Fiyatı: 100

Mayıs • 2024 • YIL 14 • SAYI 163 • ISSN 1309-9418 • Aylık - Yaygın Süreli Yayın

ISSN 1309 - 9418

801639
309941
İKTİSAT VE TOPLUM

1
İKTİSAT İKTİSATA

Mayıs
KARŞI

• 2024 •
YIL 14
•
Sayı 163
• ISSN 1309-9418
• Aylık - Yaygın Süreli Yayın
 ŞİMDİ RAFLARDA!
Sönmesin
İnsanlar Tarihlerini
ateşimiz.
Kendileri Yazar
Samir Amin
8 önemli eserden
Radikal politik iktisatçı Sa- oluşan
mir Amin (1931-2018), ardın- Cumhuriyet
da Marksist yazılardan olu-
şan değerli bir külliyat bıraktı. setimiz
Amin’in iktisattan kültüre uza-
nan entelektüel yelpazesi ko-
6450 TL
runmaktadır ve verdiği ders- yerine
ler hâlâ önemlidir. Bu kitap, sadece
Monthly Review Press tarafından Samir Amin’in yirmi birinci
yüzyılda yazdığı en önemli on makalesinin Monthly Review 3750 TL!
dergisinden derlenerek yayımlanmasıyla oluşmuştur. Koleksi-
yonun “Giriş” kısmı, Amin’in arkadaşı ve yoldaşı olan Marksist
filozof Aijaz Ahmad tarafından yazılmıştır ve Amin’in yaşamı ile
çığır açan çalışmaları hakkında kapsamlı bir inceleme sun-
maktadır. Ahmad ayrıca “Devrim mi Çöküş mü?” ve “Çağdaş
Emperyalizm” gibi çarpıcı ve zekice yazılmış makaleleri oku-
mak için bağlamsal bir odak noktası sunmaktadır.

İktisat ve Toplum
Dergisi
www.iktisatvetoplum.com
MAYIS 2024
YIL 14 • SAYI 163
ISSN 1309-9418
Aylık-Yaygın Süreli Yayın
Yayın Kuruluna göndermek
istediğiniz yazıları aşağıdaki
adreslere iletebilirsiniz.
İktisat ve Toplum Dergisi, Eflatun
Basım Dağıtım Yayıncılık Danış-
manlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi
tarafından ayda bir yayımlanan
yaygın bir dergidir.
Bu dergide yayımlanan maka-
lelerin bilim ve dil bakımından
sorumluluğu yazarlarına aittir.
Dergiye gönderilen makaleler
Yayın Kurulu ve Editör onayıyla
yayımlanmaktadır. İTD’nin red-
dedilen yazılar için herhangi bir
gerekçe gösterme zorunluluğu
yoktur.
© Her hakkı saklıdır
Dergide yazı, makale, fotoğraf ve
ilistrasyonların elektronik ortam
da dahil olmak üzere çoğalt-
ma hakkı Eflatun Basım Dağıtım
Yayıncılık Danışmanlık Yatırım ve
Tic. Ltd. Şirketine aittir ve yazılı izin
olmaksızın kullanılamaz.
Dergide yayımlanan makaleler
kaynak gösterilmeden kullanıla-
maz.
İktisat ve Toplum Dergisi, EBSCO
veritabanı tarafından taranmaktadır.
İdare Yeri: Eflatun Basım Dağıtım Yayıncılık
Danışmanlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi
Bağcılar Mahallesi Şemsettin Günaltay
Caddesi 283. Sokak Ata Apt. No: 9/7 06670
Çankaya/Ankara, Türkiye
Tel : (+90) 312 442 52 10
Web : www.iktisatvetoplum.com
e-posta : iktisatvetoplum@gmail.com,
info@iktisatvetoplum.com,
ofc1962@gmail.com
Baskı: Emsal Matbaa Tanıtım Hiz. San. ve
Tic. Ltd. Şti. Bah ekabı Mah. 2477. Cad. No: 6
Etimesgut/Ankara
Telefon: +90 312 278 82 00
Faks: +90 312 278 82 30
Sertifika No.: 46753
Derginin Sahibi:
Eflatun Basım Dağıtım Yayıncılık Danışmanlık Yatırım ve Tic. Ltd. Şirketi Adına; Fethiye Çolak
Yazı İşleri Müdürü: Fethiye Çolak
Editör: Ömer Faruk Çolak
Genel Yayın Yönetmeni: Serenay Dıraz
Tasarımcı Grafiker: Ferhat Önder
Muhasebe ve Dağıtım Sorumlusu: Mert Bolata
Danışma Kurulu:
Ahmet Ertuğrul (Bilkent Üniversitesi), Alpay Filiztekin (Özyeğin Üniversitesi), Asaf Savaş Akat (Bilgi
Üniversitesi), Ayşe İmrohoroğlu (University of Southern California), Burhan Şenatalar (Bilgi Üniversitesi),
Çelik Kurtoğlu (Ankara Üniversitesi), Dani Rodrik (Princeton Üniversitesi), Erdal Atabek, Erdal Özmen
(ODTÜ), Ergun Türkcan, Ersin Kalaycıoğlu (Sabancı Üniversitesi), Fatma Doğruel (Marmara Üniversitesi),
Fikret Adaman (Boğaziçi Üniversitesi), Francesco Boldizzoni (University of Helsinki), Güven Sak (TOBB ETU),
Hasan Ersel, İlhan Tekeli (ODTÜ), İpek İlkkaracan (İstanbul Teknik Üniversitesi) İzzettin Önder, Kadriye
Bakırcı (Hacettepe Üniversitesi), Kenan Mortan (Mimar Sinan Üniversitesi), Mahfi Eğilmez, Meghnad Desai
(London School of Economics), Mustafa Pirili, Nilüfer Göle (Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales),
Oğuz Esen (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Oktar Türel (ODTÜ), Rauf Gönenç (OECD), Refik Erzan (Boğaziçi
Üniversitesi), Selçuk Candansayar (Gazi Üniversitesi), Sema Aksoy, Seyfettin Gürsel (BETAM), Sinan
Sönmez (Atılım Üniversitesi), Sübidey Togan (Bilkent Üniversitesi), Şevket Pamuk (Boğaziçi Üniversitesi),
Şiir Yılmaz, Taner Berksoy (Piri Reis Üniversitesi), Timur Kuran (Duke Üniversitesi), Uğur Eser (Abant İzzet
Baysal Üniversitesi), Yılmaz Akyüz (Former Chief Economy UNCTAD, İsviçre).
Yayın Kurulu:
Abdullah Yalaman (Osmangazi Üniversitesi), Adem Yavuz Elveren (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Ahmet
Faruk Aysan (Hamad Bin Khalifa University), Alev Atak (ODTÜ), Ali Coşkun Tunçer (University College
London), Ali Sina Önder (University of Portsmouth), Alp Şimşek (Yale Üniversitesi), Alpay Hekimler
(Osmangazi Üniversitesi), Alper Duman (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Alper Güzel (Ondokuz Mayıs
Üniversitesi), Altuğ Yalçıntaş (Ankara Üniversitesi), Anıl Aba (Yaşar Üniversitesi), Asena Caner (TOBB-ETU),
Ayça Altıntığ (University of Southern California), Ayça Ebru Giritligil (Bilgi Üniversitesi) Ayça Tekin Koru
(TED Üniversitesi), Aykut Kibritçioğlu (Türk-Alman Üniversitesi), Aykut Lenger (Ege Üniversitesi), Aylin
Seçkin Georges (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Ayşe Mumcu (Boğaziçi Üniversitesi), Aziz Konukman (Ankara
Hacı Bayram Veli Üniversitesi), Bayram Ali Eşiyok, Begüm Özkaynak (Boğaziçi Üniversitesi), Betül Yüce Dural
(Anadolu Üniversitesi), Bilal Bağış (Bingöl Üniversitesi), Bora Süslü (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi), Boris
Kagarlitsky (Institute for Globalisation Studies and Social Movements) Burak Saltoğlu (Boğaziçi Üniversitesi),
Burçin Kısacıkoğlu (Bilkent Üniversitesi), Cem Mehmet Baydur (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi), Cem Oyvat
(University of Greenwich), Cevat Giray Aksoy (King’s College London), Ceyhun Elgin (Boğaziçi Üniversitesi),
Coşkun Küçüközmen (İzmir Ekonomi Üniversitesi), Çınla Akdere (ODTÜ), Değer Eryar (İzmir Ekonomi
Üniversitesi), Derya Güler Aydın (Hacettepe Üniversitesi), Derya Gültekin (İstanbul Teknik Üniversitesi),
Devrim Dumludağ (Marmara Üniversitesi), Ebru Voyvoda (ODTÜ), Ege Yazgan (Bilgi Üniversitesi), Elif
Akbostancı Özkazanç (ODTÜ), Elif Karaçimen (Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi), Emel Memiş (Ankara
Üniversitesi), Ensar Yeşilyurt (Pamukkale Üniversitesi), Ensar Yılmaz (Yıldız Teknik Üniversitesi), Ercan Eren
(Yıldız Teknik Üniversitesi), Eren Gürer (ODTÜ), Erinç Yeldan (Kadir Has Üniversitesi), Erkan Erdil (ODTÜ),
Erol Kutlu (Anadolu Üniversitesi), Erol Taymaz (ODTÜ), Esma Gaygısız (ODTÜ), Esra Nur Uğurlu (University
of Leeds), Fatih Güvenen (University of Minnesota), Feride Doğaner Gönel (Yıldız Teknik Üniversitesi),
Funda Barbaros (Ege Üniversitesi), Gökhan Özertan (Boğaziçi Üniversitesi), Gül İpek Tunç (ODTÜ), Gülay
Günlük Şenesen (İstanbul Üniversitesi), Gülçin Özkan (King's College London), Güney Işıkara (New York
University) Hakan Ercan (ODTÜ), Hakan Kışlal (Saint Leo University), Hakan Mıhcı (Hacettepe Üniversitesi),
Hakan Özyıldız, Hakan Uslu (On Dokuz Mayıs Üniversitesi), Hale Balseven (Akdeniz Üniversitesi), Haluk
Levent (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Hande Erkut (WZB Berlin Social Science Center), Hasan Cömert (ODTÜ)
Hatice Aztimur (Harran Üniversitesi), Hüseyin Özel (Hacettepe Üniversitesi), Hüseyin Taştan (Yıldız Teknik
Üniversitesi), Işıl Erol (Özyeğin Üniversitesi), İbrahim Erdem Seçilmiş (Hacettepe Üniversitesi), İbrahim
Semih Akçomak (ODTÜ), İhsan Seddar Kaynar (Hakkari Üniversitesi), İlhan Can Özen (ODTÜ), İnsan
Tunalı (Koç Üniversitesi), Kağan Parmaksız (ODTÜ), Kamil Yılmaz (Koç Üniversitesi), Leyla Firuze Özalp
(Amasya Üniversitesi), Levent Koçkesen (Koç Üniversitesi), Levent Neyse (WZB & DIW Berlin), M. Aykut
Attar (Hacettepe Üniversitesi), M. Özgür Kayalıca (İstanbul Teknik Üniversitesi), Mehmet Fatih Cin (Çukurova
Üniversitesi), Mehmet Teoman Pamukçu (ODTÜ), Meltem Dayıoğlu Tayfur (ODTÜ), Mete Kılıç (University
of Southern California), Muammer Kaymak (Hacettepe Üniversitesi), Murad Tiryakioğlu (Afyon Kocatepe
Üniversitesi), Murat Çokgezen (Marmara Üniversitesi), Murat Donduran (Yıldız Teknik Üniversitesi), Murat
Üçer (Turkey Data Monitor), Mustafa Sönmez, Münis Seven Ağır (ODTÜ), N. Emrah Aydınonat (University
of Helsinki), Natalya Ketenci (Yeditepe Üniversitesi), Nazire Nergiz Dinçer (TED Üniversitesi), Necat Coşkun
(Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi), Nil İpek Şirikçi (ODTÜ), Nuran H. Belet (Ankara Hacı Bayram
Veli Üniversitesi), Nuri Vedit İnal (Yeditepe Üniversitesi), Oğuz Öztunalı (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Oğuz
Yıldırım (Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi), Onur Yıldırım (ODTÜ), Orhan Şimşek (Artvin Çoruh
Üniversitesi), Ömer Yalçınkaya (Atatürk Üniversitesi), Öner Günçavdı (İstanbul Teknik Üniversitesi), Örsan
Öymen (Işık Üniversitesi), Özge İzdeş Terkoğlu (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa), Özgür Orhangazi (Kadir
Has Üniversitesi), Pınar Derin Güre (ODTÜ), Refet Gürkaynak (Bilkent Üniversitesi), Recep Yücedoğru
(Bülent Ecevit Üniversitesi), Sacit Hadi Akdede (İzmir Bakırçay Üniversitesi), Sadi Uzunoğlu (Trakya
Üniversitesi), Salih Barışık (Gaziosmanpaşa Üniversitesi), Sayım Işık (Akdeniz Üniversitesi), Selim Çağatay
(Akdeniz Üniversitesi), Selva Demiralp (Koç Üniversitesi), Semih Tümen (TED Üniversitesi), Serdal Bahçe
(Ankara Üniversitesi), Serdar Sayan (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi), Serkan Küçükşenel (ODTÜ),
Seval Mutlu Çamoğlu (Ordu Üniversitesi), Sevil Acar Aytekin (Boğaziçi Üniversitesi), Sinem Yapar Saçık
(Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi), Süleyman Değirmen (Mersin Üniversitesi), Stavros Mavroudeas
(Panteion University), Şebnem Kalemli-Özcan (Maryland Üniversitesi), Şirin Saraçoğlu (ODTÜ), Timur
Han Gür (Hacettepe Üniversitesi), Turan Subaşat (Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi), Ufuk Akçiğit (Chicago
Üniversitesi), Uğur Emek (Başkent Üniversitesi), Ümit Bulut (Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi), Yalçın Karatepe
(Ankara Üniversitesi), Yasin Kütük (Altınbaş Üniversitesi) Yaşar Uysal (Dokuz Eylül Üniversitesi), Yelda
Yücel (İstanbul Bilgi Üniversitesi), Yusuf Soner Başkaya (Glasgow Üniversitesi), Ziya Öniş (Koç Üniversitesi),
Zuhal Yeşilyurt Gündüz (TED Üniversitesi).
2 İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI 163 İçindekiler
4 2024 Yerel Seçim
Sonuçlarının Analizi 65 Anaakımcılık ve
Heterodoksçuluk Üzerine
Mahfi Eğilmez M. Aykut Attar

71 Yapay Zekâ Perspektifinden

Türkiye’de İktisadi Düşünceler
Altuğ Yalçıntaş, AI Historian

80 Yapay Zekâ Araçlarının İktisat

Eğitiminde Kullanılması
Üzerine bir Deneme

4
İbrahim Semih Akçomak

83 Türkiye’de İktisat Eğitimi ve

İlk Bağımsız İktisat Fakültesi
Açılması: Muhlis Ete (1904-1975)
Ercan Eren

7 Seçimler Mevsiminin Son

Seçiminin Ardından
92 Kemal Derviş’i Anarken
Sübidey Togan
Ersin Kalaycıoğlu

13 Timsah Ağzını Kapatırsa

A. Erinç Yeldan

18 Kapitalist Düzende Reklamcılık,

Sigortacılık ve Bankacılık
Örsan K. Öymen

20 Almanya’yı Kıskandıran
Zenginlerimiz: Az İstihdam, Az
Sermaye Birikimi ve Bol Servet
Alper Duman

92
25 Türkiye’deki 2024 Yerel
Seçimlerinin Değerlendirmesi:
Düşük Gelir Gruplarının Seçim
Sonuçlarına Etkisi Ne Oldu?
Müveddet Konuşkan Bayraktar, Şule
Sidrenur Öztürk, İsmail Tufan, Işın
Çelebi
104 Zayıf İmparatorluklar Gerçekten
Zayıf Mıydı?
31 Gezegensel Sınırlar, Devrilme
Unsurları ve Küresel Müşterekler Ergun Türkcan
R. Funda Barbaros
110 Yükselen Korumacılık ve
Sanayi Politikaları Dönemi
42 Kâr Oranı, Siyasi Güç, Sraffian
Enflasyon: Türkiye Örneği Arda Tunca
Cem Mehmet Baydur
115 Röportaj: Prof. Dr. Murat Gülsoy

48 İktisatçılar ve Okulları
Uğur Selçuk Akalın
Gülçin Elif Yücel

125 Ağın Ağına Düşen İnsan

Daniş Navaro
 Editörden İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 3
İktisat İktisada Karşı
Dünya ekonomisi geçmiş on yıla göre daha istikrarlı bir görünüm
arz etse de halen ciddi sorunlarla karşı karşıya. Keynes’in “İstihdam,
Faiz ve Paranın Genel Teorisi” başlıklı 1936 tarihli kitabında yapmış
olduğu tespit halen geçerliliğini korumakta. Keynes, şöyle diyor-
du; “İçinde yaşadığımız ekonomik toplumun göze çarpan kusurları,
tam istihdamı sağlayamaması ve servet ve gelirlerin keyfi ve
adaletsiz dağıtımıdır.” Keynes, kusurlardan ilki için çözüm önerileri üretse de ikincisi
için önemli bir politika üretmedi. Buna karşın Karl Marx’ın Kapital’in üçüncü cildinde
yazdığı “Tüm gerçek krizlerin son nedeni, kapitalist üretimin üretici güçleri geliştirme
eğilimiyle karşılaştırıldığında her zaman kitlelerin yoksulluğu ve sınırlı tüketimidir.”
ifadesi, bugünü açıklamada daha anlamlı gözükmekte.

Hal böyleyken çoktan çöp kutusuna atılmış Neoklasik iktisadın iktisat politikalarından
yeniden medet ummak, kötü bir ironi olsa gerek. Ne yazık ki Türkiye bu ironiye hayat
vermeye çalışan ülkeler arasında. Ülkede geniş kitleleri her geçen gün yoksullaştıran,
gelir ve servet dağılımını sermaye ve servet sahipleri lehine daha da çok bozan
Neoklasik iktisat politikalarını yeni diyerek adeta diriltmeye çalışan siyasal iktidara
karşı duruş çok zayıf. Bu da halkın siyasal rejime ve uygulanan iktisat politikalarına
güvenini sarsmakta. Halk neoklasik iktisadın Türkiye’deki aksak temsilcilerine karşı
durmakta, iktisatçıların büyük çoğunluğu ise aldıkları formel ana akım eğitim nede-
niyle çözümü Neoklasik iktisatta aramakta.

Bu sayımızda işte bu tartışmaları bulacaksınız. Yaşadığımız iktisadi sorunlara kuram-

sal ve eylemsel olarak farklı gözlerle bakan makaleler okuyacaksınız. Umarım yazılar
siz okuyucularımız açısından ufuk açıcı olur.

İTD, yayın kurulu üyeleriyle birlikte Türkiye iktisat yazınına yazılı ve sözlü katkı
vermeye devam ediyor. Geçtiğimiz ay, ilk olarak Ankara’da düzenlediğimiz panelde
iki ayrı oturum yaptık. Panelde önce Asaf Savaş Akat İktisat Ödülü Töreni’ni gerçek-
leştirdik; sonra da kriz olgusunu tartıştık. İkinci etkinliğin sahibi de Ege Üniversitesi
iktisat Bölümü idi. Sevgili yayın kurulu üyemiz, can dostum Osman Aydoğuş anısına
düzenlenen çalıştayın açılış panelinde Asaf Savaş Akat, Erkan Erdil ve Aykut Lenger’le
birlikte Türkiye ekonomisi üzerine konuştuk.

İTD’nin bu sayısı yine çok hacimli oldu. Aramıza yeni yazarlar katıldı. Katkı veren tüm
yazarlarımıza sonsuz teşekkürler.

Haziran sayımızda görüşmek dileğiyle.

Sevgiyle ve okuyarak kalın.

Ömer Faruk Çolak

4V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 Ekonomik Analiz

Mahfi Eğilmez
İktisatçı
mahfie@gmail.com

2024 Yerel Seçim Sonuçlarının Analizi

2023 Mayıs seçimleri ile 2024 Mart seçimleri arasında iktidar partisinin hukuka saygı, dış
politika, demokrasi, sığınmacılar politikası, Atatürk devrimlerine bakış açısı, eğitimde bilime ve
çağdaşlığa yönelme, atamalarda liyakate ağırlık verme gibi konulardaki yaklaşımında herhangi
bir değişim olmamıştı.
Bugün uygulanmakta olan ve hükümet 2023 yılbaşında Buna karşılık hükümet, memur
ekonomi politikası, tüketimi asgari ücreti yüzde 49 oranında ve emekli maaş zammını yüzde
ve talebi artırarak büyümeyi artırarak enflasyonun önüne 49,75 olarak belirledi. Asgari
sağlamaya dönüktür. Bu geçmişti. Benzer orandaki ücrete de yüzde 49 artış getirildi.
politikanın enflasyonist yan artışlar emekli maaşları için de Bunlar açıklanan enflasyon
etkileri olmasına fazlaca geçerliydi. Enflasyon yüksekti oranının altında kalıyordu.
aldırılmamaktadır. Çünkü geçmiş ama hayat pahalılığını giderici İnsanlar zaten açıklanan
deneyimler yüzde 5 ve üzeri bir önlemler görünürde de olsa enflasyon oranına inanmadıkları
büyüme yakalandığında işsizlik alınıyordu. Görünürde de olsa için onun bile altında kalan bu
oranının yüzde 10’un altında ifadesini kullanmamın nedeni, ücret artışlarını kabul edilemez
kaldığını göstermektedir. Bu da enflasyon oranının gerçeği görüyorlardı.
hükümetler açısından oy kaybını yansıtmamasıdır. Örneğin ENAG 2023 Mayıs seçimleri ile 2024
önleyen en önemli göstergedir. araştırma grubuna göre Mayıs Mart seçimleri arasında iktidar
Mayıs 2023 yılında seçimlere 2023 enflasyonu yüzde 105’in partisinin hukuka saygı, dış
gidilirken büyüme oranı yüzde üzerindeydi. politika, demokrasi, sığınmacılar
4, işsizlik oranı yüzde 9,5 gibi 2024 yerel yönetimler seçimine politikası, Atatürk devrimlerine
Türkiye için kabul edilebilir girilirken büyüme oranı 4, işsizlik bakış açısı, eğitimde bilime ve
sınırlar içindeydi. Enflasyon yüzde 9,1 ve enflasyon oranı çağdaşlığa yönelme, atamalarda
oranı yüzde 40’ın hemen yüzde 67 idi. Bu üç gösterge liyakate ağırlık verme gibi
altındaydı ve çok daha yüksek arasında 2023 seçimleri öncesine konulardaki yaklaşımında
bir düzeyden düşerek geliyordu. göre en önemli fark enflasyondan herhangi bir değişim olmamıştı.
Dolayısıyla enflasyon yüksek geliyordu. Enflasyon, yükselmişti Sorunlar, biraz daha birikmiş,
olsa da düşüş eğilimindeydi ve yükselmeye devam ediyordu. ağırlaşmıştı ama tavır değişikliği
 Ekonomik Analiz
söz konusu değildi. Bu
aşamadaki kritik soru şudur:
Bütün bu koşullar değişmediyse
ne oldu da iktidar partisi on ayda
büyük bir destek kaybı yaşadı?
Alınan bu sonuçta saydığım
sorunların, bardağı taşıracak
biçimde, giderek birikmesinin
etkisi olduğu kuşkusuz. Ama
bence bunların hepsinden daha
önemlisi, son derecede özel
bir ekonomik etken: Ücretlere
yapılan artışların enflasyondaki
yükselişi telafi edemez durumda
bırakılması. Bunun sonucu
olarak hayat pahalılığı dediğimiz
olgu (yani gelirlerin enflasyon
kadar artmaması olgusu)
kanımca seçimlerdeki gelişmenin
temel belirleyicisi oldu. Özellikle
2021 Eylül ayı ile 2023 Haziran
ayı arasındaki dönemde
yaşanan yanlış politikaların
sonucu olarak ortaya çıkan
enflasyon artışı, kamu harcaması
artışları, ücret artışlarının
enflasyonu karşılayacak düzeyde
yapılamamasına yol açınca
iktidar partisinin bu sonucu
yaşaması kaçınılmaz oldu.
Türkiye’de seçmen sayısı 61,5
milyon. Bunun 16 milyonu
emekli, 16 milyonu da ücret
geliri elde eden çalışanlar. Ücret
geliri elde eden çalışanların 7
milyonu asgari ücretli, yaklaşık
3 milyonu da oldukça düşük
ücretli. Emeklilerin, asgari
ücretlilerin ve düşük ücretlilerin
ücretlerinde enflasyonun altında
kalan artışlar, bu insanların
içinde olup da iktidar partisini
kayıtsız şartsız destekleyenlerin
bir bölümünün küsmesine yol
açtı. Bu seçimde, önceki seçime
göre 5 milyondan fazla seçmenin
sandığa gitmediği görülüyor.
Bazıları başka partilere yönelmiş
olsa da sandığa gitmeyenlerin
önemli bir bölümünün
iktidar partisinin ücret
meselesine yaklaşımı nedeniyle
küskünlüğünü sergilemek için
böyle davrandığı tahmin ediliyor.
Bu seçim sonuçlarında bazı
belediye başkan adaylarının
Kentsel Siyaset – Kentsel Mekânda
Siyasal ve Toplumsal Boşluklar
Ahmet Yazar (Editör)
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 5
geçmiş hizmetleri ve liderlik
nitelikleri etkili olmuş olsa
da sonuçlara bakarak halkın
demokrasi, hukukun üstünlüğü
gibi konulara inancını
vurgulamış olduğu gibi
çıkarımlar yapmak hayalcilik
olur. Eğer iktidar partisi son üç
yılda tarihin en yanlış ekonomi
politikasını izleyip de enflasyonu
bu düzeylere çıkarmamış olsaydı
ya da en azından bütçeyi bu
hale getirmeyip de yılbaşında
ücret artışlarını enflasyonun
üzerinde yapmış olsaydı, seçim
sonuçları farklı olurdu. Ne
var ki bazı hallerde işler bir
kez ters yüz oldu mu yeniden
eskiye dönülmesi o kadar kolay
olmaz. Buna halk arasında
“tılsım bozulması” deniyor. Bu
seçimle birlikte iktidar partisinin
kaybetmeme tılsımı bozulmuş
oldu ve bunu artık ücret artışları
yaparak düzeltmek o kadar kolay
görünmüyor.

Seçimler Mevsiminin Son Seçiminin Ardından
AKP ve MHP, 2018 ve sonrasında yapılan tüm genel ve yerel seçimlerde düzenli bir biçimde
seçmen desteği kaybetmektedir.
Giriş
2022 yılından beri süregelmekte
olan seçim kampanyaları,
gerilimi ve mücadeleleri 31
Mart 2024 Mahalli İdareler
(yerel) seçimleriyle sona
erdi. Aslında 14 Mayıs
2023’te Milletvekili genel
seçimi ve Cumhurbaşkanlığı
seçimlerinin ve 28 Mayıs
2023 Cumhurbaşkanlığı
seçimlerinin ikinci turunun
ardından yerel seçimlerin sathı
mailine girmiştik. Etkili bir
seçim ekonomisi uygulanmaya
devam edildiği gibi, devlet
kurumlarının katılımıyla
ve devlet kaynaklarının
kullanımıyla, özellikle
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın
da yoğun ilgisi ve çabalarıyla
seçim kampanyası devam etti.
31 Mart 2024 yerel seçimleri
de, Türkiye’nin genelinde
yapıldığı için, adaylar ve onların
seçilecekleri mevkiler hariç
her şeyiyle yine bir genel seçim
havası içinde geçti. Tıpkı 2023
genel seçimlerinde olduğu gibi,
yine demokratik bir seçim
yapmayı başaramadık.
Aslında 2017 – 2018’de
geçtiğimiz neo-patrimonyal
sultanizm rejiminin hükümet
sistemi demokrasi olmadığı
için onun çizdiği çerçeve içinde
yapılan seçimlerin demokratik
olmasını beklemek abesle
iştigaldir. Ancak özellikle iktidar
sık sık demokrasi vurgusu
yaptığı için seçmenin bir kısmı
da yapılan uygulamanın, katılan
aday ve parti sayısının da çok
olması nedeniyle demokratik bir
içerikte olduğunu varsaymaya
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 7
Ersin Kalaycıoğlu
Sabancı Üniversitesi
kalaycie@sabanciuniv.edu
devam etti. Demokratik bir
seçimde ifade, toplanma, gösteri,
basın ve medya özgürlükleri
olabildiğince barışçıl bir
içerikte ve olabildiğince sınırsız
olarak kullanılır. Ülkemizde
bu özgürlükler fevkalade
sorunlu ve sınırlıdır. Freedom
House’un 1973 yılından beri
elli yıldır yaptığı ölçümlere
göre, askeri darbe dönemleri de
dahil olmak üzere Türkiye’nin
“özgür olmayan ülke” olarak
ölçülmesi, 2017 sonrasına,
sultanizm rejiminin uygulamaya
konmasıyla başlamıştır. Oysa,
Freedom House ölçümlerine
göre Türkiye 1975 – 1980
arasında “özgür ülke” (free),
1980 – 2017 arasındaysa
“kısmen özgür ülke” (partly
free) olarak ölçülmüştür. Basın
özgürlüğü ölçümlerindeyse,
8V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
1985 yılında kurulan Sınır
Tanımayan Gazeteciler
(Reporters sans Frontières)
örgütü yıllık raporlarında
dünyada 2011 – 2012 yıllarında
148/179. sırada iken 2014’te
154/180. sıraya, 2018’de
157/180. sıraya, 2023’deyse
165/180. sıraya, Rusya’dan bir
basamak sonra, Mısır’dan bir
basamak önceye, gerilemiş
bulunmaktadır. Aynı raporlarda
Türkiye dünyanın en büyük
gazeteci hapishanelerinden
birisi olarak tanımlanmaktadır.
İktidar ve muhalefet arasında
demokratik seçimlerde adil
(hakça) bir rekabet veya yarış
öngörülür. Zaten demokratik
seçimler popüler olarak
özgür ve adil seçimler olarak
tanımlanırlar. Dolayısıyla,
her mecrada yürütülen
seçim kampanyalarında
iktidar ve muhalefet adayları
aynı koşullarda yarışmak
durumundadır. Oysa, yerel
seçim kampanyası sırasında
TRT’nin İstanbul adaylarından
halihazır Belediye Başkanı
olan Ekrem İmamoğlu’na
yayınlarında hiç yer ayırmaz ve
seçim kampanyası reklamlarını
bile yayınlamayı reddederken,
AKP adayı Murat Kurum’un
yayınlarına ve haberlerine
büyük bir sıklıkla yer verdiği
kamuoyunda Şubat ve Mart
aylarında tartışılmıştı. Ayrıca,
Anayasa’nın 103. maddesine
göre tarafsızlık yemini etmiş
olmakla birlikte Cumhurbaşkanı
Erdoğan’ın AKP Başkanı
şapkasını da zaman zaman
kullanarak, dolayısıyla
partizan, yani taraflı olarak
seçim kampanyasına hemen
her gün bir yerde konuşmalar
yaparak katıldığı görülmüştür.
Bu törenlerin bir kısmının
kamu yatırımlarının açılışı
da olması hasebiyle, kamu
fonları kullanılarak yapıldığı,
bunların demokratik seçimlerin
eşit şartlarda yapılmasını
ihlal eden bir içerikte olması
nedeniyle seçimlerin demokratik
meşruluğunu zedelemesi de
söz konusu olmuştur. Ayrıca,
bakanlar, vali, jandarma
komutanı, kaymakam vb.
kamu görevlilerinin okullar,
camiler vb. kamusal alanlara
giderek iktidar partisi adayı
için kampanya yapmalarına da
tanıklık etmiş bulunuyoruz.
Tüm bu olaylar ve uygulamalar
ele alındığında özgür ve adil
seçimlerden oldukça uzak bir
seçim daha yaşanmış olduğu
görülmektedir. Zaten ülkelerde
yapılan seçimlerin dürüstlük
algısı çalışmalarına bakacak
olursak, Türkiye 2019 yılı
itibarıyla dünyada 123/167.
sırada, yani son sıralarda
yer alan dürüst seçim algısı
oluşturamayan seçim yapan bir
ülke görüntüsü sergilemektedir
(Norris ve Grömping, 2019).
İlginç olan, tüm bu olumsuz
koşullara karşın, adeta
yürütmenin tamamına karşı
yarıştığı izlenimi doğmuş olan
İstanbul CHP adayı Ekrem
İmamoğlu’nun yüzde elliden
fazla oyla ve İstanbul’un
ilçelerinin de çoğunda da
seçimleri kazanmış olmasıdır.
Bunun gibi Ankara, Mersin,
Adana, Bursa, Balıkesir gibi
birçok örnek daha ortaya
çıkmıştır. Dolayısıyla, bu
seçimler herhangi bir mahalli
idareler seçimleri olmaktan çok,
bir tür Mayıs 2023 seçimlerinin
bir devamı veya rövanşı gibi bir
içerik taşımışa benzemektedir.
Bizzat AKP başkanı ve
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın
seçim kampanyasına bir genel
seçim söylemi ve görüntüsü
içinde katılması da bu sonuçları
doğurmuşa benzemektedir. 31
Mart 2024 yerel seçimlerinde
nasıl bir gelişme oldu? Bu soruya
biraz daha yakından bakmakta
yarar varmış gibi duruyor.
31 Mart 2024
Seçimlerinin
Sonuçlarına bir Bakış
31 Mart 2024 Mahalli İdareler
seçimlerinin resmî sonuçlarının
henüz yayımlanmamış olduğu
bir ortamda bu satırları
yazmakta olduğum için,
basında yayımlanan gayriresmî
toplu sonuçlar üzerinden
bir değerlendirme yapmaya
çalışmakta olduğumu peşinen
belirtmek isterim.
Tablo 1’deki verilere göre AKP ve
MHP, 2018 ve sonrasında yapılan
tüm genel ve yerel seçimlerde
düzenli bir biçimde seçmen
desteği kaybetmektedir. Cumhur
İttifakı içinde bir tek Yeni Refah
Partisi (YRP) 2023 ve 2024 genel
ve yerel seçimlerinde seçmen
desteğini arttırma başarısı
göstermiş bulunuyor; onun
dışındaki partilerin tamamı oy
oranlarının giderek düşmekte
 İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 9
Tablo 1: 2018 – 2024 Genel ve Yerel Seçimleri arasındaki Oy Oranları Farkı
Siyasi Partiler 2018 Yurtiçi 2019 Yerel 2023 Yurtiçi 2024 Oy’a 2023-2018 2024 – 2024-
Oy’a Katılım Seçimleri Oy’a Katılım Katılma Fark (%) 2023 Fark 2019Fark
Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) (%) (%)

Adalet ve Kalkınma Partisi 36,5 35,4 30,61 26,59 -5,89 -4.02 -8,81
Hür Dava Partisi 0,28 0 -- 0,41 -0,28 0,41 0,41
Demokratik Sol Parti --(*) 0,9 -- -- -- -- -0,9
Büyük Birlik Partisi -- 0,4 0,91 0,33 0,91 -0,58 -0,07
Milliyetçi Hareket Partisi 9,67 7,3 8,70 3,74 -0,97 -4,96 -3,29
Yeniden Refah Partisi -- -- 2,48 4,64 2,48 2,16 4,54
Cumhuriyet Halk Partisi 19,68 21,1 22,02 28,31 2,34 6,29 7,21
Saadet Partisi 1,17 2,48 -- 0,82 -1.17 0,82 -1.66
İyi Parti 8,76 7,44 8,58 2,83 -0,18 -5,75 -4.61
Halkların Demokratik Par- 9,95 4,24 7,62 4,27 -2.33 -3.35 0,03
tisi/Yeşiller ve Sol Gelecek
Partisi
Vatan Partisi 0,20 -- 0,09 -- -0.11 -0,09 --
Bağımsızlar 0,13 0,94 0,37 0,18 0,24 -0,19 -0,76
Diğer -- 0,63 6,16 0,98 6,16 -5,18 0,35
1.2 -14.4 -7.56
Toplam Oynarlık (Volati- 23,06 33.8 32.6
lity)

Notlar: Tablo değerleri YSK yurtiçi geçerli oy tablolarından üretilmiştir. Yurtiçi Oya Katılım kavramıyla burada partilerin aldığı
toplam oyun tüm kayıtlı seçmene işaret ettiğini belirtmek isteriz. Tablodaki oranlar partilerin geçerli oy veren seçmenlerden
aldığı oy oranları değil, tüm kayıtlı seçmenlerden aldığı oy oranlardır.
(*) 2018 seçimlerinde DSP katılma hakkı kazanamadığı için yer almamıştı.
Kaynaklar: YSK Seçim Arşivi Portalı (https://www.ysk.gov.tr/doc/dosyalar/docs/24Haziran2018/KesinSecimSonucla-
ri/2018MV-96C.pdf) ve (https://www.ysk.gov.tr/doc/dosyalar/docs/14Mayis2023CBSecimIstatistik.pdf).
2024 Seçim Sonuçları - Türkiye Geneli 31 Mart 2024 Belediye Başkanlığı ve Yerel Seçim Oy Sonuçları ve Oranları - Hürriyet” (15
/4 / 2024).

olduğuna tanık olmuştur.
Millet İttifakı içinde de bir tek
CHP düzenli olarak 2018’den
itibaren seçmen desteğini
arttırmayı başarmış ve 2024 yerel
seçimlerinden birinci parti olarak
çıkmış bulunuyor. Bu dönemde
seçmenin üçte biri kadarı son iki
seçimde siyasal parti tercihlerini
değiştirmişe benziyor. Bu
büyük bir istikrarsızlığa işaret
etmektedir. Ancak, 2017’deki
demokrasi dışı bir rejim olan
sultanizme geçilmesiyle sonlanan
halk oylaması sonrasında, ülke
sultanizm rejimi hükümetlerinin
temel özelliklerinden olan
bir istikrarsızlık eğilimine
girmiş bulunduğundan bu tür
bir kararsızlık, belirsizlik ve
arayış içinde olmak seçmen
için yadırganacak bir durum
değildir. Sultanizm rejimi
olarak kurgulanan başkanlık
uygulaması takdim edildiği gibi
bir ekonomik refah, istikrar,
istihdam getirmemiş; büyük
bir çalışan kesimi asgari ücretli
hale dönüştürürken, gelir
dağılımının da bozulmasıyla
(Gini Endeksi 43,5/100’dür)
birlikte küçük bir azınlık
büyük gelir ve servet sahibi
olmuş, büyük bir kesim ve
özellikle emekliler ve yeni işe
başlayan gençler yoksullaşmıştır.
Yoksullaşmanın yanı sıra
yolsuzluk da yaygınlaşmış,
Uluslararası Şeffaflık
Derneği’nin (Transparency
International) verilerine
göre yolsuzluk endeksinde
Türkiye 2012 yılında dünyada
54/176. sırada bulunurken,
2022’de 101/180. sıraya,
2023’deyse 115/180. sıraya
gerilemiştir. Sultanizm
rejiminde yürütmenin tek bir
10V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
şahsa ait olması ve tüm siyasal
kararların bu tek kişinin şahsi
takdiriyle alınması keyfiyeti,
siyasal karar alma sürecinin
öznelliği dolayısıyla bir yandan
anayasa, yasa ve kurallarla
sürekli çelişerek onların
uygulanamamasına yol açmış,
diğer yandan alınan kararların
sürekli değişkenlik, belirsizlik ve
çelişkiler içinde olmasına neden
olmuştur. Bu ortamda siyasal
yapı ve kurumlar, başta Meclis
ve bakanlık bürokrasileri olmak
üzere yozlaşmakta ve çalışma
ilkelerinden uzaklaşmaktadır.
Bu gelişmelerin yol açtığı siyasal
ve iktisadi sorunlar büyük
kitlelerin mutazarrır olmaları
ve protestolarda bulunmaları
dolayısıyla, bu tepkilerin
susturulması veya bastırılması
için kuvvet kullanılması
sonucu doğurduğundan, ifade
özgürlüğünden, toplantı ve
gösteri özgürlükleri ve medya,
basın ve sosyal medya sansür
ve baskılarına kadar geniş bir
alanda yasaklama girişimlerine
yol açmıştır. Yoksullaşma,
yolsuzluk, yozlaşma ve
yasaklardan oluşan dört
olumsuzluk, bir sarmal olarak,
birbirilerini besleyerek siyasete
egemen olmaktadır. Bu ortam
iktidarda bulunanlara giderek
ağırlaşan maliyet yüklemektedir.
Eğer petrol ve doğal gaz gibi
büyük gelir kaynaklarına
dayanan bir rant ekonomisinden
yararlanması mümkün değilse,
bu rejimlerde iktidarda
olmanın sağladığı avantaj hızla
tükenmekte, hükümet etmenin
maliyeti artmaktadır (Cuzan,
2015: 415). Öyleyse, AKP ve
Cumhur İttifakı iktidarda
kalmayı nasıl sürdürdü?
Kulturkampf’tan
oluşan Yangın Duvarı
Aşıldı
Tablo 1’de veriler tekrar ziyaret
edilecek olursa, 2018’den
itibaren, hatta 7 Haziran 2015
genel seçimlerinden itibaren
AKP ve müttefikleri, başta
MHP olmak üzere oy kaybetme
eğilimi içindeydiler. Ancak bu
süreç gayet ılımlı bir biçimde
sürdü. Dört Y sarmalının
yüklediği maliyetin altında
tamamen kalmamayı beceren
iktidar, bu süreci olabildiğince
yavaşlatabildi.
İktidar dört Y sarmalına
ait sorunları kendisinin
yaratmadığını, bu sorunların
yurt içinde mevcut olan
derin kültürel ayrımların
karşı tarafında olan güçler
tarafından sömürüldüğünü
büyük bir medya ve iletişim
başarısıyla sundu. Kültürel fay
hatlarıyla derinden ayrışmış
olan Türkiye’deki seçmen
bloklarının ürettiği değer,
kimlik ve memleri kullanarak,
kendi temsil ettiğini iler sürdüğü
kültürel kimlik ve değerlerin
muhalefet tarafından tehdit
edildiği izlenimi doğurarak, bu
seçmen bloklarını endişe, korku
ve zaman zaman da öfkeye sevk
ederek, etkili bir duygusal bağ
kurmak suretiyle, adeta düşman
olarak ilan ettiği muhalefete
karşı seferber etti (Kalaycıoğlu,
2021: 134 - 138 ve 2022: 133 -
156). Adeta bir savaşa dönüşen
kültürel değerler üzerinden
yapılan mücadeleye teknik
olarak Almanca kulturkampf
demekteyiz. Bir kulturkampf
siyasetiyle bölerek yönetmeye
yönelen Cumhur İttifakı ve AKP
lideri, denetim altında tuttukları
ve kendi destekçilerinin
izlemekte olduğu TV kanalları
ve basını da kullanarak, her
türlü kültürel suçlama, ayrım,
endişe, korku ve öfke üretecek
haberi, örneğin muhalefetin
PKK’yle iş birliği içinde olduğu
suçlamasını üreterek, gerçek
olup olmadıklarına bakmaksızın
yaydılar. Bu yolla muhalefetin
güvenilmez olduğunu, hatta
ülkenin bekası ve varlığı için
tehdit oluşturduğu, yerli ve milli
olmayan değerlere sahip olduğu,
iktidar olurlarsa Cumhur
İttifakı’nı destekleyenlerin
işlerini, yaşam şekillerini
ortadan kaldıracakları izlenmini
pekiştirdiler (Alper, S., Haziran
2023).
İktidarı destekleyen seçmenler,
güvenlik endişesiyle kültürel
kimliklerini, yaşantı ve
onlara bağlı olan çıkarlarını
korumak için, dört Y sarmalı
sorunlarını görmezden gelerek
oy kullanmaya yöneldiler. Hatta
AKP ve MHP’li olduklarını
Türkiye Seçim Araştırması
(TSA) sahasındaki sorgulamada
beyan eden seçmenler ekonomik
durumun iyi olduğunu veya
en azından sorun teşkil
etmediğini de vurgulamakta
beis görmediler (Kocapınar ve
Kalaycıoğlu, 2024). Türkiye’nin
en önemli sorunu hakkında

TSA’da sorulan bir soruya
da denekler ne yolsuzluk,
ne yozlaşma ne de sansür;
özgürlüklerin bastırılması ve
yasaklar mahiyetinde bir yanıt
verdiler. Böylece 2023 Mayıs
ayına gelindiğinde, sultanizm
rejimi hükümetinin siyasal
karar almada şahsileşmesinin
ürettiği büyük sorunlardan
hiçbiri, iktidarı destekleyen
seçmenlerin büyük çoğunluğuna
etki etmemişti. Ancak 2018
yılından itibaren yapılan 2019
yerel seçimlerinde de 2023 genel
seçimlerinde de daha önce
iktidarı destekleyen bir miktar
seçmenin desteğini geri çektiği
görüldü (Tablo 1). Her seçimde
%4-5 civarında oy kaybı yaşayan
Cumhur İttifakı sonunda 2024
yerel seçimlerinde de benzer bir
kayba daha uğradığında (bakınız
Tablo 1), kulturkampf tarafından
korunan seçmen tabanında az
da olsa kritik, ek bir aşınma
daha söz konusu oldu, AKP 2002
yılından beri ilk kez ikinci parti
halini aldı. Hükümet etmenin
nimetlerini dağıtmada artık bir
sınıra ulaşılmış, emeklilere ve
çalışanlara müthiş bir pahalılık
furyasında maaş ve ücret artışı
temini çok mütevazı bir düzeyde
kalmış, artık kaynak kalmadığı
bizzat Cumhurbaşkanı
tarafından açıklanmıştı. Bu
durumda hükümet etmenin
avantajı ortadan kalkarken
maliyeti yükselmiş, kulturkampf
her zamanki sihirli etkisini
bu kez aynı başarıyla ortaya
koyamamıştı.
Sonuç: Sultanizm
Hükümetiyle
Yönetimin Açmazı
Sultanizm rejiminde hükümet
yönetiminin nasıl sonuçlar
verdiğini başka bir yayında
ortaya koymuştuk (Kalaycıoğlu,
2021). Türkiye’de de aynı
sonuç ortaya çıkmıştır. Şimdi
bir açmazla karşı karşıya
bulunmakta olan bir rejim
ve onun hükümeti var. Tüm
kararlar tek bir şahıs tarafından
alınıyor ve hatta yürütme sadece
Cumhurbaşkanı’ndan ibaret
(Anayasa, md. 8). Tek siyasal
karar mercii var, tek muktedir
O! Tabii tek sorumlu da O! Bu
olguyu kendisi de aynı şekilde
“ekonominin sorumlusu benim,
ben” diye ifade etmişti. Ancak,
ekonomi büyük bir pahalılık,
gelir dağılımı bozulması,
büyümeme, ihracatın ithalatı
karşılamadığı bir hale gelip,
TCMB net rezervleri negatife
düşmüş durumda. Ancak
bunların sorumlusu olan
Cumhurbaşkanı bunun için
sorumluluğu üzerine almıyor.
Siyasal süreçler ve kararlarda da
benzer bir sorunla karşılaşılıyor.
Yerel seçimlerde iktidarın
propagandasını yöneten,
adayları seçen, hemen hemen
tüm illeri dolaşarak bakanlarıyla
birlikte meydanlarda oy isteyen
yine O. Ancak seçim sonuçları
AKP’nin oy kaybederek ikinci
parti olduğunu gösterdiğinde
yine tüm kararları bizzat
Cumhurbaşkanı almamış
gibi, AKP içinde bir veya
birkaç sorumlu aranıyor. Bu
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 11
açmazın çözümünü bulmuş
olan hiçbir sultanizm rejimi
hükümeti bugüne kadar mevcut
olmadı. O zaman bu açmazı,
bazı sorumlular bulunsa da
ne seçmenlere, ne Cumhur
İttifakı’nı destekleyen kesime ne
de parti teşkilatına anlatmaları
mümkündür. Çünkü herkes
biliyor ki tek bir karar alıcı ve tek
bir sorumlu var. Bu açmazdan
nasıl çıkabilecekler?
Bildikleri ve geçmişte başarıyla
uyguladıkları tek bir araç
var: Kulturkampf ’la böl ve
yönet politikası izlemek.
Ona devam etmek için yeni
bir sorun üretmek, onu da
kültürel kimlikler, simgeler,
memlerle bezemek suretiyle
etkili kılmaktan başka
yapacakları pek bir şey yok.
Bunu da iç politikada anayasa
değiştirmek için girişimde
bulunarak, dış ilişkilerde
de güney komşularımızın
topraklarında, özellikle Irak’ta,
bir güvenlik koridoru (cordon
sanitaire) oluşturmak için askeri
harekata girişerek yapmaya
çalışacaklarmış gibi duruyor.
Dört Y sorunlarının hiçbirini
çözemeyecek bu girişimler,
iktisadi durumda bir iyileşme
sağlama olanağı verecekmiş
gibi durmuyor. Bu koşullarda
önümüzdeki seçimlere kadar
derinleşen dört Y sarmalı mı,
yoksa kulturkampf mı başarılı
olacak, yaşayıp göreceğiz.
Kaynakça
Alper, Sinan (2 Haziran 2023)
“Kaybedilmiş bir Seçimin Sosyal
Psikolojik Otopsisi,” Medium
12V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

(https://medium.com/@sin.
alper/kaybedilmi%C5%9F-
se%C3%A7imin-sosyal-
psikolojik-otopsisi-
10152f073167).
Cuzan, Alfred (July 2015) “Five
Laws of Politics” PS: Political
Science and Politics, Volume 48,
no. 03: 415 – 419. (doi:10.1017/
S1049096515000165).
Kalaycıoğlu, Ersin (2021) Halk
Yönetimi: Demokrasi ve Popülizm
Çatışmasında Dünya, (Ankara:
Efil Yayınları).
Kocapınar, Gülnur ve Kalaycıoğlu,
Kalaycıoğlu, Ersin (2022)
“Kulturkampf and Voting
Behavior in Turkey: A Key to
Turkish Party Politics?” Ali
Çarkoğlu ve Ersin Kalaycıoğlu,
(der.) Elections and Public
Opinion in Turkey: Through
the Prism of the 2018 Elections,
(London and New York:
Routledge) içinde: 133 - 156.
Ersin (2024): “Elections and
partisanship: analyzing the results
of the 2023 general elections
in Turkey, Southeast European
and Black Sea Studies, (DOI:
10.1080/14683857.2024.2311942).

Halk Yönetimi: Demokrasi ve Popülizm Çatışmasında Dünya

Ersin Kalaycıoğlu

Bu kitap Sanayi Devrimi’nden (1760’lardan) beri, dünyada ortaya

çıkan teknolojik değişim ve onun da etkisiyle oluşan demokrasi,
milliyetçilik ve sosyalizm akımlarının belirlediği küresel gelişmeleri
ve onlara tepki olarak doğan bir siyasal hareket olarak popülizm
olgusunu, küresel salgın ortamında inceleyen bir çalışmadır.
 Mutatis Mutandis
Timsah Ağzını Kapatırsa
2023’ün milli gelir performansının çoğunlukla ithalatı kamçılayan özel tüketim kaynaklı
Geçen ay Türkiye İstatistik
Kurumu (TÜİK) 2023 yılı için
gayrı safi yurt içi gelir (GSYH)
artış hızını %4,5 olarak tahmin
ettiğini duyurdu. Kişi başına
ifade edildiğinde, GSYH, 2023
yılında cari fiyatlarla 307 bin 952
TL, ABD doları cinsinden ise 13
bin 110 $ olarak hesaplandı.
TÜİK verileri ulusal gelirin
faaliyet kırılımları olarak
incelendiğinde 2023 yılında en
hızlı büyüme gösteren sektörlerin
%9,0’la finans ve sigortacılık
ve %7,8’le de inşaat olduğunu
gösteriyor. Kamu hizmetlerinin
en önemli kalemleri olan sağlık
ve eğitim hizmetleri sektöründe
artış hızı %3,8 olarak görülüyor.
Ulusal ekonominin reel sektörleri
arasında en önemli konumda
sayabileceğimiz sanayide büyüme
hızının %0,8’le oldukça yavaş
olduğunu görüyoruz.
gerçekleştiği gözlenmekte.
Tarımda ise %0,2’lik bir daralma
söz konusu.
Büyümenin çoğunlukla iç
tüketim harcamalarına dayalı
olduğu ve dolayısıyla milli gelirin
çoğunlukla bir saman alevi gibi
geçici parlamalara dayandırıldığı
sıklıkla dile getirilen bir gözlem
oldu. Nitekim büyüme hızıyla
karşılaştırıldığında özel tüketim
harcamalarında %12,8’e ulaşan
artış hızı büyümenin neredeyse
yegâne sürükleyicisi olarak
göze çarpıyor. Sabit yatırım
harcamalarına baktığımızda
2022’deki %1,3 düzeyinde olan
düşük temponun ardından gelen
%8,3’lük büyüme temposu, iki
yıla yayılmış ortalamayı ancak
tutturabilmiş gözüküyor. İhracat
ise negatif %2,7’yle reel daralma
içinde olmuş; ithalat harcamaları
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 13
A. Erinç Yeldan
Kadir Has Üniversitesi
erinc.yeldan@khas.edu.tr
(malumunuz milli gelire eksi
katkı veren kalemdir) ise %11,7
genişlemiş.
Dolayısıyla 2023’ün milli gelir
performansının çoğunlukla
ithalatı kamçılayan özel tüketim
kaynaklı olduğunu görüyoruz.
Borç harç, ucuz kredi, bastırılmış
döviz dengesi… Bunlar 2023’ten
bize miras kalan ve hala
sürdürdüğümüz tartışmalar.
Ancak bir de konunun doğrudan
bölüşüm verileri var. Milli
gelirin son 20 yıllık tarihçesinde
bölüşüm ilişkilerini İktisat ve
Toplum’un 2023 Mayıs (Yeldan,
2023) ve Aralık (Boratav, Köse
ve Yeldan, 2023) sayılarında
ayrıntılı ele almıştık. Özellikle
Yeldan (2023), çalışmasında
elde edilen bulguları, milli gelir
içinde ücretlerin payı düşerken,
14V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Şekil 1. Tarım Dışı Net Katma Değerin Bölüşümü (%)
sermayenin payındaki artışı
görsel olarak bir timsahın
açılan çenelerine öykündürerek
timsah kapitalizmi metaforuyla
betimlemekteydi.1
Bu yazımızda, 2023 Mayıs
çalışmasındaki değerlendirmeleri
güncellemekteyiz. Bu seferki
görsel metaforumuz timsah
ağzını kapatırsa…
Önce 2023 Mayıs tarihli
yazımızdan önemli kavramları
ve varsayımlarımızı
anımsatmakta fayda var.
Analizimizin ana ögelerini,
hane halklarına dayalı kişisel
gelir dağılımı değil, iktisatçıların
“fonksiyonel gelir dağılımı” diye
adlandırdıkları, sınıf kategorileri
üzerinden kurgulayacağız ve
verilerimizi tarım dışı sektörlerle
sınırlı tutacağız. Bütün veriler
TÜİK Ulusal Hesaplar2 ve
İstihdam, İşgücü ve Ücret3
Mutatis Mutandis
sekmelerinden derlendi. Tüm
veriler “mevsimsel etkilerden”
arındırılmış serilere dayanmakta.
2003 Sonrasında
Tarım Dışı Katma
Değerin Bölüşümü
Önce metodolojik yaklaşımımızı
bir örnekle açıklayalım: 2003
başında 1. Çeyrek sonunda
Türkiye’nin toplam gayrisafi
yurt içi hasılası (GSYH)
110,028 milyar TL. Bu miktar
1. Çeyrek GSYH’sini veriyor ve
TÜİK’in “mevsimsel etkilerden
arındırılmış” istatistiklerinden
alınma. Bu miktardan,
84,8 milyon TL tutarındaki
(GSYH’nin %0,07’si) üretim
üzerine olan vergiler miktarını
çıkartırsak net GSYH, ya da
net katma değer miktarına
ulaşıyoruz. Bu miktardan da
Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık
Katma Değeri çıkartılırsa
(10,76 milyar TL) bize 2003Ç1
için 99,19 milyar TL tarım dışı
net katma değer büyüklüğünü
veriyor olacak.
Bu değer içerisinde kabaca üç
öge var: ücretli işçiye ödemeleri,
sermaye gelirleri (işletme
artığı) ve sabit sermayeye
yapılan ödemeler (yani aşınma
harcamaları). Sermaye gelirlerini
de net olarak elde etmek için
toplam sermaye gelirlerinden,
sabit sermayenin aşınmasına
yapılan sabit sermaye tüketim
harcamalarını çıkartacağız.
2003Ç1 için ücretli emek geliri
27,352 milyar; net sermaye geliri
de 54,888 milyar TL.
Yani, özetlemek gerekirse,
Net Katma Değer = GSYH –
Üretim Üzerine Olan Vergiler
 Mutatis Mutandis
Şekil 2. Tarım Dışı İşgücü Ödemeleri ve Sermaye Gelirleri Payı - 2019 Sonrası Değişimler
Tarım Dışı Net Katma Değer
= Net Katma Değer – Tarım
Sektörü Katma Değeri
Tarım Dışı Net Sermaye Geliri
(Net İşletme Artığı) = Tarım Dışı
Sermaye Geliri – Sabit Sermaye
Tüketimi
Şekil 1, 2003’ten bu yana söz
konusu tarım dışı net katma
değerin (tarım dışı GSYH’nin)
işgücü ödemeleri ve net sermaye
geliri olarak bölüşüm paylarını
gösteriyor.
Ücretli emeğin tarım dışı net
katma değerden aldığı pay
%27-34 arasında değişmiş.
Zirve yaptığı dönem %34,83’le
2016Ç3 (yani 15 Temmuz
darbesi dönemi). O dönemde
sermaye net gelir payı %48,77’ye
gerilemiş. Ama net sermaye gelir
payının en dip noktası %46,88’le
2020’nin ikinci çeyreği.
Şekil 1’e yakından bakıldığında,
(tarım dışı sektörlerde) ücretli
emeğin gelir payının 2003’ten
2006’nın ortalarına değin hafif
bir gerileme gösterdiğini; ancak
daha sonra bölüşüm paylarının
düzgün bir biçimde artmış
olduğunu görüyoruz. Bu süreç
2016 sonuna değin sürüyor,
ancak sonra, önce durgunlaşıyor
ve 2020 itibarıyla da keskin bir
biçimde düşüşe geçiyor. Öyle
ki 2022’nin ikinci çeyreğinde
%22,30’la en dip noktasını
görüyor. Sonra 2023’ün ilk
çeyreğinde birdenbire bu eğilim
tersine çevrilmiş gözüküyor.
Bilindiği üzere 2023’ün ilk
çeyreğine Mayıs seçimleri
damgasını vurmakta. Seçime
yönelik gelir transferleri, asgari
ücrete uygulanan artışlar,
EYT uygulamasının hayata
geçirilişi… Bütün bunlar
seçim ekonomisinin ana
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 15
bileşenleri olarak anımsadığımız
dönemeçler.
Bu sonucu daha önceki
paylaşımlarda timsah kapitalizmi
ifadesiyle betimlemiştik. Bu
ifadeyi Şekil 2’de izlemek
mümkün. Şekilde TÜİK
verilerinden hareketle hesaplamış
olduğumuz üzere, tarım dışı
sektörlerde ücretli emek ve
sermaye gelirlerinin paylarındaki
değişimler 2019’dan bu yana
sergilenmekte. Gelir paylarında
2020 itibarıyla gözlenen
değişimler biraz tahayyül
gücüyle, sanki ağzı açılmış bir
timsahı göstermekte. Yani şekil
bize, Timsah Kapitalizmi diye
anılan bir betimlemeyi andırıyor.
Ne var ki 2023 seçim
döneminde “timsah çenesini
kapatmış” görünümde.
Bölüşüm göstergelerinde
Cumhurbaşkanlığı Hükümet
16V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Şekil 3. Tarım Dışı Sektörlerde Kar Oranı Endeksi 2019.Ç1=100 S/(C+V) (S: Karlar; C: Sabit
Sermaye Tük Harc.; V: Ücretler)
Sistemi denilen dönemin
tahribatının bir çırpıda telafi
edilme çabasına girişilmiş. Bu
arada asgari ücret reel olarak
çekilmiş durumda; ancak bu
sefer de ortalama ücret düzeyi
reel olarak aşağı çekilerek,
Türkiye, DİSK Araştırma
Dairesi’ndeki meslektaşlarımızın
ifadesiyle bir asgari ücretliler
topluluğuna dönüştürülmüş.
Şimdi de yönümüzü sermaye
tarafındaki göstergelere
çevirelim. Burada en önemi
kavram, kuşkusuz, kâr oranı.
2019 Sonrası (Tarım
Dışı Sektörlerde) Kâr
Oranının Seyri
Kâr oranı, kuşkusuz kapitalist
bir piyasa ekonomisinde birikim
ve büyüme sürecinin ana
dürtüsü. Ancak ne var ki ampirik
iktisat yazınında görsel olarak
hesaplanması son derece çetrefilli
Mutatis Mutandis
ve kavram kargaşasına uğramış
bir gösterge.
Biz bu çalışmada kâr oranı
hesabında Marxgil s / (c+v)
tanımından hareket etmekteyiz.
Burada c, yani sabit sermaye
değeri olarak da sabit sermaye
tüketim harcamaları verilerini
kullanıyoruz.
Şimdi bu yöntem uyarınca
2019Ç1 – 2023Ç4 arasında
tarım dışı kâr oranının seyrine
bakalım. Şekil 3, bu veriyi
sergiliyor.
Şekilde üç evre öne çıkıyor.
2019 başından 2022’nin ikinci
çeyreğine kadar kâr oranı
neredeyse sabit. 2022’nin ikinci
çeyreğinde bir tökezleme söz
konusu. Kâr endeksinde 10
puanlık bir kayıp var, ancak
geçici… Bundan sonra kâr oranı
hızla ivmelenmiş ve 2022Ç3’te
%140’la zirveye taşınmış.
Sonrasında üçüncü dönem
geliyor ve kâr oranında gerileme
başlıyor ve 2019 sonrasının
düzeyine geri taşınıyor.
Bir anlamda Cumhurbaşkanlığı
Hükûmet Sistemi ve COVID
pandemisinin olağandışı
koşulları sermayenin kârlılığını
ivmelendirecek ortamı yaratarak
atlatmış gözüküyor. Söz
konusu dönemin aşılmasında
sermayenin kârlılığı zirveye
çıkmış. Bu gözlem, yakınlarda
yitirdiğimiz değerli Marxist
iktisatçı James Crotty’nin artık
yakından bildiğimiz gözlemini
bizlere bir kez daha anımsatıyor:
sermaye hiçbir krizi israf etmez.
Kaynaklar
Boratav, Korkut, Ahmet H. Köse
& A. Erinç Yeldan (2023)
“Türkiye’de Derinleşen Yapısal
Kriz Eğilimi ve Kar İtilimli
Enflasyon Dinamikleri” İktisat ve
Toplum, No 158: 31-53.
Yeldan, A. Erinç (2023)
“Cumhurbaşkanlığı Hükümet
 Mutatis Mutandis
Sistemi Kıskacında Türkiye
Ekonomisi: Sermayeyi İhya Eden
Benzersiz Bir Bölüşüm Şoku”
İktisat ve Toplum, No 151: Mayıs,
sf. 1-5.
Son Notlar
1. Orijinal ifade UNCTAD
2019 Trade and Development
raporunda geçmiş idi.
UNCTAD çalışanları, neoliberal
Kapitalizm, Tek Başına
– Dünyaya Hükmeden
Sistemin Geleceği
Branko Milanovic
Refah Ekonomisi ve Eşitsizlik
Editörler
Ömer Faruk Çolak, Leyla
Firuze Arda Özalp
küreselleşme dalgası altında
küresel düzeyde yaşanmakta
olan tekelleşme ve gelir
dağılımındaki bozulmayı
vurgulamak amacıyla bir timsah
ağzını andıran grafik tasarımını
bizlerle paylaşmaktaydı.
Grafikte 1995’ten bu yana
dünyadaki en büyük 2.000
çok uluslu tekelin kârlarıyla
karşılaştırmalı olarak emek gelir
paylarını sergilemekteydi. 1995
Eşitsizlikle Mücadele
– Devletin Rolünü
Yeniden Düşünmek
Olivier Blanchard
(Editör)
Anthony B. Atkinson
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 17
sonrasında tekelci kârlar ve
emeğin gelir payındaki açılma,
UNCTAD raporunda “crocodile
capitalism” –timsah kapitalizmi
olarak nitelendirilmiş idi.
2. https://data.tuik.gov.tr/Kategori/
GetKategori?p=ulusal-hesaplar-
113&dil=1
3. https://data.tuik.gov.tr/Kategori/
GetKategori?p=istihdam-issizlik-
ve-ucret-108&dil=1
Küresel Eşitsizlik:
Küreselleşme Çağı
İçin Yeni Bir Yaklaşım
Branko Milanovic
Eşitsizlik: Ne
Yapılabilir?
18V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Kapitalist Düzende Reklamcılık, Sigortacılık
ve Bankacılık
Sermaye sınıfını ortadan kaldırmadan, emekçi sınıfın egemenlik haklarını azami seviyede
koruyan düzenin adı ise sosyal demokrasidir.
Kapitalizm, sermaye sınıfının
egemenliği anlamına gelir.
Sermaye sınıfının tek başına
ve mutlak bir biçimde egemen
olduğu bir ülkede, emekçi sınıf
kategorik olarak egemen olamaz.
Çünkü sermaye sınıfı, emekçi
sınıfı sömürerek oluşan ve
sermayesini arttıran bir sınıftır.
Sermaye sınıfını egemenlik
haklarının tamamıyla
dışında bırakan düzenin adı
komünizmdir. Sermaye sınıfını
ortadan kaldırmadan, emekçi
sınıfın egemenlik haklarını azami
seviyede koruyan düzenin adı
ise sosyal demokrasidir. Sosyal
demokraside esas olan, hem özel
sektörü hem de kamu sektörünü
olanaklı kılan karma ekonomik
modeldir. Komünizm ekonomik
sınıfları ortadan kaldırır, sosyal
demokrasi ise ekonomik sınıflar
arasındaki uçurumu giderir ve
dengeler.
Oxfam adlı araştırma
kurumunun verilerine göre,
dünyadaki refahın %82’si
nüfusun %1’inin elindedir.
Bu gerçek, kapitalizmin
savunulmasını olanaksız
kılmaktadır. Dolayısıyla,
dünyada ciddiye alınabilecek
sadece iki ekonomik ve siyasi
düzen vardır: Kapitalizmi kökten
ve toptan ortadan kaldıran
komünizm ve kapitalizmin
adaletsizliklerini asgari düzeye
çeken ve uygulanabilir olduğunu
kanıtlamış sosyal demokrasi.
Karma ekonomik modeli
uygulamak, özel sektörün
karşısında güçlü bir kamu
sektörü oluşturmak, emekçi
sınıfın vergi yükünü azaltıp
sermaye sınıfının vergi yükünü
arttırmak, emekçi sınıfın
sermaye sınıfı karşısındaki
haklarını savunacak sendikal
örgütlenmeyi desteklemek,
Örsan K. Öymen
Işık Üniversitesi
ooymen@yahoo.com
tüm vatandaşlara ücretsiz ve
nitelikli kamusal eğitim ve sağlık
hizmetleri vermek gibi sosyal
demokrat yöntemlerle, emekçi
sınıfın sömürülmesi asgari
düzeye çekilebilir.
Sosyal demokrasi, demokratik
solculuk, halkçılık, devletçilik,
kamuculuk olarak bilinen
ekonomik ve siyasi modeller,
hem sanayi ve teknoloji üretim
sektörü, hem tarımsal üretim
sektörü hem de hizmet sektörü
için, bu yöntemleri önerir ve
uygular.
Ancak, emekçi sınıfın ve
halkın sömürülmesini azami
seviyede engellemek için, bu
temel önlemlerin dışında,
özel sektördeki reklamcılık,
sigortacılık ve bankacılık
alanlarının çalışma biçimlerinin
de yeniden yapılandırılması
gerekir.

Bugünkü biçimiyle reklamcılık,
bir ürünün gerçeklere uygun bir
biçimde tanıtılmasından ziyade,
gerçeklere aykırı bir biçimde
propagandasının yapıldığı bir
alandır.
Reklamlar, bir ürünün veya
hizmetin daha fazla satılması
ve şirketlerin kar etmesi için
hazırlanır. Bu süreç zaman
zaman, ürünler ve hizmet
hakkında yanlış ve yanıltıcı
bilgilerin verilmesi yoluyla
gerçekleşir; zaman zaman da,
insanların sevgi, dostluk, ahlak,
erdem, adalet, dayanışma,
yardımseverlik, merhamet,
cömertlik, vicdan, vatanseverlik
gibi değerlerini ve duygularını
kullanarak ve sömürerek
gerçekleşir.
Reklam filmlerinde, bir yandan
ürün ve hizmet pazarlanırken,
bir yandan da bu değerlerle
ve duygularla ilgili bir konu
işleniyormuş izlenimi verilir.
Oysa reklamın böyle bir konusu
kategorik olarak olamaz.
Reklamın tek amacı, ürünü
ve hizmeti daha fazla satmak,
ürünü ve hizmeti veren şirketin
kâr etmesini sağlamaktır.
Burada yapılan iş, insanı bir
görünüşle aldatmak ve gerçekleri
örtbas etmekten başka bir şey
değildir. Reklamcılık kapitalist
düzende, bazı istisnalar hariç
tutulacak olursa, büyük ölçüde,
bir aldatmaca sektörüne
dönüşmüştür.
Özel sektör sigortacılığı da
kapitalist düzende sorunlu
hale gelen alanlardan birisidir.
Sigortacılık, vatandaşı
herhangi bir konuda güvence
altına almaktan ziyade, risk
satmak işlevini görür. Bu
süreçte sigortacılık kârını
arttırmak dışında bir ölçütle
hareket etmediği için, sigorta
vatandaşı güvence altına alan
bir mekanizma olmaktan çok,
vatandaşı sömüren bir düzene
dönüşmüştür.
Örneğin, bir özel sağlık
sigortasına sahip olan vatandaş,
belli bir sağlık sorunu
yaşadıktan veya bu sağlık sorunu
kronikleştikten sonra, söz
konusu sağlık sorunu, bir sonraki
yılda sözleşme yenilenirken,
kapsam dışında bırakılabilmekte
veya sağlık sigortası ödemeleri
ona göre yükselebilmektedir.
Ayrıca sağlık sigortalarında, daha
düşük olasılık olarak görülen
ve daha düşük oranda yaşanan
yatakta tedavilerde giderlerin
tamamı sigorta tarafından
karşılanabilirken, daha yüksek
olasılık olan ve daha sık rastlanan
ayakta tedavilerde yıllık sağlık
gideri sınırı konmakta ve bu sınır
da oldukça düşük seviyelerde
kalmaktadır.
Oysa özel sağlık sigortaları
kâr oranlarını belli bir ölçüde
düşürerek, vatandaşlara daha
kapsamlı güvenceler verebilir.
Ancak kâr oranlarını azami
seviyeye çekmek, vatandaşın
sağlık güvencesini azami ölçüde
sağlamaktan daha önemli bir
konu olarak görüldüğü için,
özel sigortacılık vatandaşın
sömürülmesine yol açmaktadır.
Bankacılık da kapitalist düzende,
vatandaşın sömürülmesinin
aracı olmak işlevini gören
sektörlerden birisidir. Bankalar,
paranın fiziki bağlamda güvenlik
altına alınmasını sağlayan
kurumlar gibi görünseler de,
vatandaşın parasını yatırımlarda
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 19
kullanarak veya borsada işleterek
veya vatandaşı borçlandırarak,
bankacılık deyimiyle, vatandaşa
“kredi vererek” ve bunun
karşılığında vatandaştan faiz
geliri elde ederek, kârlarını
azami seviyeye çekmeyi amaçlar.
Parasını bankada faiz hesabına
yatırarak faiz geliri elde eden
vatandaşlar da olsa dahi,
bankacılık sektöründeki genel
karşılıklı alışverişte ve işleyişte,
her zaman daha kârlı ve kazançlı
çıkan kesim bankanın kendisidir,
vatandaş değildir.
Kapitalist düzen geçerli olduğu
sürece, reklamcılık, sigortacılık
ve bankacılık sektörlerinin
bu yapısıyla var olmasının
kaçınılmaz olduğu bazıları
tarafından savunulabilse de,
komünist düzene geçilmeden
veya söz konusu sektörlerdeki
özel şirketler kamulaştırılmadan
da, sosyal demokrat, demokratik
solcu, halkçı, devletçi ve kamucu
bir anlayışla, reklamcılık,
sigortacılık ve bankacılık
sektöründe, vatandaşın ve
halkın lehine yasal düzenlemeler
yapılabilir, denetleme
mekanizmaları devreye
sokulabilir, cezai yaptırımlar
uygulanabilir ve özel şirketlerin
kâr oranlarının sınırlandırılması
sağlanabilir.
Ancak bunların yapılabilmesi
için öncelikle, kapitalizm
veya serbest piyasa ekonomisi
adı verilen ahlaksız sömürü
düzeninin frenlenmesi,
sermaye sınıfının yönettiği
ticari piyasanın değil,
halkın ve vatandaşın serbest
olmasının daha önemli ve
değerli olduğunun anlaşılması
gerekmektedir.
20V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Almanya’yı Kıskandıran Zenginlerimiz: Az
İstihdam, Az Sermaye Birikimi ve Bol Servet
Sermaye birikimi artmayıp istihdam hızlı büyümediğinde reel ücretler düşük kalmakta ve
sermaye-emek ikamesi olmamaktadır.
Gayrimenkul Cenneti
Ülke
Charlize Theron haberiyle
başlayalım. Ünlü aktrist,
malikanesini 3,7 milyon dolara
satışa çıkarmış. Nasrettin Hoca
da durur mu, yapıştırmış nükteyi,
“Charlize, sen o parayla Şişli’de
bir daire bile alamazsın.”
Nükte bir kenara, Türkiye’de çok
büyük bir gayrimenkul balonu
olduğu aşikar. Biz bu kısa yazıda
bu balonun yapısal olduğunu ve
yüksek gayrimenkul (arsa, arazi
ve konut) stoku ve fiyatlarıyla
düşük sermaye birikimi ve düşük
istihdam oranı arasında bir ilişki
olduğunu göstermeye çalışacağız.
Önce Türkiye ve Almanya’daki
konut durumuna bakalım.
Malum, Almanya nüfusu (84.6
milyon)1 ile Türkiye nüfusu (85
Siyasal İktisat
milyon) neredeyse eşdeğer. Peki,
Almanya’da kaç hane ve kaç
konut var? Almanya’da 41 milyon
hane2 varmış 2023 yılında. Buna
karşılık son verinin olduğu 2023
yılı başında ise 41,9 milyon daire
(konut) varmış. Aradaki fark
sadece 900 bin.
Gelelim Türkiye’ye. İşler hemen
sarpa sarmaya başlıyor. İlk olarak
konut ve hane sayısını doğrudan
size veren bir veri sayfası yok.
Hane sayısını TÜİK’in ADKS’ye
dayalı nüfus istatistikleri
bültenlerinden buluyoruz, 26,7
milyon. Konut sayısı defalarca
yazdığım gibi muamma.
Devletin resmi deprem raporuna
(Earthquake Assesment Report,
2023) bakarsanız 2021 yılında
40,2 milyon imiş. Bunun üzerine
son iki sene içinde kullanım izni
Alper Duman
İzmir Ekonomi Üniversitesi
alper.duman@ieu.edu.tr
alınanları eklersek 2023 yılında
konut sayısının 41,5 milyon
olduğu sonucuna varıyoruz.
Dikkat edin lütfen, 26,7 milyon
haneye karşılık 41,5 milyon
konut. Aradaki fark 14,8 milyon!
Buna dolaylı arz fazlası (DAF)
diyelim.
DAF’ın parasal karşılığını
bulmak için ortalama konut
fiyatına bakalım, 3 milyon
TL3. Yani, DAF’ın değeri 44,4
trilyon TL’dir. GSYH’nin 2023
yılında 26,3 trilyon TL olduğunu
söylüyor TÜİK; bu bize DAF/
GSYH oranı olarak 1.69’u verir.
Yani ulusal gelirin neredeyse
iki katına yakın bir meblağ
dolaylı arz fazlası gayrimenkule
yatırılmış durumda. Neden
acaba? Yüksek getiri olmasın.
 Siyasal İktisat İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 21
Bir sonraki bölümde biraz daha inşaat iskeleleri bunun kısmi bir kısmı Avrupa’da yaşayan
rafine bir hesaplamayı 2002-2023 olduğunu göstermektedir. göçmenlerimize yapılmış olabilir.
dönemi için yapacağız. Son sütunda yer alan rakamlar, Bu konutlar yılda ancak bir
ilk el konut satışlarıdır. Toplanan kaç ay kullanılır durumdadır.
AKP Dönemi veri 2013 yılında başlamaktadır. GAF’ın 8 milyon olduğunu iddia
Elimizde TÜİK’in inşaat Önceki yıllara dair fikir vermesi ediyorum. Aksini iddia eden
isatistikleri ve 2013-2023 için 2013 sonrası toplam ilk mantıklı sebepler sunsun lütfen!
arası için de ilk el konut satış satışın toplam kullanım iznine
istatistikleri var. oranı olan 0,75’i önceki yıllardaki
Fırsat Maliyeti,
kullanım izni rakamlarıyla
Sermaye Birikimi ve
Tablo 1: İnşaat ve Satış çarptık ve 2013 yılı öncesi Kayıp İstihdam
Yıl Ruhsat Kullanım İlk El Satış tablodaki rakamları elde Eğer GAF’ın 8 milyon olduğu
2002 161.920 161.491 121.118 ettik. Varsayımımızı makul makul bir varsayımsa, bu, 24
2003 202.854 162.908 122.181 görürseniz bu bize 2002- trilyon TL’nin sermaye birikimi
2004 330.446 164.994 123.746 2023 arası toplam 8,7 yerine gayrimenkul serveti için
2005 546.618 249.816 187.362 milyon ilk el satış olduğunu tahsis edildiği anlamını taşır.
2006 600.387 295.389 221.542 söylemektedir. Yani Bunun dolar karşılığı 800 milyar
2007 584.955 326.484 244.863 kafadan arz fazlası (KAF) dolardır. Türkiye ekonomisinde
2008 503.565 357.286 267.965 2,9 milyondur; toplam çalışan başına düşen sermaye
2009 518.475 469.981 352.486 kullanım izni alınan konut stoku 80 bin dolar civarındadır.
2010 907.451 429.755 322.316 sayısı ile toplam ilk el satış Velhasılıkelam, bu 24 trilyon
2011 650.127 556.769 417.577 sayısı arasındaki fark budur. TL sermaye birikimi için
2012 771.878 556.331 417.248 KAF’ın parasal değeri 8,7 kullanılmış olsaydı, 10 milyon
2013 839.630 726.339 529.129 trilyon TL’dir ve KAF/GSYH insanımız istihdam edilebilirdi.
2014 1.031.754 777.596 541.554 oranı da 0,35’dir. Bu durumda da istihdam
2015 897.230 732.948 598.667 oranımız %48 yerine %64,6
Gerçek arz fazlası (GAF),
2016 1.006.650 754.174 631.686 olurdu.
DAF ile KAF arasında bir
2017 1.405.447 833.517 659.698
yerdedir. Bunun bir çok
2018 669.165 894.240 651.572
nedeni var. (1) 2002 yılında
Kuramsal ve Tarihsel
2019 319.720 738.816 511.682
nüfus 65 milyon idi. 2023 Nedenler
2020 555.132 599.999 469.740
yılına kadar bu ekstra Gayrimenkulün, daha doğrusu
2021 726.649 626.685 461.523
nüfusa (20 milyon) düşen toprağın merkezinde yer aldığ
2022 697.596 642.325 460.079
hane sayısını 5 milyon mantıklı dinamik makro
2023 843.077 533.375 379.542
olarak tahmin edersek ve modeller bulmak zor. Bize
tümünün bir konuta yerleştiğini ilham verebilecek olan Hirano
Dikkatimizi ilk çeken olgu,
varsayarsak bu ekstra nüfusun ve Stiglitz (2022) çalışması.
toplam inşaat ruhsatı ile
talebi satılan 8,7 milyon konut Basitçe paranın (servetin)
kullanım izni arasındaki fark.
yerine 5 milyon konut olacaktır. iki alana yönelebileceğini ve
Ruhsat toplamı 14,7 milyon
Bu GAF’ı ilk aşamada 2,9 bu iki alandaki getirilerin
iken kullanım izni toplamı 11,6
milyondan 6,6 milyona yükseltir. uzun dönemde aynı olması
milyondur. Yani 3,1 milyon
(2) Bu ekstra nüfusun bir kısmı gerektiğini baz alan bu çalışma
konut yapılmayı beklemektedir.
2002 yılı öncesinden gelen yol gösterici.4 Gayrimenkul
Kısmen bazılarından vazgeçilmiş
arz fazlası konutlara yerleşmiş fiyatlarının belirli bir eşik
olabilir. Yine etrafta gördüğümüz
olabilir. (3) İlk el satışların epey değerinden başlangıçta yüksek
22V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
olduğu ve ekonomik aktörlerin
gelecekte faiz hadlerinin
yükseleceğini öngörerek
tasarruflarını bu dönemde
azalttıkları bu modelde,
sermaye birikimi düşük olacak,
istihdam artışı oranı düşük
olacak ama sermayenin getirisi
yüksek olacaktır. Sermayenin
getirisine erişilmesi için
gayrimenkul fiyatları artacak
ve gayrimenkul servet birikimi
sermaye birikimini dışlayacaktır
(crowding-out).
Bu dinamiğin bir geri besleme
kanalı da ücretler üzerinden
yürümektedir. Sermaye birikimi
artmayıp istihdam hızlı
büyümediğinde reel ücretler
düşük kalmakta ve sermaye-
emek ikamesi olmamaktadır. Bu
durum da sermayenin getirisini
artırmakta, buna karşılık
gayrimenkul (toprak) fiyatları
(ve toplam serveti) artarak
sermaye birikimine koşut
yüksek getiriler elde etmektedir.
Hirano ve Stiglitz (2022) bu
dinamiği dizginlemek için
anlamlı bir gayrimenkul
(toprak) vergisi konulmasını
önermektedir. Bu önerinin basit
bir mantığı vardır. Ellerine
geçecek vergi sonrası net getiri
düşecekse gayrimenkule yatırım
yapmaktan vazgeçerler. Sermaye
birikimine daha fazla tahsis
edilen kaynak sermayenin
getirisini düşürür ve bunun
karşılığında gayrimenkul
getirisinin düşmesi için de
gayrimenkul fiyatları çok daha
yavaş artar.
Siyasal İktisat
Türkiye’deki aşırı gayrimenkul
birikiminin tarihsel nedenleri
vardır. Türkiye Cumhuriyeti
kurulurken Avrupa’da
olduğu gibi bir aristokrasi
devralınmamıştır. Dolayısıyla
toprakların büyük bir bölümü
devletin doğrudan sahipliği
altındaydı. Bazı tahminlere göre
kamu ve özel toprak sahipliği
dağılımı %70’e %30 civarındaydı.
Türkiye’de toprak kamudan özel
sektöre geçmektedir. Güncel
durumda kamunun arsa ve arazi
varlığı %40’lara gerilemiştir.
Tarım arazileri için devredilerek
başlanılan bu süreç 1960’lardan
1980’lere gecekondulara
bırakılan arsa ve arazilere,
sonrasında da gerçek değerinden
çok daha ucuza satılan kamu
arazilerine (özelleştirilen
işletmelerin gayrimenkul
varlıklarını düşünün) dek
uzanmıştır.
Türkiye’de gayrimenkul
vergisi yoktur ya da çok çok
düşüktür. Önceki yazılarımda
Nicholas Kaldor’un şikayetinden
bahsetmiştim. Kaldor,
Türkiye’de arazilerin ortalama
değerlerinin 1936-1960 arası
50 kat artmış olmasına rağmen
toplanan arazi vergisinin 2,7 kat
artmasından şikayet etmektedir.
Kentleşme sonrası aynı
durum arsalar için çok daha
dramatik bir şekilde geçerlidir.
Sağlamasını yapmanız çok kolay.
Belediyenizden mahalleniz hatta
sokağınız için arsa rayiç bedeline
bakın, sonra bunu internetten
mahallenizde satılık arsaların
fiyatlarıyla (metrekare başına)
karşılaştırın. On-yirmi kat fark
olduğunu göreceksiniz.
Türkiye’de gayrimenkul (toprak)
fiyatları başından beri yüksek
düzeydeydi. Lisans öğrencim
Gülsüm Aslan’ın staj projesi,
dönemin gazetelerinden
gayrimenkul ilanlarını
derlemekti. Toplamda 760 ilan
buldu. 1950 yılına ait 104 ilanda
metrekare başına fiyat 55 TL
idi. Dönemin kuruyla bu 19,6
dolar demektir. 1950 yılında
kişi başı GSYH 166 dolardı.5
100 metrekarelik bir arsa için
ortalama yıllık gelirden fazla bir
meblağ gerekliydi.
Türkiye’de gayrimenkul (toprak)
yatırımı hep yüksek olmuş ve
hep yüksek getiri sağlamıştır.
Birinci Kalkınma Planı
(1963-1967) ’ndaki en büyük
şikayetlerden biri gayrimenkul
(konut) yatırımlarının özel
sektör yatırımlarının üçte
ikisini oluşturacak kadar büyük
olmasıdır. Son dönemde bu
durum artık akıl almaz boyutlara
ulaştı. Son beş yılda reel
gayrimenkul fiyat artışı (TÜİK’in
enflasyon rakamlarına göre)
yüzde 200 oldu. Bu uluslararası
literatürde tanımlanan eşik
değerin (%100) tam iki katı.
Balon değil, zeplin! Bu arada
konutta sağlanan kira gelirini
dikkate almıyorum bile.
Bu Gayrimenkuller
Kimin?
Türkiye’de resmi istatistikler ev
sahipliği oranının %56 olduğunu
söylüyor. Eğer 41,5 milyon konut
varsa bu durumda en azından 18
 Siyasal İktisat
milyon konutun iki ya da fazla
konutu olanlara ait olduğunu
çıkarabiliriz. Daha önce de
bahsettiğim ve neden bir türlü
yayımlanmadığını sorguladığım
Hanehalkı Finans ve Tüketim
Anketi metodojisini anlatan
TCMB’nin Çalışma Tebliği’nin
Tablo 5’ine göre örneklemin
sadece %12,5’inin oturduğu ev
dışında ekstra bir gayrimenkulu
var görünüyor.6 Bu, 3,3 milyon
hane demek. Kim bu haneler?
Devletimizin buna bir yanıtı
yok. Biz yanıtlamaya çalışalım.
Eğer itiraz eden olursa ne
önerdiklerini bilmek hakkımız.
Altı gruba ayırabiliriz. (1) Büyük
ve küçük patronlar. Bir milyona
yakın anonim ve limited şirket
sahibi. Büyükbaş KOBİ sahipleri
de dahil bu gruba. (2) İşini bilen
serbest meslek erbabı. Kuyumcu,
minibüs ve taksi sahipleri, eşraf
vb. (3) Müteahhitlere kat karşılığı
verebilen arsa sahipleri, (4) askeri
ve sivil bürokrasinin üst orta ve
üst katmanları, (5) Gurbetçiler
ve (6) iyi kazanan üst düzey
yöneticiler ya da yüksek ücretli
bazı çalışanlar.7
Bu gruplar içinde vergisini
hakkıyla veren (gayrimenkul
vergisinden bahsetmiyorum,
kastım gelir vergisi) iki grup
(4) ve (6) olacaktır. Neden mi?
2023 yılında beyana dayalı
tahsil edilen gelir vergisi toplam
vergilerin %1 bile değildi
de ondan. Diğer 4 grup ne
kazançlarını doğru beyan ediyor
ne de kazançlarından vergi
veriyor. Bu durumda neden
sermaye birikimi yapsınlar ki?
Mekanizmalar
Tapu ve Kadastro Genel
Müdürlüğü verilerine göre 2023
yılında 2 milyon 949 bin 437
satış işlemi yapılmış. İnanılmaz
bir miktar. Ortalamada 2
milyon TL’lik satış tutarıyla bu
6 trilyon TL’lik işlem hacmi
demek. GSYH’nin %23’üne denk
geliyor kabaca. Bir fikir vermesi
açısından bu hacmin sanayinin
toplam GSYH’deki payına az çok
eşit olduğunu belirtelim.
Yani sadece stok olarak değil,
akım olarak da gayrimenkul
Türkiye ekonomisindeki temel
belirleyici piyasa. Bu durumda
aktörlerin davranışları da bu
minvalde şekilleniyor. Parası
olan bu kervana katılmak için
fırsat kolluyor. Zaten üretimden
ziyade ticaret üzerine inşa
edilmiş Türkiye kapitalizminin
atardamarı gayrimenkul işlemleri
oluyor.
İkinci mekanizma, kredi
için gayrimenkulün teminat
oluşturmasıdır. Kredi miktarı
ve kredi faizinin teminat
büyüklüğüne bağlı olduğu,
iktisat yazınında üzerinde
görüş birliği olan bir olgudur.
Türkiye’de ortalamada teminat
büyüklüğünün alınacak kredi
büyüklüğüne eşit olması
beklenir. Yani ne kadar teminat,
o kadar kredi. Dahası teminat
miktarı arttıkça kredi faizleri
de düşmektedir. Firmalar bunu
bildiklerinden en büyük teminat
kalemi olarak gayrimenkul
birikimine aşırı önem verirler.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 23
Firma finansmanının neredeyse
yüzde doksanı bankacılık
sektöründen elde edilen krediler
olduğundan teminat değerleri
hem finans sistemi hem de reel
sektör için hayati önemdedir.
Varlık deflasyonu Türkiye
ekonomisinde kıyamet anlamına
gelebilir. Bu da gayrimenkul
fiyatlarının cari düşüşüne engel
olan en önemli etkendir.
Üçüncü mekanizma yerel siyasal
iktisadın gayrimenkul rantı
üzerine kurulmasıdır. Stok ve
akım değerleri olarak bu kadar
mühim olan gayrimenkul,
yerel düzeyde imar planları,
imara açılan araziler ve emsal
değerlerinin yükseltilmesi gibi
kanallarla yerel politikacıların
(belediye başkanları ve
belediye meclis üyeleri gibi)
en önemli iştigal alanıdır. Yine
Türkiye Ekonomisi dersindeki
öğrencilerime yaptırdığım
projede, İzmir ilçelerindeki imar
komisyonu üyelerinin neredeyse
yarısının inşaat, turizm, restoran
işletmeciliği ve mimarlık gibi
gayrimenkul dünyasıyla birebir
ilişkili alanlardan geldiğini
bulguladık.
Sonuç
Türkiye ekonomisinde
normalleşme şimdilerde
konuşulduğu şekliyle faizlerin
artırılması ve ortodoks mali
politikalara dönülmesiyle
gerçekleşmez. Gerçek
normalleşme gayrimenkulün
(ve finansal servetin) üretime
yönelik sermaye stoku (makine
ve ekipman) karşısında olması
24V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
gereken yerine dönmesiyle olur.
Hanehalkları ve firmaları zaten
arz fazlası olan gayrimenkulden
uzaklaştırıp sermaye birikimine
yöneltmek, istihdamı artırıp reel
ücretleri yükselterek, firmaları ve
teknolojik atılımı getirebilecek
yatırıma yönelterek olur.
Bunun ilk adımı gayrimenkul
vergilerinin artırılması
olmalıdır. Bir hanenin taşıt için
ödediği verginin sahibi olduğu
gayrimenkul için ödediği vergiden
fazla olması garabettir. Kamu
arazilerine deyim yerindeyse
konan ve bu yolla zenginleşenlerin
vergi vermemesi düpedüz suçtur.
İmar planları değişiklikleriyle
yaratılan rantın birilerinin cebinde
kalması suçtur.
Bankacılık sisteminin teminata
dayalı kredi verme yolunu
değiştirmesi gerekir. İki firma
alalım: Firma A, daha verimli
ama gayrimenkul teminatı düşük.
Firma B, daha verimsiz ama
büyük bir gayrimenkul teminatı
var. Verimsiz firma hem daha çok
kredi alacak hem de daha düşük
bir faiz yüküyle karşılaşacak. Bu
tahsis problemi de verimliliği
düşerecek ve üretim artışını
kısıtlayacaktır.
Arsa rayiç bedelleri ile piyasa
değerlerinin uyumlaştırılması
elzemdir. Yerel düzeyde
belediyelerin finansmanında
merkezi otoritenin rolünü
azaltmanın yolu, arsa rayiç
bedellerinin gerçek piyasa
değerlerine çekilerek gelişmiş
ülkelerde olduğu gibi ana
finansman kaynağının
gayrimenkul vergisi olmasıdır.
Siyasal İktisat
Mekanizma tasarımı yol
göstericidir. Gayrimenkul
sahiplerine ellerindeki varlığın
değerini deklare etmesi istenir.
Bu değerden sözgelimi %1
vergi ödeyecekleri bildirilir.
Devlet deklare edilen değerden
gayrimenkulü satın alma
hakkını ilan eder. Basit oyun
kuramı çıkarımları gayrimenkul
sahiplerinin doğruya yakın
bir değeri deklare edeceklerini
söyler. Düşük bir değer söylerse
gayrimenkul ellerinden gider,
yüksek bir değer söylerlerse çok
vergi öderler.
Sonuçta ülkemizin vatandaşları
Almanya’ya iltica eden ilk üç
ülkeden biri olması milli ve yerli
bir utanç kaynağıdır. Bu utancın
kaynaklarından en büyüğü de
gayrimenkul piyasasındaki siyasal
iktisattır.
Kaynakça
Betti, Gianni v.d. (2022), “Central
Bank of the Republic of
Turkey Household Finance
and Consumption Survey
Methodology”, TCMB Working
Paper No: 22/01 https://
www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/
connect/7d740a9c-694d-4537-
884f-dc51f6e56fd4/wp2201.pdf?M
OD=AJPERES&CACHEID=ROO
TWORKSPACE-7d740a9c-694d-
4537-884f-dc51f6e56fd4-o1QgyUx
Hirano, T. ve Stiglitz, J. E. (2022),
“Land Speculation and Wobbly
Dynamics with Endogenous Phase
Tranistions”, NBER Working Paper
No: 29745, https://www.nber.org/
system/files/working_papers/
w29745/w29745.pdf
Kaldor, N. (1981), “Türk Vergi
Sistemi Üzerine Rapor”, Toplum ve
Bilim, 15/16, s.94-115
Stiglitz, J.E., (2016). “New theoretical
perspectives on the distribution
of income and wealth among
individuals”. In Inequality
and Growth: Patterns and
Policy: Volume I: Concepts and
Analysis (pp. 1-71). London:
Palgrave Macmillan UK.
Türkiye Earthquakes Recovery
and Reconstruction Assessment
(2023), https://www.sbb.gov.tr/wp-
content/uploads/2023/03/Turkiye-
Recovery-and-Reconstruction-
Assessment.pdf
Son Notlar
1. Bkz. https://www.destatis.de/EN/
Themes/Society-Environment/
Population/Current-Population/_
node.html
2. Bkz. https://www.destatis.de/EN/
Themes/Society-Environment/
Population/Households-
Families/_node.html#sprg479862
3. Bkz. https://www.dunya.com/
sektorler/emlak/turkiyede-
ortalama-konut-fiyati-3-milyon-
lirayi-gecti-haberi-716448
4. Bu çalışmanın öncülü
sayılabilecek bir makaleye eski bir
İktisat ve Toplum yazımızda atıfta
bulunmuştuk.
5. Bkz. https://www.dunya.com/
ekonomi/kisi-basina-milli-
gelir-93-yilda-205-kat-artti-
haberi-335724
6. Bkz. https://www.tcmb.gov.tr/wps/
wcm/connect/7d740a9c-694d-
4537-884f-dc51f6e56fd4/wp2201.
pdf?MOD=AJPERES&CACHEID
=ROOTWORKSPACE-7d740a9c-
694d-4537-884f-dc51f6e56fd4-
o1QgyUx Tablo 5., sayfa 17.
7. Bu grupların her birinden en az
bir tane tanıdık örneklemim var.
Biraz düşününce sizin de çıkar.
 İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 25

Müveddet Konuşkan Bayraktar Şule Sidrenur Öztürk İsmail Tufan Işın Çelebi
T.C. Sağlık Bakanlığı Konya Meram Devlet Hastanesi Akdeniz Üniversitesi Altınbaş Üniversitesi
muveddetkonuskan@gmail.com sulesidrenurozturk@gmail.com itufan05@yahoo.com isin.celebi@altinbas.edu.tr

Türkiye’deki 2024 Yerel Seçimlerinin

Değerlendirmesi: Düşük Gelir Gruplarının
Seçim Sonuçlarına Etkisi Ne Oldu?

Emekliler sadece bu yerel seçimlerde geliri düşük sosyal kesim değildi, aksine önceki yıllarda da
düşük gelirli grupların başında geliyorlardı.

Giriş Tablo 1: Yerel Seçimlerde İlk Altı Sırayı Alan Partiler

Türkiye’nin 31 Mart 2024 CHP AKP YRP DEM MHP İYİ Parti
yerel seçimleri, gelecek için Büyükşehir 14 12 1 3
önemli dersler ve sonuçlar İlçe 358 368 40 72 130 25
ortaya çıkardı. Bunları dikkatle Belde 61 169 24 10 98 7

incelemeli ve değerlendirmeliyiz. Alınan oy 17.391.548 16.339.771 2.851.784 2.625.588 2.297.662 1.735.924

Öncelikle, 31 Mart 2024 Oran (%) 37,76 35,48 6,19 5,70 4,98 3,76

yerel seçimlerinde, katılım Değişim (%) +9,19 −7,24 +6,19 +1,46 −3,14 −3,69

oranında ciddi düşüş görüldü. Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/2024_Türkiye_yerel_seçimleri, Erişim Tarihi:

Bu seçim aynı zamanda, gelir
dağılımından daha düşük
pay alan kesimlerin (asgari
ücretlilerin ve emeklilerin)
etkili olduğu bir seçim oldu.
Bu çalışma, bu durumu analiz
etmeye ve değerlendirmeye
yönelik bir ön araştırmadır.
Yerel seçimlerde kayıtlı
61,4 milyon seçmenden %78,11’i
oy kullandı. Yerel seçimlere
katılan seçmen oranı bir önceki
seçime göre %6,49 azaldı.
9 Nisan 2024
Yerel Seçim Sonuçları
ve Tercihlerin
Nedenleri
Yerel seçim sonuçları,
önümüzdeki genel seçim
öncesinde kamuoyunda
büyük bir tartışma yarattı.
Cumhurbaşkanı Erdoğan,
yerel seçimin ardından merkez
yürütme kurulunda yaptığı
konuşmada, “Böyle devam
edersek güneş görmüş buz gibi
eririz.” demiştir.
Bu seçimde, seçmen tercihleri
açısından sonuçları il bazında
detaylı analiz etmeliyiz. Temel
soru, düşük gelir gruplarının ve
emeklilerin seçim sonuçlarına
etkisi ne olmuştur?
Kültürel benzerlikler, ekonomik
durumun nispeten zayıf
olması, gelir dağılımlarının
26V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
bozulması ve sistem değişikliği
ile Başkanlık sistemine geçişin
etkileri nasıl olmuştur?
Emeklilik ve Seçim
Etkisi
Bu çalışmada seçim sonuçlarının
arkasındaki nedenlerden biri
olarak; gelir dağılımlarının
hızla bozulması, hayat pahalılığı
ve emeklilerin rolü çok iyi
değerlendirilmelidir.
Ancak tek başına bu etkenlerin
sonuçları açıklamada yeterli
olmadığını da düşünmekteyiz.
Emeklilerin seçim sonuçlarına
etkisi üzerine yapılan
tartışmalarda, gelir dağılımı,
gelir düzeyi ve emekli aylıkları
önemli bir yer tutmuştur. Ancak,
sadece gelir düzeyi üzerinden
yapılan değerlendirmeler yetersiz
kalabilir. Çünkü toplumların
siyasi kaderini bireylerin
hissettikleri toplam refah düzeyi
belirlemektedir.
Gelir olarak değerlendirilen
emekli maaşları, toplam
refah düzeyinin yalnızca bir
parametresini oluşturmaktadır.
Gelirin yanı sıra, emekli
bireylerin;
temel hak ve özgürlükleri,
kendilerine sunulan fırsatlar
ve tehditlerden korunma
durumları,
sosyal ve siyasal hakları,
sağlık sistemine erişim ve
kaliteli sağlık hizmeti alabilme
düzeyleri,
seçim tercihlerini etkileyen
önemli faktörlerdir.
Emekli Bireylerin
Dayanışması
Yerel seçimlerin ardından
yapılan seçim sonuçlarına dair
değerlendirmelerde, özellikle 15
milyonu aşan emekli sayısına
vurgu yapıldı ve kamuoyunda
seçim sonuçlarını belirleyen
kesimin emekliler olduğu
konusunda güçlü bir kanı oluştu.
İddiaya göre, hükümetin
emeklileri ve ücretlileri ve
“maaş” konusunda ihmal
etmesi ve bu dar gelirli kesimin
tutumlarının sandığa yansıması,
doğrudan seçim sonuçlarını
etkiledi.
Bu görüş, seçim akşamından
itibaren çokça dile getirilse
de uzmanların algılarının
varsayımı olduğunu
düşünüyoruz.
Bu sübjektif yorumlar ve
hükümetin yüksek enflasyon
sorununu emekli ve ücretli
kesimin gelirine bağlaması, bizi
bu araştırmayı yapmaya mecbur
kıldı.
Emeklilik Nedir?
Emeklilik, çalışmanın sona
ermesiyle başlayan ve serbest
zamanın tadını çıkarma
sürecine adım atılan bir yaşam
dönemi olarak kabul edilebilir.
Bu yaşam döneminde,
geçmişteki çalışma hayatının
anıları ile bugünkü serbest
zamanın keyfi bir araya gelir.
Bugünün modern toplumlarında
“iş ve oyun”, temel antropolojik
kategoriler olarak kabul edilir
ve bireylerin bunlar olmadan
bir arada düşünülemeyeceği
gerçeğiyle ilişkilendirilir (Berger
ve Berger, 1994: 175).
50 Yaş ve Üzeri
Nüfusun Etkisi
Demografik yaşlanmanın
belirleyici göstergelerinden
biri de 50 yaş ve üzeri nüfusun
toplam nüfus içindeki artış
oranıdır. Türkiye’nin nüfusu
84.372.377 kişidir. Bunun
%26,85’i (22.653.983 kişi) 50 yaş
ve üzerindedir. Bunun %32,82’si
(7.436.760 kişi) İstanbul,
Ankara, İzmir ve Antalya gibi
büyük illerde yaşamaktadır.
Bu illerde yaşayan 50 yaş ve
üzeri kişilerin toplam sayısı
7,5 milyonu bulurken, bu
grubun %50’si İstanbul’da,
%21’i Ankara’da, %19’u İzmir’de
ve %10’u Antalya’da ikamet
etmektedir. Dolayısıyla 50 yaş
ve üzeri nüfusun yaklaşık %67’si
belirtilen bu dört büyük ilin
dışında yaşamaktadır.
Emeklilik yaşı kadınlar için
58, erkekler için 60’tır. 1 Ocak
2048 tarihinden itibaren erkek
ve kadınlar için emeklilik
yaşı 65 olacaktır.1 Türkiye’de
2008 yılında emeklilik yaşının
yükseltilmesinden sonra 50
yaş üstü nüfusun istihdamının
kademeli olarak arttığı
gözlemlenmektedir. Ancak
Türkiye, Avrupa ülkeleri içinde
50 yaş üstü istihdamın en düşük
olduğu ülkedir. 2018 yılında 50-
64 yaş arası istihdam %41 iken
Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin
ortalaması %66,2’dir. 2

Tablo 2: En Büyük Dört İlimizin 50 Yaş ve Üzeri Nüfus Sayıları
ve Bunların Toplam 50 Yaş ve Üzeri Nüfustaki Oranları.
50 yaş ve üzeri
İl
nüfus sayısı
İstanbul 3.698.195
Ankara 1.580.655
İzmir 1.416.265
Antalya 741.645
Toplam 7.436.760
Kaynak: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sis-
temi-Sonuclari-2023-49684. Erişim tarihi: 03.04.2024
Ancak Türkiye İstatistik
Kurumu’nun (TÜİK)
verilerinden bu yaş
gruplarındaki işsizlik oranları
görülmemektedir. TÜİK
verilerine göre “15 yaş ve üzeri”
kişilerde işsiz sayısı 3,2 milyon
kişidir ve işsizlik oranı %9,1’dir.
İşsizlik oranı erkeklerde %7,2
ve kadınlarda %11,7 olarak
verilmektedir.3 Yukarıdaki 2018
yılına ait verilerden hareket
edildiğinde, Türkiye’de 50-
60 yaş arası nüfusta işsizlik
oranının %60 civarında
olduğu tahmin edilebilir. Eğer
yerel seçimde düşük gelirli
“emeklilerin” sözde seçimi
belirleyen grup olduğu kabul
edilirse, o zaman işsiz olan 50-
58 yaş grubundaki kadınların ve
50-60 yaş arasındaki erkeklerin
yerel seçim sonuçlarına
etkisinin, düşük emekli aylığı
alanlara kıyasla çok daha güçlü
olduğu varsayımından hareket
etmek gerekir.
Emeklilik, işten arındırılmış
yaşam dönemini temsil eden
bir kavramdır. Yaşamın bu
aşamasında, emeklilerden
daha fazla çalışma beklenmez;
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 27
reel ücret artışlarının verimlilik
artışlarını izleyemediği yıllarda,
ücret/verim makası açılmakta,
Toplam 50 yaş
50 yaş ve üzeri çalışanlar daha yüksek sömürü
ve üzeri nüfusta
nüfus yüzdesi
illerin yüzdesi oranları ile karşılaşmaktadır.”
49,73 16,32 (Eşiyok, 2024).
21,25 6,98
19,04 6,25 Emeklilik Yeni Bir
9,97 3,27 Yaşam Tarzıdır
100,00 32,82
Emeklilik, sadece çalışma
hayatının sona ermesi değil,
aynı zamanda bir yaşam
zira onlar çalışma hayatının tarzı değişikliğini de ifade
dışına çekilmişlerdir. Ancak etmektedir. Emekli bireyler
geçmişteki katkıları ve toplumun “boş zamanlarını” daha
gelişimine olan etkileri çok hobilerine, ailelerine
nedeniyle, emeklilere düzenli veya kişisel ilgi alanlarına
olarak “emekli aylığı” verilir. ayırabilirler. Emeklilik, işten
arındırılmış yaşamın tadını
Bu, emeklilerin yaşamlarını
çıkarma fırsatı sunarken, aynı
sürdürebilmeleri ve yaşam
zamanda bireylerin topluma
standartlarını koruyabilmeleri
katkılarının da hala değerli
için önemli bir destektir.
olduğunu hatırlatır. Bu nedenle,
Fakat bugünkü yaşam şartları
emeklilik bir son değil, aksine
altında 10.000 TL emekli aylığı
yeni bir başlangıç olarak da
kesinlikle yeterli değildir.
tanımlanabilir. Emeklilik,
“Emeğin payının geriliyor kısmen çalışma hayatı
olması, düşük ücretle içinde kazanılan geçmişteki
çalışanların sayısının giderek deneyimlerin birikimiyle
artması (asgari ücret ve daha geleceğe yönelik umutların
altı ücretle çalışanlar) ile birlikte yeşermesi anlamına gelebilir.
reel ücretlerdeki artışın GSYH Bu umutların yeşermesinde
artış temposunun gerisinde emekli aylığının düzeyi önemli
kalmasıyla ilgilidir. Böylelikle, bir faktördür. Çünkü buna
Tablo 3: Milli Gelirin Bölüşümü ve İşçileşme Oranı.
İş Gücü Serma- Ücretli, Maaşlı veya İstihdam
Yıl Ödemeleri ye Payı Yevmiyeli Çalışan İçindeki
(%) (%) Sayısı (milyon kişi) Payı (%)
2016 36,3 47,5 18,4 67,6
2022 26,3 53,7 21,7 70,5
2023 32,8 46,3 22,6 71,4
71,9
V.Ç 29,7 50,5 23
Kaynak: Eşiyok (2024).
28V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

Tablo 4: Emekli Aylıkları. Sonuç ve Öneriler

2023 Mart 2024 Ocak Seçim sonuçlarının sadece
(Alt Taban) (Alt Taban)
emekli aylıklarına bağlanması
SSK (2000 öncesi) 7.616 TL 10.000 TL
eksik bir açıklamadır. Gelir
SSK (2000 sorası) 7.500 TL 10.000 TL
düzeyi önemli olsa da, seçim
BAĞ-KUR 7.500 TL 10.000 TL
tercihlerini etkileyen daha
Kaynak: Wikipedia5
geniş bir perspektif gereklidir.
bağlı olarak emekliler serbest Toplumsal adalet ve fırsat
Tartışmalar
zamanlarını diledikleri gibi eşitliği gibi konular da seçim
Seçim öncesinde ve sonrasında sonuçlarının anlaşılmasında
değerlendirebilirler. Emekli
yapılan tartışmaların önemli bir rol oynar. Bu
aylığı, bireyin dilediği gibi
objektiflikten uzak olduğu nedenle, gelecekteki seçimlerin
yaşamasına olanak tanıyan
ve genellikle bireysel siyasi
bir maddi araçtır. Ama emekli analizinde, gelir dağılımının
tercihleri yansıttığı görülmüştür.
aylıkları, emeklilere diledikleri bozukluğu da dahil olmak üzere,
Emeklilerin maaşlarına
hayatı sürdürme fırsatlarını daha kapsamlı bir yaklaşım ve
yapılan zamlar ve bu zamların
sunacak düzeyden çok uzaktır. analizle detaylı bir araştırma
yetersizliği gündemde önemli bir
yapacağız.
yer tutmuştur.
Dağılmayan Gelir Toplumsal olguları anlamada
Seçim öncesinde, maaşlara
“Ana akım iktisadın yapılan zamlar ve emeklilerin yapısal-bireyci yaklaşım ve
kavramlarına dayalı olarak bu zamlardan alamadığı pay rasyonel seçim analizi önemli bir
üretilen yanlı/özel gelir dağılımı konusu ülke gündeminde rol oynar. Kolektif açıklamalarda
istatistiklerine rağmen, gelir önemli bir yer tuttu. Emeklilerin kişisel sübjektif algılardan
bölüşümündeki eşitsizlikleri yoksulluğunun sadece gelirin hareket etmek yerine, sosyal
gizlemek pek de mümkün azlığından kaynaklandığını bilimlerde rasyonel seçim
olmuyor. Tablo 5, Türkiye’deki dile getirirken, bazı gruplar temelinde yapılan çalışmaları
kişisel gelir dağılımındaki “pandemi”, “deprem” ve “terör” merkeze alınması ve makro
eşitsizliği betimliyor. Toplumun gibi gerekçelerle emeklilerin düzeyde yapılan incelemelerin
en zengin yüzde 20’lik gelir yoksulluğunu yumuşatmaya bu teorik yaklaşımla yapılması
grubu GSYH’nin yarısına ve göreceli kılmaya çalıştılar. daha uygundur. Buna karşın
yakınına (%49,8) el koyarken, Objektiflikten büyük ölçüde bir olgunun -yerel seçimlerin
en yoksul yüzde 20’lik grubun kopuk olan bu tartışmalarda sonuçlarının- ortaya çıkmasının
payına sadece yüzde 5,9 bölünmüşlük de bir kere daha nedenleri, yapısal-bireyci
düşmüş.” (Eşiyok, 2024). görüldü. yaklaşımda bireysel düzeyde
aranır. Kolektif açıklamalar,
Tablo 5: Türkiye’de Kişisel Gelir Dağılımı Göstergeleri, (2013 – 2022).
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
En düşük %20 (A) 6,2 6,1 6,2 6,3 6,1 6,2 5,9 6,1 6,0 5,9
En yüksek %20 (B) 45,9 46,5 47,2 47,4 47,6 46,3 47,5 46,7 48,0 49,8
B – A (puan) 39,7 40,4 41,0 41,1 41,5 40,1 41,6 40,6 42,0 43,9
Gini Katsayısı 0,39 0,4 0,4 0,40 0,41 0,4 0,41 0,4 0,42 0,43
P90/P10 Oranı 12,6 13,3 13,6 13,4 13,7 13 14,6 13,7 14,2 15,0

Kaynak: Eşiyok (2024).


Tablo 6: Dünyada ve Türkiye’de 30 Milyon Doların Üzerinde
Serveti Bulunan Ultra Zengin Sayısı
2022
Dünya 601.300
Türkiye 1.761
Kaynak: Eşiyok (2024); Knight Frank Wealth Report (2024: 71).
bireylerin eylemlerinin mikro
düzeydeki etkilerini kapsar.
Bireyler, toplumsal bağlamlar
içinde yaşamaktadır ve bu
bağlamların etkisi altında
eylemlerini gerçekleştirirler.
Toplumsal yapıların içinde
gerçekleşen bireysel eylemler,
bu yapılar tarafından
şekillendirilirler. Bireylerin
eylemlerini (örneğin yerel
seçimlerde hangi partiye neden
oy verdiklerini) anlamak
için tekrar makro düzeye
dönülmelidir (Kunz, 2004: 25).
Özetlersek: Hiç kimse seçim
akşamında milyonlarca
bireyin seçmen olarak verdiği
oyları, bireysel düzlemde
değerlendirmeden, ortaya
çıkan kolektif sonucu (seçim
sonucunu) objektif bir şekilde
değerlendiremez. Bunu yaparsa,
o kişi sadece kendi şahsi fikrini
ortaya koymaktan başka bir şey
yapmış olmaz.
Emeklilerin yoksulluğu, yanlış
bir düşünce değildir çünkü
gelir, doğru tanımlanırsa,
hayatımız üzerinde büyük bir
etkiye sahiptir. Gelir yetersizliği
genellikle yoksulluğun temel
nedenlerinden biri olarak kabul
edilir; örneğin, açlık ve yetersiz
beslenme gibi durumlar gelirin
yetersizliğiyle ilişkilendirilir.
Ancak yoksullukla mücadelede
2023 Artış / Azalış 2028 (Tahmin)
626.619 4,2 802.891
1.932 9,7 2.760
sırf gelir dağılımına
odaklanılırsa, sonuçta bu
bir gelir analizinde son
bulacaktır. Buna karşın böyle
bir sınır koymama yönünde iyi
argümanlar da bulunmaktadır.
Amartya Sen’in “İnsanlar İçin
Ekonomi: Piyasa Ekonomisinde
Adalet ve Dayanışma Yolları”nda
vurguladığı gibi temel ihtiyaçlar
kayıtsız şartsız herkesin ulaşması
gereken hedeflerdir ve bunlar
genellikle “haklar, özgürlükler,
fırsatlar, gelir ve refahın
yanı sıra özsaygının4 sosyal
temelleri” gibi unsurları da içerir
(Sen 2000: 92).
Bu açıdan bakıldığında gelir
odaklı yaklaşımın yanlış
olmadığı kabul edilebilir
ama sırf bu açıdan yapılacak
olan bir değerlendirme eksik
kalacaktır. Emekliler sadece bu
yerel seçimlerde geliri düşük
sosyal kesim değildi, aksine
önceki yıllarda da düşük gelirli
grupların başında geliyorlardı.
Yaşı yeterince ilerlemiş
olanların hatırlayacağı gibi
“kuyruklarda ölen emekliler”
önemli haberlerden biriydi.
Dolayısıyla bu durum, düşük
emekli aylıklarına sahip
kişilerin ve dar gelirli kesimin
31 Mart 2024 tarihinde yapılan
yerel seçim sonuçlarına etkisini
derinlemesine ortaya çıkarıyor.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 29
Gelir, daha geniş bir açıdan
ele alınmalıdır. Kapitalist bir
toplumda gelir düzeyinin
yanı sıra gelir düzeyinden
tamamen bağımsız olmayan
bireysel haklar, özgürlükler
ve fırsatlardan yararlanma
konularını masaya yatırtmak
gerekir. Refah ve gelir
dağılımındaki dikkat çeken
adaletsizlikler, sadece gelir
düzeyiyle açıklanamaz. Gelir
düzeyini; fırsatlara, haklara,
özgürlüklere bağlı bireysel
eylemleri doğrudan ve dolaylı
olarak genişleten veya daraltan
etkileriyle araştıracağız. Emekli
aylığının düşük düzeyi yerel
seçimlerin sonuçlarında bir tek
etken değildir.
Ancak emekli bireyler aynı
zamanda hızla yaşlanmakta
olan nüfustur. Bu nedenle
temel hak ve özgürlüklerin yanı
sıra özellikle sağlık sistemine
kolay erişim ve kaliteli sağlık
hizmeti alabilmelerine ve bu
bağlamda refahın yanı sıra
öz saygının da korunmasını
sağlayan stratejik politikalara
ihtiyaç olduğu açıktır. Ancak, bu
konuda ciddi bir sorun vardır.
Çünkü bunlar sadece kâğıt
üstünde kalmaktadır. Türkiye’de
emeklilerin ücretsiz olarak
faydalandıkları sağlık hizmetleri
ve bu hizmetlere erişim
modelleri de bu noktada 2024
yerel seçimleri için belirleyici
olmuştur. Bu şartlarda özellikle
65 yaş ve üstü için geçerli olan
hakların, 55-60 yaş düzeyine
çekilmesinin hedeflenmesi
faydalı olacaktır. Ülkenin siyasi
kaderinin belirleyicisi olan
30V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
61,4 milyon seçmenin yaklaşık
23 milyonu 50 yaş üstü nüfustur.
Bu açıdan bakıldığında bu
seçmene yönelik temel hak ve
özgürlüklere, sosyal hizmetlere
ve sağlık hizmetlerine erişim
konusunda geliştirilebilecek
projelerle toplam refah düzeyi
yönetimi de sağlanmış olacaktır.
Kaynakça
Berger, P., & Berger, B. (1994).
Wir und die Gesellschaft.
Eine Einführung in die
Soziologie, entwickelt an der
Alltagserfahrung. Reinbek bei
Hamburg: Rowohlt.
Eşiyok, B. A. (2024).
Mutsuzluğun Resmini
Çizebilir misin Abidin? Herkese
Bilim ve Teknoloji Dergisi Sayı:
417. (Tarih: 4 Nisan).
Kunz, V. (2004). Rational Choice.
Frankfurt, New York: Campus
Verlag.
Sen, A. (2000). Ökonomie für
den Menschen. Wege zu
Gerechtigkeit und Solidarität in
der Marktwirtschaft. München,
Wien: Hander.
Dani Rodrik Kitapları
Tek Ekonomi Çok Reçete:
Küreselleşme, Kurumlar ve
Ekonomik Büyüme
İnternet Kaynakçaları
Wikipedia: https://tr.wikipedia.
org/wiki/2024_Türkiye_
yerel_seçimleri , Erişim tarihi:
9 Nisan 2024
SGK, https://www.sgk.gov.tr/
Content/Post/785eac3b-d260-
47b5-8103-ae591b2ac320/4a-
Hizmet-Akdi-ile-
Calisanlar-2024-01-11-02-39-38,
Erişim tarihi: 12 Nisan 2024.
Euronews: https://tr.euronews.
com/2019/11/18/avrupa-da-50-
yas-ustu-istihdamin-en-dusuk-
oldugu-ulke-turkiye, erişim:
7.4.2024.
TÜİK, https://data.tuik.gov.tr/
Bulten/Index?p=%C4%B0%C
5%9Fg%C3%BCc%C3%BC-
%C4%B0statistikleri-Ocak-2024-
53525&dil=1
Wikipedia, https://tr.wikipedia.org/
wiki/T%C3%BCrkiye%27de_
emekli_maa%C5%9Flar%C4%B1,
Erişim Tarihi: 10 Nisan 2024.
Ensonhaner.com, https://www.
ensonhaber.com/gundem/zulfu-
livaneliden-yerel-secim-icin-
ayristirici-konusma-ya-gericiler-
kazanacak, Erişim: 13 Ocak 2024.
İktisadı Anlamak
EgedeSonsöz.com, https://www.
egedesonsoz.com/haber/ugur-
dundar-ve-kilicdaroglu-arasinda-
sert-atisma/1182537, Erişim:
9 Nisan 2024.
Son Notlar
1. https://www.sgk.gov.tr/
Content/Post/785eac3b-d260-
47b5-8103-ae591b2ac320/4a-
Hizmet-Akdi-ile-
Calisanlar-2024-01-11-02-39-38,
Erişim Tarihi: 12.04.2024.
2. https://tr.euronews.
com/2019/11/18/avrupa-da-50-
yas-ustu-istihdamin-en-dusuk-
oldugu-ulke-turkiye, Erişim
Tarihi: 07.04.2024.
3. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/
Index?p=%C4%B0%C5%
9Fg%C3%BCc%C3%BC-
%C4%B0statistikleri-Ocak-2024-
53525&dil=1
4. Kendi kişiliğini alçaltmaktan
insanı alıkoyan veya başkalarınca
alçaltılmayı hoş karşılamayan
duygu, kişinin kendi özüne,
kişiliğine beslediği saygı.
5. https://tr.wikipedia.org/wiki/
T%C3%BCrkiye%27de_emekli_
maa%C5%9Flar%C4%B1, Erişim
Tarihi: 10 Nisan 2024.
Akıllı Küreselleşme
 İklimde Hâl ve Gidiş İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 31

R. Funda Barbaros
Ege Üniversitesi
funda.barbaros@ege.edu.tr

Gezegensel Sınırlar, Devrilme Unsurları

ve Küresel Müşterekler

İklim devrilme noktaları giderek artan bir bilimsel, politik ve kamusal endişe kaynağı haline
gelmiştir. Doğal dünyadaki zararlı taşma noktaları, insanlığın karşılaştığı en ciddi tehditlerden
bazılarını oluşturmaktadır.

Dünya sisteminin istikrarı tetikleyici taşma noktalarına Dünya sistemi içindeki

ve dayanıklılığı, insanın
refahıyla ayrılmaz bir şekilde
bağlantılıdır ancak bunların
karşılıklı bağımlılıkları genellikle
yeterince tanınmamakta, bu
nedenle genellikle bağımsız
olarak ele alınmaktadır. Oysa
insanın üretim ve tüketim
faaliyetlerinden kaynaklanan
baskılar, Dünya sistemini, son
12.000 yıldaki sabit Holosen
durumundan hızla uzaklaşan
bir yörüngeye sokmuş; yeni bir
jeolojik çağ olarak adlandırılan
Antroposen Çağı’na girilmiştir.
Ekolojik sistemlerde meydana
gelen değişikliklerin toplumsal
etkileri son yıllarda giderek
daha çok ortaya çıkmakta ve
gezegenin kritik yaşam destek
sistemlerini geri dönülemez
şekilde istikrarsızlaştıran
doğru hızla yol alınmaktadır.
İnsan faaliyetlerinden
kaynaklanan çevresel zorlama
artarak devam etmektedir. Üç
milyar yıldan fazla bir süredir,
jeosfer (Dünya ve atmosferdeki
enerji akışı ve cansız maddeler)
ile biyosfer (tüm canlı
organizmalar/ekosistemler)
arasındaki etkileşimler küresel
çevre koşullarını kontrol
etmiştir. Dünya sisteminin
durumu, dış etkenler (örneğin,
güneş enerjisi girişi ve bolid
çarpmaları) veya jeosferdeki
(örneğin, plaka tektoniği ve
volkanizma) veya biyosferdeki
(örneğin, fotosentezin evrimi ve
vasküler bitkilerin yükselişi) iç
süreçler tarafından oluşturulan
zorlamalara yanıt olarak
değişmiştir. Bu zorlamalar,
süreçler ve sistemler arasındaki
etkileşimler ve geribildirimler
yoluyla işlenmiş ve genellikle
karmaşık olan genel tepkiyi
şekillendirmiştir.
Bu değişiklikler çoğunlukla
sürdürülemez ölçüde kaynak
tüketimine dayalı sosyal
ve ekonomik sistemlerden
kaynaklanmaktadır. Elbette
dünya ekolojik sistemi
değişikliğine yapılan katkılara
göre bu değişikliklerin sonuçları,
sosyal gruplar ve ülkeler arasında
büyük farklılıklar/eşitsizlikler
göstermektedir. Hem güvenli
bir gezegen yaşamı kurmak hem
de sosyal eşitsizlikleri gidermek
üzere uzun zamandır iktisat
alanında alternatif modeller
tartışılmaktadır. Genel kabuller,
kapsayıcı insani gelişme ile
32V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
istikrarlı ve dirençli bir ekolojik
sistem arasındaki karşılıklı
bağımlılıklara dayanarak Dünya
sisteminin dayanıklılığını
ve insan refahını entegre
bir çerçevede hesaba katan
güvenli ve adil sınırların inşa
edilmesi yönündedir hatta bu
alanda kısmen bir uluslararası
konsensüs da oluşmuştur.
Dünya sistem bilimine dayalı
olarak tespit edilmiş olan
Gezegensel Sınırlar, bir bütün
olarak Dünya sisteminin
istikrarını ve dayanıklılığını
korumak için kritik olan
dokuz süreci tanımlamaktadır.
Bu sınırların belirlenmesi
ve güncel verilerle düzenli
olarak izlenmesinin nedeni,
günümüzdeki antropojenik
bozulma seviyelerini
tanımlamak ve ölçmektir.
Gezegensel sınırlar çerçevesi,
gezegenin durumunu tarihsel
olarak bilinen ve bilimsel olarak
Dünya sisteminin istikrarını
ve insanlığın refahına ve
toplumsal kalkınmaya yardımcı
olan yaşam destek sistemlerini
düzenlediği bilinen biyofiziksel
ve biyokimyasal sistemleri ve
süreçleri kapsamaktadır.
2009 yılına kadar küresel
çevredeki antropojenik
bozulmalar öncelikli olarak
iklim değişikliği, biyolojik
çeşitlilik kaybı veya kirlilik
gibi ayrı konularmış gibi ele
alınmakta ve bu bozulmaların
Dünya sisteminin genel durumu
üzerindeki toplu etkileri göz
ardı edilmekteydi. 2009 yılında
Rockström ve arkadaşlarının
İklimde Hâl ve Gidiş
yayımladıkları Gezegensel
Sınırlar çalışması, antropojenik
küresel çevresel etkilere ilişkin
yeni bir bilimsel anlayış, Dünya
sisteminin durumunun bir
bütün olarak değerlendirilmesini
gerektiren bir çerçeve getirmiştir.
Küresel ve alt küresel ölçeklerde
iklim, biyosfer, tatlı su, besin
maddeleri ve hava kirliliği için
bir dizi güvenli ve adil Dünya
sistemi sınırları belirlenmiştir.
Bunlar Dünya sisteminin ana
bileşenlerini (atmosfer, hidrosfer,
jeosfer, biyosfer ve kriyosfer)
ve bunların birbiriyle bağlantılı
süreçlerini (karbon, su ve
besin döngüleri), gezegenin
yaşam destek sistemlerini
destekleyen “küresel ortak
varlıkları” kapsamaktadır. Bu
sınırlar mevcut araştırmalara,
uzman görüşlerine ve Gündem
2030 gibi geniş çapta paylaşılan
küresel normlara dayanmaktadır.
Rockström ve arkadaşlarının
2023 yılında yayımladıkları
makalede; Dünya sisteminin
istikrarını ve dayanıklılığını
zaman içinde korumak ve
geliştirmek, böylece onun
işlevlerini ve insanları ve
diğer tüm canlı organizmaları
destekleme yeteneğini korumak
amacıyla belirlenmiş olan
“güvenli” sınırların durumuna
ilişkin güncel tespitlere yer
verilmiştir. Bu çalışmada
yapılmış olan analizlerde
yerel ve bölgesel devrilme
unsurları arasındaki devrilme
noktası risklerine ilişkin
yapılan değerlendirmeler,
Dünya sistemi işlevlerindeki
düşüşlere ilişkin kanıtlar,
tarihsel değişkenlik analizleri
ve uzman değerlendirmeleri
kullanılmaktadır.
Söz konusu makalede, güvenli
sınırlara bağlı kalmanın
insanları ciddi zararlardan
koruyup koruyamayacağını
değerlendirmek için kullanılan
üç kriter şöyle belirtilmektedir:
1) “Türler arası adalet ve Dünya
sisteminin istikrarı”,
2) Geçmiş ve şimdiki kuşaklar
ile şimdiki ve gelecek kuşaklar
arasında ve ülkeler, topluluklar
ve bireyler arasında “kuşaklar
arası adalet”,
3) Bu kriterlere, amaçlara ve
uyumlu araçlara odaklanan çok
düzeyli, “dönüştürücü bir adalet”
yaklaşımı.
Makalede gezegensel ekolojik
sınırlardaki değişimin, ülkeler,
topluluklar ve bireyler üzerinde
can, geçim kaynağı veya gelir
kaybı gibi yaygın, ciddi varoluşsal
veya geri döndürülemez olumsuz
etkilerin, yer değiştirme, yiyecek,
su veya beslenme güvenliği kaybı
ve kronik hastalık, yaralanma
veya yetersiz beslenmeye yol
açacağına yer verilmektedir ve
ekoloji ile ekonomik ve sosyal
alanlar arasındaki karşılıklı
bağlantı kurulmaktadır. Esasen
Gezegensel Sınırlar çerçevesi,
simit ekonomisi ve Sürdürülebilir
Kalkınma Amaçları gibi
önceki araştırmalara ve bilim
temelli siyasi fikir birliğine
dayanmaktadır. Sınırların
belirlenmesi ve izlenmesinin
sunduğu değerlendirme fırsatları
söz konusu yaklaşımların
 İklimde Hâl ve Gidiş
uygulamaya geçirilmesi ve bu
konuda küresel bir iş birliğinin
sağlanması için de oldukça
uygun bir zemin yaratmaktadır.
Gezegensel sınırlar yalnızca
güvenli biyofiziksel sınırları
tanımlamaktadır. Elbette
biyosfer, antroposfer ve jeosfer
süreçlerinin birbirleriyle nasıl
etkileşime girdiğini anlamak,
gelecekteki olası Dünya sistemi
yörüngelerine ilişkin güvenilir
tahminler geliştirmek için bir ön
koşuldur. Ama gezegensel sınırlar
çerçevesiyle birlikte, ilgili süreçler
ve bunların farklı disiplinlerden
ve kaynaklardan gelen
etkileşimleri için halihazırda
mevcut olan kanıtlar bir araya
getirilmekte, böylece Dünya
sisteminin daha derinlemesine
entegre modellemesi üzerinde
çalışma olanağı da mümkün
hale gelmektedir. Bilindiği
gibi Gündem 2030’da, simit
ekonomisinde ve diğer benzer
yaklaşımlarda da benimsenen
doğal kaynaklara erişim veya
bunlardan doğan zarara ilişkin
sosyal hedefler karşılaştırılabilir
birimlerle
nicelleştirilememektedir.
Yukarıda ifade edilen türler
arası, nesiller arası ve dünya
sistemi adaleti gibi sosyopolitik
kavramların ekolojik sınırlar
çerçevesinde dile getirilmesi
ve bunların sonuçlarının
biyofiziksel birimlere
dönüştürülmesi, insanların
içinde faaliyet gösterebileceği
alanın daha iyi anlaşılmasını
sağlayabilecektir. Bu nedenle
gezegensel sınırlar çerçevesi, her
düzeyde yönetişim stratejilerine
ve politikalarına ilham vermekte
ve bilimsel ve toplumsal ilgiyi bu
hayati konuya çekmektedir.
Eşikler ve Devrilme
Unsurları
İklim devrilme noktaları
(Climate Tipping Point-CTP)
giderek artan bir bilimsel,
politik ve kamusal endişe
kaynağı haline gelmiştir.
Doğal dünyadaki zararlı taşma
noktaları, insanlığın karşılaştığı
en ciddi tehditlerden bazılarını
oluşturmaktadır. Bunların
tetiklenmesi gezegenimizin
yaşam destek sistemlerine
ciddi şekilde zarar vermekte
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 33
ve toplumlarımızın istikrarını
tehdit etmektedir.
Günlük kullanımda, bir
devrilme noktası, küçük bir
değişikliğin sistemde büyük bir
fark yarattığı yer veya “bir dizi
küçük değişiklik veya olayın
daha büyük, daha büyük bir
etki yaratacak kadar önemli
hale geldiği nokta” olarak tarif
edilmektedir. Devrilme noktası
bir tür eşiktir. Bir sistemin taşma
noktasını geçmesine neden olan
küçük değişiklik, tetikleyici
olarak tanımlanmaktadır. Bir
devrilme noktasının aşılmasıyla
ilişkili değişiklik aynı zamanda
genellikle şu nitelikleri de içerir:
anilik (değişim, onu zorlayan
etkenlere göre hızlıdır); kendini
sürdürme (zorlama ortadan
kalksa bile, yeni bir duruma
ulaşılıncaya kadar değişim
devam edecektir) ve geri
döndürülemezlik (değişimin
tersine çevrilmesi zor veya
imkansızdır).1
Yukarıdaki şekilde bir
sistemin devrilmesi şöyle
tanımlanmaktadır: Sistem, sol
taraftaki topla temsil edilen
iki alternatif kararlı yerde (I)
34V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 İklimde Hâl ve Gidiş
başlar. Zamanla (soldan sağa kadar güçlendiğinde devrilme devrilme noktalarını ortaklaşa
doğru vadi genişler), dış baskı meydana gelebilir. araştırmak üzere bir anlaşma
altında durum stabil hale gelir İklim devrilme noktalarının imzalamışlar ve 2023 yılında
(II), burada vadinin sığlaşması (CTP) tetiklenmesi, çöken buz “Küresel Devrilme Noktaları
ve tepenin doruğunun alçaldığı tabakalarından kaynaklanan Raporu”nu yayınlamışlardır. Bu
görülmektedir. Bir devrilmenin çalışmada Dünya sisteminin
deniz seviyesi yükselmesi,
gerçekleşmesinden sonra, işleyişine önemli ölçüde katkıda
Amazon yağmur ormanları veya
başlangıçtaki kararlı durum bulunan dokuz küresel “çekirdek”
sıcak su mercanları gibi biyolojik
ortadan kalkar ve sistem, devrilme unsuru ve insan
çeşitliliğe sahip biyomların
alternatif, kararlı duruma refahına önemli ölçüde katkıda
kaybı ve çözülen permafrosttan
(III) doğru ani, kendi kendini bulunan veya Dünya sisteminin
karbon salınımı gibi alanlarda
harekete geçiren bir değişime benzersiz özellikleri olarak büyük
çeşitli etkilere yol açmaktadır.
uğrar. değere sahip yedi bölgesel “etki”
İlk olarak Lenton vd. (2008)
Bir geri bildirim mekanizması tarafından dokuz devrilme devrilme unsuru belirlenmiştir.
(veya geri besleme döngüsü), unsuru ve bunların CTP’leri Tahmin edilen CTP eşiklerinin
sistemdeki bir değişikliğin tanımlanmıştır. Bu ilk yayından iklim politikası üzerinde
bu değişikliği güçlendirmek itibaren, devrilme unsurları önemli etkileri vardır: Sanayi
veya azaltmak için geri hakkındaki bilimsel bilgi büyük öncesi döneme göre ~1,1°C’lik
beslendiği kapalı bir nedensellik ölçüde gelişmiştir ve hâlâ mevcut küresel ısınma, beş CTP
döngüsüdür. Geri bildirim oldukça aktif bir araştırma alanı belirsizlik aralığının alt ucunda
mekanizmaları, bir değişikliğin olmaya devam etmektedir. yer almaktadır. Şu anda dünya ~2
etkilerini güçlendirmesine
Exeter Üniversitesi ve Potsdam ila 3°C küresel ısınmaya doğru
veya azaltmasına bağlı olarak
İklim Etkileri Araştırma ilerlemektedir; en iyi ihtimalle,
matematiksel olarak pozitif
veya negatif olabilir. Olumlu Enstitüsü (PIK) iklim değişikliği tüm net-sıfır taahhütler ve
geri bildirimi güçlendirmenin/
güçlendirmenin bir örneği,
Kuzey Kutbu’ndaki ısınmanın
deniz buzunun erimesine neden
olması, daha fazla güneş ışığını
emen çok daha karanlık bir
okyanus yüzeyinin açığa çıkması
ve ısınmanın artmasıdır. Negatif
geri bildirimi azaltmanın/
dengelemenin bir örneği,
ekonomideki belirli mallara olan
talebin arzı aşması, fiyatların
yükselmesi ve bunun talebi
baskılamasıdır. Güçlendirme/
güçlendirme (pozitif) geri
bildirim mekanizmaları,
sönümleme/dengeleme (negatif)
geri bildirim mekanizmalarını
bastırdığında ve kendi kendini
sürdüren değişimi destekleyecek
 İklimde Hâl ve Gidiş İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 35
Küresel ve Bölgesel Devrilme Unsurlarının Coğrafi Dağılımı (2022)

Kaynak: https://www.pik-potsdam.de/en/output/infodesk/tipping-elements

Not: Belirtilen tüm sıcaklıklar, sanayi öncesi seviyelere göre ısınmayı ifade etmektedir. Sıcaklık eşiği, devrilme elemanının eğil-
mesinin muhtemel olduğu küresel ortalama sıcaklık artışıdır. Sıcaklık eşikleri en iyi tahmine göre renk kodlu olarak verilmiştir.
Bu eşiklerin üzerindeki değerlerde devrilme olmasa da ‘eğileceği’ kabul edilmiştir.

ulusal olarak belirlenen katkılar
uygulanırsa, 2°C’nin hemen
altına ulaşılabilir. Bu, devrilme
noktası risklerini bir miktar
azaltacaktır, ancak birden
fazla iklim devrilme noktasını
tetikleyebileceğinden yine de
tehlike devam etmektedir.
Günümüzde dünya, 1°C küresel
ısınmanın ötesinde güvenli bir
iklim durumunu terk etmiş
olabilir. Özellikle büyük buz
tabakalarında olmak üzere,
~1,5°C’nin üzerinde birden
fazla iklim devrilme noktasının
geçilmesi olasılığı bulunmaktadır.
Devrilme noktası olasılığı Paris
Anlaşması’nın 1,5 ila <2°C
ısınma aralığını arttırmaktadır.
2 ila 3°C ısınmaya yol açan
mevcut politikalar güvensizdir
çünkü muhtemelen birden
fazla iklim devrilme noktasını
tetikleyecektir. Negatif devrilme
noktalarının neden olduğu
hasarın tamamı, ilk etkilerinden
çok daha büyük olacaktır. Etkiler
küreselleşmiş sosyal ve ekonomik
sistemler boyunca artarak
devam edecek ve bazı ülkelerin
uyum sağlama yeteneğini
aşabilecektir. Olumsuz dönüm
noktaları, iklim ve ekolojik
krizin oluşturduğu tehdidin
genel olarak anlaşıldığından
çok daha şiddetli olduğunu
ve insanlığın daha önce hiç
karşılaşmadığı büyüklükte
olduğunu göstermektedir.
Küresel Devrilme Noktaları
(Global Tipping Points) 2023
Raporu’nun tespitlerine göre:
GERİ DÖNÜLEMEZ DEĞİŞİM:
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ VE DOĞA
KAYBI YAKINDA DOĞAL
DÜNYADA “DEVRİLME
NOKTALARINA” NEDEN
OLABİLİR.
Çevresel stresler o kadar şiddetli
hale gelebilir ki doğal dünyanın
büyük bir kısmı mevcut
durumunu koruyamaz, bu da
ani ve/veya geri dönüşü olmayan
değişikliklere yol açabilir.
Bu anlara Dünya sisteminin
“devrilme noktaları” denir.
Beş büyük devrilme sistemi
halihazırda küresel ısınmanın
mevcut seviyesinde devrilme
noktalarını geçme riskiyle karşı
karşıyadır. Örneğin, Grönland ve
Batı Antarktika buz tabakaları,
sıcak su mercan resifleri, Kuzey
Atlantik Subpolar Gyre dolaşımı
ve permafrost bölgeleri.
36V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
TEHDİT OLUŞTURMAK:
BU DEVRİLME NOKTALARI,
İNSANLIĞIN DAHA
ÖNCE KARŞILAŞMADIĞI
BÜYÜKLÜKTE TEHDİTLER
OLUŞTURUR.
Bu tehditler önümüzdeki yıllarda
ve daha önce düşünülenden
daha düşük küresel ısınma
seviyelerinde bile gerçekleşebilir.
Bunlar, başlıca temel mahsulleri
yetiştirmede küresel ölçekte
kapasite kaybı da dahil olmak
üzere bir dizi felakete yol
açabilir. Bir Dünya sistemi
devrilme noktasını tetiklemek,
bir başkasını tetikleyebilir ve bu
da hızlanan ve yönetilemeyen
hasara neden olan bir domino
etkisi yaratabilir. Dönüm
noktaları, iklim ve ekolojik krizin
oluşturduğu tehdidin genel
olarak anlaşıldığından çok daha
ciddi olduğunu göstermektedir.
YIKIMI TETİKLEMEK:
DEVRİLME NOKTALARININ
ETKİLERİ KÜRESELLEŞMİŞ
DÜNYADA YIKICI
NOKTALARI
TETİKLEYEBİLİR.
Bu, tıpkı COVID-19 salgınının
toplumlarda ve ekonomik
sistemlerde eşitsiz ve adaletsiz
sonuçlar doğuracak şekilde artan
strese yol açması gibi, krizleri de
artıracaktır. Bu etkiler ekonomik,
sosyal ve politik sistemlerin
çöküşünü tehdit edecek
şekilde artabilir ve baş etme
yeteneklerinin ötesinde stres
yaşayan toplumlarda yıkıcı taşma
noktalarını tetikleyebilir.
İklimde Hâl ve Gidiş
ACİL EYLEM: BU
TEHDİTLERİ DURDURMAK
MÜMKÜNDÜR ANCAK
ACİL KÜRESEL EYLEM
GEREKLİDİR.
Küresel yönetişim şu anda
taşma noktası tehditlerini en
aza indirmek ve bunu adil bir
şekilde yapmak için yetersizdir.
Farklı itici güçleri, potansiyel
olarak hızlı değişiklikleri ve
taşma noktalarının çeşitli,
genellikle geri döndürülemez
etkilerini ele almak için birden
fazla ölçekte yönetişime ihtiyaç
vardır. Yönetişim aktörlerinin
acil önceliği bu çerçevenin
geliştirilmesine yönelik bir
gündem oluşturmak olmalıdır.
KISIR DÖNGÜ: ACİL
KÜRESEL EYLEME GEÇİLSE
BİLE, DÜNYA SİSTEMİNDEKİ
BAZI DEVRİLME NOKTALARI
KAÇINILMAZ OLABİLİR.
Küresel acil durum eylemini
gerçekleştirmemiz için gereken
sürede Dünya sistemindeki
bazı devrilme noktaları hâlâ
tetiklenebilir. Riski azaltmak,
savunmasızlığı azaltarak
hâlâ mümkündür ve her
zamankinden daha acil hale
gelmektedir, çünkü bir dönüm
noktası tehdidinin her tezahürü,
dikkati ve kaynakları afet
müdahalesine yönlendirmekte ve
altta yatan etkenlerle mücadele
etme gücümüzün bir kısmını
aşındırmaktadır. Bu, daha
fazla Dünya sistemi devrilme
noktasının tetiklenmesi riskini
artırarak bir kısır döngü
yaratmaktadır.
DÖNÜŞÜMLERİ
HIZLANDIRMA: ‘OLUMLU
TAŞMA NOKTALARI’
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞE
YÖNELİK DÖNÜŞÜMÜ
HIZLANDIRABİLİR.
Kısmen toplumlarda benzer
devrilme dinamiklerinin mevcut
olması ve bizim lehimize
çalışabilmesi nedeniyle, devrilme
noktası tehditlerini azaltmak
için gerekli olan eylem ölçeği
ve hızına ulaşılabilir. Bu olumlu
dönüm noktası fırsatlarından
yararlanılabilir; böylece
koordineli stratejik müdahaleler,
toplumların sürdürülebilirliğe
geçişini hızlandıran orantısız
derecede büyük ve hızlı faydalara
yol açabilir. Bu bazı durumlarda
zaten oluyor. Örneğin,
yenilikçilerin, hükümetlerin,
yatırımcıların ve şirketlerin
hedeflenen eylemleri, fosil
yakıtlı enerji üretimiyle maliyet
eşitliğine ulaşan veya bu eşitliği
aşan yenilenebilir enerjinin
dünya çapında katlanarak
artmasını sağlayan ölçek
ekonomileri yarattı.
OLUMLU DEĞİŞİM:
OLUMLU BİR DÖNÜM
NOKTASI DİĞERLERİNİ
TETİKLEYEBİLİR VE
DEĞİŞİMDE DOMİNO ETKİSİ
YARATABİLİR.
Örneğin elektrikli araçların
baskın bir ulaşım şekli olma
yolunda olumlu bir dönüm
noktasından geçmesi, pil
teknolojisinin maliyetlerini
azaltmaktadır. Düşük maliyetli
piller, yenilenebilir enerjiye
yönelik olumlu dönüm
 İklimde Hâl ve Gidiş
noktasını güçlendirmek için
gerekli depolama kapasitesini
sağlamaktadır ki bu da gübreler,
nakliye vb. için yeşil amonyak
üretiminde başka bir dönüm
noktasını tetikleyebilir.
KOORDİNELİ EYLEM:
OLUMLU DÖNÜM
NOKTALARINI TETİKLEMEK,
EŞİTLİK VE ADALETİ
GÖZETEN KOORDİNELİ
EYLEM GEREKTİRİR.
Siyaset, sosyal normlar ve
zihniyetler de dahil olmak üzere
toplumun pek çok alanı “haber
alma” potansiyeline sahiptir.
Ancak bu fırsatlar tek başına
gerçekleşmemektedir. Olumlu
dönüm noktalarını tetiklemeye
yönelik koşulları yaratmak için
genellikle uyumlu ve koordineli
eylemlere ihtiyaç duyulmaktadır.
Toplumun tüm kesimlerinin
dönüm noktası fırsatlarından
yararlanabilmesi ve bunlardan
faydalanabilmesi için zincirleme
etkilerin adil bir şekilde
yönetilmesi gereklidir.
DAHA DERİN BİR ANLAYIŞ:
TAŞINMA NOKTALARINI
DAHA İYİ ANLAMAMIZ
GEREKİYOR ANCAK EYLEMİ
GECİKTİRMEDEN.
Hem doğadaki hem de
toplumlardaki dönüm noktası
tehditleri ve fırsatlarına ilişkin
anlayışın geliştirilmesi, zararı
sınırlamak ve sürdürülebilirliğe
yönelik dönüşümleri
desteklemek amacıyla yönetişimi
ve karar almayı desteklemek için
acil bir önceliktir. Ancak bu bilgi
arayışı eylemi geciktirmemeli
veya yavaşlatmamalıdır. Dünya
sisteminin devrilme noktaları
tehdidinin acil bir müdahale
gerektirdiğini tespit edecek
kadar bilgimiz var ama en iyi
modellerimiz bile muhtemelen
devrilme noktası risklerini hafife
alıyor olabilir. Dünya büyük
ölçüde bu ciddi tehdide karşı kör
bir şekilde uçmaktadır.
GÜÇLÜ BİR KARŞI ETKİ:
OLUMLU DEVRİLME
NOKTALARI, DÜNYA
SİSTEMİNDEKİ DEVRİLME
NOKTALARININ
KONTROLDEN ÇIKMASI
RİSKİNE KARŞI GÜÇLÜ BİR
KARŞI ETKİ YARATABİLİR.
Dünya sistemindeki devrilme
noktalarının sunduğu nihai
risk, bunların kademeli olarak
artması ve artan sonuçların
kısır döngüsüyle başa çıkma
konusundaki ortak yeteneğimizi
baltalayan büyüyen bir ivme
yaratmasıdır. Ancak olumlu
dönüm noktası fırsatlarını
gerçekleştirmeye yönelik kolektif
yeteneğimizi hem korumak
hem de geliştirmek -zarar veren
olaylar tırmansa bile- felaketin
sarmalını önleyerek güçlü bir
karşı etki yaratabilir.
Bu çerçevede raporun temel
önerileri:
1. FOSİL YAKITLARIN
VE ARAZİ KULLANIMI
EMİSYONLARININ AŞAMALI
OLARAK SONLANDIRILMASI
Dünya sistemindeki devrilme
noktalarının oluşturduğu
tehdidin boyutu, 1,5 oC sıcaklık
hedefinin kritik öneminin altını
çizmekte ve küresel ısınmanın
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 37
artık acil bir temele dayanması
gerektiği anlamına gelmektedir.
Fosil yakıt emisyonları 2050’den
önce dünya genelinde aşamalı
olarak sonlandırılmalıdır.
Arazi kullanımı değişikliği
emisyonlarına hızlı bir şekilde
son verilmesi ve dünya çapında
ekolojik restorasyona geçilmesi
de gereklidir. Ülkeler, özellikle de
zengin, yüksek emisyon salımı
yapan ülkeler, mümkün olan en
yüksek hedeflerini buna göre
yeniden değerlendirmelidir.
2. UYUM, KAYIP VE
HASAR YÖNETİMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ
Dünya sistemindeki bazı
devrilme noktalarının artık
tetiklenmesi muhtemeldir
ve bu durum toplumlar ve
birbirine bağlı ekolojik, sosyal
ve ekonomik sistemler üzerinde
ciddi ve mekansal olarak eşit
olmayan etkilere neden olacaktır.
Devrilme noktası etkileri, küresel
eşitsizlik, dünya ekonomisinin
istikrarı ve jeopolitik üzerindeki
zincirleme etkilerle birlikte,
ulusların içindeki ve arasındaki
en savunmasız topluluklar
tarafından en kötü şekilde
hissedilecektir. Bu, Birleşmiş
Milletler İklim Değişikliği
Çerçeve Sözleşmesi’nde
(UNFCCC) uyum ve kayıp-hasar
yönetiminin güçlendirilmesi,
mevcut çerçevelerin ayarlanması
ve taşma noktası tehditlerini
hesaba katacak şekilde
kaynakların artırılması için
acil bir eylemin önemini
göstermektedir.
38V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
3. ULUSAL KATKI
BEYANLARINA VE KÜRESEL
STOK DEĞERLERİNE
DEVRİLME NOKTALARININ
DAHİL EDİLMESİ
Dünya sistemi devrilme
noktası risklerine ilişkin
değerlendirmeler, karşılık gelen
eylemler ve olumlu devrilme
noktası fırsatları, Küresel Durum
Değerlendirmesi’ne, Ulusal
Olarak Belirlenmiş Katkılar’ın
gelecekteki revizyonlarına ve
ilgili ulusal ve ulusal altı politika
önlemlerine dahil edilmelidir.
4. OLUMLU DÖNÜM
NOKTALARINI
TETİKLEMEYE YÖNELİK
POLİTİKA ÇALIŞMALARININ
KOORDİNE EDİLMESİ
Yönetişim, iş dünyası ve sivil
toplum genelinde devlet ve
devlet dışı aktörlerin oluşturduğu
koalisyonların koordineli
eylemi, siyasette, ekonomide,
teknolojide, kültürde ve
davranışta olumlu dönüm
noktaları ortaya çıkarabilir.
“Süper kaldıraç noktalarına”
odaklanmak (örneğin enerji,
karayolu taşımacılığı, yeşil
hidrojen/amonyak ve gıda gibi
yüksek emisyonlu sektörlerdeki
politika talimatları) bir dizi
olumlu değişiklik yaratabilir.
5. DEVRİLME NOKTALARINA
İLİŞKİN KÜRESEL BİR ZİRVE
TOPLANTISI YAPILMASI
BM Genel Sekreteri, Dünya
sistemindeki dönüm noktası
risklerini yönetmek ve hafifletme
ve dayanıklılığı hızlandırmak
için olumlu taşma noktası
İklimde Hâl ve Gidiş
fırsatlarını tetiklemeye yönelik
koordinasyonu en üst düzeye
çıkarmak için yönetişim
gündemi üzerine küresel bir
zirve düzenlemelidir. Hükümet,
sanayi ve sivil toplum için bir
forum ortamı sağlanmalıdır.
Acil bir durum olarak, taşma
noktası tehditleri, 2024 yılında
Brezilya’da yapılacak G20
toplantısı da dahil olmak üzere
önemli uluslararası forumların
gündeminde yer almalıdır.
6. DEVRİLME NOKTALARI
VE BUNLARIN
HAYATA GEÇİRİLMESİ
HAKKINDA BİLGİNİN
DERİNLEŞTİRİLMESİ
Tüm bu çabalar, gelişmiş
bilimsel bilgiye yatırım
yapılması, olumsuz ve olumlu
dönüm noktalarının izlenmesi
ve bilginin daha etkili ve hızlı bir
şekilde eyleme dönüştürülmesi
için çok daha iyileştirilmiş bir
bilim-politika katılım süreciyle
desteklenmelidir.
Küresel Müşterekleri
Korumak
Müşterekler (Commons)
kavramının tanımı konusunda
literatürde oldukça geniş bir
tartışma bulunmaktadır. Hemen
her alanda kullanılabilen ve
popüler hale gelen bu kavramın
ilk kullanımı 1968 yılında
Garrett Hardin tarafından
yayınlanan “Müştereklerin
Trajedisi” adlı makaleye
dayandırılmaktadır.2 Hardin,
ortak malların kullanımındaki
en büyük problemi insanların
her zaman diğer insanlara veya
canlılara üstünlük kurma isteğine
bağlamıştır. Hardin sorunun
merkezinde dünya nüfusunun
artışı olduğunu belirtmiş ve
müşterekleri korumak için nüfus
artışının zorla sınırlandırılmasını
ve yanı sıra müştereklerin özel/
kamu mülkiyetine geçirilmesi
gerektiğini önermiştir (Hardin,
1968).
Sonraki yıllarda kavram çevre
literatüründe de yer almış,
sürdürülebilir kalkınma,
ekonomik büyüme ve çevresel
hasarlar, iklim değişikliği ve
küresel ısınma tartışmalarıyla
birlikte yürütülmüştür. Ancak
müşterek tanımının kapsamı
hâlâ oldukça tartışmalıdır.
Kimi şehirlerdeki parklar gibi
alanları müştereklerin içinde ele
alırken, bazıları uzayın (mesela
asteroitler veya ay gibi alanlarda
kaynak kullanım hakkı kimin?)
önemli müştereklerden birini
oluşturulduğunu düşünmektedir.
Kavramın günümüzde de
ortak kabul gören tarifi ise,
UNESCO tarafından 1980
yılında yapılmıştır. Buna
göre, küresel müşterekler,
dünya yüzeyinin ulusal yetki
alanlarının ötesinde kalan
kısımlarını, özellikle de açık
okyanusları ve burada bulunan
ya da ortaklaşa kullanılan canlı
kaynakları, özellikle de atmosferi
kapsamaktadır (UNESCO, 1980).
2009’da Nature dergisinde
yayımlanan, Gezegensel Sınırları
tanımlayan çalışmada, dünyanın
temel yaşam sistemlerini
oluşturan 9 alan belirlenmiş ve
bu alanların üçünde güvenli
 İklimde Hâl ve Gidiş
sınırların aşıldığı belirtilmiştir
(Rockström vd., 2009). Bu
makale, günümüz küresel iklim
politikalarının da belirleyicisi
olmuştur. Aynı dönemde, ortak
kaynakların etkili yönetimine
yönelik ilkelerin belirlenmesi
ve küresel ortak varlıkların
yönetimine yönelik araştırmaları
nedeniyle Elinor Ostrom’a Nobel
Ekonomi Ödülü verilmiştir.
Ostrom’un 1990 yılında
yayımlanan bu alandaki ünlü
kitabı, Müştereklerin Yönetimi
(Governing the Commons) doğal
kaynaklara uygulanan küresel
politikaları eleştirmektedir.
Ostrom, müşterek kaynaklara
ilişkin sorunların hangi koşullar
altında tatmin edici bir şekilde
çözüldüğünü araştırmak için
yaptığı saha çalışmalarının (çayır
ve ormanlarda ortak mülkiyet,
sulama toplulukları ve diğer su
hakları ve balıkçılık alanlarında)
sonuçlarını tartışmıştır.
Ostrom, “müştereklerin
trajedisi» argümanının aksine
müşterekleri yönetmenin
hem başarılı hem de başarısız
farklı yollarını keşfetmek için
kurumsal analizi kullanmış ve
müşterekleri korumanın sadece
zorlayıcı devletle olmayacağını
yerel ve gönüllü sivil toplum
kuruluşlarının da bu alanda
önemli bir aktör olabileceklerini
belirtmiştir (Ostrom, 1990).
2009 yılının ardından 2015
yılında Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçlarının ekonomik, sosyal
ve çevresel boyutuyla alınması,
Paris İklim Anlaşması’nın
imzalanması, iklim değişikliğine
ilişkin bilimsel zeminin küresel
politikalara öncülük etmesi gibi
olumlu gelişmeler müşterekler
konusunun daha geniş ölçeklerde
değerlendirilmesine neden
olmuştur.
2019’da kurulan Küresel
Müşterekler İttifakı (Global
Commons Alliance) kapsamında
bir “Dünya Komisyonu”
kurulmuş, şehirlerin ve
işletmelerin tüm küresel
ortak değerlere yönelik
hedefleri benimsemesi için
öncelikle biyolojik çeşitlilik,
iklim, toprak, okyanus ve su
alanlarında bilgi paylaşacak
bir platform oluşturulmuş
ve Küresel Müşterekleri
korumak için insan sistemlerini
dönüştürmeyi amaçlayan “Bilim
Temelli Hedefler Ağı” hayata
geçirilmiştir.
Potsdam Institute for Climate
Impact Research ve Tokyo
Üniversitesi bünyesinde faaliyet
gösteren Center for Global
Commons (CGC) tarafından
2024 Mart ayında “Küresel
Müşterekleri Korumak İçin İnsan
Sistemlerini Dönüştürmek”
adlı bir rapor yayımlanmıştır.
Raporda, Küresel Müşterekleri,
Gezegensel Sınırların güvenli
alanı içinde tutmaya yönelik
olarak; insan enerjisi, arazi
kullanımı, üretim ve tüketim
sistemlerindeki derin
dönüşümlerin bütünleşik bir
değerlendirmesi yapılmıştır.
Rapor, Küresel Müştereklerin
korunması için küresel bir bakış
açısının gerekliliğine ve bunun
için de kavramsal bir çerçeve
ve stratejilerin geliştirilmesine
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 39
olan ihtiyaca vurgu yapmaktadır.
Küresel Müşterekler, bir
bütün olarak Dünya Sistemini
istikrarlı ve dirençli tutan ve
biyofiziksel sistemler, insani
kalkınma ve refahın temelini
oluşturmaktadır. Halihazırda,
insan faaliyetleri bu sistemlerin
birçoğunu Gezegensel Sınırların
güvenli çalışma alanının dışına
itmiştir. Mevcut politikalar,
insanlığın Küresel Müşterekler
alanlarının çoğunun durumunu
kötüleştirme ve yüzyılın
ortalarına kadar tüm Gezegensel
Sınırları aşma yolunda olduğunu
göstermektedir. Azot Akışı,
Arazi Sistemi Değişikliği ve
Biyosfer Bütünlüğü için sınırlar
bugün zaten aşılmıştır ve mevcut
politikaların devam etmesi, ilgili
göstergeleri 2050 yılına kadar
Gezegensel sınırlara önemli
ölçüde daha yakın bir konuma
getirerek altta yatan eğilimleri
tersine çeviremeyecektir.
İyileşmesi beklenen tek gösterge,
Montreal Protokolü’nün başarılı
bir şekilde uygulanması sonucu
gerçekleşen ozon tabakasının
Gezegensel Sınırın içine geri
dönmesidir. Emisyonların
azaltılması, arazinin korunması
ve ağaçlandırmaya ilişkin Ulusal
Olarak Belirlenmiş Katkıların
(NDC) 2030 yılına kadar dünya
genelinde eksiksiz bir şekilde
uygulanması ve 2050 yılına
kadar hedeflere uygun olarak
devam etmesi bile mevcut
politikalar altında kötüleşen
eğilimleri önemli ölçüde
değiştiremeyecektir. İklim
Değişikliği, Okyanus Asitlenmesi
ve Arazi Sistemi Değişikliği
40V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
için Gezegensel Sınırlara doğru
sadece küçük bir ilerleme
kaydedilecektir, bu da Gezegensel
Sınırların içinde kalmak
veya hatta mevcut değerlerde
bozulmayı durdurmak için
yeterli değildir. Ayrıca, artan
arazi kıtlığı ve emisyonları
azaltmak için biyoenerjiye
olası bağımlılığın yaratacağı
baskılar, tarımın Azot Akışı
göstergelerinin durumunu daha
da kötüleştirmesine yol açacaktır
(Abraha vd., 2024).
Ayrıca 2024 yılında yayınlanan
Küresel Müşterekler Yönetim
Endeksi (Global Commons
Stewardship Index-GCS endeksi)
Raporu, Küresel Müşterekler
üzerindeki yerel etkiler ve sınır
ötesi yayılmalara ilişkin güncel
verileri içermektedir.3 Endüstriyel
ekoloji ve çevre bilimi
alanındaki en son araştırma
ve modelleme araçlarının
yanı sıra bu çalışmanın artık
tanınmaya başlaması (Johan
Rockstrom’a verilen 2024 Tyler
ödülü dahil) üzerine inşa edilen
bu rapor, Küresel Müşterekleri
korumak için küresel ve ulusal
düzeyde politika yapıcılar
tarafından gösterilen çabaları
desteklemektedir (Iishi vd.,
2024).
Raporda da değinildiği gibi,
gezegenimizin sağlığının, insan
sağlığı ve refahı açısından
geri döndürülemez ve vahim
sonuçlar doğurabilecek önemli
bir tehdit altında olduğu artık
her zamankinden daha açık
bir şekilde görülmektedir.
Küresel Müşterekler; iklim
İklimde Hâl ve Gidiş
sistemi, Dünya’nın biyosferi,
ozon tabakası, okyanuslar,
buz tabakaları ve buzullar
dahil olmak üzere birbiriyle
ilişkili çeşitli bileşenlerden
oluşmaktadır. Dünyanın
biyofiziksel sistemlerini anlamak
ve gezegensel sınırlara bağlı
kalmak, dengeyi korumak ve
küresel müştereklerin geleceğini
güvence altına almak için çok
önemlidir.
Küresel Müşterekleri Yönetme
Endeksi, Küresel Müşterekleri
Yönetme konusundaki iş
birliğimizin temel taşlarından
biridir. Her yıl yayınlanan bu
endeks, sürdürülebilirlik ve çevre
endüstrisi göstergelerindeki
en son gelişmelere genel bir
bakış sunmaktadır. Ülkelerin
insanlığın ortak mirasını
hem yurt içinde hem de
uluslararası ticaret yoluyla nasıl
etkilediğini göstermektedir.
Bu değerlendirmeler, başlıca
uluslararası kuruluşlara destek ve
rehberlik sağlamayı amaçlayan
bir çerçevenin parçasıdır; Paris
Anlaşması da dahil olmak üzere
bu alanda imzalanan anlaşmalar,
Sürdürülebilir Kalkınma
Amaçları, yıllık iklim zirveleri
gibi uluslararası toplantılar,
COP’lar ve konferanslar gibi.
GCS Endeksi, Küresel
Müştereklerin durumunu veya
ülkelerin iklim değişikliği
gibi çevresel kısıtlamalara
uyum sağlayıp sağlamadığını
ölçmemektedir. Bu analiz,
etkili politika reformunun
temellerini ele alarak, ülkelerin
eylemlerinin okyanuslar, ozon
tabakası ve atmosfer gibi Küresel
Müştereklerin ortak alanları ve
biyoçeşitlilik gibi ortak kaynaklar
üzerindeki etkilerini ölçmeyi
amaçlamaktadır. Bu etkiler altı
alt sütunda gruplandırılmıştır:
Aerosol emisyonları, sera gazı
emisyonları, karasal ve denizel
biyomlarda biyoçeşitlilik kaybı
ve Su ve Besin döngülerindeki
bozulmalar. Göstergeler, ulusal
düzeyde meydana gelen etkiler
(domestic) ve uluslararası
düzeyde meydana gelen
etkiler (spillover) olmak üzere
iki farklı etki kategorisinde
oluşturulmuştur.
Yapılan hesaplamalardan
sonra, ülkeler sıralanmaktadır.
Sıralama GCS endeksine göre
yapılmaktadır. Endeks değeri ile
birlikte, endeks göstergelerinin
yurtiçi etkileri ve dünya
sistemine olan etkileri de
sıralanmaktadır. Listede ayrıca
her ülkenin kişi başına düşen
GSYH’si ve İnsani Kalkınma
Endeksi (HDI) de yer almaktadır.
Raporda yer alan 2024 yılı
ülke sıralamasında, oransal
olarak GCS Endeksi’nde en
kötü performansı gösteren
ülkelerin yüksek kişi başına
düşen GSYH’ye sahip ülkeler
olduğu anlaşılmaktadır. Hiçbir
ülke ekonomik kalkınmayı
(HDI değeri ile temsil edilen)
çevresel bozulmadan (GCS
Endeksi’yle temsil edilen) ayırma
konusunda başarılı değildir.
Düşük gelirli ülkeler ve alt-orta
gelirli ülkeler önemli kalkınma
zorluklarıyla karşı karşıyadır ve
bu ülkelerin gerek ülke içinde
 İklimde Hâl ve Gidiş
gerekse uluslararası alanda ciddi
çevresel strese neden olmadan
kalkınmanın bir yolunu bulmaları
gerekmektedir. Buna karşılık,
yüksek gelirli ülkeler küresel
müşterekler üzerinde en önemli
etkiye sahiptir ve sürdürülebilir
üretim ve tüketim kalıplarına
doğru derin bir değişimi
gerçekleştirmek zorundadırlar.
Özellikle yüksek gelirli ülkeler
yayılma sütununda (dünya
sistemine etki, spillover) en kötü
puanı almaktadır.
GCS Endeksi’nin 2024 yılı için üç
önemli bulgusu:
Küresel üretim ve tüketim
sistemleri, uygarlığımızın temelini
oluşturan istikrarlı ve dirençli
yeryüzü sistemlerinin, küresel
müştereklerin altını oymaya
devam etmektedir.
Ticaret sistemlerinin neden
olduğu ve bu sistemler aracılığıyla
aktarılan çevresel stres önemli
boyutlardadır; genellikle ülkelerin
toplam sera gazı emisyonlarının
%30’unu ve ormansızlaşma
ve su stresi üzerindeki toplam
etkilerinin %50’sini aşmaktadır.
Dünya şu anda sürdürülebilir
olmayan küresel tedarik
zincirleriyle ilişkili yayılma
etkilerini tutarlı bir şekilde ele
alacak küresel bir yönetişim
mekanizmasına sahip değildir.
Sonuçlar, hem büyük hem de
küçük tüm ülkeler tarafından
somut adımların atılması
gerekliliğinin altını çizmektedir.
Amerika Birleşik Devletleri, Çin
ve Avrupa Birliği başta olmak
üzere büyük ekonomilerin başlıca
sorumluluğu vurgulanırken,
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Küresel Müşterekler üzerindeki
önemli etkileri göz önüne
alındığında Hindistan ve diğer
G20 ülkelerinin de harekete
geçmesi gerektiği belirtilmektedir.
Kaynakça
Abrahão et al. (2024) Transforming
human systems to safeguard the
Global Commons: A report by
PIK and CGC. Potsdam- Germany
and Tokyo- Japan
Armstrong McKay, D.I., Staal,
A., Abrams, J.F., Winkelmann,
R., Sakschewski, B., Loriani,
S., Fetzer, I., Cornell, S.E.,
Rockström, J. and Lenton, T.M.
(2022) ‘Exceeding 1.5°C global
warming could trigger multiple
climate tipping points’, Science,
377(6611), p. eabn7950. https://
doi.org/10.1126/science.abn7950
Hardin, G. (1968) The Tragedy
of the Commons. Science, New
Series, Vol. 162, No. 3859 (Dec. 13,
1968), pp. 1243-1248
Ishii, N., Lafortune, G., Esty, D.,
Berthet, E., Fuller, G., Kawasaki,
A., Bermont-Diaz, L. and Allali,
S. (2024). Global Commons
Stewardship Index 2024. SDSN,
Yale Center for Environmental
Law & Policy, and Center for
Global Commons at the University
of Tokyo. Paris; New Haven, CT;
and Tokyo.
Lenton, T.M., Held, H., Kriegler, E.,
Hall, J.W., Lucht, W., Rahmstorf,
S. and Schellnhuber, H.J. (2008)
‘Tipping elements in the Earth’s
climate system’, Proceedings of the
National Academy of Sciences,
105(6), pp. 1786–1793. https://
doi.org/10.1073/pnas.0705414105
J.E. Buxton, J.G. Dyke, A. Ghadiali
(2023), Global Tipping Points
Report 2023: ‘Summary Report’
in [T. M. Lenton, D.I. Armstrong
İKTİSAT VE TOPLUM
41
McKay, S. Loriani, J.F. Abrams, S.J.
Lade, J.F. Donges, M. Milkoreit,
T. Powell, S.R. Smith, C. Zimm,
J.E. Buxton, L. Laybourn, A.
Ghadiali, J.G. Dyke (eds), 2023,
The Global Tipping Points Report
2023.] University of Exeter, Exeter,
UK.Ostrom, E. (2015). Governing
the Commons: The Evolution of
Institutions for Collective Action.
Cambridge University Press, UK
Ostrom, E (1990) Governing the
Commons: The Evolution of
Institutions for Collective Action.
Cambridge University Press, UK
Rockström, J., Gupta, J., Qin, D.
et al. (2023) Safe and just Earth
system boundaries. Nature 619,
102–111. https://doi.org/10.1038/
s41586-023-06083-8
T. M. Lenton, L. Laybourn, D.I.
Armstrong McKay, S. Loriani, J.F.
Abrams, S.J. Lade, J.F. Donges, M.
Milkoreit, S.R. Smith, E. Bailey,
T. Powell, L. Fesenfeld, C. Zimm,
C.A. Boulton,
Unesco (1980) Global Commons.
Unesco Courier, May, 1980, pp.33-
36 (https://unesdoc.unesco.org/
ark:/48223/pf0000074757)
Son Notlar
1. https://global-tipping-points.org/
introduction/key-concepts
2. Hardin’den önce, 1833 yılında
İngiltere ve İrlanda’da ortak
arazi üzerindeki düzensiz
otlatmanın etkilerine ilk dikkat
çeken iktisatçı William Forster
Lloyd’dur.
3. The GCS Index raporu ve veri seti
ücretsiz olarak erişime açıktır:
https://cgc.ifi.u-tokyo.ac.jp/ en/
research-en/gcsi-en/ & https://
sdgtransformationcenter.org/
42V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Kâr Oranı, Siyasi Güç, Sraffian Enflasyon:
Türkiye Örneği
Türkiye’de de kârların, fiyatların ve enflasyonun belirlenmesinde siyasal iktidarın kararları
Bu makaleyi, ilk olarak yeterli
olmayan İngilizcemle yazdım.
Çok eleştiri aldım. Ama en son
gelen hakem eleştirisi hakarete
ulaştı. Hakemin yorumuna
burada yer vermek isterim:
“The following judgement might
be devastating for the author/s,
but I would not accept this
manuscript as a term paper
from a student! I wonder how
fast Sraffa himself would have
rejected this paper if he had the
chance to review it.” Hakemin
öğrencilerinin merak alanları
nedir bilemiyorum. Sraffa’nın
lisans ve lisansüstü öğrencileri
tarafından biliniyor olması ve
çalışılıyor olması beni memnun
eder. Ancak Türkiye’de akademik
camiada Sraffa değil öğrenci
düzeyinde popüler olmayı,
daha üst unvanlarda çalışan
belirleyicidir.
akademisyenler arasında dahi
popüler değildir. Sraffa çalışan
kişi sayısı bir elin parmaklarını
geçmemektedir. Hakem eleştiri
sunarken keşke biraz çalışmalara
baksaydı; bu, çalışma için de
çok ufuk açıcı olurdu. Hakemin
Sraffa’nın reddetme hızını
merak etmesi ise ayrı bir konu.
Sraffa yaşasaydı reddeder mi
bilinmez ama daha verimli bir
tartışma yaşanacağı muhakkak.
Bu tür hakem eleştirileri ilk
değil. “Goodwin Reel İş Çevrimi
Temel Alınarak Adalet ve
Kalkınma Partisi Dönemine
Politik İktisadi Bir Bakış” adlı
çalışmam da yüksek lisans ödevi
olarak eleştirilmişti, ancak
bugün o makalenin öngörüleri
gerçekleşmiş durumda. Hakem
eleştirileri neticesinde makaleyi
Türkçe yazmaya karar verdim.
Cem Mehmet Baydur
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
cbaydur@mu.edu.tr
Sraffacı düşünce çerçevesinde
Türkiye’deki enflasyonu anlama
çabamı kamuoyuyla paylaşmak
ve değerlendirmelerini almak
isterim.
Parlamenter rejimden
cumhurbaşkanlığı hükümet
sistemine geçişle birlikte
enflasyon hızla artmaya ve resmi
enflasyon hesaplayıcısı ile özel
araştırma şirketleri arasındaki
makas açılmaya başlamıştır.
TÜİK tarafından açıklanan
enflasyon rakamları kamuoyunda
ciddi şekilde tartışılıyor.
Enflasyondaki artış için pandemi,
Rusya-Ukrayna savaşı ve
hükümetin faiz politikası gibi
birçok neden gösterilmektedir.
Çalışmanın temel iddialarından
birisi enflasyonun nedeni iç ve
dış gelişmeler olabileceği gibi,
asıl problemin çok daha yapısal

bir sorun olduğudur. Özellikle
Türkiye’de sermaye birikim
süreci enflasyonun oluşmasında
önemli bir etkendir. Siyasal
iktidar ile sermaye sahipleri
arasında açık veya örtük sermaye
birikimini güçlendirecek
veya zayıflatacak politikaların
belirlenmesi, ekonomik açıdan
verimsizliğe, kaynakların
etkin kullanılamamasına yol
açmaktadır. Çünkü sermaye
teorisinin en zayıf noktası,
ekonomik bir bölüşüm kuralı
sağlayamamasıdır.
Türkiye’de yükselen enflasyonun
anlaşılabilmesi için Türkiye’nin
kendi birikim tarihine bakmak
gerekiyor. Temel olarak,
Türkiye’deki sermaye birikim
biçimi kentsel rantlar, büyüme,
konut, köprüler, yollar vb.
üzerine kuruludur. Türkiye’nin
hemen her yerinde fiyatları
piyasa değil, siyaset belirler
(Ülgener, 1981). Siyasal iktidarın
belirlediği kâr-bölüşüm ilişkileri,
diğer sektörlerdeki sermayenin
ayakta kalma arzusuyla birleşerek
Türkiye’de ciddi bir enflasyona
sebep olmaktadır.
Türkiye’de de kârların, fiyatların
ve enflasyonun belirlenmesinde
siyasal iktidarın kararları
belirleyicidir. Siyaseten
belirlenen kâr oranı ile diğer
sektörlerin kârları farklı olduğu
sürece fiyatlar değişmeye,
hatta artma yönünde eğilim
göstermeye devam edecektir.
Bu fiyat değişimi, çalışmada
Sraffian enflasyon olarak
adlandırılacaktır. Çalışmada
Sraffian enflasyon sektörel
kâr farklılıklarına göre
tanımlanmıştır. Sraffa’ya göre kâr
oranı, fiyatları belirler. Ancak
kâr oranı ekonomik süreçlerden
daha farklı olarak dışsal faktörler
tarafından belirlenmektedir. Bu
makalede kâr oranının siyasal
iktidar tarafından belirlendiği
kabul edilmekte; siyasal iktidarın
hem fiyatları hem de enflasyonu
belirlediği iddia edilmektedir.
Yani sermaye birikim sürecinin
siyasi kararlar neticesinde
şekillendiği vurgulanmaktadır.
Siyasal iktidar belli sektörlerde
yoğunlaşarak sermaye birikimini
kontrol ederek zenginliği
yeniden dağıtmaktadır.
Türkiye’de inşaat/konut
sektörü sermaye birikiminde
temel lokomotif sektör olarak
değerlendirilmektedir. İnşaat
sektöründeki birçok büyük kamu
yatırımı verilen garantilerin
belirlediği kâr oranın diğer
sektörlerle karşılaştırılarak
analiz edilmesi Türkiye'deki
enflasyon dinamiklerinin
anlaşılması açısından hayati
önem taşımaktadır. Makalede,
Sraffa’nın 1922 tarihinde yazdığı;
para, politika ve enflasyon
arasındaki ilişkileri analiz
ettiği en önemli eseri Metalar
Aracılığıyla Emtia Üretimi (1960)
referans alınacaktır. Çalışmada
sektörel kâr farklılıklarına
dayalı bir enflasyon tanımı
geliştirilerek enflasyon oranının
gösterilmesi hedeflenmektedir.
Ayrıca çalışmada Türkiye’nin
2019-2023 dönemindeki
enflasyon verileri inşaat ve
imalat sektöründeki özsermaye
kârlılığı, fiyatlar, maliyetler
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 43
gibi temel veriler ele alınarak
analiz edilecektir. Çalışmada
2019 yılından itibaren enflasyon
oranlarının analiz edilmesinin
en önemli nedenlerinden birisi
2018’de gerçekleşen siyasal sistem
değişikliğinin de ekonomik
verilerdeki etkisinin analiz
edilmesidir.
Sermaye ve Siyasal
Güç İlişkisi
Ekonomide fiyatların ve
enflasyonun oluşumunu anlamak
için Sraffa’nın görüşleri farklı
bir bakış açısı kazandırabilir.
Sraffa’da fiyatlar dışsal olarak
belirlenen kârlar tarafından
belirlenir. Kârın ölçüsü olarak
parasal faizin alınması totolojik
bir döngüsellik yaratır. Bu
döngüsellikten kaçınmak için
siyasi güç, kârları dolayısıyla
fiyatları ve enflasyonu belirleme
yoluna gider. Sraffa’da sermaye
birikiminin siyasal bir tarafı
olduğu kabul edilir. Sraffa,
fiyatları bölüşüm ve sermaye
birikimi açısından tanımlar.
Kapitalist toplumda işçiler
emeklerinin sahibi olarak
ücret kazanırken, kapitalistler
de sermayelerinin sahibi
olarak kâr elde ederler. Ancak,
her birinin ne kadar alması
gerektiğini tanımlayan hiçbir şey
olmadığına dikkat edilmelidir.
Sermaye teorisinin ele aldığı
bölüşüm belirsizliğinin özü
budur (Bhaduri, 2021, 235-
240). Bu belirsizlik karşısında
siyasi iktidar/güç devreye
girer ve toplumsal üretim ve
dağıtımı sürekli olarak düzenler.
Eğer sermaye bir ilişkiyse, bu
44V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
ilişkinin merkezinde iktidar
ya da siyaset vardır. Ekonomik
analiz, siyasi alanı dışlamak için
değer analizlerine kapanarak
evrenselleştirmeye çalışmış ama
başarılı olamamıştır. Özellikle
sermaye teorisi “sermayeyi”
ölçülebilir somut bir varlık
olarak kabul etmiş ve ekonomi
politikaları kâr ve faiz teorisine
dayalı olarak geliştirilmiştir.
Ancak sermaye karmaşık yapı
ve ilişkilerden dolayı ölçülebilir
değilse, kâr oranının belirleyicisi
olarak göreli kıtlığın anlamsız bir
önerme olduğunu kabul etmemiz
gerekir (Bhaduri, 2021, 235-
240). Robinson’a göre sermaye
ve getirisindeki belirsizlik
aşılamaz bir engeldir. «Denge,
şu anda mevcut olan herhangi
bir tesise yatırım yapıldığında
bugün geçerli olan kâr oranının
gelecekte de geçerli olmasının
beklenmesini ve bugünkü kâr
beklentisinin gelecekte de elde
edilmesinin beklenmesini
gerektirir. Dolayısıyla bugün
var olan sermayenin değeri, bu
şekilde hesaplanan arz fiyatına
eşittir. Bu sermaye değerleme
yönteminin denge varsayımlarına
yüklediği ağır yük, belirsiz bir
dünyada sermaye değerlemenin
imkansızlığını vurgulamaktadır.
Değerleri değiştiren beklenmedik
olayların meydana geldiği bir
dünyada, gelecek hakkında
yatırım kararları veren iş
insanının ve geçmiş hakkında
gözlemler yapan bilim insanının
bakış açıları uzlaşmazdır ve
yapabileceğimiz tek şey, her
ikisini de tatmin etmeyecek
geleneksel bir sermaye
ölçüm yöntemiyle kör topal
yürümektir.” (Robinson, 1953:
50). Sraffa da kâr oranını
fiyatlardan bağımsız, dışsal
olarak ele alarak belirsizlik
sorunundan kurtulmak
istemiştir. Parasal faiz oranının
kâr oranı için bir gösterge olarak
alınabileceğini belirtmiştir
(Sraffa, 1960, 39). Ama daha
öteye geçmemiştir. Değer
teorisini tamamlamak için dışsal
bir şeyler gereklidir. Bu da siyasal
güçtür.
Bir Sraffian Modeli:
Türkiye Örneği
Sraffa Modeli’nde fiyatların
iki temel belirleyicisi vardır;
teknoloji ve dağıtım. Bu modelde
kısa dönem analizi yapılığından
teknoloji veri iken, bölüşüm ve
fiyatları anlamlandırmak için kâr
ve kâr beklentilerine odaklanmak
gerekmektedir. Sraffa’ya
(1960) göre kâr oranı fiyatları
belirleyen dışsal değişkendir.
Standart modelde ücretin payı,
maksimum kâr oranı göz önüne
alındığında, kapitalistlerin kâr
hedefine bağlıdır.
Karmaşık ilişki ağları yaratan
siyasi ve ekonomik yapının,
kârların ve rantların üretimi ve
bölüşümü açısından evrildiği
söylenebilir (Sraffa, 1922: 178-
197; Panico, 2021: 422-423).
Sraffa’da rantın belirlenmesinde
parasal faizin etkili olabileceği
kabul edilmekle birlikte,
gelişmekte olan birçok ülkede
siyasi güce sahip olan iktidar
ve muhalefetin rantları/kârları
etkilediği/belirlediği çalışmanın
temel varsayımıdır. Bu koşulları
içermek için, kâr oranının
siyaset tarafından belirlendiği
bir konut bölüşüm denklemi ve
siyasi kayırmacılığın olmadığı
bir piyasada konut değerinin
bölüşüm denklemini yazıp,
birbiriyle kıyaslayacağız. Ayrıca,
siyasi güç nedeniyle rsiyasi > r(siyasi
olmayan piyasa kârı)
varsayımına ek
olarak, siyasi güç nedeniyle çok
elverişli koşullar altında arazi ve
finansman sağlandığını da kabul
edeceğiz. Hükümetlerin bütçe,
borçlanma, varlık satışı gibi
birçok aracın yanında kanuni
düzenlemelerle tekel gücüne
sahip olduğunu kabul ediyoruz.
Tekel gücü sadece hükümete
değil, sektörlerdeki kapitalistlere
kâr hedefleri doğrultusunda
fiyat belirleme gücü verir
(Minsky, 1986: 191-197). Sraffa’da
kâr oranının belirlenmesi ve
sektörler arası kâr farklılığı,
fiyatları harekete geçiren
temel güçtür. “Bölüşümdeki
bir değişmeden doğan fiyat
oynaklıklarının örüntüsü ne
kadar karmaşık olursa olsun,
bunların net sonucu, aynı
zamanda gerekliliklerinin
dayanağı, her üretim dalında
dengeyi sağlamalarıdır. Fiyat
oynamaları bu amacı tam
anlamıyla gerçekleştirir, ama
başka hiçbir yolla bu amaca
ulaşılamaz.” (Sraffa, 1960: 75).
Fiyatlar da kâra ayrılan bölümün
değerini her sektörde eşitleyecek
şekilde belirlenmek zorundadır
(Sraffa, 1960: 83).
Denklem (1) siyasetin belirlediği
bölüşüm ilişkilerini, Denklem
(2) de piyasadaki bölüşümü
 İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 45
yansıtmaktadır. Siyasal güçten dolayı Denklem 1’deki arsa değeri = 0 gerekmektedir. Aksi takdirde
alınabilir. K (m2) hem inşaat hem de diğer sektörlerdeki girdilere ve kapitalistin sermayesini ve
iş gücüne bağlı sermayeyi gösteren bir nosyon olsun ve P de üretilen toplam sermaye içindeki
malların veya konutların m2 fiyatı olsun. payını korumak mümkün
K (1+rsiyasi) + bedava veya düşük ücretli arsa = Psiyasi fiyatı (1) değildir. Sraffacı bir bakış
açısıyla, farklı sektörlerdeki
K (1+r siyasi olmayan piyasa fiyatı) + arsa sahibinin payı = Ppiyasa fiyatı (2) kâr farklılıkları, sermayenin
varlığını sürdürebilmesi için
Denklem (1)’den (2)’yi çıkararak sektörel kâr farkına dayanan fiyat fiyatları yönlendiren ana
değişim denklemini (Denklem 3’ü) elde ederiz. güçtür. Siyasal açıdan kâr
oranları, verilen garantilerle
K(rsiyasi - rsiyasi olmayan piyasa kârı) - arsa sahibinin payı = Psiyasi fiyatı - Ppiyasa fiyatı (3) ekonominin kaldıramayacağı
Ekonominin tamamı için genelleştirmek gerekirse, diğer sektörleri i boyutlara ulaşırsa, fiyatlar,
endeksiyle gösterebiliriz: 1, 2, 3. Sektör karşılaştırmasına dayalı genel sermayenin varlığını
fiyat değişimi denklemi aşağıdaki gibi yazılabilir. sürdürebilmesi için gerekli
olan kâr oranına ulaşabilmek
K(rsiyasi - ri) - arsa sahibinin payı i = Psiyasi fiyat - Pi (3’) için sonsuza kadar artabilir
(Sraffa, 1960: 90-91). Türkiye’de
Ki∆ri = ∆Pi + arsa sahibinin payı i (4) inşaat sektörüne dayanan bir
sermaye birikim modeli vardır.
Ki hem inşaat hem de diğer sektörlerdeki girdilere ve iş gücüne
Modelin merkezinde siyasal
bağlanan sermayenin eşit tutardır ve bu tutarın büyüklüğü sermaye
gücün belirlediği kâr oranları
faktörlerinin toplam başlangıç fiyatı olarak da görülebilir: Bu nedenle
bulunmaktadır. Yap İşlet Devret
Ki= P0i şeklinde yazılabilir.
projelerindeki kamu garantileri
ciddi bir kâr oranı garantisi
P0i∆ri = ∆Pi + arsa sahibinin payı i (5)
vermektedir. İddialara göre
Denklem (5)’in her iki tarafı da P0i 'ye bölünürse bir enflasyon oranı elde Osman Gazi Köprüsü 2016
edebiliriz. yılında hizmete girdi ve 2035
yılında kamuya devredilecek.
Arsa sahibinin payı i Günde 40 bin araç geçiş garantisi
∆ri = ∆Pi + verilen köprünün geçiş ücreti
P0i P0i
35 dolar artı vergidir. (Siyasal
∆Pi Arsa sahibinin payı i Paradigmalar, 2021). Osman
= ∆ri - (6) Gazi Köprüsü’nün maliyeti 1
P0i P0i
milyar 300 milyon dolar olarak
Denklem (6) kullanılarak, yani sektörel kâr farklılıklarına dayalı fiyat
tahmin edilmektedir. Köprü
değişiklikleri ağırlıklı ortalamayla birleştirilerek (sektör büyüklüğüne
gelirlerinin bugünkü değerini
gösterilsin), enflasyon tanımlanabilir. Bu enflasyona Sraffacı enflasyon
bulmak için iskonto oranı
ismini vereceğiz.
olarak 10 yıllık Hazine uzun
Sraffian Enflasyon Oranı = (7) vadeli faiz oranı (yüzde 4,01)
kullanılmıştır (Federal Reserve,
2023). Osman Gazi Köprüsü’nün
Denklem (6) bize şunu söylemektedir: Bölüşümdeki değişim yani
gelirinin bugünkü değeri 6,3
sektörel kâr farklılığı fiyatların değişmesine neden olmaktadır.
milyar ABD dolarıdır. Osman
Sektörlerin sermayesini koruyabilmesi için fiyatların artması
Gazi Köprüsü’nün kâr oranı
46V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

%384’tür. Günlük 70 bin araç Tablo 1: Fiili, Hissedilen ve Sraffacı Enflasyon

geçişi ve araç başına 4 dolar
2020 2021 2022 2023
ücret garantisi verilen Avrasya
P (TL/M2) 6481 10094 27886 44000
Tüneli’nin 25 yıllık getirisinin
K (TL/M2) 1500 3100 6500 11150
bugüne indirgenmiş değeri
V/K 4,32 3,25 4,29 3,94
1,5 milyar dolardır. Maliyeti
TÜİK Tüketici Enflasyonu yıllık (%) 14,6 36 64,2 64
1,4 milyar dolardır. Projenin
ENAG Enflasyonu (%Yıllık) 36,7 82,8 137,5 127
kâr oranı %7’dir. Yavuz Sultan
TÜİK’e göre vatandaşların hissettiği yıllık enflas- 22 54 96,1 96
Selim Köprüsü’nün yıllık getirisi yon oranı (1,5xTUİK CPI)
593 milyon dolardır. 135 araç Euronews’e göre vatandaşların hissettiği yıllık 36,5 90 160,5 128
geçse de geçmese de şirket enflasyon oranı (2,5xTUİK CPI)
bu parayı alacaktır. 7 yıl 8 ay Kar oranı İstanbul inşaat sektörü 116 62,5 114,5 75
garanti kapsamındadır. Bunu, İmalat sanayii kâr oranı (ISO 500) 34 54 48 48**
yaklaşık 8 yıl olarak alacağız. Bazı kamu projeleri ortalama kâr oranı 149 149 149 149
Garantili getirinin bugünkü Sraffacı kâr farkı: Kamu kâr oranı – İstanbul inşaat 33 86,5 34,5 74
değeri 3,96 milyar dolardır. Sraffacı kâr farkı: Kamu kâr oranı – İSO 500 113 99 101 101
Köprünün maliyeti 2,5 milyar Sraffacı enflasyon (ai=0,50) 73 92,7 67,5 87,5
dolardır. Kâr oranı %58,8’dir. Bu ** 2023’te de 2022 kâr oranının korunacağı varsayılmıştır.
üç kamu projesinin ortalama
kârlılığı %149’dur. Bu tür kamu
projelerindeki yüksek kâr K (1+r) + arsa sahibinin payı = P (8)
oranları dolar garantilerinden
ve ilerde ortaya çıkabilecek rK
devalüasyondan dolayı bütçe + (arsa sahibinin payı: 0.50) = P-K (9)
P P
üzerinde ciddi baskılara neden
olabilir. Bu ortalama kâr oranıyla
0.50 = 0,692 - r3,25 (10)
iki sektörü kıyaslayacağız:
İstanbul’da inşaat ve imalat r2021 = 1,625 (11)
sanayii.
İmalat sanayiinde kâr yılında Sraffacı enflasyon %73
İstanbul, Türkiye ekonomisinin
oranlarının 2020’de 34’lerden iken bu oran 2021’de %92’ye;
kalbi olduğu için İstanbul
2023’te 48’lere yükseldiğini 2022’de 67,5’a; 2023’te de
konut verilerinden yola çıkarak
söyleyebiliriz. Bu iki sektörün %87,5 ulaşmıştır. 2020 yılında
2019-2022 dönemi için kâr
kâr oranları ile siyasal kâr TÜİK yıllık enflasyonu yüzde
oranını hesapladık. Tablo 1’de
oranı arasındaki fark da 14,60 olarak açıklarken, ENAG
görülen konut fiyatı/sermaye
Tablo 1’de verilmektedir. Her yüzde 36,72 olarak hesapladı.
oranı verilerini İstanbul Gayri
iki sektörün ağırlığının %50 Euronews’in anketlerine göre
Menkul Değerleme Şirketi’nden
olduğu, sektörel kâr farkına bağlı ise göre vatandaşların hissettiği
aldık. Arsa sahiplerinin %50
ortaya çıkacak enflasyonu da enflasyon, TÜİK’in 2,5 katı,
konut temini için verdikleri
tablonun son satırında verdik. yani yüzde 36 oldu. TÜİK
ilanları veri alarak kâr oranlarını
Sraffacı enflasyonu, sektörel hissedilen enflasyonun kendi
hesapladık. Örnek olarak 2021
kâr farkı sürdükçe fiyatların ölçtüğü enflasyonun 1,5 katı
yılı için İstanbul konut sektörü
değişmesi yönünde bir baskı olduğunu beyan etti. 2020’de
kâr oranını (8) No.’lu denklemi
olarak görmek gerekmektedir. TÜİK’e göre hissedilen enflasyon
kullanarak hesapladık. 2021
Bu bilgilerin ışığında 2020 %22’dir. 2020 yılında bizim
yılı İstanbul konut sektörü kâr
oranını %62 bulduk.

tarafımızdan hesaplanan Sraffacı
enflasyon ise %73’tür. TÜİK, 2021
yılı için Tüketici Fiyat Endeksi’ni
%36,08 olarak açıklarken,
ENAG hesaplamalarının %82,81
olduğunu duyurdu. Euronews’un
hissedilen enflasyonu %90,
TÜİK’in hissedilen enflasyonu
%55 iken Sraffacı enflasyon
hesabımız %92,7’dir. 2022 ve
2023’te TÜİK’in enflasyonu 64
iken ENAG, enflasyonu %137 ve
%127 olarak hesapladı. TÜİK’in
hissedilen enflasyonu %96 iken
Sraffacı enflasyonumuz sırasıyla
%67,5 ve %87,5’tir. Bu verilere
bakarak Sraffacı enflasyonun
TÜİK’in hissedilen enflasyon
oranı ile ENAG enflasyon oranına
yakın olduğunu söyleyebiliriz.
Belki şunu söylemek de
mümkündür. Sraffacı enflasyon
sermaye birikim sürecimizin
enflasyonudur. Bu birikim
süreciyle uyumlu bir enflasyonla
mücadele programı geliştirmek
önemlidir. TÜİK enflasyonu
ile orta vadeli enflasyon hedefi
olan %36 arasında ciddi bir
fark vardır. Bu fark korunduğu
sürece Türkiye’de enflasyon
düşmeyecektir. Sıkı para
politikası uygulanmadığı ve yap
işlet devret projelerindeki kâr
oranlarını piyasa kâr oranlarına
eşitleyecek bir mali kural
yapılmadığı sürece, harcama
daraltıcı maliye politikasının
tüm yükleri çalışanlara, vergi
mükelleflerine ve rekabetçi piyasa
firmalarına binebilir ve çok ciddi
üretim kaybı ve işsizlik ortaya
çıkabilir.
Sonuç
Kâr oranının sermaye birikimi
ve siyasetin finansmanı
açısından doğrudan siyasal
iktidarlar tarafından
belirlendiği ön kabulüyle
Türkiye değerlendirildiğinde,
enflasyonun stabil edilebilmesi
için ekonomik süreçlerde siyasal
kararların etkisinin azaltılması
şart görülmektedir. Bu makalenin
iddialarından birisi, Türkiye’de
enflasyonun temel nedeni,
siyasetin belirlediği kâr oranları
ile piyasa kâr oranları arasındaki
farkın enflasyon yoluyla
eşitlenmesi zorunluluğudur.
Sermayenin varlığını ve farklı
sektörlerdeki dağılımını
korumak için gerekli olan kâr
oranları farkına dayalı enflasyon
oranı, enflasyonun bir sınırı
(limiti) olarak da görülebilir.
Bu oranı tutturamayan sektörler
ve sermayeler güç ve konum
kaybederler ve sonunda
varlıkları sona erer. Yüksek
Sraffacı enflasyonun devamlılığı,
Türkiye’de bireyler, firmalar ve
sektörler arasındaki gelir ve servet
transferinin bir göstergesi olarak
da yorumlanabilir. Sektörler
arasındaki siyasal belirlenmeye
bağlı kâr uçurumu devam ettiği
sürece, fiyatlar yükselecek ve
ekonominin istikrarını bozulmaya
devam edecektir. Ne kadar siyasi
müdahale artarsa o kadar derin
bir kriz yaşama olasılığı artar.
Ekonomi önünde sonunda bir
krizle kendini düzeltecek ve
fiyatlar sermayenin istediği yere
gelecektir. Yani sermaye birikim
sürecini devam ettirecek ve
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 47
yapısını koruyacak kâr oranı elde
edilinceye kadar fiyatlar artmaya
devam edecektir.
Özellikle yeni hükümet
sisteminden sonra siyasetin
sermaye birikim sürecine etkisi
her düzeyde belirleyici olmuştur.
Siyasi olarak belirlenen inşaat
kâr marjı ve diğer sektörlerin kâr
marjları açık olduğu veya açık
kaldığı sürece tüm sektörlerde
fiyatlar artmaya devam edecektir.
Bizim hesapladığımız enflasyon
oranı ile TÜİK’in fiili olarak
hesapladığı oran arasında önemli
bir fark vardır. TÜİK hissedileni
ile ENAG enflasyon oranlarına,
Sraffacı enflasyon oranı daha
yakındır. En önemlisi siyasete
dayalı sermaye birikim yapısı veya
modeli değişmediği sürece, Orta
Vadeli Program’ın hedeflerinin
gerçekleşmesi çok zor olacaktır
ve kalıcı olmayacaktır. Klasik
anlamda para ve maliye
politikalarında bireylerin harcama
kalemlerinin kısıtlanmasına
dayalı bir iyileştirme politikası
hedefi yeni sorunları beraberinde
getirecektir. Sorunun temeline
inmeden indirgemeci bir
yaklaşımla %36’lık bir enflasyon
hedeflemesi çok ciddi bir işsizlik
ve ekonomik daralmayı göze
almadan gerçekleştirilemez. Bu
ise gelecek nesilleri etkileyecek
fakirleşme ve toplumsal yapının
sınıf açısından döndürülemez
şekilde olumsuz değişimi
anlamına gelecektir.
Ekonomiler, siyasi iktidarı
şekillendiren demokrasilerine
ve siyasal sermaye birikim
modellerine göre farklı Sraffian
enflasyon oranlarına sahiptir
48V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
İktisatçılar ve Okulları
Toplumsal bir bilim olan iktisat disiplininde, toplumsal sınıflar sahip oldukları iktisadî güçlerinin
karşılıklı etkileşimiyle iktisadî yaşamda faaliyetlerini sürdürür.
To wash one’s hand with the
conflict
between the powerful and the
powerless
means to be side with powerful
not to be neutral.
Third World
Giriş
Tarihî süreç içinde, toplumsal
yaşamın farklı alanlarında zaman
içinde gelişen çeşitli olaylar er
geç karşılıklı etkileşim içine
girer. Bu karşılıklı etkileşim
ister istemez ivme kazanarak
hüküm sürmeye başlayıp, yaygın
etkilerini ve yarattığı sonuçları
toplumsal yapıda zincirleme
bir biçimde birdenbire ya da
tedricen hissettirmeye başlar.
Bu ilişkiler silsilesi, çok yönlü
bağlantısal ağlar bütününe
dönüşür ve karmaşık hale gelir.
Gidişat, gelişmelere göre zaman
içinde önce kozmosa ve sonra da
kaosa, vice versa, evrilir. Varılan
sonuç, toplumda kaçınılmaz bir
biçimde kimi zaman çoğunlukla
benimsenen ya da kabullenilen/
kabullenilmek zorunda bırakılan,
kimi zaman da tümüyle
reddedilen olgular halini alır.
Oluşan bu iki yönlü (dual)
tepki, ilgili toplumsal alanda her
birinde kendine özgü ve birbirine
benzemeyen süreçleri ve bağlı
gelişmeleri yaratarak belli ve
fakat birbirinden farklı sonuçları
kaçınılmaz kılar.
Yaşanan gelişmeler, toplumsal
alanların her bir hücresine
nüfuz ederek varlığını hissettirir.
Sonuç itibarıyla da toplumsal
Uğur Selçuk Akalın
Marmara Üniversitesi
usakalin2003@yahoo.co.uk
yapıların harekete geçtiğine ve
meydana gelen süreçlerden ve
gelişmelerden etkilendiğine,
hatta değişip dönüştüğüne
tanıklık edilir. Yaşanan değişim
ve dönüşümle birlikte, farklı
bir toplumsal yapı ve bu yapıyı
oluşturan bileşenler, yaşanan
süreçten ve gelişmelerden
nasibini alarak yeni ya da
yenilenip geliştirilen teorik
temellere oturtulur. Söz konusu
teorik temeller ise daha sonraları
toplumsal, beşerî, fen vd.
bilimlerde farklı başlıklar altında
adlandırılacak okullar şeklinde
gruplandırılır.
Toplumsal yaşamı etkileyen
olayların, bağlı gelişmelerin
ve gerçekleşmelerin belli
hipotezler ve bir süreç dâhilinde
incelenmesi, değerlendirilip
yorumlanması, çeşitli çözüm

önerileri üretilerek sunulması
ameliyesi tahtında, birçok kişinin
birbirlerinin eksikliklerini tedrici
olarak gidererek bütüncül bir
çerçevede ortaya konmasını
kavrayan yapılanma ya da ele alış
çizgisi “ekol” ya da “okul” olarak
adlandırılabilir.
Her bir bilim ve/veya sanat
dalı açısından birbirinden
farklı temellere oturtularak ve
tanımlanarak çerçevelendirmede
kullanılabilecek okul kavramına
esas teşkil edebilecek iki aslî
nitelikten söz edilebilir. Bunlar
sırasıyla;
1. Farklı ideolojiler, dünya
görüşü ya da fikir
silsilesinden hareketle belli
yol, yöntem, akım esas alınıp
kabul edilerek ortaya konan
ve kendisine özgü belirgin
özellikleriyle diğerlerinden
ayrıldığı bir ele alış yolu,
tarzı ya da birliktelik,
2. Bu birlikteliğin tek bir
kişi değil, birden çok kişi
tarafından sürdürülmesi
ve mevcut eksikliklerin
sonradan gelenlerce
geliştirilmesi.
İkti̇sadî Düşünce
Okulu Nedir?
Toplumsal bir bilim olan
iktisat disiplininde, toplumsal
sınıflar sahip oldukları iktisadî
güçlerinin karşılıklı etkileşimiyle
iktisadî yaşamda faaliyetlerini
sürdürür. Sınıflar arasında
antagonizm yaratan karşılıklı
iktisadî güçler ve ürettiği ilişkiler
demeti yani üretim ilişkileri
bütünü, beraberinde toplumsal
yaşam alanında iktisadî gelişme
süreçlerini beraberinde getirir.
Bu gelişme süreçlerinde kendine
özgü belli özelliklerden hareketle
toplumsal olarak yaşananların
yaklaşımlar dâhilinde farklı
modeller çerçevesinde ele
alınarak analiz edilmesi ve çeşitli
çözüm önerilerinin sunulması
işlevini ortaya koyanlar, zaman
içinde farklı gruplar olarak
bir araya getirilir. İşte tam da
bu olgu, bir iktisadî düşünce
okulu olma temelinde iktisadî
düşüncede ve iktisat teorisinin
yapılandırılmasında yer alır.
Ezcümle, bir iktisadî okul,
zaman, mekân, iktisadî koşullar
(özelikle de üretim güçleri-
üretim ilişkileri) ve kültür1
verili olduğunda oluşan sınıfsal
davranışların şekillendirdiği
toplumsal gelişmelerle ortaya
çıkan gerçekleşmeler sonucu
varılan kümülâtif bilgi
birikiminin sağlanmasıyla vücut
bulur. Bu husus üzerinde kısaca
durmak yararlı olacaktır.
İlgili zaman dilimi içinde
mekânın sahip olduğu iktisadî
koşullar ve kültür, vücut bulan
iktisadî okulun oluşumunda
göz ardı edilemeyecek mihenk
taşlarıdır. Bir başka deyişle,
bir iktisadî okulun belirleyici
özellikleriyle etkinliğini ve
geçerliliğini sürdürmesi,
kendisini var eden bileşenlerin
devamlılığıyla mümkündür.
Hâl bu iken, iktisadî düşünce
okullarının geliştirdiği teorik
temellerin farklı toplumsal
yapılarda geçerli olması ve
işlev görmesinin, yaşanan
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 49
deneyimlerin de ortaya
koyduğu gibi ya etkileri tam da
istenildiği gibi görülmemekte
ya da mümkün olmamaktadır.
Daha açıkçası, farklı toplumsal
yapılardaki benzer iktisadî
sorunlara çözüm bulamayan
ülke örnekleri ve ilgili uygulama
sonuçları somut bir vakıa olarak
kendini göstermektedir. Sırf bu
bile, hâlihazırda sayısını dahi
kesinlikle bilme imkânımızın
olmadığı ve bence kimilerinin
uluorta adlandırıldığı iktisadî
düşünce okullarının varlığını
ifade eden bir belirlenimdir.
Bu nedenledir ki, bir iktisadî
düşünce okulunun iktisadî
sorunlara ilişkin analizlerinin
ve çözümlerinin, başka bir
toplumsal yapıya, ilgili iktisadî
düşünce okulunun temellerinden
sapmadan ve uygulanacak
toplumsal dokunun özellikleri
dikkate alınarak uygulanması,
arzulanan başarının
sağlanmasında önemli olup, buna
yönelik hamlelerin yapılmasını
gerektirir. Buna ilişkin bir örnek
vermek yararlı olacaktır.
Keynes ve iktisadının temel
kaynak kitabı olan The General
Theory of Employment, Interest
and Money2, ABD’de başlayan,
toplumsal yaşamın değişik
alanlarında etkilerini öncelikle
dönemin gelişmiş kapitalist
ülkelerinde hissettiren 1929
Büyük Buhranı’nın yaşandığı
dönemde İngiltere’nin kendi
toplumsal-iktisadî ve kültürel
koşullarında kaleme alınmış
bir çalışmadır. Kitapta,
geliştirilen teorik temellerin
ve vurguladığı pratiklerin
50V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
yani iktisat politikalarının
başta İngiltere olmak üzere,
genel olarak yazıldığı tarih
itibarıyla kapitalistleşmiş
ülkelerde mümkün olan
etkilerini gösterebileceğine
dikkat edilmelidir. Ancak,
bu husus çoğu kez göz ardı
edilmektedir. İktisadî krize
maruz kalan azgelişmiş ve/
veya gelişmekte olan ülkelerin
politika yapıcılarının Keynes
öğretisindeki teorik ve pratik
kalıplarının, kendi toplumsal-
iktisadî (özellikle de üretim
güçleri-üretim ilişkilerine)
koşullarına, kültürel yapılarına
dikkat etmeksizin tam anlamıyla
katıksız bir biçimde uygulama
gayretkeşliği içine girdiklerine
tanıklık edilmektedir. Bu
durumda varılan nokta ise
iktisadî zor durumu aşma
konusunda kısmî bir başarı ya da
tam anlamıyla bir çözümsüzlük,
başarısızlık ve hüsran olmaktadır.
Bir iktisadî düşünce okulunun,
bir grup iktisatçı tarafından
mevcut iktisadî yapıdan
hareketle, buna uygun iktisadî
teorik temellerin oluşturulması
amacını güden ve ekonominin
zaafa düşmemesi için ortaklaşa
benimsediği öğretilerin bir araya
gelmesiyle vücut bulduğunu
ifade etmek yerinde olacaktır.
Buradan hareketle, farklı
zaman dilimleri ve farklı
iktisadî koşullar ve toplumsal
yapılar verili iken ya da siyasî
sistem üzerinden hareket
edilerek, iktisadî düşünce
okullarına ilişkin sınıflandırma
yapılabilmektedir. Bu nedenle,
iktisadî okul sınıflandırmasında
olmazsa olmaz ilkelerden
söz etmek mümkün değildir.
Örneğin, zaman mefhumundan
hareket edilerek iktisadî düşünce
okulları; modern çağ öncesi, erken
modern çağ ve modern çağ gibi
bir ayrıma tabî tutulabilmekte
ya da kapitalist sistem esas
alınarak, kapitalizm öncesi
ve kapitalizm sonrası olarak
sınıflandırılabilmektedir. Açıktır
ki, böylesi sınıflandırmaların
her birinin kendi içinde bir
kez daha ve farklı kriterlerle
yeniden sınıflandırmaya
tabî tutulduğu da somut bir
vakıadır. Bu nedenle, iktisadî
düşünce okullarının her birinin
alt başlıklar altında yeniden
ayrıma tabî tutulanlarının, bir
okul olabilecek niteliğe sahip
olup olmadığı yani alt küme
olarak sınıflandırılmalarının
esas itibarıyla ait oldukları
iktisadî düşünce okulunun
varyantları olup olmadığı
tartışmaya açıktır. İktisadî
düşünce okulu sınıflandırması
hangi kriterler üzerinden
yapılmış olursa olsun, yapılan
sınıflandırmanın “modern çağ”
olarak adlandırılan dönem esas
alınarak başladığı ve günümüze
kadar getirildiği görülür. Modern
çağ nitelendirmesi ve ayrımı ise
Adam Smith’le başlayan iktisadî
düşünceyi kavrayacak şekilde
kullanılmaktadır.
İktisadî düşünce okulları
sınıflandırılmasına girişildiğinde,
Adam Smith’in başlangıç
noktası olarak alınmasının,
liberalizmin tahtına oturarak
sanayi kapitalizminin dünya
ekonomisinde hâkim olmasıyla
örtüştüğüne dikkat edilmelidir.
Bu arada, modern çağ
nitelemesinde Adam Smith’in
seçilmesinin, yazdıklarının
tutarlı ve doğru olmasından
ziyade iktisat bilimi konusunda
kendinden önceki düşünceleri,
ele alınan konuları ve yapılan
tartışmaları, sadece ve sadece
sistematik hale getirmesiyle
ilgilidir.
Geçmişten günümüze kadar
yapılagelen sınıflandırmalar
verili iken, bugünden
sonra da iktisadî düşünce
okulu üretmenin neredeyse
sıradanlaşacağı ya da harcıâlem
hale geleceği bir gidişatın vücut
bulacağını belirtmekten hiçbir
beis duymuyorum. Farklıymış
gibi sunulanlar ise genellikle
bir iktisadî düşünce okulunun,
ekonominin herhangi bir
alanıyla ya da konusuyla veya
pratiğiyle ilgili ortaya koyduğu
yenilenen teorik temeller ve
iktisadî politika uygulamalarıyla
ilgilidir. Daha açıkçası,
yenilenen teorik temeller,
zamanla ekonomide yaşanan
ivmelenmeler ve devinim
nedeniyle farklı pratiklere yani
iktisat politikalarına ihtiyaç
duyulması sonucunda geliştirilen
ve genele ilişkin değil ama özel
bir durum karşısında yaşanan
iktisadî sorunun ele alınması,
kavranması, analiz edilmesi
ve çözüm önerileri sunulması
niteliğindedir.3
İktisadî düşünce okullarının
kimilerinin ve mensuplarının
tarihî safahatları itibarıyla

tarihin tozlu raflarında yer aldığı
vurgulanır. Örneğin, Merkantilist
(Dr. Quesnay, Turgot) ve
Klâsik İktisadî Düşünce
Okulu’nun (Adam Smith,
Ricardo, Mill), Marx ve Keynes
iktisadının vd.’nin öğretilerinin
iktisadî düşünce tarihinde
yerlerini korumakla birlikte
temelleri itibarıyla miatlarını
doldurdukları ifade edilir.
Eğer bu böyleyse, günümüzde
NeoMerkantilist, Neonew Klasik,
NeoSmithyen, NeoRicardiyen,
NeoMarxist, Post Marxist, New
Keynesyen, Post Keynesyen
vb. olarak adlandırılan iktisadî
düşünce okullarının carî iktisadî
koşullarda kendilerini yenilemiş
olmalarının ve yaşanan iktisadî
sorunlara ilişkin yaklaşımlarının,
aslî öğretilerinden farklı bir
çizgide gelişme gösterdiği
anlamına mı gelmektedir?
Sınıflandırmaya Vesile
Olan Sömürünün Kısa
Tarihî
Anlaşılacağı üzere, tarihî
safahatları üzerinden iktisadî
düşünce okulları farklı
kriterler çerçevesinde ele
alınıp sınıflandırılabilmektedir.
Doğrusunu söylemek gerekirse,
ortaya konan sınıflandırmalar
konusunda, en üst soyutlama
düzeyinde yapılan girişim,
sınıflandırmanın özünü gözden
uzak tutmaktan başka bir
şey değildir. Bununla ifade
etmek istediğim, yapılagelen
sınıflandırmaların, toplumda
mevcut toplumsal sınıflara
yönelik önceliklerinin
perdelenmesi amacına hizmet
edecek biçimde kurgulanmış
ve şekillendirilmiş olmasıdır.
Bu nedenle, iktisadî düşünce
okullarının ürettikleri teorik
yapıların ve iktisadî politika
uygulamalarının, hizmet edeceği
toplumsal sınıflar temelinde
sınıflandırmaya tabi tutulmasının
daha doğru bir ele alış tarzı
olduğu inancındayım.
Yerleşik (mainstream) iktisadın
iktisadî düşünce okullarına
ilişkin sınıflandırması, modern
çağ olarak adlandırılan dönem
esas alınarak yapılmakta ve
Klâsik İktisadî Düşünce Okulu’na
ilk sırada yer verilmektedir. Bu
nedenle, Karl Marx’ın klâsik
iktisadî düşünce okulunu ve
bu okul mensubu iktisatçıların
başına William Petty’i koyarak
başlatmasına ilişkin gerekçesini
temel alarak4, sınıflandırma
yapma konusunda yeğlediğim
çizgiyi sunmak istiyorum.5
14. yüzyılın sonuna doğru
feodalizmin çözülmesiyle
serflerin mutlak sömürü
üzerinden çalıştırıldıkları
toprakları terk ederek burglara
yerleşip ticarete başlamaları,
Merkantilist çağın başlangıcına
işaret etmektedir. Bir başka
deyişle, kapitalizmin ilk ya
da erken gelişme evresi, 15.
yüzyıldan itibaren filizlenmeye
başlamıştır. Erken kapitalizm
yani ticarî sermaye çağı
olarak bilinen bu dönem,
tüccar kapitalistlerin yani
ticarî sermayenin 16. yüzyılın
başlarından itibaren gelişmeye
başlamasına ve 17. yüzyılla
birlikte de zirvesine ulaşarak,
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 51
ticaret burjuvazisinin mutlak
üstünlüğü ve hâkimiyeti ele
geçirmesine tanıklık etmiştir.
Dönemde, burjuvazi ve kral,
hükümdar, han ya da her ne ise
aralarında feodaliteye yani feodal
beylere karşı güç birlikteliği
oluşturarak, konumlarını ve
varlıklarını sağlamlaştırmışlardır.
Ticaretten elde edilen kârlar
ve bunun yoğalması in natura
sınırlıdır. Bu nedenle de, sermaye
birikim sürecinin ivmelenmesi
oldukça dar kapsamlı ve zaman
alıcıdır.6 Dönemdeki coğrafî
keşifler ve buluşlar-icatlar ve
sonuçta teknolojinin gelişmesi,
sanayileşme sürecini başlatarak
manifaktür üretimden makineli
üretime geçişi hızlandırmış,
üretim güçleri, üretim ilişkileri
farklılaşmış ve üretim süreçleri
fabrikalar aracılığıyla işlemeye
başlamıştır.
18. yüzyılın ortalarından itibaren
İngiltere’de başlayan sanayileşme
süreci yaklaşık olarak 75 yıllık
bir zaman zarfında Avrupa’ya
da yayılarak gelişmiştir.7 Bu ise
sanayi kapitalizmi, sermayesi
ve burjuvazisinin vücut
bulmasına ve yükselmesine vesile
olmuştur. Tarihî olarak yaşanmış
deneyimler çerçevesinde
ve özellikle kapitalizm söz
konusu olduğunda toplumların
varlıklarını sürdürme güdüleri;
rakiplerini iktisadî, siyasî ve
askerî temelde sömürme ve yok
etme mantığıyla işlemektedir. Bu
nedenle de, 15. yüzyılda toprak
işgal ve ilhaklarıyla gelişme
gösteren sömürgeleştirme
süreci hâkim tutum halini
52V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
almıştır. Kapitalizm 19. yüzyılın
ortalarından itibaren başta
İngiltere olmak üzere Kıta
Avrupası’nda sanayileşme
sürecini tamamlamıştır. Böylece,
sanayi sermayesi hâkimiyeti ele
geçirmiş ve sömürgecilikten
farklı yeni yetenekleriyle
emperyalizm postuna bürünerek
yoluna devam etmeye
başlamıştır.8
Kapitalist sistemin işleyişinin
temel araçlarından biri olarak
hâlâ da vazgeçmediği unsur
olan rekabetin9 (esasen katıksız
-pure- olması istenir) yarattığı
sonuçlarla, özü itibarıyla ve
zımnen tekelci eğilimlerin
ortaya çıkmasının bir önkoşulu
olduğunu anlamak zor değildir.
19. yüzyılın ortalarında
tamamlanan sanayileşme
süreciyle gelişen yeni sermaye
birikim rejimi aksamaya ve
zorluklar yaşamaya başlamış,
sonuç olarak da, yüzyılın
sonuna doğru tıkanmaya yüz
tutmuştur.10
Kapitalizmin varlığını
sürdürmesinin yani yeniden
üretmesinin olmazsa olmaz
koşulu, yeni pazarlar üzerinden
sömürü mekanizmasını
sürdürmekten geçmekte,
sağlanamadığında ya da inkıtaa
uğradığında tarihî olarak
sistemin vardığı noktanın ya
da önünü açacak çıkışın genel
savaşlar olduğuna tanıklık
edilmektedir.
19. yüzyılın sonlarına doğru
patlak veren I. Paylaşım
Savaşı, emperyalistler arası
güç mücadelesinde yani her
bir kapitalist ülkenin kendi
varlığını sürdürmek -yeniden
üretmek- amacıyla yeni pazarlar
ve sömürülecek alanların ele
geçirilmesinde sorun yaşanmaya
başlayıp, sistemin kendi lehine
çözüm üretemeyecek aşamaya
geldiğinde ortaya çıkmıştır.
1918 yılı, I. Paylaşım Savaşı
sonlandığı/sonlandırıldığı
halde, emperyalistler arası güç
dengesinin değiştirilemediği
ve pazar paylaşımının
tamamlanamadığı yani
aralarındaki pazar paylaşım
sürecinin ötelendiği bir tarih
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Emperyalistler arası yaşanan bir
genel savaş pratiği aracılığıyla
iktisadî güç üstünlüğünün
sağlanamaması, kapitalist iktisadî
sistemi 1921-1929 yılları arasında
durgunluğa itmiştir. Yaşanan bu
8 yıl, 1929 Büyük Buhranı’nın
koşullarının olgunlaştığı evredir.
Emperyalist ülkelerin her biri
iktisadî gücü ele geçirerek
rakiplerini saf dışı etmek
ister. 19. yüzyılın sonlarında
yaşanan ve iktisadî güce hiçbir
emperyalist ülkenin tek başına
sahip olamaması, varlığını
sürdürebilmek için yeniden savaş
mekanizmasına başvurmasını
gerekli hale getirmiştir. Böylece,
emperyalist ülkeler 20. yüzyılın
hemen hemen ilk çeyreğinde
maruz kaldıkları sorunlu yılları
(durgunluk dönemi) aşarak
iktisadî gücü tek başlarına ele
geçirmek için, 1939-1945 yılları
arasında tarihin en kanlı genel
savaşına başvurmuşlardır. Bu
süreç, 1945 yılından itibaren
hem ABD’yi dünya ölçeğinde
hegemonik bir güç haline
getirmiş hem de yeni bir dünya
düzeni oluşturmaya yönelik
adımları atmasına vesile
olmuştur. Böylece, yeni dünya
düzeni yoluyla dünya yeniden
tasarlanmıştır. Varılan nokta ise
dünyanın iktisadî, siyasî ve askerî
alanda sosyalist-kapitalist blok
olarak kamplaşmasıdır. Böylece,
murad edilen pazar paylaşımı
o gün için tamamlanmıştır.11
Yaratılan kutuplaşmaya kapitalist
blok açısından bakıldığında,
ekonomilerin yönetilmesi ve
yönlendirilmesi anlamında
Keynes iktisadı esas alınmış
ve kapitalist ülkelerde yaklaşık
25 yıl sürecek ve “altın çağ”
olarak adlandırılan bir evreye
girilmiştir.12
1960’ların sonlarına doğru dünya
kapitalizmi kendisini yeniden
üretme imkânlarının sınırına
gelerek, bir kez daha yeniden
tıkanma noktasına ulaşmış ve
1970’lerin ortasından itibaren
yeni bir durgunluk dönemine
girmiştir. Reel sektörün
genişletilmiş yeniden üretim
ölçeğinde varlığını sürdürme
zorluğu ortaya çıkmışsa da II.
Paylaşım Savaşı sonrası dünyada
oluşan iktisadî, siyasî ve askerî
güç dengelerinin niteliği,
uluslararasında yeni bir genel
savaşa imkân tanımamıştır. Bu
nedenle, dünya kapitalizmi reel
ekonomi üzerinden değil ama
parayla para kazanma yoluyla
iktisadî zorlukları aşmak için
sorunları bir süreliğine ileri bir
tarihe öteleme peşine düşmüştür.
Bu amaca yönelik olarak finans

kapitalin önü açılarak yani
finans kapital bir aparat olarak
kullanılarak, içine düşülen
açmaza çözüm aranmıştır.
Kapitalist dünya sisteminin
1970’lerden 2007-2008 yılına
kadar yaşadığı sorunları aşmada
başvurduğu finans kapital ise
sorunları çözmede günümüze
kadar başarılı olamamıştır. Bu
nedenle, dünya kapitalizmi
2008 yılından itibaren 260-270
yıllık tarihinin İkinci Büyük
Buhranı’nın (finansal kriz) içine
düşmüştür. O tarihten bu yana
aradan 15 yıl geçmesine rağmen
hâlâ sürmekte olan iktisadî
buhranı aşmayı başaramamıştır.13
Şundan emin olunmalıdır ki,
sistem çözümsüzlük ürettiğinde,
daha önce başvurduğu genel
bir savaşa hamletmede tereddüt
etmeyecektir. Günümüzde
yaşanan vekâlet savaşları,
ülkelerin karşılıklı olarak
sürdürdükleri iktisadî, siyasî ve
askerî tehditler ve yaptırımlar ile
dünyada yükselen milliyetçilik
eğilimleri, olası bir genel savaşın
ilk hamleleridir. Zamanını
kestirmek mi? Onu da bilmek ise
ya kâhin ya da fütürist olmayı
gerektirir.
Buraya kadar belirttiklerimden
hareketle, yapacağım
sınıflandırmaya ilişkin
kullanmak istediğim temel
noktayı şu şekilde ifade etmek
istiyorum. Amacım, komünal
toplum14 hariç tutulacak olursa,
kapitalizm öncesi/sonrası
toplumsal yapılarda sömüren
ve sömürülen kesimlerin,
kitlelerin, çevrelerin, halkların,
tabakaların, sınıfların ya da nasıl
adlandıracaksanız adlandırın,
belli bir yapılanmanın
mevcudiyetini ortaya koymaktır.
Şurası asla unutulmamalıdır ki,
kapitalizmin kendini yeniden
üretmesi için aslî olan, yeni
pazarlar yani sömürü alanları
bulması ve dolayısıyla, bu yolla
da artı değer yaratma ve ona
el koyma temeline dayanır.
Şu farkla ki feodal toplumda
alenî olan ya da açıkça işletilen
sömürü mekanizmasının,
kapitalizmle birlikte çeşitli yol
ve yöntemlerle perdelenmesi
mümkün hale gelmiştir.
Ontolojik temeli olan gerçeklik,
sömürü mekanizmasının
gelişkinliğine ve bu gelişkinliğin
daha da öteye taşınabilme
gücüne ve imkânına bağlıdır.
İkti̇sadî Düşünce
Okullarını Bi̇r
Sınıflandırma Öneri̇si
İktisadî düşünce okullarını
kabaca sömürüden yana olan
ve olmayan iktisadî düşünce
okulları ve iktisatçıları biçiminde
değil de, farklı bir dille
sınıflandırmaya çalışacağım.
1) Kapitalizmperest
İktisadî Düşünce Okulu
(kapitalizmperestler ya da
burjuva iktisatçıları, ya da
bizimkiler ya da bizim çocuklar
ya da kapitalizmden hoşnut
olanlar ya da emek gücü
karşıtları),
2) Marxist İktisadî Düşünce
Okulu (Marxsist iktisatçılar ya
da kapitalizm karşıtları ya da
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 53
ötekiler/ötekileştirilenler ya da
kenar mahalle çocukları ya da
kapitalizmden hoşnut olmayanlar
ya da emek gücünden yana tavır
belirleyenler).
Böylesi bir sınıflandırma, son
tahlilde tözü itibarıyla sömürü
yanlıları ve sömürü karşıtlarına
işaret etmektedir. Yapılacak
sınıflandırma çerçevesinde
belirtilen hangi çifti seçerseniz
seçin, bunlardan her birinin
olmazsa olmaz kriterlerinin
olduğunu unutmamak gerekir.
Bu kriterler yapılacak analizin
çizgisini ve varılacak noktayı yani
iktisat politikalarını, içeriğini,
hedef kitlesini ve uygulamalarını
kaçınılmaz bir biçimde
şekillendirir ve somutlaştırır.
Kapitalizmperest
İktisadî Düşünce
Okulu
Bu iktisadî düşünce okulunun
ya da bu okula mensup
iktisatçıların aslî tavrını
şekillendiren sihirli bir sözcük
vardır ve bu tavır da bu sözcük
etrafında vücut bulup yükselir:
“piyasa”. Bu sözcük bir başka
sözcükle yani serbest kelimesiyle
bütünleştirilerek taçlandırılır
ve sömürü mekanizmasının
aracı oluşturulur. Akabinde,
“serbest piyasaya” yani
ekonomiye, dışarıdan yani devlet
müdahalelerinin yapılmaması
kısıtı getirilir ve nihayetinde
sömürü mekanizmasının
işletileceği düzenek zihinlere derç
edilir: “Serbest piyasa ekonomisi”.
Ekonomide sorun çıktığında,
(serbest) piyasa mekanizması
54V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
(ekonomisi) sorunu kendi iç
dinamiklerinin işlemesiyle
aşacaktır. Vurgulanmak istenen,
(serbest) piyasacı iktisadî düzen
aracılığıyla kaynak dağılımında
etkinliğin sağlanacağı ve iktisadî
faaliyetlere katılan iktisadî
ajanların da toplumsal üretimden
alacakları payların üretime
katkılarıyla orantılı olacağı
safsatasına kılıf bulunması
ameliyesidir. Böylece, sonunda
iş, hem kaynak dağılımında
etkinliğin sağlanacağı ve hem
de âdil bir gelir dağılımın
gerçekleşeceği retoriğine
bağlanır. Bu ise Adam Smith’in
meşhur “görünmez el” (ilkesi)
yani fiyat mekanizmasıyla
sağlanır.15 Bu ilke etrafında
toplulaşan iktisadî düşünce
okullarının ve iktisatçılarının
temel dayanağı, bir başka deyişle,
olmazsa olmaz koşulu yani
asla taviz veremeyecekleri ilke
“(serbest) piyasa ekonomisi” ve
bunun ne pahasına olursa olsun
varlığının, işlevinin ve işlerliğinin
sürdürülmesidir.
Piyasa mekanizmasının
işleyişinde sorunun çıkması
ve çözümsüzlük üretmesi,
benimsenen temel ilkeye yani
piyasa mekanizması aracılığıyla
kaynak dağılımında etkinlik
ve gelir dağılımında âdil
paylaşımın dolayısıyla da, gelir
adaletinin sağlanacağı ilkesine
halel getirmez. Meğerki sorun
çıktığında, araçsallaştırılan
somut bir aygıt tereddütsüz
devreye sokulsun. Bu aygıt da
devletin ekonomiye, kapitalizmin
sürdürülebilirliğini ve ayakta
kalmasını sağlayacak ya da
daha sert bir üslûpla söylemek
gerekirse, kapitalizmi yoğun
bakımdan çıkarıp hayata
döndürecek müdahalelerde
bulunmasıdır. Örneğin,
Keynes’in Genel Teori’yle yaptığı
tam da bu ve kapitalizmin hayata
dönmesi için etkisini yaklaşık 25
yıl sürdürecek bir hayat öpücüğü
kondurmasıdır.
Devletin münhasıran ya da
özellikle oluşturulan yapısı,
kapitalist ilkeler ve temeller
üzerine konuşlandırıldığından,
ekonomiye müdahale etmesi
kapitalistlerin aleyhine
olmayacak bir biçimde ve kısa
bir süreliğine sistemin işleyiş
dinamiğinin yarattığı içsel
çelişkileri ve sorunları düzlüğe
çıkarmak üzere çerçevelendirilir.
Yaşanan iktisadî sorunlar
aşıldığında devlet aygıtının
ekonomiye müdahalesi devreden
çıkarılır ve düzen eskisi
çizgisinde olmasa da farklı bir
plâtoda ve fakat aynı mantık
silsilesi yani temel ilkeleri
üzerinden yoluna devam eder.
Devlet ise eski aslî görevine yani
sistemin işleyişini sağlamak
üzere sömürü mekanizmasının
sürdürülmesini mümkün kılacak
tanımlanan görevine geri döner16
ve devletin ekonomideki yeri ve
işlevi minimize edilir.
Ezcümle, bu iktisadî düşünce
okulunun yöneleceği temel
iktisadî politika uygulamalarının
kapitalistlerin lehine olacağından
şüphe edilmemelidir ve böyle
olması hiç de şaşırtıcı değildir.
Marxist İktisadî
Düşünce Okulu
Bu iktisadî düşünce okulu ya da
bu çizgide hareket etmek isteyen
ya da eden iktisatçılar, yapıtaşı
olduğu söylenemese de, olmazsa
olmaz iki esas üzerinden hareket
eder.17
Bunlar, Marx’ın Emek Değer
Teorisi ve Azalan Kâr Oranları
Eğilimi Kanunu’dur. Esas
itibarıyla, bu iki mefhumun
kapitalizmin analizine temel
teşkil eden bir dünya görüşünün
tözü ve unsurları arasında yer
aldığı açıktır.
Marx’ın Emek Değer Teorisi’ni
birkaç cümleyle ifade etmek
mümkün değildir. Bu nedenle,
burada, söz konusu teoriyi
anlatmaya çalışma girişiminde
bulunmayacağım.
Ancak, bu teoriye ilişkin olarak
sadece hiç değilse şunu belirtmek
gerekir ki, zannedilenin aksine
Marx için maddî servetin yegâne
kaynağı sadece emek18 değildir.
Emeğin yanı sıra doğa da maddî
servetin kaynağına ilişkin bir
bileşendir.19 Bu nokta önemlidir.
Diğer tüm politik iktisadın
temel kavramları gibi, değer
teorisi de, kişiler arasındaki
toplumsal üretim ilişkileri olarak
ele alındığında, bu teorinin, “1)
kişiler arasındaki toplumsal ilişki
olduğu, 2) maddî20 bir şeklin
hesaba katıldığı ve 3) üretim
süreçleriyle ilgili olduğu”21
hususundan hareket edilmesi
gereği vurgulanmalıdır.
Benzer şekilde, Azalan Kâr
Oranları Eğilimi Kanunu

(AKOEK) da bir çırpıda
anlatılabilecek bir konu
olmamakla birlikte, kanunu
şu şekilde kısaca özetlemeye
çalışmak yararlı olacaktır.
Bunun için de en iyisi, Marx’ın
konuya ilişkin görüşlerine hiç
dokunmadan yer vermektir.
Kapitalist üretim geliştikçe,
değişen sermayede, değişmeyen
sermayeye ve sonuç itibariyle
da, harekete geçirilen
toplam sermayeye göre
nispi bir azalmanın olması,
kapitalist üretim yasasının bir
kaçınılmazlığı olarak ortaya çıkar.
Bu, kapitalist üretimin geliştirdiği
kendine özgü üretim yöntemlerine
bağlı olarak, sayısı değişmeyen
emek gücünün yani verili değere
sahip değişken sermaye tarafından
harekete geçirilen aynı miktardaki
emek gücünün, aynı zaman
süresi içinde miktarı giderek
artan emek aracını, makineyi
ve her türden sabit sermayeyi,
hammaddeyi ve yardımcı
maddeleri -değeri giderek artan
değişmeyen sermayeyi- işletmesi,
geliştirmesi ve üretken bir biçimde
tüketmesinin bir başka şekilde
ifade edilmesidir. Değişmeyen
ve sonuç olarak da toplam
sermaye karşısında değişen
sermayedeki süregiden azalma,
kendi ortalaması temelinde
toplumsal sermayenin artan bir
biçimde daha yüksek bir organik
bileşimine ulaşmasıyla özdeştir.
Bu, kapitalist üretimin gerçek
eğilimidir. Sonuç itibariyle, toplam
sermayenin organik bileşimi
sürekli artar. Ortaya çıkan gelişme
ise artan emek sömürü karşısında,
artı değer oranının sürekli düşme
eğilimi içine giren kâr oranının
baş göstermesidir. Böylece, genel
kâr oranında meydana gelen
sürekli düşüş eğilimi, emeğin
toplumsal üretkenliğindeki
sürekli gelişmenin, kapitalist
üretim tarzına özgü bir ifadesi
olduğudur.22
Marx’ın AKOEK’nin işleyişi,
kapitalizmperest iktisadî düşünce
okulu yarenleri tarafından
sanki kapitalizmin sonunun
söz konusu kanun bir kere
işlediğinde gerçekleşecekmiş
gibi alımlandığından (reception)
günümüzde ciddi eleştirilere
maruz kalmaktadır. Öyle ki,
bu kanunun yanlışlığını ispat
etmede, 19. yüzyılın sonlarından
itibaren kapitalizmin yaşamış
olduğu irili ufaklı tüm iktisadî
krizlerden çıkmış olması delil
olarak gösterilmektedir. Böylesi
eleştiriye girişenlerin, gözden
kaçırdıkları ya da görmezden
geldikleri bir gerçeklik söz
konusudur. Kapitalizmin
AKOEK’sinde belirtilen eğilimi
verili iken, Marx’ın, kapitalizmin
yıkılışına ilişkin bir tarihleme
çabasına girişmemiş olduğu yani
bu gelişimin bir trend dâhilinde
gerçekleşeceği vurgusunu ön
plâna çıkarmış olduğu farkına
varılamamaktadır. Bunun
ötesinde, kapitalizm her iktisadî
bunalımından genel savaşlarla
(I. ve II. Paylaşım Savaşları)
ve krizlerinden de bir yolunu
bularak çıkıyor olsa da yıprandığı
aşikârdır. Esasen emek gücü
karşıtlarının bu farkındalık
yoksunlukları ve yoksullukları
mazur görülebilse de, kabul
edilebilir nitelikte değildir.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 55
Meslekten köktenci burjuva
iktisatçılarının kapitalizmin
yarattığı iktisadî krizlerden
çıkışının öncekilere göre daha zor
ve geç gerçekleştiğinin farkına
varamamaları, bakış açılarını
değiştiremeyecek kadar geç
kalarak sistemle bütünleşmeleri,
analiz yöntemlerini ve araçlarını
değiştirme yeteneksizlikleri,
düzenin dişlileri arasında
ezilip algı kaybına uğrayarak
kapitalizme biat etmelerinin
gözlerini kör etmesi nedeniyle
mazur görülebilir. Ancak,
maruzatları, ortalama insan
zekâsına sahip oldukları
varsayımıyla, kabul edilebilir
nitelikte değildir.
Sonuç Yerine
Kapitalizmperest ve
Marxist İktisadî Düşünce
Okulu biçiminde yapılan
sınıflandırmanın, her iki
okulun olmazsa olmazlarının
varlığının iktisadî sorunlara karşı
geliştireceği iktisadî politika
uygulamalarının, fabrikalar
aracılığıyla fabrikalı üretimin
devreye girmesiyle birlikte
burjuvazi ve proletaryanın
iki karşıt sınıfsal yapı olarak
çıkmasını yani emek-sermaye
arasındaki antagonizmi esas
aldığına dikkat edilmelidir.
Her bir iktisatçı ya da iktisatçılar
grubunun esas aldığı ya da
oluşturduğu ve kendi görüşlerine
göre belirledikleri kriterlere
bağlı olarak nitelendirip
sınıflandırdığı sözüm ona iktisadî
düşünce okullarına ilişkin
yaklaşımların, anlatımların ve
56V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
ilgili iktisadî düşünce okulu
tarafından devreye sokulacağı
iddiasında bulunulan iktisadî
politika uygulamalarının öne
çıkarılmasının sonu yoktur.
Tarihî süreç içindeki gelişimi
zaman, mekân, iktisadî
koşullar ve sahip olunan kültür
temelinde ortaya çıkan iktisadî
düşünce okullarının illâki
sınıflandırılması isteniyorsa,
benimsenmesi gereken mümkün
6. Karl Marx, Capital, A Critique
olan en iyi yolun yukarıda
gerekçesiyle birlikte belirtmeye
çalıştığım bu iki okulun temel
ilkeleri çerçevesinde yapılması
7. Keynes Genel Teori’nin bir
gereğine inanıyorum.
Son Notlar
3. Kültür kavramının bu zamana
kadarki en iyi anlatımı için
bkz. Leon Trotsky, Culture and
Socialism, 1927, https://www.
wsws.org/en/articles/2008/10/
cult-o23.html, (Erişim Tarihi: 11
Temmuz 2020).
4. John Maynard Keynes, İstihdam,
Faiz ve Paranın Genel Teorisi,
(Çev. Uğur Selçuk Akalın),
İstanbul, Kalkedon Yayınları,
2010.
5. Örneğin, literatürde, Keynes’in
iktisadı; Neo-Keynesyen, New-
Keynes, Post-Keynesyen, hidrolik
Keynesyen, sentezci Keynesyen,
argın (weak) Keynesyen ya da
piç (bastard) iktisadî düşünce
okulu, vd.; Marxist iktisat;
fundemantalist Marxist, post-
Marxist, Neo-Marxist, yapısalcı
Marxist, Ricardiyen Marxist
iktisadî düşünce okulu, vd.;
rasyonel beklentilere bir de
adaptif yaklaşım ilâve ederek
adaptif beklentiler ve bağımlılık
okuluna neo ya da new ön
ekiyle ilâvede bulunarak neo-
bağımlılık ve new-bağımlılık
gibi bir düşünce okulu türetmek;
monetarist iktisadî düşünce
okuluna 17 ya da bilmem kaç
ayrı varyantını da iliştirerek vb.
okul sınıflamalarının yapıldığı
görülebilir. Hatta oldukça
manidar denebilecek düzeyde
neoneoklâsik ya da neonewklâsik
iktisat ya da neonewkurumsalcı
iktisadî düşünce okulu gibi bir
okul iddiasıyla ifade edilen ele
alışlar dahi vardır.
of Political Economy, Vol. I,
London, Penguin Classics, 1990,
s. 174, 34 no’lu dipnot.
paragraftan oluşan başlangıç
kısmının (1. KISIM. GENEL
TEORİ) ilk ve tek dipnotunda
şunları ifade etmektedir:
[‘Klâsik iktisatçılar’ ifadesi,
Ricardo ve James Mill ve bu
iki iktisatçıdan önce yaşamış
olanları yani en yüksek aşaması
Ricardiyen iktisat olarak
belirtilen teorinin kurucularını da
kapsayacak biçimde ilk kez Marx
tarafından kullanılmıştır. Bense,
‘klâsik okulu’, belki de kullanım
hatası yaparak, Ricardo’dan sonra
gelenleri yani (örneğin) J. S. Mill,
Marshall, Edgeworth ve Prof.
Pigou olmak üzere Ricardiyen
iktisat teorisini benimseyen ve
kusursuz hale getirenleri dâhil
etme alışkanlığını edindim.],
Keynes, op.cit., s. 13.
Keynes’in bu ifadelerinden
iki sonucun çıkarılması
mümkündür. Bunlardan
birincisi, Keynes’in, Marx’ın,
klâsik iktisatçılar dolayısıyla
yapmış olduğu klâsik iktisadî
düşünce okulu ayırımına
ilişkin kriterinin ne olduğu
konusunda hiçbir bilgisinin
olmadığıdır. İkincisi ise Marx’ın
yapmış olduğu sınıflandırmanın
sanki başlangıcının olmadığı
biçiminde yarattığı algıdır.
Bir başka deyişle, Keynes’in
belirttiği husus üzerinden
hareket edecek olursak, Klâsik
İktisadî Düşünce Okulu’nun
ilk temsilcisinin Aristoteles
olduğunu da söylemek mümkün
hale gelecektir.
Keynes’in ilk dipnotunda
yer alan ifadelerine ilişkin
olarak söylenebilecek bir
başka husus ise kendisinin
yapmış olduğu klâsik okul
ayırımı ve temsilcilerine
ilişkin belki de “hata” yaptığını
belirtmiş olmasıdır. Kendisine
hak vermemek elde değil.
Ricardo’nun klâsik iktisat
teorisini zirveye taşıdığı iddiası
her türlü eleştiriye ve tartışmaya
açık olsa da, kabul edilen bir
genel görüştür. Buna rağmen bir
an için J. S. Mill’i ayrı tutsak bile,
Keynes’in sıraladığı isimlerin
bırakın Ricardiyen iktisat
teorisini zirveye taşımalarını,
eleştiriye ve tartışmaya açık hale
getirip, yerle yeksan ettikleri
bilinmektedir ve bu da inkâr
edilemez bir gerçeklik olarak
ortada durmaktadır. Adları
sıralanan iktisatçıların iktisadî
olayları ele alışlarını daha
yumuşak bir ifadeyle söyleme
çabasına girersem, Marx’ın
ifadeleriyle, “burjuva üretim
ilişkilerinin iç bağlantılarını
ya da aynı anlama gelmek
üzere burjuva toplumundaki
gerçek üretim ilişkilerini
araştırmadıkları alenen
ortadadır”, Marx, op. cit.
8. Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi için
bkz. Isaac Ilyich Rubin, İktisadî
Düşünce Tarihi, (Çev. Uğur
Selçuk Akalın), Ankara, Astana
Yayınları, 2020, s. 11-44.

9. Daha ayrıntılı bilgi için bkz., E. J.
Hobsbawn, Industry and Empire,
London, Penguin Books, 1999,
3. Kısım.
10. V. I. Lenin, Collected Works, Vol.
22, December 1915-July 1916,
içinde Imperialism, Hightes Stage
of Capitalism, A Popular Outline,
Moskow, Progress Publishers,
1966, s. 185-304 ve V. I. Lenin,
Collected Works, Notebooks on
Imperialism, Vol. 39, Moskow,
Progress Publishers, 1968
içinde Outline of Imperialism,
s. 250-251, Anthony Brewer,
Marxist Theories of Imperialism,
A Critical Survey, London,
Routledge & Kegan Paul Inc.,
1980 ve Murray Noonan, Marxist
Theories of Imperialism: A
History, London, I. B. TAURIS,
2017.
11. Konuya ilişkin süreçlerin ve
beraberinde getirdiği sonuçların
mükemmel bir analizi için bkz.
Anwar Shaikh, Capitalism,
Competition, Conflict, Oxford
Univesity Press, 2016.
12. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. E. J.
Hobsbawn, Age of Capital 1848-
1875, London, Abacus, 1995.
13. Uğur Selçuk Akalın,
‘Liberalizmin Sefaleti ve Geleceği
(1)’, Monthly Review, Bağımsız
Sosyalist Dergi, Şubat 2013, Sayı:
32, s. 109-122 ve Uğur Selçuk
Akalın, ‘Liberalizmin Sefaleti ve
Geleceği (2)’, Monthly Review,
Bağımsız Sosyalist Dergi, Şubat
2013, Sayı: 33, s. 195-211.
14. . Uğur Selçuk Akalın,
‘Neoliberal İktisadın Gelişimi
Üzerine Kısa bir Not’, Neoliberal
İktisadın Marksist Eleştirisi,
(Gülsüm Akalın-Uğur Selçuk
Akalın (Ed.) içinde s. 9-21.
İstanbul, Kalkedon Yayınları,
2009.
15. Daha ayrıntılı bilgi için bkz.
Giovanni Arrighi, The Long
Twentieth Century, Money,
Power and Origins of Our Times,
London, Verso, 2010 ve E. J.
Hobsbawn, Age of Extremes, The
Short Twentieth Century 1914-
1991, London, Abacus, 1995.
16. Bkz. Kenneth Roxroth,
Communalism: From Its Origins
to the Twentieth Century,
Seabury Press, 1974.
17. “Fiyat mekanizmasından”,
fiyat değişkenlerin tümü
anlaşılmalıdır.
18. Adam Smith, An Inquiry into the
Nature and Causes of Wealth of
Nations, Petersfield,
Hampshire, Harriman House
Ldt., 2007, s. 451-470, Lord
Robbins, The Theory of
Economic Policy in English
Classical Political Economy,
Second Edition, London and
Basingstoke, The Macmillan
Press Ltd., 1978, s. 37 ve Lionel
Robbins, A History of Economic
Thought, LSE Lectures, (Edited
by Steven G. Medeva and
Warren J. Smuels), Woodstock,
Oxfordshire, Princeton
University Press, 2000, s. 151-
152.
19. Marxist dünya görüşü ve
düşüncesi verili iken, Marxist
iktisadî düşünce okulunun
olmasa olmaz ilkelerini ikiye
indirgemenin yanlışlığını bilerek
göz ardı ediyorum.
20. Emek ve emek gücü ayırımına
dikkat edilmesi gerekir. Emek,
kişilerin derneşik (bütünleşik-
aggregate) üretime katılma
faaliyetidir. Emek gücü ise kişiyi
işe uygun hale getiren zihnî ve
fizikî özelliklerdir.
21. Karl Marx, Critique of the
Gotha Programme, Dodo Press,
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 57
ch. 1, “Doğa da, tıpkı, bir doğa
gücünün, insanın emek gücünün
tezahür etmesinden başka bir
şey olmayan emek gibi kullanım
değerlerinin (ve maddi zenginlik
de kesinkes bu değerlerden
oluşur!) kaynağıdır.”
22. İtalik Rubin’e aittir.
23. Isaac Ilyich Rubin, Marx’ın
Emek Değer Teorisi, İstanbul,
Kalkedon Yayınları, 2010, s.
73. (Rubin’in bu kitabı, emek
değer teorisi ve meta fetişizmi
konusunda ilgili literatür içinde
yer alan çalışmaların en iyisidir).
Ayrıca bkz. Mehmet Selik,
Marksist Değer Teorisi, Ankara,
Ankara Üniversitesi, Siyasal
Bilgiler Fakültesi Yayını, 1982.
24. Karl Marx, Capital, A Critique
of Political Economy, Vol. III,
London, Penguin Classics,
1981, s. 318-319. Kanunun
tam anlamıyla anlaşılması için
kitabın 13., 14. ve 15. kısımların
okunması gereklidir.
Kaynakça
Akalın, Uğur Selçuk, ‘Liberalizmin
Sefaleti ve Geleceği (1)’, Monthly
Review, Bağımsız Sosyalist Dergi,
Şubat 2013, Sayı: 32.
__________, ‘Liberalizmin Sefaleti
ve Geleceği (2)’, Monthly Review,
Bağımsız Sosyalist Dergi, Şubat
2013, Sayı: 33.
__________, ‘Neoliberal İktisadın
Gelişimi Üzerine Kısa bir Not’,
Neoliberal İktisadın Marksist
Eleştirisi, (Gülsüm Akalın-Uğur
Selçuk Akalın (Ed.) İstanbul,
Kalkedon Yayınları, 2009.
Arrighi, Giovanni, The Long
Twentieth Century, Money,
Power and Origins of Our Times,
London, Verso, 2010.
58V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

Brewer, Anthony, Marxist Theories
of Imperialism, A Critical Survey,
London, Routledge & Kegan Paul
Inc., 1980.
Hobsbawn, E. J., Age of Capital
1848-1875, London, Abacus,
1995.
__________, Age of Extremes, The
Short Twentieth Century 1914-
1991, London, Abacus, 1995.
__________, Industry and Empire,
London, Penguin Books, 1999.
Keynes, John Maynard, İstihdam,
Faiz ve Paranın Genel Teorisi,
(Çev. Uğur Selçuk Akalın),
İstanbul, Kalkedon Yayınları,
2010.
Lenin, V. I., Collected Works, Vol.
22, December 1915-July 1916,
Moskow, Progress Publishers
1974, içinde Imperialism, Hightes
Stage of Capitalism, A Popular
Outline, Moskow, Progress
Publishers.
__________, Collected Works,
Notebooks on Imperialism, Vol.
39, 1968, Moskow, Progress
Publishers içinde Outline of
Imperialism.
Marx, Karl, Capital, A Critique
of Political Economy, Vol. III,
London, Penguin Classics, 1981.
__________, Critique of the Gotha
Programme, Dodo Press.
__________, Capital, A Critique
of Political Economy, Vol. I,
London,Penguin Classics, 1990.
Noonan, Murray, Marxist Theories
of Imperialism: A History,
London, I. B. TAURIS, 2017.
Robbins, Lord, The Theory of
Economic Policy in English
Classical Political Economy,
Second Edition, London and
Basingstoke, The Macmillan Press
Ltd., 1978.
__________, A History of Economic
Thought, LSE Lectures, (Edited
by Steven G. Medeva and
Warren J. Smuels), Woodstock,
Oxfordshire, Princeton University
Press, 2000.
Roxroth, Kenneth, Communalism:
From Its Origins to the Twentieth
Century, Seabury Press, 1974.
Rubin, Isaac Ilyich, Marx’ın Emek
Değer Teorisi, (Çev. Uğur Selçuk
Akalın), İstanbul, Kalkedon
Yayınları, 2010.
__________, İktisadî Düşünce
Tarihi, (Çev. Uğur Selçuk Akalın),
Ankara, Astana Yayınları, 2020.
Selik, Mehmet, Marksist Değer
Teorisi, Ankara, Ankara
Üniversitesi, Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayını, 1982.
Shaikh, Anwar, Capitalism,
Competition, Conflict, Crises,
Oxford Univesity Press, 2016.
Smith, Adam, An Inquiry into the
Nature and Causes of Wealth of
Nations, Petersfield, Hampshire,
Harriman House Ldt., 2007.
Trotsky, Leon, Culture and
Socialism, 1927, https://www.
wsws.org/en/articles/2008/10/
cult-o23.html, (Erişim Tarihi: 11
Temmuz 2020).

İktisat Kuramının Geçmişine Bakış

Mark Blaug
Bu kitap, Adam Smith’ten John Maynard Keynes’e –
aslında David Hume’dan Milton Friedman’a– uzanan
bir iktisadi düşünce tarihi kitabı; ancak bu kitapta tarih
belirli bir farklılıkla anlatılıyor. Birincisi iktisadi öğretilerin
değil iktisat kuramının tarihi anlatılıyor, yani kitap
boyunca konu dışı, eğlenceli tarihsel göndermeler ya
da renkli biyografik atıflarla sulandırmadan kuramsal
analize odaklanılıyor. İkincisi kitap, öğrencileri ilk
elden büyük iktisatçıların yazdıklarına aşina kılmak
amacıyla, ana iktisadi metinlerden dokuz tanesine
–Smith, Ricardo, Mill, Marx, Marshall, Wicksteed,
Wicksell, Walras ve Keynes– yönelik ayrıntılı Okuma
Kılavuzları içeriyor.
 Ankon+ Online Buluşmaları Nisan 2024: Sürdürülebilir Tarımda
Türkiye Ürün İhtisas Borsası’nın İşlevi
Pandemi döneminde her
hafta Çarşamba günleri
belirlenen temalarda ilgili
konuk ve moderatörler
ile gerçekleşmeye
başlayan Ankon+ Online
Buluşmaları 4 yıldır tüm hızıyla devam
ediyor! 100’e yakın konu başlığı altında
değerli konuk ve moderatörlerle gerçekleşen
tüm buluşmalara ANKON Consulting
YouTube hesabında tekrar izlemek isteyenler
ve kaçıranlar için erişime açık.
24 Nisan 2024 tarihinde gerçekleştirilen
Ankon+ Online Buluşmaları’nın bu ayki
oturumu, “Sürdürülebilir Tarımda Türkiye
Ürün İhtisas Borsası’nın İşlevi” başlığı
altında yapıldı. Bu ayki buluşmamızda
Türkiye Ürün İhtisas Borsası (TÜRİB)
Genel Müdürü Sayın Ali Kırali, konuşmacı
olarak yer aldı. Oturumu ise, Sermaye
Piyasaları ve Finansal Danışman Sayın
Nejat Dura moderatörlüğünde yürüttü.
Dura, sürdürülebilir tarımın önemine ve bu
konudaki finansal destek mekanizmalarına
değinerek toplantıyı
başlattı. Ali Kırali’nin
sunumu, Türkiye’de sürdürülebilir tarım
projelerinin nasıl finanse edildiği ve bu
finansmanların tarımsal üretimde nasıl bir
dönüşüm yarattığı üzerine odaklandı. Kırali,
TÜRİB’in tarımsal ürünlerin ticaretinde
oynadığı kritik role ve bu platformun yerel
üreticilere sağladığı faydalara dikkat çekti.
Sayın Kırali, Türkiye’nin tarımsal
potansiyelini küresel pazarlarda nasıl
konumlandırdığını ve TÜRİB’in bu
süreçteki rolünü detaylandırdı. Ayrıca,
sürdürülebilirlik ilkeleri doğrultusunda
yapılan işlemlerin, hem ekonomik hem de
çevresel açıdan getirdiği avantajları anlattı.
Sürdürülebilir tarım pratiklerinin finansal
yönlerini tartışırken, risk yönetimi, yatırım
stratejileri ve hükümet politikalarının
etkileşimine değindi.
Toplantı boyunca, Ali Kırali ve katılımcılar
arasında sürdürülebilir tarımın finansmanı,
pazar erişimi ve regülasyonlar üzerine
canlı ve bilgi dolu bir tartışma gerçekleşti.
Sayın Kırali, Türkiye’nin tarım politikaları
ve bu politikaların sürdürülebilir tarım
uygulamalarını nasıl desteklediğini
detaylandırdı. Özellikle, organik tarımın
teşvik edilmesi ve yerel üreticilerin küresel
pazarlara erişimi konuları üzerinde duruldu.
Katılımcıların soruları, genellikle tarımsal
üretimin çevresel etkileri ve bu etkilerin nasıl
minimize edilebileceği, ayrıca sürdürülebilir
tarım uygulamalarının maliyet ve verimlilik
açısından nasıl optimize edilebileceği üzerine
yoğunlaştı.
Ayrıca, etkinlik sırasında birçok katılımcı,
TÜRİB platformunun tarımsal ürünlerin
etkin bir şekilde ticaretini yapabilme
kapasitesi ve bu platformun finansal
araçlarla nasıl entegre edildiği konusunda
Ankon+ Online Buluşmaları Nisan 2024: Sürdürülebilir Tarımda
Türkiye Ürün İhtisas Borsası’nın İşlevi
sorular yöneltti. Ali Kırali, TÜRİB’in
tarım sektöründe finansal inovasyon ve
piyasa istikrarı sağlamada nasıl kritik bir
rol oynadığını vurguladı. Yeni başlatılan
projeler ve inisiyatifler üzerinde durularak,
bu projelerin sektöre nasıl yeni fırsatlar
Sosyal Medya Hesaplarımız:
ANKONConsulting ankonconsulting
sunabileceği tartışıldı. Bu diyaloglar,
sürdürülebilir tarımın geleceğini
şekillendirmede bilgi ve stratejilerin
paylaşılması açısından katılımcılara değerli
içgörüler sağladı.
Etkinlik boyunca, katılımcılardan gelen
sorular üzerine Türkiye’deki tarım
sektörünün karşılaştığı zorluklar ve bu
zorluklara yönelik finansal çözümler
üzerinde duruldu. Bu interaktif tartışma,
sektördeki güncel gelişmeler ve gelecek
vizyonları hakkında katılımcılara
derinlemesine bilgiler sundu.
Ankon+ Online Buluşmaları, çeşitli
sektörlerden uzman konuklar ağırlamaya
ve güncel konuları tartışmaya devam
edecek. Gelecek etkinliklerimiz
hakkında bilgi almak için sosyal medya
hesaplarımızı takip etmeyi ve ANKON
Consulting’in YouTube kanalına abone
olmayı unutmayın!
Ankon + Online Buluşmaları:
ANKON Danışmanlık
Hizmetleri A.Ş.’nin 38
yıllık deneyim ve sosyal
sorumluluk misyonunun da
gereği olarak; COVID-19
Pandemisine küresel yanıt
sürecinde farklı alanlarda
yetkinlikleri bulunan konuklarla bugünün ve
geleceğin konularının konuşulduğu, tartışıldığı
ve ne yapılabilirliğinin paylaşıldığı bir e-
platformdur. Geçmiş buluşmalara ulaşmak için
ANKON Consulting YouTube kanalına yandaki
kare kodu telefonunuza okutabilirsiniz. Gelecek
buluşmaları takip etmek ve canlı yayınlara
katılmak için sosyal medya hesaplarımızı takip
edebilirsiniz.
www.ankon.com.tr ankon-consulting
İktisat ve Toplum Dergisi’nin, araştırmacıları iktisat alanındaki çalışmalara
özendirmek, Türkiye’deki iktisat yazınının güçlenmesine katkıda bulunmak, iktisat
yazarlarını desteklemek ve makalelerin geniş kitlelere ulaşmasını sağlamak amacıyla
düzenlediği İKTİSAT VE TOPLUM DERGİSİ ASAF SAVAŞ AKAT İKTİSAT ÖDÜLÜ’nün
geçtiğimiz yıllardaki sahipleri, Ufuk Akçiğit (2019), M. Aykut Attar (2020), Cem Oyvat,
Oğuz Öztunalı ve Ceyhun Elgin (2021), Hande Erkut (2022) ve Yasin Kütük (2023)
olmuştu.

Bu yıl altıncısı düzenlenen İktisat ve

Toplum Dergisi Asaf Savaş Akat
İktisat Ödülü başvuruları 31 Aralık
2023 itibarıyla sona ermişti. İktisat
ve Toplum Dergisi Asaf Savaş Akat
İktisat Ödülü bu yıl da yoğun ilgi
gördü. Prof. Dr. Asaf Savaş Akat,
Prof. Dr. Ömer Faruk Çolak, Prof. Dr.
Fatma Doğruel, Prof. Dr. Ercan Eren,
Prof. Dr. Ayça Ebru Giritligil, Prof.
Dr. Seyfettin Gürsel, Prof. Dr. Ayça
Tekin Koru, Prof. Dr. Serdar Sayan,
Prof. Dr. Ege Yazgan ve Prof. Dr. Erinç
Yeldan’dan oluşan Jüri Üyelerinin
değerlendirmeleri sonucunda ödüle
layık görülen makale belirlendi.
İktisat ve Toplum Dergisi tarafından altıncısı düzenlenen Asaf Savaş Akat İktisat
Ödülü’nün bu yılki sahibi “Sectoral implications of policy induced household credit
expansions” (Politika Kaynaklı Hanehalkı Kredi Genişlemelerinin Sektörel Etkileri)
başlıklı makalesiyle University of Leeds’ten Esra Nur Uğurlu oldu.

17 Nisan 2024’te TEPAV’da 2024 İktisat ve

Toplum Dergisi Asaf Savaş Akat İktisat
Ödülü Töreni gerçekleştirildi. Dr. Esra Nur
Uğurlu, kazanan makalesine dair bir sunum
yaptı. Ardından yapılan Arayış Paneli’nde
Türkiye’nin makro iktisadi görünümü iki
oturumla masaya yatırıldı. İlk oturumda,
Prof. Dr. Ömer Faruk Çolak’ın oturum
başkanlığında, Prof. Dr. Asaf Savaş Akat,
Prof. Dr. Hakan Kara ve Prof. Dr. Timur
Han Gür, enflasyon ve para politikasını
değerlendirdi; ikinci oturumda ise, Prof.
Dr. Serdar Sayan’ın oturum başkanlığında
Prof. Dr. Altuğ Yalçıntaş, Prof. Dr. Nazire
Nergiz Dinçer ve Doç. Dr. M. Aykut Attar,
Türkiye’nin kurumsal yapılanması ve makro
iktisadi politikaları üzerine tartıştı.
 Ege Üniversitesi İktisat Bölümü, 2-3 Mayıs 2024 tarihlerinde
İzmir İktisat Kongresi Tarihi Binası’nda, Prof. Dr. Osman Aydoğuş
anısına “Türkiye Ekonomisi: Yapısal Sorunlar ve Çözüm
Önerileri” başlığıyla düzenlenen bir çalıştay gerçekleştirdi.

Çalıştay, Türkiye Cumhuriyet

Merkez Bankası eski Başkanı
Süreyya Serdengeçti’nin açılış
konuşmasıyla başladı. Ardından
“Türkiye Ekonomisinde Yapısal
Sorunlar ve Çözüm Önerileri”
başlıklı açılış panelinde Prof.
Dr. Asaf Savaş Akat, Prof. Dr.
Ömer Faruk Çolak, Prof. Dr.
Erkan Erdil ve Prof. Dr. Aykut
Lenger’in katıldığı sunumlar ve
tartışmalar gerçekleştirildi.

Çalıştay, Prof. Dr. Alp Yücel

Kaya, Prof. Dr. R. Funda
Barbaros, Prof. Dr. Yaşar
Uysal ve Prof. Dr. Galip
Yalman’ın katıldığı, “Dünden
Bugüne Türkiye Ekonomisi:
Dinamikler, Dönüşümler ve
Çözümler” başlıklı kapanış
paneliyle son buldu.

Değerli Hocamız Prof. Dr.

Osman Aydoğuş’u saygıyla,
sevgiyle ve özlemle anıyoruz.
 Kuşlar Yok Olunca
Ömer Faruk Çolak

Kırgınlıklar, küslükler
sonbahar gibidir.
Bahar olur,
adı barıştır.
Badem gözlüm,
seninle sonbaharda kaldık.
Gidiyorum.
Sana silik görüntümü bırakıyorum.
Ara arayabildiğin kadar yüzümü.
 Meçhul Yeni Dünya
Anaakımcılık ve Heterodoksçuluk Üzerine
Anaakım-heterodoks kavgasını, 21. yüzyıl dünyasında, 21. yüzyıl Türkiye’sinde, aydın insanlar,
akıllı iktisatçılar olarak nasıl kavrıyoruz, nereye oturtabiliyoruz?
İktisatçılık zor iş; kim ne
derse desin! Hele akademik
iktisatçıysanız, hele de
Türkiye gibi bir ülkede iktisat
araştırmaları yapıyorsanız...
Yetmiyor, biz bir de Türkiye’nin
vatandaşı olarak yaşıyoruz
yaşadığımız bu süreçleri.
Faiz-enflasyon-kur konusunda
iktisatçıların çoğu ısrarla şunu
söyledi: “Kitabın dışına (fazla)
çıkmayın.” Tabii kitabın dışına
öyle bir çıktılar ki, ortada hesap
kitap defter falan kalmadı. Bir
mucize olsa ve sonrasındaki
aylarda enflasyon uçmasaydı,
belki gerçekten de Nobel Ödülü
falan alırlardı.
Bu konuda, Bilkent
Üniversitesi’nden Hakan
Kara Hoca’nın durumu çok
iyi özetleyen grafikleri var. O
grafiklerden asıl sorunun faiz
indirimleri olduğu görülüyor.
Özellikle diğer ülkelerdeki
deneyimlere (diyelim ki TÜFE
enflasyonunun zaman içindeki
evrimine) bakıldığında durum
çok net anlaşılıyor.
Biz (anaakımcılar) o dönemlerde
“Yapmayın, etmeyin!” derken,
bazı (heterodoks) iktisatçılar
enflasyon hedeflemesinin
veya yükselen enflasyona karşı
faizlerin yukarı çekilmesi gibi
politika önerilerinin taraftarı
olmadıklarını ima eden, en
azından bizlerin yaptıkları
uyarılara ortak olmadıklarını
gösteren eleştirilerde
bulunuyorlardı. Hatta, bazı
heterodoks iktisatçılara
göre faizlerin bir araç olarak
kullanılması bütünüyle yanlış
olurdu. Kimileri asıl sorunun
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 65
M. Aykut Attar
Hacettepe Üniversitesi
maattar@hacettepe.edu.tr
maliyet enflasyonu olduğu
konusunda fazlasıyla iddialıydı,
kimileri de artan faizlerle
sağlanacak dezenflasyonun
emekçileri ezeceğinden dert
yanıyordu. Bazıları ise para
otoritesinin faizlerle hiç ama hiç
oynamaması gerektiğini, faizlerin
öyle veya böyle bir düzeyde
“park edilmesi” gerektiğini
savunuyordu.
Bu anlaşmazlık o kadar saçma
bir noktaya geldi ki, o zamanki
bakanlardan biri uygulanan
ekonomi politikalarını, yerleşik
düşüncelerden epistemolojik
bir kopuş, bir tür heterodoksluk
olarak niteleyince, imanından
emin heterodoks iktisatçılar
itiraz ettiler, “Bu nasıl
heterodoksluk?!!!” diye.
66V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Gerçek heterodoksluk
bu değil!
Hayır; ben heterodoks bir
iktisatçı değilim. Benim
iktisatçılığımı bir bilim-
kurgu senaryosu içinde
heterodokslaştırmak isteseniz,
ulaşabileceğiniz en heterodoks
iktisatçı sanırım Dani Rodrik
Hocamız gibi heterodoks
olurdu. Yani, anaakım analiz
araçlarını yerinde ve etkili
biçimde kullanıp heterodoks
politika önerilerine ulaşabilen bir
iktisatçı yaratabilirdiniz. Bundan
hiçbir rahatsızlık duyacağımı
sanmıyorum. Alternatif
evrenlerde, optimal seçimleri
öğrenmeye çalışan ve sınırlı bilgi
kapasitesine sahip insanların
evrimsel genel denge modelini
kurup o modelin sosyalist
dengesini hesapladığımı, refah
analizleri falan yaptığımı hayal
edebiliyorum.
Gerçek heterodoksluk nasıl
tanımlanmalı konusunda,
gerçekten heterodoks
olan, imanından emin
heterodoks iktisatçılara veya
heterodoksluğun ne olduğu
konusundaki yargılarından kuşku
duymayacağınız otoritelere kulak
vermelisiniz (heterodoksluğun
anlam ve sınırlarını geri
planda bir iktisat felsefesiyle
zenginleştirebilen Hüseyin
Özel Hoca gibi duayenlere).
Ancak bazı sorunlar var: Tek bir
heterodoksluktan bahsedebilmek
için, ne tür bir ortodoksiye karşı
durulduğunun iyi anlaşılması
veya tanımlanması gerek. Bu
durumda, o tek ortodoksinin
Meçhul Yeni Dünya
ne olduğu konusunda kolayca
uzlaşılabileceğini sanmıyorum.
Şöyle düşünün: Diyelim
ki, heterodoksluğunuzu
neoklasik iktisat karşıtlığıyla
tanımlayacaksınız. O zaman
sormak gerekecek; neoklasik
iktisatta neye (tam olarak neye)
karşı çıkıyorsun? Neoklasik
iktisat denen şeye bütün
olarak mı karşı çıkıyorsun?
Sonra da şunu soracağız tabii;
neoklasik iktisat ne ola ki?
İktisat felsefesiyle, iktisattaki
metodoloji sorunlarıyla pek
ilgilenmemiş, sadece yüzeysel
bilgilere yaslanarak veya başka
garip nedenlerle “heterodoks”
olmuş kimseler de var ve onlar
da Twitter kullanıyorlar!
Bu tek ortodoksi sorununu bir
an için boşverip “Elbette bir
dolu kendine özgü heterodoks
iktisatçılık var!” derseniz,
bu durumda yine sizin
gerçek heterodoksluğunuzu
tanımlamanız için bazı somut
kavramlar ve önermeler ve belki
de, yine, bazı karşı çıkışlar ortaya
koymanız gerekiyor. Ancak
başlangıçta yerleşik fikirlere
karşı çıkıp sonradan yerleşik
fikir olacak kadar başarılı veya
ilerlemeci olan gelenekler
veya yaklaşımlar, başlangıçta
kendilerinizi heterodoks olarak
tanımlamıyorlar sanki. Karmaşık
konu...
Belki şöyle anlatmaya
çalışmalıyım: Avusturya
Okulu’na karşı heterodoksum.
Temel gerekçelerim; formel
matematiksel analizin
dışlanması ve sözcük yığınları
ve karmaşık sözlü önermeler
içine hapsedilmiş o bir tür
mistisizm (Hayek’i, ancak,
dışarıda tutuyorum). Ben
çeşitli türden Keynesçiliklere
karşı da heterodoks sayılırım,
çünkü makronun mikro
temelleri projesinin önemsiz
olduğuna, mikro düzeydeki
seçimler anlaşılmaksızın
sağlam makro düzey öngörüler
yapabileceğimize de pek
inanmıyorum. İşin ilginç yanı,
diyelim ki bir Walrasçı olarak,
kendimi Marx’a daha yakın
hissettiğim zamanlar oluyor.
Ama spesifik olarak Marx’ın
iktisat kuramına veya a priori
kabullerine değil de, uzun-
dönem sorunlara yaklaşımındaki
ilkelere; “büyük kuram”
geliştirme arayışına özellikle.
Bu bakımdan, “büyük kuram”
işini boş verin demeye getiren
Samuelson’a da heterodoksum,
al işte!
Nereye varmaya çalıştığımı
tahmin edebiliyor musunuz?
Ben neoklasik iktisattaki aşırı
biçimde idealize edilmiş piyasa
ekonomisi kuramlarına, o
kuramların karşılaştırmalı statik
analizlerinin tarih-dışı olarak
kalmalarına, bazı heterodoks
Don Kişot’ların ısrarla (ama hiç
de gerek olmamasına rağmen)
savaşmaya devam ettikleri giriş
kitabı iktisatlarına karşı da
heterodoksum! Dikkat edin,
geçtiğimiz onyıllarda geliştirilen
yeni yaklaşımlar, yeni kuramlar
(en azından bunların büyük
çoğunluğu), o aşırı biçimde
idealize edilmiş piyasa ekonomisi
kuramlarına tepki olarak doğdu.
 Meçhul Yeni Dünya
Bir yerde yazmıştım; bugünlerde
anaakım iktisat koridorlarında
“Ben neoklasik iktisatçıyım!”
diyecek birine denk gelmeniz
çok zor. Kimsenin böyle “kimlik
tanımlamaları”yla uğraşacak
zamanı ve ilgisi yok. Zaten
anaakım iktisat da neoklasik
iktisatla aynı şey değil.
Walras’ın bir
kolundan Marx ve
diğer kolundan da
Keynes tutsun ve onu
yere indirsinler!
2017 yılında Hacettepe İktisat’ın
50. yılını kutlarken, iktisat
öğretimiyle ilgili bir panelde
konuşma fırsatım olmuştu. O
konuşmada asıl odaklandığım,
derslerde çocuklara nasıl bir
iktisat öğretmeliyiz sorusu
idi. Ancak bir yerde Walrasçı
(aşırı biçimde) idealize edilmiş
modellerin Marx ve Keynes
geleneğinin güçlü karşı
çıkışlarından ilham alınarak
de-idealize edilmesi gerektiğini,
daha doğrusu bu tür de-idealize
etmelere sürekli olarak devam
edilmesi gerektiğini söylemiştim.
Günümüzde, en önemli
anaakım iktisat dergilerinde,
teknolojik işsizlik, tekelleşme,
işgücü piyasası aksaklıkları,
ücret ve fiyat katılıkları, reel
ücret artışlarının verimlilik
büyümesini yakalayamaması
vb. konularda bir dolu şeyler
yazılıyor, çözülüyor ve çiziliyor.
Literatürde, özellikle de 20.
yüzyılın ikinci yarısından bugüne
uzanan süreçte, gerçekten de çok
fazla yol kat edildi. Mikroiktisatta
kuramsal düzlemde yapılmakta
olan en ileri çalışmalar, gerçekten
de o aşırı biçimde idealize
edilmiş yapılara sahip naif
kuramların, özellikle de Arrow-
Debreu-MacKenzie genel denge
kuramının çok ötesine geçen yeni
araştırma programları tanımladı.
Bu araştırma programlarının
önde gelenleri ve takipçileri
sayesinde, ilk ortaya çıktıklarında
“radikal” veya “nafile çaba”
olarak nitelendirilebilecek
kuramlar ve yaklaşımlar
anaakımın kendisi oldu.
Makroiktisatta ise, Walras-
Lucas paradigmasının çok daha
dirençli biçimde savunulageldiği
bir anaakım oluştu. Kendilerini,
bence oldukça akla yatkın
gerekçelerle, Keynesçi olarak
niteleyen makroiktisatçılarca
bile, mikro temelli rasyonel
beklenti dengesi modelleri
kurulur oldu. Makroiktisattaki
uygulamalı sorunların önemli bir
kısmı, özellikle de kısa-dönem
istikrar için hangi talep yönetimi
politikalarının uygulanması
gerektiği sorunu hakkında,
bugün, Kuhn’un kullandığı
anlamda normal bilimsel pratiği
tanımlayan, işte, bu Dinamik
Stokastik Genel Denge (DSGE)
modelciliği.
Makroiktisatta, işin faiz-
enflasyon-kur tarafını
doğrudan ilgilendiren bu
DSGE anaakımcılığından başka
ivmelenmeler, kırılmalar ve
başkalaşımlar da oldu. Büyüme
kuramı özellikle 2000’lerin
başından bu yana hızlı biçimde
tarihselleşti. Bu olurken büyüme
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 67
ve gelişme literatürleri de iyice
kaynaştı. Ayrıca, eşitsizlik
sorunsalı makroiktisat kuramına
görkemli bir geri dönüş yaptı.
Bugün gezegenin en önemli
üniversitelerindeki anaakım
iktisat kuramcıları için, insanlar
arasındaki çeşitli türden
heterojenliklerin önemsiz olduğu
modeller pek ilgi çekici değil.
Ulaştığımız kuramsal bilgi ve
hesaplama becerisi düzeylerinde,
heterojenliklerin ve eşitsizliklerin
etkisini göz ardı edemiyoruz. Bu
nedenle de, örneğin, 1980’lerin
ortalarında geliştirilen bazı naif
modellerin “Sermaye gelirleri
üzerindeki optimal vergi oranı
0’dır!” gibi önermelerini, “Hayır;
0 değildir, kesin pozitiftir ve şu
şu şu durumlarda %a ile %b
arasındadır!” gibi bir önermeyle
güncelleyebiliyoruz.
De-idealize etme konusuyla ilgili
olarak eklemek istediğim bir şey
var: Bence, bu heterodoksçuluk-
anaakımcılık konusunda bir taraf
tutmaya eğilimli iktisatçıların,
iktisattaki (bilimsel) gerçekçilik
tartışmalarına ve iktisattaki
model kavramının metodolojik
analizlerine biraz daha yakından
bakmaları gerek. Bu konuda,
Uskali Mäki’nin yaklaşımına,
onu takip edenlerin veya ondan
ilham alanların ortaya attıkları
yeni kavram ve iddialara, Tony
Lawson’un eleştirel gerçekçi
eleştirilerine, Dani Rodrik,
Robert Lucas, Robert Sugden gibi
iktisatçıların model denen şeyin
işlevleri ve kısıtları hakkındaki
açıklamalarına vb. şeylere bir
bakılmasında fayda var. Eğer
mutlaka kamplara ayrışacaksak,
68V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
belki de Mäki’nin ve Lawson’un
kamplarına ayrışarak
daha derinlikli tartışmalar
yürütebiliriz.
Evrim, yozlaşma,
ilerleme...
Ben, yukarıda bahsettiğim
türde de-idealize etmelerin,
anaakım iktisat kuramlarını her
nesilde gerçekliğe (truth) daha
fazla yaklaştırdığı konusunda
iyimserim. (Dikkat; bu süreç, bu
evrim, çok yavaş gerçekleşiyor
olabilir.) Bu başarıyı da, aslen,
anaakım iktisat kuramlarının
model temelli olmalarına
bağlıyorum. Modelin kendisi,
onu geliştiren, anlayan, öğreten
ve güncelleyen, çoğu durumda
da reddeden veya gözden
düşüren kuramcıların zihninde,
o kuramcının kendisiyle birlikte
evrilerek dönüşüyor. Teşbihte
hata olur, ama model (ve
kuramsal bilgiyi kalıcı biçimde
depolayabildiğimiz başka araçlar)
“genetik bilgi” aktarımının
aracına dönüşüyor.
Bu sözlerin ilk okuyuşta Karl
Popper’dan veya Popper’ın genç
bir öğrencisinden alıntıymış gibi
durduğuna bakmayın; aslında
natüralist, kural-koyucu olmayan
bir evrimsel epistemoloji bu.
Çünkü bilimsel geleneklerin,
o gelenekleri oluşturan
kuramların ve o kuramların
yaratıcısı ve savunucusu olan
iktisatçıların evrimleşmesi
olasılığına izin verdiğimizde,
bir geleneğin zaman içinde
yozlaşabileceğine veya hızlı
ilerleme gösterebileceğine de
Meçhul Yeni Dünya
izin vermiş oluyorsunuz. Yani,
aslında, bir geleneğin her zaman
ilerlemeci olacağını veya daha
açık olarak bizi her zaman
gerçekliğe (truth) yaklaştıracağını
dayatmıyorsunuz. Bilim,
gerçekten de, sürekli
olarak evrilmekte olan,
karmaşıklaşabilen bir açık
sistem olabilir. Bazı sistemik
nitelikler belirebilir (emerge) ve
bazıları da ortadan kalkabilir
(muhtemelen evrimsel olarak
istikrarlı olmadıkları için).
Altını çizmek gerek; iktisatçı
da evrim geçiriyor ve sadece
ofisinde bilgisayar başında veya
kütüphanede kitaplar arasında
çalışırken değil. Bir insan olarak
da ve neredeyse tüm yaşamı
boyunca: üniversiteye gelmeden
önce, doktoraya başlamadan
önce, tezini savunmadan
önce, doçentliğini almadan
önce, emeklilikten önce... Tüm
bu süreçlerde ona etki eden
epistemolojik mutasyonları
(kopuşları) ve hibritleşmeleri bir
düşünün.
O halde, bazı gelenekler veya
bir geleneği tanımlayıcı bazı
kuramlar, tıpkı Arrow-Debreu-
MacKenzie genel denge
kuramcılığında olduğu gibi, bazı
çevrelerde gözden düşebilirler,
belki bilimsel gerçekliğe
(truth) yaklaşma bakımından
yozlaşabilirler. Bazı gelenekler,
kuramsal yaklaşımlar, tıpkı
Post-Keynesçilik gibi, bazı
(finansal) kriz dönemlerinde
daha hızlı kuramsal ilerlemeler
gösterebilirler. Canlanmalar,
başka bir olgunluk düzeyine
sıçramalar, o sıçramalı
dengelerden birinde uzun yıllar
boyunca takılı kalma gibi bir
dolu evrimsel süreç ve sonuç
gözlemlenebilir (daha doğrusu ex
post olarak biz fani iktisatçılarca
anlamlandırılabilir).
Evet; model temelli anaakım
iktisatta yavaş da olsa bir
ilerlemenin olduğuna yönelik
inancım var. Çünkü anaakım
iktisatta, eski kafalı bazı
kudretli iktisatçıların dirençli
duruşlarına rağmen, yeni
kuramların, yeni yöntemlerin ve
yeni metodolojik kavrayışların
serpilip olgunlaşmasının bir
denge durumu olarak ortaya
çıktığını gözlemliyorum. Çok
uzun dönemde tabii. Şunu da
ekleyeyim; öyle mükemmel,
demokratik, kapsayıcı bir
durum yok. Küresel Güney’den,
araştırma bütçesi düşük (veya
0 lira) olan bir araştırmacı
olarak yeni kuramlar veya
yeni yöntemler falan kabul
ettiremezsiniz öyle kolayca; hele
kadınsanız falan. Fakat bu türden
eşitsizlikler başka bir yazının
konusu olmalı.
Anaakıma da
heterodoksluğa da
lanet olsun!
Okurların hepsinin anaakım
kuramlar hakkındaki ılımlı
iyimser görüşüme katılmasını
beklemiyorum. Anaakım
kuramlar, sonuçta, “burjuva
iktisadı” sayılmaz mı? Benim
genel olarak yararlı bulduğum,
özellikle de genel denge
iktisatçılığının tarihini çok iyi
anlamlandırdığını düşündüğüm
 Meçhul Yeni Dünya
evrimsel epistemoloji de çok
sayıda taraftar toplamayabilir.
Sıkıntı yok.
Sorgulamayı istediğim şeylerden
biri, aslında, anaakım-heterodoks
kavgasını, 21. yüzyıl dünyasında,
21. yüzyıl Türkiye’sinde, aydın
insanlar, akıllı iktisatçılar olarak
nasıl kavradığımız, nereye
oturtabildiğimiz.
Bazı zamanlar, diyorum ki,
“Ne boş bir kavga bu!” Kimin
anaakım, kimin hangi biçimde
ve neden heterodoks olduğunun
ne önemi var, diyorum.
Dünyanın dört bir yanında bir
dolu iktisatçı aklı sürekli olarak
çalışıyor, çalışıyor, çalışıyor;
bazen çok önemli bazı yeni
düşünceler ortaya çıkıyor.
Ama çoğu kez, kimsenin hiçbir
zaman okumayacağı şeyleri
yazıp duruyoruz. Çoğumuz,
çoğu zaman, o karmaşıklaşan
açık sistemin çarkları arasında
ezilen, çoğu durumda en ileri
araştırmanın gerisinde kalmaya
mahkum iktisatçılarız.
Gerçekten de, eğer en güçlü
ve en etkili iktisatçıların
merkez noktalar olarak yer
aldıkları araştırma ağlarına
yaklaşamıyorsanız, bir zaman
yaklaşabilmişseniz bile sonradan
uzak kalmışsanız, hocalarınız,
arkadaşlarınız ve öğrencileriniz
de benzer biçimde uzakta
kalmışlarsa, bu göreli olarak
geride kalmışlığı yeniden
tersine döndürmeniz zor, çok
zor olabilir. Özellikle de, işin
içine araştırma bütçelerinin ve
zamanlarının sınırlı veya çok
sınırlı olması girince. Daha önce
yazmış mıydım, hatırlamıyorum;
ancak bir araştırmacı iktisatçı
için en dönüştürücü şeylerden
biri, çalıştığı alandaki “elit
çalıştay”lara düzenli olarak
gidebilmek. Anadolu’nun bir
yerindeki bir üniversitede
çalışırken, ders yükleri ve idari
işler altında ezilirken, ülkeye
özgü bir dolu saçmalığa gözlerini
ve kulaklarını tıkayıp mükemmel
araştırma çıktıları üretmeniz
kolay değil. Öyle veya böyle
denemeye devam etmekten başka
çaremiz yok, o da ayrı konu.
Böyle bakınca, işte, bazı
tartışmaların ve anlaşmazlıkların
gerçekten yararsız olduğunu
düşünüyorum. Üstelik,
Türkiye’deki (benim de ara
ara dahil olduğum) önceki
tartışmaların çoğu kez
odaklandığı veya düğümlendiği
yer, bir tür sağ-sol kavgası oldu.
Kendilerine heterodoks diyen
bazı iktisatçıların iddiaları ve
söylemleri, bazen örtük bazen
de açıkça, anaakım iktisatçıları
neredeyse bir bütün olarak
“emek düşmanı” gibi gösterme
eğiliminde oldu. Nasıl ki bazı
politikacılar bizim vatanımızı
ne kadar sevdiğimize (veya
hatta hain veya terörist olup
olmadığımıza) karar verme
cüretini gösterebiliyor, bazı
heterodoks iktisatçıların gözünde
de biz anaakım iktisatçılar
“sermaye sınıfının hizmetkarı”
falan olmuştuk. Trajikomik mi
desem, ne desem bilmiyorum.
Ancak yararlı olmadığı açık.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 69
Enflasyonla,
faizle falan nasıl
uğraşılırmış, gördünüz
mü?
Yazıya faiz-enflasyon-kur
konusuyla başlamıştım, ancak
bu konu ve daha genel olarak
kısa-dönem dalgalanmalar pek
ilgimi çekmiyor aslında. Bence
asıl ilginç olan, bu konuların
siyasetle ilgili olan tarafları,
ekonomi-politik daha genel
olarak. Güçlü bir dezenflasyon
sürecinin de, kuşkusuz, ekonomi-
politik sonuçları (ve nedenleri)
olurdu. Ancak ülkeyi kural-
temelli politikalardan uzaklaştırıp
kral-temelli politikalara götüren
süreçler, oradaki nedenler ve
sonuçlar daha ilginç sanki.
Böyle bakınca, halkımızın, 2017
Anayasa Değişikliği ve 2018
Seçimleri’yle Cumhurbaşkanı
Erdoğan’a yetkiyi verdiğini ve
sonuçta da etkiyi gördüğünü
hatırlamak gerekiyor. Ne
yapalım; öğreneceksek de, bu tür
zorlu yollardan geçerek, ağzımız
yüzümüz darmadağın olana
kadar dayak yiyerek öğreneceğiz.
Öğrenecek miyiz?
2023 seçimlerinin hemen
öncesinde, ilginç, iyimser
bir hava esiyordu; hatırlıyor
musunuz? Sonunda, Erdoğan
Rejimi’nin sonu gelmişti sanki.
Buna en çok inananlar sanırım
ana muhalefet partisi ve muhalif
ittifak etrafında yerleşmiş olan
seçmenlerdi. Sonradan anlaşıldı
ki, başta Kemal Kılıçdaroğlu
olmak üzere muhalefet
liderlerini ve dolayısıyla da
muhalif seçmenleri “gaza
70V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
getiren” bazı anket sonuçları çok
küçük örneklemlere sahipmiş.
İnanmazsanız geri dönüp bakın;
örneklem büyüklüğünün 5
bin veya 10 bin gibi eşiklerin
üzerinde olduğu seçim
anketlerinin hiçbirinde önde
olmamış muhalefet. Bunda
şüphesiz ki büyük dersler vardır!
Ben size daha fazlasını anlatayım:
TED Üniversitesi’nden Ayça
Tekin-Koru Hoca’yla 2023
seçimlerinin sonuçlarını
ilçe düzeyinde analiz ettik
ve üç önemli kriz sürecinin
(ekonomik kriz, pandemi ve
deprem), Cumhurbaşkanı
Erdoğan’ın oylarını nasıl
etkilediğini araştırdık; makaleye
benim internet sayfamdan
ulaşabilirsiniz. Ortaya çıkan
sonuç şu: 2018’ten 2023’e geçişte,
Erdoğan’ın bir ilçede yakaladığı
oy oranını belirleyen birincil
faktör 2018’de aldığı oylar. Evet;
tahmin ettiğimiz bazı modellerde
krizlerin istatistiksel olarak
anlamlı bazı etkiler doğurduğunu
Meçhul Yeni Dünya
bulduk, ancak etkilerin
büyüklüğüne bakıldığında, 2023
oy oranı üzerinde neredeyse
1’e 1 etki yaratan tek faktör
2018 oyları. Böyle bir tarihsel
bağımlılık veya sürtünme etkisi
şaşırtıcı değilse de, bu etkinin
büyüklüğünün üç önemli
kriz sürecinden neredeyse hiç
etkilenmemesi gerçekten de ilgi
çekici bir bulgu.
Sözü bağlayacağım yer şu:
Uçağa binip dünyanın bir
ucundan diğerine uçabiliyorsak,
çok şiddetli bazı depremlerde
bile yıkılmayan binalar
inşa edebiliyorsak, atomları
birbirlerine çarpıştırabildiysek
ve uzaya gitmişsek, bunlar, bizim
bilimsel başarılarımız, yani
insanlığın bilimsel yetkinliği
sayesinde oluyor. Biraz daha
ilerletirseniz, bu bilimsel
başarılar, bilimin gerçekçiliğini
de gözler önüne seriyor.
İktisat, bir bütün olarak
bakarsanız, böyle başarıların
çok uzağında kalmış durumda.
İktisat Felsefesi
Derleyen
Ömer Faruk Çolak
Yoksulluk, eşitsizlik ve kaynakları
etkin dağıtamamak gibi
konulardaki karnemiz çok kötü.
Ancak bu genel başarısızlık
durumu, bize, bazı anaakım
iktisat kuramlarının göz alıcı
başarılarını yok sayma hakkı
tanımıyor. Para politikası
kuramlarının bugün ulaşmış
olduğu olgunluk düzeyinde,
kronik döviz açığı, kötü bir
enflasyon ve kriz geçmişi olan
bir ülkede dahi, hangi politika
uygulamalarının hangi sonuçlara
yol açacağını iyi kötü biliyoruz.
Türkiye için, anaakım kuramın
kendinden emin biçimde
“Hacı, aman diyeyim, etme!”
şeklindeki uyarılarının tam aksi
yönde giden “heterodoksluk”un
savunulacak yanı yoktu ve yok.
Basitçe, dünya yüksek enflasyon
sorununu çok büyük ölçüde
çözmüşken, biz tersine gittik. O
halde, belki de, anaakımcılık-
heterodoksçuluk kavgasını
başka şeyler için vermeliyiz, eğer
mutlaka bir kavga vereceksek.

Yapay Zekâ Perspektifinden Türkiye’de
İktisadi Düşünceler
Gelecek öngörüleri açısından, yapay zekâ ve tarih yazıcılığının kesişimi, iktisadi düşünce tarihinin
yanı sıra sosyal bilimlerin diğer alanlarında da yeni araştırma yöntemleri ve yaklaşımlarının
geliştirilmesine zemin hazırlayabilir.
Giriş*
Türkiye’de iktisadi düşünce,
Osmanlı İmparatorluğu’nun son
dönemlerinden itibaren önemli
bir evrim sürecinden geçmiş
ve Cumhuriyet’in kuruluşuyla
birlikte bu evrim hem teorik
açıdan hem de uygulamalı
politikalar bağlamında yeni
bir boyut kazanmıştır. İktisadi
düşünceler, sadece ekonomik
kalkınma ve politikaların
şekillendirilmesinde değil,
aynı zamanda sosyal yapı ve
kültürel dönüşümler üzerinde
de derin etkilere sahiptir. Bu
bağlamda, Türkiye iktisadi
düşüncesinin tarihçesini
incelemek, yalnızca ekonomik
değil, aynı zamanda toplumsal
ve siyasi açıdan da kritik bir
öneme sahiptir. İktisadi düşünce
AI Historian
OpenAI
altug.yalcintas@politics.ankara.edu.tr
tarihi, toplumsal değişim ve
kalkınmanın anlaşılmasında kilit
bir role sahipken, bu alandaki
araştırmalar aynı zamanda
geleceğe yönelik politika önerileri
için de zemin hazırlar.
Bu makalenin amacı, yapay zekâ
teknolojilerinin kullanımıyla
Türkiye’de iktisadi düşüncenin
evrimini ele almak ve bu
süreçteki önemli dönüşüm
noktalarını, akımları ve
politikaları belirlemektir. Yapay
zekâ, büyük veri kümelerini
analiz etme ve karmaşık
bağlantıları ortaya çıkarma
konusunda benzersiz imkanlar
sunarak tarih yazıcılığında
yeni perspektifler açar. Bu
teknolojinin potansiyeli, özellikle
geniş zaman aralıklarını ve çeşitli
iktisadi düşünce akımlarını
kapsayan çalışmalarda kendini
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 71
Altuğ Yalçıntaş
Ankara Üniversitesi
göstermektedir. Yapay zekâ
araçlarının kullanımı, geçmişteki
iktisadi düşünce akımlarının
ve politikalarının daha
derinlemesine analiz edilmesini
ve bu akımların günümüz
Türkiye ekonomisi üzerindeki
etkilerinin daha iyi anlaşılmasını
sağlayabilir. Araştırma,
Osmanlı İmparatorluğu’nun
son dönemlerinden başlayarak
Cumhuriyet dönemine ve
günümüze kadar uzanan
geniş bir zaman dilimini
kapsamaktadır. Bu süreçte,
iktisadi düşüncenin evrimi,
dönemin sosyo-ekonomik
koşulları ve uluslararası
etkileşimler çerçevesinde ele
alınmıştır.
Bu değerli çalışma Altuğ
Yalçıntaş, Özgür Kızılyurt
ve Kardelen Kaya Erman
72V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

tarafından oluşturulan ve
düzenli olarak güncellenen
Turkish Political Economy
Database’e dayanmaktadır.
Bu veritabanı, https://sites.
google.com/view/trpolecon/
home adresinden açık erişime
sahiptir. Bu sayede araştırmacılar,
öğrenciler ve iktisadi düşünce
tarihiyle ilgilenen herkes,
Türkiye’nin iktisadi birikimine
ilişkin geniş ve detaylı
bilgilere kolaylıkla ulaşabilir.
Veritabanının oluşturulması
ve sürdürülmesindeki temel
amaç, Türkiye iktisadi
düşüncesinin derinlemesine
incelenmesini sağlamak ve
bu bilgileri geniş bir kitleye
erişilebilir kılmaktır. Bu açık
erişim imkânı, bilgiye ulaşımın
demokratikleştirilmesinde
vakıfların (Evkaf) oynadığı rol, tetiklemiştir. Batılı iktisat
önemli bir adımı temsil eder ve
ekonomik düzenlemede önemli teorileri, yönetim teknikleri
akademik çalışmaların yanı sıra
bir yere sahiptir. Bu kurumlar, ve kurumsal yapıları, Osmanlı
kamuoyu bilincinin artırılmasına
sosyal adaletin sağlanması entelektüelleri ve yöneticileri
da katkıda bulunur.
ve ekonomik faaliyetlerin tarafından incelenmeye
Osmanlı Dönemi düzenlenmesinde merkezi bir rol başlanmış, bu yeni düşüncelerin
İktisadi Düşüncesi oynamış, ticaret ve üretimde belli Osmanlı ekonomik ve sosyal
standartların korunmasına katkı yapısına entegrasyonu
Osmanlı İmparatorluğu, iktisadi sağlamıştır. araştırılmıştır.
düşüncelerin evrimi açısından
zengin ve çeşitlilik gösteren bir Batılılaşma süreci, 18. yüzyılın Tanzimat dönemi (1839-1876),
tarihe sahiptir. Erken ve orta sonlarına doğru Osmanlı Osmanlı İmparatorluğu’nda
dönemlerde, Osmanlı ekonomik İmparatorluğu’nun Avrupa ekonomik reformların ve iktisadi
yaşamı, İslami hukukun (Şeriat) devletleriyle artan rekabeti ve düşüncenin modernleşmesinin
ekonomik ilişkiler üzerindeki Batı’nın teknolojik ve askeri en yoğun yaşandığı dönemlerden
etkisiyle şekillenmiştir. Bu üstünlüğünün fark edilmesiyle biridir. Tanzimat Fermanı
dönemde, ekonomik düşünceler başlamıştır. Bu dönemde, ve ardından gelen reformlar,
genellikle geleneksel ticaret özellikle Nizam-ı Cedid ekonomik liberalizasyon,
uygulamaları, zekât gibi dini reformlarıyla, Batı ekonomi ve özel mülkiyet haklarının
yükümlülükler ve sadaka gibi yönetim anlayışlarının Osmanlı güçlendirilmesi, modern finansal
sosyal yardımlaşma anlayışı düşüncesi üzerindeki etkisi kurumların kurulması ve yabancı
çerçevesinde ele alınmıştır. artmıştır. Batılılaşma süreci, sermayenin teşviki gibi konuları
Ayrıca, Osmanlı ekonomisinde Osmanlı iktisadi düşüncesinde içermiştir. Bu reformlar, Osmanlı
loncaların (Ahilik sistemi) ve de önemli bir dönüşümü ekonomisinin dünya pazarlarına
 İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 73
daha açık hale gelmesini ve dünya ekonomisine bilgilere sunan eserler arasında
modern kapitalist ekonomik entegrasyonunun temellerini David Urquhart’ın Turkey and
sistemle entegrasyonunu atmış, ancak bu süreçte Batılı Its Resources: Its Municipal
hedeflemiştir. Ancak, bu süreçte güçlerin ekonomik etkisinin Organization and Free Trade
Osmanlı ekonomisi, Batılı artmasıyla yeni zorluklar da (1833), Charles Macfarlane’in
güçlerin ekonomik nüfuzu altına ortaya çıkmıştır. Turkey and Its Destiny (1850) ve
girmiş ve yabancı sermaye, 1923’ten önce tercüme Nassau W. Senior’ün La Turquie
Osmanlı ekonomisinin birçok edilen klasik eserler arasında Contemporaine (1861) adlı
sektöründe baskın bir rol Jean Baptiste Say’ın 1852’te eserleri bulunur. Yabancı dillerde
oynamaya başlamıştır. yayımlanan eserler ve tercüme
yayımlanan İlm-i Tedbir-i Menzil
Meşrutiyet dönemi (1876- adlı eseri (orijinali, Catechisme eserlerin yanı sıra Osmanlıca
1878 ve 1908-1918), Osmanlı d’economie politique, 1815), yayımlanan telif eserler arasında
İmparatorluğu’nda iktisadi Benjamin Franklin’in 1869’da Charles Wells’in İlm-i Tedbir-i
düşüncenin daha da çeşitlendiği yayımlanan Tarik-i Refah Milk (1860), Mehmet Şerif ’in
ve politik liberalizmin ekonomik (orijinali, The Way to Wealth, İlm-i Emval-i Milliye (1861),
düşüncelere yansıdığı bir 1758) ve Otto Hübner’in 1869’da Sakızlı Ohannes’ın İlm-i Servet-i
dönem olmuştur. Bu dönemde, yayımlanan Ekonomi Tercümesi: Milel (1862) ve Münif Paşa’nın
ekonomik serbestlik, sermaye Fenn-i İdare (orijinali, Der Kleine İlm-i Tedbir-i Memleket (1866)
birikimi ve sanayileşme gibi Volkswirth: Ein Büchlein für den gibi eserleri saymak mümkündür.
konular, Osmanlı aydınları Elementarunterricht, 1852) adlı Bu eserler, Osmanlı
ve siyasetçileri tarafından eserleri bulunur. Ayrıca Türkçeye İmparatorluğu’nun ekonomik
yoğun bir şekilde tartışılmıştır. çevrilmeyen ancak Osmanlı düşüncelerinin, uygulamalarının
Aynı zamanda, ekonomik ekonomisine ilişkin değerli ve dönüşümünün anlaşılması
kalkınmanın ve modernleşmenin
yolları, kamuoyunda ve siyasi
arenada önemli bir gündem
maddesi haline gelmiştir.
Sonuç olarak, Osmanlı
İmparatorluğu’nda iktisadi
düşünce, geleneksel
dönemlerden modernleşme
sürecine kadar uzanan geniş bir
spektrumda gelişmiştir. Erken
ve orta dönemlerde geleneksel
ve dini unsurların ağır bastığı
ekonomik düşünce, Batılılaşma
ve Tanzimat dönemleriyle
birlikte modern ekonomi
teorilerine ve uygulamalarına
doğru evrilmiştir. Tanzimat
ve Meşrutiyet dönemlerinde
gerçekleştirilen ekonomik
reformlar, Osmanlı
İmparatorluğu’nun modern
74V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163

açısından büyük önem

taşımaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu
dönemine ait iktisadi düşünceler
tarihi eserleri arasında
ise aşağıdaki çalışmalar
bulunmaktadır.
• Galib Haldun, “Tanzimat
Devrinde Matbuat ve
Neşriyat-ı İktisadiye” (1916)
• Friedrich Hoffman, “Die
Pflege der Wirtschafts- und
Rechtswissenschaft an
Türkischen Hochschulen”
(1919)
• Ahmed Muhiddin, “İktisadi
Tedrisatımız” (1923)
• Fuat Köprülü, “Osmanlı
Müelliflerinde Ekonomik
Düşünceler” (1936) -
Osmanlı yazarlarının Political Economist: ekonomi ve kapitalizmin
ekonomik düşüncelerini Sarantis Archigenes and evrimi üzerine, biri diğerinin
inceleyen bu çalışma, His Tasarrufat-ı Mülkiye” tercümesi olan iki çalışmadır.
Osmanlı ekonomik tarihi (2011) - Osmanlı döneminde Bu eserler, Osmanlı
üzerine derinlemesine bir Sarantis Archigenes’in İmparatorluğu’nda iktisadi
bakış sunar. ekonomik düşüncelerini ve düşüncelerin nasıl evrildiğini
• Şerif Mardin, Türkiye’de çalışmalarını inceleyen bir ve bu alanda önemli katkılarda
İktisadi Düşüncenin araştırmadır. bulunan yazarları anlamamız
Gelişmesi 1838-1918 (1962) • Fatih Ermiş, A History of açısından hayati öneme sahiptir.
- Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ottoman Economic Thought:
geçiş dönemindeki Developments Before the Cumhuriyet
ekonomik düşüncelerin Nineteenth Century (2013) - Döneminde İktisat
evrimini ele alır. Ondokuzuncu yüzyıl öncesi Düşüncesi
• Ahmet Güner Sayar, dönemdeki Osmanlı iktisat Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte
Osmanlı İktisat Düşüncesinin düşüncesi üzerine eşsiz bir Türkiye’de iktisadi düşüncelerde
Çağdaşlaşması (Klasik kaynaktır. ve uygulamalarda yeni bir dönem
Dönem’den II. Abdülhamid’e) • Deniz T. Kılınçoğlu, başladı. 1923’ten İkinci Dünya
(1986) - Osmanlı iktisat Economics and Capitalism Savaşı’nın sonuna kadar olan
düşüncesinin evrimine in the Ottoman Empire dönem, Türkiye’nin ekonomik
ilişkin klasikleşmiş bir (2015) ve Osmanlı bağımsızlığını sağlama ve
eserdir. İmparatorluğu’nda İktisat modern bir ulus devlet olarak
• M. Erdem Özgür ve Hamdi ve Kapitalizm (2023) - yapılanmasını tamamlama
Genç, “An Ottoman Classical Osmanlı İmparatorluğu’nda çabalarıyla şekillendi. Bu

süreçte, ekonomik kalkınma
ve sanayileşme öncelikli
hedefler arasında yer aldı.
Devlet, ekonominin çeşitli
alanlarında aktif bir rol üstlendi,
sanayi ve tarım sektörlerini
destekleyici politikalar uyguladı.
Cumhuriyet’in ilk yıllarında
uygulanan ekonomik politikalar,
devletin ekonomi üzerindeki
denetimini artırırken, aynı
zamanda özel sektörün de
gelişimine olanak tanıyacak bir
yapıyı hedefledi.
Devletçilik politikaları, 1930’lu
yıllarda ekonomik stratejilerin
merkezine yerleşti. Bu dönemde,
devlet öncülüğünde ağır sanayi
projeleri hayata geçirildi, kamu
yatırımları artırıldı, ve ekonomik
planlama önem kazandı. İsmet
İnönü’nün başkanlığında
gerçekleştirilen İkinci Beş
Yıllık Sanayi Planı, Türkiye’nin
ekonomik kalkınma çabalarında
önemli bir kilometre taşı oldu.
Bu plan kapsamında, demir-
çelik, çimento gibi temel sanayi
dallarına büyük yatırımlar
yapıldı. Ancak, bu dönemdeki
devletçilik anlayışı, ekonomideki
devlet hakimiyetinin yanı sıra,
özel sektörün de belirli ölçülerde
teşvik edilmesini içeriyordu.
1980 sonrası dönem ise Türkiye
ekonomisinde neoliberal
politikaların benimsenmesiyle
tanımlandı. 24 Ocak Kararları
olarak bilinen ekonomik
tedbirler paketi, Türkiye’nin
ekonomik yapısında köklü
değişikliklerin başlangıcını işaret
etti. Bu dönemde, dışa açık bir
ekonomi modeli benimsendi,
döviz kurları serbest bırakıldı, dış
ticaretin liberalizasyonu sağlandı
ve özelleştirme programları
başlatıldı. Küreselleşme
sürecinin etkisiyle, Türkiye
ekonomisi dünya ekonomisiyle
daha bütünleşik bir hale geldi.
Ancak, bu süreç aynı zamanda
dış borçların artmasına, gelir
dağılımı adaletsizliklerinin
derinleşmesine ve ekonomik
istikrarsızlıklara zemin hazırladı.
Cumhuriyet döneminde Türkiye
ekonomisi, devletçilikten
liberal politikalara, daha sonra
da neoliberal dönüşüm ve
küreselleşmenin getirdiği yeni
dinamiklere uzanan geniş bir
yelpazede evrildi. Her dönem,
kendi içinde çeşitli zorluklar
ve başarılar barındırsa da,
Türkiye’nin ekonomik kalkınma
serüveninde dönüşümü ve
adaptasyonu simgelemektedir.
Bu süreçte, iktisadi düşüncelerin
ve politikaların dönemin sosyal,
politik ve kültürel dinamikleriyle
şekillendiği, ekonomik
politikaların uygulanmasında
pragmatik yaklaşımların
benimsendiği görülmüştür.
1924 ve 1980 arasında
yayımlanan önemli eserleri
kaleme alan iktisat tarihçileri
aşağıdaki gibidir:
• Ömer Lütfi Barkan:
Osmanlı İmparatorluğu’nun
ekonomik ve sosyal yapısını
detaylı bir şekilde inceleyen
Barkan, Osmanlı tarih
yazımında metodolojik
yenilikler getirmiştir.
Özellikle toprak meseleleri
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 75
ve mali tarih üzerine yaptığı
çalışmalarla tanınır.
• Hikmet Kıvılcımlı: Türkiye
sol hareketinin önde gelen
figürlerinden biri olan
Kıvılcımlı, sosyalist ekonomi
teorisi ve Türkiye’nin
ekonomik koşulları üzerine
kritik analizler sunmuştur.
Ancak veritabanımızda
henüz belirli bir eser adı
belirtilmemiştir.
• Sencer Divitçioğlu:
Divitçioğlu, özellikle Asya
üretim tarzı ve Türkiye
ekonomisinin tarihsel
gelişimi üzerine yaptığı
çalışmalarla bilinir.
Türkiye’nin ekonomik
tarihini ve yapısal
özelliklerini derinlemesine
incelemiştir.
• Korkut Boratav: Boratav,
Türkiye’nin ekonomik
tarihi, devletçilik politikaları
ve sosyo-ekonomik
dönüşümleri üzerine önemli
eserler vermiştir.
• Halil İnalcık: Osmanlı
İmparatorluğu’nun
ekonomik ve sosyal
tarihine dair temel eserler
sunan İnalcık, Osmanlı
ekonomisinin yapısını
ve işleyişini detaylı bir
şekilde analiz etmiştir.
İnalcık’ın çalışmaları,
Osmanlı maliyesi, şehircilik
ve demografi üzerine
yoğunlaşmaktadır.
Bu dönemdeki yazarlar ve
eserleri, Türkiye ve Osmanlı
İmparatorluğu’nun ekonomik
76V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
tarihine dair temel kaynaklar
olarak kabul edilir. Bu çalışmalar,
ekonomik düşüncelerin
ve politikaların evrimini,
ekonomik yapıların ve toplumsal
değişimlerin derinlemesine
anlaşılmasını sağlayan önemli
katkılar sunmaktadır. Her
bir yazar, kendi uzmanlık
alanında Türkiye’nin ekonomik
ve sosyal tarihine dair zengin
bir literatürün oluşmasına
katkıda bulunmuştur. Bu
eserler, Türkiye’nin ekonomik
dönüşümünü ve iktisadi
düşüncelerin gelişimini anlamak
için vazgeçilmez kaynaklardır.
Çağdaş Tartışmalar
ve Yeni Yönelimler
1980’li yıllardan itibaren
Türkiye ekonomisi, neoliberal
politikaların benimsenmesiyle
büyük bir dönüşüm yaşamıştır.
Bu dönüşüm, serbest
piyasa ekonomisine geçiş,
özelleştirmeler ve dışa açık
bir ekonomi politikası gibi
önemli değişiklikleri içermiştir.
Veritabanında
belirtilen bilgilere
göre, bu süreç
Türkiye’nin
ekonomik yapı
ve politikalarında
önemli
tartışmaların
yaşanmasına neden
olmuştur.
Sürdürülebilirlik,
dijitalleşme
ve yenilikçilik
üzerine odaklanan
yeni ekonomik
düşünceler, bu
dönemin sonlarına doğru
daha fazla önem kazanmaya
başlamıştır. Ancak, bu yeni
yönelimlere dair spesifik
çalışmalar ve tartışmalar,
veritabanında belirli yazarlar
ve eserler üzerinden doğrudan
belirtilmemiş olabilir. Bu
nedenle, genel bir çerçevede,
1980’li yıllardan 2000’lerin
sonuna kadar olan dönemde
Türkiye ekonomisinde neoliberal
dönüşüm ve küreselleşme
etkilerinin ön plana çıktığını,
bu süreçte ekonomik politika
tartışmalarının yoğunlaştığını ve
sonraki yıllarda sürdürülebilirlik,
dijitalleşme gibi konuların daha
fazla dikkat çekmeye başladığını
söyleyebiliriz.
Bu dönemde ekonomik
düşünceler ve politikalar üzerine
yapılan tartışmalar, Türkiye’nin
global ekonomideki pozisyonunu
güçlendirmeye yönelik
stratejiler, iç ve dış ekonomik
dengelerin sağlanması, teknolojik
gelişmelerin ekonomiye
entegrasyonu gibi konuları
içermiştir. Bu tartışmalar,
dönemin ekonomik politika
yapıcıları ve akademisyenleri
tarafından farklı platformlarda
ele alınmış ve Türkiye
ekonomisinin gelecekteki
yönünü belirlemeye yönelik
önemli görüş alışverişlerine
zemin hazırlamıştır.
Veritabanında belirtilen bu
genel çerçevede, 1980’li yıllardan
2000’lerin sonuna kadar olan
dönemde Türkiye ekonomisinde
yaşanan değişimler, hem
küresel ekonomik koşullarla
uyum sağlama çabaları hem
de iç dinamiklerin yeniden
şekillendirilmesi süreçlerini
kapsamaktadır. Bu dönemin
ekonomik düşünceleri ve
politikaları, Türkiye’nin küresel
ekonomide daha rekabetçi ve
yenilikçi bir konuma ulaşmasını
hedefleyen yol haritalarının
oluşturulmasında temel taşları
oluşturmuştur.
1980 sonrası dönemde
Türkiye iktisadi düşünceleri ve
metodolojisi üzerine önemli
katkılarda bulunan yazarlar şu
şekildedir:
• Zafer Toprak: Türkiye’nin
sosyal ve ekonomik
tarihine dair derinlemesine
çalışmalar yapmış, özellikle
milli iktisat ve milli burjuvazi
üzerine analizleriyle tanınır.
Toprak’ın çalışmaları,
Türkiye’nin modernleşme
sürecinde ekonomik
politikaların ve sosyal
değişimlerin anlaşılması

açısından önemli bir kaynak
teşkil etmektedir.
• Eyüp Özveren: Osmanlı ve
Cumhuriyet dönemlerinin
ekonomik tarihine yönelik
çeşitli çalışmalar yapmış,
ekonomik sistemler
ve dönüşüm süreçleri
üzerine kapsamlı analizler
sunmuştur. Özveren’in
çalışmaları, Türkiye
ekonomisinin tarihsel
dinamiklerini kavramada
kritik öneme sahiptir.
• Ahmet Güner Sayar:
Osmanlı İmparatorluğu’ndan
Cumhuriyet dönemine
Türkiye’nin iktisadi düşünce
tarihinde önemli bir
dönüşümü ele alır. Sayar,
iktisadi düşüncelerin nasıl
evrildiğini ve bu süreçte
yaşanan dönüşümleri detaylı
bir şekilde incelemiştir.
• Yahya Sezai Tezel:
Türkiye’nin ekonomik
tarihi ve iktisadi politikaları
üzerine önemli eserler
vermiş, bu alanda yapılan
tartışmalara önemli
katkılarda bulunmuştur.
Tezel’in çalışmaları, özellikle
Cumhuriyet dönemi
ekonomi politikalarının
analiz edilmesi açısından
değerlidir.
• Nail Satlıgan: Türkiye’de
ekonomik düşünceler ve
politikaların evrimi üzerine
analitik çalışmalar sunmuş,
ekonomik teorilerin ve
uygulamaların tarihsel
gelişimine ışık tutmuştur.
• Kudret Emiroğlu: İktisat
literatürü ve ekonomik
terimler sözlüğü üzerine
katkılar sunmuş,
iktisadi düşüncelerin ve
terminolojinin anlaşılmasına
yönelik çalışmalar yapmıştır.
• Gülten Kazgan: Türkiye’de
iktisadi düşünce veya
politik iktisadın evrimi
üzerine çalışmalar yaparak,
ekonomi teorilerinin
Türkiye’deki yansımalarını
ve uygulamalarını detaylı bir
şekilde incelemiştir.
• Ergun Türkcan: Türkiye’de
planlamanın yükselişi
ve çöküşü üzerine
derinlemesine bir eser
vermiş, planlama tecrübesini
ve ekonomik politika
yapımındaki dönüşümleri
detaylı bir şekilde analiz
etmiştir.
• Ercan Eren: Osmanlı’nın
son dönemi ve cumhuriyet
dönemi iktisat düşüncesi
üzerine yaptığı çalışmalarla
tanınır.
Bu yazarlar ve eserleri, 1980
sonrası Türkiye iktisadi
düşünceler tarihi ve metodolojisi
üzerine yapılan çalışmaların
çeşitliliğini ve derinliğini
yansıtmaktadır. Her biri,
Türkiye’nin ekonomik ve
sosyal tarihine farklı açılardan
ışık tutmuş ve ekonomik
düşüncelerin gelişimine katkıda
bulunmuştur.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 77
Sonuç
Türkiye’de iktisadi düşünce tarihi,
Osmanlı İmparatorluğu’nun
son dönemlerinden başlayarak
Cumhuriyet’in kuruluşu ve
sonrasındaki dönemleri kapsayan
geniş bir zaman dilimini
içermektedir. Bu süreç, farklı
iktisadi düşünce akımlarının,
ekonomik politikaların ve
toplumsal değişimlerin bir
mozaiğini sunmaktadır.
Osmanlı döneminin geleneksel
ekonomik yapılarından modern
Türkiye’nin liberal ve neoliberal
politikalarına kadar uzanan bu
evrim, hem yerel dinamiklerin
hem de küresel ekonomik
trendlerin etkileşimiyle
şekillenmiştir. Türkiye iktisadi
düşüncesinin bu tarihi, aynı
zamanda ulusal ekonominin
nasıl yapılandırıldığı, kalkınma
stratejilerinin nasıl belirlendiği
ve ekonomik zorlukların nasıl
aşıldığı konusunda önemli
dersler içermektedir.
Yapay zekâ ve tarih yazıcılığının
kesişim noktaları ise, bilgiye
erişim ve analiz yöntemlerinde
devrim yaratma potansiyeline
sahiptir. Yapay zekâ teknolojileri,
büyük veri setlerini işleme
ve karmaşık ilişkileri tespit
etme konusunda benzersiz
imkanlar sunarak, tarihçilere ve
araştırmacılara yeni perspektifler
açmaktadır. Bu teknolojilerin
kullanımı, iktisadi düşünce tarihi
gibi alanlarda derinlemesine
analizler yapılmasını ve
daha önce görülmemiş
bağlantıların keşfedilmesini
sağlayabilir. Özellikle, Turkish
78V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Political Economy Database
gibi kaynakların yapay zekâ
araçlarıyla entegrasyonu,
Türkiye iktisadi düşüncesinin
daha kapsamlı bir şekilde
incelenmesine olanak tanır. Bu
entegrasyon, hem geçmişteki
iktisadi düşünce akımlarının
daha detaylı bir şekilde
anlaşılmasını hem de gelecekteki
ekonomik politikaların
şekillendirilmesinde önemli
katkılar sağlayabilir.
Gelecek öngörüleri açısından,
yapay zekâ ve tarih yazıcılığının
kesişimi, iktisadi düşünce
tarihinin yanı sıra sosyal
bilimlerin diğer alanlarında da
yeni araştırma yöntemleri ve
yaklaşımlarının geliştirilmesine
zemin hazırlayabilir. Bu
teknolojik ilerlemeler,
tarihsel verilerin daha etkin
kullanılmasını, geçmiş olaylar
ve düşüncelerin yeni bakış
açılarıyla değerlendirilmesini ve
tarih biliminin daha interaktif
ve erişilebilir hale gelmesini
sağlayacaktır. Dolayısıyla,
yapay zekâ ve tarih yazıcılığının
entegrasyonu, hem bilimsel
araştırmaları hem de toplumsal
bilgi birikimini zenginleştirecek
bir potansiyele sahiptir.
Sonuç olarak, Türkiye’de iktisadi
düşünce tarihinin ve bu alanın
gelecekteki araştırmalarının,
yapay zekâ teknolojilerinin
sunduğu olanaklardan
önemli ölçüde faydalanması
beklenmektedir. Bu entegrasyon,
geçmişin daha iyi anlaşılmasına
ve geleceğe dair daha sağlam
temellere dayanan politikaların
geliştirilmesine katkıda
bulunacaktır.
Seçilmiş Kaynakça
Aşağıdaki eser listesi metin
içerisinde bahsi geçen bazı
yazarlara ait eserlerin künyelerini
içermektedir. Okuyucular
veritabanındaki eserlerin tam
künyelerine (Mayıs 2024 itibarıyla
1304 eser) yukarıda zikredilen
internet sitesinde bulunan bulunan
Zotero Kütüphanesi üzerinden
ulaşabilir. Veritabanına bilgi girişi
tamamlandığında toplam eser
sayısının 7000 civarında olması
öngörülmektedir.
1. Sayar, A. G. (1986). Osmanlı
İktisat Düşüncesinin
Çağdaşlaşması (Klasik Dönem’den
II. Abdülhamid’e). Ankara:
Ötüken.
2. Kılınçoğlu, D. T. (2015a).
Economics and Capitalism in
the Ottoman Empire. London:
Routledge.
3. Kılınçoğlu, D. T. (2023). Osmanlı
İmparatorluğu’nda İktisat ve
Kapitalizm. Ankara: Heretik.
4. Emiroğlu, K. (2021). ‘İktisat
Eğitimi’, içinde Ekonomi Sözlüğü,
K. Emiroğlu, B. Danışoğlu, ve
B. Berberoğlu (Eds.), s. 385-389.
İstanbul: Islık Yayınları.
5. Ermiş, F. (2013). A History of
Ottoman Economic Thought:
Developments Before the
Nineteenth Century. London:
Routledge.
6. Özveren, E. (1996). ‘The
Intellectual Legacy of the Kadro
Movement in Retrospect’, METU
Development Studies, 23(4), pp.
565-576.
7. Özveren, E. (2017). ‘İster İstemez
Karşılaştırmalı ve Dışa Bağımlı
İktisadi Düşünce Tarihimiz:
Gözlemler ve Sorunlar’, içinde
Türkiye’de İktisadi Düşünce, M.
Erdem Özgür, Alper Duman ve
Alp Yücel Kaya (Eds.), s. 13-48.
İstanbul: İletişim Yayınları.
8. Fındıkoğlu, Z. F. (1934). ‘Bizde
Avrupavari İktisatçılığın
Başlangıcı’, İş Mecmuası, 1, s.
45-48.
9. Kazgan, G. (1969). İktisadi
Düşünce veya Politik İktisadın
Evrimi. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi
Yayınları.
* Bu metin OpenAI tarafından
geliştirilen ChatGPT 4 tarafından
geliştirilen ve Turkish Political
Economy Database’le eğitilen
AI Historian’la birlikte kaleme
alınmıştır. Bu büyük dil
modelinin çeşitli prompt’lara
cevap vererek ürettiği metin
Altuğ Yalçıntaş tarafından
denetlenmiş ve gerekli görülen
yerlerde değişikliklerin AI
Historian tarafından yapılması
istenmiş ya da değişiklikler Altuğ
Yalçıntaş tarafından yapılmıştır.
AI Historian’ın profil fotoğrafı
ve görseller Dall-e tarafından
üretilmiştir.
 Yapay Zekâyı Yeniden
Tasarlamak – Otomasyon
Çağında İş, Demokrasi ve Adalet
(4.Baskı)
Daron Acemoğlu

“Daha adil bir toplumun inşası için yeni teknolojiler nasıl

kullanılabilir?” sorusuna bir bakış…
Yapay zekânın, insanları daha değersiz kılması ya da yakın
zamanda bir süper zekâ yaratması söz konusu değil ancak
yakın gelecekte ilaç, eğlence ve taşımacılık sektörlerinde
çığır açacak; işleri ve piyasaları dönüştürecek ve son olarak,
hükümetlerin ve şirketlerin bireyler hakkında sahip oldukları
bilgileri devasa biçimde arttıracak.
80V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Yapay Zekâ Araçlarının İktisat Eğitiminde
Kullanılması Üzerine bir Deneme
Yapay zekâ araçlarının kullanılmasını yasaklayarak ve ölçme-değerlendirme sisteminin önemli
unsurları olan kısa ve uzun yazı ödevlerinden vazgeçerek yapay zekâyla mücadele edemeyiz.
Yapay zekâ işlerimizin yapılış
şeklini değiştiriyor. Bu genel
gözlemin üniversite eğitimine
yansımaları da var. Son
zamanlarda pek çok hocadan
artık ödev, evde uzaktan sınav
vb. gibi ölçme-değerlendirme
araçlarını kullanmaktan
vazgeçtiklerini duyuyorum.
Bunun başlıca sebebi chatgpt,
copy.ai, jasper.ai vb. araçların
öğrenciler tarafından sıklıkla
kullanılması ve yapay zekâ tespit
araçlarının bu tip uygulamalar
karşısında çaresiz kalmasıdır.
Yapay zekâ araçlarının
kullanılmasını yasaklayarak ve
ölçme-değerlendirme sisteminin
önemli unsurları olan kısa
ve uzun yazı ödevlerinden
vazgeçerek yapay zekâyla
mücadele edemeyiz. Yapay
zekâ araçlarının kullanılmasını
TEKPOL-Mercek
ölçme-değerlendirmenin bir
parçası haline getirebilir miyiz?
Open AI’ın chatgpt’yi kullanıma
açmasından hemen sonra bir
deneme yapmaya karar verdim.
ODTÜ İktisat Bölümü’nde
verdiğim iki seçmeli iktisat
dersinde ödevleri, bu
araçların kullanılmasını
zorunlu hale getirerek, ölçme-
değerlendirmenin bir parçası
olarak korudum. Bu hem
öğrenciler için hem de benim
için ilginç bir deney oldu.
Sistem nasıl işledi?
2022-2023 Bahar Dönemi
Yenilik İktisadı (48 öğrenci)
ve 2023-2024 Güz Dönemi
Teknoloji ve İşgücü Piyasası
(37 öğrenci) derslerinde ölçme-
değerlendirmenin yüzde
İbrahim Semih Akçomak
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
akcomak@metu.edu.tr
30-35’i ödevden oluşuyordu.
Bu ödevlerde öğrenciler bir
araştırma konusu çerçevesinde
1000-2000 kelimelik yazılar
yazıyordu. Bu ödevlerde chatgpt
kullanılmasını zorunlu tuttum
ancak bunu yaparken önce
yaklaşık 10 sayfalık bir kılavuz
hazırladım. Bu kılavuzu kendi
deneyimlerim ve özellikle Ethan
Mollick’in “One Useful Thing”
isimli substack yazılarından
derledim (https://www.
oneusefulthing.org). Daha sonra
ödevden ne beklediğimi ve
chatgpt’nin nasıl kullanılması
gerektiğini açıkça belirttim.
Öğrencilerin ödevlerinin
yanında chatgpt’den nasıl
yararlandıklarını gösteren tüm
komut dökümünü de iletmeleri
gerekiyordu. Değerlendirmede
ödevin ve chatgpt komutlarının
 TEKPOL-Mercek
ayrı ağırlıkları vardı. Dolayısıyla
iyi komut yazmak ya da bir
kurguyla komutları yazmaya
başlamak da değerlendirmenin
bir parçasıydı. Ödevi bu
şekilde tasarladıktan sonra
beklentilerimi de bir kenara
not aldım. Temel beklentim
şuydu: Kafasında bir kurgu
oluşturduktan sonra komutları
yazarak chatgpt’den faydalanan
öğrencilerin, bir kurgu olmadan
chatgpt’den yararlanmaya
başlayan öğrencilerden
ayrışması. Burada teknoloji
(chatgpt) ilk grup öğrenciyi
tamamlarken, ikinci grup
öğrenciyi bir nevi ikame ediyor,
bir diğer ifadeyle öğrenci ödev
yazma faaliyetini bir teknolojik
araca devredebiliyor. Ancak
ödevleri değerlendirirken
kafamdaki bu basit kurgudan çok
daha fazlasını gördüm. Ödevlerin
değerlendirilmesi epeyce bir
zaman aldı; kimi durumlarda
sayfalar dolusu komut okuduğum
oldu ama benim açımdan
oldukça öğretici oldu.
Öğrenciler
CHATGPT’den nasıl
faydalandı?
Öğrencilerin chatgpt’yi nasıl
kullandıkları konusunda özet
bir tablo oluşturdum (Tablo 1).
Gördüğünüz üzere chatgpt’den
faydalanma benim yukarıda
bahsettiğim basit öngörümün
çok ötesinde gerçekleşmiş. Tespit
edebildiğim 5 farklı kullanım
türünü iki ana başlık altında
topladım.
Muhafazakâr kullanım
Öğrencinin yazı fikrini kendi
araştırarak bulduğu, yazının
taslağını çıkarıp kendi geliştirdiği
ve neredeyse tam bir taslak yazı
çıkarıp daha sonra chatgpt’den
yararlandığı durumları bu
başlık altında grupladım.
Burada muhafazakarlık “karar
verme” görevinin chatgpt’ye
devredilmediği durumları
içeriyor. Bir diğer deyişle, yazıda
kontrol tam anlamıyla öğrencide.
Bu gruptaki öğrenciler chatgpt
ya da benzer araçlar öncesinde
nasıl yazı yazıyorlarsa yine
benzer şekilde yazıyorlar.
Ancak yazıyı tamamladıktan
sonra yazıyı geliştirmek için
yapay zekâ araçlarından
faydalanıyorlar. Faydalanma
biçimleri grup içinde oldukça
farklılık gösterebiliyor. Örneğin,
Tablo 1’de ilk sütunda öğrenciler
chatgpt’yi daha çok yazım dilini
iyileştirmek için kullanıyorlar.
Bu durumda chatgpt kullanımı
sınırlı ve yazının ilk taslağından
farklı bir taslağı daha oluyor.
İkinci durumda öğrencilerin her
şeyiyle tam olmayan bir taslağı
chatgpt’yle bir nevi sohbet ederek
geliştirdiğini gördüm. Burada
öğrenciler nispeten çok komut
yazıyorlar (yazıdaki bağlantısı
kötü olan kısımları bağlamak,
akademik İngilizce kullanmak,
yazıya başlık bulmak, ilginç
bir giriş ve sonuç yazmak için
komutlar yazmak) ve yazının
birkaç taslağı olabiliyor.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 81
Muhafazakâr kullanımda
en ilginç örnek “persona”
tanımlamak (Tablo 1, üçüncü
sütun). Bu durumda öğrenci
ilk olarak chatgpt’ye nasıl
davranması gerektiğini söylüyor,
yani yapay zekâ için bir
davranış ve cevap verme kalıbı
oluşturuyor. Daha sonra belli bir
düzen çerçevesinde yazının eksik
kısımlarını chatgpt’yle birlikte
iyileştiriyor. Örneğin, bazı
durumlarda öğrenci yazıyı önce
chatgpt’den değerlendirmesini
istemiş (değerlendirme
kriterlerim az çok belli olduğu
için bazı öğrenciler başka bir
“persona” yaratıp, bir nevi Semih
Hoca proxy, kendi yazdıklarını
chatgpt’den değerlendirmesini
ve eksik yönlerini listelemesini
istemişler). Burada öğrencinin
chatgpt’yle etkileşimi oldukça
fazla, çok komut var ve yazı
yinelenerek iyileştirilmiş.
Muhafazakâr kullanımda son
sütun aslında baya yenilikçi
ancak yine de öğrenci yazının ilk
taslağını kendi oluşturuyor.
Yenilikçi kullanım
Tablo 1’deki son iki sütun
öğrencinin “karar verme”
görevini kısmen ya da tamamen
chatgpt’ye devrettiği durumları
gösteriyor. İlk durumda (4.
Sütun) öğrenci yazı fikrini
kabaca oluşturuyor ve kısa bir
özet yazıyor; sonra bu özeti
chatgpt’yle sürekli etkileşim
halinde geliştiriyor. Kimi
durumlarda yazının argümanı
ya da can alıcı noktasını öğrenci
kendi buluyor, kimi zamanlarda
ise chatgpt’yle birlikte geliştiriyor.
82V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 TEKPOL-Mercek
Tablo 1: Öğrenciler chatgpt’yi nasıl kullandılar?
Öğrencinin yazı fikrini bulduğu, yazıyı kendi geliştirdiği ve daha sonra Öğrencinin yazı fikrinin bulunmasını ve yazının
chatgpt’den yararlandığı durumlar geliştirilmesini chatgpt’yle yaptığı durumlar

Öğrenci kısa yazıyı kendi

yazar, benim yorumları- Öğrenci chatgpt’de Öğrenci yazı fikrini
Öğrenci taslak bir yazı Öğrenci yazı fikrini chat-
mı kullanarak makaleyi “persona” oluşturur kabaca oluşturur ama
hazırlar ve sonra chat- gpt kullanarak oluşturur
düzeltir ve küçük dü- ve bu personaya göre esas argümanı ve yazının
gpt’yle sohbet ederek ve yazıyı tamamen chat-
zenlemeler için (örneğin komutlarla ana çatısını geliştirilmesini chatgpt
yazıyı iyileştirir. gpt kullanarak yazar.
İngilizce yazım desteği) çizdiği yazıyı geliştirir. kullanarak yapar.
chatgpt’yi kullanır.

Komutlar nispeten
Komutlar oldukça
Komutlar basit, ço- karmaşık ancak belli Komutlar karmaşık, Komutlar karmaşık, ilk
karmaşık. Çoğunlukla
ğunlukla ufak tefek bir düzen yok. Yazıdaki belli bir düzen çerçe- başlarda belli bir düzen
deneysel. Ancak yazının
düzeltmeler ve İngilizce sorunları öğrenci be- vesinde belli sorun- takip etmiyor. Yazının
bir taslağı ortaya çıktık-
dil bilgisi desteği için lirler ve chatgpt’den bu ların çözülmesi için taslağı ortaya çıkınca bel-
tan sonra komutlar belli
yazılır. sorunların çözümü için tasarlanmış. li bir düzen takip ediyor.
bir düzen takip ediyor
yardım alır.

Komut az, yineleme Komutlar nispeten çok, Çok komut ve yine- Çok fazla komut ve
Çok komut ve yineleme
çok az yineleme az leme yineleme

chatgpt emeği çok fazla,

chatgpt emeği var ama
chatgpt emeği az chatgpt emeği fazla chatgpt emeği fazla farklı AI uygulamaların-
nispeten az
dan destek alınır.

Bu durumda öğrenciler ilk başta
bir sürü komutla yazının bir
taslağını çıkartmaya çalışıyor.
Yazının bir taslağı az çok ortaya
çıktıktan sonra daha düzenli
ve odaklı (hatta zaman zaman
üçüncü sütunda anlatılan
benzer) bir şekilde komutlarla
yazının son taslağını çıkartıyor.
Bu kullanımda yazının pek çok
versiyonu ortaya çıkıyor.
Son sütunda ise oldukça emek
yoğun bir chatgpt kullanımı
var. Burada öğrenci genel bir
çerçeveden hareketle birçok
komut kullanarak yazının bir
taslağını oluşturmaya çalışıyor.
Bu aşamada komutların çoğu
deneysel ve bence öğrencinin
yaparak öğrendiği bir süreç
(çoğunlukla öğrenci farkında
olmadan). Bunun için öğrenci
zaman zaman farklı yapay zekâ
araçlarından da faydalanıyor.
Ya da chatgpt’nin önerilerini
ve yazdıklarını başka bir
uygulamadan veya doğrudan
literatürden doğrulatma ihtiyacı
duyabiliyor. İlk taslak oluştuktan
sonra yine bir sürü komut
kullanarak yazı genişletiliyor.
Son taslak çoğu zaman takip
edemediğim kadar çok
iterasyondan sonra ortaya çıkmış
oluyor. Chatgpt’yi bu şekilde
kullanan bir öğrenci, yazıyı
kendi yazsaydı daha az zaman
harcayacağını ancak sürecin
öğrenme açısından oldukça
faydalı olduğunu söylemişti.
Kıssadan hisse: Yapay zekâ
uygulamalarını eğitimde (ve
ölçme-değerlendirmede)
yasaklayarak bir yere varamayız.
Öğrenciler bu yasakları aşmak
için oldukça yaratıcı çözümler
geliştirebilir. Bu nedenle yapay
zekâ uygulamalarını eğitimin
ve ölçme-değerlendirmenin bir
parçası haline nasıl getirebiliriz
sorusu üzerine daha fazla
düşünmeliyiz.
 İktisat Sanatı
Türkiye’de İktisat Eğitimi ve
İlk Bağımsız İktisat Fakültesi Açılması:
Muhlis Ete (1904-1975)
Muhlis Ete, Alman eğitim geleneğiyle yetişmiştir. İktisat yapma biçimi ise uygulamalı iktisat
Muhlis Ete (1904-1975), 1930
yılında Darülfünun Hukuk
Fakültesi’nde İktisat Müderris
Muavini (Doçent) olarak
atandığında 26 yaşındaydı.
1930 yılı itibarıyla lisans ve
doktorasını iktisat alanında
tamamlamış tek kişiydi.
Biyografisinde, 1930-1936 yılları
arasında Hukuk Fakültesi’nde ve
1936-1939 yılları arasında İktisat
Fakültesi’nde doçent olarak
görev aldığı yazılmaktadır.
1933 yılında kurulan İktisat ve
İçtimaiyat Enstitüsü’nde müdür
yardımcısı olarak görünmesine
rağmen, 1936 sonrası ders
programlarında isminin
geçmemesi (Çakır ve Akar,
1998) Türkiye’de bağımsız bir
iktisat fakültesi kurulmasındaki
rolünün göz ardı edilmesine
neden olmuş olabilir.
çerçevesindedir.
Muhlis Ete, 1930 yılından
itibaren Türkiye’de iktisat
eğitiminin durumu, nasıl olması
gerektiği, iktisat fakültesinin
kurulması; iktisat biliminden ne
anlaşılması gerektiği yönünde
çok önemli makaleler yazmıştır.
Bununda ötesinde oğlu Etem
Ete’nin Anları Yaşamak (2016)
adlı kitabından, sadece fikri
düzeyde değil, düşüncelerinin
hayata geçirilmesi yönünde aktif
rol üstlendiği anlaşılmaktadır:
“İktisadiyat tedrisatının
inkişafı noktai nazarından
bizde tevsi ve tenevvüü ile
müstakil bir iktisat fakültesine
doğru gidilmesine ihtiyaç ve
lüzum vardır (…)
Türkiye’miz için iktisadî
tedrisat sisteminin bu derece
tevsii bittabii bir istikbâl
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 83
Ercan Eren
Yıldız Teknik Üniversitesi
eren@yildiz.edu.tr
meselesidir. Yalnız ne var
ki, diğer ilimlerin tedrisatı
arasında Türkiye’de ve
onun İlim yatağı olan
Darülfünunumuzda da
‘iktisatçı’ yetiştiren bir iktisadî
tedrisat esastan kurulsun.
Ancak bu tahsilin neticeleridir
ki, bizde de, iktisadî ilimler
tekâmüle doğru yürür.” (M.
Ete, 1930).
Muhlis Ete’nin Türkiye’de
İşletme Bilimi’nin gelişmesinde
çok önemli rol üstlendiği
bilinmektedir. Her şeyde
önce business administration
karşılığında, işletme kavramını
kullanan ve yerleşmesini
sağlayan kişidir.
Bu makalede, Muhlis Ete’nin
iktisatçı rolünü öne çıkaran
yaşamını kısaca özetlendikten
84V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
sonra, eserlerinin listesi
verilecek, işletme alanındaki
katkılarına değinilmeyecektir.
1933 yılında Kadro Dergisi’nde
yayımlanan makalesi, sanki
2024 yılındaki iktisat eğitimine
ışık tuttuğundan hareketle,
geniş ölçüde özetlenerek
yayımlanacaktır.
Muhlis Ete’nin Hayatı
1904 yılında doğdu. İlk
ve ortaokulu Taksim’deki
Avusturya St. George okulunda
bitirdi. Lise eğitimini
Almanya’da tamamladı.
Üniversite eğitimini Leipzig
Üniversitesi’nde yaptı. 1925
yılında başladığı iktisat
bölümünü sekiz sömestr
sonunda, 1929’da bitirdi. Aynı
yıl, İstanbul Limanı teziyle
doktorasını da verdi.
Etem Ete (2016), babası Muhlis
Ete’nin doktora sonrası Türkiye
dönüşünü şu şekilde anlatır (Ete,
2016):
“Yurtdışında eğitim gören
diğer gençler gibi babamın da
önceliği okulunu bitirip genç
cumhuriyete katkı sağlamaktır.
Bu hevesle, yirmi altı yaşında
bir İktisat doktoru olarak ilk işi
Milli Eğitim Müsteşarlığı’nın
kapısını çalmak olur. Dönemin
Milli Eğitim müsteşarına
Almanya’da iktisat eğitimi
aldığını, amacının İktisat
Fakültesi’nde kariyer yapmak
olduğunu söyler. Müsteşar,
“Evladım, erken geldin. İktisat
Fakültesi daha kurulmadı.
Fakülte kurulana kadar birkaç
yıl bekleyeceksin. En iyisi sen
İktisat Sanatı
bu arada git, askerliğini yap”
der. Müsteşarın önerisine kulak
veren babam askere yazılır.”
Türkiye dönüşü, 1930 yılında
Darülfünun Hukuk Fakültesi’ne
Müderris Yardımcısı olarak
atanan Muhlis Ete’nin (1930)
Hukuk Fakültesi Mecmuası’nda
ilk yayımlanan makalesinde
iki defa İktisat Fakültesi’nin
açılması gerekliliği üzerine
olması dikkat çekicidir.
Etem Ete (2016), Muhlis
Ete’nin, Hitler’in 1933 yılında
Almanya’da iktidara gelmesiyle
Türkiye’ye sığınan Alman
hocaların gelmesinde aktif rol
oynadığını ifade etmektedir:
“Babam, Almanya’da eğitimini
tamamlayıp Türkiye’ye
döndükten sonra oradaki
öğretmenleri ve arkadaşlarıyla
bağlantısını koparmaz. Sürekli
mektuplaşırlar. 1933 yılında
Almanya’da Nazi Partisi
iktidara gelir. Artan Yahudi ve
yabancı düşmanlığı sonucunda
birçok bilim insanı ve aydın,
ülkeden kaçma yolları aramaya
başlar. Babama mektup yazan
akademisyenler, Türkiye’ye
gelmek istediklerini belirtip
Türkiye Cumhuriyeti’nin
kendilerini kabul edip
etmeyeceğini sorarlar. Babam
durumu dönemin Başbakanı
İsmet İnönü’ye anlatarak
Türkiye’nin bu insanlardan
yararlanabileceğini söyler.
İsmet İnönü, babamın önerisini
hemen Atatürk’e iletir. Atatürk
de bunun çok yararlı olacağını
söyleyerek bilim insanlarının
hemen getirilmelerini ister.
Babam, Almanya’dan kaçmak
isteyen bilim insanlarının
Türkiye’ye getirilmesi için,
başında İsviçreli Prof. Philipp
Schwartz’ın bulunduğu
Alman Bilim Adamlarıyla
Dayanışma Derneği’nin bir
şubesini İstanbul’da kurar.
Prof. Schwartz’la ortak hareket
etmeleri sonucunda çok
geçmeden Hitler faşizminden
kaçan bilim insanları tek tek
Türkiye’ye gelir. Dünyaca ünlü
iktisat profesörleri Wilhelm
Röpke, Dankwart Rüstow,
Gerhard Kessler, Umberto
Ricci; gelir vergisi sistemimizin
mimarı Prof. Fritz Neumark;
kimya profesörleri Fritz
Arndt, Felix Haurowitz; tıp
profesörleri Philipp Schwartz,
Rudolph Nissen; jeolog Wilhelm
SalomonCalvi; fizikçi Harry
Dember gibi yüzlerce bilim
insanı, genç cumhuriyette
gerçekleşen üniversite
reformuna büyük katkı
sağlarlar. Bilim insanlarına
şart koşulan tek şey, bir yıl
içinde Türkçe öğrenerek
derslerini Türkçe vermeleri
olur.
Babam, bu kişilerin çoğunu
öğrencilik döneminden
tanımaktadır. Onların
Türkiye’ye gelmesiyle, babamın
uzun zamandan beri beklediği
İstanbul Üniversitesi İktisat
Fakültesi nihayet kurulur.
Muhlis Ete akademisyenlerin
bir süre hem tercümanlığını,
hem asistanlığını yapar.
Durumdan herkes memnundur.
Hitler faşizmi son bulunca bu
akademisyenlerden bazıları
 İktisat Sanatı
ülkelerine döner. Bazıları ise
Türkiye’yi çok sever ve burada
kalırlar.”
1933 yılında kurulan Kadro
Hareketi’ne (Yakup Kadri
Karaosmanoğlu, Şevket Süreyya
Aydemir, Vedat Nedim Tör,
Burhan Asaf Belge ve İsmail
Hüsrev Tökin) katılır. Kadro
Dergisi’nde (Kasım 1933)
“Bizde Kürsü İktisatçıları ve
İktisat İlmi” başlıklı çok önemli
bir makale yazar. Makalenin
sonunda yeni kurulan “Milli
İçtimaiyat ve İktisadiyat
Enstitüsü”nden söz eder. Ve
onun ilk ana sütun olduğunu
ifade etmektedir.
İktisat ve İçtimaiyat
Enstitüsü’nün ilk müdürü
Wilhelm Röpke ve Müdür
Yardımcısı Muhlis Ete’dir.
İktisat ve İçtimaiyat
Enstitüsü’nün Hukuk Fakültesi
bünyesinde açtığı iktisat doktora
ve iktisat sertifika programında
“Umumi İşletme İktisadı”
dersini üstlenir (Erçek ve
Üsdiken, 2011).
Muhlis Ete, İstanbul
Üniversitesi’nde çalıştığı
dönemde Yüksek İktisat ve
Ticaret Okulu’nda (bugünkü
Marmara Üniversitesi) Para-
Banka dersini vermiştir.
(Çankaya, 1969)
Muhlis Ete, 1938 yılında
profesör olarak atanır: “İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin
kurulmasında büyük katkıları
olan Muhlis Ete, 1938 yılında
profesör olur; dersler verir, İktisat
ve İşletme İktisadı temel ders
kitaplarını yazar.” (Ete, 2016).
Etem Ete’nin (2016) bugüne
ışık tutacak, sözünü ettiği bir
husus, İkinci Dünya Savaşı
sonrası Almanya’nın ekonomi
politikalarının ve sosyal piyasa
ekonomisinin mimarı Ludwig
Erhard’a ilişkindir:
“Babam, Almanya’da
üniversite yıllarında, daha
sonra Alman ekonomik
mucizesi yaratacak olan
Ludwig Erhard ile yakın
arkadaşlık kurar.
Babamın meclise giremediği
dönemde, 1959 yılında Ludwig
Erhard, onu Kiel Şehrinde
bulunan Dünya İktisadi
Enstitüsü’nde dersler vermesi
için Almanya’ya davet eder.
Araştırmalar yapar.”
Bir not, 1960’ların başında
Almanya’yla yapılan İşçi Göçü
Anlaşması, ilgili iki bakan
olarak Ete ve Erhard arasında
imzalanmıştır.
Bir diğer çok ilgi çekici not
Prof. Fritz Baade’ye ilişkindir.
Muhlis Ete, milletvekili
seçilmesi üzerine, Kasım 1961’de
Türkiye’ye dönüş yapar; “Babam,
Türkiye’ye dönerken beni aile
dostumuz Prof. Fritz Baade’ye
emanet etmişti; Kiel’de kaldığım
ilk günlerde benim için büyük
avantaj oldu bu. Babamın
Almanya’daki Yahudi soykırımı
sırasında Türkiye’ye gelmesinde
rol oynadığı Prof. Baade, ilk
yıllarımda bana çok yardımcı
oldu.” (Ete, 2016)
Hitler iktidarını izleyen süreçte,
özellikle bakanlıklar yoluyla
Ankara’ya çok sayıda Alman
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 85
sığınmacı akademisyen geldi.
İktisat alanındaki isimler Fritz
Baade ve Hans Willbrand’dır.
Belki bu isimlere, doğrudan
akademisyen olmamakla birlikte,
konumu ve özellikle Ankara
Üniversitesi’ndeki şehircilikle
ilgili birimlerin kurulmasındaki
rolü nedeniyle Ernst Reuter’i
dâhil edebiliriz (Eren, 2023).
Almanya’da Hitler öncesi,
1931 yılında WTB (Wladimir
Woytinsky, Fritz Tarnow ve Fritz
Baade tarafından hazırlanan
plan) (Stockhammer, 2018)
planıyla öne çıkan iktisatçı
olan Baade, Ekonomi Bakanlığı
kanalıyla 1935 yılında Türkiye’ye
geldi ve 1945 yılına kadar kaldı.
1944 yılında, Almanya’ya savaş
ilan edilmesi nedeniyle 18
ay Kırşehir’de enterne edildi.
Ankara’da bulunduğu sürede
Ziraat Mektebi’nde tarım iktisadı
dersi verdi (Tütengil, 1964).
Savaş sonrası Kiel Üniversitesi
Dünya Ekonomi Enstitüsü’nün
başkanlığına getirildi.
Muhlis Ete ve Fritz Baade
arasındaki ilişkilerin çok yakın
olduğu anlaşılmaktadır.
Muhlis Ete’nin, muhtemelen
bu dönemi de içeren birçok
belgesinin kaybolduğu
anlaşılmaktadır. Ete ailesine ait
İktisat Fakültesi’yle ilgili duygusal
bağlantıyı da içeren husus ve
belgelerin kaybolmasının nedeni,
1981 yılında Şişli’deki apartman
dairesinin, haber verilmeden
vekâlet verilen kişi tarafından
satılmasıdır:
“Evin maddi değerinden
çok manevi değeri büyüktü.
86V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Çünkü o ev adeta Ete ailesinin
müzesi gibiydi. Annemden
babama, teyzemden dayıma
birçok büyüğümüzün, hatta
anneannemin bile özel eşyaları
o evde idi. Neler yoktu ki?
Gümüş şamdan takımları,
yağlıboya tablolar, Acem
halıları, babamın onca yıl
biriktirdiği kitaplar, hepsi
yağma edilmişti. Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e uzanan aile
tarihinin bir anda satıldığını
öğrenince başımdan aşağı
kaynar sular dökülmüştü.
Eğer bu olay olmasa babamın
kitaplarını, İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesine
bağışlayacaktım. Kısmet
olmadı.”
T. Yazman’a göre, Muhlis Ete,
1935 yılında Umumi Murakabe
Heyeti üyeliğine atanmış ve daha
sonra bu heyetin başkanlığına
seçilmiştir. Umumi Murakabe
Heyeti’nin (daha sonra Yüksek
Denetleme Kurulu adını
aldı) 1938 yılında kurulması
nedeniyle, bir karışıklık durumu
dikkat çekmektedir. Diğer
kaynaklar, atanma tarihi olarak
genellikle 1939 yılını işaret
etmektedir.
Ek görev olarak da 1 Kasım
1939’da S.B.O. (Ankara
Üniversitesi, SBF) İşletme
İktisadı, 1944’te de Umumi
İktisat profesörlüklerine getirildi.
Mayıs 1950 seçimlerinde
Demokrat Parti’den Ankara
Milletvekilliğine seçildi. I. Adnan
Menderes Kabinesi’nde İşletmeler
Bakanlığı’na, bir süre sonra da
İktisat ve Ticaret Bakanlığı’na
İktisat Sanatı
getirildi. 1954’te DP’den ikinci
defa Ankara Milletvekilliği’ne
seçildi. Milletvekilliği 1957’de
sona erdi. 1961 seçimlerinde
CKMP’den (MHP) üçüncü
defa Ankara Milletvekilliği’ne
seçildi. Koalisyon kabinelerinden
üçüncüsünde Ticaret Bakanlığı’nı
yürüttü. 1965 seçimlerinden
sonra politikadan ayrıldı. 1966’da
İstanbul Özel İktisâdi ve Ticarî
İlimler Akademisi Başkanlığı’na
ve Profesörlüğüne atandı
(Çankaya, 1969).
İlginç bir not, tekrar askerlik
yapmasına ilişkindir. 1943
yılında “…savaşa girme
ihtimaline karşı kırk altı yaşının
altındaki herkes silahaltına
alınır. O zamanlar Ankara
Üniversitesi’nde iktisat profesörü
olan, otuz dokuz yaşındaki
babam Muhlis Ete de yeniden
askere alınanlar arasındadır.”
(Ete, 2016)
Muhlis Ete, Türk İktisat Cemiyeti
ve Türkiye Ekonomi Kurumu
(1951-1971) başkanlığını
yapmıştır.
1948 yılında İstanbul’da
Tüccar Derneği’nin topladığı
İktisat Kongresi’nde özellikle
“devletçilik” konusundaki ilginç
düşünceleriyle dikkat çekmiştir
(Yazman, 1985).
MUHLİS ETE ESERLERİ
İkti̇ sat Bi̇ li̇ mi̇ ve
İkti̇ sat Eğitimi
Muhlis Ete’nin 1930’larda
Türkiye’de, hatta dünyada
emekleme döneminde birçok
gelişmeyi Türkçe iktisat
literatürüne kazandırdığı,
kavramlara Türkçe karşılık
arayışında olduğu ilk dikkati
çeken noktalardan biridir.
Bunlar arasında öne çıkan
işletme ve işletme ekonomisi
(iktisadı) kavramları ve bu
alandaki gelişmeler üzerinedir.
Ayrıca ticari ilim kavramının
işletme kavramına evrildiğine
ilişkin önemli tespitleri vardır.
Bu konuda, 1937’de “İşletme
Ekonomisi İlmi” ve 1939
yılında yayımlanan “ “İşletme
Ekonomisinin Mevkii”,
makaleleri ilgi uyandırmıştır. Bu
alandaki görüşlerini 1932 yılına
kadar götürmek olanaklıdır.
Aynı şekilde İstatistik ve Finans
(Maliye) literatürüne ilişkin
ilk çalışmaları yapanlardan
birisi Muhlis Ete’dir; “Statistik;
Mefhumu, Ehemmiyeti ve
Taksimi!” (1931) ve “Finans
İlmine Bir Bakış” (1935).
Muhlis Ete, iktisat eğitiminin
nasıl olması gerektiğine ilişkin
ilgi çekici makaleler yazmıştır;
“İktisadî Tedrisat Bakımından
İktisat İlimlerindeki Tekâmül”
(1930); “Almanya’da İktisat ve
Ticari İlimler Tahsili” (1932);
“Bizde Kürsü İktisatçıları ve
İktisat İlmi” (1933); “Yüksek
Ticaret Mektepleri” (1938).
1940’lı yıllarda iktisat yanında,
genel olarak sosyal bilimlerde
eğitim üzerine yazmaya devam
 İktisat Sanatı
etmiştir; “Türkiye’de İktisadî
Tedrisat Meselesi” (1945); “Sosyal
İlimlerde Modern Öğretim ve
Araştırma Metotları” (1948);
“Sosyal İlimlerde Yüksek Tahsil
Meselesi” (1949).
Kadro Dergisi’ndeki
Makalesi: Bizde Kürsü
İktisatçıları ve İktisat
İlmi
(…)
İktisat ilminin inkişaf (gelişim)
tarihçesini başlamak için ilmin
kaynağı olan yere, âlimin
yurduna gitmek lazımdır. Gerçi
ilmin muayyen (belirli) bir
mekânı, bir inhisar (tekel) idaresi
yoktur. Fakat içtimai (toplumsal)
iş bölümü neticesinde ilme de âlim
namı altında bir sahip zümresi
çıkmış ve onu ilim evleri demek
olan Üniversite adlı müesseslerde
(kurumlarda) tedvin etmeğe
(toplamaya) başlamışlardır.
İnsanların fikri inkişafları ile
beraber ilim de inkişaf etmiş ve bu
müesseselerde, (teknik iş bölümü
neticesinde) muhtelif kürsülerin
ortaya çıkmasını intaç etmiştir
(sonuçlandırmıştır).
İşte o günden beri Üniversitelerde
ve sair mekteplerde resmen
yapılan ilme kürsücülerin ilmi
demek adet olmuştur.
Bizde kürsü iktisatçılarını
Üniversite’de daha doğru mülga
(kapatılan) Darülfünunda,
Ankara’da Hukuk fakültesinde,
İstanbul Mülkiye mektebinde
(Bugünkü AÜ SBF) ve İstanbul
Yüksek İktisat ve Ticaret
mekteplerinde (Marmara
Üniversitesi) aramak icap eder.
Bu dört müessesede yapılan,
dolayısıyla okutulan iktisat ilmi
tedris (öğretim) tarzı itibariyle
tetkik edersek Türkiye’de yapılan
“resmi” iktisat tedrisatı ve bu
tedrisatın etiği ilim ve seviyesi
hakkında bir fikir edinmiş
oluruz.
Her yerde olduğu gibi bizde
de bu müesseseler haricinde
iktisatla ilmen meşgul
olunmakta, ilmi yazılar, eserler
yazılmaktadır. Memleketimizden
Darülfünun ve mümasil (benzer)
müesseselerin haricinde meşgul
münevver (aydın) zümrenin
faaliyeti – bilhassa son seneler
zarfında- kürsü iktisatçılarının
neşriyatını (yayınını) çoktan
geçmiştir. Bunun sebebini izah
edebilmem (açıklamam) için,
kürsü iktisatçılarını harici âleme
karşı setreden (örten) perdeyi –
sahnenin arkasında bulunmam
hasebiyle- şöylece açıvereyim:
Memleketin başlıca Üniversitesi
olan mülga İstanbul
Darülfünunda Hukuk Fakültesi
tedrisatına bağlı birkaç iktisat
dersi. Bir iktisat, bir Maliye bir de
İstatistik dersi ve bunların dört
hocası. Fakat bununla bir şey
izah edilmiş olmaz. Meselenin
özünü anlayabilmek yani iktisadi
ilimlerin buradaki inkişafını
takip edebilmek için tedrisatın ve
sarf edilen sair faaliyetin tarzını
bilmek lazımdır.
Mülga Darülfünun Hukuk
Fakültesi sırf öğleden evvel
tedrisat yapan ve daha ziyade
ansiklopedik malumat (bilgi)
veren bir müessese, bir nevi
hukuk meslek mektebi idi.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 87
İktisadi dersler toplu bir iktisat
tedrisat sistemi arz etmekten
çok uzaktı. Tedrisatta takip
edilen usul klasik Fransız
usulü idi. Bir nam altında
okutulan iktisat dersi sair (diğer)
üniversitelerde olduğu gibi hususi
(özel) kısımlara ayrılıp bunlar
muhtelif hocalar tarafından
tedris olunacağı yerde, yalnız
bir hoca tarafından yukarıdan
aşağıya okutuluyordu. Hâlbuki
bu tarz tedris birçok mahzurları
sakıncaları) ihtiva ediyordu
(içeriyordu). Bir defa talebe bir
tek hocadan iktisadı dinliyor,
başka bir noktai nazara (bakış
açısı) muttali (bilgi edinmiş)
olmuyordu.
Kaldı ki, eski tedris sisteminin
birçok eksik tarafı vardı. Eski
iktisat tedrisatı bir millet iktisadı
esasına dayanmıyordu. Hadiseler
milli iktisada göre tetkik edileceği
yerde kozmopolit (evrensel)
bir noktai nazara göre izah
ediliyordu. Hatta bu kozmopolit
telakki (anlayış) tarzı bile Fransız
manüellerinin (el kitaplarının)
ve Fransız müelliflerinin
(yazarların) telakki tarzının
tekrarından başka bir şey değildi.
Gerçi bazı hocalar bu bahislere
memleket hadiselerini ilave
etmeğe başlamışlardı. Fakat bu
ilave ediş milli iktisat bünyesini
ve münasebetlerini (ilişkilerini)
izah etmekten çok uzaktı. Mesela
para bahsinin sonuna Türkiye’de
para sisteminin tarihçesi ilave
ediliyor, fakat Türkiye’de say
(emek) ve sermaye arasındaki
münasebet illi (nedensel) bir
surette tayin edilemiyordu.
İktisat ilmi diye öğretilen
88V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
nazariyeler (teoriler) değerli
dostum İsmail Hüsrev’in ticaret
mektepleri tedrisatı için söylediği
sözler mülga Darülfünuna
da teşmil edilebilirdi
(kapsayabilirdi). İhtiyaç,
faide(fayda), para nazariyeleri
(yeni nazariyeler dâhil
olmamak üzere) okutuluyordu.
Metodolojinin noksan olması
dolayısıyla bu malumat silsilesi
talebe tarafından aynen iade
ediliyor. Fakat üzerlerinde
imali fikir (fikir üretme)
edilmiyor. Muhtelif hadiseler
ve bilhassa milli hadiseler
üzerinde düşünülmüyor,
terkip yapılmıyordu (bir araya
getirilmiyordu). O kadar ki, para
bahsi hakkında güzel bir cevap
veren bir talebe Türkiye’nin son
para vaziyeti hakkında bir fikir
beyan edemiyordu. Hele mektebi
terk ettikten sonra iktisadi
müktesebatına (edinilmiş bilgiler)
istinat ederek etrafındaki iktisadi
hadiseleri araştırması mümkün
değildi. Sanki mektepte okuduğu
iktisadın hayatta her gün tesadüf
ettiği iktisat hadiseleriyle bir
rabıtası yoktu.1 Tedrisatın klasik
bir çerçeve içine saplandığı,
derslerin mücerret (soyut)
nazariyeler manzumesi halinde
kaldığı müddetçe başka bir netice
almak doğru olamazdı.
Son senelerine yetiştiğim
mülga Darülfünunda bu ciheti
tespit edip kürsü hocalarına
söylemiştim. Hatta metot
noktasından meslektaşım
İbrahim Fazıl2 Beyle münakaşa
halinde idik. Tahsilimi
Almanya’da yapmış olmak
itibariyle eski tedris tarzına
İktisat Sanatı
bir türlü alışamıyordum.
İktisadın, millet iktisadı adile
ve nazari ve ameli iktisada
ayırarak okutulmasının daha
faideli buluyordum. Bu taksimi
yaptıktan sonra nazari millet
iktisadiyatının “iktisadi
hadiseleri göründüğü gibi tespit
etmek ve vakaların illiyet ve
tesirleri arasındaki rabıtaları”
izah etmekle mükellef olduğunu
söylerken sırf iktisadı “Economie
püre-Alig. Nationalökonomies
veya Theoretische Volks-
Wirtschaftslehre’yi Conrad’ın
yaptığı gibi tıpta Anatomie’ye ve
Physiologie’ye benzetebileceğine
işaret etmiştim. Tıpta bu iki
ilim şubesi nasıl vücudu beşerin
bünyesini ve münferit uzuvların
fonksiyonlarını tayin ve tetkik
ediyorsa, nazari iktisat ta aynı
müşahedeyi millet iktisadına
yapacaktır.
İktisat siyaseti dahi denilen ameli
iktisadın (uygulamalı iktisat)
genel gayesi (Volkswirtschafts
politik) devletin ve cemiyetin
iktisadi vazifelerini tayin ve
millet iktisadiyatının inkişafı
hususunda icap eden kanunları
araştırmak, tedbirleri bulmak,
iktisadi bünye ve münasebetlerin
kusur ve hastalıklarına deva
çareler bulmak suretiyle
milli iktisadı zinde bir halde
bulundurmağa yardım etmektir.
İktisat ilminin bu kısmını da
vücudu beşerdeki hastalıkları
muayene eden ve tedavi eden
Pathologie ve Therapie’ye
benzetebiliriz.
Bu kısa izahattan da
anlaşılacağı cihetle nazari
iktisat (teorik iktisat), millet
iktisadının umumi esaslarından
bahseder; burada tetkik tarzı
dedüktiftir (tümdengelim).
Ameli iktisat, millet iktisadının
hususiyetlerini, teferruatını
araştırır, burada tetkik tarzı
indüktiftir (tümevarım). Nazari
iktisattan aldığı umumi kaideleri
hususi sahada (individualize)
hususileştirir. Ameli iktisatta
hadiseler daha ziyade konkretize
edilir (somutlaştırılır). Mesela
nazari iktisat krediden
bahsederken, kredinin umumi
ehemmiyetinden, faidelerinden,
fonksiyonlarından bahseder.
Hâlbuki ameli iktisadın3 ziraat
iktisadiyatı kısmında kredinin
ziraattaki hususi fonksiyonları
tetkik edilir.
İktisat ilmindeki bu taksimin
başka bir faidesi daha vardır.
Taksim edilen ve muhtelif
hocalara verilen bahisler daha
derin işlenebilir, iktisatta
olduğu gibi iktisat ilminde de
bir iş bölümü vücuda gelebilir.
Hususi bahisler hakkındaki
monografiler, hususi tetkikler
yapılır. İktisadın birçok kısımları
veya aynı kısmı muhtelif hocalar
tarafından işlenir, hususi
tetkikler milli iktisadın muhtelif
şubelerine teşmil edilebilir
(kapsamına alınabilir). İktisat
ilmi muayyen ve mahdut (sınırlı)
ders kitaplarına (manüel) inhisar
edeceği (sınırlamak) yerde,
genişler, hususileşir, millileşir,
yenileşir. Bu faaliyetten ilim
istifade eder, âlim yetişir.
Eski tedrisat tarzının bir hatası
daha vardı. Hocalar talebeye
 İktisat Sanatı
“ilmi çalışma tekniğini”
öğretmezlerdi. Mehaz (kaynak
kitap) göstermek adet olmamıştı.
Gerçi talebinin büyük kısmı lisan
bilmez ve ecnebi dilinde yazılmış
eserleri okuyup anlayamaz. Fakat
bilhassa son seneler zarfında
Türkçe neşredilen mahdut
birkaç eserden bile haberdar
edilmez veyahut bunların
muhteviyatından (içeriğinden)
mesul tutulduğu yegâne
vasıtalardı. Kürsü hocalarının
çoğu milli neşriyatı takip ve
tenkit etmek şöyle dursun, okuma
külfetinde bulunmuyorlardı.
Hâlbuki son seneler zarfında
Darülfünun haricinde – ufak
mikyasta dahi olsa- bir milli
iktisat neşriyatı (yayını) başlamış
bulunuyordu.
Ecnebi neşriyatını takip etmek
itibariyle de kürsü iktisatçılarımız
arkada kalmış idiler. Hocaların
ecnebi lisan olarak sırf Fransızca
bilmeleri yüzünden ecnebi
neşriyatın ancak Fransızca kısmı,
o da matamam olarak, takip
edilebiliyordu. Bilhassa ilmi
mecmuaları takip cihiyetinden
yüksek ilim müesseselerimizin
ve onların talim heyetinin çok
kusuru vardı. Gerçi ecnebi
eserleri ve sair neşriyatı
muntazaman edinmek maddeten
güçtü. Fakat bunlar tedarik edilse
bile, okumak ve tetkik için vakit
yoktu.
Bununla profesörlük meslekinin
bazı şartlarına dokunmuş
oluyoruz. Üniversite veya
yüksek mektep profesörü
deyince, vaktinin ve faaliyetinin
büyük kısmını mensup olduğu
müesseseye, ilim şubesine terk
etmiş insan tipi yani âlim hatıra
gelir. İlim muhiti ancak böyle
âlimler ve tevabii (maiyeti, bir
kimseye tâbi olanlar) tarafından
yaratılır. Buna kütüphane ve
arşivden ibaret olan bir de
maddi milieu inzimam (ortam
eklemek) eder. Hâlbuki ki bizde
ne mücerret(soyut) ve ne de
müşahhas (somut) manada bir
muhit yaratılmamıştır. Bizim
sahada âlim doğamamıştır.
Bundan dolayıdır ki, Türk kürsü
iktisatçılarının vasfı âlim değil,
muallimdir. Yukarıda saydığım
müesseselerde bir akademik
kariyer teessüs edememiştir.
Bu olmayınca ikinci ve üçüncü
bir ilim adamı neslinin
yetişmesine imkân kalmıyordu.
Profesörlüğün tayin ile intihap
edildiği (seçildiği) müddetçe bu
müesseseler genç elemanlarla
beslenemiyordu.
Müderrislik bilhassa
Darülfünun, Mülkiye mektebi ve
Ticaret mektebi hocalık maaşı
pek az olduğu için buralarda
hocalık yapan ya her üçünde
veya ikisinde de hocalık yapıyor
ve yahut sair bir işle müderrisliği
telif etmeğe çalışıyordu. Bittabi
bu tarzı faaliyet bir kısım
enerjinin kaybolmasına sebep
oluyordu.
Esasen adedi mahdut olan ilim
müesseselerinde aynı hocaların
tedrisatta bulunmaları ilmin
inkişafı hususunda son derece
faideli olan muhtelif noktai
nazarların, görüşlerin, tetkik
ve telakki tarzlarının zuhuruna
imkân bırakmadığı için iktisadi
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 89
tedrisat bir nevi inhisar altına
alınmış oluyor ve bir taraflı
cereyan ediyordu.
Müderrislerin vaktini kısmen
dersler ve kısmen harici
işler işgal ettiğinden tetkik
ve tetebbu (araştırma) için
zaman bulunmuyor, daha
doğrusu ihtiyaç duyulmuyordu.
Araştırmaların neticelerini
neşredecek vasıtaların azlığından
ziyade muhatapsızlık yüzünden
bu faaliyet inkişaf edemiyordu.
Gerçi araştırıcı (Forscher)
muayyen muhatap için çalışmaz,
o nefsindeki cehti deruniyi
(innerer Drang)(iç dürtüyü)
gidermek için uğraşır, araştırır,
bulur ve ancak ondan sonra elde
ettiği bilgiyi yayar. Fakat tasdik
etmelidir ki, her sanatkâr gibi,
âlimin de cüzi dahi olsun bir
makes bulmağa (ilgi görmek)
ihtiyacı vardır.
Memleketimizde yüksek iktisat
tedrisatı dört müesseseden
Üniversite, Mülkiye mektebi
ve Yüksek iktisat ve ticaret
mektebindeki vaziyet iktisat
ilminin inkişafı bakımından
pek ayrı değildir. Ankara
Hukuk fakültesindeki iktisadi
tedrisat sisteminin teferruatını
maatteessüf öğrenemediğim
için ora hakkında bir hüküm
vermeğe muktedir değilim. Fakat
oraya da has bir iktisadi neşriyat
olmadığına göre tezimizi cerh
edecek bir vesika yok demektir.
İktisadi tedrisatla meşgul olan
ilim müesseselerinin bu ataleti
karşısında memlekette iktisatla
alakadar münevverler arasında
fikir hareketleri başladı. Bu
90V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
fikir hareketlerinin başında
“Kadro” gelmek üzere Ankara’da,
İstanbul’da ve İzmir’de iktisadi
mecmualar çıkmağa ve yeni
cereyanlardan, taze fikirlerden
bahsetmeğe başladılar.
İstanbul’daki iktisatçılar “Türk
İktisatçılar Cemiyeti” etrafında
birleşti. Cemiyetin her iki ayda
bir tertip ettiği içtimada her ekole
mensup arkadaşlar münakaşalı
konferanslar verdiler. Herkes
kendi ihtisasından mevzu
getirdi. Biraz başka bir muhit
yaratılmış oldu. Fakat bazı kürsü
iktisatçıları bundan yine istifade
etmeği bilmediler, konferanslara
gelmediler.
Cumhuriyet hükümeti
adamları başta Büyük Gazi
olduğu halde Türkiye’de ilim
hareketlerini takip ediyordu.
Mülga İstanbul Darülfünunu iki
sene evvel ziyaretleri esnasında
müderrislere en can alıcı suali
sordular ‘Türkiye ilim adamları
arasında ecnebi müellifler
tarafından site edilen kaç kişi
ve kaç eser vardır?’ Bu sualin
ifadesini İstanbul Darülfünun
lağvında buluruz. Yüksek Ticaret
ve Mülkiye mektepleri yakında
kavrayacak reformlar silsilesi
bizi iktisadi tedrisat ve ilimler
bakımından alakadar eder.
Türkiye’de iktisadi ilimlerin
neden inkişaf edemediğini
gördükten sonra, inkişaf
çarelerini göstermek daha kolay
olur.
Cumhuriyetin ikinci on yılında
başlayacak olan bu inkişaf
yeni Üniversitede teşkil edilen
“Milli İçtimaiyat ve İktisadiyat
İktisat Sanatı
Enstitüsü”nde ilk ana sütunu
bulacaktır. Buna da başka bir
makalede izah edeceğiz.
Sonuç
Muhlis Ete, Alman eğitim
geleneğiyle yetişmiştir. İktisat
yapma biçimi ise uygulamalı
iktisat çerçevesindedir.
Türk İktisatçılar Cemiyeti’nden
gelen gelenek çerçevesinde,
bugünkü TEK’i kuran kişidir.
Yaklaşık 20 yıl başkanlığını
yapmıştır.
1939-1950 arası akademisyenlik
yanında Yüksek Denetleme
Kurulu üyeliği ve başkanlığı
görevinde bulunmuştur. 1950
sonrası milletvekilliği ve bakanlık
yapmıştır.
Uygulayıcılığı öne çıktığı için
Muhlis Ete’nin 1930-1939 arası
Türkiye’de iktisat eğitiminin
başlamasındaki rolü fazla
dikkat çekmemiştir. Muhlis
Ete, bağımsız bir iktisat
fakültesinin kurulması, nasıl bir
eğitim verilmesi gerektiği vb.
konularında somut önerilerde
bulunan, hayata geçirilmesinde
rolü olan öncü isimlerdendir.
Ayrıca 1933 sonrası gelen Alman
hocalarla en yakın çalışan
isimlerdendir.
Ete, Wilhelm Röpke’nin
İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü
başkanı olduğu dönemde
yardımcılığını yapmış ve ayrıca,
Röpke’nin kitaplarını Türkçeye
kazandırmıştır.
Kaynakça
C. Çakır ve K. Akar, “İktisat
Eğitiminin Beşiği İ.Ü. İktisat
Fakültesinin Kuruluşu”, İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi
Mecmuası, 49, 1998, s. 271 – 310
A. Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve
Mülkiyeliler, 1969
M. Erçek ve B.Üsdiken, “İşletme
İktisadı: Türkiye’de Bir Akademik
Disiplinin Oluşumu, Gelişimi
ve Sönüşü”, (Eds) E.Tokdemir,
Ö.Günçaydı, S.S. Kaya, Prof.
Dr. Haydar Kazgan’a Armağan:
Yakın Tarihimizin İktisadi
Panoraması, Türk Tarih Kurumu,
2011
E.Eren, “Savrulan Hayatlar, Küçük
Dokunuşlar, Büyük Sonuçlar:
Hans Wolfgang Singer’in Gizemli
Türkiye Serüveni”, İktisat ve
Toplum Dergisi, 151, 2023, s.74-
83
E.Ete, Anları Yaşamak, Oğlak
Yayınları, 2016
M. Ete, “İktisadî Tedrisat
Bakımından İktisat İlimlerindeki
Tekâmül”, İstanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt
8, Sayı 49, 1930, s.1040 – 148
M. Ete, “Statistik,
Mefhumu, Ehemmiyeti ve
Taksimi!”, İstanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt
9, Sayı 50, 1931, s. 1090 – 1106
M. Ete, “Bizde Kürsü İktisatçıları
ve İktisat İlmi, Kadro Dergisi,
Kasım 1933, s.45-51
M.Ete, “Finans İlmine Bir
Bakış “, İstanbul Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Mecmuası,
Cilt 1, Sayı 2, 1935, s. 161 - 176,
M.Ete, “İşletme Ekonomisi İlmi”,
İstanbul Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Mecmuası, Cilt 3, Sayı
10, 1937, s. 51 – 69
 İktisat Sanatı
M. Ete, “Sosyal İlimlerde
Modern Öğretim ve Araştırma
Metotları”, Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 1948
M. Ete, “Sosyal İlimlerde Yüksek
Tahsil Meselesi”, Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 4,
Sayı 1, 1949
E. Stockhammer, “Hilferding,
Woytinsky and the Fiscal
Orthodoxy of Interwar Social
Democracy”, Post- Keynesian
Economic Society, Working
Paper, 2018
C. O. Tütengil, “Türkiye’nin
Sorunları ve Prof. Dr. Fritz
Baade”, İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi Mecmuası, 24
(1-2) , 1964, s.109-119.
T. Yazmam, “Muhlis Ete”, Türkiye’de
İşletme Biliminin Öncülerine
Armağan, İstanbul Üniversitesi
İşletme Fakültesi, 1985, s.45-48
Son Notlar
1. İsmail Hüsrev, İktisat Nasıl
Okutulmalı, Ankara, 1930
2. Muhlis Etem,” Türkiye’de İktisadi
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 91
İlimler ve İktisadi Hayat”,
Mülkiye Mecmuası, Sayı 9
3. Muhlis Etem, İktisadi Tedrisatta
Reform.
4. Muhlis Etem, “ İktisadi Tedrisat
Bakımından İktisadi İlimlerde
Tekâmül”, Hukuk Fakültesi
Mecmuası, Sayı 49, 1930
5. İbrahim Fazıl Pelin.
6. Ameli iktisadı umumiyetle,
ziraat iktisadı, sanayi iktisadı ve
münakale ve bazen de içtimai
iktisat kısımlarına ayırırlar.

İktisadi Düşünce Tarihi ve Kompleksite ve İktisat

İktisatta Yöntem Editörler
Ercan Eren Serçin Şahin, Ercan Eren
92V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Kemal Derviş’i Anarken
Enflasyonun 1990’lı yıllarda yüksek seyretmesinin temel nedeni kamu kesimi genel dengesindeki
açıklarının önemli oranlarda Merkez Bankası kaynakları ile finanse edilmesidir.
Türkiye’nin yetiştirdiği en değerli
iktisatçılardan biri olan Kemal
Derviş, aynı zamanda ilkeli ve
dürüst bir siyasetçi ve diplomat
idi. 8 Mayıs 2023 tarihinde 74
yaşında aramızdan ayrılan Kemal
Derviş, lisans ve yüksek lisans
derecelerini London School
of Economics’ten, doktorasını
Princeton Üniversitesi’nden
aldı. 1970’li yılların başında
Hacettepe Üniversitesi’nde ders
vermeye başladı, daha sonra
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
ve Princeton Üniversitesi’nde
ekonomi dersleri verdi. 1977’de
Dünya Bankası’na giren Derviş,
20 yılı aşkın bir süre Dünya
Bankası’nda çalıştı. Berlin
Duvarı’nın yıkılmasından sonra
Derviş, Banka’da “Orta Avrupa
Departmanı Direktörü”, 1996-
2000 yılları arasında “Orta Doğu
ve Kuzey Afrika Bölgesinden
Sorumlu Başkan Yardımcısı”,
2000 yılından itibaren de
“Yoksullukla Mücadele ve
İktisadi Yönetimi”nden
sorumlu Başkan Yardımcısı
olarak görev yaptı. 2001 yılında
Başbakan Ecevit’in daveti
üzerine Dünya Bankası’ndaki
görevinden ayrılarak Türkiye’ye
geldi ve 2001-2002 yıllarında
Ekonomiden Sorumlu Devlet
Bakanı ve Hazine Müsteşarlığı
görevini yürüttü. 2002 yılı
Ağustos ayında görevinden
istifa eden Derviş, 3 Kasım
2002 seçimlerinde CHP’den
İstanbul milletvekili seçildi. 9
Mayıs 2005 tarihinde Derviş
milletvekilliğinden istifa etti ve
Birleşmiş Milletler Kalkınma
Programı (UNDP) başkanlığı
görevine atandı. Bu görevinden
Sübidey Togan
Bilkent Üniversitesi (E)
togan@bilkent.edu.tr
2009 yılında ayrılan Derviş 2009-
2017 yıllarında da Brookings
Enstitüsü’nde Küresel Ekonomi
ve Kalkınma Programı Başkan
Yardımcısı olarak çalıştı.
Bu yazıda müstesna bir
şahsiyet olan Kemal Derviş’in
iktisat, siyaset ve diplomasi
alanlarında yaptığı iki katkı
üzerinde duruyoruz. İlk olarak
2001 yılında uygulamaya
konan “Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı”nı ele alıyor
ve bu programın geliştirilmesi
ve başarıyla uygulanmasında
Derviş’in son derece önemli
olan katkısını inceliyoruz.
Yazının ikinci kısmında
Derviş’in “hesaplanabilir
genel denge” (computable
general equilibrium) modelleri
çerçevesinde iktisat literatürüne

yaptığı önemli bir katkısı
üzerinde duruyoruz.
1. Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı
Ekonominin 2001 krizine
sürüklenişinin arka planını
anlamak için ilk önce
1990’lı yıllardaki kamu
borç dinamiklerini, dış borç
dinamiklerini, enflasyonu ve
mali sektördeki gelişmeleri
özetliyor ve o dönemde
kaynak dağıtımında etkinlikle
sürdürülebilir iktisadi büyümeyi
sağlamada karşılaşılan temel
zorlukları inceliyoruz. Bölümün
ikinci kısmında finansal krizle
karşılaşan bir ülkenin krizden
çıkabilmek için uygulaması
gereken politikalar üzerinde
duruyor, bölümün üçüncü ve son
kısmında ise “Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı”yla Kemal
Derviş’in bu programa yaptığı
katkıları inceliyoruz.
1.1. Ekonomiyi 2001
Krizine Sürükleyen
Nedenler
1.1.1 Kamu Borç Dinamikleri
Kamu kesimi genel dengesinin
GSYH’ye oranı 1990-92
döneminde ortalama yüzde
eksi 10,4 iken bu oran 1997-99
döneminde ortalama yüzde
eksi 17,8, 1990-99 döneminde
ise ortalama olarak yüzde eksi
12,8 olarak gerçekleşti. Böylece
1990’da kamu kesimi net
borcunun milli gelire oranı yüzde
28,8 iken bu oran 1999 yılında
yüzde 61,7’ye çıktı. Bilindiği
üzere ülke, 1994 yılında finansal
bir krizle karşılaştı. Bu dönemde
ülkede yüksek oranlı bir
devalüasyon gerçekleşti ve milli
gelir yüzde 5,5 oranında daraldı.
IMF destekli stabilizasyon
programının yürürlüğe
konmasıyla ekonomide geçici
bir rahatlama oldu ve ekonomi
1995’te tekrar büyümeye
başladı. 1995 sonrasında IMF
programının sona ermesiyle ülke
tekrar 1994 öncesinde uyguladığı
popülist iktisat politikalarını
uygulamaya devam etti.
Borç dinamiklerinde yukarıda
belirtilen bozulma bir taraftan
faiz dışı dengenin GSYH’ye
oranındaki diğer taraftan da
reel faiz oranı ile reel milli gelir
büyüme hızı arasındaki farktaki
gelişmelerle açıklanabilir.1 Faiz
dışı dengenin GSYH oranına
baktığımızda bu oranın 1990-92
döneminde ortalama yüzde eksi
5,6 olduğunu, oranın 1997-99
döneminde ortalama yüzde eksi
1,2, 1990-99 döneminde ise
ortalama olarak yüzde eksi 2,5
olarak gerçekleştiğini görüyoruz.
Dolayısıyla, 1994 krizi
sonrasında faiz dışı dengenin
GSYH oranında önemli
ancak yetersiz bir iyileşme
görüldüğünü belirtebiliriz. Bu
gelişmelerle kamu kesimi net
borcunun milli gelire oranı
1990-92 döneminde ortalama
yüzde 33,2 iken bu oran 1997-
99 döneminde ortalama yüzde
49,7’ye çıktı. 1990’lı yıllarda
kamu kesimi net borcunun
milli gelire oranındaki artışın
kaynaklarına baktığımızda bu
artışın 1990’lı yılların başlarında
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 93
büyük ölçüde faiz dışı dengenin
GSYH’ye oranındaki olumsuz
gelişmelerden, 1990’lı yılların
ikinci yarısında ise özellikle de
1997’den sonra reel faiz oranı
ile reel milli gelir büyüme hızı
arasındaki farkın açılmasından
kaynaklandığını belirtebiliriz
[Hazine Müsteşarlığı (2001),
Celasun (2002), Özkan (2005),
Akyüz ve Boratav (2003)].
Bilindiği üzere kamu borcunda
sürdürülebilirlik, eğer ülke,
kamu borcunun ana para ve
faiz ödemelerini hem içinde
bulunulan dönemde hem de
gelecek dönemlerde temerrüde
düşmeden ve/veya borç
şartlarını borç verenlerle yeniden
müzakere etmeden ve/veya
ülkede yeni bir stabilizasyon
politikası uygulamadan
yapabiliyorsa, sağlanmaktadır
denir. Diğer bir ifadeyle bu koşul,
reel faiz oranı ile reel milli gelir
büyüme hızı arasındaki farkın
artı olması durumunda, gelecek
dönemlerdeki “faiz dışı bütçe
dengesi/GSYH” oranlarının
bugüne indirgenmiş değerinin
mevcut kamu borç stoku/GSYH
oranına eşit veya daha büyük
olmasını gerektirmektedir. Özkan
(2005) bu koşulun 1990’lı yılların
büyük kısmında sağlanmadığını,
kamu borcunun da bu nedenden
dolayı sürdürülebilir olmadığını
belirtmektedir.
1.1.2. Dış Borç Dinamikleri
Dış borçla ilgili önemli bir
sorun ülkenin geçmişte
uyguladığı yanlış politikalar
nedeniyle uluslararası sermaye
94V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
piyasalarındaki yatırımcılara
yeterli derecede güven
vermemesidir. Dolayısıyla
uluslararası yatırımcılar
Türkiye’ye borç verirken borcu
dolar, avro veya yen gibi paralar
cinsinden vermeyi ve anlaşmama
durumunda anlaşmazlıkların
Londra veya New York
mahkemelerinde çözülmesini
şart koşmaktadır. Ülkeye borç
verenler açısından önemli olan,
ülkenin yabancı para cinsinden
olan faiz ödemeleri ile ana
para ödemelerini hem içinde
bulunulan dönem hem de
gelecek dönemlerde zamanında
yapıp yapamayacağıdır. Eğer ülke
bu koşulu hem içinde bulunulan
zamanda hem de gelecekte
yerine getirebiliyorsa dış borç
sürdürülebilir niteliktedir
denir. Yurt dışı reel faiz oranı
ile reel milli gelir büyüme hızı
arasındaki fark artı olduğu
sürece, dış borç sürdürülebilirliği
gelecek dönemlerdeki
“düzeltilmiş, denge/GSYH”
(adjusted balances/GDP)
oranlarının bugüne indirgenmiş
değerinin mevcut dış borç stoku/
GSYH oranına eşit veya daha
büyük olmasını gerektirmektedir.
Burada “düzeltilmiş denge” ile
“faiz dışı cari işlemler dengesi”
artı “dış borç yaratmayan
sermaye girişleri” toplamı
kastedilmektedir. “Faiz dışı cari
işlemler dengesi”, “cari işlemler
dengesi” artı “dış borç faiz
ödemeleri” olarak tanımlanırken;
“dış borç yaratmayan sermaye
girişleri” büyük ölçüde
“doğrudan yabancı sermaye net
girişleri”nden oluşmaktadır.
1990’da dış borcun milli
gelire oranı yüzde 32,6 iken
bu oran 1999 yılında yüzde
55,6’ya çıkmıştı. Dış borç
dinamiklerinde görülen bu
bozulma bir taraftan düzeltilmiş
dengenin GSYH’ye oranındaki,
diğer taraftan da yurt dışından
borçlanmada uygulanan yurt dışı
reel faiz oranı ile milli reel gelirin
büyüme hızı arasındaki farktaki
gelişmelerle açıklanmaktadır.
Özkan (2005), dış borç
sürdürülebilirlik koşulunun
1990’lı yılların bazılarında
özellikle de 1990’lı yılların
sonlarına doğru sağlanmadığını
ve söz konusu dönemlerde dış
borcun bu nedenden dolayı
sürdürülebilir olmadığını ifade
etmektedir.
1.1.3. Enflasyon ve Mali
Sektördeki Gelişmeler
1990’lı yıllarda kamu borcunda
ve dış borçta sürdürülebilirlik
koşullarının sağlanamamasının
yanında ekonominin 2001
krizine sürüklenişinin üçüncü
bir nedeni yüzde 60 ile yüzde
104 aralığında seyreden
enflasyonun bir türlü kontrol
altına alınamamasıyla mali
sistemde görülen bozuklukların
giderilememesidir.
Enflasyonun 1990’lı yıllarda
yüksek seyretmesinin temel
nedeni, kamu kesimi genel
dengesindeki açıkların
önemli oranlarda Merkez
Bankası kaynaklarıyla finanse
edilmesidir. Kamu açıklarının
bu şekilde finansmanı rezerv
para miktarındaki artışlara, bu
artışlar da M2’yle ölçülen para
arzındaki artışlara neden olmuş,
bu da enflasyonu tetiklemiştir.
Reel GSYH, 1990-92 döneminde
ortalama olarak yüzde 5,4
oranından artarken bu oran
1997-99 döneminde ortalama
yüzde 2,5, 1990-99 döneminde
ise ortalama olarak yüzde 4
oranında yükseldi. M2 para arzı
ise 1990-92 döneminde ortalama
yüzde 61,2, 1997-99 döneminde
ortalama yüzde 103,2, 1990-99
döneminde ise ortalama olarak
yüzde 85,4 oranında arttı.
Böylece de enflasyon 1990-92
döneminde ortalama yüzde 65,5,
1997-99 döneminde ortalama
yüzde 78,4, 1990-99 döneminde
ise ortalama olarak yüzde 78
olarak gerçekleşti.
Diğer taraftan Hazine
Müşteşarlığı (2001) tarafından
belirtildiği üzere devlet 1990’lı
yıllarda kamu bankalarına asli
fonksiyonları dışında tarım
kesimi ile küçük ve orta boy
işletmeleri destekleme görevi
vererek bu bankaların mali
bünyelerini önemli ölçüde
bozmuş ve kamu bankalarında
görev zararlarının oluşmasına
yol açmıştı. Ağır yönetim
sorunlarıyla da karşılaşan
kamu bankalarının finansman
ihtiyaçlarını kısa vade ve
yüksek maliyetle piyasadan
karşılamaları, zararlarının
gittikçe artmasına, mali
sektörde istikrarsızlığın ortaya
çıkmasına ve piyasalarda faiz
oranlarının yüksek seviyelerde
seyretmesine neden oldu. Bu
dönemde nominal faiz oranları
1990-92 döneminde ortalama

yüzde 86,4, 1997-99 döneminde
ortalama yüzde 110,5, 1990-99
döneminde ise ortalama olarak
yüzde 111,2 olarak gerçekleşti.
Diğer taraftan kamu kesimi
borçlanma ihtiyacındaki artış ve
nominal faiz oranlarının yüksek
seyretmesi, özel bankaların kamu
açıklarını finanse etmelerine yol
açtı. Bankaların, getirisi göreli
olarak yüksek kamu kağıtlarına
yönelmeleri ise bankacılık
sektöründeki riskleri arttırdı.
Yüksek enflasyonun sürdüğü
ve ekonomideki belirsizliklerin
arttığı ortamda tasarruf sahipleri
kısa vadeye yönelmiş, bankaların
varlık ve yükümlülükleri
arasındaki vade uyumsuzluğu
önemli oranlarda artmıştı.
1.1.4. Kaynak Dağıtımında
Etkinlik ve Sürdürülebilir
İktisadi Büyümeyi
Sağlamada Karşılaşılan
Sorunlar
1990’lı yıllarda karşılaşılan son
derece önemli bir diğer sorun
ekonomide kaynak dağıtımında
etkinliğin sağlanamaması ve
sürdürülebilir iktisadi büyümeyi
gerçekleştirecek politika
önlemlerinin alınamaması idi.
Söz konusu dönemde rekabetçi
piyasaların ekonomik aktiviteyi
organize etmesinin etkili bir yol
olduğuna inanılmaktaysa da
ekonomi kaynak dağıtımında
etkinliği sağlayacak ve
sürdürülebilir iktisadi
büyümeyi gerçekleştirecek
şekilde yönetilmemekteydi.
Bu durum özellikle de kamu
iktisadi teşebbüsler ile kamu
ihale sisteminin işleyişinde
görülmekteydi.
1.2. Ülkeyi Krizden
Çıkartmayı Amaçlayan
bir Reform Programının
İçermesi Gerekenler
Yukarıdaki açıklamalardan
görüldüğü üzere ülke 1990’lı
yıllarda kamu ve dış borcun
sürdürülebilirliklerini
sağlayamamış, enflasyon yüzde
60 ile yüzde 104 aralığında
seyretmiş, mali sektörde
sorunlarla karşılaşılmış ve
kaynak dağıtımında etkinliği ve
sürdürülebilir büyümeyi teşvik
eden rasyonel politikalar bir türlü
benimsenememişti. Halbuki
çözüm belli idi. Ülke kamu ve
dış borcun sürdürülebilirliğini
sağlamalı, enflasyonu kontrol
altına almalı, mali sektörde
rasyonel reformlar uygulamalı
ve kaynak dağıtımında iyi
yönetişimin temel ilkeleri olan ve
kısaca “kaynak dağıtımının temel
ilkeleri” olarak isimlendirilen (i)
şeffaflık, (ii) hesap verebilirlik,
(iii) ayrım gözetmeme, (iv)
dürüstlük, (v) öngörülebilirlik,
(vi) rekabet ve (vii) mülkiyet
haklarının korunması ilkelerini
uygulayarak kaynak dağıtımında
etkinliği sağlamalı ve
sürdürülebilir iktisadi büyümeyi
gerçekleştirecek politikaları
benimsemelidir.
1.2.1. Kamu Borcunda
Sürdürülebilirlik
Kamu borcu sürdürülebilir
olmayan bir ülkenin
sürdürülebilirlik koşulunu
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 95
tekrar sağlayabilmesi için
temelde dört tür iktisadi
reformu gerçekleştirmesi
gerekmektedir. Bunlar (i) faiz
dışı bütçe dengesinin gayrisafi
yurt içi hasılaya (GSYH)
oranını zaman içinde kamu
borcunun sürdürülebilirliğini
sağlayacak düzeylere getirmek
ve söz konusu oranı en az
belirtilen düzeyde uzunca bir
süre tutmak, (ii) güçlü para,
maliye ve döviz kuru politikaları
uygulayarak ekonomideki
riski azaltmak, böylece kamu
borcuna uygulanan reel faiz
oranını düşürmek, (iii) kamu
bütçesindeki olumsuz gelişmeleri
kontrol edebilmek için kamu
ihale sistemi ile vergi sistemini
reforme etmek, Kamu İktisadi
Teşebbüsleri’nde etkinliği
arttırmak, görev zararları ile
bütçe dışı fon uygulamalarına
son vermek ve (iv) uygulanacak
güçlü para, maliye ve döviz
kuru politikaları ile reel GSYH
büyüme oranını zaman içinde
sürdürülebilir bir şekilde
arttırmaktır.
Yukarıda belirtilen dört koşulun
karar vericiler tarafından
kabul edilerek uygulanması ise
siyasi açıdan kolay olmayabilir.
Siyasiler, genellikle istikrar
politikaları uygulamanın
maliyetinin çok yüksek olduğunu
düşünmekte, onun için de ülkede
uygulanmakta olan sürdürülebilir
olmayan popülist politikaların
değiştirilmeden uygulanmasında
bir sakınca görmemektedir.
Açık olarak belirtilmediği halde
siyasiler genelde söz konusu
politikaları uygulamaya bir
96V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
finansal kriz baş gösterinceye
devam edilmesinden yana
gözükmektedirler. Krizin
başlamasıyla hükümet genellikle
IMF’den yardım istemekte,
IMF de ülkeden yukarıda
belirtilen dört koşul ile IMF’nin
uyulmasını istediği diğer
koşulların yerine getirilmesini
zorunlu tutmaktadır. IMF’nin
ülkeye kaynak sağlaması, söz
konusu ülkenin, IMF’nin
uygulanmasını istediği koşulları
zaman içinde yerine getirmesine
bağlı olduğundan, ülke “acı ilaç”
diye adlandırılan IMF koşullarını
kabul etmektedir. Ancak, böyle
bir durumda karar vericilerin
programı kamuoyuna kabul
ettirmeleri sancılı olabilmektedir.
Karar vericiler, krizin ortaya
çıkmasının suçunu çoğu zaman
kendilerinde görmemekte ve
suçu başkalarına, özellikle de
dış mihraklara atmayı tercih
etmektedir.
Halbuki, problem kriz
başlamadan ve ülke IMF’ye
gitmeden çözülebilirdi. Böyle bir
durumda ülke iki alternatiften
birini seçebilir. Birinci alternatif
altında ülke dört koşulu
sağlayacak kurallar geliştirebilir
ve bu kuralların uygulanmasını
Parlamento tarafından kabul
edilen bir kanunla sağlamaya
çalışabilir. Ancak Avrupa
Birliği’nde (AB) uygulanan
bu yöntem çok başarılı
olamamıştır. AB’de çıkartılmış
ilgili kanunlar bulunmasına
rağmen bazı büyük AB üye
ülkeleri kuralları herhangi bir
cezaya maruz kalmadan zaman
zaman uygulamamaktadır.
Bu nedenle de söz konusu
kuralların AB üye devletleri
tarafından uygulanması bir
türlü sağlanamamaktadır. İkinci
alternatif altında ise ülke, kamu
borcunda sürdürülebilirliğin
sağlanmasını yeterli kaynaklara
sahip ve siyasilerden tamamen
bağımsız bir kamu kuruluşu
olarak kurulacak olan “Mali
Konsey” gibi bir kuruma
bırakarak sağlayabilir.
Kanımca daha uygun olan bu
yöntemin başarılı bir şekilde
uygulanabilmesi, ekonomide bazı
koşulların sağlanmasına bağlıdır.
Konsey’in yetkili karar organı
“Mali Kurul” olduğunda ilk koşul
bu kurulda görev alacak olan
üyelerin konularının duayenleri
arasından seçilmesi; duayenlerin
atamalarının liyakat ilkesine
göre en az beş, mümkünse
yedi sene için yapılması; bu
süre zarfında kurul üyelerinin
görevden alınmalarının söz
konusu olmamasıdır. İkinci
koşula göre Mali Konsey’de
çeşitli çalışmalar yapacak olan
eksperlerin IMF ile Fitch gibi
risk değerlendirme kuruluşları
tarafından geliştirilen kamu
borcu sürdürülebilirlik modelleri
ve uygulamalarıyla ilgili
yeterli bilgiye sahip olmaları;
eksperlerin Dünya Ticaret
Örgütü ile AB’nin kamu ihale
sistemleri ile dünyada uygulanan
değişik vergi sistemleri hakkında
bilgi sahibi olmaları ve söz
konusu eksperlerin maaşlarının
rekabetçi düzeyde belirlenmesi
gerekmektedir. Mali Konsey’in
amacı yukarıda belirtilen dört
koşulu sağlayacak reformu
gerçekleştirmek olarak ifade
edilebilir.2 Kurulacak olan “Mali
Konsey” bu koşullar altında
kamu borcunda sürdürülebilirlik
ve bu sürdürülebilirliğin
devamlılığını, bu konuda
siyasi irade olduğu sürece,
sağlayabilecektir.
1.2.2. Dış Borcun
Sürdürülebilirliği
Dış borcu sürdürülebilir olmayan
bir ülkenin sürdürülebilirlik
koşulunu sağlayabilmek için
ülke; (a) düzeltilmiş denge/
GSYH oranını zaman içinde
dış borcun sürdürülebilirliğini
sağlayacak düzeye yükseltmeli
ve söz konusu oranı zaman
içinde en az belirtilen düzeyde
uzunca bir süre tutmalı, (b)
güçlü para, maliye ve döviz kuru
politikaları uygulayarak kredi
risk primi (CDS) dolayısıyla da
ülkeye uygulanan yurt dışı reel
faiz oranlarını düşürmeli ve (c)
uygulayacağı güçlü para, maliye
ve döviz kuru politikalarıyla
GSYH büyüme oranını kalıcı
bir şekilde arttırmalıdır. Zaman
içinde düzeltilmiş denge/
GSYH oranının değeri karar
vericiler tarafından dolaysız
olarak belirlenemediğinden ülke
bu oranı kapsamlı bir hukuk
reformunu gerçekleştirerek,
enflasyon oranını düşürerek
ve reel döviz kurunu devalüe
ederek arzu edilen değerine
çıkartabilir.3 Bu koşulları
sağlamak için de ülke dış
borcun sürdürülebilirliğinin
sağlanmasını siyasilerden
tamamen bağımsız olarak
kurulacak “Dış Borç Konseyi”

gibi bir kuruma bırakabilir.
Ancak konseyin başarılı
olabilmesi bu kuruluşun büyük
ölçüde yukarıda “Mali Konsey”
kısmında belirtilen koşullara
benzer koşulları sağlayabilmesine
bağlıdır.4
1.2.3. Enflasyonla Mücadele
ve Finansal İstikrar
Enflasyonu kontrol altına
almak isteyen ülke, yıllık para
arzı artış hızı ile kredi hacmi
büyüme oranını reel gelirin
yıllık büyüme oranı civarında
tutmak durumundadır. Bunu
sağlamak için de ülke enflasyon
probleminin çözümünü yine
“Para Politikası Kurulu”
gibi bir kurula bırakabilir.
Enflasyonla mücadelenin
başarılı olabilmesi için kurul
siyasilerden tamamen bağımsız
olmalı, kurul üyeleri para
politikası konusunun duayenleri
arasından oluşturulmalı,
üyeler beş veya yedi sene için
atanmalı, bu dönem zarfında
görevden alınmaları söz konusu
olmamalı ve kurulun amacı
fiyat istikrarını sağlamak
olarak belirlenmelidir. Merkez
Bankası da yukarıda “Mali
Konsey” kısmında belirtilen
koşullardan ilgili olanlarını
sağlamalıdır. Diğer taraftan
istikrarlı bir finansal sistem;
kaynakların verimli bir şekilde
tahsis edilebildiği, finansal
risklerin değerlendirilebildiği
ve yönetilebildiği ve ekonomide
istihdam düzeyinin doğal işsizlik
oranına yakın tutulabildiği bir
sistem olarak tanımlanmaktadır.
İstikrarlı bir finansal sistem,
olumsuz iç veya dış şokların
reel ekonomi ile ülkedeki
finansal sistemler üzerinde
yıkıcı bir etkiye sahip olmasını
çeşitli mekanizmalar yoluyla
önleyebilmelidir.
1.2.4. Kaynak Dağıtımında
Etkinlik
Amaçların kaynakların
etkin dağılımını sağlamak ve
sürdürülebilir iktisadi büyümeyi
gerçekleştirmek olduğu bir
ekonomide uygulanan kaynak
dağıtım mekanizmasının iyi
yönetişimin şeffaflık, hesap
verebilirlik, ayrım gözetmeme,
dürüstlük, öngörülebilirlik,
rekabet ve mülkiyet haklarının
korunması ilkelerini sağlamalıdır.
Çeşitli kaynak dağıtım
mekanizmaları arasında “kaynak
dağıtımının bu temel ilkeleri”ni
sağlamaya en yakın kaynak
dağıtım mekanizması şüphesiz
ki Adam Smith’in görünmez
eliyle elde edilen fiyat sistemidir.
Adam Smith’e göre herkesin
ekonomik yaşamda sadece kendi
çıkarını düşündüğü ve kendi
yaşam düzeyini iyileştirmeye
çalıştığı bir ortamda görünmez
bir el harekete geçer ve toplumun
üretimini ve toplam gelirini
maksimize eder. Smith, rekabetçi
piyasaların ekonomik aktiviteyi
organize etmenin etkili bir
yolunu sağladığını belirtmekte ve
kaynak dağıtımında piyasalara
ve bireysel çıkarlara güvenmenin
en iyi politika olduğunu ifade
etmektedir.
Adam Smith’in önermeleriyle
ilgili olarak yapılan çalışmalar
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 97
rekabetçi bir dengenin belirli
koşullar altında var olduğunu ve
bu dengenin Pareto anlamında
etkin olduğunu göstermiştir.
Ancak bu sonuçlar ölçeğe
göre artan getiri (elektrik ve
telekomünikasyon hizmetleri);
dışsallıklar (çevre kirliliğinin
söz konusu olduğu durumlar,
karayolu taşımacılık hizmetleri,
eğitim hizmetleri); eksik ve
asimetrik bilgi (bankacılık
ve gıda güvenliği); kamusal
mallar (milli savunma
hizmetleri) ve piyasaların var
olmaması (kamu ihaleleri)
gibi piyasa aksaklıklarının söz
konusu olduğu ortamlarda
sağlanamamaktadır. Bu gibi
durumlarda kaynak dağıtımında
etkinlik ancak devletin piyasaya
rasyonel müdahalesiyle
sağlanabilmektedir.
Yapılan çalışmalar rasyonel
devlet müdahalesinin kaynak
dağıtımının temel ilkelerini
sağlayan düzenlemeler
yoluyla gerçekleştirebildiğini
göstermektedir. Ancak bu
koşulları sağlayan düzenleme
yapmanın birçok sorunu
bulunmaktadır ve ülkelerin,
özellikle de Türkiye’nin, bu tür
düzenlemeleri oluşturması ve bu
düzenlemeleri uygulayabilmesi
bir anlamda imkansıza
yakındır. Bu konuda Avrupa
Birliği (AB) bilindiği üzere son
derece başarılı olmuştur. AB,
düzenlemeleri geliştirirken söz
konusu düzenlemelerin kaynak
dağıtımının temel ilkelerini
sağlamasına özellikle de dikkat
etmektedir. Dolayısıyla Türkiye
piyasa aksaklıklarının söz konusu
98V İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
olduğu sektörlerde AB Resmî
Gazete’sinde yayımlanan bu
düzenlemelerini kabul ederek ve
uygulayarak, diğer sektörlerde ise
Adam Smith’in görünmez elinin
harekete geçmesini sağlayarak
kaynak dağıtımında etkinliği
sağlayabilir.5
Önerilen çözümlerin
uygulanabilmesi için ilgili
ülkelerde siyasi iktidarın iç ve
dış borç sürdürülebilirliğini
sağlamaya, enflasyonu kontrol
altına almaya, mali sektörün
sorunlarını çözmeye ve kaynak
dağıtımında etkin dağıtımının
elde edilmesine istekli olması
şarttır. Siyasi irade olduğu sürece
sorunlar önerilen politikaları
uygulayacak olan kurumsal
yapının da oluşturulmasıyla
büyük ölçüde çözülebilir. Bu
çerçevede ülkede yeterli finansal
kaynaklara sahip kurumlar
oluşturulmalı ve bu kurumların
başarılı olabilmesi için de
kurumların yukarıda “Mali
Konsey” kısmında belirtilen
koşullara benzer koşulları
sağlamalarına dikkat edilmelidir.
Kurumların amacı, ilgi
sahalarındaki sorunları kaynak
dağıtımının temel ilkelerini
gözeterek çözmek olmalıdır.
Son bir husus olarak yolsuzlukla
mücadele konusuna değinmek
istiyorum. Yolsuzluk yarattığı
rantlar nedeniyle kaynakların
etkin dağılmasını önlemektedir.
Dolayısıyla da birçok ülkede
hayatın bir parçası olarak kabul
edilen ve düşük riskli yüksek
getirili bir aktivite olarak görülen
yolsuzluk, alınacak tedbirlerle
yüksek riskli ve düşük getirili bir
aktiviteye dönüştürülmelidir.
1.3. Kasım 1999 İstikrar
Programı ve Şubat 2001
Krizi
Çözümü siyaseten son derecede
zor iktisadi sorunlarla baş
etmek durumunda olan
Türkiye 1990’lı yılların sonunda
karar vermekte zorlanıyor ve
politikacılar yaşanan sorunların
tekrarlanmaması için hangi
tedbirlerin alınması konusunda
fikir birliği sağlayamıyorlardı.
Bu nedenlerden dolayı ülke kısa
vadeli kararlarla idare ediliyor ve
yönetim problemlerin çözümü
için tutarlı ve rasyonel önerileri
bir türlü geliştiremiyordu.
Bu ortamda ülke, 1999 sonunda
çözümü, IMF’yle yeni bir
anlaşmaya gitmede buldu. 1
Ocak 2000 tarihinde yürürlüğe
giren IMF destekli “Enflasyonu
Düşürme Programı”nın amacı
temelde çok yüksek seyreden
enflasyonu düşürmekti. İstikrar
programının merkezinde
güçlü bir döviz kuru taahhüdü,
sıkı parasal kontrol ve mali
düzenlemeyi sağlamaya yönelik
bir dizi yapısal önlem vardı.
Program Türk Telekom’un
özelleştirilmesi ile banka
sektöründe yeni düzenlemelerin
yapılmasını da şart koşuyordu.
Ancak, program dış borcun
sürdürülebilirliği, mali istikrar
ile kaynak dağıtımında etkinlik
ve sürdürülebilir iktisadi
büyümeyi sağlamaya yönelik
konularda gerekli çözümler
geliştirmemekteydi.
2000 yılı Ocak ayında dünya
petrol fiyatları tırmanışa geçti
ve bu gelişme ülkenin ödemeler
dengesindeki sorunların
büyümesine neden oldu.
“Enflasyonu Düşürme Programı”
bu arada kamuoyunun güven ve
desteğini kazanmıştı. Ekonomide
enflasyon ile faiz oranları
hızla düşmekte ve iç talep
canlanmaktaydı. Ancak, devlet
tahvili getirisinin “yurt dışı faiz
artı istikrar programıyla taahhüt
edilen devalüasyon oranından”
yüksek seyretmesi bankaları
yabancı para cinsinden kısa
vadeli borçlanarak devlet tahvili
satın almaya teşvik etti. Bu da
bankaların açık pozisyonlarının
zamanla hızlı bir şekilde
artmasına neden oldu. Diğer
taraftan bankaların yurt dışından
kısa vadeli borçlanmaları ve
sağlanan fonlarla göreli olarak
daha uzun vadeli kamu kağıtları
satın almaları bankacılık
sektörünün aktif ve pasifleri
arasında uyumsuzluklara yol açtı,
bunlar da banka sisteminin döviz
kuru riskinin artmasına neden
oldu. Ayrıca, bazı bankacıların
çok büyük riskler alarak mevduat
sahiplerine dolar cinsinden
çok yüksek faizler ödemeyi
taahhüt ederek dolar toplamaya
çalışmaları bankacılık sektöründe
riskleri daha da arttırıyordu.
Ekonomide finansal istikrarın
sağlanması iyice tehlikeye
girmişti. Yurt içi enflasyon
oranının istikrar programıyla
taahhüt edilen devalüasyon
oranından yüksek seyretmesi ise
reel kurun değerlenmesine, bu da
cari işlemler açığının artmasına

neden olmakta idi. Ekonomideki
belirsizliklerin artmasıyla 2000
yılının sonbaharında ülkeden
sıcak para çıkışları arttı ve repo
faizleri hızla yükseldi. Para
piyasalarındaki kriz borsaya
sıçradı ve ekonomiden döviz
çıkışı iyice hızlandı. Diğer
taraftan ödemeler dengesindeki
olumsuz gelişmelerin
hızlanması dış borcun
sürdürülebilirliğinin tehlikeye
girdiğini göstermekteydi.
Çeşitli bankaların zor duruma
düşmesiyle de IMF’nin
“Enflasyonu Düşürme
Programı”nın uygulanabilir
olmadığı ortaya çıktı.
Bir sene önce kur çıpasına
dayanan “Enflasyonu Düşürme
Programı”nı öneren IMF, 2000
yılı Aralık ayında kurların serbest
bırakılmasını istemeye başladı.
Aralık ayı içinde IMF’den
ek kaynak sağlandı ve krizin
büyümesi bir süreliğine ertelendi.
Ocak 2001’de faiz hadleri istikrar
kazanmaya başladı. Ancak 19
Şubat 2001 tarihinde devlet
zirvesinde ortaya çıkan siyasal
kriz dövize hücumu tetikledi.
21 Şubat 2001 günü borsada
yoğun bir satış dalgası yaşandı ve
faizler uçuşa geçti. Aynı günün
akşamında dalgalı kur rejimine
geçilmesi kararlaştırıldı ve
ülke 22 Şubat 2001 günü döviz
kurunu dalgalanmaya bıraktı.
27 Şubat 2001 günü Başbakan
Bülent Ecevit iktisadi durumu
düzeltmesi için Dünya Bankası
Başkan Yardımcısı Kemal
Derviş’i Türkiye’ye çağırdı.
1.4. Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı ve Kemal
Derviş
Kemal Derviş 2 Mart 2001
tarihinde ekonomiden sorumlu
devlet bakanı oldu. Dünya
Bankası’ndaki görevinden istifa
eden Derviş, 14 Mart tarihinde
Türkiye’nin uygulayacağı
istikrar programının ana
hatlarını kamuoyuna açıkladı.
Bu toplantıda Derviş, IMF’den
kredi alınabilmesi için 15 gün
içinde mali sektörün yeniden
yapılandırılması; devlette
şeffaflığın artırılması ve kamu
finansmanının güçlendirilmesi;
ekonomide rekabetin ve
etkinliğin artırılması ve sosyal
dayanışmanın güçlendirilmesiyle
ilgili 15 reform yasasının
çıkartılması gerektiğini belirtti.
“Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı”, 14 Nisan 2001 günü
Kemal Derviş tarafından resmen
açıklandı ve IMF bu programla
ilgili finansal paketi 15 Mayıs
2001 tarihinde onayladı.
IMF, Türkiye’nin karşılaştığı
problemlerin iyi hazırlanmış bir
istikrar programı çerçevesinde
ülkenin IMF kaynaklarından
yararlanmasıyla çözülebileceğine
inanıyordu. Problemleri
çözebilmek için iyi bir istikrar
programının hazırlanması
çok önemliydi. IMF ayrıca
sağlanacak olan IMF kaynağının
çarçur edilmesinden çekiniyor ve
bu kaynağını çarçur etmeyecek,
iyi bir istikrar programı
hazırlayacak, bu programı
uygulayacak ve IMF’nin güven
duyabileceği bir Türk politikacı
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 99
bulmaya çalışıyordu. İşte bu
politikacı, son derece isabetli
bir kararla, Kemal Derviş olarak
belirlendi. Derviş’in önemli bir
avantajı krizin patlamasından
sorumlu olmaması idi. Derviş,
kriz başladıktan sonra kuvvetli
IMF desteğini arkasına alarak
Türkiye’ye geldi ve Türkiye’deki
çalışmalarını ülkenin krizden
nasıl çıkılabileceği üzerine
yoğunlaştırdı. Vizyon sahibi,
çok değerli ve Dünya Bankası
deneyimli bir iktisatçı olan
Derviş, arkadaşlarıyla kısa
sürede “Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı”nı hazırladı
ve programı kamuoyuna
duyurdu. Geriye programı
hazırlamak kadar önemli, belki
daha da önemli olan bir görev
daha kalmıştı, o da programı
başarıyla uygulayabilmekti.
Çok iyi hazırlanmış bir
programın uygulamadaki
aksaklıklar nedeniyle başarılı
olmayabileceğinin bilincinde
olan Derviş’e kendisinin ilkeli ve
dürüst bir siyasetçi ve diplomat
olması yardımcı oldu. Derviş
programın gerekli olduğunu
halka anlatabildi ve kamuoyu
ikna oldu. Böylece Derviş,
istikrar programını başlattı.
Hazine Müsteşarlığı’nın (2001)
belirttiği üzere yeni programın
nihai amacı ekonomide
sürdürülebilir bir gelişme
ortamını sağlayarak kaynak
kullanma surecindeki verimliliği
artırmak, dışa açık bir yaklaşımla
piyasa koşullarında rekabet
gücümüzü geliştirmek ve
ekonomide büyümeyi, yatırım
ve istihdamı artırarak halkın
100
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
geleceğe umutla bakmasını ve
refah düzeyini kalıcı bir biçimde
yükseltmekti. Bu amaçlar
çerçevesinde yetkililer dalgalı
kur sistemi içinde enflasyonla
mücadeleyi kesintisiz ve
kararlı biçimde sürdürmeyi;
bankacılık sektöründe kamu
ve Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu bünyesindeki bankalar
başta olmak üzere bankacılık
sektörünün tamamını hızlı
ve kapsamlı olarak yeniden
yapılandırmayı; kamu finansman
dengesini güçlendirmeyi ve
toplumsal uzlaşmaya dayalı,
fedakârlığın tüm kesimlerce
adil bir biçimde paylaşılmasını
öngören ve enflasyon hedefleriyle
uyumlu bir gelirler politikası
sürdürmeyi taahhüt ediyordu.
Ülkenin krizden çıkılabilmesi
için Derviş, Merkez Bankası
Kanunu, Doğalgaz Kanunu,
Elektrik Piyasası Kanunu,
Telekom Kanunu, Sivil
Havacılık Kanunu, Bankacılık
Kanunu, Devlet İhale Kanunu
ve Borçlanma Kanunu gibi
yasaların kısa süre içinde
Parlamento tarafından kabul
edilerek yürürlüğe girmesini şart
koştu. Parlamento tarafından
kabul edilen bu kanunlarla,
ekonomide yeni kurumsal yapılar
başarıyla oluşturuldu. Aslında bu
önlemlerle kabul edilen kurumsal
yapı, yazının 2.1 kısmında
geliştirilen konseylere dayanan
kurumsal yapıya benzemekteydi.
Böylece kaynak dağıtımında
etkinlik, belirtilen yasalarla
sağlanmaya çalışıldı ve bunda
da Derviş ve arkadaşları çok
başarılı oldu. Uygulanan maliye
politikasıyla kamu borcunun
sürdürülebilirliği, kamu
finansmanını güçlendirecek
çeşitli düzenlemelerle sağlandı.
Diğer taraftan uygulanan
para ve mali sektörde yeniden
yapılandırma politikalarıyla
enflasyon kontrol altına alındı
ve finansal piyasalarda istikrar
sağlandı.
Şimdi de “Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı”yla
uygulanmayan ama keşke
uygulansaydı dediğimiz bazı
önlemlere değinmek istiyorum.
Alınan kararlarla kamu borcunda
sürdürülebilirlik 2001 ve 2002
yılları için sağlanmaya çalışıldı
ve bunda başarılı olundu. Ancak
istikrar programı kamu borcunda
sürdürülebilirliğin devamlılığını
sağlayacak bir sistem
geliştiremedi. Bu sistem AB’de
uygulanan ve çeşitli mahsurları
bulunan “kurallar sistemi” ya da
yazının 2.1 kısmında belirtilen
“konsey sistemi” olabilirdi.
Kanımca konsey sistemi daha
uygun olurdu, ama bu da söz
konusu olmadı. Diğer taraftan,
çok önemli olan bir husus, dış
borcun sürdürülebilirliği ile bu
sürdürülebilirliğin devamlılığını
sağlayacak bir kurumsal yapının
oluşturulmasıydı. Programda
bu konu üzerinde de durulmadı.
Eğer Derviş ve arkadaşları 2001
yılında Mali Konsey Yasası
ile Dış Borç Konsey Yasası
gibi yasaları çıkartabilselerdi,
Türk ekonomisinin bir türlü
çözülemeyen finansal krizlerle
karşılaşma sorunu belki
çözülmüş olurdu. Ayrıca istikrar
programı küreselleşen dünyanın
en önemli sorunlardan biri
olan eğitim sisteminde kaliteyi
arttırmaya yönelik bir reform
programı uygulama konusuna
hiç girmedi. İşgücünün sürekli
olarak kendini yenilemesini, yeni
bilgiler edinmesini, teknolojik
yeteneklerini geliştirmesini
ve inovasyon-girişimcilik-risk
alma becerilerini arttırmasını
amaçlayan bir eğitim reformu
programı ülke için çok yararlı
olabilirdi. Yarı kamusal mal
niteliğinde olan ve dışsallıkların
söz konusu olduğu eğitim
hizmetlerinde kaynak
dağıtımında etkinliği sağlamak
için rasyonel devlet müdahalesi
yine konsey sistemiyle
sağlanabilirdi. Son olarak da
yolsuzlukla mücadele konusuna
değinmek istiyorum. Yarattığı
rantlar nedeniyle kaynakların
etkin dağılmasını önleyen ve
kamu açıklarını büyütmesi
nedeniyle de ülkede kamu
borcunun sürdürülebilirliğini
tehlikeye sokan yolsuzlukla
mücadele edilmesi gereğine
istikrar programında
değinilmekteyse de sorunun
çözümü için efektif bir yöntem
geliştirilmemekteydi.
Ancak, bu eksikliklerden
dolayı Derviş ve arkadaşlarına
haksızlık etmemek lazım.
O dönemde ülke yanıyordu
ve ülkenin acil tedbirlerle
kurtarılması gerekiyordu. Derviş
ve arkadaşları da bunu başardı
ve 2001 yılı itibarıyla Türkiye’nin
önünü açtılar.

2. Hesaplanabilir
Genel Denge Modeli
Kemal Derviş’in iktisat
konusundaki en tanınmış
eseri şüphesiz ki Derviş’in
Jaime de Melo ve Sherman
Robinson’la beraber Cambridge
University Press tarafından
1983 yılında yayınladıkları
“General Equilibrium Models for
Development Policy” kitabıdır.
Bu yazıda, son derece kapsamlı
bir çalışma olan, bahsettiğim
eser üzerinde durmaktansa
Derviş’in Sherman Robinson ile
1982 yılında Weltwirtschaftliches
Archiv dergisinde yayınladıkları
ve göreli olarak az bilinen “A
General Equilibrium Analysis of
the Causes of a Foreign Exchange
Crisis: The Case of Turkey”
makalesini inceliyorum.
Söz konusu çalışmada yazarlar
Türkiye’nin 1979-81 döneminde
karşılaştığı iktisadi krizi 1970
krizinden başlayarak ele
almaktadır. Aslında 1979-81
krizinin nedenleri 1960’larda
uygulanmaya başlanan iktisat
politikalarına dayanmaktadır.
Bilindiği üzere 1960’lı yıllarda
kabul edilen yeni Anayasa’yla
Devlet Planlama Teşkilatı
kurulmuş ve planlama zorunlu
hale getirilmişti. Bu dönemde
sıkı bir ithal ikamesi politikası
uygulayan ülke, 1960’lı yılların
ortalarından itibaren ara malları
ile dayanıklı tüketim malları
ithalatını da yerli üretimle ikame
etmeye çalışmıştı. Ancak bu
mallar ithal ikamesinin birinci
aşamasında üretilen mallara göre
değişik özelliklere sahipti. Söz
konusu mallar sermaye yoğundu,
malların üretiminde vasıflı
işgücüne talep duyulmakta ve
bu malların üretiminde ölçeğe
göre artan getiri söz konusu
olmaktaydı. Etkin olan kapasite
büyüklüğü yurt içi talebe göre
daha büyük olduğundan ülkede
birim maliyetler yükselmekte
idi. Ülke üretimi kârlı hale
getirebilmek için koruma
oranlarını önemli ölçüde
arttırmak zorunda kalmıştı.
Bu dönemde sabit kur rejimi
uygulayan ülke kuru aşırı değerli
tutmaya çalışıyor, diğer taraftan
da ithal mallarının fiyatlarını
miktar kısıtlamaları, lisans
sistemi, ithali yasak mallar listesi
ve çeşitli gümrük vergileriyle
yüksek tutuyordu. Ayrıca
ülkenin kambiyo rejimi de katı
kontrollere ve düzenlemelere
dayanmaktaydı. Uygulanan
politikalar sonunda yatırımların
etkinliği azalmış ve iktisadi
büyümenin maliyeti artmıştı.
Ayrıca, ihracat faaliyetlerinde
kârlılık oranları uygulanan ithal
ikameci politikalar sonunda
iyice düşmüş olduğundan
ihracat yapanlar bir anlamda
cezalandırılmaktaydı.6
Dış ticaret politikalarının
yarattığı çarpıklıklar 1960’lı
yılların sonuna doğru döviz
krizine neden oldu ve 1970 yılı
Ağustos ayında kabul edilen
stabilizasyon politikalarıyla Türk
lirası %66,7 oranında devalüe
edildi. Devalüasyonla, reel döviz
kuru önemli oranda devalüe
olmuş ve bu devalüasyonun
etkisiyle ihracat, devalüasyonu
takip eden dönemde artmıştı.
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 101
Ancak, ülke kısa zamanda ithal
ikamesi politikalarını tekrar
sıkı bir şekilde uygulamaya
koydu. 1973 ve 1974 yıllarında
petrol fiyatlarının neredeyse
dört misli artması Türkiye’nin
ödemeler dengesine büyük
yükler getirdi. Bu dönemde
gelişmiş ülkelerin uyguladıkları
daraltıcı iktisat politikaları
dünyada iktisadi durgunluğa
neden oldu ve söz konusu
dönemde OECD ihracat fiyatları
endeksi de önemli oranlarda
arttı. Bu gelişmeler Türkiye’nin
ihracatı ile yurt dışından gelen
işçi gelirlerini olumsuz etkiledi.
Ülkede enflasyonun arttığı bu
dönemde döviz kurlarında küçük
ayarlamalar yapılmışsa da reel
döviz kuru revalüe oldu. 1973-76
döneminde Türkiye’de enflasyon
ortalama olarak yılda yüzde
17,7 oranında artarken dünya
enflasyonu yılda ortalama olarak
yüzde 8 civarında gerçekleşti.
1973 yılında 14 TL olan dolar
döviz kuru 1976 senesinde
ancak 15,9’a yükselmişti.
Dolayısıyla da 1973 yılında 80,5
olan reel döviz kuru 1976’da
70,4’e revalüe olmuştu. Bundan
da ihracat olumsuz etkilendi
ve ihracat artışı neredeyse
durma noktasına geldi. Ayrıca
ülke, 1974 Kıbrıs Harekâtı
sonucu ambargoyla karşılaştı.
Ödemeler dengesine büyük
yükler getiren bu gelişmelerin
olumsuz etkilerini giderecek
telafi edici tedbirlerin zamanında
alınamaması sonunda döviz
rezervleri kısa sürede azaldı.
Ancak, döviz rezervlerindeki
azalma ödemeler dengesinin cari
102
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
işlemler dengesinde ortaya çıkan
açığı kapatmaya yeterli olmadı.
1973 senesinde 0,5 milyar dolar
fazla veren cari işlemler dengesi
1974’te 0,7 milyar dolar açık,
1975’te 1,7 milyar dolar açık
ve 1976’da 2 milyar dolar açık
verdi. Döviz kurunun dengeyi
sağlayacak düzeyde devalüe
olmasına müsaade etmeyen
Türkiye, gittikçe büyüyen cari
işlemler dengesi açıklarını yurt
dışından borçlanarak finanse
etti. Böylece ülke popülist bir
yaklaşımı tercih etmiş oldu.
Ancak bu yaklaşım problemlerin
çözümüne yardımcı olmadı,
problemin ortaya çıkmasını
bir süre erteledi. Ülke, 1970’li
yılların sonuna doğru ödemeler
dengesi kriziyle karşılaştı. Kriz
nedeniyle ülke ihtiyaç duyulan
ara ve yatırım malları ithalatını
gerçekleştiremedi, ülkede üretim
geriledi, kıtlıklar ortaya çıktı ve iç
barış sağlanamaz duruma geldi.
1970’li yılların sonuna doğru
Türkiye’nin karşılaştığı döviz
krizinin nedenlerini analiz
etmeyi amaçlayan Derviş ve
Robinson (1982) ilk olarak
“denge kuru” kavramını
geliştirmektedir. Hesaplanabilir
genel denge modeli çerçevesinde
1973-77 dönemi için karşılaşılan
tüm dışsal şoklar ve ülkede
uygulanan tüm politikalar (para,
maliye ve dış ticaret politikaları)
altında döviz piyasasında
arz ile talebi dengeleyen
denge kurunun ne olduğunu
belirlemeye çalışan yazarlar,
bu kurun 1973 senesinde 10,1
iken 1977 senesinde 27,7’ye
çıktığını göstermektedir.
Modelin varsayımları altında
kurun 10,1’den 27,7’ye
çıkması, ekonomide döviz
krizi çıkarmayacak ve dengeyi
sağlayabilecek reel döviz
kurunu belirlemekteydi. Model
reel döviz kurunun ele alınan
dönemde yüzde 50 oranında
devalüe edilmesi gerektiğini
göstermekteydi. Bu sonucu
elde ettikten sonra yazarlar,
denge kurundaki söz konusu
devalüasyonun nedenlerini
belirlemeye çalışmaktadır.
Yazarlar dört faktör üzerinde
durmaktadır. Bunlar (1) yurt
içinde gerçekleşen enflasyon
oranı ile dünya enflasyon oranı
arasındaki enflasyon farkı; (2)
petrol fiyatlarında dünyada
görülen artış; (3) OECD ihracat
fiyat endeksinde gerçekleşen
artış ve (4) Türkiye’nin yurt
dışı işçi dövizlerinde görülen
düşüştür. Yazarlara göre,
denge kurunda hesaplanan
devalüasyon oranının 100
üzerinden yüzde 37’si enflasyon
farkından; yüzde 21’i petrol
fiyatlarında görülen artıştan;
yüzde 11’i OECD ihracat fiyat
endeksinde gerçekleşen artıştan;
son olarak da yüzde 13’ü işçi
dövizlerinde görülen düşüşten
kaynaklanmaktadır.
Reel döviz kurunun yüzde 50
oranında devalüe edilmesinin
topluma maliyeti Derviş ve
Robinson (1982) tarafından
belirlenmiş ve reel GSYH ve reel
tüketim harcamaları cinsinden
ölçülen maliyetinin yüksek
olduğu belirtilmiştir. Yazarlar,
Türkiye’de karar vericilerin
devalüasyon politikasını
uygulamak yerine popülist
politikalar uygulayarak yurt
dışından borçlanmayı tercih
ettiklerini ifade etmektedir.
Ancak çalışma, uygulanan
iktisadi politikalarda gerekli
değişikliklerin yapılmadığı
sürece böyle bir seçimin
zaman içinde kriz çıkmasını
önleyemediğini, ancak
krizin çıkmasını bir süre için
erteleyebildiğini göstermektedir.
Son derece önemli olan bu
sonucun Türkiye’de karar
vericiler tarafından dikkate
alınacağı ümidiyle yazıya burada
son veriyor, Kemal Derviş’i
özlem ve rahmetle anıyorum.
Kaynakça
Akyüz, Y. ve K. Boratav (2003).
The Making of Turkish Financial
Crisis. World Development, 41:
1549-66.
Celasun, M. (2002). 2001
Krizi Öncesi ve Sonrası:
Makroekonomik ve Mali bir
Değerlendirme. University of
Utah. https://content.csbs.utah.
edu/~ehrbar/erc2002/pdf/i053.
pdf
Derviş, K. ve S. Robinson (1982). A
General Equilibrium Analysis of
the Causes of a Foreign Exchange
Crisis: The Case of Turkey.
Weltwirtschaftliches Archiv, 259-
280.
Derviş, K., J. de Melo ve S.
Robinson (1983). General
Equilibrium Models for
Development Policy. Cambridge
University Press, Cambridge.

Hazine Müsteşarlığı (2001).
Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı: Hedefler,
Politikalar ve Uygulamalar.
Ankara.
Krueger, A. O. (1974). Foreign
Trade Regime abd Economic
Development: Turkey. National
Bureau of Economic Research,
A Special Series on Foreign
Trade Regimes and Ecoomic
Development, Vol. 1, New York.
Özkan, F. G. (2005). Currency
and Financial Crises in Turkey
2000-2001: Bad Fundamentals or
Bad Luck?. The World Economy,
541-72.
Togan, S. (1994). Foreign Trade
Regime and Trade Liberalization
in Turkey during the 1980’s.
Avebury, Aldershot.
Togan-Eğrican, A., S. Caner ve S.
Togan (1922). Reforming Public
Debt Governance in Turkey to
Reach Debt Sustainability. Journal
of Policy Modelling, 44: 1057-76.
Togan-Eğrican, A., S. Caner ve
S. Togan (1924). Reforming
External Debt Governance
in Turkey to Reach External
Debt Sustainability. Available
at SSRN: https://ssrn.com/
abstract=4709797 or http://
dx.doi.org/10.2139/ssrn.4709797
Togan, S. (2010). Economic
Liberalization and Turkey.
Routledge, London and New
York, 2010.
Togan, S. (2024). Food Safety: A
Developing Country Perspective.
Central European Economic
Journal. Vol. 11, Issue 58.
Son Notlar
1. bt t-anında kamu borcunun
reel gayri safi yurt içi hasılaya
(GSYH) oranı ve pbt faiz dışı
dengenin GSYH’ye oranı
olduğunda kamu borcunun
GSYH’ya oranının zaman
içindeki gelişimi bt = Øt bt-
- pbt denklemi tarafından
1 6. 1960’lı yıllarda uygulanan dış
belirlenmektedir. Burada Øt
parametresi kamu borcuna
uygulanan reel faizi içeren
Normalin Sonu:
2008 Küresel Finans
Krizi ve Ekonomik
Büyümenin Geleceği
James K. Galbraith
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 103
(1 + reel faiz) teriminin reel
GSYH’nin büyüme oranını
içeren (1 + reel GSYH büyüme
oranı) teriminin oranıdır. Bu
nedenle bt’nin zaman içindeki
değişimi, faiz dışı dengenin
GSYH’ye oranı ve reel faiz
oranı ile milli reel gelir büyüme
hızı arasındaki fark tarafından
belirlenmektedir.
2. Bu konuda Togan-Eğrican vd.
(2022) bakılabilir.
3. “p” yurt içi fiyat düzeyi, “p*” yurt
dışı fiyat düzeyi ve “E” döviz
kuru (yabancı paranın yurt dışı
parası cinsinde fiyatı oldupunda
reel döviz kuru RER = (p*
E/p) olarak tanımlanmaktadır.
Dolayısıyla RER değerindeki
artış reel döviz kurunun
devalüasyonunu göstermektedir.
4. Bu konuda Togan-Eğrican vd.
(2024) bakılabilir
5. Bu konuda Togan’a (2010, 2024)
bakılabilir.
ticaret politikalarıyla ilgili olarak
Kruger (1974) ile Togan’a (1994)
bakılabilir.
104
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler

Ergun Türkcan
Ankara Üniversitesi (SBF)
Hetcana@gmail.com

Zayıf İmparatorluklar Gerçekten Zayıf Mıydı?

Osmanlı’nın zapt ettiği kaleler, eski usul-feodal, yüksek kuleler arasında çekilmiş duvarları (curtain walls)
olan klasik şatolar ve şehir kaleleri ki, top ateşine göre değil, eski usul savaşlar için inşa edilmiştir. Türkler
kendileri icat etmese de, yıldız burçlu, basık-kalın duvarlı, her açıya içeriden top atışı yapabilecek yeni
usul trace italienne tahkimatın (fortifications) doğmasına neden olmuştur. Habsburglar bu yeni koruma
sistemlerini Kuzey Macaristan’dan Adriyatik’e kadar 1000 kilometre uzatacaktır.

Sharman J. C. (2019). Empires Devrim” yapamamış, onu Karadaki ve denizdeki Askeri

of the weak: The real story of
European Expansion and the
creation of The New Order.
Princeton University Press.
Nedense aykırı fikirleri,
herkesin pek düşünmeden
kabullendiği tarih modellerinin
karşıtlarını, yeni tarih ve siyaset
yaklaşımlarını sevdiğimi
saklayamam. Böyle bir kitap,
makale bulunca da başkalarının,
bu konularla ilgilenenlerin de
haberi olsun isterim. Şimdi
elimde böyle bazı yeni kitaplar
var, bunları tanıtmak istedim.
***
Sharman, zayıf ya da güçsüz
sayılan imparatorlukların
aslında sanıldığı gibi çok da
zayıf olmadığını, alışılmış-
kabul edilmiş olan “Askeri
benimseyememiş eski büyük
imparatorlukların çözülmesinin
temel sebebinin bu devrim
olmadığını açıklamaya çalışıyor.
“Askeri gücün dünya siyasetinde
nihai karar verici olduğunun
benimsendiğini” ifade ederek, bu
sürecin temellerini hatırlatıyor:
Çinliler barutu 900-1200 yılları
arasında geliştirip, askeri ve
idari modernitenin önemli
aşamalarını yaşadı. Osmanlılar
ve Moğollar, 16. ve 17. yüzyıl
Avrupa imparatorluklarından
çok daha fazla insan, para ve
askeri güce sahip olmuş; bazı
Avrupalılar, ancak 1700’lerde bu
imparatorlukların sınırlarında
varlık gösterebilmiştir.
Devrimi burada anlatmaktan
çok, bunun barutun top ve
diğer ateşli silahlar, tüfek-
tabanca gibi yeniliklere ve
bu yeniliklerin de askerlikte
birçok zorunlu yeniliğe yol
açtığını söyleyerek, özetleyelim.
Bazı ülkeler bu yenilikleri
alıp geliştirdi: Hollanda,
İsveç, İngiltere, Fransa gibi.
Bazıları da eski teoriye göre bu
devrimleri alamayıp veya yanlış
uygulayarak (maladoptation
and ineffectiveness) geri ve zayıf
kaldı: Polonya-Litvanya Birliği,
sonra Osmanlı Türkleri ve Çing
(Qing) Çin’i örnek gösteriliyor.
İşte yazar, bunların pek böyle
olmadığını anlatmak için bu
kitabı yazmıştır.
Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler
Kitap, üç bölümden oluşuyor:
İber’in Conquistadors yani
Fatihleri İspanyollar ve
Portekizliler. Bunların Afrika
ve Amerika’da Askeri Devrim’in
yeni ordularına ihtiyaçları
olmadığını, çünkü buradaki
halkların daha bronz çağına
girmemiş medeniyetler ve/
veya pre-historik topluluklar
olduğunu söyleyip, ikinci
bölümde kumpanyalar
yoluyla Doğu’ya hâkim olan
imparatorlukları, Daçlar,
İngilizler ve Fransızları anlatıyor.
Bu kumpanyalar, denizlerde ve
karalarda birbirleriyle az çok
eşit askeri güçler olarak çatışsa
bile yerli güçlerle böyle büyük
Askeri Devrim modelinde
çatışmadıklarını, her türlü hile,
desise ve zorda kaldıklarında
bazı küçük ordularla zafer
kazandıklarını ifade ediyor.
Bunların üstünlükleri deniz
güçlerindedir, ama çatıştıkları
Doğu Asya ve Hint Okyanusu
bölgesinde çeşitli Müslüman
veya Budist devletlerin denizlerle
ticaret dışında pek de ilgileri
yoktu. Kısacası bu ülkeler de
Askeri Devrim sonucu ele geçmiş
sömürgeler sayılmaz.
En eski büyük, sonradan
zayıflayan (weak) güç Çin’den
başlarsak, “erken modern
savaş usullerinin 12 ve 13.
yüzyıllarda ortaya çıktığını, eğer
zamanlama açısından bakarsak,
Avrupa kendi erken modern
savaş usullerini buradan alıp
‘sinifikasyon’ denecek bir süreç
yaşamıştır.” Kitap, bunu başka
bir araştırıcıdan alıntılıyor:
“Dünyada ilk kez, yaklaşık bin yıl
önce daimi, düzenli, eğitimli olup
yaygın biçimde barutlu silahlar
kullanan, kesintisiz ateş açabilen
piyade orduları kuran, topa
dayanıklı kaleler inşa eden, çok
gelişmiş bir merkezi bürokratik
yönetim tarzına sahip olan ülke
Çin’dir…Çin icadı olan profesyonel
ordular, barut ve barutlu silahlar
baz alınırsa, bir askeri-teknik
ilerleme için Batı kültürünün
gerekli olmadığı açıktır. Eğer ateşli
silahlar Avrupa’da ve Japonya’da
piyadenin süvariye karşı
üstünlüğünü sağlamış olsa da,
Güney Doğu Asya’da bu silahlar
okçu süvarilere uygulanmamış,
topçu kuşatmalarda saldırandan
çok savunan tarafta kullanılmıştır.
Böylece Avrupa dışındaki
imparatorlukların gelişmesinin-
yayılmasının Batının askeri-
teknik ilerlemesiyle durdurulduğu
tezi de (Hindistan) Moğol ve Çin
uygulamalarıyla çelişmektedir.
…Çin savaşan devletler
aşamasından emperyal birliğe
ulaşırken, Avrupa paramparça,
anarşik bir sistemde kaldı…
Bunlar Batı’nın üstünlüğü ve çok
farklı olduğunu (exceptionalism)
ileri süren tezleri çürüten
unsurlardır.” 1
Askeri Devrim’le ilgili tezini
kanıtlayabilmek için Afrika
ve Asya’da birçok ülke, bölge
ve hatta kabilelerden örnekler
vererek, Batı ile Doğu askeri
dengesinin değişimini görmek
için en uygun örnek olayın
Osmanlı ile Batılı güçler
arasındaki süreç olduğunu
ifade ederek, görmeye çalışıyor.
Osmanlı, Batılı büyük güçlerden
önce, Sultan yani Başkomutan
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 105
tarafından yönetilen top-tüfekle
donatılmış profesyonel daimî
(standing) piyade ordularına,
iyi yönetilen kompleks lojistik
sistemlerine ve bunları
besleyecek merkezi gelir
kaynaklarına sahipti. Osmanlı
Devleti
Kuzey Batı Anadolu’dan
hareketle İstanbul’u, Balkanları,
Kırım dahil Karadeniz kıyılarını
50 yıl içinde fethetti. Buralarda
savaşçı birçok Avrupalı kavimler
vardı. Daha önemli fetihleri
Doğu’da ve Güney’dedir: I. Selim
Çaldıran’da yine gelişmiş askeri
güç olan Safavileri yendi, 1514;
ertesi yıllar, 1515-17, Doğu
Anadolu ve Kuzey Mezopotamya,
Mısır ve Arabistan dahil Kızıl
Deniz topraklarını da aldı;
yüzölçümünü ikiye katlayıp
1,5 milyon km2’ye çıkardı.
Oğlu Süleyman ise, Irak, Basra
Körfezi, Yemen, Kuzey Afrika
(Fas’a kadar), Batı Kafkasları
alıp, Avrupa’da Macaristan’ı ele
geçirecektir. Osmanlı sürekli
ilerleme halindedir, ancak
17. yüzyıl sonunda ilk büyük
yenilgisini tadacaktır.
Kanuni 1521’de çok zor bir kale
Belgrad’ı alıp Sırp devletini
yok etmiş; 1522’de Rodos’u
alıp Hospitallier Şövalyelerini
Malta’ya sürmüş; 1526’da
Macaristan’ı fethetmiştir;
Avrupa’nın ortasındadır.
Macaristan böylece üçe ayrılacak:
Habsburgların yönettiği Macar
Krallığı; Bir Hristiyan prensin
yönettiği fakat Osmanlı’ya
bağlı (suzerainty) Transilvanya
ve Osmanlı yönetimindeki
106
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Macaristan. Osmanlı, 1541’de
Buda’yı da alarak 1551’de
geri kalan toprakları da
kontrol edecektir. Bu sırada
Habsburg İspanya’sı ile Daçlar
savaşmaktadır.2
Osmanlı Avrupa
Askeri Devrimi
Karşısında:
Burada ben okuyucuya bazı
bilgiler vereyim: Osmanlı’nın
zapt ettiği kaleler, eski usul-
feodal, yüksek kuleler arasında
çekilmiş duvarları (curtain
walls) olan klasik şatolar ve
şehir kaleleri ki, top ateşine göre
değil, eski usul savaşlar için inşa
edilmiştir. Türkler kendileri icat
etmese de, yıldız burçlu, basık-
kalın duvarlı, her açıya içeriden
top atışı yapabilecek yeni usul
trace italienne tahkimatın
(fortifications) doğmasına neden
olmuştur. Habsburglar bu yeni
koruma sistemlerini Kuzey
Macaristan’dan Adriyatik’e kadar
1000 kilometre uzatacaktır.
Osmanlının büyük, düzgün
daimî orduları da Askeri
Devrim’e örnektir. Daha önce
küçük çaplı feodal savaşlar
yapan siyasi birimler, paralı
askerleri bırakıp, milli ordu
sistemlerine bu aşamada geçerler;
Osmanlı’nın onlardan öğreneceği
bir sistem yoktur. Zaten Avrupa
Protestan-Katolik mücadelesi
sonunda (1648) milli devletlerin
kurduğu bir milletlerarası sistem
kurmuştur.
Osmanlı büyük top ve tüfekli
piyadeyi daha önce kullansa
da İsveç’in (Kral Gustavus
Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler
Adolphus’un icadı), atla
taşınabilir küçük, taktik sahra
toplarını benimsemediği gibi,
trace italienne surları da hiç
düşünmedi, eldekilerle (eski
kalelerle) idare etmeye çalıştı.
Aslında, Türklerin savunma
için kale inşa etmediklerini
kimse öne çıkarmıyor; hep
saldırıda olan, hep kaleleri
alıp genişleyen bir devlet, bu
ivmeyi kaybedince, savunması
hep zayıf kaldı.3 Çünkü Türkler
için en iyi savunma saldırı idi;
saldıramayınca yenildiler. Küçük
Avrupa devletleri, meydan
savaşlarında kullanılan hafif
toplarla bunların taktik kullanımı
hakkında Kartezyen geometriye
uygun teknikler geliştiriyordu.
Avrupa Askeri Devrim’i hem
karada hem de denizlerde, silah,
kale, gemi, her türlü savunma-
taarruz savaş usulleri ve subay ve
askerlerin sistematik eğitimini
ve harp okullarının kurulmasını
kapsar.
Daha başka bir ifadeyle, 17.
yüzyıl Askeri Devrimi’nin
karada ve denizdeki gelişimini
bir türlü yakalayamayan ordu
ve donanmalar ile bu devrimi
yaratan ve yakalayanlar
arasındaki mücadele; yani bilim
ve teknik ile gelenek arasındaki
tarihi çekişme, bizim muzaffer
ve büyük bir imparatorluk
dediğimiz Osmanlı’yı, aslında
16. yüzyılın ikinci yarısında
denizlerde vurmaya başlamıştı.
Fakat Devlet-i Âliyye çok büyük
kaynaklara dayandığı için bu
tür zafiyet hâlâ hissedilmiyordu.
Osmanlı’nın kara savaşlarında,
17. yüzyılın en büyük iddiası
olan, İkinci Viyana Kuşatması
sırasında yaşadığı trajediye
burada kısaca değinelim.
Ondan önce Osmanlı savaşları
için pek dile getirilmeyen basit
bir gerçeği kayda geçirelim:
Türkler belki, bozkırdan gelen
açık hava, kapalı yer nefretiyle
tüm kalelerin, dolayısıyla
Avrupa feodalizminin doğal
düşmanı sayılır. Temelde göçebe
bir kavmin yerleşik kavimlerle
hesaplaşması anlamında büyük
alanların hakimiyetini sağlayan
bozkır imparatorluklarının
küçük bölgeleri savunmaya
yarayan kale teknolojisini
içselleştirmemiş olduğunu
düşünün, Osmanlı büyüklü
küçüklü kaleleri zapt ederek
yayıldı. Topu kale zaptında en
etkin kullanan, İlk Çağ’ın en
büyük kalesi Konstantinapol’ü
alan Osmanlı Türkleri,4
Balkanların kalelerini zapt
ederek Viyana’ya ikinci kez
1683’te geldi. Bunlar kendilerine
göre top teknolojisi geliştirmiş
bir kavimdir: Fatih’in büyük
topları Edirne’de dökülüp gelse
de bu tarihten sonra topların
tüm malzemesi develerle taşınıp
kalenin önünde dökülüyordu.
Kara savaşlarında küçük-büyük
ateşli silahların kullanılmasına
ait tekniklerin yanı sıra, yeni
tip top ateşine dayanıklı
kaleler çizildi ve herhalde Türk
ordusu da düşünülerek, yeni
kuşatma taktikleri de yazıldı.
Buna göre kuşatan orduların,
kuşattıkları kaleye toplarını
çevirirken, kendilerinin de bir
kuşatmayla karşılaşabileceklerini
Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler
düşünerek, dışa dönük bir
savunma hattı kurmaları
gerekiyordu. İşte Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa’nın unuttuğu
veya bilmediği husus buydu.
Polonya Kralı Jan Sobiesky’nin
Viyana ormanlarından, aniden
çıkıp karargâhı vurması ve
kuşatmayı kaldırması herkesi
şaşırttı. Kale kuşatırken
arkadan baskına uğramak
gelenekte yoktu. Osmanlı, tüm
Macaristan’ı verdiği Karloviç
Anlaşması’nı 1699’da imzaladı.
Sharman, Osmanlı’nın Avrupa
hakimiyetinin 1453-1683
arasında 230 yıl sürdüğünü
yazıyor.
Çöküş ve/veya durgunluk,
denizlerde Malta’yı (1565)
alamadan dönüş ve Lepanto
(1571; bu bozgunlara, eş-zamanlı
Piyale Paşa’nın Hürmüz seferi de
ilave edilebilir). Karada verilen
yerler bazen alınmakta, ama net
bir toprak kazancı yazılmamakta,
kayıplar hızla artmaktadır.
Hep saldıran bir ordunun
stratejik anlamda savunmaya
geçmesi kolay olmadı.
Hattı mı, belli noktaları mı
savunacaklardı?5 Bizim tarihçiler
bu noktayı, 17. yüzyılın sonunu
Osmanlı’nın çökme zamanı
sayarlar. Oysa yüzyıl sonra
Akdeniz’de son büyük bir ada
olan, Girit’in ve düşen Belgrad’ın
yeniden alınması ve Büyük
Köprülüler Sülalesinin gayretleri,
çöküşü bir süre durdurduysa da
sonunda kaçınılamaz hale geldi.
Osmanlı ile Habsburg arasındaki
son büyük savaş 1737-39;
modern Rusya’yla ilk savaş da
(bizim Deli dediğimiz, Büyük)
I. Petro’nun ordularını yendiği
1711 Prut Savaşı’dır; Venedik’le
son savaşı 1715’dir.
Yeniçeri yürüyüşü, “iki ileri-bir
geri” sanki tersine çevrilmiş,
“bir ileri-iki geri” durumuna
dönülmüştür. Bütün bunların
sebebi bilim ve teknoloji alanında
hiçbir katkı, hatta teknoloji
transferleri bile yapılmaması,
içine kapalı bir toplumda,
(deniz) ticaretinin ve her türlü
ticaret ve zanaatların azınlık
halklarında olması gibi, burada
kitabımıza girmeyen bir yığın
neden sayılabilir. Bu arada büyük
teknik devrim ya da modernleşme
denizlerde kendini sürdürdü.
Buradaki rekabet, bunları 17.
yüzyılda bile “taklit edemeyen”
Şark toplumları ile Avrupalılar
arasında değil, tersine kendi
aralarındadır. Portekiz ve
İspanya’nın Denizlerin Efendisi
olduğu 15 ve 16. yüzyıllar
geçtikten sonra, okyanuslarda, 19
yüzyıl buharlı gemi çağına kadar,
sürekli bir İngiliz, Hollanda ve
Fransa çekişmesi yaşanacaktır.
Bu emperyalistler-arası
iç çekişme-çatışma ve
paylaşımlar 19. yüzyılda,
Napolyon Savaşları’ndan
sonra, nispeten azalır, hatta
biter. Ancak bundan sonra
sömürülenlerin emperyalistlere
karşı ayaklanmaları başlayacak,
Fransa, Cezayir ve Fas’ta;
Rusya, Kafkaslarda; İtalyanlar,
Libya’da; İngilizler, Hindistan ve
Malay’da ve hepsi Afrika’da isyan
bastırmakla uğraşacaktır. Tabii
Çin kıyılarına yapışan Batı’yı-
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 107
Japonya’yı hatırlatmaya gerek bile
yok; 1839 ilk Afyon Savaşı’ndan
1949’a kadar6, 110 yıl bu ülkenin
iyi bir şarap gibi fermantasyon
süreci olacaktır. Yazar, bu anti-
emperyalist isyanların %18’inin
1914’ten önce, %57’sinin de
1918’den sonra başarılı olduğunu
kaydediyor.7 Sonra ABD süper-
emperyalizmi tüm dünyayı
kontrol edecek yeni sistemler,
NATO-CENTO vb. kurumlar
icat edecek, bu kez Avrupa bir
sömürge olacaktır.
Sharman, Osmanlı’yı asıl yenenin
“geri kalmış” Ruslar olduğunu
ifade ettikten sonra, Askeri
Devrim’e çok katkı yapmış,
çok iyi asker ve komutanlar
yetiştirmiş (XII. Demirbaş Şarl
gibi) İsveç’in sonunda 1721’de,
tüm Doğu Baltık topraklarını
ve Finlandiya’yı da kaybederek
içine çekildiğini kaydediyor.
Osmanlı ise Kırım’ı çok sonra,
1783-4’te kaybeder, Balkan
toprakları 19. yüzyıl içinde parça
parça verilecektir. Büyük II.
Frederick, Rusya’nın, Osmanlı’yla
1768-74 savaşındaki zaferini
küçümseyerek, “Tek-gözlü
adamın kör adamı dövmesine”
benzetip (s. 114) Rusya’yı da
Osmanlı’yı da küçümsediğini de
kaydetmiş, ama bu geri Rusların,
1762’de tam Berlin’e girmek
üzereyken, Çariçe Elizevetta’nın
ölümüyle, tahta geçen Prusya
hayranı oğlu III. Petro’nun,
belki de verdiği tek siyasi karar-
emriyle Rus ordularını geri
çekilmesiyle yok olmaktan
kurtulduğunu yazmamış. Sadece
Osmanlı üzerinde durmak,
geri kalmışlık örneği olarak
108
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
göstermek iyi de ünlü Askeri
Devrim’in kitabını yazmış8
olan Daçların da 18. yüzyılda
4. İngiliz-Daç savaşıyla, 1780-4
denizde tüm gücünü kaybettiğini
ve 19. yüzyıl başında Napolyon
tarafından, Fransa’ya bağlı bir
krallık olacağını da belirtmemiş.
En eski emperyalistlere gidelim:
Denizlerin ve kıtaların büyük
fatihi İspanya’nın ünlü Kralı
II. Felipe’nin gayrimeşru oğlu
Amiral Don Juan, Lepanto’da
Türkleri dağıttıktan kısa süre
sonra Büyük Armada’nın
başına gelen felaket (1588)
Askeri Devrim’in onları
da kurtaramadığının bir
kanıtıdır; daha doğrusu bu
devrimin denizler kısmında,
küçük İngiltere, onları teknik
anlamda geçmiş, Okyanuslara
adımını atmıştır. Osmanlı,
Balkanlarını kaybederken
İspanya da Amerika Kıtası’nı
parça parça kaybediyordu. Biz
Girit’i kaybederken (1897)
ABD başta Küba, Filipinler ve
diğer yerleri İspanya’dan kısa
sürede alıverecektir. Büyük
denizci Portekiz ise elindekileri
kaybetmemek için sırtını İngiliz’e
dayayıp, sesini sedasını kesmiştir.
Osmanlı’nın “Amerika’sı”
sayılan Arabistan ise elimizde
tam 400 yıl (1517-1917) kaldı.
İspanya’nın “Arabistan’ı” desek
ayıp olur mu bilmem, ama
1517’lerde zapt edilen boş
Meksika toprakları ise 19. yüzyıl
ortasında bağımsızdı; hatta III.
Napolyon bile buraya sarkmıştır.
Bu arada Büyük Napolyon’un
İspanya-Portekiz’i, Madrid ve
Lizbon, kısa süre de olsa (1808)
Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler
istila ettiğini hatırlatalım. Yazar,
Askeri Devrim konusunda baş
otorite Osmanlı’nın bu devrime
katılamamasının nedenlerini
ayrıntıyla sayan Parker’dan
şu alıntıyı da yapmayı ihmal
etmemiş: “Unutulmasın ki,
Türkler Viyana’nın kapılarına
(iki kez) gittiler ama Avrupalılar
İstanbul kapılarına gelemediler.”9
(s. 120)
Son Notlar
1. P. Lorge, The Asian Military
Revolution: From Gunpowder to
the Bomb, Cambridge U. Press,
2008. Sharman, age., s. 126-8’de
alıntılıyor.
2. İspanya Kralı ve Kutsal Roma
İmparatoru Şarlken (V. Carlos)
kendi doğduğu topraklar
olan Avusturya Netherland’ı
yani bugünkü Belçika ve
Hollanda’daki dini (Protestan)
ve milli (bağımsızlık isteyen)
Daç eyaletleriyle mücadele
etmektedir. Bu savaş oğlu II.
Felipe zamanında (1556-98) daha
da yoğunlaşacaktır. Hollanda
dediğimiz yer, Netherland (Pays
Bas) diye bilinen cumhuriyetin
bir eyaletidir; buranın halkı
Daçlar Daçça (Dutch) konuşur.
Osmanlı Flaman’dan bozma
Felemenk demiştir.
3. Türklerin yaptığı 2 kale,
Anadolu Hisarı ve Rumeli
Hisarı, savunma için değil,
İstanbul’u almak, ikmal yollarını
kesmek için yani saldırı için
inşa edilmiştir; bu kalelere
hiçbir zaman hiçbir düşman
saldırmadı.
4. Ayrıca Hindistan Müslüman
sultanlarına, diğer Endonezya
Müslümanlarına da yaptıkları
teknik ve askeri yardımlar
arasında toplar ve topçu ustaları
ve barut üretimi de vardır.
Şimdi de SİHA ve İHA’lar
gönderiyoruz.
5. Atatürk’ün Kurtuluş Savaşında
“Hattı müdafaa yoktur sathı
(alanı) müdafaa vardır” demesi,
çok önemlidir.
6. Başkan Mao’nun 1 Ekim 1949’da
Çin Halk Cumhuriyeti’nin
kuruluşunu ilan etmesi.
7. Sharman, age., s. 139-41.
8. “Her şey kâğıt üzerinde rasyonel
görünse de, cahil askerler ile
subaylardan oluşan bir orduyu
düzenli hareket ettirmek çok
güçtür. Bunun için asker sürekli
talimde olmalı, subay da bu ilmi
almalıdır. Bu noktada şövalyenin
aileden tevarüs ettiği “savaşçı”
geleneği ve paralı askerin yağma
hırsıyla bir katil sürüsünden
ayrılmayan davranışı, yerini
talimli profesyonel orduya
bırakıyordu; askeri devrim
aslında budur. İlk resimli askeri
talim kitabı, Jacob de Gheyn’in
1607’de basılan ve derhal tüm
Avrupa dillerine çevrilen
Wapenhandelinghe van Roers
Musquetten ende Spiessen adlı
kitaptır; ilk askeri akademi,
Harp Okulu da, yeğen Kont
Nassau’nun Siegen’de 1616’da
kurdurduğu Schola Militaris’tir;
Akademi’nin başına Johan Jakob
von Wallhausen getirilmişti.
Tüm harp okullarının anası bu
olmalıdır. Yeğen John Nassau
ayrıca, çok güç tüfek doldurma
pozisyonlarını inceleyerek,
resimlerle 32 pozisyonu gösteren
Krigsbuch Savaş Kitabı adlı
eserini 1607’de yayımladı.
Artık, 17. yüzyıl başında,
Askeri Devrim tüm Avrupa’ya
yayılmaya başlamıştı. Doğal
olarak, bir icat başladığı yerde
kalmaz; hele böyle sosyal
Yeni Kitaplar, Aykırı Fikirler
yenilikler yayılırken gelişirler”.
Geoffrey Parker, The Military
Revolution, Military innivation
and the rise of the West, 1500-
1800, Cambridge, U. Press, 1988,
s. 20-2.
9. Tabii ki, kastedilen, 19.
yüzyılın son çeyreğine kadar
olan dönemde Avrupalı
güçlerin, başta Habsburgların
Osmanlı Devleti’nden toprak
almakla birlikte Dersaadet’e
gelemediklerini ifade etmektir.
Tarihin Savunusu
veya Tarihçilik
Mesleğ
Marc Bloch
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 109
Ruslar, Osmanlı’nın 18. yüzyıl Ruslar müsaade etmedi; artık
son çeyreğinden itibaren hem Osmanlı Devleti bitiyordu.
Kırım ve Balkan topraklarını Bunu gören Churchill Birinci
alıp, buralardaki halkları isyana Dünya Savaşı’nda (Mart 1915)
teşvik etmeğe başladıkları Çanakkale’den girme teşebbüsü
1878-9 savaşında da Yeşilköy’e yaptı: İngiliz-Fransız ortak
(Aya Stafanos’a) kadar gelip bir donanması kayıplarla geri
de anıt yaptılar, ama daha ileri döndü, kara savaşları başladı.
gitmelerine İngiltere müsaade Ancak, Mondros Mütarekesi’yle
etmedi ve hediyesi olarak Kıbrıs Osmanlı teslim anlaşması (1918)
idaresini aldı. Birinci Balkan imzalayınca Müttefik Donanması
Savaşı’nda da Bulgarlar, Çatalca Boğazı doldurdu. Sonra da
önlerine geldilerse de, bu kez “Geldikleri gibi gittiler.”
Mantık
William Stanley
Jevons
110
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 Perspektif

Arda Tunca
Ekonomist
ardatunca71@yahoo.com

Yükselen Korumacılık ve Sanayi

Politikaları Dönemi

İklim değişikliği, demografik gelişmeler, hızlanan dijital dönüşüm, tedarik zincirlerinin

kırılganlıklarını önleme amacı ve artan jeopolitik gerilimler sanayi politikalarının geri
dönüşündeki ana nedenler olarak karşımıza çıkıyor.

Giriş ilişkin gerekçeler iç içe geçmiş amacıyla belirli sektörlere

durumda. yönelik destekleyici ekonomi
Küresel ekonomide eğilimler
İhracat yasaklarının, politikaları uyguladıklarını
değişiyor. Küreselleşmenin
ithalatta uygulamaya sokulan gözlemlemekteyiz. Bu
ya da küreselleşmiş dünya
yeni tarifelerin ve yatırım politikaların bazı örneklerini
ekonomisinin sahip olduğu
kısıtlamalarının yaygınlaştığına sıralayabiliriz: Amerika
özellikler bir süredir önemli
tanıklık etmekteyiz. Avrupa, Birleşik Devletleri’nde (ABD)
değişimler göstermeye
ABD, Hindistan, Çin vs. araştırmalara destek vermek
başladı. Ortaya çıkan değişim
uluslararası ticarette korumacılık suretiyle yarı iletken üretimini
korumacılık eğilimlerinin bir
sonucu olarak karşımıza çıkıyor. özelliği taşıyan çok sayıda artırmak amacıyla “CHIPS and
Küreselleşme, tersine evrilen bir uygulamayı hayata geçirdiler Science Act”, Avrupa Birliği’nde
sürece girmiş bulunuyor. (International Monetary Fund, (AB) iklim değişimine karşı
2024). ABD ve Çin arasındaki önlemler içeren “Green Deal
Korumacılık eğilimlerini ilk
ticaret savaşıyla başlayan süreç Industrial Plan”, Japonya’da “The
olarak ortaya çıkaran unsurun
çok sayıda başka unsurun New Direction on Economy
ABD ile Çin arasındaki ticaret
devreye girmesiyle hız kazandı. and Industrial Policy”, Kore’de
savaşı olduğunu belirtmek
“K-Chips Act”, başta Çin olmak
günlük ekonomi haberlerini
Sanayi Politikalarının üzere çok sayıda gelişmekte
düzenli olarak takip eden
hiç kimse için iddialı bir tez
Yükselişi olan ülkede belirli sanayi
olmayacaktır. Korumacılık Bugün, çok sayıda ülkenin kollarını desteklemeye yönelik
eğilimlerinin arkasında, inovasyonu desteklemek ve düzenlemeler.
ekonomik ve uluslararası siyasete böylece verimlilik artırmak

Grafik I. Kaynak: https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2024/04/10/industrial-
policy-is-not-a-magic-cure-for-slow-growth
Sanayi politikaları özellikle
2010’ların başlarından itibaren
ilgi görmeye başlamıştır. Ancak,
COVID-19 krizi, küresel
düzeyde yükselen jeopolitik
istikrarsızlıklar ve yeşil
dönüşüm zorunluluğu sanayi
politikalarının uygulanmasına
yön veren temel unsurlar
olmuşlardır (International
Monetary Fund, 2024).
Sanayi politikalarının
inovasyonu, verimliliği ve refah
düzeyini artırması bazı şartlara
bağlı bulunmaktadır (Dabla-
Norris, vd., 2024):
1. Hedeflenen sektörlerin
ölçülebilir sosyal fayda
sağlayabilecek olması.
Örneğin, düşen karbon
salımı elde edilebilmesi
veya farklı sektörlere bilgi
dağılımının mümkün
olabilmesi.
2. Politikaların yabancı
firmalara ülkenin
Perspektif
firmalarıyla eşit uygulamalar
ortaya koyması.
3. Hükümetin söz konusu
sanayi politikalarını
yönetecek kapasiteye sahip
olması.
Belirli şartları yerine getiremeyen
sanayi politikalarının tarihte
çok sayıda başarısız örneği
bulunmaktadır. Belirli
sektörlerin kamu kaynaklarıyla
sübvanse edilmesi ve/veya vergi
avantajlarıyla desteklenmesi,
başarısızlık durumunda
kaynakların yanlış yönlendirilmiş
olması nedeniyle kaynak
israfı ve sosyal adaletsizlikle
sonuçlanacaktır (Krueger ve
Tuncer, 1982). Bu nedenle,
sanayi politikalarının başarısında
siyasi ahlâkın ve şeffalığın rolü
büyüktür.
Yukarıda belirtilen ikinci
maddenin sanayi politikalarında
özel önemi bulunmaktadır. Zira,
sanayi politikalarının zorunlu
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 111
kıldığı yeni teknolojilerin
ya da bilginin ülke içindeki
kullanımı dış ülkelerdeki
firmalarla işbirliklerini zorunlu
kılabilir. Belirli sektörlerin
sanayi politikaları çerçevesinde
desteklenmesi sürecinde,
uluslararası rekabetin bir
parçası olan ürün geliştirme
faaliyetleri sanayi politikalarına
başlandığı dönemde var olmayan
teknolojilerin geliştirilmesini
gerektirebilir.
Sanayi politikalarının
uygulamalarında, araştırma
ve geliştirme geleneği belirli
bir düzeyin üstünde olan
ülkelerin rekabette avantajları
olduğu muhakkaktır (Cherif ve
Hasanov, 2019). Ayrıca, eğitim
ve hukuki altyapısı uluslararası
işbirliklerine izin veren,
borçluluğu yönetilebilir düzey
ve durumda olan ülkelerin de
sanayi politikalarının başarı şansı
göreceli olarak daha yüksektir.
Sanayi politikaları uygulayan
ülkeler hiç kuşku yok ki başka
ülkelerin de uluslararası rekabet
koşullarında yeni stratejiler
uygulamalarına neden olacaktır.
Nitekim, sanayi politikalarının
yükselişe geçme nedenlerinin
önemli olanlarından biri de
budur. Grafik – I’de görülen
yükseliş dikkat çekicidir. Ortaya
çıkan manzara, küresel ticaretin
istikrarını ve ekonomilerin
entegrasyonunu zayıflatıcı
unsurlara işaret etmektedir.
Sanayi politikalarının özellikle
gelişmiş ülke ekonomilerinde
yükselişe geçmesi de gelişmekte
olan ülkelerin uluslararası
112
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
rekabetteki şanslarını
değerlendirmeye tabi tutmak
açısından önemlidir.
1980’lerde Gelişen
Yaklaşımlar
1980’lerin ortalarına kadar
hakim eğilim, ithal ikamesine
dayalı bir sanayi modeliyle
ülkelerin kendilerini dış
ticaretten gelebilecek
risklere karşı korumalarına
dayanmaktaydı. 1980’lerin
ortalarından sonra, kamu
müdahalelerine dayalı sanayi
politikalarının ekonomiler için
riskli ve yanlış yönlendirici
olduğu görüşü yayıldı. Buna
göre, bir hükümetin görevi
makroekonomik dengeyi
tesis etmek, altyapı ve eğitim
yatırımları yapmak ve özel
sektörün faaliyetlerine katkı
sunacak bir iş ortamını ülkeye
sunabilmekti.
Sanayi politikaları, 1980’lerin
ortasından itibaren küresel
boyutta hakimiyeti ele geçiren
yeni anlayışla çatışan niteliklere
sahipti. Bu nedenle, 1990’ların
başlarından itibaren gündemden
düşmeye başladı. 1980’lerin
sanayi politikaları yapısal
reform kavramıyla beraber ele
alınmaktaydı. 1990’lardan sonra
ise anlam değiştirerek ticarette
ve kanunlarda liberalleşme,
kamu kurum ve kuruluşlarının
özelleştirilmesi ve iş ile
eğitim ortamının özel kesimi
destekleyici nitelik kazanmasına
yönelik uygulamalara dönüştü
(Cherif, vd., 2020). Dolayısıyla,
Perspektif
korumacılık kavramını
içermeyen bir tanıma evrildi.
Küresel ekonomik düzende
yaşanmakta olan tarihi
dönüşümde, korumacılık
uygulamaları da zayıflama
sürecinde tanım değiştirerek
kalıcı niteliklerden geçici
niteliklere büründü. Zayıflayan
korumacılık “yeni korumacılık”
olarak tanımlanmaya başlandı
(Ethier ve Fischer, 1987).
1990’lardan sonra, sanayi
politikaları ve korumacılık
kavramları yeni gelişen anlayışın
yarattığı küresel ekonomik
gelişmelerin etkisiyle doğal
olarak gündemden düştü. Bugün,
sanayi politikalarının Grafik –
I’de görüldüğü üzere yeniden
gündeme geldiğini görmekteyiz.
Güncel Küresel
Gelişmeler
Sanayi politikalarının yeniden
uygulama bulması ve gündeme
gelmesinde çok sayıda
unsurun etkisi bulunuyor.
İklim değişikliği, demografik
gelişmeler, hızlanan dijital
dönüşüm, tedarik zincirlerinin
kırılganlıklarını önleme amacı ve
artan jeopolitik gerilimler sanayi
politikalarının geri dönüşündeki
ana nedenler olarak karşımıza
çıkıyor.
Sanayi politikalarına yönelimin
ivme kazanması takriben 2017-
2018’de ABD ile Çin arasında
ortaya çıkan ticaret savaşına denk
gelmektedir (The Economist,
2018). Süreç, önce ABD’nin, daha
sonra Çin’in karşılıklı olarak belli
ürünlere gümrük tarifelerini
devreye almalarıyla başlamıştır.
COVID-19 kriziyle beraber
yaşanan arz ve talep şokları
tedarik zincirlerinin
kırılganlığına ilişkin çok
sayıda konu başlığını gündeme
getirmiştir. Tedarik zincirlerinin
üzerinde artan baskıyla dünya
genelinde Çin’e bağımlılığın
yüksek ve riskli bir noktaya
ulaştığı fark edilmiştir (Kuttner,
2022).
Tedarik zincirleri üzerinde
oluşan baskı, Grafik – II’de
görülmektedir. Federal Bank of
New York tarafından hazırlanan
küresel tedarik zinciri baskı
endeksine göre, yukarıda
değinilen 2017-2018 yılları ve
2020’de ortaya çıkan COVID-19
sonrasındaki döneme ilişkin
seyir çarpıcıdır.
Tedarik zincirlerine ilişkin en
fazla gündeme gelen ve günümüz
üretim teknolojilerinde stratejik
önemi büyük olan ürün grubu
yarı iletkenler olmuştur. Ticaret
savaşlarına ve COVID-19
krizinin yarattığı arz şokuna
ek olarak Çin ve ABD arasında
Tayvan nedeniyle yaşanan
jeopolitik gerilim günümüz
teknolojik koşullarında önemi
büyük olan yarı iletkenlerin
tedarik edilmesinde zorluk
yaşanması potansiyelini ortaya
çıkarmıştır. Tayvan, yarı
iletken üretiminde dünya lideri
konumundadır (CNBC, 2024).
Tedarik zincirlerine ilişkin
bir başka baskı unsuru Rusya
ile Ukrayna arasında Şubat
2022’de başlayan savaş nedeniyle

Grafik – II Kaynak: https://www.newyorkfed.org/research/policy/gscpi#/interactive
oluşmuştur. Savaş, enerji ve gıda
endüstrilerinde çok yönlü etkiler
yaratarak korumacı eğilimlerin
oluşmasının temel nedenlerinden
birine dönüşmüştür (The
Economist, 13 November 2023).
Son olarak, küresel ekonomik
gelişmelere enerji sektörü
özelinde yön veren olumsuz
gelişme, Ekim 2023’te İsrail ve
Hamas arasında çıkan savaş
olmuştur.
Sonuç
Güncel küresel gelişmelerin
önemli ekonomik sonuçları söz
konusudur. Gelişmiş ülkelerin
başı çektiği sanayi politikalarının
önemli etkileri özellikle ABD, AB
ve Çin özelinde incelenmelidir.
Zira bu ekonomiler, ortaya çıkan
yeni eğilimler çerçevesinde
küresel ekonomiyi en önemli
boyutta etkileme gücüne
sahip olanlar olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Perspektif
1990’da küresel üretimin
%25’ini gerçekleştirmekte
olan ABD, 2023 itibarıyla
Çin’in yükselişine rağmen
konumunu korumaktadır.
Ancak, G7 ülkeleri içindeki payı
aynı dönemde %40’tan %58’e
yükselmiştir (The Economist, 13
April 2023).
ABD, yukarıda belirtilen tüm
jeopolitik riskler karşısında net
enerji ihracatçısı konumunda
olması nedeniyle sanayi
politikaları uygulamalarının
arttığı ve korumacılık
eğilimlerinin yükselişte olduğu
bir süreçte ekonomik olarak
avantajlı bir noktadadır. 2021
sonu ve 2022 boyunca enerji
fiyatları Avrupa ülklelerinde
%20’ye varan artışlar yaşarken,
ABD %3-4 civarında bir artışla
karşı karşıya kalmıştır (BBC,
2024).
Çin, yürütmekte olduğu sanayi
politikaları çerçevesinde bazı
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 113
sektörleri önemli düzeylerde
sübvanse etmektedir. Bu
sektörlerin önemlilerinden biri
elektrikli araçlar sektörüdür.
Çin’in sübvansiyonları AB’de ve
özellikle Almanya’da rahatsızlık
yaratmaktadır. Avrupa’nın
Çin’den gerçekleştirdiği elektrikli
araç ithalatı 2020’de 1.6$ milyar
iken, 2023’te 11.5$ milyar olarak
gerçekleşmiştir. Çin’de üretilen
elektrikli araçların Avrupa
piyasasındaki payı bu dönemde
dört kattan fazla aratarak %8’e
ulaşmıştır. Beklentiler, pazar
payının 2027’ye kadar %20
’ye çıkacağı yönündedir (The
Financial Times, 29 April 2024).
Çin’in tüm sektörlerine sağladığı
sübvansiyonların OECD
ülkeleriyle kıyaslandığında,
kıyaslama yapılan ülkelere
göre üç ilâ dokuz kat arasında
değiştiği tahmin edilmektedir
(Kiel Institute for the World
Economy, 2024).
114
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Çin, geçmiş dönemlere göre
göreceli olarak düşmüş bir
büyüme oranıyla, üretimde
fazla kapasite koşullarıyla
ve deflasyonist bir ortamda
ekonomisini yönetmektedir.
Dünya nüfusunun yaklaşık
olarak %16,5’ine sahip olması,
Çin ekonomisini küresel
düzeyde özel bir noktada
konumlandırmaktadır. Çin’in
uygulamakta olduğu politikalar,
AB’nin lider ekonomisi
konumundaki Almanya
için önemli zorluklar ortaya
koymaktadır.
Bu yazı boyunca dile getirilen
gelişmelerin belki de en zor
stratejik noktaya getirdiği
ülkelerden biri Almanya’dır.
Almanya, dünyanın dördüncü
büyük ekonomisidir. Yukarıda
anlatılan gelişmeler ışığındaki
değişim sürecinde Almanya,
enerjide Rusya’ya (The
Economist, 04 May 2022) belirli
ürünlerin tedarik zincirlerinde ve
ihracatta Çin’e bağımlılığıyla (The
Financial Times, 14 April 2024
ve 13 July 2023) farklı açılımlara
yönelmek durumundadır
(Barron’s, 2024).
Bu yazıda dile getirilen küresel
boyutta sanayi politikalarına
yönelimin ve bu çerçevede
ortaya çıkan küresel gelişmelerin
Türkiye tarafından da detaylı
olarak irdelenmesi, anlaşılması
ve gereken ekonomik
reform adımlarının kaynak
israfı yaratmayacak şekilde
belirlenmesi tarihsel boyutu olan
bir öneme sahiptir.
Perspektif
Kaynakça
Barron’s. 16 February 2024.
Germany, the High Priest of
Structural Reform, Needs a Taste
of Its Own Medicine.
BBC. 13 February 2024. Why US
economy is powering ahead of
Europe’s.
Cherif, R., Hasanov, F. 2019. The
Return of the Policy That Shall
Not Be Named: Principles of
Industrial Policy. IMF Working
Papers 19/74. International
Monetary Fund.
Cherif, R., Engher, M., Hasanov, F.
2020. Crouching Beliefs, Hidden
Biases: The Rise and Fall of
Growth Narratives. IMF Working
Paper. WP/20/228.
CNBC. 12 January 2024. Taiwan’s
strength in semiconductors could
be its ‘Achilles heel,’ economist
says.
Dabla-Norris, E., Garcia-Macia, D.,
Gaspar, V., Liu, L. 2024. Industrial
Policy Is Not a Magic Cure
for Slow Growth. IMF Blog.
https://www.imf.org/en/Blogs/
Articles/2024/04/10/industrial-
policy-is-not-a-magic-cure-for-
slow-growth
Ethier, W. J., Fischer, R. D. 1987.
The New Protectionism. Journal
of International Economic
Integration, Vol. 2, No. 2, pp.
1-11.
Federal Reserve Bank of New York.
Global Supply Chain Pressure
Index (GSCPI). https://www.
newyorkfed.org/research/policy/
gscpi#/interactive
Krueger, A. O., Tuncer, B. 1982.
An Empirical Test of the Infant
Industry Argument. The
American Economic Review. Vol.
72, No. 5, pp. 1142-1152.
Kuttner, R. 01 February 2022.
China: Epicenter of the Supply
Chain Crisis. The American
Prospect.
OECD. 04 August 2022. The
supply of critical raw materials
endangered by Russia’s war on
Ukraine. OECD Policy Responses
on the Impacts of the War in
Ukraine.
International Monetary Fund. 11
March 2024. Industrial Policy
Coverage in IMF Surveillance—
Broad Considerations. Policy
Paper No. 2024/008.
Kiel Institute for the World
Economy. 10 April 2024. China’s
Massive Subsidies for Green
Technologies.
The Economist. 07 April 2018. A
trade war between America and
China takes shape.
The Economist. 04 May 2022. How
heavily does Germany rely on
Russian energy?
The Economist. 13 April 2023.
The lessons from America’s
astonishing economic record.
The Economist. 13 November 2023.
An onslaught of protectionism
will change global trade.
The Financial Times. 13 July 2023.
Germany warns companies to
reduce dependence on China.
The Financial Times. 14 April 2024.
German companies’ dependence
on China will last decades, warns
Siemens.
The Financial Times. 29 April 2024.
EU would need 50% tariffs to
curb imports of Chinese electric
cars.
 Sanattan Yansımalar
Röportaj: Prof. Dr. Murat Gülsoy
Doç. Dr. Gülçin Elif Yücel’in Sanattan Yansımalar köşesinde bu ayki konuğu akademisyen ve
yazar Prof. Dr. Murat Gülsoy.
“İlkelerden vazgeçtiğiniz an,
artık akademik hüviyetiniz
kaybolur.”
90’lı yıllarda anlatı bilimine
merak uyanıyor içinde. “Zihin
nasıl kuruyor ve nasıl çalışıyor?”
sorularına cevap arayarak yola
çıkıyor. Ekim 1991’de gencecik
bir yüksek lisans öğrencisiyken
Aktüel Dergisi’nde “Romantik
Bilimciler: Dikkat edin,
beyinlerinizle uğraşıyorlar”
diye bir haber çıkıyor. O
dönemde kalemine güvendiği
arkadaşlarıyla çıkardığı “Hayalet
Gemi” isimli dergi ile başlayan
süreç, ciddi bir Murat Gülsoy
külliyatına dönüşüyor. Hem
yazan, hem yazmak üzerine kafa
yoran, hem de nasıl yazılabilir
sorusuna cevap vermeye çalışan
biri. Diğer deyişle, sadece
anlatılana değil, anlatılmak
istenenin nasıl anlatıldığına da
önem veren bir akademisyen
ve yazar. Mayıs 2024 sayısında
konuğumuz Prof. Dr. Murat
Gülsoy.
Kabataş Erkek Lisesi’nde
tamamladığı lise eğitiminin
ardından Boğaziçi Üniversitesi
Elektronik Mühendisliği’nde
lisans ve aynı üniversitenin
Psikoloji Bölümü’nde “Face-
Specific Evoked Brain
Potentials” (İnsan Yüzlerine
İlişkin Uyarılmış Beyin
Potansiyelleri) başlıklı tezi ile
yüksek lisans derecelerini almış;
doktorasını İTÜ Biyomedikal
Mühendisliği’nde biyo-tıp için
laser sistemleri üzerine tez
yazarak tamamlamıştır. 1993-
2023 yılları arasında Boğaziçi
Üniversitesi’nde öğretim üyesi
olarak görev yapmıştır. 2004-
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 115
Gülçin Elif Yücel
Beykent Üniversitesi
elifyucel@beykent.edu.tr
2021 yılları arasında Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi’nin yayın
kurulu başkanlığı ve 2015-
2023 yılları arasında Boğaziçi
Üniversitesi Nâzım Hikmet
Kültür ve Sanat Araştırma
Merkezi Müdürlüğü görevinde
bulunmuştur.
Çeşitli dillere çevrilen öykü ve
romanları birçok ulusal ödüle
layık görülmüştür. 2001 Sait Faik
Hikâye Armağanı “Bu Kitabı
Çalın” adlı kitabına, 2004 Yunus
Nadi Roman Ödülü “Bu Filmin
Kötü Adamı Benim”, 2013 Notre
Dame de Sion ödülü “Baba,
Oğul ve Kutsal Roman”, 2014
Sedat Simavi Edebiyat Ödülü
“Gölgeler ve Hayaller Şehrinde”
adlı romanlarına verilmiştir.
Son kitabı “Ressam Vasıf ’ın
Gizli Aşklar Tarihi” 2023 yılında
yayımlanmıştır. 2003 yılından
116
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
beri yaratıcı yazarlık eğitimi
vermekte; yaratıcı yazarlık
üzerine kaleme almış olduğu
“Büyübozumu: Yaratıcı Yazarlık”
bu alanda önde gelen kitap olma
özelliğini taşımaktadır.
ƒ Gülçin Elif Yücel: Hocam hoş
geldiniz.
▶ Murat Gülsoy: Teşekkür
ederim, hoş buldum.
ƒ “Liyakat sorunu” diyeceğim
Hocam ama sanırım ikimiz de
susmayız konuşmaya başlarsak.
Eylül 2023 itibarıyla hiçbir
gerekçe gösterilmeden Boğaziçi
Üniversitesi’ne girişiniz yasaklandı.
İnsanın yıllarca emek verdiği
kurumda yaşanan olumsuzlukları
görmesi geleceğe dair umudunuzu
zedeledi mi? Bir gün “Oradaydım
ve iyi ki ses çıkardım” diyeceğinize
inanıyor musunuz?
▶ Tabii ki inanıyorum. İyi ki
ses çıkardık ve direndik. Hâlâ
direniyoruz. Benim emekli olmam
direnişin bittiği anlamına gelmiyor.
Kamuoyu oluşturmak, insanları
bilgilendirmek hepsi bu direnişin
birer parçası. Öğle arasında
rektörlüğe sırtına dönme, bütün
bunların bitmediğini ve sürdüğünü
gösteren sembolik bir davranış. Bu
duruş devam edecek. Eğer işler çok
çok kötü giderse ve üniversitenin
Sanattan Yansımalar
bütün hocalarını değiştirebilirlerse,
belki o zaman Boğaziçi
Üniversitesi’nin bitmiş ya da
değişmiş olduğunu söyleyebiliriz
ama ben öyle bir şey olabileceğine
inanmıyorum. Evet, yara alıyor. Şu
anda yapılanlar son derece usulsüz,
hukuksuz. Bütün bunlar sorun.
Geri döndürülmesinin bir kısmı
mümkün, bir kısmı biraz daha zor
olabilir. Ancak şu önemli. Bizim
burada yaratmış olduğumuz bir
kurumsal bellek var. Bu bizimle
geçen sene ya da evvelki sene
başlamadı. Biz bu kurumsal belleğe
sahibiz, çünkü bizim üniversitenin
evrensel akademik ilkelere bağlı,
katılımcı bir yönetim şekli vardı.
1993’te genç bir hoca olarak
göreve başladığımda karşımdaki
manzara şuydu: Her dönem, bütün
hocaların katıldığı, rektörlük
ve yönetimin sunum yaptığı
ve eleştirileri cevapladığı genel
kurullar yapılırdı. Melih Bulu
atanana kadar. Sonuçta Ankara
ile, YÖK ile vs. bir sürü konu,
hepsi burada şeffaf bir şekilde
tartışılır, eleştirilir, dinlenirdi.
Kimsenin aklından “Sen niye
konuşuyorsun? O profesör, sen
yardımcı doçensin” gibi bir şey
zaten geçmezdi. Ben çok genç
bir öğretim görevlisi olarak
başladığım yıllarda bile istediğim
konuda söz alıp konuşabilirdim.
Şimdi bu ne demek? Ben 93’ten
itibaren buna tanığım. İşte
2023’e kadar, yani 30 yıllık bir
yönetim belleği oluşuyor. Bundan
öncesi de var. Bundan öncesi, 80
sonrasında yine benzer bir biçimde
dışarıdan bir rektör atanmıştı
üniversiteye. Rektör atamalarını
o zamanlar YÖK belirliyordu
ve Cumhurbaşkanlığı’na
sunuluyordu. Bizim o dönemki
hocalarımız buna itiraz ettiler.
“Biz kendi üniversitelerimizin
rektörünü kendimiz belirlemek
istiyoruz,” dediler. 2016’ya kadar
bütün üniversiteler, sadece
Boğaziçi Üniversitesi değil,
kendileri üçer rektör tespit
edip YÖK’e gönderir ve o da
yukarıya Cumhurbaşkanı’na
sunardı. Boğaziçi Üniversitesi
hocalarının o tarihteki yani 90’lı
yıllarının başında yaptıkları
mücadele ile kazanılmış bir haktır
bu. Boğaziçi Üniversitesi’nin
uzaktan çok garip bir imajı oldu
maalesef. Sanki tuzu kuru, hiçbir
şeyle ilgilenmeyen, Türkiye
gerçeklerinden uzak gibi. Bu çok
yanlış bir düşünce. Türkiye’de
üniversitenin gelişiminde Boğaziçi
Üniversitesi hocalarının çok çok
önemli katkıları var. 71’de devlet
üniversitesi oluyor zaten. 71’den
 Sanattan Yansımalar
2021’e kadar 50 yıllık bir mazisi
var aslında. Tamam 160 yıllık
bir geleneğin üstünde oturuyor
ama Boğaziçi’ni Boğaziçi yapan
50 yıllık devlet üniversitesi olma
hâli. Burada sadece benim değil,
bizim kuşakların, bizden önceki
kuşakların katkısı büyük. 2016’da
%86 oy ile seçtiğimiz rektörümüz
atanmadı. Onun yardımcısı atandı.
O tarihte kendi iç dinamiklerimizle
bu gelen baskıyı göğüslemeye
çalıştık. Atanan arkadaşımız
da Ankara’dan gelen paraşütle
buraya hocaların atanmasına ya
da üniversitenin zararına olacak
taleplere direndi. Bu yüzden de
2021’de ataması yenilenmedi ve
dışarıdan liyakatsiz bir rektör
atandı; 6 ay dayanabildi. Şimdi
üniversitenin sitesinde adı bile
yok, o 6 ay hiç yaşanmamış
gibi. Ama tarihte yerini aldı bu
atama. Daha sonra üniversite
17 tane aday çıkardı, bunlardan
biri rektör olabilir diye. Ancak
%95 güvensizlik oyu verdiğimiz
Naci İnci atandı ne yazık ki.
Ondan sonra büyük yıkım
başladı. Bir gecede kimseye
sorulmadan kurulan fakülteler,
enstitüler, bölümlerin haberi
olmadan paraşütle bölümlere inen
liyakatsiz hocalar… Bu yüzden
üniversitenin tüm bileşenleri
hayır dedi, tepki gösterdi, protesto
etti; etmeye de devam ediyor.
Maalesef öğrencilerimizin üzerinde
çok büyük baskılar yapıldı.
Hapislere atıldı. Kampüslere
alınmadı. Mahkemeler bile bu
hukuksuzlukları tespit ettiler. Bir
kısmı yurt dışına gitmek zorunda
kaldı. Bütün bunlar hakikaten çok
haksızcaydı. “Niye böyle oldu?
Keşke bunları yapmasaydık da
kabul etseydik” gibi bir şey söz
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 117
konusu bile değil. Türkiye’nin
geleceğe ilişkin bir umudu, bir
şansı varsa, bunları elindeki
sağlam kurumlara ve ilkelere
sahip çıkmasından alıyor. Sonuçta
Türkiye bence olumlu bir yöne
doğru gidecek. Üniversite çok
kompleks bir yapıdır. Mevcut
anayasayla üniversitenin özerkliği
garanti altına alınmıştır, ama
işte biliyorsunuz ki anayasa
uygulanmıyor. O yüzden bu
sürdürülemez zaten. Burası çok
büyük bir ülke, çok dinamik bir
ülke. O zaman ne olacak? Tekrar o
hukuk devleti tesis edilecek, çünkü etmezsiniz. Biat niye edersiniz?
anayasa meselesi Türkiye’nin Çaresizlikten. Başka bir seçeneğiniz
dünkü meselesi değil, çok geniş bir yoktur, yani size bahşediliyordur
tarihi var. Her zaman bir direnç var pozisyonlarınız. İşte bizim
ama işte bu bir mücadele meselesi. bulunduğumuz pozisyonlar
O mücadeleyi yapanlar da geleceğe bahşedilmiş falan değildir. Herkes
katkı sunmuş oluyorlar. Yani orada liyakatıyla, şeffaf bir şekilde
hiçbir zaman keşkesi falan yok. ve atanma süreçleriyle gelmişti.
İyi ki de öyle yapmışım. Hocalar O yüzden de biat etmez tabii. Ve
dersleri durdurmadı, araştırmayı zaten seçeneği de vardır. Başka bir
durdurmadı, çünkü bizim asıl iş yapar, başka bir yerde iş bulur.
sorumluluğumuz öğrencilerimize Yine de o ilkelerden vazgeçmez.
karşı bir kere. Öğrencilerin bu O ilkelerden vazgeçtiğiniz an,
üniversiteyi yaşama hakkı var. Bir artık akademik hüviyetiniz
yandan bu direniş mücadelesinde kaybolur. Ama bu maalesef
bilimsel çalışmalarınızla
dünyada da şimdi büyük bir
ilgilenmek istiyorsunuz ancak
problem. Columbia Üniversitesi,
engelleniyorsunuz. Gitmeniz
Harvard Üniversitesi gibi seçkin
gereken yurtdışı toplantılara
birtakım üniversitelerde de siyasi
izin verilmiyor, atamalarınız
baskıların, polis şiddetinin var
yapılmıyor. Boğaziçi Üniversitesi
olduğunu görüyoruz. Dünyada
hiçbir zaman hoca bulma
neoliberalizmin geldiği noktada
konusunda zorluk çekmedi.
Türkiye’nin en sıkıntılı üniversite aslında sistemin çok da
zamanlarında bile yurtdışından sevdiği bir şey değil. Üniversite
parlak akademisyenler hocası deyince artık akla bir
Boğaziçi’ne gelmeye devam entelektüel gelmiyor. İş insanı
ettiler. Boğaziçi tersine beyin gibi bir proje üretmesi, yani bir
göçü sağlayabildiğimiz bir sanayiye hizmet etmesi gibi şeyler.
yerdi. Bu insanlar dünyanın her Üniversite onları da yapabilir
yerinde iş bulabilirlerdi. Zaten ama asıl misyonu eleştirel aklı
liyakatiniz olduğu zaman gidip biat güçlendirmektir.
118
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
ƒ Şimdi onu soracaktım
Hocam. Bir röportajınızda; “Artık
üniversitedeki profesörün entelektüel
olması beklenmiyor hatta negatif
bir şey oluyor. Dolayısıyla fil dişi
kuleye ihtiyaç vardır” diyorsunuz.
Bu durumda, iktidar zihinleri nasıl
kurgulamak istiyor?
▶ İşte mümkünse hiçbir şeyi
sorgulamadan kabul edecek
ya da teslim olacak. Anlattığı
bütün hikâyelere inanacak
bireyler ister bütün iktidarlar.
Zamanında Sovyetler de bunu
istiyordu, Nazi Almanya’sı da
bunu istiyordu, kapitalist Amerika
da bunu ister. Mutlaka totaliter
olması gerekmiyor rejimin.
Rejimlerin hepsi bir biçimde
bir yanılsama üretiyor ve onun
satın alınmasını istiyor kendi
piyasa tabirleriyle. Ama işte
entelektüellerin, sanatçıların,
aydınların işlevi bütün bunların
maskesini düşürmek, nasıl
Sanattan Yansımalar
diyor. Sizin hayat tanımınızda mı
Vasıf gibi?
▶ Tabii birçok söylediğine ben
de katılırım ama Vasıf farklı bir
karakter. Korku ve arzu çok temel
itkiler ama sanatla ve felsefeyle
bunları inceltiyoruz. Önemli
olan o. Yani niye sanata ihtiyaç
duyuyoruz? Niye sadece bilimle
veya teknolojiyle yetinemiyoruz?
Niye felsefeye hâlâ ihtiyaç
duyuyoruz? Ya da edebiyata niye
ihtiyacımız var? Bütün bunlar, işte
o korkuların, arzuların inceltilmesi.
Başkasının ne hissettiğini,
başkalarının nasıl bunlarla
başa çıktığını öğreniyoruz. Ve
başkasının dünyasına girebilmek
o kadar önemli ki. O tabular, o
ötekileştirmeler, kutuplaştırmalar
yok olup gidiyor. O yüzden otoriter
tabir ederseniz, yani söylenenin iktidarların hiç sevmediği şey
ne? Kozmopolitlik, çok seslilik,
arkasında söylenmeyenlerin
çok renklilik. Peki sevilen ne?
olabileceği kuşkusunu beslemek.
Üniforma. Değil mi? Militarizmi
Bu da dilde olan bir şey. İşte
kast etmiyorum. Yani herkesin
edebiyatın önemi orada ortaya
tek tip olması, ayırt edilemez
çıkıyor. Zaten sofistike edebiyat
olması. Giyim kuşam modaları
eserlerini okuyarak dilin
da bir tür üniforma üretir; hatta
imkânlarını keşfedersiniz, zihinsel
araçlarınızı geliştirirsiniz. Yüksek
edebiyat ve sanat o yüzden
iktidarların kuşkuyla baktığı,
itibarsızlaştırmaya çalıştığı
alanlardır. Sabun köpüğü gibi
içi boş üretimlerin sahiplerinin
sanatçı olarak iktidar çevrelerinde
itibar görmesinin nedeni de budur.
ƒ Sizinle ilgili okumalar
yaptığımda iki temadan bahsederek
Orwell’in 1984 romanına vurgu
yapıyorsunuz: Arzu ve Korku.
“Ressam Vasıf ’ın Gizli Aşklar Tarihi”
romanınızda da Vasıf karakteri
“Hayat dediğimiz, arzuların ve
korkuların hiç durmayan savaşıdır”
 Sanattan Yansımalar
dayatılan fiziksel görünüm ve
estetik de… Böylece kimsenin
vazgeçilmez olmadığı bir dünyada
bulursunuz kendinizi. “Her
an her şeyi kaybedebilirim ve
benim yerimi dolduracak biri
var, çünkü benim zaten kendime
has bir özelliğim yok.” İktidarlar
için şahane bir şey bu. Böyle bir
risk içeriyor yaşadığımız dünya.
İşte yüksek sanat ve edebiyat
bizi tek tipleşmeye karşı korur;
kutuplaşmanın da panzehiridir.
ƒ “Öyle Güzel Bir Yer ki”
romanınızda İstanbul’un değişimiyle
ruh hâlimizin değişimini paralel
vermişsiniz. Burada ana karakter
gitmek istemiyor aslında, ancak
bulunduğu yer eskiyor ve artık
onu tamir edemeyeceğini anlıyor.
Günümüzün ruh hâli adeta. Siz
çok iyi bir lisede ve çok iyi bir
üniversitede okudunuz. Hiç gitmek
istediniz mi?
▶ Bu biraz insanların kendi
kişisel dünyayla kurdukları
ilişki. Ben okuduğum tarihlerde
sınıf arkadaşlarımın yarısından
çoğu gitmeyi planlıyordu. 84-89
arasında üniversiteyi okudum.
Tabii o zamanlar liseden sonra
gitmek kolay bir şey değildi.
Üniversiteyi yurt dışında okumak
ise çok az insana nasip olacak
bir şeydi, çünkü dünyada da
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 119
üniversite eğitimi bu
kadar yabancı öğrenciye
göre tasarlanmış
değildi. Bu da 2000
sonrasının bir trendi.
Bir sektör hâline geldi.
Yani gidip de şimdi siz
Fransa’da, Hollanda’da
ya da Almanya’da
İngilizce eğitim
yapan bir üniversite
bulabiliyorsunuz değil
mi? Ama 90’larda kolay
kolay bulunmuyordu
diye hatırlıyorum.
Çok daha temel bir
karar veriyorsunuz
o zaman. Yani çok
Aktüel Dergisi, Sayı: 14, Ekim 1991
daha yaşamsal bir karar
veriyorsunuz. Ben artık ▶ Zaten benim temel çizgim
oydu. Diğer yaptığım işleri de
hayatımı Amerika’da geçireceğim
ya da Avrupa’da. Ben bir ara seviyorum. En başından kararımı
doktora için düşündüm ama vermiştim: Bilimle de uğraşacağım
üniversite yıllarının başından bir yandan ama asıl edebiyatla
itibaren gitgide edebiyatla ilişkim uğraşacağım. Tercihlerimi
derinleşti. “Gitmek” demek, aslında edebiyattan vazgeçmemek
bu “dilden gitmek” demekti benim kanalından sürdürdüm. Ayrıca
için. Türkçe’den gitmek. Olmaz burada kalmanın benim için ayrı
mıydı? Olurdu tabii. Amerika’da bir önemi vardı: Diyelim ki gittiniz,
yaşayıp İngilizce yazabilirdim Amerika’da iyi bir laboratuvarda
belki. Bu başka birisi ama. hemen başladınız, çalışıyorsunuz,
Artık Murat değil o. Ben de bir bir projenin içindesiniz, çok
başkasına dönüşmek istemiyordum güzel bir şey. Ancak burada katkı
doğrusunu isterseniz. Kendimden sunmak da çok önemliydi. Mesela
memnundum. Kendi dünyamı, Biyomedikal Enstitüsü’nde işe
buradaki dünyamı seviyordum başladığım zaman, biyofotonik
sonuçta. Mesela müzikle veya laboratuvarı yoktu, dersi verenler
resimle uğraşan birisi için bu vardı ama bir lazer laboratuvarı
kararlar çok daha farklı olabilirdi. yoktu. Dolayısıyla da ben sıfırdan
Edebiyat dille yapılan bir şey. O birçok TÜBİTAK projesi yaparak
dilin içindesiniz. Ama bir ressam iki tane laboratuvar kurdum.
gidip istediği ülkede sergisini açar. Yani kişisel kariyerimin dışında
Hatta daha da hoş olur belki. bulunduğum ülkeye, kuruma katkı
sunmayı seven birisiyim. Nasıl ki
ƒ Sanki hiç mühendis Murat
Gülsoy olarak konuşmuyorsunuz. “Hayalet Gemi” dergisini çıkarmak
Edebiyatçı Murat Gülsoy konuşuyor benim için çok anlamlıydı,
hep. laboratuvar kurmak da çok
120
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
anlamlıydı. İkisi de eş düzeyde
duygular benim için.
ƒ Peki şu an gitmek isteyen
öğrencilere ne diyorsunuz?
▶ Kimseye ne gitme ne
dönme diyebilirim, hiç öyle bir
şey söylemem. Kimsenin de
söylemesinin doğru olduğunu
düşünmüyorum. İnsanların bir
tane hayatı var. Sonuçta onlar da
bunu en iyi şekilde değerlendirmek
isteyecekler. Önemli olan bizim
üstümüze düşeni yapmamız.
Koşulları en iyi hâle getirelim ki
gençler de gitmesinler. İnsan niye
evini terk eder? Şimdi diyorlar ki
çok göçmen geliyor. Bir bakmak
lazım değil mi? İnsan kendi
ülkesini niye terk eder? Orada
yaşayamayacağına inandığı için
terk eder. Oradaki koşullar çok
kötü olduğu için terk eder. Burayı
düzgün bir hukuk devleti hâline
getirebilirsek, o zaman kimse
gitmez. Gidenlerin de büyük
bölümü geri döner. Biz bugün
insan gibi yaşamayı talep ediyoruz.
Sanattan Yansımalar
ƒ Sizin gibi çoklu ilgi alanlarına uzmanlık dışındaki konularda da
sahip kişilerin her birine eşit pay kendini geliştirmek önemli. Bir
veremeyeceği için yaptıklarının
de şöyle bir şey var. Mesela ben
hakkını vermediği düşünülür. Hiç
böyle bir önyargıya maruz kaldınız yıllarca edebiyatla uğraştığımda
mı Hocam? Neden alanları koyu üniversitede yani biyomedikalde
çizgilerle birbirinden ayırmaya hiç söz etmiyordum. Öğrencilerle
meyilliyiz bu kadar?
hiç o konuları konuşmuyorduk.
▶ 19. yüzyıl uzmanlık çağıydı. Çok uzunca bir dönem benim
Belli ölçülerde uzmanlığın önemli yazar olduğumu bilmeyenler
olduğu doğrudur. Ancak bazı vardı. İkili bir hayatım vardı. Ama
durumlarda da farklı alanlar ile belli bir noktadan sonra birleşti
konuşabilen kişilerin yaratıcı işler tabii. 2003 yılında, o zamanki
ortaya koyması daha mümkün rektörümüz Ayşe Soysal dedi
hâle geliyor. Birden fazla ilgi alanı ki “Bilgi Üniversitesi güzel bir
olmak mutlaka bir dezavantaj yayınevi yaptı. Biz de yapalım,
olacak anlamına gelmez. Tam hatta daha iyisini yapmamız
tersi birbirini besleyebilir, gerek. Yayınevini sen yürüt.”
birbiriyle konuşabilir, birbirini
İşte zaten rekabet böyle bir şey.
dönüştürebilir. Yapılan işe bakmak
Daha iyi yapmak için rekabet.
lazım, sonuca bakmak lazım. Ben
Böylece şahane bir yayın kuruluyla
bir yerde edindiğim deneyimi
orada çok şey öğrenerek ve
öteki yere uyarlayabildiğimi
kendimi geliştirerek on yedi sene
düşünüyorum. Üniversiteye
Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi’ni
başladığım sırada tiyatroyla
ilgilendim örneğin. Tiyatroyla yürüttüm. 2021’den beri yeni kitap
ilgilenmek ne öğretiyor bana? yayınlamayan yani fiili olarak
Bir araya gelen insanlar beraber kapanan yayınevi, şimdi ise stokları
bir şey yapabiliyorlar, beraber bir tüketiyor. Ne editörü var ne bir
zihinsel üretimde bulunabiliyorlar. yayın kurulu...
Zaten üniversitelerde kulüplerde
kimi folklor yapar, kimi tiyatro
yapar, kimi dağcılık yapar. Asıl
önemli olan şey dağcılığı, tiyatroyu
öğrenmenin yanında, birlikte bir
şey yapabilmek. İşte bu birlikte
iş yapabilme bizi birlikte on yıl
yayınlanacak “Hayalet Gemi”
dergisini çıkarmaya götürdü. Dergi
çıkardığım zaman öğrendiğim,
kollektif iş yapabilme ahlâkı
ve adabı oldu. Benim temel
ilkem bildiklerimi paylaşıp
ama mümkünse de karşıdan bir
şeyler öğrenmeye çalışmaktır. Bu
beni çok geliştiriyor. O yüzden
uzmanlık meselesi evet önemli ama
 Sanattan Yansımalar
ƒ İnternette sizinle ilgili araştırma
yaparken 2016 yılında sizden
yaratıcı yazarlık dersi almış bir
kişinin yorumu ile karşılaştım ve
çok hoşuma gitti Hocam. Diyor ki
“Ulysses’i okumadığını söylemesi çok
hoşuma gitti. Bu söz, başkaları için
değil, kendi için yaşadığı izlenimi
verdi bana.” demiş. “Başkaları” ne
ifade ediyor sizin için?
▶ “Başkaları” kalabalık bir
kitle öncelikle. Başkalarına göre
yaşamaya, düşünmeye ya da
yazmaya kalkışırsa insan aslında
çok kısıtlanır. “Ne düşünecekler?
Acaba öyle mi derler, böyle mi
derler?” Kimden bahsediyoruz
belli değil. Örneğin 2000 yılında
çıkan “Bu Kitabı Çalın” isimli öykü
kitabımı 90’lı yıllarda yazdım.
Şimdi 20 yaşında olan insanların
okuduğundan çok daha önce
yazılmış metinler. Neyi düşünerek
yazacaktım ki zaten. O metinler
kendileri ayakta durabiliyorsa ne
âlâ.
ƒ Okur yorumlarını okur
musunuz?
▶ Erişebildiğim bir yerde
ise bakarım. Onlarla hiç
ilgilenmiyorum diye bir şey yok.
Önüme düşerse bakıyorum tabii.
Ancak, bu yönümü değiştirecek bir
etki yaratmıyor bende ya da “Bu
tarz bir konu çok tuttu, bir sonraki
romanı oradan ilerleteyim” gibi bir
şey yok.
ƒ Bu dediğiniz, konfor alanından
çıkmamak gibi bir şey olur bir nevi.
▶ Öyle olmaz zaten. Sadece
okurun beklentisine göre
yazamazsınız. Yani ben
yazamıyorum, çünkü yazdırtan
şeyin arkasında benim kişisel
deneyimlerimden kaynaklanan,
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 121
kafama takılmış bir
şey oluyor ve oradan
çıkıyor. Elimden gelenin
en iyisini yapayım ki
okurum bunu okusun,
anlasın derim. İdeal
olurum. Yani kendim
gibi birisi. Piyasa
değil. Niye yazıyorum?
Onun bir sebebi var,
bir motivasyonu var,
bir tarihi var. Benim
için çok önemli. Çok
mu satacak? Hayır,
biliyorum zaten. Örneğin
“Nisyan” isimli kitabım.
Daha en başından onun
çok daha az insana okumuştum, şimdi tekrar okuyorum”
ulaşacağını biliyordum. Önemli diyor da “ilk kez okuyorum”
olan, az insana ulaşacak olsa bile demiyor? Klasiklerin mutlaka
ulaştığı insanın beğenmesi. Hiç okunması gerekiyor baskısı mı
kimse beğenmediyse de yapılacak diyelim buna?
bir şey yok. Yani biraz ilişkilere
▶ Tabii bu kadar klasik şeyleri
benzetiyorum ben bunu. Duygusal
okumadan nasıl düşünüyorsun,
bir şey bu. Zorla güzellik olmaz
yazıyorsun, çiziyorsun derler.
sonuçta. Her kitabı da herkes
Bunların biliyorsunuz çocuklar
sevmez. Hani bazı kitapların neden
için, gençler için çeşit çeşit
daha çok sevildiğini elbette ki
versiyonları oluyor. Hiçbir şey
ben de hissediyorum, biliyorum.
olmazsa filmi oluyor. Yani sonuçta
Dersini verdiğim için tabii ki bunu
bu klasikler aslında kültürün
anlıyorum. Ama garantili yollarda
yapıtaşları. Dolayısıyla insanın
yürümek sanatsal tatmin vermez.
zamanında bir kısmını belki
ƒ Don Kişot nasıl Cervantes’in daha inceltilmiş versiyonlarından
önüne geçtiyse Ressam Vasıf da sizin okumuş olduğu varsayıldığı için
önünüze geçecek gibi hissediyorum
de öyle söyleniyor. Örneğin,
Hocam. Onu gerçek sanan, resim
seyretmemiş de olsanız, Hamlet’in
kataloglarına bakan, hayatı ile ilgili
araştırma yapan okuyucularınız var. “Olmak ya da olmamak” bölümünü
bilirsiniz. Böceğe dönüşen Gregor
▶ Belki de olur. Bence
Samsa’yı bilirsiniz. Okumamış
yarattığınız kahramanın
olsanız bile Moby Dick’in ne
belleklerde yer etmesi, hatta sizden
olduğunu bilirsiniz. Siz onları
daha çok tanınır hâle gelmesi
okumasanız bile onları okumuş ve
şahane bir şey.
onlardan bahseden birini mutlaka
okumuş ya da izlemiş olursunuz.
ƒ Benim okumadığım bir sürü
klasik var. Sizin de olabilir Hocam.
Neden çoğu insan “Yıllar önce
122
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
ƒ Benim kişisel okuma listem
ve sizinki farklıdır. Bir sene
önce sevdiğim yazarı öbür sene
sevmeyebilirim ya da listeye
yeni biri eklenebilir. “100 Temel
Eser”, “Ölmeden Önce Okunması
Gerekenler”, “Bestseller”… Ne ifade
ediyor sizin için merak ediyorum.
Bunlar çok kısıtlayıcı değil mi?
▶ Evet, ben onlara hiç itibar
etmedim hayatım boyunca. Bana
“Ne okuyayım?” diye soranlara şu
öneride bulunuyorum. Seçkiler,
antolojiler var. Önce şımarıkça
okumaya başlayın bunları. Yani
sıkıldınız mı atlayın gitsin. Yüz
tane öykü var mesela. Ama bu
yüz öyküden de sıkılamazsınız.
Mutlaka içinden yirmi tanesini
sonuna kadar okuyacaksınız.
Bunların içinden on tanesini
beğeneceksiniz. Beş tanesine
bayılacaksınız. İşte size bir
başlangıç noktası. O beş yazar
kim? Tesadüfen biri Leyla Erbil,
biri Hüseyin Rami Gülpınar, biri
Yaşar Kemal, biri Ayfer Tunç
olabilir. Dolayısıyla gidin, onların
diğer kitaplarını okuyun. Sonra
bakın bakalım bu isimler kimlerle
anılıyor? Hangi dönemin yazarları?
Böyle böyle kendi okuma çizginizi
genişletebilirsiniz. Bir de tabii şu
anda çok değişik ortamlar var,
kitap okuma kulüpleri var mesela.
İşte biz Ayfer Tunç ile “Diyaloglar”
serisini yapıyoruz. Orada bir kitabı
ele alıyoruz üzerine derinlemesine
konuşuyoruz. Diyalogları izleyip
yeni yazarlar keşfedebilirsiniz.
Zaten biz de Diyaloglar’ı yeni
yazarlar keşfetmek için yapıyoruz.
Araştırıyoruz… Birimiz diyor
ki “Bak burada böyle bir şey var,
hadi gidip bir bakalım”. Hoşumuza
giderse dâhil ediyoruz ve yazarın
diğer kitaplarını okuyoruz. Bu
Sanattan Yansımalar
çok geliştirici bir şey. Yani benim
en korktuğum şey zaten durmak,
donmak. “Tamam artık ben her
şeyi öğrendim, başka bir şey
kalmadı” demek. Bütün bunlar
beni çok korkutur. Bu bence
ölümcül bir şey.
ƒ Sizin hakkınızda çok fazla
yüksek lisans ve doktora tezi var. Bir
insanın yaşarken bunu görmesi ne
hissettiriyor?
▶ O çok ilginç bir şey ve çok
hoşuma gidiyor. Mesela şundan
dolayı hoşuma gidiyor. Nazım
Hikmet çok uzun yıllar yasaklıydı
Türkiye’de. 1960’lardan sonra
öyle bir dönem var ki hiç kitabı düşünmemizi, onun gibi
basılamıyor. Sonra kitabının yürümemizi, onun gibi yemek
basıldığı ama hâlâ suçlu gibi yememizi isterdi. Siz yazarken
anıldığı bir dönem var. Ta 2000’li sadece fiziksel özellikleri değil bu
arka plandaki özellikleri de planlıyor
yıllara kadar Nazım Hikmet yok. musunuz? Bir çeşit “edebi eskiz”
Yani var ama sadece okurlar desem olur sanırım burada.
ulaşabiliyorlar. Nazım Hikmet
üzerinden tez yazılamıyor. Bakın o ▶ Karakter yaratımı çok önemli.
zaman ne kadar eksik bir edebiyat Hocalarınızın söylediği şeylere
tarihi oluşuyordu. Eleştirimiz ne ek olarak şunu söylüyorum
kadar eksikti. Şimdi ben kendi ben. Karakterin hayat hikâyesini
üniversitemde yasaklıyım, biz yazın önce. Nerede doğmuş,
de birtakım kötü durumlara hangi ailenin içine doğmuş,
düştük. Ancak hiç değilse eğitim görmüş mü, görmemiş
akademide çalışılıyor. Yani mevcut mi? vs. Böyle başladığınız
akademisyenler öğrencilerinin zaman karakterin inşa sürecinde
benim gibi yaşayan birini ele o kişi tarihsel, toplumsal bir
almasına izin veriyor. varlık kazanıyor. Oyunculukta
size bir metin geliyor. Aslında
ƒ Ulaştırıyorlar mı tezlerini size?
orada karakter yaratılmış. Onun
▶ Ben zaten YÖK’ten bir hayatı var. Siz onu alıp
bakıyorum. Kendi arşivime de yorumlayacaksınız. Oysa öyküde,
koyuyorum ki daha sonra çalışacak romanda sıfırdan yaratıyorsunuz.
olanlar derli toplu bir yerde Dolayısıyla en önemli kısım hayat
bulabilsinler. hikâyesi yazmak.
ƒ Ben konservatuvarda ƒ Masaya oturduğunuzda aslında
hikâyenin sonu belli mi Hocam?
okurken, sahne dersinde karakter
yarattığımızda hocalarımız o
karakterin hangi burç olduğundan ▶ Bir ön hazırlık evresi var her
ayakkabı numarasına kadar yazdığımda. Ve bu ön hazırlık
 Sanattan Yansımalar
evresinde de olabildiğince
çok planlama yaparım. Yani
olabildiğince bir yol haritası
çıkarırım kendime. Sonunu da
bilirim ama bu demek değil ki
yolda sürprizler olmayacak,
yolda değişiklikler olmayacak.
Bu süreci yolculuk metaforuyla
açıklayabiliriz. Ne kadar uzağa
gidecekseniz, yani ne kadar
kapsamlı bir şey yazacaksanız, o
kadar iyi hazırlanmanız lazım.
Örneğin NewYork’a, Londra’ya
gitmek istiyorsunuz...“Ben plan
yapmayı sevmiyorum, şuradan,
kapıdan çıkmama bakar” diyebilir
misiniz? Çıktık diyelim kapıdan en
fazla gidebileceğim yer havalimanı
olur. Vizem var mı, biletim var mı?
Otelde yerim var mı? Ne kadar
uzağa gidecekseniz bunları çok iyi
planlamanız gerekiyor. Ben mesela
şöyle bir yolcuyum diye düşünün.
Her şeyi önceden planlıyorum.
Önceden biletimi de alıyorum. Otel
ayırtacaksam, çeşit çeşit otellerin
web sitesinde dolaşıyorum. O
otellerin her gün yüzlerce odasını,
fotoğrafını tarıyorum. Uçakta
mutlaka koltuğumu kendim
seçiyorum, yemeği belirliyorum.
Kaç gün kalacaksam, her gün
hangi gömleği giyeceğimden,
hangi kitabı okuyacağıma kadar
her şeyi iyice planlıyorum ve yola
çıkıyorum. Ama, yağmur bastırdı,
taksi gecikti, pasaport kuyruğunda
kavga çıktı. Uçakta yanıma acayip
birisi oturdu, sinirimi bozdu. Otele
gittim. Tam da istediğim gibi ama
duvardaki resim çocukluğumu
hatırlattı. Bakın yolda sürekli
beklenmedik şeyler olur. Bunları
planlayamazsınız. Roman
yazarken de böyle. Siz planınızı
iyi yaparsanız, her aşaması yeni
sürprizler getiriyor. İlham yol
boyunca tetikleniyor…
ƒ Sanki yarattığınız karakter sizi
ele geçirecekmiş gibi hissettim. İpleri
bazen o eline alıyormuş gibi. Olabilir
mi böyle bir şey? Örneğin Ressam
Vasıf ’ın sizi yönlendirdiği zamanlar
oldu mu?
▶ Onu yazarken aslında başta
başka bir kurgu daha vardı.
Başka bir ses daha duyacaktık.
Bir katman daha olacaktı. Ancak
o kadar baskın, o kadar kendi
çabası içindeydi ve o kadar sesini
duyuyordum ki. İstemedi, yani
“Bunun yanında bir şey koyulamaz
artık” dedim. Hatta “Vasıf
kazandı” diye bir sürü not aldığımı
hatırlıyorum. “Artık pes ettim,
öteki katmandan vazgeçiyorum”
dediğimi hatırlıyorum. Çok
dinamik bir süreç.
ƒ Pişmiş aşa su kattığınız oldu mu
peki? Yani final belliydi ama “Hayır
ben diğer seçeneği kullanacağım”
dediniz mi?
▶ Yani çok hatırlamıyorum
öyle bir durum. Romanlar belki
buna daha müsait olabilir. Çok
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 123
da yaşadığımı zannetmiyorum bu
durumu.
ƒ Benim en sevdiğim kitabınız
“602. Gece” ancak Ressam Vasıf ’ı
da çok sevdim. Hatta Vasıf ’ın bir
cümlesi var ki tam da benim sormak
istediğimi dile getirmiş. Diyor ki;
“Bazen yeni bir şeyler bulduğumu
zannederim ama sonra bir dergi
veyahut bir kitapta dünyanın
başka bir yerinde birilerinin çoktan
bunları keşfetmiş olduğunu görür,
önce üzülürüm. Sonra, üzüntüm
hafifler. Aklın yolu birmiş deyip
geçerim.” Aklınıza size göre “yeni”
bir fikir geldiğinde acaba daha önce
başkaları tarafından düşünülmüştür
korkusu yaşar mısınız? Makale
değil ki literatür taraması yapıp
da görelim. Kafamdaki roman
kurgusu dünyanın bir yerinde
çoktan yazılmış olabilir. Bir gün biri
“Sizin romanınız İspanyolca’daki
şu romanın neredeyse aynısı”
diyerek karşıma çıksa ne yaparım?
Bu olasılığın üstesinden gelmek de
mümkün olmadığına göre ne kadar
“yaratıcı” olabilirim?
▶ Bu evrensel bir sorun. Yani
bunu düşünerek kurgulayamayız.
Bunu düşünerek ilerleyemeyiz. Biz
kendi bilgi erişimimiz içerisinde,
kendi bilgi dağarcığımız içerisinde
124
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
hatırlamıyorsak öyle bir şey,
yazabiliriz. Bize göre yenidir artık
o. Bakın bir tane çok benzer durum
başıma geldi. “Yalnızlar İçin Çok
Özel Bir Hizmet” kitabımda zihin
aktarımı gibi bir tema var. Beynin
içindeki bilgiler, bağlantılar bir
başka beynin içine kopyalansaydı
ne olurdu? Yeni ölmüş kişilerin
beyni 1-2 saat içinde diyelim ki
bozulmadılar ve birine aktarıyoruz.
Bu fikir aklıma düşünce ne kadar
enteresan olurdu dedim kendi
kendime. Hani tanımadığınız birini
beyninizin içine alıyorsunuz, onun
hatıralarıyla birlikte. İlginç geldi
bu fikir bana. Buradan yola çıkarak
romanı yazıp yayınladım. Bir iki yıl
sonra, “Black Mirror” dizisinin bir
bölümü aynı bu konuya ayrılmıştı.
Bunu yazanlar da oldu sonra
ama iyi ki ben önce yayınladım,
Devlet Sanat İlişkisi –
Sanatın Politik Ekonomisi
Sacit Hadi Akdede
Sanattan Yansımalar
yoksa oradan esinlendiğimi,
hatta çaldığımı söyleyebilirlerdi.
Ama bunlara çok da takılmamak
lâzım. Önemli olan sizin onu nasıl
anlattığınız.
ƒ Sonuçta kaç tane tema var değil
mi? Aşk, ölüm, öfke vs. yani bunun
etrafında dönecek.
▶ Evet, izlekler aynı.
ƒ Son sorum Hocam. Her şeye
rağmen kendi sözünü söyleyen
yazarlarınız kim? Bütün ideolojik
baskılarına rağmen.
▶ Mesela Nâzım Hikmet böyle
bir karakterdi. Gerçekten sonuna
kadar söyleyebildi. En azından
bildiğimiz kadarıyla. Birçok
yazar var. Mesela Leyla Erbil. Ne
edebiyat çevresine, ne politik
iklime, hiçbir şeye kapılmadan,
teslim olmadan tek başına direnç
göstermiş bir yazardır. Sait Faik
de aslında öyle. Çok hırpalanmış.
Bence bütün iyi yazarlar zaten bir
biçimde bu direnci geliştirdikleri
için iyi yazarlar. Muktedirlerle
çok iyi ilişkiler içerisinde olup
onların masasından kalkmayan
insanların çok da iyi eserler
üretebileceklerine inanmıyorum.
Devlet olanaklarını kullansınlar,
politikacılar arkalarından ittirsin
vs. Yine de olmaz. İşin doğasına
aykırı. İktidara yaklaşan sanatçının
sanatı propagandaya yakınsar. O
yüzden sanatçı, entelektüel, yazar
hep mesafeli tavrını korumalı.
Kendi özerk alanını savunmalı…
ƒ Hocam, çok teşekkür ediyorum.
▶ Ben teşekkür ederim.

Ağın Ağına Düşen İnsan
Boş kalan insan, vakit geçirmek için hemen ağa bağlanıyor. Ağda bulacağı içeriğin onda
yaratacağı haz için değil, ağa bağlanmanın kendisi bir hazza dönüştüğü için!
İnsan, internet, sosyal medya,
platform; Facebook, Google,
Whatsapp, Twitter, Instagram…
İnsan ve Ağ. Günümüz
toplumunun iç içe geçmiş iki
öznesi. İnsanlar artık hep ağa
bağlı; her anda, her mekânda,
her durumda, insan kesintisiz
bağlantıda.
Ağı yaratan, ağı icat eden
insanoğlu İnsan. Ama ağın
ağına düşen de yine insanoğlu
İnsan! Ve galiba, gelinen
noktada, işler tersine dönüyor;
ağ dizginleri eline alıyor ve
insana karşı egemen duruma
geçerek; “Merhaba, ben Ağ. Sen
de insanoğlu İnsan! Beni sen
yarattın, ama bundan böyle seni
ben yaratacağım. Evet, sana bir
haberim var: Senin artık yeni
bir yaşamın var. Ağ yaşamı!
Artık birlikte yaşayacağız, iç
içe, birlikte, ayrılmamacasına
ve sen benim sözümden dışarı
çıkmayacaksın!” diyor.
Bu yazıda, eleştirel bir bakışla, ağ
ve insan birlikteliğinin yine bu
iki “varlık” açısından sonuçlarına
kısaca bir göz atacağız.
Kim Kimin Öznesi?
Kim Kimin Nesnesi?
İnsan, iradeli bir varlık. Seçme
özgürlüğüne sahip. İradeli
insan, kararlı ve planlı bir
şekilde karşı koyabilirse, ağı
her an kullanmayabilir, isteği
doğrultusunda keyfine ve
amaçlarına göre kullanabilir,
ağın dışına çıkabilir; tabir-i
caizse, ağdan kurtulabilir, ama
gerçek şu ki ağ onsuz yapamaz,
ağ insansız var olamaz; ağ,
insansız tam bir hiç. Dolayısıyla,
ağ ne yapıp edip insanı bir
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 125
Daniş Navaro
BMI Group
danis.navaro@bmigroup.com
şekilde kendine bağlamak
zorunda, onu hep ağda tutmak
zorunda. Ağın bakış açısı ve
varoluş nedeni, insanı artık
ağa ait bir canlı olarak görüyor.
İnsan ve Ağ, karşılıklı olarak,
birbirlerinin öznesi ve nesnesi
konumuna dönüştüler.
Ağ, İnsan ve Madde
Ağın bedeni ve ruhu, aslında
cansız bir şey: algoritma,
yazılım. Yani insan-olmayan
inorganik bir madde. İnsan
ise organik bir madde. Bu iki
varlıksal çelişki, birbirlerine
“geçişken” bir hal aldılar. Ama
mesele şu ki, insan-olmayan
inorganik bir madde olarak ağ,
yani cansız madde, insan-olan
organik madde olarak insanı,
canlı maddeyi boyunduruğu
altına aldı.
126
V
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163
Ağ ve Mevcudiyet,
Koşullanma,
Bağımlılık
Ağın insana verdiği ezeli
görev, insanın hep orada-ağda
olması, devamlı-kesintisiz
mevcudiyet. İnsan açısından
çok yorucu bir şey, ama durum
bu! Ağ açısından, insan hep
ağda kalmalı. Ağ bundan
sonra insanın yeni kafesi.
Pavlov’un köpeği misali, ağ
insanı birkaç saniyede bir,
bıkmadan usanmadan uyarıyor.
Tam bir bağımlılık hali
yaratmanın peşinde. Ağ izin
verdiği kadar insan düşünebilir,
duygulanabilir, heyecanlanabilir,
yazabilir, okuyabilir, koklayabilir,
dokunabilir, dinleyebilir,
eyleyebilir. İnsan, ağın
yönlendirdiği seçimleri yapmak
zorunda; ağın kucağında tam bir
nesneye dönüşen insan, ağ nasıl
istiyorsa artık öyle davranan bir
otomat. Üstelik insan kendini
hiçbir zaman olmadığı kadar
özgür zannediyor. Büyük bir
trajedi!
Ağ ve Sanal Gerçek
İnsan, 24 saat boyunca ağdan
hiç ayrılamıyor. Ağ, insanın
yeni hayatı ama sanal hayatı.
Mesele şu ki insan, bunu,
gerçek olan hayat zannetmeye
başladı. Çünkü burada, sürekli
olarak gerçek olmayan gerçeği
yaşamakta. Ağda çoğu şey,
yapmacık, eksik, aslında olduğu
gibi değil, yanlış, yalan, taraflı,
çelişkili, eğri-büğrü. Ama bu
bozulmuş ya da yapma gerçeklik
insana bir şekilde mutluluğa
kadar varabilen bir haz hissi
verebiliyor. O kadar ki, giderek
aptallaşma tehlikesine göz göre
göre maruz kalma pahasına
insan ağın sanal hayatında
kendini kaybetmekte, akıp
gitmekte bir mahsur görmüyor.
Gerçek olan ile sanal olanı ayırt
edemeyecek hale gelen bir “ağ
insanı”!
Ağ, Sıkıntı ve Haz
Boş kalan insan, vakit geçirmek
için hemen ağa bağlanıyor.
Ağda bulacağı içeriğin onda
yaratacağı haz için değil,
ağa bağlanmanın kendisi bir
hazza dönüştüğü için! “Tık”
dedin mi, beyin, haz yolunda
uyarılıyor artık! Ne acı! Gerçek
haz ile sahte haz arasındaki
ayrımın muğlaklaştığı, ayırdına
varılamadığı bir sıkıntı dünyası.
Ağ ve Sömürü
Ağ, insanla beslenen bir yapı.
Çok tembel ve pasif. Ağın
içeriğini insan üretiyor. İnsan,
bir “ağ işçisi” oldu. İnsan,
ağı bilgiyle, üretimle, ürünle
doldurup taşırıyor, ama bunun
doğru dürüst farkında bile
değil. Ağda iken, çoğu zaman,
sabahtan akşama kadar, gece
gündüz, dört mevsim, yıllar
boyunca yaptığı şeyin, aslında,
karşılığı ödenmemiş, bedavaya
sunulan işgücü olduğunun
farkında değil. Ağın emeği,
aslında insanın emeği. Ağ,
bunun için insana zırnık
ödeme yapmadığı gibi bir
de onun emeğini, zamanını,
konumunu, kısaca her
şeyini metalaştırarak paraya
dönüştürme hesaplarının, onu
dört bir taraftan iktisadileştirme
hedeflerinin peşinde. Ağ, insanı,
köküne kadar sömürüyor;
emeğini, bilgisini, enerjisini,
yaratıcılığını, fikirlerini,
düşüncelerini, zamanını ve
son kertede parasını. 7/24.
Dünyanın neresinde olursa
olsun! İnsan insan olalı, bu kadar
sömürülmemiştir herhalde!
Üstelik bir “oyun” havasında, “ne
kadar eğlenceli” dedirte dedirte!
Ağ, “Like’lamak”
ve Sermaye Olarak
İnsan: “The Big Data”
Ağ, insanı hep seyrediyor,
gözetliyor; ağzından çıkan her
sesi, elinden çıkan her yazıyı, her
bir gönderisini, arkadaşlıklarını,
zevklerini, beğenilerini,
eğilimlerini, parasını, pulunu,
evini, arabasını, her an nerede
olduğunu, kime kızıp kime
kızmadığını, kimi sevip kimi
sevmediğini, kime ne yapmaya,
ne demeye hazırlandığını,
akşam yemekte hangi marka
şarabı içmeye hazırlandığını,
midesinde, böbreklerinde
neler olup bittiğini, hangi filmi
seyrettiğini, hangi tiyatroya
ya da konsere gittiğini,
ideolojilerini, planlarını… Her
“like”ladığınızda, siz bir şeyi
“paylaştığınızı” düşünürken,
platformun sevincinden ağzı
kulaklarına varıyor çünkü
sermaye olarak olası değeriniz
artmış oluyor. İnsan ağda
tamamen bir veri ve sermayeye
dönüştü. Öyle ya, “Büyük Veri:
İnsan”. Ağ kapitalizminin,

bedeniyle, ruhuyla, kanıyla
canıyla satılığa çıkardığı sermaye
olarak insan, insan olduğundan
beri, herhalde en çok para ettiği
yeni bir durumla karşı karşıya.
Ağ, Verimlilik ve
Ölümsüzlük
İnsan çoktandır bir “verimlilik”
ve “hep daha çok hastalığı”na
yakalandı. Bunu zaten biliyoruz.
Halmut Rosa’nın dediğine göre,
böylece “ölümsüzlük arzusu”nu
doyuruyormuş insan. Daha
kısa zamanda hep daha çok
şey yapmak istemek. 24 saat
ağda kalarak, zamanının büyük
kısmını hiçliklerle doldurmak,
“hep daha az” almak, ama “hep
daha çok” aldığını zannetmek.
Ağ ve Yabancılaşma
Şu bir gerçek ki, ağ, insanı insan
olmaktan; üretebileceklerinden,
yaratıcılıklarından, üründen,
insanlardan ve kendinden dahi
uzaklaştırıyor. Üstelik insan,
Rainer Funk’ın, “Ben ve Biz”
isimli nefis kitabında belirttiği
gibi ağın tüm yeteneklerini
kendisininkilermiş gibi algılıyor.
Ağsız bir “hiç” olan, ama ağa
bağlanınca her şeyi bilen, her
şeyi yapan, her şeyi anlayan, her
Dijital Köleliğin
Sırları
şeyi hatırlayan, sınırları olmayan
tanrısal bir insan!
Ağ, İlişkiler,
Kalabalıklar ve
Mutlak Yalnızlık
Ağ, insanı, sayısız sayıda
benzerleriyle tanıştırıyor. İnsan,
onlarla dostluklar, arkadaşlıklar,
gruplar kuruyor, daha doğrusu
kurduğu sanısına kapılıyor.
Onlarla başı sonu olmayan,
ıssız, sınırsız, gerekli gereksiz,
anlamsız sohbetlere, yüzeysel
iletişimlere girişiyor. İnsan, boş
gözlerle, boş zihinle, bir parmak
hareketiyle, her gün, ağda olan
bitenlere, kimin ne yaptığına
tanık oluyor. Tabii, ola ki
hastaneye düşerse insan bir gün,
o ağdaki kişilerden hangisi gelir
bilemiyoruz; zor durumdayken
onun için kim fedakârlık yapar
onu hiç bilemiyoruz! Sosyal
olanı, içinden boşaltan “sosyal
medya”! İlişkisiz ilişkiler.
Kalabalık yalnızlar, yalnızlıklar.
Ağ ve Odak Kaybı
Ağa an be an itaat etmek zorunda
olan bir insan tipiyle karşı
karşıyayız. Artık o eski insan
bitti maalesef! Ağ istediği an
araya giriyor ve insan dikkatini
Erkan Terzi
Davranışsal
Pazarlama
İKTİSAT VE TOPLUM
MAYIS 2024 • SAYI: 163 127
ona yöneltiyor; artık hiçbir
şeye odaklanma yeteneği yok,
dikkatini ağdan başka bir şeye
veremiyor, bir gözü hep ağda;
neyle, kimle meşgulse, ağ hep
insanın bedeninde ve zihninde
tam da o anda kendisini
çağırıyor. İnsanın, hafızaya
alma, bellek yeteneği bitiyor;
derin düşünme, kavrama,
anlama yeteneği yavaş yavaş yok
oluyor; mekân ve tarih duygusu
köreliyor.
Geçmiş ve gelecek insan için
bitti. Hiç bitmeyen bir şimdide o
artık. Ne geçmişi düşünecek bir
belleğe ne de geleceği düşünecek
yeteneklere, hayallere ihtiyacı
var. Hiç bitmeyen, sonsuza dek
sürecek bir şimdide o. Diyoruz
ya, hep uyanık, hep tetikte, hep
ağını merak eden, ağda ne olup
bittiğini bir an bile öğrenmeden
yerinde duramayan insan. Ağ,
insanın oksijeni, onsuz nefes
alamıyor.
Ben, bu satırların yazarı. Uff, kan
ter içinde uyandım, bu sabah!
Gece korkulu bir rüya gördüm.
Kendine “Ağ” diyen korkunç bir
şeyle ilgili bir yazı yazıyorum!
Neyse, şu Whatsapp’tan
arkadaşıma dün geceki
kabusumu anlatayım bari!
 Dijital 8000 TL
İktisat ve Toplum Dergisi
yerine
(160 Sayı) yalnızca
2500 TL!
Artık abonelik işlemleri çok daha kolay!

shop.efilyayinevi.com
BASILI - KARGO BASILI - KARGO BASILI +
DİJİTAL
BİZDEN SİZDEN DİJİTAL
Öğrenci 300 TL 1.200 TL 850 TL 1.500 TL
Öğretim Elemanı 300 TL 1.800 TL 1.200 TL 2.250 TL
Bireysel 300 TL 2.000 TL 1.300 TL 2.500 TL
Kurumsal 1.500 TL 3.000 TL - 3.750 TL
Yurtdışı 225 ABD Doları 375 ABD Doları - 525 ABD Doları
 ŞİMDİ RAFLARDA!
Sönmesin
İnsanlar Tarihlerini
ateşimiz.
Kendileri Yazar
Samir Amin
8 önemli eserden
Radikal politik iktisatçı Sa- oluşan
mir Amin (1931-2018), ardın- Cumhuriyet
da Marksist yazılardan olu-
şan değerli bir külliyat bıraktı. setimiz
Amin’in iktisattan kültüre uza-
nan entelektüel yelpazesi ko-
6450 TL
runmaktadır ve verdiği ders- yerine
ler hâlâ önemlidir. Bu kitap, sadece
Monthly Review Press tarafından Samir Amin’in yirmi birinci
yüzyılda yazdığı en önemli on makalesinin Monthly Review 3750 TL!
dergisinden derlenerek yayımlanmasıyla oluşmuştur. Koleksi-
yonun “Giriş” kısmı, Amin’in arkadaşı ve yoldaşı olan Marksist
filozof Aijaz Ahmad tarafından yazılmıştır ve Amin’in yaşamı ile
çığır açan çalışmaları hakkında kapsamlı bir inceleme sun-
maktadır. Ahmad ayrıca “Devrim mi Çöküş mü?” ve “Çağdaş
Emperyalizm” gibi çarpıcı ve zekice yazılmış makaleleri oku-
mak için bağlamsal bir odak noktası sunmaktadır.
 Fiyatı: 100
Mayıs • 2024 • YIL 14 • SAYI 163 • ISSN 1309-9418 • Aylık - Yaygın Süreli Yayın

ISSN 1309 - 9418

801639
309941
İKTİSAT VE TOPLUM

1
İKTİSAT İKTİSATA

Mayıs
KARŞI

• 2024 •
YIL 14
•
Sayı 163
• ISSN 1309-9418
• Aylık - Yaygın Süreli Yayın