνα τους τα μέλη συγκλητικής τάξης], το οποίο κληρονομούσαν μόνοι οι γόνοι συγκλητικών οικογενειών.
Πάντως το ανήκει κανείς στη συγκλητική τάξη αποτελούσε προϋπόθεση για κατάληψη ενός αξιώματος ή μιας
θέσης στη σύγκλητο[οι συγκλητικοί ήταν υποσύνολο της συγκλητικής τάξης].Η είσοδος στη σύγκλητο
μπορούσε να γίνει 2 τρόπους: πρώτον με απονομή του latus clavus ώστε να μπορέσουν ασκήσουν αξίωμα και
έπειτα να εισέρθουν στη σύγκλητο ή με την adlectio[μετά τον Κλαύδιο(από το 48 μ. Χ.)] ,δηλαδή το να
συμπεριληφθούν από τον ίδιο τον Αυτοκράτορα[στα πλαίσια άσκησης της τιμητικής του εξουσίας] στο album
των συγκλητικών. Ως αποτέλεσμα ο ίδιος ο αυτοκράτορας μπορούσε να μεταβάλει την σύνθεση της συγκλήτου
,άρα και της nobilitas της οποίας η σύνθεση θα αλλοιωθεί και αυτή σταδιακά. Κατά τους πρώτους αιώνες της
αυτοκρατορίας η σύγκλητος θα εξελιχθεί σε ένα συμβουλευτικό σώμα για τον Αυτοκράτορα. Η συγκλητική
τάξη θα αποτελέσει πλούσια δεξαμενή άντλησης κρατικών αξιωματικών ,οι οποίοι θα πρέπει να διέλθουν από
ένα Cursus ,ώστε να φθάσουν τα ανώτερα αξιώματα. Πρώτα , θα αναλάβουν ένα κατώτατο αξίωμα με
αρμοδιότητα την κοπή νομίσματος ή την συντήρηση των δρόμων ,μετά γινόταν αξιωματικός –λεγεωνάριος,
ενώ από τα 25 του χρόνια θα μπορεί να ασκήσει την ταμιεία ώστε να μπορεί να γίνει συγκλητικός. Έπειτα
μπορεί να εκλεγεί δήμαρχος ή αγορανόμος και μετά legatus σε μια συγκλητική επαρχεία. Μετά τα 30 του
χρόνια μπορεί να ασκήσει πραιτορικά καθήκοντα και να γίνει διοικητής της λεγεώνας [legatus legionis] ή
διοικητής στην επαρχία[legatus] ή praefectus στο δημόσιο θησαυροφυλάκιο[aerarium],ή υπεύθυνος για τους
δρόμους[curator viarum]. Αργότερα ,μπορούσε να γίνει ύπατος και μετά το πέρας της θητείας του να σταλεί ως
ανθύπατος σε κάποια επαρχία. Κορωνίδα των αξιωμάτων αποτελούσε ο praefectus urbi.
 Η ιππάδα τάξη[ordo equester]: μετασχηματίζεται κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας αν και διατηρεί 2
στοιχεία από την ρεπουμπλικανική περίοδο. Πρώτον ,μια ελάχιστη κατοχής περιουσίας των 400.000
σηστερσίων –συγκριτικά πολύ κατώτερη από τους «εκατομμυριούχους» της συγκλητικής- και δεύτερον να
επιλεχθούν –όχι από τον τιμητή πια- αλλά από τον αυτοκράτορα που ασκεί τα καθήκοντα του πλέον. Η τάξη
των ιππέων παύει να είναι κληρονομική ,ενώ οι αυτοκράτορες θα είναι γενναιόδωροι ως προς την απονομή
θέσεων σε αυτή, ώστε οι καλύτεροι από αυτούς τους ιππείς –και όχι όλοι- να στελεχώσουν την διοίκηση του
κράτους. Πιο συγκεκριμένα ,όσοι αναδειχθούν στον στρατό να καταφέρουν να καταλάβουν υψηλές διοικητικές
θέσεις και πόστα. Οι ιππείς διέφεραν σε σχέση με τους συγκλητικούς –αξιωματικούς: πρώτον δεδομένου ότι
μπορούσαν να είναι και ταπεινής καταγωγής ,αυτό αυτό τους έφερνε πιο κοντά στους επαρχιώτες, των οποίων
36
τα συμφέροντα και ενίοτε αμύνονταν ,αφού αυτοί[οι επαρχιώτες] συχνά έπεφταν θύματα εκμετάλλευσης της
κεντρικής διοίκησης ,άλλωστε θα ήταν δύσκολο για έναν συγκλητικό- αξιωματικό με υψηλή καταγωγή να είχε
τέτοιες ευαισθησίες για τον ταπεινό πληθυσμό της επαρχίας. Δεύτερον , με την μακρά τους παροχή υπηρεσιών
στο κράτος αποκτούσαν αρκετές και σημαντικές τεχνικές γνώσεις. Ακόμα ,οι ιππείς θα ήταν περισσότερο
πιστοί στον Αυτοκράτορα ,ο οποίος και θα τους είχε αναδείξει. Υπό αυτές τις συνθήκες η ιππάδα τάξη θα
αρχίσει να καταλαμβάνει όλο και περισσότερες σημαντικές θέσεις στην αυτοκρατορική διοίκηση και έως εκ
τούτου να μετριάζει τα περιθώρια ανάδειξης των μελών της συγκλητικής τάξης. Αναφορικά με την
σταδιοδρομία όσων επρόκειτο να εισέλθουν στην ιππάδα τάξη: οι μεν γιοι κατώτερων στρατιωτικών
υπηρετούσαν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στον στρατό[20-25 έτη] οι δε γιοι –που επρόκειτο να
ακολουθήσουν τα χνάρια του πατεράδων τους- υπηρετούσαν για μια σύντομη- συνήθως τριετή –θητεία στον
στρατό ,ώστε να δύνανται να καταλάβουν κάποια χαμηλόβαθμα στρατιωτικά πόστα. Επίσης, σε κάποιο
πολιτικό αξίωμα θήτευαν και οι Advocati fisci[νομικοί του κράτους] ,από τον Αυτοκράτορα Αδριανό και μετά.
Οι ιππείς αναλάμβαναν –κατόπιν εξουσιοδοτήσεως- τις procuratellae [επιτροπείες-ειδικές αποστολές], για τις
οποίες και προβλεπόταν αντίστοιχα μισθολογικά κλιμάκια καθώς και αξιώματα στη διοίκηση του κράτους
[αντικειμένου τεχνοκρατικού και δημοσιονομικού]. Καταληκτικά ,απολήξεις των πολυετών αυτών καριέρων
θα μπορούσαν να είναι υψηλότατα διοικητικά αξιώματα –ισάξια με αυτά των σημερινών υπουργών- ή γινόταν
praefecti σε κάποια επαρχία.
 Από το 100 περίπου μ. Χ. τις μεγάλες ανάγκες για προσωπικού της τεράστιας αυτοκρατορικής διοίκησης
έρχονται να καλύψουν ακόμη και απελεύθεροι και δούλοι. Αυτοί όπως και τα μέλη των άλλων τάξεων [ordo
senatorius et ordo equester] θα μπορούν να αναρριχηθούν στα πλαίσια μιας ιεραρχημένης υπαλληλικής
σταδιοδρομίας διαμορφωμένης με μισθολογικά κλιμάκια. Επρόκειτο λοιπόν για μια δημόσια διοίκηση η οποία θα
αποτελείται -μετά τον Αδριανό- μόνο από ιππείς και όχι απελεύθερους.
 Τα ρεπουμπλικάνικα όργανα και η εξέλιξη τους, από την αυτοκρατορική περίοδο και έπειτα:
 Πρώτον τα αρχοντικά αξιώματα ατονούν σταδιακά σε πρακτικό επίπεδο αλλά αρκετοί από τους τίτλους
παραμένουν έστω και τυπικά. Ύπατοι διορίζονται «υπεράριθμοί» και 2 «τακτικοί», οι οποίοι κερδίζουν
ορισμένες δικαστικές αρμοδιότητες ,αλλά ο πολιτικός τους ρόλος ουσιαστικά ατονεί. Οι πραίτορες συνέχισαν
να εκδίδουν τα edicta ,ωστόσο μέχρι την εποχή του Αδριανού το edictum τους είχε παγιωθεί. Έτσι , ατόνησαν
και δικαστικές τους αρμοδιότητες. Όσον αφορά τους ταμίες αυτοί αντικαταστάθηκαν στη διαχείριση του
δημοσίου θησαυροφυλακίου aerarium από τους αντίστοιχες πραίτορες του aerarium. Στον επισιτισμό της
πόλης αντικαθίστανται οι aediles curules από τον praefectus annonae ,ενώ θα διατηρήσουν για ένα διάστημα
τις δικαιοδοτικές του αρμοδιότητες σε ζητήματα επί των αγορών. Η δημαρχία ατονεί πλήρως δεδομένου ότι η
tribuniscia potestas των φορέων της υποδεέστερη –φυσικά-από αυτήν του Αυτοκράτορα.
 Ακόμα όσον αφορά τις λαϊκές συνελεύσεις : αυτές παρακμάζουν πλήρως ,δεδομένου ότι ήταν πια πολύ
δύσκολο να αντιπροσωπευθούν ο πολίτες όλης της αυτοκρατορίας σε ένα σύστημα υπό το οποίο εφαρμοζόταν
στο παρελθόν για τη Ρώμη και τις γύρω επαρχίες της. Οι δικαιοδοτικές τους αρμοδιότητες έχουν εξαφανιστεί
προ πολλού. Διατηρούν τυπικά για ένα διάστημα την εξουσία εκλογής [ουσιαστικά αποδοχής ή άρνησης με
ναι ή όχι των αρχόντων που προτείνονται] . Ωστόσο , οι νομοθετικές του αρμοδιότητες καταφέρνουν να
αντέξουν για ένα διάστημα. Μάλιστα ,πλήθος νόμων θα ψηφισθεί επί Αυγούστου για θέματα οικογενειακού-
κυρίως- δικαίου [ενθαρρυντικά για τις γεννήσεις, τη σύναψη γάμων ,για την καταπολέμηση του εγκλήματος
της μοιχείας] αλλά και για τις απελευθερώσεις των δούλων, ενώ σταδιακά η παραγωγή νόμων θα αρχίσει να
αραιώνει ,ώστε η τελευταία lex να ψηφιστεί επί των χρόνων του Αυτοκράτορα Νέρβα .
 Τέλος , η σύγκλητος [senatus]: χάνει πολλές από τις αρμοδιότητες τις ,όπως η άσκηση της εξωτερικής,
στρατιωτικής και φορολογικής πολιτικής, ενώ περνά υπό την εξουσία του αυτοκράτορα ,ο οποίος όχι μόνο θα
καθορίζει τη σύνθεση της αλλά και θα την χρησιμοποιήσει για να εκδώσει συγκλητικά δόγματα, αφού η
37
νομοπαραγωγική λειτουργία των Comitia ατονεί. Ωστόσο ,διατηρεί μια σχετική ανεξαρτησία και μεγάλο κύρος
,αφού διέθετε την εξουσία- έστω και τυπικά- της αυτοκρατορικής περιβολής αλλά και να καταδικάσει την
μνήμη του νεκρού αυτοκράτορα για επαίσχυντη ζωή[damnatio memoriae ],πράγμα που έκανε και μόνον τρεις
φορές .
 Οι πηγές του Ρωμαϊκού Δικαίου κατά την αυτοκρατορική περίοδο: Κατά την περίοδο της
αυτοκρατορίας η παραγωγή leges θα ατονεί σταδιακά ,ενώ οι άλλες 4 πηγές θα συνοψιστούν εν τέλει σε
μια ,τις αυτοκρατορικές constitutiones ,ώστε από τον Ιουστινιανό και έπειτα οι «παραγόμενοι» από τον
Αυτοκράτορα νόμοι να είναι Novellae νεαραί. Αναλυτικότερα οι πηγές του δικαίου ήταν-αρχικά- 4:
I. Τα Senatus Consulta S.C.[συγκλητικά δόγματα]:Κατά τους πρώτους αιώνες της Res Publica νόμους leges
εξέδιδαν κατά κανόνα οι λαϊκές συνελεύσεις[τόσο για θέματα ιδιωτικού όσο και για θέματα δημοσίου δικαίου]
ενώ τα senatus consulta εκδίδονταν παράλληλα με τις leges[μέχρι τη lex Publiliae μετά τις leges και μετά την
ψήφιση του προαναφερθέντος νομοθετήματος πριν την ψήφιση των leges] και είχαν ως στόχο την παροχή της
auctoritas στα φημιζόμενα από τα comitia νομοθετήματα. Ωστόσο ,μετά τον 1ο μ. Χ. αιώνα η νομοπαραγωγική
δραστηριότητα των comitia σταματά σταδιακά ,ώστε επί Νέρβα να ψηφιστεί η τελευταία lex από αυτά.
Δεδομένου λοιπόν ότι ο αυτοκράτορας δεν μπορούσε ακόμη να θεσπίζει μόνος τους νόμους ,το
δικαιοπαραγωγικό κενό έρχεται να καλύψει η σύγκλητος με τα δόγματα της. Ως αποτέλεσμα από τον 1 ο αιώνα
μ. Χ.και έπειτα η σύγκλητος –κατόπιν προτροπής του αυτοκράτορα- αρχίζει να εκδίδει δόγματα που περιέχουν
ακόμη και απαγορεύσεις[όπως και οι leges].Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το S.C.
Velleianum[απαγόρευση δέσμευσης(π.χ. ανάληψη εγγυήσεως ή αναδοχή χρέους)των γυναικών για λογαριασμό
άλλου ]και το S.C. Macedonianum[απαγόρευση παροχής actio σε περίπτωση σύναψης δανείου με υπεξούσιο
γιο].Το 2ο μ. Χ.αιώνα τα συγκλητικά δόγματα που εκδίδονται χαίρουν πια της ισχύος των κανόνων τους ius
civile ενώ χαρακτηριστικά παραδείγματα δογμάτων της εποχής αποτελούν το S.C.
Tertullianum[επιτρέπεται(μέσω actio) στην μητέρα να κληρονομεί τα παιδιά της(168 μ. Χ.)]και το S.C.
Orfitianum[επιτρέπεται(μέσω actio) στα τέκνα να κληρονομούν τη μητέρα τους(170 μ.Χ.)]. Άρα ,όπως
βλέπουμε η σύγκλητος υποκαθιστά στη νομοπαραγωγική λειτουργία τα Comitia .Βέβαια το τελευταίο
συμβαίνει σε τυπικό επίπεδο, δεδομένου ότι η όλη διαδικασία συνέβαινε κυρίως με αυτοκρατορική
πρωτοβουλία. Μετά τον 2ο μ. Χ. αιώνα κάνουμε λόγο πια όχι για συγκλητικά δόγματα αλλά για Oratio
princepis in senatu habita ,δηλαδή για τον λόγο που ανέπτυσσε ο αυτοκράτορας στη σύγκλητο. Συνεπώς , η
αυτοκρατορική auctoritas είχε υπερισχύσει αυτής της συγκλήτου.
II. Το ήδικτο των magistratus[edictum honorarium]: To πραιτωρικό ήδικτο αποτέλεσε ιδιαίτερα σημαντική
δικαιική πηγή από τα μέσα του 2 ου π. Χ. αιώνα ως και τον 2 ο μ. Χ. Το ήδικτο εξέδιδαν κυρίως οι
πράιτορες[αλλά και οι αγορανόμοι]στην αρχή του ενιαυσίου της θητείας τους και αυτό αποτελούσε έναν
κατάλογο περιπτώσεων παροχής αγωγών[actio]. Στο σημερινό δίκαιο γίνεται διάκριση μεταξύ δικαιώματος
και αγωγής ,δηλαδή –κατά το σύγχρονο δίκαιο- πρώτα γεννιέται το δικαίωμα ή έννομο συμφέρον και μετά
αυτό μπορεί να διασφαλισθεί μέσω του ένδικου βοηθήματος της αγωγής(αξίωση). Αντίθετα ,στο ρωμαϊκό
δίκαιο η προσέγγιση είναι διαφορετική: το δικαίωμα δεν μπορεί να γεννηθεί παρά μόνον μετά την άσκηση της
αγωγής actio ,η οποία παρέχεται από τον praetor στις περιπτώσεις που έχει ο ίδιος συμπεριλάβει στο ήδικτο του
[edictum]. Συνεπώς το δικαίωμα γεννιέται μέσα από την άσκηση της actio και έπεται της τελευταίας.
Επρόκειτο για έναν διαφορετικό νομικό τρόπο σκέψης σε σχέση με σήμερα. Οι πραίτορες λοιπόν θα
συνεχίσουν να διευρύνουν με την πάροδο τον χρόνο τους περιεχόμενους στα edicta τους «καταλόγους»
αγωγών. Συνεπώς ,δεν φαίνεται να υφίσταται διάκριση μεταξύ ουσιαστικού και δικονομικού δίκαιου στο
Ρωμαϊκό δίκαιο ,αντίθετα μπορούμε να μιλάμε για πραγματικές καταστάσεις και βιοτικές σχέσεις τις οποίες ο
πραίτορας έκρινε σκόπιμο να προστατέψει και γι ‘αυτό και συμπεριέλαβε αυτές στο ήδικτο του παρέχοντας
αγωγές[π.χ. στην περίπτωση σύμβαση πώλησης]. Συνεπώς ήδικτο edictum είναι ένας κατάλογος
38
προσφερόμενων αγωγών ,τον οποίο καταρτίζει praetor [urbanus και peregrinus]στην αρχή της θητείας του ,και
τον οποίο αναρτάται σε έναν πίνακα το album ,ώστε να το βλέπουν όλοι.
 Τα γνωρίσματα του edictum :Αρχικά ,δεδομένου ότι ίσχυε όσο και η θητεία του πραίτορα που το
εξέδιδε[1 έτος]μπορούσε να αναθεωρείται συχνά ,ώστε να καταστεί αρκετά ευέλικτο. Επρόκειτο βέβαια για μια
ετήσια και όχι εκ θεμελίων αναθεώρηση ,μάλλον για μια επεξεργασία με στόχο τη βελτίωση και τον
εμπλουτισμό του. Επίσης ,δεν είναι γενικό και αφηρημένο[όπως και οι σημερινοί κανόνες δικαίου] αλλά
περιπτωσιολογικό και συγκεκριμένο. Άλλωστε ,ο praetor δεν δίκαζε αλλά αποφάσιζε αν μια περίπτωση
ενέπιπτε σε μια από τις παρεχόμενες στο edictum του actiones. Το ius praetorium ουσιαστικά συμπληρώνει και
βελτιώνει τα κενά τους ius civile. Τέλος, επρόκειτο για ius honorarium ,καθώς εκδίδεται από άρχοντες. Πιο
αναλυτικά αφού έκρινε-με βάσει το ήδικτο του- αν τα αιτήματα των διαδίκων χαίρουν προστασίας μέσω
παροχής ενδίκου βοηθήματος[actio] ,ανέθετε σε έναν ιδιώτη δικαστή ,τον οποίο επέλεγαν οι διάδικοι,[με την
εξουσία (imperium)που διέθετε ως άρχοντας] την εκδίκαση της υπόθεσης[χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι
δικαστικές αποφάσεις ήταν δεσμευτικές για την συγκρότηση των επόμενων ηδίκτων]. Συνεπώς επρόκειτο για
δίκαιο αρχοντικό[ius honorarium(<honos)],το οποίο αποτελούνταν εκτός από το πραιτορικό ήδικτο και από το
αγορανομικό.
 Η πορεία του edictum: η εξουσία [ius edicendi]να παρέχει actiones χορηγήθηκε στον praetor
περίπου το 125 π. Χ. και μέχρι και τον 1ο αιώνα μ. Χ. εμπλουτίζεται συνεχώς. Μέσα στους επόμενους αιώνες
ξεκινά η σταδιακή παγίωση του ,εξαιτίας των 2 νέων δικαιικών πηγών που έκαμαν την εμφάνιση
τους[constitutiones και iurisprudentia]και οι οποίες ελέγχονταν κυρίως από τον αυτοκράτορα. Επί Αδριανού
ανατίθεται από τον ίδιο τον Αυτοκράτορα στο νομομαθή Ιουλιανό να δώσει στο ήδη παγιωμένο ήδικτο την
τελική του μορφή . Το έργο που εκπονήθηκε –Διαρκές ήδικτο, όπως ονομάστηκε-θα παραμείνει στο
προσκήνιο μέχρι και τον 4ο μ. Χ. αιώνα ,όταν θα κάνει την εμφάνιση της η cognitio extra ordinem.
III. Οι αυτοκρατορικές constitutiones :Ήδη από τα χρόνια του Αυγούστου εμφανίζονται τα πρώτα edicta από τον
Αυτοκράτορα[ως απόρροια του ius edicendi που πήγαζε από το imperium] ,ωστόσο από τα μέσα του 2ου αιώνα
μ. Χ. οι νομομαθείς αποδίδουν στα αυτοκρατορικά διατάγματα [ constitutiones]-πια- την ισχύ νόμου ενώ ο
μέγας Ulpianus [3ος μ. Χ. αιώνας] ταυτίζει την αυτοκρατορική βούληση με νόμο[D. 1,4,1]. Οι constitutiones
διακρίνονταν σε τέσσερις κατηγορίες:
A. Οι εντολές mandata ,ήταν οι απευθυνόμενες από τον αυτοκράτορα στους magistrati ή
γενικότερα στους υφισταμένους υπαλλήλους του οδηγίες που αφορούσαν σε θέματα της διοίκησης.
B. Τα decreta αποτελούσαν τις δικαστικές αποφάσεις του αυτοκράτορα πάνω σε συγκεκριμένες
υποθέσεις ,ενώ αποκτούσαν χαρακτήρα νομολογιακής δικαιικής πηγής εξαιτίας της auctoritas του
αυτοκράτορα.
C. Τα edicta [ήδικτα]αποτελούσαν διατάγματα με τεράστια εμβέλεια και εκδίδονταν με [νομική]
βάση το αυτοκρατορικό imperium.Διέφεραν με τα πραιτορικά ενώ ομοίαζαν με αυτά των διοικητών των
επαρχιών ως προς το στοιχείο της τεράστιας εμβέλειας τους. Άλλωστε ο αυτοκράτορας διέθετε imperium
ανθυπατικό και αυτό τους επέτρεπε να δημοσιεύει γενικές διατάξεις με αναγκαστική ισχύ σε όλο την
αυτοκρατορία.
D. Τέλος ,έχουμε τα rescripta [«αντιγραφαί»]δηλαδή γραπτές απαντήσεις-γνωμοδοτήσεις-πάνω σε
αιτήματα ιδιωτών .υπαλλήλων και δικαστών σταλμένα στον αυτοκράτορα από όλα τα μήκη και τα πλάτη της
αυτοκρατορίας. Η αποστολή αυτών επιστολών γνωμοδοτικού περιεχομένου ξεκινά από την εποχή του
Αδριανού και συνεχίζεται μέχρι και τον 3 ο μ. Χ. αιώνα. Την ομοιότητα των rescripta με τα decreta εντοπίζουμε
στο γεγονός ότι και τα 2 αναφερόταν σε μια συγκεκριμένη περίπτωση ,επί της οποίας είχε αποφανθεί ο
αυτοκράτορας είτε αυτοπροσώπως είτε μέσω του συμβουλίου του. Για άλλη μια φορά πάντως ,η
39
αυτοκρατορική auctoritas επαυξάνει τη νομική ισχύ και αυτής της δικαιικής πηγής, ώστε και τα rescripta να
συμπεριληφθούν στις μετέπειτα κωδικοποιήσεις.
 Οι παραπάνω τέσσερις δικαιικές πηγές σταδιακά θα συνοψιστούν υπό τον τύπο της
Constitutio ,ενώ παράλληλα ο αυτοκράτορας θα γίνει κύριος της νομοπαραγωγική διαδικασίας.
IV. Η νομική «επιστήμη» Iuris Prudentia η οποία απαντάται σε 2 μορφές στο κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο:
1. Η Θεωρία η οποία συνίσταται στην εκπόνηση τόσο συγγραμμάτων με αντικείμενο τον σχολιασμό του
ius civile [π.χ. ερμηνεία των νομοθετημάτων] και του ius honorarium[πχ. σχόλια πάνω στο πραιτορικό
edictum]όσο και διδακτικών εγχειριδίων του δικαίου[π.χ. οι Εισηγήσεις του Gaius, και το Εγχειρίδιο του
Πομπόνιου].
2. Οι γνωμοδοτήσεις των Ρωμαίων νομομαθών αποτελούν την δεύτερη διάσταση της νομικής επιστήμης
στα πλαίσια του κλασικού ρωμαϊκού δικαίου. Ήδη από τα αρχαίοτερο ρωμαϊκό δίκαιο υπήρχε ένα ενδιαφέρον
από τις αριστοκρατικές οικογένειες για τη μελέτη και την επεξεργασία του δίκαιου :πριν την καταγραφή του
δικαίου[Lex Duodecim Tabularum] το άγραφο δίκαιο κατείχαν οι Ποντίφικες ,ενώ έπειτα τα ινία ανέλαβαν οι
τέως άρχοντες[που ήσαν και συγκλητικοί] ικανοί γνώστες του δικαίου ,οι οποίοι και ονομάστηκαν prudentes.Οι
τελευταίοι θα ιδρύσουν σχολές στις οποίες και θα μεταλαμπαδεύσουν τις νομικές τους
διδασκαλίες ,παρέχοντας παράλληλα και γνωμοδοτήσεις. Την δραστηριότητα αυτή –αργότερα- ο Augustus θα
επιχειρήσει να ελέγξει παρέχοντας άδειες –μόνο στους καλύτερους εκ των prudentes-να γνωμοδοτούν στο
όνομα του. Έτσι ,θα γεννηθεί το ius respondendi ex auctoritate Augusti.Πάντως, αν και οι γνωμοδοτήσεις δεν
ήσαν-αρχικά- νομικά δεσμευτικές για τους δικαστές ,εν τούτοις έχαιραν της αυτοκρατορικής auctoritas.
Ωστόσο ,με την παροχή αυτών των αδειών δημιουργήθηκε ένας «ανταγωνισμός» μεταξύ των εχόντων
αυτοκρατορική άδεια prudentes και των ιδιωτών ,οι οποίοι συνέχισαν να γνωμοδοτούν στο δικό τους πάντοτε
όνομα. Αργότερα ,και επί την χρόνων του Αδριανού, θεσμοθετήθηκε η δέσμευση των δικαστών στην
περίπτωση ομοφωνίας των responsa που προέρχονταν από αναγνωρισμένους νομομαθείς.
 Περί τα τέλη του 2ου μ. Χ. αιώνα η μεν ιδιώτες prudentes εξαφανίζονται σταδιακά ως αποτέλεσμα του
προαναφερθέντος ανταγωνισμού ,οι δε αναγνωρισμένοι νομομαθείς υφίστανται τον ανταγωνισμό του
Αυτοκρατορικού Συμβούλιου [αποτελούμενου από τους καλύτερους νομομαθείς]. Στο τελευταίο θα
απευθύνονται πια οι ιδιώτες για γνωμοδοτήσεις ,ώστε τα rescripta να αντικαταστήσουν εν τοις πράγμασι τα
responsa. Συνεπώς και αυτή η δικαιική πηγή είχε τεθεί πια υπό τον αυτοκρατορικό έλεγχο.
Η Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση «Corpus Juris Civilis»:
Η κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου αποτέλεσε μια εκ των προτεραιοτήτων του Ιουστινιανού αμέσως μετά
την ανάρρηση του στον αυτοκρατορικό θρόνο. Ανάμεσα στους στόχους του Αυτοκράτορα ήταν να
επαναταξινομηθεί το δίκαιο ώστε να διευκολυνθεί η απονομή της δικαιοσύνης αλλά και να καταστεί το δίκαιο
ως ένα εκ τριών συνεκτικών στοιχείων της αυτοκρατορίας μαζί με την κοινή γλώσσα[Λατινικά] και κοινή
θρησκεία[μονοθεϊσμός=> Χριστιανισμός]. Την οργάνωση του κωδικοποιητικού έργου[Corpus Juris
Civilis ,όπως ονομάστηκε αργότερα από τους μελετητές] εμπιστεύτηκε στον μεγάλο νομικό καθηγητή
Τριβωνιανό[αργότερα Quaestor Sacri Palatii] ο οποίος ηγήθηκε της όλης κωδικοποιητικής προσπάθειας κατά
την οποία συνεργάστηκε με άλλους εξέχοντες νομικούς. Το έργο που εκπονήθηκε περιελάμβανε τέσσερις
συλλογές τον Κώδικα Codex[C],τον Πανδέκτη Digesta[D], τις Εισηγήσεις Institutes[I] και τις Νεαραί
Novellae[N]. Αναλυτικότερα:
i. Στον [Ιουστινιάνειο]Κώδικα[535 μ. Χ.] συμπεριελήφθησαν οι αυτοκρατορικές constitutiones από τον
Αδριανό μέχρι και τον Ιουστινιανό. Το έργο που εκπονήθηκε βασίστηκε σε προγενέστερα έργα[π.χ.
Γρηγοριανός και Ερμογενιανός Κώδικας] ενώ τα κείμενα που είχαν περιπέσει σε αχρησία διορθώθηκαν ή
απορρίφθηκαν. Η πρώτη έκδοση του Codex ολοκληρώθηκε το 534 μ. Χ. ενώ η δεύτερη που ακολούθησε το
επόμενο έτος[535 μ. Χ.]είναι και αυτή σώζεται μέχρι και τις μέρες μας Ο κώδικας διαρθρώνεται σε 12
40
βιβλία[τιμής ένεκεν του Δωδεκαδέλτου] από τα οποία τα πρώτα περιλαμβάνουν θέματα αναφορικά με το
εκκλησιαστικό δίκαιο και τις δικαιικές πηγές, από το 3 ο μέχρι το 8ο βιβλίο συναντάμε διατάξεις που ρυθμίζουν
τον ιδιωτικό βίο[ιδιωτικό δίκαιο θα λέγαμε σήμερα],το 9ο βιβλίο περιλαμβάνει ποινικές διατάξεις ενώ από το
10ο μέχρι και το 12ο βιβλίο συναντάμε θέματα διοικητικού και φορολογικού δικαίου. Το κάθε βιβλίο
αποτελείται από τίτλους ενώ ο κάθε τίτλος περιλαμβάνει κατά σειρά χρονολογική αυτοκρατορικές
constitutiones των οποίων η εφαρμογή ήταν υποχρεωτική, παρά το γεγονός ότι ορισμένες από αυτές
χρονολογούνται ακόμη και από την εποχή του Αδριανού!
ii. Ο Πανδέκτης Digesta περιλαμβάνει μέσα 50 στα βιβλία του τις διδασκαλίες των Ρωμαίων νομομαθών πάνω
στο ius civile και το ius praetorium[χωρίς οι διατάξεις των 2 προαναφερθέντων «δικαίων» να ξεχωρίζουν].
Επρόκειτο για ένα αποθησαύρισμα 1.600 περίπου διάσπαρτων έργων -καρπών της Iuris Prudentia-γεμάτων
από διδασκαλίες ρωμαίων νομομαθών ,οι οποίοι ενδέχεται να διαφωνούσαν και σε αρκετά σημεία μεταξύ τους.
Για τον λόγο αυτό ο Ιουστινιανός ανέθεσε το δύσκολο αυτό έργο [κατάταξης της τιτάνιας αυτής ύλης σε ένα
ομοιογενές έργο ]στον Τριβωνιανό ,σε 4 καθηγητές και 11 δικηγόρους ,οι οποίοι αφού περισυνέλλεξαν τα
μακροσκελή αυτά τα διέσπασαν σε μικρότερα και τους έδωσαν νέα διάταξη ,ώστε να καταστούν ένα χρήσιμο
εργαλείο ερμηνείας του ισχύοντος δικαίου για τους δικαστές. Μέσα σε μια τριετία η επιτροπή έχοντας
παραλάβει 3.000.000 στίχους συμπεριέλαβε 150.000 στο έργο που εκπόνησε ,το οποίο και περιείχε στίχους
συνολικά 38 νομομαθών[ακόμη και από την εποχή του Scaevola] και κυριότερα διδασκαλίες του Gaius ,του
Ulpianus,του Paulus,του Modestinus και του Papinianus.Το έργο διαιρέθηκε σε 50 βιβλία ,κάθε βιβλίο σε
τίτλους ενώ κάθε τίτλος –όπως και στον Κώδικα-αντιστοιχούσε σε ένα συγκεκριμένα θέμα και αποτελείται
από αριθμημένα αποσπάσματα έργων των νομομαθών, των οποίων τα ονόματα αναγράφονται κι αυτά στην
διάταξη [συνήθως]μαζί με τον τίτλο του αντίστοιχου έργου π.χ. η παραπομπή D 24.2.3(Paulus) αντιστοιχεί στη
διάταξη 3 του 2ου τίτλου του από το 24ο βιβλίο του Πανδέκτη ,ενώ το εν λόγο χωρίο προέρχεται από έργο του
Paulus. Πάντως ,ενδέχεται να υπήρξαν και παρεμβάσεις –περιορισμένες βέβαια- δεδομένου ότι η επιτροπή
έπρεπε και να εκσυγχρονίσει τα κείμενα. Φυσικά πάντοτε μιλάμε για διδασκαλίες του 2 ου και του 3ου αιώνα π.
Χ. κυρίως, το οποίο ο Ιουστινιανός θα συμπληρώσει με νέες novae constitutiones τις οποίες γνωρίζουμε ως
νεαραί Novellae.Μετά ,τη σύνταξη του Πανδέκτη τα χειρόγραφα και οι πηγές πάνω στα οποία βασίστηκε η
επιτροπή καταστράφηκαν όλα κατόπιν αυτοκρατορικού παραγγέλματος. Πάντως, το σίγουρο είναι πως χάρις
στον Ιουστινιανό μπόρεσε να διασωθεί ο πλούτος της ρωμαϊκής νομικής επιστήμης.
iii. Οι Εισηγήσεις Institutes[<instituere=εκπαιδεύω]δημοσιεύτηκαν το 583 μ. Χ. ως ένα βοήθημα για αρχάριους
σπουδαστές νομικής. Την σύνταξη του έργου επιμελήθηκαν οι καθηγητές της νομικής σχολής της
Κωνσταντινούπολης Τριβωνιανός και Θεόφιλος με τον καθηγητή της νομικής σχολής της Βηρυτού Δωρόθεο
οι οποίοι χρησιμοποίησαν ως βάση τις Gai Institutes,έργο το οποίο διαρθρώνεται σε 4 βιβλία και
περιελάμβαναν θέματα για το δίκαιο των προσώπων, για το δίκαιο των πραγμάτων[εμπράγματο και
κληρονομικό θα λέγαμε σήμερα]για το δίκαιο των ενοχών-αγωγών καθώς και θέματα αδικοπραξιών.
iv. Οι νεαραί Novellae: αποτελούν τα νομοθετήματα δηλαδή τις νέες novae constitutiones[περίπου 158] που
θέσπισε ο Ιουστινιανός μετά τον Κώδικα ,οι οποίες σε αντίθεση με τις τρεις προαναφερθείσες συλλογές ήταν
γραμμένες στην ελληνική γλώσσα. Σε αυτά τα νέα του νομοθετήματα ο Ιουστινιανός επέφερε ορισμένες
αλλαγές π.χ. με την Νεαρά 118 «ουσιαστικά» καταργεί την εξ αρρενογονίας συγγένεια[agnatio] και καθιερώνει
την εξ αίματος συγγένεια ,την οποία βέβαια αναγνώριζε ο praetor από τον 1ο π. Χ. .Ως αποτέλεσμα αυτό
δυαδικό σύστημα ως προς τις μορφές συγγένειας παύει να υφίσταται με την κατάργηση της εξ αρρενογονίας
συγγένειας. Ωστόσο ,δεν μπορούμε να πούμε πως ο Ιουστινιανός δεν σεβάστηκε το κλασικό Ρωμαϊκό δίκαιο.
Αντίθετα ,τηρώντας τις αποστάσεις του από αυτό εισήγαγε καινοτομίες επιτυγχάνοντας τον εκσυγχρονισμό του
δικαίου. Επρόκειτο ,για μια εποχή μεταμορφώσεων και όχι κατάργησης.
41
ΔΑΠ ΝΔΦΚ ΝΟΜΙΚΗΣ
ΥΠΕΥΘΥΝΑ ΠΑΝΤΑ ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ
42

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Σημ Αντιγραφή 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Σημ Αντιγραφή 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΙΟΥΜΙΔΗΣ Σ.ΒΑΣΙΛΗΣ

Περίοδος προαστικής και ετρουσκικής βασιλείας

o Ο λαός χωριζόταν-χωρίς κάποιο οικονομικό κριτήριο αλλά με κριτήρια χωροταξιακά-σε 3

Τάξεις Ευπόρων Περιουσία σε γη Αριθμός σε λόχους

ΤΑΞΕΙΣ ΠΛΗΘΟΣ ΣΕ ΛΟΧΟΥΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΣΕ ΑΣΣΑΡΙΑ

o Περί υπατικής εξουσίας και δικαιοδοτικής αρμοδιότητας

Χρονικά διαστήματα Υπατική δικαιοδοτική[/δικαστική] αρμοδιότητα

Μετά το 450 π.Χ. Η coercitio για την ώρα

 Περί συγκλητικών ιππέων

 Ρωμαϊκή αριστοκρατία [μέχρι τη lex Claudia]:

 Ο δικτάτορας: αποτελούσε έκτακτο αξίωμα και η δικτατορία επιβαλλόταν σε περιπτώσεις

ΑΞΙΩΜAΤΑ ΕΠΙ RES PUBLICA[ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ 1Ο ΑΙΩΝΑ Π.Χ.]

Δήμαρχος 2 μετά 4 και Concilia plebis ετών και Potestas 1 1 έτος

Πολιτεία πατέρα Γάμος cum manu[με το Γάμος sine manu[χωρίς το

Συνέλευση ή Συμβούλιο Προεδρία Άρχοντας που εξέλεγε

o Η νομοθετική δραστηριότητα των Comitia:

Νομοπαραγωγική διαδικασία με τις των κάθε αρμοδιότητες του κάθε οργάνου

Praenomen[κύριο όνομα] Nomen gentilicium[όνομα Cognomen[προσωνύμιο]

ΥΠΕΥΘΥΝΑ ΠΑΝΤΑ ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ

You might also like