Fizyka jądrowa

Opisuje jądro atomowe, które ma wielkość rzędu 10-15, co wynikło z eksperymentu

Rutherforda. Jądro składa się z nukleonów – protonów i neutronów. Wokół niego krążą
elektrony po orbitach rzędu 10-10. Jądro opisujemy liczbą masową i liczba atomową:

Gdzie X – oznaczenie pierwiastka, Z- liczba atomowa (ilość protonów w jądrze), A – liczba

masowa (ilość protonów i neutronów w jądrze).

Jądra o tej samej liczbie atomowej, ale różnych liczbach masowych to izotopy danego
pierwiastka (mają tyle samo protonów, różną liczbę neutronów i podobne właściwości
chemiczne i fizyczne). Np. izotopy wodoru:

Masę pierwiastków najczęściej wyraża się w jednostkach masy atomowej [u], czyli 1/12 masy
atomu węgla 12C. Proton waży ok. 1,00728 u, neutron ok. 1,0086 u, a elektron 0,00055 u.

W jądrze atomu zauważalny jest deficyt masy (defekt masy), czyli masa całego jądra jest
mniejsza niż suma mas nukleonów tworzących je nukleonów. Energię spoczynkową deficytu
masy nazywa się energią wiązania jądra. Jest to praca potrzebna na rozłożenie jądra na jego
składowe nukleony bez nadawania im energii kinetycznej. Energia wiązania jest miarą
trwałości jądra.

Lepiej jednak podawać energię przypadającą na jeden nukleon, czyli podzielić całkowitą
energię wiązania na ilość nukleonów. Jest to energia wiązania nukleonów, czyli praca
potrzebna na usunięcie nukleonu z jądra bez nadania mu energii kinetycznej.

Jądro składa się z naładowanych dodatnio protonów, które odpychają się elektrostatycznie.
Pozostaje ono jednak w całości dzięki odziaływaniom jądrowym, czyli krótko zasięgowym,
przyciągającym siłom, które są silniejsze niż siły elektrostatyczne. Siły te między dwoma
protonami, dwoma neutronami i protonem i neutronem są w przybliżeniu takie same. Zależą
też one od względnego ustawienia spinów oddziałujących nukleonów.

Jądro można opisać za pomocą modeli:

1. Kroplowego – Jadro jako kropla cieczy skupiającej w sobie zbiór cząsteczek, która
Zachowuje trwałość i kształt, jeżeli nie działają na nią żadne czynniki zewnętrzne.
Model ten wyjaśnia problemy stabilności jąder ze względu na różne procesy
spontanicznych przemian jądrowych i reakcji rozszczepienia, ale nie oddaje opisów
kwantowych w strukturze jądra.

Energię wiązania nukleonów „kropli” określają następujące czynniki:

Eobj – człon objętościowy, opisuje proporcjonalność energii wiązania do l.

masowej jądra
Epow – opisuje fakt, że nukleony w zewnętrznej warstwie jądra mają mniej
partnerów i są słabiej przyciągane (mniejsza energia wiązania nukleonu)
Esym – najbardziej stabilne są ją dra, w których liczba protonów= liczba
neutronów. Człon ten określa zmniejszenie się energii wiązania, kiedy ten warunek nie
jest spełniony i znika, gdy jest spełniony
Ecoul – człon coulombowski – opisuje siły odpychające między nukleonami
Epar – odzwierciedla tendencję do łączenia się elektronów w pary

2. Model gazu Fermiego – traktuje jądro atomowe jako studnię ze swobodnymi

nukleonami w środku. Swoboda ta jest jednak ograniczona przez barierę studni
przyciągającego potencjału jądra. Nukleony więc swobodnie zajmują w studni
dozwolone poziomy energetyczne, tak aby energia całkowita miała wartość
minimalną. Promień studni jest taki sam jak jądra atomowego, a wysokość jest inna
dla neutronów i protonów, ze względu na dodatkowy odpychający potencjał sił
elektrostatycznych, który istnieje dal protonów i działa również poza obszarem studni.
Obowiązuje również zakaz Pauliego, czyli w jednym jądrze nie mogą istnieć nukleony
o tym samym stanie kwantowym. Uzasadnia m.in. większą liczbę neutronów
stabilnych ciężkich jądrach
 3. Model powłokowy – opisuje atomy, których liczby nukleonów to „liczby magiczne”–
czyli których własności jąder różnią się istotnie od własności innych jąder o bliskich
liczbach nukleonów.
Własności atomów o takich jadrach są analogiczne do własności atomów gazów
szlachetnych o zamkniętych powłokach elektronowych i dużych energiach jonizacji.
Podstawą tego modelu jest przypisanie nukleonom liczb kwantowych oraz istnienie
struktury powłokowej nukleonów. „Liczby magiczne” odpowiadają zamkniętym
powłokom protonów i neutronów w jądrze.

Promieniotwórczość naturalna – jądra atomowe można podzielić na trwałe (stabilne) i

nietrwałe (niestabilne). Te ostatnie mogą zmieniać się w jądra innych pierwiastków, emitując
przy tym cząstkę α (dwa protony i dwa neutrony – cząstka identyczna do jądra izotopu 4He)
lub cząstkę β (elektron (-)/pozyton (+)). Nowo powstałe jądra emitują energię w postaci
fotonów o dużej energii (promieniowanie γ ).

Istnieją 4 naturalne szeregi promieniotwórcze: thorowy, uranowy, aktynouranowy (te kończą

się stabilnym izotopem ołowiu) oraz neptunowy, kończący się stabilnym izotopem bizmutu.

Szybkość rozpadu jest proporcjonalna do ilości jąder N:

Gdzie λ – stała rozpadu – odwrotność średniego czasu życia pierwiastka promieniotwórczego.

Oddziaływanie między dwoma jądrami atomowymi/ jądrem a cząstką elementarną nazwiemy

reakcją jądrową. Schemat takiej reakcji:

Gdy Q>0 to reakcja jest egzoenergetyczna, a w przeciwnym wypadku endoenergetyczna.

Promieniowanie, które powstaje podczas reakcji jądrowych to promieniowanie sztuczne.

Rozszczepienie jądra atomowego – przemiana jądrowa polegająca na rozpadzie jądra na co

najmniej dwa fragmenty o zbliżonych masach. Zjawisku towarzyszy emisja kwantów γ oraz
neutronów. Rozszczepienie może być naturalne bądź sztuczne. W tym drugim przypadku
zachodzi poprzez zderzenie się z neutronem/ protonem/ inną cząstką. Największe praktyczne
zastosowanie ma rozszczepienie przez zderzenie z neutronami.

Reakcja rozszczepienia może być reakcją łańcuchową, czyli rozpad jednego jądra powoduje
emisję neutronu, który powoduje rozpad kolejnego jądra. Warunkiem samopodtrzymywania
się reakcji jest, aby w reakcji rozszczepienia był wytwarzany co najmniej jeden neutron
zdolny wywołać następne rozszczepienie. Gdy w każdej reakcji rozszczepienia będzie
powstawać średnio więcej niż jeden takich neutronów, reakcja rozwinie się lawinowo, gdy
mniej reakcja łańcuchowa wygaśnie.

Minimalna masa, przy której reakcja rozszczepienia przebiega w sposób łańcuchowy

nazywana jest masą krytyczną.

Reaktor jądrowy – urządzenie, w którym przeprowadza się z kontrolowaną szybkością reakcje

jądrowe (przede wszystkim reakcje rozszczepienia). Reakcje te mają charakter łańcuchowy.
Aby uniknąć lawinowego wzrostu szybkości reakcji, reaktor dzieli się na strefy wypełnione na
przemian paliwem, chłodziwem i moderatorem (substancją spowalniającą neutrony).
Szybkość reakcji kontrolowana jest m.in. przez zmianę wzajemnego położenia lub proporcji
tych składników, a także przez wprowadzanie dodatkowych substancji pochłaniających lub
spowalniających neutrony, zawartych w tzw. prętach regulacyjnych (służących do normalnej
regulacji parametrów reakcji) oraz prętach bezpieczeństwa (stosowanych do awaryjnego
wyłączania reaktora).

Reaktory:
 Badawcze
 Produkcyjne
 Doświadczalne
 Energetyczne
Moderatory:
 Ciężkowodne
  Wodne
 Grafitowe
 Sodowe

Reaktory energetyczne działają poprzez odebranie przez czynnik wysoko roboczy (np. woda
pod wysokim ciśnieniem w obiegu pierwotnym), energii cieplnej wytworzonej podczas
rozpadu jąder atomowych. Ta energia, po przekazaniu jej do wody pod mniejszym
ciśnieniem, która następnie jest zamieniana w mokrą parę, która jest następnie osuszana,
ostatecznie napędza turbiny, a więc jest zamieniana w energię mechaniczną, a potem w
elektryczną poprzez użycie generatora.

Innym sposobem na uzyskanie energii w wyniku reakcji jądrowych jest synteza pierwiastków
lekkich, czyli złączeniu się dwóch lżejszych jąder w jedno cięższe. Dochodzi do tego tylko, gdy
jądra zbliżą się do siebie na tyle, żeby oddziaływania jądrowe pokonały odpychające siły
elektrostatyczne. Niezbędna do tego jest duża prędkość jąder atomowych, którą otrzymuje
się w bardzo wysokich temperaturach lub rozpędzając cząsteczki w akceleratorach
cząsteczek. Aby zaszła reakcja potrzebna jest temperatura rzędu 3 ⋅109 K .

Do podniesienia temperatury w celu przyspieszenia cząsteczek można użyć lasera CO 2.

Wykorzystywany jest również tokamak – reaktor, którego główna komora ma kształt torusa.
Dzięki elektromagnesom tworzony jest pierścień plazmy. Komora wypełniona zjonizowanym
gazem (deuterem albo mieszaniną deuteru i trytu). Zmienne pole magnetyczne pochodzące z
transformatora indukuje prąd elektryczny w pierścieniu gazu. Prąd ten powoduje
wyładowania w gazie. Zachodzi jeszcze większa jego jonizacja i ogrzewanie. W końcu tworzy
się gorąca plazma. Jest ona utrzymywana w zwartym słupie wewnątrz pierścienia dzięki
silnemu polu magnetycznemu.

Synteza pierwiastków lekkich/ reakcja termojądrowa zachodzi również w bombie jądrowej.