Załoga statku morskiego- grupa zamknięta czy ograniczona ?

Charakterystyka załogi statku,

jako grupy społecznej

Załogę statku można zdefiniować , jako „etatowy zespół ludzi obsługujących jednostkę
pływalną” Warto zatem na wstępie zaznaczyć, iż pod pojęciem załogi statku będzie się
rozumieć wyłącznie osoby związane zawodowo z pracą „na morzu” i posiadające prawo do
pracy na statku. Skład załogi statku handlowego oraz jego kwalifikacje i funkcje każdego z jej
członków określa „lista zaciągu załogi” – inaczej musterrola. Wpisanie (wciągnięcie) marynarza do
musterroli jest formalnym aktem zaliczenia go do załogi i określa się terminem zamustrowanie (por.
A.Ostasz,Moje morze, https://moje-morze.pl/slow-kilka-o-zalodze-statku ,dostęp: 23.10.2022).
Można zatem powiedzieć, że załoga statku to specyficzna grupa społeczna, której członkowie
muszą spełnić określone kryteria, aby móc podjąć swoje obowiązki zawodowe. Celem
niniejszej pracy jest próba odpowiedzenia na pytanie czy załogę statku można uznać za grupę
społeczną zamkniętą czy ograniczoną?

Jak podaje słownik socjologii i nauk społecznych, grupa społeczna to: „ pewna liczba
jednostek, wyodrębnionych na podstawie formalnych lub nieformalnych kryteriów
członkowstwa, mających poczucie wspólnoty z innymi członkami grupy, lub takich jednostek,
między którymi zachodzą interakcje o względnie stałych wzorach” (por.
red.G.Marshall,s.112,2004).

Zważywszy na dużą zmienność i niestałość środowiska pracy marynarza, wydaje się, że sam
fakt bycia częścią załogi statku nie gwarantuje jeszcze poczucia przynależności, czy
wspólnoty. Dopiero wspólny cel, jakim jest dotarcie bezpieczne do portu oraz
funkcjonowanie w hierarchicznej strukturze organizacyjnej, która nadaje swoisty porządek i
spójność załodze statku niewątpliwie czyni z niej grupę społeczną

Ze względu na charakter członkowstwa grupy społeczne dzieli się na: grupy otwarte,
zamknięte i ograniczone. (B.Szacka,2003,s.184)

Pod pojęciem grupy ograniczonej rozumie się taką grupę w której uczestnictwo wiąże się ze
spełnieniem określonych kryteriów np. wiek, zawód, miejsce zamieszkania etc. Nie ulega
wątpliwości, że załoga statku to grupa ograniczona , a więc nie jest dostępna dla wszystkich.

Warto zauważyć, że przynależność grupowa może wynikać z własnego aktu woli, ale może
również zostać nadana, lub mieć charakter niejako przypadkowy. Człowiek nie ma przecież
wpływu na to w jakiej rodzinie, czy kraju się urodził. Oczywistością jest zatem, że nikt
marynarzem się nie urodził, nawet jeśli urodził się na statku. Aby stać się częścią załogi i
rozpocząć wykonywanie obowiązków na statku konieczne jest posiadanie świadectw
przeszkoleń w zakresie: ochrony przeciwpożarowej stopnia podstawowego; elementarnych
zasad udzielania pierwszej pomocy medycznej; bezpieczeństwa własnego i
odpowiedzialności wspólnej; problematyki ochrony na statku; indywidualnych technik
ratunkowych. Ponadto wymagane jest posiadanie następujących dokumentów: świadectwo
zdrowia, książeczka żeglarska, bądź paszport, świadectwo młodszego marynarza, motorzysty,
czy kucharza bądź alternatywnie dziennik praktyk morskich. Tym samym można powiedzieć,
iż nawet najbardziej prymarne stanowiska wiążą sie ze spełnieniem określonych formalności,
stąd czasy, w których przypadkowo napotkany gość tawerny, przy odrobinie dobrej woli,
mógł zostać częścią załogi, w krajach cywilizowanych można uznać za dawno minione.

Ponadto przyznać trzeba, że jak na rozpoczęcie kariery morskiej, wymagań i formalności jest
całkiem sporo, zważywszy, że im wyższe stanowisko kandydat chce objąć, tym więcej kursów
trzeba ukończyć, więcej doświadczenia zdobyć i więcej kryteriów należy spełnić.

Objęcie stanowiska oficera wachtowego na statkach o pojemności brutto 500 i powyżej

wiąże się z posiadaniem świadectw przeszkoleń w zakresie: wykorzystania radaru i ARPA na
poziomie operacyjnym, ratownika, ochrony przeciwpożarowej stopnia wyższego, pierwszej
pomocy medycznej, oraz co najmniej świadectwa: ogólnego operatora GMDSS. Ponadto
oficer wachtowy legitymować się powinien dyplomem ukończenia uczelni wyższej morskiej
na kierunku nawigacyjnym, bądź zdaniem egzaminu przed urzędem morskim; odbyciem
przynajmniej 12 miesięcznej praktyki pływania w dziale pokładowym w żegludze
międzynarodowej ( w tym co najmniej 6 miesięcy praktyki na statkach o pojemności brutto
500 i powyżej) potwierdzonej w wydanym przez uczelnię zaświadczeniu o zaliczeniu
dziennika praktyk (Dz.U.2018.802 ). Te jakże rygorystyczne kryteria zdają się wpisywać w
istotę grupy zamkniętej, do której przynależność, jak podaje P.Sztompka, wiąże się ze
szczególnymi staraniami, nakładem pracy, czy też długotrwałymi wyrzeczeniami.
(P.Sztompka,2002, s.121). Nie mniej jednak nieroztropnym byłoby sprowadzać całą załogę
statku tylko do wymagań dla stanowisk oficerskich, czy też tylko do wymagań formalnych.
Warto zatem rozciągnąć szersze spojrzenie nad specyfiką pracy i wewnętrzną strukturą
załogi statku.

Typowy statek transportowy posiada dwa główne działy zawodowe: dział nawigacyjno-
pokładowy, oraz dział maszynowy. W dziale pokładowym na poziomie pomocniczym ustala
się stanowiska: praktykanta pokładowego, młodszego marynarza pokładowego, marynarza
wachtowego, oraz starszego marynarza (Dz.U.2018.802 ). W dziale maszynowym w
specjalności mechanicznej wyróżnia się stanowiska: praktykanta maszynowego, młodszego
motorzysty, motorzysty wachtowego, oraz starszego motorzysty. W specjalności elektrycznej
na poziomie pomocniczym ustala się stanowisko elektromontera. W dziale pokładowym w
żegludze międzynarodowej ustala się następujące stanowiska: na poziomie operacyjnym-
oficera wachtowego, na poziomie zarządzania: starszego oficera, kapitana. W dziale
maszynowym, w specjalności mechanicznej ustala się stanowiska: na poziomie operacyjnym
oficera mechanika wachtowego; na poziomie zarządzania: drugiego oficera mechanika, oraz
starszego oficera mechanika. W dziale maszynowym w specjalności elektrycznej ustala się na
poziomie operacyjnym - stanowisko oficera elektroautomatyka.
Już ta krótka charakterystyka wystarcza nam aby stwierdzić, że załoga statku składa się z
osób różniących się doświadczeniem zawodowym, a także charakterem wykonywanych
obowiązków. Wyraźnie zaznacza się także hierarchiczna struktura organizacyjna, w której
występuje podział na kadrę oficerską i szeregową. Pojawia się zatem zależność służbowa,
która ma swoje odzwierciedlenie również w kontaktach pozasłużbowych, czy mniej
formalnych. Dystynkcje, mundury, oraz osobna messa, zazwyczaj stwarzają swego rodzaju
dystans i niejako ograniczają kontakt między poszczególnymi członkami załogi, podobnie
szereg pozaoficjalnych i pozaprawnych norm i wzorów(por.A.Sosnowski.1983,s.239). Z
podanych względów niekiedy próbuje się przyrównać załogę statku do instytucji zamkniętej
(por. A.Sosnowski, 1983,s.237; E.Goffman, 1971 za L.Janiszewski,1987s,.156-161). Nie da się
ukryć, iż charakter pracy na morzu, z definicji niejako wiąże się z izolacją i oddzieleniem od
świata zewnętrznego. Mimo, iż obecnie czas na jaki zawierane są kontrakty morskie nieco się
skrócił to wciąż jednak trzeba mówić o kilkumiesięcznej, czy też kilkutygodniowej
nieobecności na lądzie. Ponadto należy zauważyć, iż statek w przeciwieństwie do
„klasycznego lądowego zakładu pracy jest dla załogi połączeniem miejsca pracy i środowiska
społecznego poza pracą”( A. Sosonowski,1983,s.238). Tym samym życie marynarza, na czas
trwania kontraktu, jest jakby nieustannie wpisane w „życie statku”. Wydaję się, że fakt ten
niesie ze sobą zagrożenia , jak też szanse dla załogi statku. Otóż marynarz podczas
wypełniania kontraktu, często pozostając w stanie ogólnej gotowości, nie może de facto
opuścić środowiska pracy, czy też odciąć się od jego atmosfery . Rzecz jasna przysługuje mu
prawo do posiadania miejsca wypoczynku, czasu rekreacji etc. nie mniej jednak relacje
zawodowe i prywatne niejako przenikają się poprzez konieczność kontaktu z tą samą grupą
osób. Trzeba zatem przyznać, iż intensywność uczestnictwa stanowi ekskluzywne kryterium
wyróżniające załogę statku nie tylko na tle innych grup społecznych, ale także zawodowych.

Innym kryterium na które należałoby zwrócić uwagę charakteryzując załogę statku jest
wewnętrzne zróżnicowanie szczególnie pod względem narodowości.
Nawet w małych załogach, liczących do dwudziestu osób, zróżnicowanie wynosi dziś
najczęściej trzy do pięciu narodowości (por.I.Królikowska,2017,s.9). Różnice kulturowe
wymagają zatem od załogantów gotowości do podporządkowania się skodyfikowanym
regulaminom, instrukcjom, czy regułom postępowania panującym na statku, zwłaszcza w
zakresie bezpieczeństwa. Istotna jest również znajomość języka angielskiego, która
umożliwia zrozumiałe komunikowanie się w środowisku międzynarodowym. Swoista
proceduralność i zamkniętość reguł, w jakich porusza się załoga statku z pewnością nosi
znamiona grupy zamkniętej, należy jednak zauważyć iż celem takiego stanu rzeczy jest
bezpieczny transport towarów a przede wszystkim dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo
członków załogi. Z drugiej jednak strony praca w międzynarodowym środowisku otwiera
szanse przed załogantami na poznanie obyczajów i zwyczajów obcych kultur, czy też
wymianę doświadczeń zawodowych. Nie mniej jednak wymaga to od członków załogi
gotowości do współpracy, akceptacji odmienności kulturowych i swego rodzaju
elastyczności. Znów zatem załoga statku jawi się nam jako specyficzna grupa społeczna,
która wymaga od swoich członków określonego profilu psychologicznego, który pozwoli
poprawnie funkcjonować na statku.
Izolacyjny charakter pracy na morzu sprawia, że czynniki osobowościowe i charakterologiczne wydają
się odgrywać bardzo ważną rolę w procesie adaptacyjnym do warunków panujących na statku.
Albowiem wypływanie w kilkutygodniowe czy kilkumiesięczne rejsy wiąże się z deprywacją
podstawowych potrzeb człowieka, jak potrzeba bliskości , czy seksualności. Niekiedy na
statku jest również ograniczony dostęp do mass mediów, czy Internetu, co w cywilizacji
społeczeństwa informacyjnego także wydaje się sporym utrudnieniem i wyzwaniem. Nie
sposób również nie wspomnieć o potrzebie religijności. Brak osoby sprawującej kult sprawia,
że praktyki religijne mogą mieć charakter jedynie indywidualny, bądź nieformalny. Ponadto
ograniczone środowisko społeczne oraz uszczuplenie pełnionych ról społecznych na czas
rejsu , z pewnością czynią z załogi statku środowisko wymagające wielu wyrzeczeń, gdzie
określone cechy charakterologiczne takie jak, gotowość do poświęceń, odporność na stres,
czy zdolność radzenia sobie z trudnymi emocjami mogą mieć niebagatelne znaczenie we
właściwym funkcjonowaniu w załodze statku, nie mówiąc już o poczuciu spełnienia, czy
satysfakcji z pełnionych obowiązków.

Podsumowując, przedstawiona charakterystyka załogi statku pozwala w ujęciu

socjologicznym zaklasyfikować tę grupę społeczną jako ekskluzywną. Mimo, iż wysokie
kwalifikacje i duża odpowiedzialność wydają się spoczywać głównie na kadrze oficerskiej to
jednak specyfika pracy na morzu wymaga od każdego członka załogi szczególnych starań w
zakresie wykonywanych obowiązków, a także wielu wyrzeczeń i poświęceń.

Bibliografia:
Królikowska I., Załoga statku morskiego, jako wielokulturowe środowisko pracy w opiniach
polskich oficerów, Gdańsk,Uniwersytet Gdański,2017

Janiszewski L., Krytyka Goffmanowskiej koncepcji statku morskiego jako instytucji

zamkniętej, Poznań, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, 1987

Marshall G.(red.), Słownik socjologii i nauk społeczznych, Warszawa, PWN, 2004

Sosonowski A., Marynarska zbiorowość na statku, Poznań, Ruch prawniczy, ekonomiczny i

socjologiczny, 1983

Szacka B., Wstęp do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa, 2003,

Sztompka P.,Socjologia,Kraków,Znak,2002;

Akty prawne:

Rozporządzenie Ministra Gospodarki morskiej i żeglugi śród lądowej z dnia 23 kwietnia 2018
r. w sprawie wyszkolenia i kwalifikacji członków załóg statków morskich.
Źródła internetowe:

https://www.moje-morze.pl