ZABUDOWA AKROPOLU W ATENACH

Akropol (po grecku dosłownie „górne miasto” akros – górny, polis – miasto) to w Starożytnej Grecji
osiedle, miasto lub jego część położona na wzgórzu, najczęściej było tam miejsce kultu – świątynia,
często cytadela lub pałac.
Akropol to naturalny płaskowyż, który wznosi się na wysokość powyżej 70 metrów w centrum Aten.
W starożytnej Grecji wzgórza w obrębie miast wykorzystywano na stworzenie w nich miejsc kultu
religijnego. Akropol pokrywały świątynie. Budynki świętego wzgórza, które znamy dziś, powstały
między 447 rokiem p.n.e. a 400 rokiem p.n.e. Stanowiły część programu rozbudowy Aten
zaplanowanego przez wodza ateńskiego Peryklesa, którego polityka od końca wojen Grecji z Persją,
czyli od 479 roku p.n.e. odegrała zasadnicze znaczenie w rozwoju Aten.
W roku 480 p.n.e. atak Persów na Ateny zakończył się zniszczeniem miasta. Stare świątynie i rzeźby
Akropolu przepadły. Kiedy Grecy pokonali wkrótce Persów, wrócili do Aten i rozpoczęli odbudowę
miasta, postanowili jednak nie odbudowywać Akropolu.
Sytuacja zmieniła się trzydzieści lat później. Peryklesowi, który pragnął zapewnić Atenom ciągły rozwój
ekonomiczny i ustanowić je miastem przewodzącym Grecji, udało się w roku 448 p.n.e. przekonać
greckie miasta o konieczności odbudowy sanktuarium na ateńskim wzgórzu. Miało ono służyć całemu
greckiemu światu i pełnić rolę symbolu trwałych zmian i rozwoju demokracji. Budowa rozpoczęła się
w 447 roku p.n.e. i kontynuowana była po śmierci Peryklesa w 429 roku p.n.e.
Akropol stał się symbolem zwycięstwa i potęgi miasta. „Złoty wiek Peryklesa” trwał niespełna ćwierć
wieku, ale w tym czasie powstały najwybitniejsze dzieła architektury i rzeźby okresu klasycznego.

Partenon
Świątynia poświęcona Atenie Partenos – był pierwszą budowlą postawioną na Akropolu, powstawał w
miejscu starszej, zrujnowanej w wojnie, świątyni Ateny w latach 447 - 438 roku p.n.e. Jej architektami
byli Iktinos i Kallikrates. W 432 roku p.n.e. ukończono bogatą dekorację rzeźbiarską świątyni,
nadzorowaną przez Fidiasza. Świątynia zaprojektowana została w porządku doryckim z jońskimi
elementami. Składała się z budynku na planie wydłużonego prostokąta – w języku greckim zwanym
naosem, w łacinie – cellą – o dwóch salach, do których wejścia znajdowały się po przeciwnych stronach,
w krótszych ścianach budynku. Pomieszczenia nie były z sobą połączone. Wejście do głównego,
większego, znajdowało się po stronie wschodniej. W pomieszczeniu mieścił się okazały, wysoki na 12
m posąg bogini – patronki miasta – Ateny Partenos (o posągu później).

1
Wejścia do naosu poprzedzał portyk złożony z rzędu sześciu kolumn, po bokach ograniczony ścianą.
Całość z czterech stron otaczała pojedyncza kolumnada złożona z łącznie 46 doryckich kolumn. Wzdłuż
dłuższych boków znajdowało się po 17 kolumn, wzdłuż krótszych po 8. Partenon określa się więc
podwójnym oktastylosem, peripterosem. „Peripteros” oznacza „oskrzydlony” i odnosi się do
kolumnady otaczającej główną salę. Podwójny – nawiązuje do dwóch wewnętrznych sal o osobnych
wejściach, „oktastylos” określa liczbę kolumn – 8 – w krótszej, zewnętrznej kolumnadzie. Świątynię
pokrywał drewniany dwuspadowy dach okryty marmurowymi płytkami.
W Partenonie architekci zastosowali szereg rozwiązań technicznych, który służyć miał lepszemu
wrażeniu wizualnemu całości. Budowla jawiła się jako idealnie proporcjonalna, równa, chociaż
miejscami proporcje celowo zostały złamane. Podstawa świątyni, stylobat, jest w połowie dłuższych
ścian lekko wygiętym łukiem ku górze, aby w odbiorze wzrokowym wydawał się równy, a nie
zapadnięty. Narożne kolumny są lekko odsunięte od pozostałych i są grubsze, tymczasem wydają się
tej samej szerokości, co pozostałe, dodatkowo ich poszerzenie nadaje całości wrażenie większej
stabilności. Lekkie poszerzenie trzonów kolumn około połowy wysokości i następnie zwężenie ku górze
sprawia, że wydają się one mniej masywne i lekko unoszące potężne belkowanie budowli (entazis).
Proporcje i liczby
Architekci zastosowali symbolikę pitagorejską – rzut poziomy opiera się na stosunku 4:9, który można
podzielić na 3 prostokąty pitagorejskie o bokach 3 i 4 oraz przekątnej 5.
W starożytnej Grecji świątynia nie służyła, jak w naszych czasach, zgromadzeniom i wspólnym
praktykom religijnym, traktowana była jak dom bóstwa. Wierzono, że dany bóg zamieszkuje świątynię,
jak również – jest obecny w swoim wyrzeźbionym wyobrażeniu. Partenon poświęcony Atenie był więc
zamieszkiwany przez opiekunkę miasta. Przydomek „Partenos” – „dziewicza” odnoszący się do szeregu
cnót miał być wyrazem wartości ważnych dla ówczesnych Ateńczyków, wyrażających się w zasadach
ateńskiej demokracji.
Płaskorzeźby dekorujące świątynię w dwóch fryzach: we fryzie doryckim obiegającym zewnętrzną
kolumnadę, rozplanowanym w prostokątnych polach-metopach oraz otaczającym ściany budynku
naosu jońskim ciągłym pasmem również odgrywały rolę symbolu. Sceny z mitologicznych wojen
(centaurów z Lapitami i herosów z Amazokami) umieszczone w metopach nawiązywały do zwycięstwa
greckich wojsk nad wojskami perskimi, które zaatakowały Grecję i zrujnowały Akropol.
Joński fryz otaczający świątynię wewnątrz kolumnady przedstawiał procesję panatenajską,
uroczystość, w której Ateńczycy sportretowali samych siebie. Rzeźbiarska dekoracja dwóch trójkątnych
tympanonów, nad wschodnim i zachodnim wejściem do Partenonu nawiązywała do mitu miejskiego,
opowiadającego o wyborze Ateny na opiekunkę miasta oraz do mitu o pochodzeniu Ateny.
Partenon pełnił również zdaniem uczonych rolę skarbca. Zwyczajem greckim było posiadanie
skarbców, niedużych świątyń, umieszczonych w ośrodkach kultowych poza miastem. Prawdopodobnie
Ateńczycy zdecydowali się na umieszczenie swojego skarbca na Akropolu. Już posąg Ateny, wykonany
z drogocennych materiałów, był rezerwą finansową na wypadek wojny czy nagłej potrzeby miasta.

Fryz z Procesją Panatenajską

Wielkie Panatenaje były najuroczystszym świętem w starożytnych Atenach. Rozpoczynały się
całonocnym czuwaniem przed właściwymi obchodami. Rankiem młodzieńcy ścigali się z pochodniami,
biegnąc z gaju za murami miasta na szczyt Akropolu. Następnie rozpoczynała się procesja całej
społeczności Aten spod Bramy w Keramejkos do Partenonu, gdzie składano bogate ofiary, posągowi
Ateny zakładano peplos. Szaty te szyte były przez dziewczęta z najzamożniejszych rodzin. Materiał
peplos robiony był z wełny, miał żółtą barwę i pokryty był wzorami przedstawiającymi sceny z
gigantomachii. W dalszej kolejności odbywały się wyścigi rydwanów, gonitwy koni, zawody
lekkoatletyczne i konkursy muzyczne, trwające przez kilka dni. Zwycięzcy otrzymywali w nagrodę
amfory z oliwą ze świętych gajów oliwnych, tzw. amfory panatenajskie. Obchody obejmowały też
taniec nagich mężczyzn, mających tylko hełm i tarczę, dla upamiętnienia zwycięstwa Ateny nad
gigantami.
Wieńcząca święto procesja z darami dla Ateny jest tematem ciągłego, płaskorzeźbionego fryzu
obiegającego dokoła budynek świątynny Partenonu, zwany naosem, oraz jego portyki - wschodni i

2
zachodni. Fryz umieszczony był na wewnętrznej ścianie budowli na wysokości 12 metrów – ciągnął się
tuż poniżej stropu. Liczył 160 metrów i składał się ze 115 prostokątnych bloków o wysokości nieco
ponad 1 metra. Tematami płaskorzeźb zdobiących fryzy i tympanony greckich świątyń były zwykle
sceny mitologiczne. Odnoszący się do wydarzenia z realnego życia Ateńczyków temat Fryzu
Partenońskiego – jest więc wyjątkowy. Dzieło powstawało między 443 a 438 rokiem p.n.e.
Kompozycja fryzu dzieli go na poszczególne sceny składające się na procesję. Wyróżnić możemy obrazy
przygotowania do procesji, przedstawienia ludzi niosących dary (owoce w koszach, dzbany z winem) i
przedmioty rytualne (kadzidła, misy) oraz prowadzących zwierzęta ofiarne (byki, krowy, barany), sceny
z jeźdźcami na koniach, wyścigi rydwanów konnych, podążających Ateńczyków – notabli i zwykłych
ludzi, dorosłych i dzieci - oraz kulminacyjną scenę ofiarowania peplosu w obecności bogów, większych
od śmiertelników. Łączna ilość postaci – ponad 200 przedstawień zwierząt, 387 figur ludzkich –
wskazuje na zagęszczenie przedstawienia, pełnego ujęć, w których artysta operuje planami: postacie
idące parami częściowo się przesłaniają, konie i jeźdźcy wysuwają się jedne przed drugie, ludzie idący
obok zwierząt częściowo je przysłaniają, lub wystają zza zwierzęcych grzbietów. Większość postaci
ukazana jest z profilu, lub z profilu ¾. Ateńczycy czasem odwracają się do swoich towarzyszy, wówczas
możemy zajrzeć w ich twarze. Kobiety ubrane są w udrapowane, długie peplosy, ich falowane włosy
upięte są często w koki na karku, lub nieco wyżej, udekorowane opaskami czy chustkami. Mężczyźni
noszą owinięte wokół pasa, przerzucone często przez jedno ramię, płaszcze – himationy, krótkie lub
długie tuniki – chitony, peleryny – chlamydie, lub też sportretowani są nago. Ciała mężczyzn ukazują
szerokie barki, wąskie biodra, umięśnione ramiona. Twarze postaci są nieznacznie zróżnicowane,
reprezentują podobny, młodzieńczy typ. Wyznacznikiem starszego wieku mężczyzn jest broda. Kobiety
i mężczyźni mają gładkie oblicza o migdałowych oczach, prostych nosach, usta pełne, lekko rozchylone,
przeważnie mocno wykrojone. Z wszystkich emanuje powaga i spokój, twarze nie zdradzają emocji.
Konie ukazane są z profilu, w przeciwieństwie do ludzi – najczęściej w dynamicznych pozach, często w
pędzie, wspięte na dwóch tylnych nogach.
Pewne jest, że projekt fryzu oraz część przedstawień są autorstwa Fidiasza. Inni rzeźbiarze, wymieniani
w źródłach jako pracujący przy dekoracji Akropolu, to Alkmenes, Agorakritos, Kresilas. Artystów było o
wiele więcej. Nie wiadomo, którzy z nich pracowali przy płaskorzeźbach Fryzu Partenońskiego, badacze
przypisują jednak niektóre z nich Alkmenesowi. Być może to on jest autorem głównej sceny z
postaciami siedzących, spokojnych, odpoczywających w swobodnych pozach i przyglądających się
uroczystości bogów. Pomimo tego, że przy tworzeniu Fryzu Panatenajskiego pracowało kilku artystów,
cechuje go jednorodna stylistyka, charakterystyczna dla dzieł Fidiasza. Jej wyznaczniki to idealizacja
postaci wyrażająca się w ukazywaniu ludzi jako młodych, zdrowych, o uniwersalnych, ale i wyrazistych
rysach twarzy, obecność gęstej draperii i fałd w ubraniach, których materiał w wielu miejscach ściśle
przylega do ciała, ukazując jego budowę, wysoce naturalistyczne ujęcie postaci ludzi i zwierząt: miękki
modelunek ciała, łagodne linie i wypukłości mięśni, oddawanie detalu, jak linie żył wyczuwalne pod
skórą rąk, czy kości końskich łbów.

British Museum
Rzeźba Fidiasza ze wschodniego tympanonu Partenonu przedstawia Mojry, obecne przy narodzinach
Ateny. Fidiasz zapoczątkował tu styl mokrych szat. Mojry to w mitologii greckiej boginie losu. U różnych
poetów miały inne genealogie. Według Hezjoda były one trzema córkami Zeusa i Temidy, noszącymi
imiona: Kloto („Prządka" nici żywota), Lachesis („Udzielająca", która tej nici strzeże) i Atropos

3
(„Nieodwracalna", która ją przecina). Były boginiami życia i śmierci, jedynymi ponad bogami
olimpijskimi, których rozkazom nie podlegały. Znały one przyszłość ludzi i bogów.

Propyleje
Projekt Propylejów wykonał Mnesikles, dzieło nie zostało ukończone. Funkcja: paradne wejścia i
jednocześnie obrona, oraz droga procesyjna dla wozów. Sześciokolumnowy dorycki fronton,
wewnętrzna rampa oskrzydlona 2 rzędami 3 jońskich kolumn. Na wyższym poziomie stał właściwy
budynek bramy z pięcioma otworami – centralne wejście szerokie i po dwa węższe. Dekoracja –
belkowanie bez reliefowego fryzu i rzeźbionych metop. Marmurowe kasetony sufitu pomalowane na
kolor lapis-lazuli i podkreślone złotymi gwiazdami przypominały baldachim.
Skrzydła boczne Propylejów miały być rozbudowywane. W skrzydle północnym mieściła się Pinakoteka
czyli galeria obrazów, skrzydło południowe przeznaczono na galerię rzeźb – Gliptotekę.

Świątynia Nike Apteros

Świątynia jońska, amfiprostylos, zbudowana prawd. po śmierci Peryklesa w 429 r., frontony mają po 4
eleganckie kolumny, tworzą obramowanie małego naosu (5x5m) poświęconego Atenie Przynoszącej
Zwycięstwo. Przed wejściem do niego(brak pronaosu) stoją 2 marmurowe filary. Na fryzie świątyni Nike
ukazano bitwę pod Platejami. Persowie przedstawieni byli w strojach greckich, a walki ukazane są w
sposób archaiczny (pojedynki). Ukazanie sceny historycznej zamiast mitologicznej było pewną
nowością.
Dzisiejszy stan świątyni jest rekonstrukcją z XX w., ponieważ została ona całkowicie zburzona przez
Turków.

Erechtejon
Wybudowano go w latach 421-406 p.n.e. przy północnym stoku wzgórza, w porządku jońskim. Składał
się z zespołu kilku świątyń i był usytuowany niemal równolegle do Partenonu. Znajdowały się tam dwie
celle: Ateny i Posejdona oraz miejsca kultu: Zeusa Hypastosa, Erechteusa, Hefajstosa oraz herosa
Butesa, skała ze śladem po trójzębie Posejdona, a także miejsce dawnej wyroczni Ateny. Świątynia
miała zróżnicowane fasady, rozmieszczone na kilku poziomach, a wejścia znajdowały się z trzech stron.
Fasada wschodnia ukształtowana była jako heksastylos; pronaos prowadził do celli zajmującej ponad
1/3 długości całego budynku. Od strony północnej znajdowały się schody, od których na dole
prowadziła droga wzdłuż muru północnego świątyni. U jego końca znajdował się portyk poprzedzający
wejście do głównej celli poświęconej Atenie. Ta część znajdowała się na niższym poziomie niż cella
wschodnia. Stąd schody wiodły w górę, w kierunku wejścia od strony południowej, które znajdowało
się naprzeciwko Partenonu. Wejście to było ukształtowane jako ganek z sześcioma kariatydami (ganek
kor).

Kariatydy to posągi sześciu dziewcząt ubranych w udrapowane i miękko fałdowane tuniki, uczesanych
w warkocze oplatające głowy i opadające grubym splotem na plecy. Stoją na wysokiej balustradzie
ganku rozplanowanego na prostokącie, przy bocznej ścianie świątyni. Cztery w rzędzie, obok siebie, na
długiej, czołowej ścianie, po jednej na bocznej, krótszej. Wszystkie zwrócone są w tym samym
kierunku, do nas. Nie zachowały się ich ręce. Na podstawie rzymskich kariatyd naukowcy wnioskują, że
w jednej dłoni, zgiętej i uniesionej, trzymały czarę na wino ofiarne, druga była opuszczona, jej dłoń
delikatnie chwytała tkaninę tuniki. Figury stoją w kontrapoście – ciężar utrzymany jest na jednej nodze,
ukrytej w pionowej, gęstej draperii, wokół drugiej nogi, ugiętej w kolanie, gładki materiał miękko się
owija. Pozy dziewcząt i ich usytuowanie na balustradzie zostały skomponowane tak, aby przy
zewnętrznych krawędziach balkonu znajdowała się prosta, ukryta w grubych fałdach noga. Nadaje to
całości konstrukcji wyraz stabilności, regularności, udrapowana od pasa w dół tunika przywodzi
skojarzenia z kolumną. Pod względem stylu kariatydy z Erechtejonu wpisują się w klasyczną rzeźbę
grecką. Na głowach dziewcząt znajdują się koszykowe głowice, nad nimi rozciąga się belkowanie
płaskiego dachu ganku. Gzyms balustrady, kapitele i zwieńczenie belkowania zdobią wypukłe pasy

4
ornamentu, zwanego kimationem i perełkowaniem, typowego dla porządku jońskiego. Erechtejon jest
świątynią zbudowaną w tym porządku, a zatem kariatydy zastępują jońskie kolumny.
Nazwę „kariatyda” przyjęto w oparciu dwa wyjaśnienia, przytoczone w starożytności. Starsze podaje
Witruwiusz w I wieku p.n.e. w dziele „O architekturze”. Według niego słowo „kariatyda” oznacza
„mieszkanka Karyai”. Karya była wioską na Półwyspie Peloponeskim, która w czasie inwazji perskiej na
Grecję około 480 roku p.n.e. opowiedziała się po stronie wroga. Tuż po zwyciężeniu Persów wioska
została zrównana z ziemią przez zwycięskie greckie wojska, mężczyźni zginęli, kobiety ocalały, ale
zostały niewolnicami. Figury kariatyd podtrzymujące belkowanie, zdaniem rzymskiego teoretyka
architektury, mają przypominać o niegodnym czynie Karyi i służyć ku przestrodze. Drugie wyjaśnienie
znajdujemy w dziele greckiego podróżnika z II wieku n.e., Pauzaniasza. Jego zdaniem wizerunki
dziewcząt inspirowane są postaciami kapłanek Artemidy Karyatis, czyli „Artemidy orzechowca”. W
czasie dawnego święta poświęconego Artemidzie dziewczęta miały nosić na głowach kosze wypełnione
orzechami.

Akropol miał bardzo bogatą i tragiczną historię. Na mocy dekretu cesarza Teodozjusza w 426r.
świątynie pozbawiono posągów i zamknięto, część wyburzono. Partenon zamieniono na kościół –
zamiast stropu wzniesiono sklepienie. Kiedy Ateny zdobyli w XV w. Turcy, zamienili go na meczet. W
XVII w. podczas wojny Turcji z Republiką Wenecką w Partenonie umieszczono arsenał, Wenecjanie
skoncentrowali na nim ogień. Wybuch prochu spowodował runięcie ściany naosu z fryzem i większości
kolumnady.
Pod koniec XVIII w. na polecenie ambasadora Anglii w Turcji Lorda Elgina wyruszyła na Akropol
ekspedycja, która częściowo zakupiła, częściowo nielegalnie wywiozła ocalałe płaskorzeźby fryzu i
przyczółków Partenonu. Po bankructwie Elgina zostały zakupione przez państwo brytyjskie i teraz
można je oglądać w British Museum. Grecja do dziś stara się o ich zwrot.
W XX w. zdecydowano, że Partenon nie będzie rekonstruowany, zastosowano anastylozę –
postawienie tego, co runęło.

Bibliografia:
E. Makowiecka, Sztuka grecka
Słownik kultury antycznej