Agresiviteti Njerezon dhe Psikologjia Ligjore (Kriminologjia-Psikologjia sociale -stigmatizimi) Teorit kriminologjike t sjelljes kriminale.

Disa kuptime baz rreth agresivitetit. A gresiviteti, stigmat dhe dhuna n shoqri. 1. Teorit kriminologjike T sjelljes kriminale.

Gjat gjith historis s shoqris njerzore ka pasur nj vmendje t veant dhe shtja rs apo shfaqjes s sjelljes kriminale n qeniet humane. Kshtu, ndonse ende psikologji e viktimave mund t mos jet nj fush e eksplouar sa dhe si duhet, prkundrazi, nuk mund t thuhet e njjta gj edhe pr psikologjin e krimit. Ndr shekuj njerzit jan prpjekur t si funksionin nj mendje kriminale , e bn njeriun kriminel, a ka kriminaliteti ndonj s k t veant dhe nse po, a mundet q ky shkak t eliminohet dhe, pr pasoj, kriminaliteti andalohet? Shohim n vazhdim pes shpjegime teorike, q rreken t u japin nj lloj prgjig etjeve t msiprme: S pari shohim pozitivizimin biologjik. Gjat shek. 19 ekzistonte ideja se kriminali teti ishte dika thelbsore n natyrn e individve t caktuar, pra ai nuk ishte rezultat faktorve social ose pabarazis sociale, por, posarisht, produkt i inferioritetit biol ogjik t individit t veant.

Nj teori e till u themelua nga ezare Lombrozo, q u b i njohur sidomos me nocionin e k iminelit atavistik , t cilt prmbanin elemente q nuk kishin evoluar si duhet. Kjo bri imineli t shihej sikur lindte i till, pr shkak se kishte mbetur n nj stad m t hersh illimi se sa menduria moderne. N fakt, nocioni i atavizmit ishte sugjeruar m par nga arl Darvini, sipas t cilit, tek nj lloj i caktuar njerzish, disa nga dispozitat m t ija, pa ndonj shkak t caktuar, shfaqeshin n hierarkin gjenealogjike t familjes. Ato m und t jen nj kthim mbrapa, n nj stadet m t egra, nga i cili normalisht, kemi lvizur disa brezash.

N kt sfond teorik, Lombrozo pretendonte se kish zbuluar sekretin e kriminalitetit. Ai besonte se karakteret atavisitike t kriminelit ishin nj form q mund t njihej mbi bazn e disa karakteristikave t veanta, ku mes t tjerash ai prfshinte daljen anormale t dhmbve, thithka t mdha t gjoksit, gishtat e mdhenj t kmbve, apo gishta t tepr , defektet n sy dhe asimetri t tyre. N testim e sipr Lombrozo krahasoi nj grup krimin elsh t njohur t kohs me nj grup ushtarsh dhe gjeti ndryshime domethnse n seciln n akteristika.

S bashku me darvinizmin, teoria e Lombrozos mbajti nj pesh t madhe shpjeguese pr kohn megjithse u prball fort me kriticizmin e kohs dhe trysnis pr t hequr dor nga studim e tij. Por, n prgjithsi, ideja m e prhapur pr kohn ishte se kriminaliteti prfaqson nj anomali fizike dhe biologjike, megjithse teoricien t ndryshm i jan rikthyer ksaj je edhe n koht e m vonshme. Fjala kriminel , n kt vshtrim prfaqsonte thjesht nj dosur pr nj sjellje q dilte tej mureve t pranimit dhe pikrisht kjo sjellje devijante b objekt studimi.

S dyti jan teorit e personalitetit me prfaqsues kryesor Aisenk-u (Eysenck), sipas t c lit krimi mund t shpjegohet prmes kombinimit t faktorve biologjik dhe atyre individua l, t cilat, sipas tij, udhheqin drejt paaftsis individuale apo dshtimit t prpjekjev ndjekur rregullat. Sipas Aisenk-ut ka disa tipa personaliteti q priren drejt krim it, ai i karakterizon ata si nurotik ekstravers , duke u prjashtuar atyre mundsin e p imit pr t ndjekur rregullat thelbsore t sjelljes. Ata jan impulsiv, dhe priren drejt jelljeve antisociale. Midis tyre veohen psikotikt, tipar dallues i personalitetit t t cilve sht sjellja agresive dhe jo personale, e lidhur me tendencat kriminale.

S treti jan teorit psikoanalitike. Kjo shkoll thekson tendencn e pavetdijshme t fmi otivuar nga knaqsia e smundjeve dhe impulsive vet shkatrruese. Kshtu shpjegohen edhe sjelljet kriminale t t rriturve, t trashguara nga fmijria. Ideja sht q fmija, nor shoqrizohet duke u distancuar nga disa sjellje impulsive dhe n kt proces ata bjn edhe zhvillimin e subkoshiencs s tyre.

Suksesi i shoqrizimit varet nga suksesi i marrdhnieve prind-fmij dhe nse krijohet ndo j arje mes tyre, ather superegoja e fmijs mund t mos zhvillohet plotsisht, duke m onuar si duhet pr kontrollin e impulsive antisociale. Nj arje e till mund t rezultoj mungesn e ndjenjs s fajit, gj q inkurajon vazhdimisht avancimin n sjelljet deviante.

Nj shpjegim tjetr pr sjelljet deviante, q shihet edhe si nn shtje e teoris psikoana , sugjeron se arja e lidhjes prind-fmij n vitet e hershme t jets mund t oj n sj e t vonuara. Kshtu, fmija ruan m von nj paaftsi pr zhvillim t marrdhnieve t qn uara dhe domethnse. Por, nj nga kritikat e saj kundrshton pretendimin e ksaj teorie, sipas t cilit femrat kan nj zhvillim m t pakt t superegos, krahasuar me meshkujt. N o do ishte e vrtet ather do ndodhte q femrat t kryenin m shum krime se meshkujt, po at kurdoher kan treguar t kundrtn

S katrti teoria e t msuarit social. Megjithse teorit psikosanalitike njihen pr prdo e tyre t gjer, shpjegimet e saj rreth konflikteve t pa ndrgjegjshme t fmijris, nuk ezultuar gjithnj t suksesshm pr shpjegimin e sjelljes kriminale. Teoria sociale e t m uarit e identifikon kt sjellje si nj fenomen t msuar, ose si nj dshtim n procesin e izimit, q drejton sjelljen humane. Kshtu, individi q mson sjelljet e paprshtatshme, s ipas ksaj teorie, i shoqron kto me frik dhe ankth, por tek e fundit, procesi i prvets mit t sjelljes kriminale nuk ndryshon nga t msuarit e sjelljeve t tjera.

Kjo ilustrohet m s miri me teorin e shoqrizimit t diferencuar . Ajo thekson q sjellj minale sht e msuar, sidomos, gjat shoqrizimit me njerzit e tjer. Madje, pjesa m e m e ktij lloj t msuari realizohet brenda grupeve t mbyllura, ku prfshihen teknikat e or ientimit kriminal jasht ktyre mjediseve, teknika kto q rezultojn t efektshme n qndr e specifikuara dhe ndihmojn n drejtim t kryerjes s veprave kriminale. Prvojat prmes t ilave msohen sjelljet, pra edhe ato kriminale, ose shoqrimi i diferencuar, ndrysho jn tek nga individi n individ, si nga rndsia dhe frekuenca e efektivitetit t tyre.

Teoria sociale e t msuarit argumenton, gjithashtu, se karakteret q prfshihen n sjellj e kriminale kan forc sociale t spikatur q, jo vetm i motivon pr kto sjellje, por pre he sjellje e besime t tjera. Po kshtu, kjo teori v n dukje rolin e shprblimit dhe dni it, duke shfaqur konsiderata pr t msuarin prmes imitimit ose vzhgimit t sjelljes s t rve

S pesti biokimia dhe neurologjia. Nga fusha e biokimis funksionojn nj numr teorish dh e idesh t ndryshme, q prpiqe t sjellin argumente pr origjinn biokimike t sjelljes kr nale. Krkimet e sotme, megjithse jo n form prfundimtare, kan treguar se shtysa t sje eve kriminale jan edhe faktort biokimik dhe neurologjik. Kushte t tilla, si alergjia ose shqetsimet neurologjike, dietat dhe hipoglicemia, mund t konsiderohen si fakto r me ndikim n funksionin e trurit dhe ky i fundit, me kontribute sinjifikative n sj elljet kriminale. 2. Disa kuptime baz rreth agresivitetit.

do dit njerzit jan t ekspozuar ndaj rrezikut t agresivitetit si viktima, apo dshmita j dhune, qoft dhe si dshmitar t asaj q servirin rndom gazetat, radiot dhe TV. Sa m hme t jet ngjarja aq m shum pyesim veten: pse ndodhi, i shtyn kta njerz t fyejn, rahin, torturojn ose vrasin tjetrin? Nuk sht thjesht kurioziteti, por ne krkojm t zb jm shkaqet, ngaq mendojm se kshtu mund t kontrollojm ose parandalojm sjelljet agresi Dhe n fakt, me nuhatje ose me parandjenj, njerzit jan n gjendje t dallojn sjelljen esive, nga ato q nuk jan t tilla.

Psikologt social jan n krkim t nj prkufizimi pr agresivitetin, i cili t mundsoj art t tij nga veprimet q nuk jan agresive. Nj prkufizim i till q i prafrohet kti o i quante sjelljet agresive si veprime q iniciohen nga qllime paraprake pr t dmtuar ose fyer nj person tjetr. Komponentt prbrs t ktij prkufizimi, sipas Berkowirz 1981 primi-qllim-dmtimi/fyerja.

Kshtu, veprimi duhet sepse, bie fjala, kur dikush ndjen urrejtje ndrsa mendon pr pa dronin, ose fantazon si t vras kundrshtarin e tij, ende nuk sht arritur n nivelin e s elljes agresive. Edhe qllimi gjithashtu duhet t jet prezent, sepse ne do quajm agres iv jo t gjith ata q na shkaktojn dm, por vetm kur kan si qllim nj gj t till. P ose kalimtari q na pengon pa dashje, megjithse na shkaktojn dhimbje, nuk jan agresi v. Agresiviteti nuk ndodh aksidentalisht, por gjithnj sht i qllimshm.

Sa pr fyerjen ose dmtimin, si element i prkufizimit m sipr, mund t themi se, nse t uarit e tjetrit sht nj veprim pro social, agresiviteti merret si veprim antisocial, sepse e dmton ose e fyen tjetrin. Kjo mund t prfshij dmtime fizike, kur dikush sulmo het, dhunohet, ose vritet, si dhe fyerje ose dmtime psikologjike, kur dikush krcnoh et, izolohet ose dbohet. Por jan dhe reagimet e viktimave ato q ndikojn n ndarjen e s jelljes agresive nga ajo q s sht e till. Kshtu, nse dikush knaqet nga dhimbja, athe ohist nuk sht objekt i agresivitetit. Vetm kur viktima prfshihet pa dshir n nj ndr q shkakton dmtim (dhimbje fizike ose psikike) dhe prpiqet t u shmanget pasojave, vetm ather kemi veprime agresive ndaj tij. N kt kontekst, mund t themi se veprime agresive kryhen jo vetm ai q sulmon por edhe personi q mbrohet ose mbron t tjert, sepse veprim e t tilla i prmbajn t tre elementet e sjelljes agresive.

Tipat e agresivitetit jan irritues, instrumentale, legjitime/ilegjitime dhe tipi i dhuns. I shohim me radh kto katr tipa: I pari, tipi irritues ka t bj me rastet ku i nxitet nga zemrimi dhe stresi, p.sh., nj lojtar q po humb lojn s e kontrollon dot v eten dhe e qllon kundrshtarin. Kjo quhet agresivitet irritues ose zemrim impulsiv. I dyti, instrumental, sht ather kur lojtari vepron me qllim paraprak pr t dmtuar ku arin, duke instrumentalizuar agresivitetin. I treti sht agresiviteti legjitim, p.s h., kur polici godet kriminelin, ose viktima kundrvepron pr t u mbrojtur, etj., Sipa s prkufizimit edhe kto jan sjellje agresive se kan qllim dmtimin E tjetrit, por jan legjitime, pra t pranuara ligjrisht, pasi kushtzohen nga roli q kan dhe nevoja pr t brojtur nga situata e rrezikshme. e katrta sht dhuna si tip ose form e agresivitetit q ndryshon n vartsi t situats. Kshtu, p.sh., spektatort shtyjn n stadium, nna t c djalin q i mbeten syt tek vitrina e dyqanit t mblsirave etj. Kto jan forma t z une t jets sociale, por q mbeten jasht kufijve t prkufizimit m sipr pr agresivit

Megjithat, ndrveprimi social prfshin nj larmi veprimesh m t dhunshme, p.sh., dhunn k inale, q konsiston n kryerjen e veprimeve t dmshme e t paligjshme, si rrahje, dhunim, vrasje, vetvrasje etj. Koht e fundit opinioni i gjer shoqror sht br tepr i ndjesh daj dhuns n familje, si abuzimet me fmijt, dhuna bashkshortore, etj. Nj form tjetr na kolektive e kryer nga grupe t caktuara si gangstert, vjedhsit, etj, dhun q, n disa raste, merr forma t organizuara, skajore, deri n luftra t nj shteti ndaj integritetit territorial, sovranitetit dhe pavarsis politike t nj shteti tjetr. Vzhgimet tregojn prirja e sotme n bot sht rritja e numri t dhunimeve dhe krimeve.

Nj pikpamje t origjins, historia tregon se njeriu lind dhe vdes s bashku me agresivit etin. Llogariten rreth 5600 luftra t zhvilluara vitet e fundit, mesatarisht 2,6 lu ftra botrore n vit, me nj total prej 14.500 luftrash gjat gjith historis s njerzi nga viti 1820-1945 jan vrar nga dhuna rreth 56 milion njerz.

Lind pyetja, pse njerzit t jen agresiv? Prgjigjet jan dhn kryesisht n dy mnyra: e prfaqsues T. Hobsin E shek XVII q argumenton se njerzit jan krijesa natyrore vicioze, q ai i quante home lupus = njeriu-ujk. Ai besonte q ne do e vrisnim shum shpejt njer i tjetrin nse nuk na frenon civilizimi. e dyta, mbshtetet n teorin e Xh. Lokut t fabu a rasa , sipas t cilit ne lindim me nj mendje t paprpunuar, ku mund t shkruhet apo t do gj. Pra, q nga lindja, njeriu sht si nj pllak dylli ku prvoja le prshtypjet e a msohemi t bhemi dhe agresor. 2.1 Teorit mbi agresivitetin njerzor. Mbi bazn e ktyre dy drejtimeve filozofike jan zhvilluar edhe shum teori pr shpjegimin e agresivitetit. Shohim, n vazhdim ato m kryesoret.

S pari modeli psikoanalitik i Z. Frojdit. Sipas ktij modeli, tek njeriu ekziston n djenja e armiqsis q buron nga forcat dinamike psikologjike, t ardhura nga pavetdija. Ajo sht nj pjes e mendje q drejton aktivisht veprime dhe mendime, por q mbetet e fshe ur nga ndjesit e vetdijes. Frojdi mendonte se ka shum instinkte t lidhura me pavetdij e, por dy jan m t rndsishmet: erosi & thanatosi. I pari i shtyn njerzit drejt knaqs ike, si sht seksi, ndrsa i dyti, sht instinkt i vdekjes q shtyn drejt shkatrrimit ns.

Kshtu, del q agresiviteti t jet pasoj e nj lloj armiqsie t thell q kan njerzit, et e jets s tyre, ndaj autoritetit. Prandaj, kur t tjerat na thon t bjm dika, na du e ata synojn t na kontrollojn dhe t na imponohen, ka na shtyn t u rezistojm prmes sj ve agresive, ndoshta me, por jo rrall edhe pa vetdije.

Forjdi e shpjegon kt lloj armiqsie me prvojn e fmijris q prfshin marrdhniet me rojd 1961). Ai i mendon impulset armiqsore me terma hidraulike, pra agresiviteti ngjitet n pavetdije, sikundr dhe rrymat e ujit (ose avujve t nxeht) n nj kaldaj. Ku rrym psikologjike sht me tepric, ather dhe presioni n sistem do rritet, duke shk regullime psikologjike. Prandaj njerzit e shndetshm dhe normal e shkarkojn kt lloj i inkti agresiv nprmjet procesit q Frojdi e quan katharsis, nj rrug e s cils sht agr ti i hapur. Shtysat agresive lirohen sikundr lirohen edhe energjit seksuale t grumbulluara, pra t ensioni seksual lirohet prmes agresivitetit n fjal. Sipas Frojdit, edhe sjellja agre sive q rrjedh nga energjit shkatrruese e pakson tensionin e krijuar. Kur ai drejtohe t jasht vetes, katharsisi prfshin dmtime t t tjerve, kur orientohet ndaj vetes sjell time t saj, prmes depresionit, vetvrasjes, mazohizmit etj.

Por instinktet agresive mund t zhvendosen ose ridrejtohen edhe n kanale m t pranuesh me, p.sh., n nivel t pavetdijshm mund t jemi zemruar me profesorin ose shefin, por nu e shprehim kt armiqsi duke i sulmuar ata verbalisht ose fizikisht. Ne e zhvendosim armiqsin tek nj person i afrt, ku nuk humbasim shum me an t ksaj sjellje, si p.sh. dashur , babai, nna, shoku etj. Frojdi mendon se pa kt zhvendosje dhe pa vetkontro ll, ne do ishin qenie shum m t dhunshme nga sa jemi n fakt.

S dyti perspektiva etologjike. Frojdi i shpjegon veprimet e dhunshme me impulset agresive t pavetdijshme, por etologjia, nj deg e biologjis, studion posarisht sjellj e kafshve n mjedisin e tyre natyror, duke ofruar nj tjetr perspektive interesante pr shpjegimin e agresivitetit.

Kur zogjt ndrtojn fole, rosat ndjekin nn e tyre, macja ha miun etj, t gjitha kto vep n sipas nj rregulli q kushtzohet nga sinjalet e mjedisit. Sipas Konrad Lorenc (1966) shum sjellje, prfshi dhe ato agresive, jan instiktive. Sikundr dhe Frojdi, ai mendo n q instinktet e agresivitetit grumbullohen tek njerzit, sikundr edhe tek kafsht. At o lirohen kur presioni rritet shum, vese jan ngacmimet e mjedisit ato q ndikojn n k energjish , p.sh., dhunimi i territorit apo i shtpis, dmtimi i makins apo futja n obor in e shtpis, ndoshta do t mjaftonin pr t liruar agresivitet njerzor.

Pyetja e natyrshme q lind n kontekstin e ktij shpjegimi sht se pse disa kafsh jan pr amuar gjenetikisht t jen agresive? Etologt mendoj se ky sht nj reagim i lart adaptu hum specie. Pra, kafsht m t forta dhe m agresive, zn pozitn m t lart n hierarki tsit e tyre pr t kontrolluar ushqimin, ujin, strehimin, territorin dhe partnert, u sh ton shanset pr t mbijetuar. Gjithashtu agresiviteti parandalon dhe mbipopullimin, duke ruajtur nivelin e rezervave natyrore t ushqimit dhe duke siguruar mbrojtjen e t vegjlve.

Lorenc mendon se seleksionimi natyral do sillte shuarjen e t gjitha specieve agre sive, nse ai do t ishte i dmshm. Por, prania tepr e shpesht e agresivitetit n botn shve, dshmon pr vlern prshtatse t tij. Por, duke qen shum i zhvilluar, agresivitet shve nuk shkon n ekstrem, sepse kshtu edhe vet speciet me mbijetes m t madhe do krc in nse do vriteshin shum antar t specieve t tjera m pak ose aspak agresive, t cilat

reja e tyre. Prandaj Lorenc propozon iden e ekzistencs s nj lloj frenimi instiktiv n daj vrasjes. Ai vzhgoi q betejat m agresive n botn e kafshve marrin fund kur njri pr ufttarve e le at , apo kur jep shenja t nj nnshtrimi ndaj fituesit.

Ndrsa njerzit, prkundrazi, tentojn ta humbasin kt frenim instiktiv ndaj vrasjes. T p tan, ndoshta kan qen krijesa relativisht dmprurse, por ato e humbn forcn e tyre brut , dhmbt e mdhenj dhe kthetrat e forta, q u duheshin pr t vrar. Kshtu q betejat mes primitiv rrall prfundonin me vdekje, prandaj frenimi instinkti i vrasjes ishte i d omosdoshme pr vazhdimsin e llojit. Mirpo, kur njeriu zbuloi armn, aftsia pr t vrar nc e zvendsoi aftsin pr t reaguar instinktivisht ndaj ngacmuesve q shkaktojn agres Si pasoj, ne u bm kafsha e vetme q vret sistematikisht antart e tjer t species s

S treti perspektiva socio biologjike. Kuptimi i saj mbi agresivitetin jepet prmes nj vzhgimi klasik nga Barash 1976: Kur mashkulli i nj shpendi grabitqar kthehet n fol e dhe gjen nj mashkull tjetr, pran partneres s vet q po ngroh vezt, si bashkshorti x oz, sulmon shpendin krcnues, por sulmon edhe femrn e vet . Etologt kan vshtirsi pr min e ktij lloj reagimi tek shpendi-mashkull, pasi nuk mund t specifikohet faktori mjedisor q t frenoj agresivitetin n kt rast.

Socio biologt ofrojn nj shpjegim tjetr, q ndrtohet sa mbi bazn e teoris s evolucio nieve t gjalla, aq edhe mbi konceptin e mbijetess, bazuar n prshtatjen e individit m t fort dhe m agresiv, ashtu sikundr e kuptonin kt shtje dhe etologt. Por ato ndrys nceptin e prshtatshmris. Etologt supozojn se kafsha e prshtatur ojn se kafsha q prshtatet sht ajo q qllimi final i kafshs nuk sht dhe aq tyre. Suksesi shtazor n arritjen e ktij

sht edhe ajo q mbijeton, ndrsa socio biologt trashgon dhe gjenet e veta tek brezat pasardhse mbijetesa personale, por mbijetesa e gjeneve t qllimi njihet si prshtatshmri inkuizitive.

Pra, agresiviteti mendohet si nj veprim situativisht specifik q maksimalizon prshta tshmrin inkuizitive t kafshs, prandaj socio biologt thon q shpendi-mashkull n vzhg Barash, sulmoi rivalin e vet ngaq e shihte si krcnim pr prshtatshmrin e vet gjenetik Por ai do sulmonte, si e sulmoi, edhe femrn vetm nse tradhtia e saj do krcnonte poten ialet e tij riprodhuese. Pra, nse incidenti do t ndodhte para se ajo t bnte vezt, sul mi do ishin intensive ngaq synonte t ruante femrn mos ia merrnin nga foleja, dhe nse nuk ekzistonte ndonj rrezik ngaq ajo tashm i kish br vezt, ather mashkulli nuk do onte.

Kshtu, socio biologt refuzojn nocionin e instinktit unik t grindjes s shfaqur automat ikisht nga sinjalet e mjedisit. Ata ngren hipotezn q njerzit sillen n mnyr agresive sa situata, sepse dhuna dhe armiqsia jan ato q shtyjn prshtatshmrin ton instiktive, ket sidomos gjat konkurrencs, e cila stimulon ndjeshm agresivitetin tek njerzit. Sip as Smith 1976, pr mijra vjet ne kemi jetuar n grupe t vogla q gjuanim dhe mblidhnim, s bashku, ushqim. Duke sulmuar rastsisht grupet fqinje, njerzit fitonin territore, ushqim dhe partner t tjer. Ngaq qeniet m agresive, zakonisht, triumfonin mbi t tjert gresiviteti trajtohej si strategji e qndrueshme evolucionare. Si pasoj, edhe njerzi t e ditve tona shfaqin instinktivisht veprime agresive, kur vihen n gar pr rezervat me vler.

S katrti trajtimi motivacional. Supozojm se po kalojm nj dit me probleme, p.sh., nuk emi fjetur mire nj nat m par, jemi me vones n pun, na trheq vmendjen shefi dhe gat p makina n rrug, ndrkoh q dgjojm nj lum t sharash nga shoferi. N nervozizm e dhe sillemi n mnyr agresive.

Psiko analist, etologt dhe socio biologt e shpjegojn kt me instinktet tona agresive, drsa teoricient e motivacionit besojn se veprimet tona, n prgjithsi dhe ato agresivt eanti, nxiten nga faktort e jashtm-mjedisor. Jan problemet e dits ato q zgjojn moti ose nxitjen, q na shtyn drejt veprimeve agresive, duke reaguar n mnyr armiqsore.

Analizat e par n kt drejtim u bn nga Dollard & Miller, q mendonin se motivet agresiv

an t ngjashme me instinktet tona biologjike, si p.sh., uria, etja, etj. Kjo ngaq ne ndrmarrim veprime armiqsore pr t zvogluar motivin tona agresiv. Por ndrsa uria dhe e ja drejtohen nga faktor biologjik, motivet agresive nxiten nga faktor social t jashtm Pra, nse nj dit jo e vshtir nuk do na motivonte t ishim agresiv, ather nuk do i s he nuk do i sulmonim t tjert. (Dollard etj 1939 dhe Miller 1941)

Ndrsa faktori qendror situativ q motivon agresivitetin sht frustracioni. Kur kushtet e mjedisit t jashtm pengojn synimet pr t arritur qllimet tona-thon kta autor-ath strohemi. Kjo zgjon instinktin agresiv, q shprehet n dy mnyra sjellje, ose n formn e nj sulmi mbi burimin e frustrimit ose n form t agresivitetit t zhvendosur tek persona apo objekte t tjer. Duke prmbledhur kt teorit frustracion-agresivitetit, Dollard tho se sjellja agresive gjithnj parakupton ekzistencn e frustracionit dhe e kundrta, ekzi stenca e frustracionit gjithnj on n disa forma t agresivitetit. (1939)

N modifikimit t ksaj hipoteze q iu b me koh theksohet se, jo gjithnj dhe domosdoshm frustrimi shtyn drejt agresivitetit. Pra, ndodh q mos veprojm n mnyr agresive, ngaq und t reagojm edhe n mnyra t tjera, si p.sh., t biem n depresion, t friksohemi, os ngemi. Madje, ndodh q lidhja mes ngjarjeve t paplqyera (frustruese) dhe agresivite tit t kushtzohet edhe nga nj numr faktorsh t tjer. Pra, ve pranis s shtysave situ jellin agresivitetin, ndikon dhe niveli i prgjithshm i ngacmushmris nervore, apo dhe faktor t till si dhimbjet, temperatura ekstreme, zhurmat, izolimi, mbipopullimi, n dotja e mjedisit etj. Pra ka edhe faktort t jashtm pengues, me natyr sociale, q gjith ashtu motivojn agresivitetin.

Teoria e agresivitetin nga irritimi ose zemrimit pretendon q shum kushte t paplqyeshm e, prfshi dhe rrethanat krcnuese, prbjn nj shkak pr agresivitet. Pra, ngjarje t rr e ojn n nj lloj zgjimi t lart emocional, q shpesh quhet zemrim. Ky shrben si motiv pr veprime t mtejshme agresive thot Berkowitz 1983. Sipas tij, ngjarjet e pakndshme, si p.sh., moszgjidhja e nj ushtrimi, pengesat e krijuara nga subjektet e tjer etj ., zgjojn nj gatishmri pr t reaguar agresivisht. Por, mund t jen edhe ngacmimet situ ve t pranishme para ktij zgjimi, t cilat kombinohet mes tyre dhe shndrrohen n veprime agresive.

Masa e agresivitetit varet nga niveli i pakndshm i ngjarjes, si dhe nga prania e ngacmuesve situativ. Sipas Berkowi & Geen, subjektet e frustruar dhe t penguar jan v eanrisht agresiv kur ngacmimet agresive jan t pranishme n nj mjedis t caktuar. N e entet e veta Berkoi konfirmoi efektin e arms, si ngacmues situativ, duke argumentua r se prania e armve i bn njerzit m agresive nga sa jan normalisht, pasi u kujton atyr se mund t vrasin .

Por edhe kur zgjimi ose ndjeshmria jon rrjedh vetm nga faktor q nuk kan t bjn me z dhe armiqsin, kjo mund t ndez prsri zjarrin e agresivitetit . Vzhgimet kan treguar at e mdha, temperaturat e larta, drogat, apo ilaet, ushtrimet fizike dhe pjes t cakt uara muzikore mund t shtojn agresivitetin. Por dhe zgjimi seksual, nganjher, shton a gresivitetin.

Megjithat jan dy kushte t domosdoshme q ky eksitim t shndrrohet n ndodhi agresive: ara individi duhet t jet i predispozuar pr t kryer agresion dhe e dyta duhet q shkaku i vrtet i zgjimit t jet relativisht i paqart, i dykuptimt, pra mos kuptohet qart bu i i nxitjes dhe stimulimit. Nga Zilleneman ky proces sht quajtur transferim i eksi timit.

S pesti prmendim teorin sociale t t msuarit. Sipas saj, agresiviteti msohet nga prv mbasi gjat jets ne shprblehemi nse sillemi n kt mnyr. Fmija m agresiv se t tjer ar me shokt, futbollisti i till, po ashtu vlersohet m shum nga trajneri, kolegt dhe ktatort. Kjo bn q agresiviteti t shoqrohet nga nj refleks i kushtzuar, i cili ndodh pesh n t ardhmen.

Ndr pskologt m t njohur t ksaj teorie prmendet Albert Bandura 1973, q prmes koncep fleksit t kushtzuar parashikonte se njeriu bhet agresiv kur sjellja e tij armiqsore

kushtzohet pozitivisht. Ai besonte se njeriu mund t msoj duke vzhguar, prandaj dhe dy fmij q zihen jan nj model pr fmijn e tret q i sheh ata. Po kshtu edhe adoleshen t bj krim ka par gangstert ose rrugat e tjer t qytetit, ka par filma, televizion o e shtyn t ndrmarr veprime agresive, duke imituar veprimet e nj personi tjetr, pra d uke modeluar veprimet armiqsore. Bandura gjeti se ne preferojm t imitojm m tepr model n q shprblehet pr agresivitetin e tij, se sa at q dnohet pr t.

Kjo teori evidentoi rolin negativ t dhuns televizive n shoqri, sidomos pr moshat e re ja. Megjithse ka studiues q mendojn se nuk sht bindse teoria e t msuarit t agresiv n kt mnyr, por eksperimentet dhe prvoja jetsore e afirmojn kt gj. sht vn re et agresive kopjohen gati n mnyr t prpikt nga modeli. Kshtu, statistikat tregojn q trimi i krimeve t bujshme n TV dhe gazeta sht shoqruar me rritje t numrit t tyre n . Kjo tregon se media mund t stimuloj ose stimulon agresivitetin.

Argumenti baz sht se, pas dgjuar vazhdimisht pr vrasjet, aksidentet, dhunn, rrahjen e j., t ndodhura kto n rrug, n pun, n shtpi, n shkoll, aq m shum edhe n TV, ku n fektet artistike, ather ndodh q ne t desensibilizohemi, t humbasim ndjeshmrin humane aj dhuns n jetn reale. Kshtu jo vetm bhemi m pak t predisponushm pr t ndihmuar v le, por dhe fiziologjikisht do t nxitemi m pak. Nse nj jasht planetar do prpiqej t k onte qytetrimin ton duke par programet televizive dhe filmat, pa dyshim do mendonte se ne jemi agresiv, t dhunshm, t smur, egoist, instiktiv dhe seksual.

Nga studimet e kryera del se sa m shum t shihet televizori aq m i deformuar dhe i tu rbullt sht perceptimi yn pr realitetin. Statistikat theksojn, gjithashtu, edhe pr lid je t forta mes dhuns televizive dhe agresivitetit. Banduar zbuloi se fmijt sillen n m yr m agresiv pasi kan par nj dhun televizive ose jan njohur me nj prshkrim gazeta . Dhuna ne TV duket t zvogloj dhe prekshmrin (si ndjenj) dhe ndjeshmrin ton ndaj d le n jet, duke prishur dhe corrjentuar edhe perceptimet tona pr botn

S gjashti kemi modelet normative. sht vn re se shpesh,e sporti dhe agresiviteti jan p an njra tjetrs, ndoshta ngaq agresiviteti n sport ose n garat e tjer, sht nj lloj ra sht e vijueshme dhe e lidhur logjikisht me standardet q rregullojn sjelljet e pje smarrsve n to. Norma t tilla funksionojn n shum drejtime t aktivitetit jetsor, nd t e tyre jan t larmishme n vartsi t situatave.

Prmendim tre lloje normash kryesore, q lidhen me kt shtje. S pari norma e reciprocit t. Gjat procesit t shoqrizimit ne prpiqemi t kontrollojm agresivitetin, por disa norm sociale e inkurajojn at, n situata t caktuara. Nj standard i till sht norma e reci tetit, q parakupton grindjen flak-pr-flak , ose aty pr aty. Kshtu, n nj konflikt t rruga m e mir pr t iu kundrvn agresivitetit, shpesh do ishte sjellja po aq agresive. perimentalisht, White & Gruber 1982 kan zbuluar se Rruga m e leht pr t i br njerzit sor sht t u japsh nj shenj agresiviteti.

S dyti jan norma e nevojshmris. Kshtu, shpesh n grupe t caktuara shoqrore agresivit hrben si norm grupi. P.sh., adoleshentt sillen agresivisht pr t fituar reputacion tek moshatart, sepse kjo sht norm grupi. Veprimet e tyre u kundrvihen normave t shoqris r jan n vijueshmri dhe logjike me normat unike t nevojshme pr nngrupet ku ata bjn p

S treti norma e deindividualizimit. Shpesh njerzit sillen ndryshe nga normat socia le. F. Zimbardo n vitin 1969 mendonte se njerzit her pas here humbasin sensin e ide ntitetit personal kur bhen pjes e grupit. Ai e quan kt deindividualizim ose zhveshj e nga identiteti. Si t till, ata nuk veprojn m sipas normave sociale, por humbasin v etkontrollin dhe vet rregullimin. Kjo i bn t veprojn tepr emocionalisht, impulsivisht dhe n mnyr jo tipike pr ta. Ndodh q deindividualizimi t rris edhe sjelljet pozitive, r zakonisht ai on n agresivitet, vandalizm dhe shkatrrim. Raste t tilla jan njohur ed e n historin e afrt t vendit ton.

Anonimati sht nj nga prcaktuesit m t rndsishm t deindividualizimit. Sipas Zimbard raplqejm t sillemi si agresiv kur nuk mund t identifikohemi nga t tjert, pra dhe nuk ersohemi, kritikohemi, gjykohemi ose dnohemi pr sjelljet tona. Kur iu krkua dy grupe

ve me studente femra, t u jepnin goditje ekletrike disa femrave t tjera, grupi me f emra t paidentifikuara, pra t panjohura m par, jepte rrym elektrike me intensitet m t art, konstaton ksperimentalisht Zimbardo 1969.

Modelet e shpjegimit q ofruam nga teorit biologjike apo ato shoqrore nuk sht se japin zgjidhje prfundimtare. N situata t caktuara, mund t ken interes njra ose tjetra, por n prgjithsi, agresiviteti do interpretohej sakt nse do merreshin parasysh dy faktort si ato biologjike dhe ato sociale. Prandaj shpjegimet e teorive t msiprme mund t je n m bindse nse do puqen ose konvergojn me njra tjetrn.

S shtati veorit agresive t personalitetit. Shpesh ndodh q n situata dhe kushte t nj jerz t ndryshm reagojn n mnyra t ndryshme, disa sillen si agresor, disa t qet dhe muar. Si duket, disa individ kan veori t tilla personale q rrall e humbin toruan apo xehen, duke prishur ekuilibrin emocional me vshtirsi dhe vetm n raste t caktuara. T t ert nuk presin gjat, por jan impulsiv e gjaknxeht, nuk kontrollojn dot reagimet e tyr . N dallime t tilla luajn rol shum faktor personal, prandaj ka dhe disa modele t sje e.

N psikologji flitet shpesh pr dy tipa, Tipin A dhe B t modelit t sjelljes. Njerzit te pr konkurrues, q vazhdimisht nxitojn dhe shfaqen veanrisht irritues e agresiv, shpesh prfshihen nga psikologt n Tipin A t sjelljeve. Tiparet e msiprme t quajtura modeli i elljeve t tipit A i veojn individt prkats nga personat e Tipit B. Secili prej nesh b jes t paktn n njrin prej ktyre kategorive, shprehet Strube n vitin 1989.

Tipi A ka prirje t jet edhe m agresiv se Tipi B, sjelljet e t cilit q jan m miqsor sulmojn t tjert kur duan t arrijn qllimet e tyre n gara ose gjat ecuris n karrier i A paraplqen agresivitetin armiqsor, si prirje pr t u shkaktuar dhimbje, shqetsim apo vuajtje viktimave. T dhnat e grumbulluara nga Strube etj., 1984, konfirmojn sjellj en agresive t ktij tipi n abuzimet me fmijt ose me bashkshortet. Ka edhe studime t ra q konfirmojn se Tipi A ka m tepr predispozicion t hyj n konflikt me t tjert n puns.

Studimet flasin edhe pr nj tendenc atributive armiqsore q shfaqet tek njerzit. Madje he atributeve pr qllime t tjera shpesh luajn nj rol t rndsishm n shfaqen e agresi jerzor. Kshtu, kur perceptojm veprimet e dyshimta t tjetrit si produkte t qllimeve ke dashse t tij ndaj nesh, jemi m t predispozuar t ia kthejm me t njjtn monedh . Kjo onfirmon edhe nj tipar tjetr njerzor, pikrisht, prirjen pr t perceptuar qllimin armi tek tjetri, madje edhe kur ai mungon trsisht. Kshtu, psikologt n fjal mendojn se qe njerzore, duke pasur tendencn pr t br gabime t tilla atributive, prandaj ka m tep t jen agresive.

Kan qen sidomos studiuesit Dodge & Coie (1987) q argumentojn ekzistencn e tendencs at ibutive t armiqsis tek njerzit. Sipas tyre, ka njerz q prpiqen t prfitojn pozitiv dyshimi, duke u atribuar veprimeve t dyshimta motive pozitive, ose s paku neutrale . Por, ka edhe njerz t tjer q kudo dhe tek t gjith shohin qllime keqdashse dhe agre madje dhe kur ato nuk ekzistojn fare n realitet. Kta hyjn n konflikt n shum situata uke i perceptuar kto si veprime t domosdoshme pr t mbrojtur veten n kt bot armiqso me rrezikshmri t lart shoqrore.

Diskutohet edhe rreth dallimeve gjinore n lidhje me agresivitetin. T dhnat tregojn s e meshkujt arrestohen m shpesh e m shum n numr, pr krime t dhunshme, madje edhe n o n ata jan m agresiv. A sht ky nj paragjykim apo i vrtet ? Eagly & Steffen 1986 arri undimin se meshkujt, realisht, jan disi m t prfshir n agresivitet, por ky dallim sht ogl, ndonse n disa situata sht m i madh. P.sh., ata dallojn m shum n agresiviteti e n format e tjera, si n fyerje verbale apo qndrime negative. Dallime t mdha mes dy gjinive jan gjetur edhe kur agresiviteti ka qen i detyruar ose i krkuar (n disa role sociale), krahasuar me rastet kur ai sht i zgjedhur vet dhe li rshm. Po kshtu, meshkujt dhe femrat dallojn n qndrimet e tyre ndaj agresivitetit. Mes hkujt ndihen m pak fajtor dhe n ankth, krahasuar me femrat, q ndihen m t shqetsuara

undsin q sjellja agresive ndaj t tjerve, t rrezikoj edhe ato vet. Po kshtu, vzhgi ntojn q sjelljet agresive drejtohen m shum ndaj meshkujve se sa ndaj femrave.

Shkaqet e diferencave t tilla jan nga m t ndryshmet. Pjesrisht mund t jet shkak pr a e kromozomit Y tek gjenet mashkullore, apo shoqrizimi i roleve, por pjesrisht, m und t pranohen edhe dallimet fizike apo fuqi mashkullore m e madhe, ajo q lehtson ve primet agresive (madje shoqria shpesh i shprblen kto sjellje). Jan dhe steriotipet t radicionale t shoqris pr maskilitetin dhe feminizmin, q modelojn sjelljen e tyre n s i 2.2. Parandalimi dhe kontrolli i agresivitetit.

sht kjo, ndoshta, shtja m interesante e m e rndsishme e ksaj teme. Nse agresivite nga nj larmi ngjarjesh t jashtme, si provokimi, frustrimi, etj., ather njohja e tyr e, mund ta parandaloj at? Apo, kur dim q ajo rrjedh nga atributet ose kujtimet, nga dallimet individuale, sidomos t Tipit A t sjelljes, shtrohet pyetja q agresiviteti, n kto raste sht nj reagim i programuar automatikisht, apo nj fatalitet pr organizmi jerzor? Prgjigja shkencore sht e prer dhe e qart se agresiviteti mund t parandalohet e, s paku, t zvoglohet rast pas rasti. Pr t shptuar jetn e miliona njerzve, psikolo ial kan prpunuar dhe orientuar teknika dhe praktika t ndryshme pr kontrollin dhe para ndalimin e agresivitetit njerzor. Shohim n vazhdim tre teknika dhe tre strategji, si m kryesoret pr parandalimin e agresivitetit.

S pari sht teknika & praktika e ndshkimi. Gjat gjith historis njerzore, ndshkimi d jan prdorur si forma pengimi dhe kufizimi t agresivitetit. Kshtu, jan dhn dnime t krime t tilla si vrasja, prdhunimi, apo fyerja, por gjith shtja qndron tek efektivite i i tyre. Fakti sht se, n nj far mase, ato kan ndikuar pr mir. Njerzit e burgosur ekutuar nuk mund t i prsrisnin m veprimet kriminale. Ka t dhna q konfirmojn se ndsh nd t parandaloj dhunn, por vetm nn disa raste dhe, t paktn nn tre kushte t caktuar

S pari, duhet q ndshkimi t jet i menjhershm, pra t pasoj sa m shpejt agresiviteti s dyti, q t jet nj ndshkim i fort, pra dhe i mjaftueshm pr t penguar e pr mos le rohet me efekte tek viktima pasuese. Duhet, s treti e s fundi, q ndshkimi t jet i mun shm, pra i zbatueshm sa her q ndodhin veprime agresive.

Fakti q ndshkimet nuk kan qen gjithnj t suksesshme n paksimin e dhuns nuk tregon s i dmshm apo i panevojshm, por tregon q procedurat e prdorura nuk kan qen efektive. K d.m.th., se ndryshimi i tyre do rriste efektivitetin. Nga sa m sipr del q, megjithse sht form agresiviteti, dnimi shpesh e eliminon at. Por ai mund q edhe t shtoj zem kur personi i dnuar ose ndshkuar mendon se sht i pafajshm.

S dyti sht teknika e katharsisit. Pam m sipr q si Frojdi & Lorenc ishin pesimist p t tona n eliminimin e agresivitetit, ngaq impulset armiqsore t formuara gradualisht d uhej t shkarkoheshin pa tjetr nprmjet sjelljeve dhe veprimeve. Sipas Frojdit, ato nu k duhen mbajtur brenda vetes, sepse sjellin depresion, vetvrasje dhe anomali t tje ra psikologjike. Por Frojdi ishte m optimist se Lorenc pr mundsin e kontrollit q kish te qenia njerzore ndaj agresivitetit. Ktu ai prmend nj numr mekanizmash mbrojtse, ku y jan m kryesoret, ai i ajrosjes dhe zhvendosjes. I shohim n vazhdim, se far ka paras ysh Frojdi me to.

S pari me an t mekanizmit mbrojts t ajrosjes ose ventilimit , Frojdi supozonte se mun mbajm nn kontroll tendencat agresive, duke ajrosur zemrimin ton, ka ngjan, figurati ht, me nxjerrjen e tymit nga gjoksi ose koka . Por, procesi i ventilimit sht m komplek s nga sa e mendonte Frojdi fillimisht.

Studimet m pas argumentuan se, ndrsa ajrosim armiqsin tone, mundet q ndihemi m mir dodh t na shtohet stresi psikologjik. Kshtu, p.sh., kur na zemron shefi, ne do doni m ta reduktonim tensionin duke e goditur at me grusht, por, ndrkoh do ndiheshim edh e m keq, nga ndjenja e fajit q kemi humbur kontrollin (vetdijen) pr momentin, si dhe pr pasojat q na presin.

Ventimi mund q edhe t shtoj zemrimin dhe armiqsin, n raste t caktuara. Kshtu, p.sh a n familje zakonisht fillon me armiqsi verbale, por fjalt e zemruara n vend q t red ojn agresivitetin i hedhin benzin zjarrit . Pra ventimi i zemrimit, n raste t tilla, pr synon dhe tenton t ushtroj armiqsi se sa ta pengoj at.

S dyti, pr mekanizmin e zhvendosjes, shum teoricien, mes tyre dhe Frojdi, mendojn se instinkte e pavetdijshme agresive mund t zhvendosen ose t ndryshojn drejtim n aktivi tete m t pranueshme sociale. P.sh., kur zemrohemi me shokun mund t qllojm me grusht m rin, ose ta godasim at n imagjinat, q t lehtsojm tensionin e krijuar s brnedshmi.

Por jo se gjithnj prdoret katharsis si teknik e kaprcimit t agresivitetit njerzor. Al ernativa frojdiane pr rolin e katharsisit mbetet e dyshimt n disa pika. Megjithse sh prehja ose shfryrja e zemrimit, apo prfshirja n aktivitete jo t dmshme, mund t kan jn impulset armiqsore, kjo ndodh vetm n kushte t kufizuara, sepse rrezikohet shpesh q zemrimi t shtoj armiqsit, ndrsa zhvendosja na le me t njjtn ndjenj armiqsore, si

S treti sht teknika e shmangies s motiveve agresive. Rruga m e leht pr t kontrollu resivitetin sht shmangia e irritusve mjedisor. Por nse nuk i shmangim dot, mund t apl kohen tre strategji t mirnjohura, q jan: kontrolli i zgjimit ose eksitimit, reagimet e papajtueshme dhe rrethanat lehtsuese. I analizojm me radh ato:

S pari kontrolli i zgjimit aplikohet nprmjet formuls s njohur: numro deri m dhjet! teoricienve t motivit, prvojat e pakndshme krijojn agresivitet, ndrsa kontrolli dhe p randalimi i zgjimit mund t pengojn at. Pr kt do mjaftonte vetm nj periudh e vogl arritur nivelin e mparshm normal. Dhe, po u kontrollua zgjimi, do kontrollohet edh e agresiviteti.

Arritja e momentit t ftohjes mekanikisht , pra duke numruar, sht nj nga mnyrat, por vetmja. Kshtu, edhe prdorimi i ilaeve me efekte zbutse ose qetsuese, sht nj mnyr shta, prdori i marihuans ka efekte frenuese pr veprimet agresive, apo dhe doza t vog la alkooli, kryejn t njjtn pun. Por, prdorimi n sasi t mdha t tij e shton agresiv jelljet njerzore. S fundi, zgjimi mund t kontrollohet edhe nga shmangja e burimeve eksituese, q shtojn dhe reagimet agresive

Nj strategji e dyt lidhet me lindjen e reagimeve t papajtueshme, pra nxitja e emoci oneve q nuk pajtohen me zemrimin. P.sh., gruaja q do t zbus zemrimin e burrit e prk at ose e kalon bisedn me t qeshur. Po kshtu dhe vartsi q nuk ka ardhur n orar n pun on ta bj pr t qeshur eprorin duke i treguar ndonj anekdod, ose i bn ndonj komplimen . Por, n t dy rastet, vetm prvojat mesatarisht pozitive, mund ta nnshtrojn agresivite in e bashkshortit dhe eprorit. Ndrsa, nj humor i skajshm ose cinik, apo teknikat pr z gjim seksual me prmbajte tepr t lart, jo vetm nuk e reduktojn zemrimin, por shpesh s lin reagime q stimulojn m tej at.

Strategji e tret sht prdorimi i rrethanave lehtsuese. Kur shoku na izolon, ose na shm anget, ne mund q edhe t zemrohemi, por kur marrim vesh q ai ka mbetur n provim, ky ze mrim do fashitet. Pra, informacioni i ri shrben si nj rrethan lehtsuese, q na bn t jm se veimi apo shmangja nuk kishin lidhje me ne, pra ishin t paqllimshme ose t parnd shme. Sidoqoft, studimet psikologjike tregojn se informacioni lehtsues ka nj ndikim tepr t madh kur prezantohet para se t ndodh ngjarja e pakndshme. 2.3. T msuarit e modeleve jo agresive.

Nga teoria e t msuarit dhe ajo e modeleve normative, rezultonte q sjelljet agresive mund t msohen, pra edhe mund t msohen. Vzhgimet psikologjike kan treguar se, duke p antuar fmijve modele jo agresive t sjelljes, ata msojn jo vetm si t sillen, por edhe t mos sillen. N kt mnyr, normat shoqrore zvoglojn sjelljet e dhunshme.

Problemi sht se n shoqri vlersohet pozitivisht suksesi dhe fitorja mbi t tjert, ndr resiviteti ndodh t pranohet si nj mjet pr t ia arritur ktij suksesi t dshiruar. Nga a

tjetr, vrasja dhe dhuna jan mjete q na prezantohen shpesh n lojn e jets . Kshtu, mo rmative ekzistues i agresivitetit, nnkupton q duhen ndryshuar rregullat e ksaj loje t jets. Jan norma t tjera shoqrore, t nj bote paqsore dhe q nuk i kundrvihen lig q nuk e shohin agresivitetin si nj rrug pr arritjen e qllimit. Si t tilla ndihmojn m min e sjelljes s duhur njerzore n shoqri dhe, prandaj duhet t zn vend dominues n ek e TV, rubrikat radiove, faqet e gazetave dhe t gjith masmedias.

Kshtu, n nj nga studimet psikologjike rekomandohet se, po t duam reduktimin e agresi viteti n shoqri duhen dekurajuar djemt nga agresiviteti qysh n mosh t vogl, si dhe t blehen ata pr sjellje t tjera, pra t shoqrizohen ata m tepr se vajzat. (Eron 1980). P a ideja sht q, nse duam t eliminojm agresivitetin duhet t ndryshojm, n radh t pa shoqris ndaj dhuns, duke mos e quajtur at si nj mjet pr arritjen e qllimeve personal

Nj tjetr studiues, Moyer, ka identifikuar tet lloj agresivitetesh t shfaqura n shum f rma tek speciet e gjalla, pra edhe tek sjelljet njerzore. I pari sht agresiviteti g rabitqar, pra ai q shikohet nga vet sjellja si motiv i sulmit. sht, pikrisht, ai lloj agresiviteti q drejtohet ndaj viktimave tona natyrore dhe q rrjedh nga thellsia e s kaluars son, pra nga prvoja e t parve tan pr t gjuajtur. Tani, n sjelljen norma esivitet shihet thjesht si gjueti.

Megjithat pr Moyer-in edhe ky tip agresiviteti, ka implikimet e veta ligjore. Kshtu , edhe sot ndodh q nj numr individsh deviant dhe anormal, mundet q i shohin t tjer nie n nivel m t ult, prandaj dhe justifikojn gjuetin e tyre. Ata q mund t jen na ohin t tjert jo si t barabart dhe n munges t parametrave morale i grabisin ose dmto . Po kshtu dhe psikopatt nuk mund t i shoh dot me syt e t tjerve, pra nuk i sheh ata t barabart me veten. Si njerz pa norma dhe kufizime morale, ata mund t i plagosin e v rasin lehtsish t tjert.

S dyti sht agresiviteti nga ndrmashkulloriteti, si dhun fizike ose sjellje nnshtruese e shfaqur tek meshkujt, n marrdhnie me njeri tjetrin. Si implikime ligjore t ktij ins tinkti mund t jen nivelet e larta t dhuns t konstatuara n kt kategori njerzish. Sh d t jet perceptimi i tjetrit si rival n burimet ekzistuese t kufizuara dhe si krcnim egos nga nj ego m e fort.

S treti jan agresivitetet e krijuara nga izolimi. Kshtu, ka reagime t programuara bi ologjikisht tek ne pr t vepruar n mnyr agresive ndaj do forme izolimi apo bllokimi t unshm q na bhet. Implikimi ligjor i ktij pohimi sht se ky agresivitet mund t jet pr i madhe n mjediset e burgjeve. Nse individt agresiv vendosen n mjedise q nxitin agre ivitetin nprmjet dhuns izoluese, ather rreziku mund t rritet m shum.

S katrti agresiviteti territorial sht ajo lloj sjellje krcnuese ose sulmuese q shfaq ndaj pushtimit q i bhet nj territori ose dhe sjellja nnshtruese q shfaqet kur ndeshim me pushtuesin prkats. Ka implikime ligjor, pasi pushtimi i territorit prfshin m tepr se sa pronn. Kshtu, edhe besimi se dikush po na cnon statusin mund ta konsiderojm s i pushtim. Ndrsa, humbja e pushtetit n nj marrdhnie, q mund t oj n abuzim, bie fj kshortor, gjithashtu mund t shpjegohet me kt model agresiviteti.

S pesti agresiviteti amsor (prej nns) sht sjellja agresive e aplikuar kryesisht nga f mrat (por edhe nga meshkujt) kur okupatori , apo krcnuesi sht i pranishm n nj mjedi jt e saj. Ndrlikimi ligjor: kjo sjellje mund t shfaqet tek krimet e kryera n rastet e shpjeguara nga prkufizimi m sipr, (pra kur nna ndihet e krcnuar pr fmijt e saj).

S gjashti sht agresiviteti irritues, pra ai q drejtohet ndaj objekteve t cilat e kan rustruar agresorin, e kan cnuar, deprivuar apo stresuar at. Kshtu, ai bhet agresiv nd aj objektit n fjal, pikrisht pr t zbrazur apo shkarkuar n mnyr t pranueshme kt Implikimet ligjore t ktij pohimi shfaqen tek ata individ q kan grumbulluar por nuk i prdorin kto shkarkime t mundshme , duke shprthyer n agresivitet ndaj tjetrit.

S shtati agresivitet q lidhet me seksin, pra q nxitet nga t njjtt stimuj q nxitet ed sjellja seksuale. Kshtu, do person q mund t evokoj ose ndjell dshirn seksuale, njl

d t evokoj edhe agresivitet nprmjet xhelozis. Implikimi ligjor: prve reagimeve t ha t xhelozis s dhunshme, disa individ mund t shfaqin edhe dshira seksuale t shoqruara hun, si jan format e ndryshme t sundimit dhe poshtrimit mbizotrues t partnerit. Duke e ky lloj agresiviteti shpjegon ekzistencn e nj numri t konsiderueshm sjelljesh seks uale t dhunshme, q shfaqen edhe sot, me gjith prparimin E madh t shoqris.

S teti agresiviteti instrumental shfaqet kur sjellja prkatse sht shprblyer m par. e itm t fundit kt tip, por n shumicn e rasteve agresiviteti njerzor lidhet pikrisht m drlikimi ligjor ka t bj me faktin se nj seri krimesh shpjegohen prmes ktij instrumen izimi t agresivitetit. Pra nse dikush merr shprblim n para, ofert seksuale, etj., pr shkak t nj veprimi agresiv deviant t shfaqur, ai do vazhdoj t sillet me agresivitet, sa koh q sht i motivuar t prfitoj si shprblimet e mparshme. 3. Agresiviteti, stigmat dhe dhuna n shoqri.

Stigmatizimi sht nj nga problemet m t vshtira me t cilat ndeshin njerzit me problem a mendore. Ajo ul vet respektin e tyre, kontribuon n dobsimin e marrdhnieve familjar dhe zhvillimin e ndjenjave armiqsore, q pengon aftsit pr t u shoqrizuar, duke i kthy n t papun -thot Wahl 1999.

Frika dhe stigma shkojn paralel, duke rezultuar n humbje t shpress pr individt q duh trajtuar ose prmirsuar, megjithse vitet e fundit jan br prpjekje pr t u kaprcyer k . Pra, lidhja q u bn publiku smundjeve mendore dhe dhuns, sht shkaku kryesor, n mos etmi, i stigms ndaj t smurve mendore.

Kshtu, Link pas rishikimit t disa studimeve t kryera n kt fush, arriti n prfundimi emi nj mas pacientsh t rrezikshm pr shkak t smundjeve mendore, ather shfaqet etik ndikimi i stigms . Ndrveprimi mes etiketimit dhe rrezikut t perceptuar sht shum dome sht ky perceptim q i bn njerzit t mbajn distanc ndaj individve q po marrin trajt trik, ka n fakt vshtirson prmirsimin e tyre. Prandaj, studimet sugjerojn se nj rrug idhjen e problemit sht zvoglimi i distancs sociale mes t smurve mendor dhe publikut , ndonse ka prpjekje gjat viteve t fundit, mbetet ende shum pr t br

Me kt lidhet fakti se marrdhniet e dhuns me stigmn jan shtje eksperiencash jetsor besohen m shum dhe jo argumentesh teorike. Kshtu sht vshtir q kjo distanc t shku r publiku mson, bie fjala, at q ndodhi n vitin 1999 n nj qytet t SHBA-s, ku nj ski vrau dy persona n nj librari. Brenda disa orve spitali i shndetit mendor t asaj zone, filloi t merrte telefonata nga klientt e friksuar q qanin me dnes dhe krkonin takim prgjegjsen e marrdhnieve me publikun t spitalit. Ata kishin frikn e hakmarrjes s pu kut ndaj tyre. Pra, fardo progresi t ishte arritur pr destigmatizimin e t smurve men do gj ishte kthyer mbrapsht n vite, pikrisht prej ksaj vrasje-argumentojn studiuesit

Ka studime q tregojn se lidhja q i bn publiku dhuns dhe smundjes mendore, sht e for madje sht forcuar koht e fundit. Kshtu, n Kaliforni shumica e t rriturve besonin q s ofrent mund t bjn krime t dhunshme m shum se njerzit normal. Nj studim raportoi q licve dhe 43% e studentve e lidhnin skizofrenin me agresivitetin, armiqsin dhe dhunn Nj studim tjetr i vitit 1993, po n Amerik, tregon se mbi gjysma e njerzve pranonin q ta me rregullime mendore kan m shum mundsi t kryejn krime t dhunshme. Nj studim i Utah SHBA raporton se 38% e t pyeturve ishin dakord se njerzit e smur mendrisht jan m t rrezikshm se pjesa tjetr e popullats , ndrsa nj studim tjetr nxori q ndonse a sisht n masn 3% , prfaqsonin rreth 48% t atyre q bnin dika m t dhunshme se t tje

Nj raport i Surgeon General s nxori se perceptimi i njerzve me psikoza jan t rreziksh ht m i fuqishm sot se n t kaluarn! Pra, njerzit e smur mendrisht, veanrisht at erceptohen sot si m t dhunshm nga sa bhej kjo n t kaluarn. Madje ky numr ishte rrit 2,5 her nga viti 1950 deri n 1996, pra nga 13% n 1950 n 31% n 1996. Dhe kjo ka ndodh ur, megjithse gjat ktyre dekadave ka pasur nj rritje t dukshme t vetdijes s publiku undjet mendore, nj rritje numerike edhe t pacientve q marrin trajtim profesional, ksh tu q pritej paksim i stigms. Por, ndodhi e kundrta!

Arsyeja m e mundshme sht rritja e numrit t krimeve t dhunshme t kryer nga individ t Studimet kan treguar se shum prej tyre jan trajtuar jo si duhur ose nuk jan trajtua r fare. Dhe kta, vrtet ka m shum mundsi t jen m t dhunshm se t tjert. Mbasi, st gojn q individt me rregullime t trajtuar deri diku, nuk jan m shum t dhunshm se p e popullats. Po kshtu, statistikat thon se mbi 40% e t smurve rnd nuk trajtohen fa vite me radh.

Nj studim 18-mujor, n vitin 1991-1992, tek nj spital i Nju-Jorkut, tregoi se, kraha suar me dhjet vjet m pare, numri i pacientve q kishin sulmuar fizikisht nj person, de ri n nj muaj para pranimit n spital, rezultoi t ishte 14 % m i lart, ndrsa tek femra jo prqindje shkonte nga 6-15%. Gjith t vzhguarit n kt rast ishin shtruar vullnetaris n spital. Studiuesit mendojn se kjo rritje e dhuns s parashtrimit n spital, lidhej me prdorimin e kokains dhe drogave t tjera, me kalimin e viteve.

Gazeta New-York Times publikoi rezultate e 100 vrasjeve t mendura, pra atyre vrasjeve dyfishe q nuk lidheshin direkt me vjedhje ose grabitje gjat pes dekadave t fundit. Re zultoi se 25 vitet e fundit shpeshtsia e tyre ishte rritur, m shum se gjysma kishin pasur nj histori ose kishin t bnin me nj smundje t rnda mendore dhe 48% ishin diagn ikuar dhe formalisht si skizofren. Po kshtu, 90 nga 100 vrasjet n fjal ishin kryer g jat viteve 80-90 .

Pra nga t dhnat e msiprme mund t nxjerrim se ulja reale e stigms do arrihet vetm pas duktimit t krimeve t dhunshme t kryera prej tyre. Ajo q sht provuar deri tashm ka t faktin se, kur ata trajtohen profesionalisht, do ulet edhe numri i episodeve t dh uns.

Nj form asistimi sht lirimi me kusht , pra largimi i t smurit nga spitali, duke marr im t caktuar, prfshi dhe medikamente n mjedise jasht-spitalore. Vzhgimet tregojn se k o form ul ndjeshm dhunn nga ana e tyre.

Nj form tjetr sht angazhimi part-time i pacientve jasht spitali, ku ata drgohen t prfshihen n plane trajtimi. Edhe kjo form tregon ulje t nivelit t dhuns n komunitet htu, aplikimi me 262 pacient t caktuar n qendra komunitare, ose si pacient t jashtm, ezultoi me ulje t rasteve t dhuns s tyre, nga 47 n 24%.