Vell. 9, Nr. 1

ISSN: 1097 7147
Politika & Shoqria

Revist shkencore e INSTITUTIT T SOCIOLOGJIS INSTITUTIT T STUDIMEVE POLITIKE E SOCIALE Vll. 9, Nr. 1 (16), 2006
Prmbajtja:
SERVET PLLUMBI - Identiteti dhe integrimi evropian ILIR GDESHI; LEK SOKOLI; RUTH ROSENBERG & SILVANA HAXHIAJ Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin dhe parandalimin e tij (sondazh rajonal) FATOS TARIFA - Europa adriatike - zgjerimi i NATOs n Ballkanin Perndimor LUAN SHAHOLLARI - Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj XHELAL GJEOVI - shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore ENIS SULSTAROVA - Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu KLEJDA MULAJ - Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov LEK SOKOLI - Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit HAMIT BEQJA - Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs (sprov). Recensione & komente: JAY WEINSTEIN, ALFRED UI, HAMIT BEQJA, ZIMO KRUTAJ.
P&S
Politics & Society
N vend t hyrjes
olitika Politika & Shoqria

Revist e shkencave politike e sociale Viti i 9-t i botimit, Nr. 16 Botues: Instituti i Sociologjis Instituti i Studimeve Politike e Sociale ISSN: 1097 7147 Copyright (C): IS & ISPS, Tiran T gjitha t drejtat t rezervuara. N rast prdorimi t t dhnave t artikujve shkencor apo pjesve t marra prej tyre, prmendja e autorsis dhe burimit sht e detyruar. Opinionet e shprehura u prkasin studiuesve dhe nuk shprehin opinionet e ISPS apo t bordit t revists Arti grafik: Orest Mua Prkthimet n anglisht: Agim Danga Adresa: Rruga Abdyl Frashri, Pall. 3/3. Telefon: (4) 268 819; Cel: 068 20 32 731; E-mail: lsokoli@instituti-sociologjise.org Faqe interneti: www.instituti-sociologjise.org
Politika & Shoqria

Revist shkencore e
INSTITUTIT T SOCIOLOGJIS INSTITUTIT T STUDIMEVE POLITIKE E SOCIALE

DREJTOR LEK SOKOLI KRYEREDAKTOR SEJDIN CEKANI
BORDI BOTUES:
KRYETAR SERVET PLLUMBI ANTAR HAMIT BEQJA, MARINA DALLA, ARTAN FUGA, ILIR GDESHI, BONINA GRACENI, EGLANTINA GJERMENI, ALBERT RAKIPI, FATOS TARIFA
BORDI KSHILLUES
JUDITH BLAU, University of North Carolina at Chapel Hill, SHBA YLLI ABIRI, Human Developmant Promotion Center, Tiran SKNDER DEMALIAJ, Bashkpuntor shkencor i ISPS, Tiran ZYHDI DERVISHI, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans MEHMET ELEZI, Instituti i Studimeve Ndrkombtare e Strategjike, Tiran BAS DE GAAY FORTMAN, Institute of Social Studies, The Hague, Holland XHELAL GJEOVI, Akademia e Shkencave, Shqipri MAKSIM HAXHIAJ, Instituti i s Drejts, Tiran BLENDI KAJSIU, Shkolla Shqiptare t Politiks KARL KASER, Universiteti Karl Franzes i Gracit, Austri GENTIANA KERA, Universiteti i Gracit, Austri YLLI MANOKU, Universiteti Fan Noli, Kor ADEM MEZINI, Fakulteti Histori-Filologji, Universiteti i Tirans ALBERT, P NIKOLLA, Universiteti Zonja e . Kshillit t Mir, Tiran LUAN OMARI, Akademia e Shkencave, Shqipri MIKE SAVAGE, University of Manchester, Angli STEPHANIE SCHWANDNER (Sievers), Qendra e Studimeve pr Europn Jug-Lindore, Angli ZANA SOTA, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans TEUTA STAROVA, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans ENIS SULSTAROVA, Instituti pr Demokraci e Ndrmjetsim, Tiran ENKELEIDA TAHIRAJ, University of Y ork, Angli ADEM TAMO, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tirans ALFRED UI, Akademia e Shkencave, Shqipri YLLI VEJSIU, Akademia e Shkencave, Shqipri JAY WEINSTEIN, Eastern Michigan University, SHBA BARRY WELLMAN, University of Toronto, Kanada LINDITA XHILLARI, Human Developmant Promotion Center, Tiran ZIJA XHOLI, Akademia e Shkencave, Shqipri ANTONIA YANG, Colage University, USA & University of Bradford, Angli
INSTITUTIT I SOCIOLOGJIS (IS) FAR SYNON PR VITIN AKADEMIK 2006-2007?

Krijimi i nj rrjeti t krkimit shkencor sociologjik n Shqipri, n bashkpunim me universitetet jopublike e publike, organizatat mendore t shoqris civile dhe institucione t tjera; Nxitja e komunikimit shkencor dhe e fryms s debatit akademik midis studiuesve dhe studentve t sociologjis, kaprcimi i prapambetjes s trashguar dhe i barrierave q lidhen me prkatsit partiake, konkurencn dhe interesat joakademike, xhelozit profesionale etj.; Nxitja e prgatitjes s sociologve, n deg t veanta, n universitetet jopublike e publike; Nxitja e punsimit t sociologve t diplomuar prmes bashkpunimit, pr kt qllim, me institucionet publike, organizata t shoqris civile, organizata ndrkombtare, shoqri private, institucione arsimore etj., monitorimi dhe nxitja e debatit publik pr kt shtje; Nxitja e studimit t dukurive t jets sociale n Shqipri, nxitja e pjesmarrjes s studiuesve n debatet publike e n hartimin e politikave publike; Monitorimi i krijimtaris sociologjike (libra, artikuj shkencor dhe artikuj publicistik), t autorve shqiptar n Shqipri, Kosov, Maqedoni e kudo n bot dhe shtimi i fondit t biblioteks s sociologjis; Botimi i librave me problematik sociologjike, n veanti i bibliografis Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006 dhe promovimi i tyre; Vazhdimi i botimit t revists shkencore Politika & Shoqria, organ i prbashkt i IS dhe ISPS, n prputhje me kriteret e periodikve shkencor t vendosura nga Komisioni i Kualifikimit Shkencor; Zgjerimi i antarsis me studiues t sociologjis, krijimi i brthamave sociologjike me padagog e student n universitete; Organizimi, n fund t vitit akademik (qershor 2007), i Konferencs s par Kombtare t Studimeve Sociologjike dhe hedhja e bazave pr organizimin e prvitshm t saj.
Politika & Shoqria

2006 Vll. 9, numr 1 (16)
Prmbajtja:
SERVET PLLUMBI ILIR GDESHI, LEK SOKOLI, RUTH ROSENBERG & SILVANA HAXHIAJ FATOS TARIFA LUAN SHAHOLLARI XHELAL GJEOVI ENIS SULSTAROVA KLEJDA MULAJ LEK SOKOLI HAMIT BEQJA Identiteti dhe integrimi evropian ............... 5 Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij (Sondazh rajonal) ............................ 11 Europa adriatike - zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor ........................ 27 Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj ............ 37 shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore .......................... 49 Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu .......................................... 57 Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov .................................. 71 Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit ..................... 81 Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs ............... 91
Recensione & komente: JAY WEINSTEIN HAMIT BEQJA ALFRED UI ZIMO KRUTAJ ABSTRACTS IN ENGLISH T dhna pr autort
Rreth mendimit sociologjik shqiptar ............ 101 Mirash Ivanaj - Nj legjend ................ 104 Nj monografi mbi vlerat e folklorit mbarkombtar ..................................... 107 Rikthimi i thesareve t kombit ............... 109 ............................................................. 111 ............................................................. 117
IDENTITETI DHE INTEGRIMI EVROPIAN

SERVET PLLUMBI - Instituti i Studimeve Politike e Sociale
Hyrje Ka m shum se tre muaj q n median e shkruar po vijon nj debat i prmasave jo t zakonshme ndrmjet I. Kadares dhe R. Qoses, dy prej figurave m t mdha kombtare t ditve t sotme n fushn e letrsis dhe t kulturs. N fillim tema e debatit u konceptua nga I. Kadare si nj shtje kulturore, ndrsa forma si nj sprov letrare, q synonte ndrgjegjsimin e shqiptarve pr identitetin e tyre perndimor, europian. Njhersh, edhe pr t shprndar mjegulln, q prej vitesh prhapin qarqe t ndryshme antishqiptare pr munges identiteti t shqiptarve, pr rreziqe fondamentaliste e deri pr ekzistencn e bazave t Bin Ladenit n Shqipri. shtje t tilla, kuptohet, kan thekse t rndsishme aktuale, veanrisht tani q porsa kemi nnshkruar Marrveshjen e Asocim Stabilizimit me BE-n dhe pritet ratifikimi i saj nga parlamentet e 25 vendeve antare. Por, fatkeqsisht, mnyra e shtrimit t problemit dhe sidomos ecuria e debatit morn nj rrjedh tjetr dhe krijuan m shum shqetsime nga sa ekzistonin n t vrtet. Dilema n debatin Kadare - Qose Identiteti shqiptar, q u vu n qendr t debatit mediatik, sht nj shtje e ndr-
likuar politike dhe kulturore. I. Kadare, n librin Identiteti europian i shqiptarve1, e shtron at n nj rrafsh me theks aktual e pragmatist, duke nnvizuar identitetin europian t shqiptarve dhe duke mbrojtur tezn mbi karakterin perndimor t kulturs dhe besimit fetar t shqiptarve. Sipas ksaj logjike (e sidomos sipas komentuesve t saj, pjesmarrs n debat), me integrimin n Europn e Bashkuar u realizoka nj prirje e natyrshme e shqiptarve, t cilt, n mnyr t dhunshme, i ka shkputur nga Perndimi despotizmi lindor gjat pes shekujve dhe, m pas, totalitarizmi komunist, gjithashtu lindor. Vese, qenka n dinjitetin e shqiptarve q spaskan prfshir asgj nga lindorja, nga kultura e Lindjes dhe feja myslimane, si pjes e saj n identitetin e tyre. Pr pasoj, identiteti shqiptar, n thelb, paska mbetur perndimor n t gjitha aspektet.2 Vese, sipas grupimit Kadare, ndrsa dhjetra mijra t rinj shqiptar m 19811991 krkuan rrnjt e krishterimit t hershm shqiptar pr t provuar vjetrsin e ngulimeve shqiptare n Ballkan, politikant shqiptar, nga t dy kraht, veprokan si kapuon t zinj, sepse paskan nostalgji pr otomanizmin dhe e mbajtkan mendjen
1 Shih: Kadare, Ismail. 2006. Identiteti europian i shqiptarve. Tiran: Onufri. 2 Gazeta Koha Jon, 5 qershor 2006.
Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 5-10
8 nga Lindja, me gjith gamn q ajo ngrthen - Lindja e Mesme, ish-lindja sovjetike dhe ajo kineze maoiste.3 sht e teprt t them se kjo duket si e mbartur nga thashethemnaja antishqiptare, e cila synohet t luftohet. Sipas nj logjike t till, deri sa kemi zgjedhur si prioritet politik Perndimin, Shqipria sduhet t ket as kontakte dhe as marrdhnie, shtetrore apo kulturore, me vendet e Lindjes, e sidomos pr t mos sjell si trofe nj hanme t vjetr: Turqin, e cila, edhe pse vend antar i NATO-s dhe nnshkruese e Marrveshjes s Stabilizim Asocimit me BE-n, me sa duket, n qarqe t caktuara europiane, ende shikohet si Perandori Otomane, me dylbert dhe lalt ashik! Me gjith dshirn e mir pr t modernizuar mentalitetin e shqiptarve dhe pr t mbrojtur shtjen e identitetit shqiptar nga devijime t mundshme t prioriteteve kryesore politike, pr t cilat prej kohsh ska dallime e jo m divergjenca midis forcave politike shqiptare, konceptimet e msiprme jan t vjetruara, njlloj mbylljeje e re q, gjithsesi, nuk i prgjigjet realitetit t sotm dhe interesave t vendit ton. Nuk kam parasysh n kt rast antarsimin n Konferencn Islamike me firmn e Berishs, q as ather, n vitin 1993, dhe as sot ska pasur konsensusin e politiks shqiptare, prandaj edhe nuk sht ratifikuar nga Kuvendi i Shqipris. R. Qosja, sikur t kishte pritur q Kadareja ti dilte n shtegun e polemiks, n shkrimin e vet Realiteti i shprfillur. Vshtrim kritik mbi pikpamjet e I. Kadares pr identitetin shqiptar, merr nj pozicion t kundrt dhe e paraqet qndrimin Kadare si przierje n skenarin e prplasjes s qytetrimeve Lindje-Perndim. Nga pozitat e antimyslimanizmit dhe pruljes para kristianizmit perndimor, sipas R.
Kadare, libri i cituar, fq. 52, 56, 60. R. Qose. 2006. Realitet i shprfillur. Vshtrim kritik mbi pikpamjet e I. Kadares pr identi4 3
Identiteti dhe integrimi evropian Qoses, I. Kadare sht kundr prbrsve mysliman n identitetin e prbashkt, t prgjithshm, historik t shqiptarve, vetm e vetm q ti plqej Perndimit e t bhet m i famshm.4 Pr shtje t tilla, pjesmarrsit, jo t pakt n kt debat midis dy t mdhenjve, me shum zell, u ndan: shumica me I. Kadaren, duke mbrojtur identitetin oksidental t shqiptarve, pakica me R. Qosen, duke mbrojtur tezn sipas s cils identiteti i shqiptarve, m e pakta, sht sa perndimor, po aq edhe lindor. N t dy rastet argumentet kryesore vrtiten rreth fes s shqiptarve. Debati n fjal nuk u shptoi mrive, epiteteve tipike ballkanike, grmimeve n biografit e njri-tjetrit, deri dhe etiketimeve t Kadares si lustrues i veprave t veta t kohs s komunizmit. Ndrsa pr R. Qosen etiketimet shkojn deri tek armiku i kombit, apologjet i myslimanizmit, Enveri i letrave, gardiani i lindores etj, etj. Madje ky njeri, me veprimtari t hershme antishqiptare, me studime t demodume, edhe kshillohet q t largohet nga Kosova?! N nj zell t till baltosjeje, gjen edhe shpalljen kolaboracionist t shqiptarve t besimit mysliman, ndrsa vet feja islame krahasohet me nj pem t mbjell mbi shkmbinj, frytet e s cils nuk shihen ndonjher (!). Urrejtja prarse shkon deri atje sa nga ndonj debatues, veanrisht i zellshm, t flitet edhe pr ndarje t shqiptarve n t mir e n t kqij, n patriot dhe n antipatriot, n primitiv e modern, duke marr pr baz prkatsit fetare. Pr patriot, pyet njri syresh, mund t flasin ata (myslimant), q tradhtuan fen e t parve, Ballkanin, Europn, krishterimin. Prej nga nxirret porosia: t paktn, tani, pasardhsit e tradhtarve t heshtin.5
tetin shqiptar. Tiran: Toena. 5 Gazeta Shekulli, 20 qershor 2006.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
Madje, pr dik tjetr, edhe thnia lapidare e Vaso Pashs, Feja e shqiptarit sht shqiptaria, u dashka t interpretohet si thirrje pr tu kthyer n fen e t parve, n fillimet e kulturs shqiptare-produkt i pastr i derivimit biblik!6 Nj ekstremizm i till, kuptohet, nuk rrjedh nga sprova e Kadares. Duke e par shtjen n rrafshin historik, Kadare shkruan, se fet mund t ishin t ndryshme, por identiteti, ashtu si lidhja gjinore, mbetet gjithmon nj. Programi i nj Shqiprie europiane ishte i pandar nga ai i myslimanizmit kombtar e njhersh europian. Dhe Kadare, ndryshe edhe nga ka e akuzon R. Qosja, arrin n prfundimin se myslimanizmi shqiptar as ka qen dhe as mund t jet penges pr rrugtimin e Shqipris drejt Europs. Nuk dua t hyj m tej n debat me asnjrn nga pikpamjet e shtruara, q, sipas mendimit tim, m e pakta jan t njanshme dhe jo t kohs. Po ashtu, shpreh keqardhjen q nga nj debat i till midis R. Qoses dhe I. Kadares, duket sikur e prbashkta midis tyre, ktej e tutje, do t mbetet vetm fakti q ata jan moshatar t dy kan lindur n vitin 1936. Gjithsesi, nuk shoh arsye serioze pr rreshtime n fronte - n frontin Kadare apo n frontin Qose - pra n frontin perndimor apo n frontin lindor. As pr t shpallur jasht do analize kulturn perndimore, me q n themel ka kristianizmin, si absolutisht civilizues, ndrsa kulturn lindore, si armik t civilizimit, me q n themel paska myslimanizmin! Identiteti europian - proces n zhvillim Nse duam, pra, t arsyetojm n vartsi t krkesave dhe kushteve t sotme pr identitetin e shqiptarve, pr ndryshimet q pritet t pasoj ai si rezultat i integrimit
6 7
t vendit ton n Europn e Bashkuar, le t nisemi nga thelbi politiko-sociologjik i konceptit identitet, nga arritjet e prgjigjet e shkencave prkatse. Dhe do t bindemi se debati n fjal ka devijuar shum n personalizime, n hamendsime, n nxjerrje kunjash, gjithsesi, n drejtim t kundrt me vizionin q krkohet sot apo me angazhimet tona, t cilave u krijohen hapsira t gjra me nnshkrimin e Marrveshjes s Stabilizim Asocimit me BE-n.7 N vshtrim sociologjik, koncepti identitet prdoret pr t karakterizuar nj nivel t caktuar qndrueshmrie t tipareve individuale, socialkulturore, kombtare etj., q bhen burim vetprcaktimi, energjie e trashgimie pr individ dhe komunitete t tra sociale. N do rast, nivelet nisse t identitetit jan t lidhura me kulturn kombtare. M pas vijn ndikimet nga jasht. Edhe nj kuptim i till sociologjik e bn identitetin tem debatesh t shumta e t vazhdueshme, n vartsi t krkess pr t prevaluar njri apo tjetri komponent, n vartsi t hapjes ndaj bots s kulturs apo t mbylljes n guaskn nacionale, pr t mbrojtur me fanatizm individualitetin, t veantn e kulturs tnde. Mendoj se disa nga pjesmarrsit n debatin Qose- Kadare, me dashje apo pa dashje, ngatrrojn konceptet prkatsi europiane me identitet europian. Nuk e v askush n dyshim, besoj, q Shqipria sht n nj pozicion gjeografik t rndsishm, gati qendror e jo periferik n kontinentin europian. N kt kuptim, Shqipria ka qen dhe sht pjes e Europs dhe shqiptart jan europian. Ndrsa, kur flitet pr identitet europian, bhet fjal pr nj koncept socio-kulturor, pr nj identitet t nj bashksie njerzish, popujsh t kontinentit europian. Kt lloj identiteti europian nuk pretendojn se e kan arritur as vende themeluese t BE-s, e jo m t
s u nnshkrua n Luksemburg m 12 qershor 2006.
Gazeta Koha Jon, 5 qershor 2006. Kjo marrveshje midis Shqipris dhe BE-
10 pranuarit rishtas dhe, aq m pak, ata q jan larg antarsimit n kt bashksi. Prandaj mendoj se nxitohet ndonj nga t prfshirit n debat, kur shkruan: Nuk m ka shkuar n mndje dyshimi pr identitetin tim europian.8 Pra, pr t arritur ne shqiptart deri tek identiteti europian, na duhet edhe shum koh, duke kaluar nga integrimi ekonomik, fshirja e kufijve, kushtetuta e prbashkt dhe krijimi i shtetit europian, e mbi t gjitha tek afrimi shpirtror, kulturor e psikologjik i etnive apo popujve. Gjat integrimit, n proces ndryshimi vihen t gjith faktort q prfshin n vetvete koncepti i etnis: q nga mjedisi natyror e gjeografik; tiparet antropologjike; gjuha si mjet i kuptimit e i t shprehurit dhe komunikimit t vlerave; mentaliteti me stereotipet kulturore e psikologjike, me doket e zakonet e sjelljes; kultura artistike me artin, kngt, vallet, festat, me mitologjin dhe sistemin e vlerave t trashguara nga brezi n brez dhe deri te jetesa, veorit e lloji i kuzhins, lloji i veshjeve, i orendive shtpiake etj. Sot sociologt llogarisin 4- 7 mij grupe etnike t prfshira n mbi 200 shtete, q, n nj form apo nj tjetr, po prfshihen n procese integruese dhe t globalizimit, q kurrsesi sduhen menduar e trajtuar si procese asimilimi e humbjeje t identitetit t tyre karakteristik. N kt kuptim, ne mund t afrojm t ardhmen, n rastin e dhn prfshirjen n identitetin e prbashkt europian, por jo ta shpallim, jasht do analize e studimi, t arritur tashm, si dhurat apo si dika q arrihet leht. Me t drejt, at Zef Pllumbi ka nnvizuar n kt debat se n esencn e do transformimi sht kultura, prej nga rrjedh se integrimi ka nevoj pr politika kulturore t studiuara, q ende na mungojn, ka nevoj pr komunikime kultur8 9
Identiteti dhe integrimi evropian ore mbarshqiptare, q ende jan spontane. Pa folur m gjer pr nevojn e mundsin e kaprcimit t nj lloj inferioriteti n fushn e kulturs e t artit, pr t ciln spo ndihet ndonj shqetsim. N kt vshtrim, n debatin QoseKadare shoh nj lloj apeli pr t diskutuar se pamje duhet t ket identiteti shqiptar n proceset e sotme integruese e globalizuese. N kt rrafsh debati n fjal, zbulon ndr t tjera se sa pak t prgatitur jemi pr vizione q nuk mbshteten te formula e ngurt ose , ose, por te sinteza e t kundrtave, te formula edhe, edhe. Ndryshe individi, n rastin ton shqiptari, do ti ngjasonte nj udhtari n mes t katr rrugve, q mbledh supet dhe pyet i hutuar: Ku jam, ku e nga po shkoj? I duket sikur n hapsirn kombtare ai po humbet gjithka, pra dhe identitetin e vet, ndrsa n at transnacionale, ku synon t integrohet, vshtir q ai t gjej vetveten. Sot pr sot, sipas studiuesve t proceseve integruese, q sjan thjesht koalicione shtetesh, por bashkime njerzish (Monet, 1987), e vetmja bark shptimi sht ruajtja e sentimenteve dhe e kulturs kombtare, t liruara nga ngurtsit nacionale, pr ti prfshir n nivelet e reja t identitetit. Madje, sa m t avancuara nivelet e integrimit, aq m tepr duhet t rriten mundsit dhe interesi pr t ruajtur vlerat vendore apo identitetin vendor9, q individi ta ndiej veten t prfshir dhe jo t prjashtuar, t vlersuar dhe jo t braktisur. Ky sht sot problemi madhor politiko-sociologjik dhe jo dilema hamletiane jemi apo sjemi shqiptar, jemi me kulturn perndimore apo me kulturn lindore! N vend t ksaj shtjeje, t zgjidhur historikisht q n periudhn e Rilindjes, apo edhe t parulls pasive: E duam Shqiprin si
nuni n versionin Palaj -Valentini. Tirana Observer, 22 qershor.
Gazeta Albania, 21 qershor 2006. Shih: Sokoli, Lek. 2006. Identiteti dhe ka-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
Pr nj identitet shumnivelsh
11
gjith Europa, na duhet t studiojm se si t shkojm n Europ me dinjitet, q t dim se ndryshime do t sjell integrimi n BE n mentalitet, n kulturn dhe identitetin ton si shqiptar, t prfshir n identitetin europian, q sht n proces krijimi (Fernando Savater). Dhe nuk besoj se do t krkohet nga ne shqiptart q t ndryshojm edhe raportet fetare. Ndrkaq edhe pr kt shtje ka nj mnyr t menduari adekuate pr procese t tilla kontradiktore. Kultura, ajo q sht vrtet e till dhe prfshihet n prmbajtjen e ktij koncepti, nuk njeh as kufij shtetesh e kontinentesh e aq m pak q t jet burim konfliktesh e luftrash. Jo m kot thuhet se numrat dhe kulturn e prdorimit t tyre i shpikn arabt, ndrsa zeron, q solli nj revolucion n prdorimin e numrave, e shpikn meksikant. Filozofi i njohur amerikan, Xhejms Hilman, duke folur pr kulturn si sintez gjithprfshirse Lindje-Perndim, shkruan: Ne kemi nj shkenc t prbashkt dhe mos harroni se matematika dhe filozofia jon vijn edhe nga arabt. Kultura, nuk sht e homologueshme. N kt rrafsh, tingllon disi e vjetruar q gjuhn ton, elementin ky t kulturs dhe identitetit shqiptar, ta quash me t drejt indoeuropiane, sikurse t gjitha gjuht europiane, ndrsa gjith kulturn e Lindjes ta reduktosh me fen myslimane apo me nj pem t mbir n gur e q sjep fruta! Edhe m keq akoma, ta identifikosh kulturn e Lindjes me nj kundrkultur, apo ta barazosh me fondamentalizmin dhe terrorizmin e sotm. Jo, smund t arsyetohet kshtu pr kulturn, q i ka rrnjt e veta shum m t hershme se periudha e lindjes s feve t ndryshme, sepse nisin q n periudhn kur njeriu msoi t ndizte zjarrin, t prgatiste vegla prej guri dhe t krijonte mitologjin e mahnitshme antike.
Gati 16 vjet m par, koncepti i pluralizmit gjeti fush veprimi edhe n Shqipri. Vese, i kuptuar kryesisht si pluralizm partish e jo aq edhe si mnyr t menduari, si metodologji vlersimi t dukurive n fushn ekonomike, sociale, politike, kulturore, fetare etj. N do rast kjo do t nnkuptonte larmin e kndvshtrimeve, t part e gjrave jo bardh e zi, jo me formuln ose, ose, q ndan e konfronton dhe nuk krijon hapsira pr toleranc, mirkuptim e bashkpunim. N kt rrafsh, me interes metodologjik m duket zbatimi i konceptit t pluralizmit n prcaktimin e identitetit pr t cilin po debatohet. Studiues t ndryshm flasin, me t drejt, pr identitet pluralist shumnivelsh. Bouman, n librin Shoqria e industrializuar, shkruan se vartsit tona sot jan plotsisht globale, kurse veprimet tona, si edhe m par, jan lokale. Eriksoni e argumenton kt lloj identiteti duke studiuar pr vite me radh problemin e identitetit t emigrantve dhe ndryshimet q pson ai n vet procesin e integrimit t tyre. Edhe Fridman, i cili ka studiuar vartsit e identitetit kulturor nga proceset globale integruese, arrin n t njjtin prfundim pr identitetin pluralist. Vizione t tilla mbshteten n realitetet e sotme t vendeve t tilla si SHBA-t, ku i gjen t gjitha kombsit e bots, t Europs s Bashkuar (vetm n Gjermani sot ka 15 milion emigrant), sikurse edhe t vendeve t tilla si Rusia, Turqia, etj. q jan midis Perndimit dhe Lindjes, apo edhe Lindje edhe Perndim. Sipas formuls ose, ose, vizioni pluralist i identitetit mund t duket si munges identiteti. N t vrtet Perndimi, q sht modeli i pranimit t pluralizmit t brendshm, q e ka kultivuar si nj nga tiparet thelbsore t kulturs s tij dhe si nj nga elementt kryesor t t drejtave t njeriut, ka arritur t prcaktoj identitetin e vet n mnyrn m t sakt t mundshme.
12 Prandaj, n se debatuesit tan kan parasysh nj kuptim t till t konceptit Perndim, t gjith do t ishin dakord dhe debati ose identitet perndimor, ose identitet me prmbajtje m tepr lindore do t humbiste do kuptim. Dhe m tej: nse debatuesit tan e kan pranuar konceptin dhe metodologjin pluraliste, ather jan t lutur ta zbatojn at edhe n rastin e dhn pr identitetin e shqiptarve, apo n do rast tjetr kur sht fjala pr kulturn, pr raportet midis feve apo pr proceset integruese e globalizuese, q jan ende n stade me mobilitet t veant. * * *
Identiteti dhe integrimi evropian q krkon respektimin e palve, vlersim t argumenteve, frym tolerance e mirkuptimi, pa degraduar, si ndodhi n rastin e dhn, n akuza e fyerje reciproke. Nj gj e till sht veanrisht e trishtueshme dhe e dmshme kur bhet fjal pr figura t prmasave t I. Kadares dhe R. Qoses. S dyti, si n do debat, edhe n rastin e dhn, n prfundim t tij ishte i domosdoshm q t bhej me realizm edhe kritika apo vlersimi i tij. Por sht pr t ardhur keq q nj gj e till nuk u dgjua as n konferencn e organizuar nga Instituti i Studimeve Politike De Gasperi, me mbshtetjen e Ministris s Kulturs dhe me pjesmarrjen e vet I. Kadares. sht e teprt t thuhet se tema t tilla dalin jasht natyrs s nj sprove letrare dhe krkojn trheqjen n mnyr jopartizane t studiuesve dhe intelektualve.
N mbyllje dshiroj t nnvizoj edhe dy prfundime. S pari, na mungon ende n mnyr t ndjeshme kultura e debatit,
REFERENCAT
Alushi, Zamir. 2006. Lindja po sulmon Kadaren, Albania, 22 qershor. Bai, Agim. 2006. Antishqiptari i vogl Velo. Tema, 21 Qershor . Baze, Mero. 2006. Debatet periferike mbi identitetin perndimor. Tema, 24 qershor Bauman Z., 2001. The Individualized Society. Cambridge. Cokaj, Arben. 2006. Paaftsia pr t kuptuar realitetin shqiptar. Koha Jon, 20 qershor. Featherstone M., 1991. Conteporary Contitions for the Representation of Identity. Ed. by A. D. King: Makmillan Edukation Ltd. Erikson, E. 1984. Identity, Jouth and Crisis. London. Fridman J., 1994. Cultural Identity and Global Proces. London. Kadare, Ismail. 2006. Identiteti europian i shqiptareve: Tiran: Onufri. Monnet, Jean. 1987. Memories: Flamarion, 1987. Hoxha, Bujar. 2006. Turpi i kombit, Gazeta 55, 9 Qershor . Pllumbi, Servet. 2001. Dukuri t reja n zhvillimin botror. Politika & Shoqeria, 4, 2(9): 55-59. _____. 2004. Integrimi europian dhe sovraniteti i shteteve... Politika & Shoqeria, 7, 2(14: 5-13. _____. 2005. Edhe politika do moral. Tiran: ISPS & Rinia. _____. 2006. Nj kndvshtrim pr identitetin shqiptar. Tirana Observer, 18 qershor. Qose, Rexhep. 2006. Realiteti i shprfillur. Vshtrim kritik mbi pikpamjet e I. Kadarese pr identitetin shqiptar: Tiran: Toena. Saater, Fernando. 2004. Bota q prfytyroj lind nga mirkuptimi i dobsis. Il Coffe Leterario, Gusht. Sokoli, Lek. 2006. Identiteti dhe kanuni n versionin Palaj-Valentini. Tirana Observer, 22 Qershor. Stani, Lazr. 2006. Made in Eropa. Abania, 21 Qershor . Ukaj, Ndue. 2006. Identiteti civilizues dhe shqiptart. Koha Jon, 5 dhe 6 qershor.
TRAFIKIMI, NDIKIMI I INFORMIMIT

DHE EDUKIMIT N PERCEPTIMIN E PARANDALIMIN E TIJ
(SONDAZH RAJONAL)
ILIR GDESHI; LEK SOKOLI Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale (QSES) RUTH ROSENBERG; SILVANA HAXHIAJ Organizata Ndrkombtare e Migrimit (IOM)
Hyrje Ky artikull sht pjes e nj studimi t realizuar gjat vitit 2006, n kuadrin e nj projekti t Organizats Ndrkombtare t Migrimit (IOM), n vendet e rajonit t Ballkanit. Ai sht, gjithsesi, frut i puns s shum individve, t atyre q intervistuan dhe anketuan personat e prfshir n kampionin e studimit1, t atyre q prpunuan t dhnat etj., sikurse t gjith atyre punonjsve social, msuesve e trainuesve, nga OJQ-t, shkollat, Ministrit e Arsimit etj., nga Shqipria, Bosnje-Hercegovina, Maqedonia, Kosova, Serbia dhe Mali i Zi t cilt morn pjes n kt projekt, duke ndihmuar njhersh, drejt1 Ndr idividt e angazhuar n kt sondazh, e q meritojn falnderim t vaant, jan Enkeleida Shehi, Nadire Xhaxho, Bonina Meleqi, Klesta Mio, Arsena Gjipali, Esmeralda Polena, Ylber Cejku, Edona Doi, Mirna Aleksi, Ivana Kokanovi, Ismet Botonji, Verica Stamenkova, Sofija Arnaudo-
prdrejt apo trthorazi, n realizimin e ktij sondazhi. Objektivat dhe metodologjia Qllimi i ktij sondazhi ishte q t hulumtohej efektiviteti i metodologjive t prdorura gjat aktiviteteve edukative shkollore (brenda programit shkollor apo jasht tij), nprmjet krahasimit t nivelit t njohurive t nxnsve dhe t rinjve pr trafikimin dhe kontrabandn, mnyrat e realizimit t tyre dhe reagimet e mundshme ndaj tyre. N mnyr m specifike, sondazhi ka synuar q t matej niveli i njohurive nga nxnsit e t rinjt pr
va, Marina Georgievska, Aleksandra Nikolova, Sahit Tahiri, Rumena Gerdovska, Aleksandra Pesanska, Daniela Shutinovska, Zorica Cucanova, Daniela Avramovska, Daniela Stojanovska, Ivan Trajkov, Jehona Tmava, Dragana Ocokoljic, Branislav Jovanovic etj.
14
Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij anti fillestar i ankets u testua me nxns t niveleve t ndryshme, n dy shkolla t qytetit t Tirans, pas t cilit u bn prshtatjet dhe korrigjimet e nevojshme. M pas, anketa u prkthye n gjuht e secilit vend dhe u konsultua me ekipet respektive. Bazuar n vrejtjet dhe sugjerimet e tyre u hartua varianti prfundimtar i ankets. Ekipet e sondazhit prbheshin nga studjues, punonjs social dhe student, kryesisht me prvoja t mparshme n realizimin e anketimeve. Nj kriter n przgjedhjen e tyre ishte aftsia pr t komunikuar pr shtje sensitive dhe pr t krijuar besim me nxnsit dhe t rinjt e moshs shkollore, si dhe me grupet me prejardhje t ndryshme sociale dhe etnike. Ekipet u trajnuan lidhur me qllimin dhe objektivat e studimit, prmbajtjen e ankets, mnyrn e realizimit t saj dhe aspekte t tjera t ktij sondazhi. Kshtu u prgatit nj metodologji e prbashkt pr t gjitha vendet e rajonit. Przgjedhja e shkollave dhe OJQ-ve q do t prfshiheshin n kt studim sht br nga misionet e IOM-it n vendet e rajonit, n bashkpunim me ministrit respektive t arsimit. Jan przgjedhur shkolla t niveleve dhe profileve t ndryshme, si 9 vjeare, t mesme t prgjithshme, t mesme profesionale dhe t mesme mikse. Ky diversitet sht mbajtur parasysh edhe n przgjedhjen e OJQ-ve. Anketimi i nxnsve dhe t rinjve u b pr dy grupe. Nga t anketuarit, 1387 prej tyre kishin marr pjes n kurset e trainimit, mbi trafikimin dhe kontrabandn, t organizuara nga IOM-i. Ata prfaqsojn kategorin t trainuar (ose Activity Group). Ndrsa 1012 nxns dhe t rinj nuk kishin marr pjes n kurse t tilla. N kt studim ata prfaqsojn kategorin t
n kt sondazh Serbia dhe Mali i Zi, paraqiten s bashku.
trafikimin dhe kontrabandn; kuptueshmria e situatave t ndryshme dhe sjellja e mundshme e ardhshme t tyre (parandalimi); t jepeshin disa rekomandime pr prsosjen e mnyrave t informimit t nxnsve, disa modele t prfshirjes s tyre n programet msimore apo t prdorimit t veprimtarive jashtshkollore pr kt qllim. Duke ndjekur kto objektiva, u investigua niveli i njohurive, perceptimi dhe sjellja e nxnsve dhe t rinjve kundrejt trafikimit dhe kontrabands n shkolla dhe NGO nga Shqipria, BosnjeHercegovina, Maqedonia, Kosova, Serbia dhe Malit t Zi2. Puna analitike e ktij studimi bazohet kryesisht n t dhna sasiore, t realizuara nprmjet nj ankete me 2399 nxns dhe t rinj, nga t cilt 18.3 pr qind n Shqipri, 13.1 pr qind n Bosnje-Hercegovin, 23.4 pr qind n Maqedoni, 17.8 pr qind n Kosov dhe 27.3 pr qind n Serbi-Mali i Zi. Kta nxns dhe t rinj ishin t shprndar n 50 shkolla (86.8 pr qind) dhe n 25 NGO (13.2 pr qind). Krahas teknikave sasiore n studim jan prdorur edhe disa teknika cilsore. S pari, sht br studimi i literaturs s shkruar, e cila shrbeu pr evidencimin e problemeve pr secilin nga vendet e prfshira n kt studim. Duke u bazuar n literaturn ekzistuese dhe n kurset (trainimet) e zhvilluara me nxns dhe t rinj, u hartuan pyetjet e draft-ankets. S dyti, ekipi i sondazhit ka intervistuar drejtues dhe msues shkollash, drejtues t OJQ-ve dhe ekspert t trafikimit, pr precizimin e pyetjeve t ankets dhe prcaktimin e metodologjis s ktij sondazhi. Por burimi kryesor i informacionit sht anketimi sociologjik. Anketa prmbante 28 pyetje t strukturuara. Plotsimi i saj krkonte rreth 30 minuta. VariAnketimi sht realizuar pak para referendumit q shnoi mvetsimin e Malit t Zi. Ndaj
2
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
15
patrainuar (ose Control Group)3. N przgjedhjen e nxnsve dhe t rinjve u prdor kombinimi i metods s qllimshme dhe asaj t rastit. Metoda e qllimshme synonte n przgjedhjen e nxnsve dhe t rinjve nga kategorit t trainuar dhe t patrainuar. Ajo synonte, gjithashtu, n ruajtjen e nj ekuilibri midis djemve dhe vajzave n kampionin e studimit. Ndrsa metoda e dyt synonte n przgjedhjen e rastit t nxnsve dhe t rinjve brenda grupeve t msiprme, sipas nj procedure t njjt pr t gjitha vendet pjesmarrse. N seciln prej shkollave przgjedhja e individve sht br n kt mnyr: 1. Ekipi ka kontaktuar, si fillim, me drejtuesin e shkolls dhe msuesin q ka realizuar trainimin, ka prezantuar qllimin e studimit dhe ka siguruar miratimin dhe bashkpunimin e tyre pr realizimin e anketimit. 2. Jan prcaktuar klasat q do ti nnshtroheshin anketimit, duke patur parasysh q t kishte klasa me t trainuar dhe t patrainuar. 3. Bazuar n regjistrat e klasave, jan hartuar dy lista pr do klas, nj pr vajzat dhe nj pr djemt. Kjo sht br pr t patur nj numr afrsisht t barabart midis tyre.
4. Nga listat e veanta jan przgjedhur individt, sipas nj rendi t paravendosur (pr shembull, individt me numrat rendor 4, 8, 12, 16 etj). N kt mnyr rreth e nxnsve t listave t hartuara kan plotsuar pyetsorin. 5. Nxnsit e przgjedhur jan futur n nj klas t veant, jo m shum se nj n do bank dhe, n mnyr t pavarur, pa komunikuar me njri-tjetrin, kan plotsuar anketn. Thuajse e njjta procedur sht ndjekur edhe pr OJQ-t. N rastet kur t rinjt, pr shkak t mungess s arsimimit, nuk ishin n gjendje t plotsonin vet anketn, ather realizimi i saj sht br nga anketuesit, sipas metods face to face (n form interviste). T gjitha anketat jan hedhur n kompiuter dhe jan prpunuar n programin SPSS. Profili socio-demografik i kampionit t studimit T dhnat sasiore t kampionit tregojn prbrjen e tij sipas shtetsis, gjinis, grupmoshs, vend-banimit, nivelit arsimor, tipit t shkolls q vazhdojn etj. Prbrja sipas shteteve sht pasqyruar n tabeln 1.
Tabela 1. Nxnsit dhe t rinjt e anketuar sipas shteteve
Burimi: Anketa sociologjike me nxns dhe t rinj nga vendet e Ballkanit, 2006
3 Rreth 58 pr qind e nxnsve dhe t rinjve t anketuar jan trainuar para anketimit nga IOM-i, lidhur me trafikimin dhe kontrabandn e qenieve njerzore dhe shtje t lidhura me to. Fillimisht IOM- Tirana, n bashkpunim me Institutin e Kurrikulave dhe Standardeve n Ministrin e Arsimit, hartoi modulet e trainimit pr msuesit. Nga IOMi n Tiran u b trainimi i 2-3 trainuesve nga secili vend pjes-
marrs. Kta trainues zyrtar t IOM-it kan realizuar, m pas, trainimin me msuesit e shkollave apo t OJQve, n secilin vend (nj pr do shkoll/OJQ). N fazn e fundit sht realizuar trainimi i nxnsve dhe i t rinjve. Anketimi sht realizuar paralelisht pr kategorin t trainuar dhe t patrainuar, pr t evidencuar rolin e informimit dhe edukimit n perceptimin e trafikimit e parandalimin e tij.
16
Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij Perndimor jan t grup-moshs 13 deri 16 vje (fig. 1). Ndrsa grup-mosha deri 12 vje prfaqson 9.4 pr qind. Kjo grupmosh sht m e lart se mesatarja n Shqipri (25.6 pr qind) dhe m e ult n Serbi-Mal i Zi (2 pr qind). Grup-mosha 17 vje e sipr prfaqson rreth 21 pr qind. Kjo struktur moshore sht n varsi t klasave dhe t llojit t shkollave ku jan kryer kurset mbi trafikimin dhe kontrabandn (fig. 2). N Serbi-Mali i Zi (91.8 pr qind)
Rreth 52 pr qind e t anketuarve jan femra dhe 48 pr qind jan meshkuj. Kto shmangie nga orientimi pr t patur nj kampion studimi t ekuilibruar (afrsisht 50 me 50 pr qind, t cilat jan m t mdha n Kosov dhe m t vogla n Maqedoni), lidhen vetm me strukturn gjinore t klasave ose t OJQ-ve q jan prfshir n kt studim. (tabela 2). Rreth 70 pr qind e nxnsve dhe t rinjve t anketuar n t 5 vendet e Ballkanit
Tabela 2. Struktura gjinore e nxnsve dhe t rinjve t anketuar n vendet e Ballkanit (n prqindje)
Gjinia Femra Meshkuj Shuma Shqipria 53.5 46.5 100 BosnjeHercegovina 53.0 47.0 100 Maqedonia 49.3 50.7 100 Kosova 56.7 43.3 100 SerbiMali i Zi 50.4 49.6 100 Shuma 52.2 47.8 100
Figura 1: Struktura moshore e t anketuarve
Figura 2: Tipet e shkollave dhe OJQ-ve
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
17
Figura 3: Vendbanimi i t anketuarve sipas shteteve
dhe n Shqipri (86.4 pr qind) kto kurse jan kryer n shkollat 9 vjeare. Kurse n Maqedoni (60.1 pr qind) dhe n BosnjeHercegovin (56.8 pr qind) kurset jan kryer kryesisht n shkollat e mesme t prgjithshme. N Kosov ato jan kryer m shum n shkollat e mesme t tipit t ult (39.8 pr qind), t prgjithshme (24.4 pr qind) dhe bujqsore (7.9 pr qind). Pjesa m e madhe e nxnsve dhe t rinjve t anketuar (76.2 pr qind) jan nga zonat urbane. Kjo prqindje sht m e lart n Serbi-Mali i Zi (93.7 pr qind), n Shqipri (83.6 pr qind) dhe n Bosnje-Hercegovin (81.9 pr qind). Vetm n Kosov, shumica e nxnsve dhe t rinjve t anketuar jan nga fshati (58.5 pr qind) (fig. 3). Pak m shum se gjysma e nxnsve dhe t rinjve t anketuar n vendet e Ballkanit Perndimor kan qn t paktn nj her n jetn e tyre jasht shtetit. Kjo prqindje sh-
t m e lart n Bosnje-Hercegovin (65.1 pr qind), n Maqedoni (58.9 pr qind) dhe n Kosov (54.6 pr qind). Ndrsa n SerbiMali i Zi dhe n Shqipri kjo prqindje sht posht mesatares (tab. 3). Rreth 64 pr qind e nxnsve dhe t rinjve q kan qn jasht shtetit kan shkuar atje pr pushime. Kjo prqindje sht m e lart n Maqedoni (73.7 pr qind), n Shqipri (69.5 pr qind), n Serbi-Mal i Zi (65.4 pr qind) dhe n Kosov (61.3 pr qind). Por sht m e ult n Bosnje-Hercegovin (44 pr qind). Ndrkaq, 16.2 pr qind e nxnsve dhe t rinjve shprehen se kan jetuar jasht vendit me prindrit e tyre. Kjo prqindje sht shum m e lart se mesatarja n Bosnje-Hercegovin (33.3 pr qind) dhe n Kosov (23.7 pr qind). Kjo mund t shpjegohet me konfliktet dhe luftrat, t shoqruara me shprngulje masive, gjat periudhs 1994-1996 n Bosnje-Hercegovin
Tabela 3. Prvoja jasht vendit e nxnsve dhe t rinjve t anketuar (n prqindje)

Prvoja jasht vendit PO JO Shuma Shqipria BosnjeHercegovina 65.1 34.9 100 FYROM Kosova SerbiMali i Zi 41.7 58.3 100 Shuma
41.4 58.6 100
58.9 41.1 100
54.6 45.4 100
51.0 49.0 100
18
Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij
Figura 4: Motivi i qndrimit jasht shtetit
dhe 1999 n Kosov. Ve ksaj, nj pjes e vogl e t anketuarve, me gjith moshn e vogl, kan qn jasht vendit t tyre pr motive punsimi. Kjo prqindje sht m e lart n Shqipri (5.3 pr qind) dhe n Kosov (2.9 pr qind). Thuajse 80 pr qind e fmijve n Shqipri q kan qn jasht vendit pr motive punsimi jan nn moshn 16 vje. Rreth 93 pr qind e nxnsve dhe t rinjve t anketuar kan dgjuar pr trafikimin e qnieve njerzore, 3 pr qind shprehen se nuk jan t sigurt dhe vetm 4 pr qind e tyre nuk kan dgjuar pr to. Burimi kryesor i informacionit pr t gjitha vendet e prfshira n studim ka qn meFigura 4: Burimet e informimit
dia (69.7 pr qind). Por ndikimi i mediave rezulton t jet m i ult n Kosov, sepse ato jan zhvilluar m von se n vendet e tjera t Ballkanit. Kjo lidhet, gjithashtu, me faktin se rreth 60 pr qind e t anketuarve nga Kosova jetojn n fshat. Burimi i dyt dhe i tret i informacionit mbi trafikimin, pr t gjitha vendet, jan msuesit apo shkolla (17.7 pr qind) dhe familja (7.5 pr qind). Niveli i njohurive mbi trafikimin pr grupet t trainuar dhe t patrainuar Pr t vlersuar efektivitetin e trajnimeve t bra mbi trafikimin dhe kontrabandn, sht br krahasimi i nivelit t
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
19
Figura 5: Prkufizimi m i sakt i trafikimit
njohurive t nxnsve dhe t rinjve pr t dy kategorit t trainuar dhe t patrainuar. Me kt metod krahasimi t njohurive jan nxjerr prfundime pr efektivitetin e metodave t prdorura gjat aktiviteteve edukative shkollore n vendet e rajonit, pr kuptueshmrin e situatave t ndryshme dhe sjelljen e ardhshme t tyre. N vijim do t prezantojn rezultatet e sondazhit pr dhjet shtje t lidhura me aspekte t veanta t trafikimit dhe kontrabands s qenieve njerzore. 1. Prkufizimi m i sakt i trafikimit T anketuarve u sht krkuar, s pari, q t bjn prcaktimin m t sakt t
trafikimit, pr disa raste t mundshme 13 (fig. 5). T dhnat tregojn se 55 pr qind e tyre kan zgjedhur si m t saktn alternativn q prfshin si shfrytzimin seksual ashtu edhe shfrytzimin pr pun me forc ose nn krcnimin e forcs (e treta). Nga 1314 persona q kan przgjedhur kt alternativ, shumica e tyre (64.6 pr qind) jan nga t trainuar. Por 12.5 pr qind e nxnsve dhe t rinjve nuk jan n gjendje q midis alternativave t dhna t diferencojn m t saktn. N kt grup konstatohet nj diferencim midis prgjigjeve t dhna nga t anketuarit t trainuar (6.3 pr qind) dhe t patrainuar (21 pr qind). T anketuarit t patrainuar, q nuk arrijn t japin prgjigjen e sakt, jan rreth 3
Figura 6: A mund t jet nj mashkull viktim e trafikimit?
13 N rastet kur: a) nj fmij transportohet jasht vendit dhe detyrohet me forc t lyp; b) nj emigranti nuk i paguhet rroga ose rroga e plot q i sht premtuar; c) nj person trans-
portohet jasht vendit pr shfrytzim seksual me forc/krcnim ose pr pun t detyruar; dhe kur d) nj femr detyrohet t punoj si prostitut me forc ose nn krcnimin e forcs.
20
Figura 7: Trafikimi dhe prostitucioni

A prfshin trafikimi gjithmon prostitucionin/shfrytz imin se ksual?
150 100 50 0 E vertete E pa vertete Nuk di ta vleresoj Control Group Activity Group
her m shum se t anketuarit nga grupi t trainuar. Por nga 372 nxns dhe t rinj q e perceptojn trafikimin t lidhur vetm me prostitucionin (e katrta), 56 pr qind e tyre jan t patrainuar. Kjo tregon se trainimet e bra kan ndihmuar n nj perceptim m t plot t trafikimit nga nxnsit dhe t rinjt. 2. A mund t jet viktim e trafikimit edhe nj mashkull? Nxnsve dhe t rinjve t anketuar u sht krkuar q t vlersojn, nprmjet alternativave e vrtet, e pa vrtet dhe nuk di ta vlersoj, nse nj djal/burr mund t jet ose jo viktim e trafikimit. Rreth 72 pr qind e tyre vlersojn se edhe nj djal/ burr mund t jet viktim e trafikimit. Vetm 8.6 pr qind japin prgjigjen e gabuar. Duke i ndar t anketuarit n t trainuar dhe t patrainuar, del se 81.5 pr qind e grupit t trainuar japin prgjigje t sakt, kundrejt 58.3 pr qind t t anketuarve t patrainuar (fig. 6). Srish konfirmohet ndikimi jo i vogl i trainimeve n zgjerimin e perceptimit mbi trafikimin e qenieve njerzore. N analizn sipas shteteve, lidhur me prgjigjen m t sakt, rezulton kjo renditje: Serbi-Mal i Zi (78.7 pr qind), Kosov (76
Pyetja ishte formuluar kshtu (anketa, pyetja 12b): Trafikimi gjithmon prfshin prostitucionin ose shfrytzimin seksual ? Alternativat e
14
pr qind), Bosnje-Hercegovin (72.6 pr qind), Maqedoni (65.1 pr qind) dhe Shqipri (64.9 pr qind). Thuajse e t anketuarve nga Maqedonia dhe Shqipria nuk jan t aft t vlersojn kt situat. 3. Trafikimi e prfshin gjithmon prostitucionin ose shfrytzimin seksual? Rezulton nj far konfunzioni, lidhur me shtjen nse trafikimi gjithmon prfshin prostitucionin dhe shfrytzimin seksual. Kjo konstatohet si pr kategorin t trainuar, ashtu edhe pr at t patrainuar. Rreth gjysma e t anketuarve (50.4 pr qind), japin prgjigje t pasakt14. Pra, prgjithsisht, trafikimi perceptohet si i lidhur me prostitucionin. Por edhe n kt rast vrejm diferenca midis t anketuarve t trainuar dhe t patrainuar. Thuajse 70 pr qind e atyre q japin prgjigje t sakt jan nga grupi t trainuar (fig. 7). Diferencime t mdha vrehen edhe n prgjigjet q japin t anketuarit nga shtete t ndryshme. Japin prgjigjen m t sakt 51.3 pr qind e t anketuarve nga Shqipria, 43.9 pr qind e atyre nga Maqedonia dhe m pas vijn Kosova (30.8 pr qind), Bosnje-Hercegovina (28.9 pr qind) dhe Serbi-Mal i Zi (25.6 pr qind).
mundshme t prgjigjeve ishin : 1. E vrtet; 2. E pavrtet ; 3. Nuk di ta vlersoj.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
21
Figura 8: Prcaktimi i sakt i kontranads
4. Perceptimi i kontrabands s qnieve njerzore T anketuarve u jan parashtruar disa situata prmes t cilave u krkohej t jepnin vlersimin m t sakt pr kontrabandn e qnieve njerzore. Atyre u sht krkuar, s pari, q nga prshkrimi i disa rasteve t kontrabands t przgjidhnin prgjigjen q i korrespondon prcaktimit m t sakt t saj15. Prgjigjet e marra nga kategoria t trainuar dhe t patrainuar sht paraqitur n fig. 8. Nga t dhnat rezulton se 56.4 pr qind e t anketuarve e perceptojn kontrabandn si t lidhur me kalimin ilegal t kufirit (prgjigjet 1 dhe 2). Ndrsa 27.2 pr qind e tyre konsiderojn si kontraband edhe rastet q nuk kan t bjn me kalimin ilegal t kufirit (prgjigja 3 dhe 4). Duke konsideruar si vlersimin m t sakt t kontrabands rastin kur nj person paguan dik pr t shkuar ilegalisht n nj shtet tjetr (alternativa 2) duket diferencimi n vlersimet midis t anketuarve t dy kategorive: t trainuar dhe t patrainuar. Rreth 35 pr qind e t anketuarve t trainuar zgjedh kt alternativ si vlersimin
15 Kto raste jan: 1) kur nj person hyn ilegalisht n nj vend tjetr n t cilin ai nuk sht shtetas; 2) kur nj person paguan dik pr t hyr ilegalisht n nj vend n t cilin ai nuk sht shtetas; 3) kur nj person hyn legalisht n nj vend tjetr, por punon pa leje pune; dhe 4) kur nj person hyn legalisht n nj vend tjetr dhe
m t sakt t kontrabands, kundrejt 18 pr qind e t anketuarve t patrainuar. Ndikimi i trainimeve duket, gjithashtu, edhe n faktin se vetm 9.5 pr qind e t anketuarve t trainuar japin prgjigjen nuk e di, kundrejt 25.8 pr qind e atyre t patrainuar (fig. 8). N analizn sipas shteteve, referuar prgjigjes q sht m afr s vrtets, rezulton kjo renditje: Kosova (35.8 pr qind), Shqipria (32.8 pr qind), Maqedonia (30.9 pr qind), Bosnje-Hercegovina (21.6 pr qind) dhe Serbi-Mal i Zi (18.3 pr qind). 5. Kalimi ilegalisht i kufirit kundrejt pagess Pr t testuar nivelin e njohurive pr kontrabandn sht krkuar informacioni i nxnsve dhe t rinjve t anketuar pr rastet kur merren para nga dikush q t kaloj ilegalisht kufirin kombtar16. Nga t dhnat (shih, fig. 9) rezulton se 68.6 pr qind e t anketuarve japin prgjigjen e duhur, duke pohuar se t marrsh para nga dikush pr t kaluar ilegalisht kufirin kombtar sht kontraband. Nga t anketuarit e grupit t trainuar prgjigja e sakt jepet nga 75.5 pr qind, kundrejt 59.2 pr qind e t anketuarve t
detyrohet t punoj nn krcnimin e forcs pa u paguar. 16 Pyetja ishte formuluar kshtu (anketa, pyetja 17a): sht e kundraligjshme t marrsh para pr t ndihmuar dik q t kaloj ilegalisht kufirin kombtar Alternativat e mundshme t prgjigjeve ishin : 1. E vrtet; 2. E pavrtet ; 3. Nuk di ta vlersoj.
22
Figura 9: Vlersimi mbi kalimin ilegalisht t kufirit kundrejt pagess
patrainuar. Prqindja e atyre q nuk arrijn t perceptojn dallimin e ktyre rasteve sht rreth dy her m e madhe tek t anketuarit q prbjn grupin t patrainuar (25 pr qind), kundrejt atyre t trainuar (12.8 pr qind). 6. Kontrabanda ndodh vetm me forc ose nn krcnimin e forcs? Nj pyetje e ankets sociologjike krkonte informacionin e prgjigjedhnsve lidhur me shtjen nse kontrabanda ndodh vetm me forc ose nn krcnimin e forcs? Rezulton se vetm 34.8 pr qind e t anketuarve japin prgjigjen e duhur se kontrabanda nuk ndodh vetm me forc ose nn krcnimin e forcs. I dukshm sht difer-
encimi midis t anketuarve nga kategoria t trainuar, kundrejt atyre t patrainuar (fig. 10). Rreth 42 pr qind e t anketuarve t trainuar japin prgjigjen e sakt, kundrejt 25.3 e atyre t patrainuar. 7. Perceptimi i dallimit t trafikimit me kontrabandn Pr t marr nj informacion mbi nivelin e perceptimit t dallimit midis trafikimit dhe kontrabands, sht supozuar nj situat konkrete17. Nga analiza e saj del se m pak se gjysma e t anketuarve (46.6 pr qind) kan dhn prgjigjen korrekte, duke pohuar se kjo situat prbn njhersh edhe trafikim edhe kontraband. Nga nxnsit e
Figura 10: Kontrabanda ndodh vetm me forc?
17 Situata e supozuar sht kjo: Nj burr ka paguar dik pr t kaluar kufirin ilegalisht. M von sht detyruar t punoj me forc pr
llogari t nj tjetri. Pyetja q shtrohet sht: kjo situat prbn: trafikim, kontraband, apo t dyja bashk?.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
23
Figura 11: Dallimi midis trafikimit dhe kontrabands
t rinjt e anketuar q japin prgjigjen e sakt, rreth 60 pr qind i prkasin kategoris t trainuar dhe rreth 40 pr qind t patrainuar (fig. 11). Prqindja e t anketuarve t trainuar q japin vlersimin nuk e di sht mbi katr her m e vogl se e atyre t patrainuar (6.4 pr qind kundrejt 25.8 pr qind). N analizn sipas prkatsis gjinore t t anketuarve, rezulton se femrat kan dhn prgjigje korrekte n masn 10 pr qind m shum se meshkujt (51.5 pr qind, kundrejt 41.5 pr qind). 8. Perceptimi i trafikimit prmes premtimeve pr martes T anketuarve u sht krkuar q t japin vlersimin e tyre pr disa nga mnyrat
e trafikimit, si jan: rrmbimi me forc pr prostitucion, trafikimi me an t premtimeve pr martes, trafikimi me an t premtimeve pr punsim apo studime jasht shtetit, nprmjet premtimeve pr t fituar para shpejt e n rrug t ndryshme ose duke u joshur n forma t tjera. Njohja e ktyre mnyrave t trafikimit, sidomos e atyre t kamufluara, vlersohet e rndsishme si mas parandaluese. Pr kt qllim ato ishin prfshir edhe n programet e trainimit t IOM-it. Testimi i perceptimit t t anketuarve, lidhur me mnyrat e trafikimit, sht br prmes vlersimeve pr situata konkrete. Sipas situats s par, nj vajz 19 vjeare sht mashtruar nga nj djal dhe, pas martess zyrtare, ai e ka detyruar t prostituoj. T anketuarve u sht krkuar q t vler-
Figura 12: Trafikimi prmes premtimeve pr martes
24
Figura 13: Trafikimi si pun e detyruar
sojn nse kjo vajz sht: a) e martuar; b) e mashtruar dhe e abuzuar; apo c) viktim e trafikimit. M shum se 1/3 e t anketuarve (67.5 pr qind), pohojn se ky rast prfaqson nj viktim t trafikimit. Ndrsa e tyre (25.1 pr qind), pohojn se kemi t bjm vetm me mashtrim dhe abuzim. N analizn sipas kategorive t trainuar e t patrainuar rezulton nj diferencim lidhur me prgjigjen korrekte. Rreth 71 pr qind e t anketuarve t trainuar e vlersojn kt rast si nj viktim t trafikimit, kundrejt 62.8 pr qind e atyre t patrainuar (fig. 12). Sipas prkatsis gjinore del se vajzat prgjigjedhnse jan m t prirura se djemt pr ta vlersuar kt rast si nj viktim t mirfillt t trafikimit. Rreth 74 pr qind e vajzave japin prgjigjen nj viktim e trafikimit, kundrejt 61 pr qind e t anketuarve meshkuj. 9. Trafikimi si pun e detyruar Nj tjetr situat e supozuar lidhet me nj student q mashtrohet nga dikush, shkon jasht shtetit dhe detyrohet t punoj pr llogari t trafikantve, edhe pasi kishte shlyer shpenzimet e udhtimit. Nxnsve dhe t rinjve u sht krkuar opinioni nse n kt rast kemi t bjm me nj viktim t trafikimit ose jo. Rreth 77 pr qind e t anketuarve
prgjigjen se ky rast prfaqson nj viktim t trafikimit. Vlersimin e kundrt e japin vetm 11.8 pr qind. Ndrsa 11.4 pr qind e t anketuarve nuk arrijn t dallojn nse ky rast prfaqson ose jo viktim t trafikimit. T dhnat sipas kategorive t trainuar e t patrainuar tregojn se prgjigja korrekte jepet nga rreth 82 pr qind e t anketuarve t trainuar, kundrejt 72 pr qind e t anketuarve t patrainuar (fig. 13). Diferenca n vlersimin e ktij rasti konstatohen edhe n analizn sipas gjinis. Rreth 81 pr qind e femrave pohojn se ky rast prfaqson viktim t trafikimit. Kt pohim japin vetm 72.5 pr qind e meshkujve. N vlersimin e ktij rasti konstatohen diferencime edhe sipas shteteve. N Kosov dhe n Serbi-Mali i Zi ky rast vlersohet si viktim e trafikimit respektivisht n masn 83 pr qind dhe 80 pr qind. Ndrsa n Bosnje-Hercegovin, Shqipri dhe Maqedoni ky vlersim jepet nga 75.2 pr qind, 74 dhe 71.4 pr qind. 10. Trafikimi si mashtrim pr shkollim jasht shtetit N nj tjetr situat, nj vajz e talentuar dhe me dshirn pr tu shkolluar jasht shtetit, mashtrohet nga i dashuri i saj, i cili e detyron t prostituoj. Nxnsve dhe t rinjve u krkohet opinioni nse n kt rast kemi t bjm me nj viktim t
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
25
Figura 14: Trafikimi si mashtrim pr shkollim jasht shtetit
trafikimit, apo thjesht me nj mashtrim. Opinionet e t anketuarve n vlersimin e ktij rasti jan t shprndara. Kjo dshmon se kjo mnyr trafikimi sht m e kamufluara. Megjithat 58.3 pr qind e t anketuarve pohojn se edhe ky rast prfaqson trafikim, ndrsa 31.8 pr qind pohojn se ky rast sht mashtrim, por jo trafikim. N analizn sipas kategorive t trainuar dhe t patrainuar, del se t anketuarit e grupit t trainuar japin prgjigjen korrekte n masn 10 pr qind m shum se ata t patrainuar (shih, fig. 14). Diferencime vrehen edhe n prgjigjen sipas gjinis. Vajzat jan m t prirura pr ta vlersuar kt situat si rast trafikimi, n masn 10 pr qind m shum se sa djemt (63.3 pr qind me 53 pr qind). Nga analiza sipas shteteve rezultojn, gjithashtu, diferencime n vlersimin e sakt t ksaj situate q
shkojn deri n 13 pr qind. Renditja e prqindjeve pr prgjigjen e sakt sht: Shqipria 64.9 pr qind, Maqedonia 62 pr qind, Bosnje-Hercegovina 60.3 pr qind, Kosova 55.8 pr qind dhe Serbi-Mali i Zi 51.5 pr qind. Reagimi ndaj trafikimit Nj tregues sintetik i nivelit t njohurive dhe i perceptimit t nxnsve dhe t rinjve mbi trafikimin dhe kontrabandn sht reagimi i tyre ndaj situatave t ndryshme hipotetike. Pr t vlersuar reagimin e mundshm ndaj trafikimit ishte hartuar nj pyetje q lidhej me faktin se ku do t krkonin ndihm t anketuarit n rast se do t krcnoheshin pr tu br personalisht viktima t trafikimit. Atyre u sht krkuar q t zgjidhnin disa alternativa prgjigjesh (tab. 4).
Tabela 4. Ku do t krkoni ndihm n rast krcnimi pr trafikim?

Ku do t krkonit ndihm? Familja / shokt Ambasada IOM/UNHCR Policia Nuk e di Askund Shuma I 709 609 382 482 144 47 2373 Prgjigjet e przgjedhura IV II III 2 169 439 379 33 4 1026 Shuma V VI 711 778 917 1265 203 64 3938
96 346 21 3 466
58 5 4 67
3 3
3 3
26
Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij dhe t rinjt e anketuar pohojn n nj mas t konsiderueshme se n nj situat t krcnimit nga trafikimi do tu drejtoheshin institucioneve ndrkombtare, si IOM dhe UNHCR. Rreth 1/3 e t anketuarve nga Kosova ka zgjedhur pikrisht kt alternativ. Por e lart sht prqindja e atyre q japin kt prgjigje edhe nga Shqipria (23.2 pr qind), Serbi-Mali i Zi (22.8 pr qind), Maqedonia (21.7 pr qind) dhe BosnjeHarcegovina (20.7 pr qind). Prqindja e t anketuarve q nuk din ku t drejtohen n nje situat krcnimi nga trafikimi sht relativisht e vogl. Ajo varion nga 8.6 pr qind n Maqedonia n 2.1 pr qind n Kosov. Prfundime, klasifikime, rekomandime Trafikimi dhe kontrabanda e qenieve njerzore jan dukuri t reja t periudhs s tranzicionit n t gjitha vendeve t rajonit t Ballkanit. Ato lidhen kryesisht me shndrrimet e gjithanshme politike, ekonomike, demografike, sociale, familjare, moralopsikologjike etj., t ndodhura n 15-16 vjett e fundit. Ato ndikohet nga nj varg faktorsh, si varfria dhe qndrimi ndaj saj, niveli i informalitetit t ekonomis dhe mnyra e pasurimit, prishja e komuniteteve tradicionale, komercializimi i marrdhnieve shoqrore etj. Nga sondazhi del se parandalimi i trafikimit dhe kontrabands varen n nj mas t konsiderueshme nga sensibilizimi dhe ndrgjegjsimi i t rinjve, t lidhura kto me informimin e tyre. N t gjitha vendet e marra n shqyrtim, media vlersohet si burimi kryesor i informimit. Kt e pohojn rreth e individve t anketuar. Kjo do t thot se shumica e nxnsve dhe e t rinjve nuk marrin nj informacion t adresuar. Shkolla mund dhe duhet t shndrrohet n burimin kryesor t informimit t sakt mbi trafikimin dhe kontrabandn. Duhet t bhet e mundur q t gjith ata q prfundojn shkolln 9 vjeare (aq m shum at t mesme), t ken njohuri t mjaftueshme
T anketuarit (2373 persona) kan zgjedhur mesatarisht 1.7 alternativa prgjigjesh (gjithsej 3938 prgjigje). Rreth 1/3 e tyre (32,1 pr qind), lidhen me pohimin se n rast krcnimi pr trafikim ata do t shkonin n polici. Bn prshtypje fakti q 23.3 pr qind e t anketuarve pohojn se n nj rast t till do tu drejtoheshin zyrave t IOM-it ose t UNHCR, gj q shpreh autoritetin e ktyre organizatave ndrkombtare. Rreth 20 pr qind e t anketuarve pohojn se n nj rast t till do tu drejtoheshin ambasadave t vendeve t tyre. Ndrsa 18.1 pr qind pohojn se do tu drejtoheshin familjeve ose shokve. Kto prgjigje dshmojn se individt e anketuar, n rast krcnimi pr trafikim, e krkojn zgjidhjen m shum tek institucionet e shoqris ose organizmat ndrkombtare (IOM dhe UNHCR). Kjo prforcohet edhe nga fakti se shum pak prej tyre (vetm 1.6 pr qind) pohojn se nj situat t till do ta zgjidhnin individualisht. T dhna interesante rezultojn n analizn sipas shteteve. Mbi 32 pr qind e t anketuarve nga Kosova, pr shmbull, pohojn se n rast krcnimi pr trafikim, do tu drejtoheshin familjarve apo shokve. Ata q japin t njjtn prgjigje jan 18 pr qind nga Shqipria, 16,2 pr qind nga Serbi-Mali i Zi, 12 pr qind nga Bosnje-Harcegovina dhe vetm 11.3 pr qind nga Maqedonia. Nxnsit dhe t rinjt q pohojn se n nj situat t till do tu drejtoheshin ambasadave t vendeve t tyre jan n nj prqindje m t lart nga Maqedonia e SerbiMali i Zi (n t njjtn mas 30.4 pr qind), kundrejt atyre nga Shqipria (19 pr qind) dhe Bosnje-Harcegovina (13.4 pr qind). Si pritej, t anketuarit nga Kosova pohojn se do ti drejtoheshin ambasads s tyre n mas shum m t vogl (vetm 2.5 pr qind). Kjo sepse Kosova ende nuk ka ambasada, por vetm prfaqsi diplomatike n pak shtete. Pr tu theksuar sht fakti q nxnsit
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
27
Table 5. Prgjigjet korrekte pr prgjigjedhns t trainuar e t patrajnuar

Pyetja q krkonteprgjigjen m korrekte Pyetja q kronte prgjigjen m korrekte
t T trainuar 64.4 81.5 43.0 63.7 75.5
T trainuar patrajnuar 42.5 58.3 26.3 46.5 59.2
Diferen ca 21.9 23.2 16.7 17.2 16.3 16.5 15.6 8.2 11.9 9.7 15.7
1. Prkufizimi m i sakt i trafikimit 2. A mund t jet nj mashkull viktim e trafikimit? 3. Trafikimi nnkupton gjithmon prostitucionin dhe shfrytzimin seksual? 4. Prkufizimi m i sakt i kontrabands 5. T marrsh para nga dikush pr t kaluar ilegalisht kufirin 6. 6. Kontrabanda ndodh gjithnj me forc? Kontrabandan ndodh gjithnj me forc? 7. Dallimi midis trafikimit dhe kontrabands 8. Trafikimi me premtime pr martes 9. Trafikimi me premtime pr punsim jasht vendit 10. Trafikimi me premtime pr studime jasht shtetit
41.8 25.3 53.2 37.6 71.0 62.8 81.8 69.9 62.4 52.7 Diferenca mesatare
pr trafikimin, sikurse pr probleme t tjera e cila sht n skalionin e par t prfshirjes sociale t kohs, pra t jen ndrgjegjsuar n trafikim. pr profilin e rrezikshmris dhe mnyrat e Vet ky sondazh dshmoi ndikimin e Shtetet evitimit. Ndaj marrja e informacionit pr Prgjigjet dhe, prgjithsisht t edukimit, pjes trainimeve (si n tab. 5) Shqipria Bosnie-Herzegovina M trafikimin e qenieve njerzore, prmes prf- n rritjen e nivelit t njohurive mbi trafikimin shirjes n programet shkollore apo formave dhe kontrabandn e qenieve njerzore. N t tjera q aplikon shkolla, duket se sht for- tabeln 5 jan dhn, n mnyr 53.5 t prm1 55.0 ma m e mir pr institucionalizimin e nj bledhur, rezultaret e testimit pr dhjet py2 76.1 84.0 59.1 informimi t kualifikuar pr rinin shkollore, etje3t konsideruara si instrument 35.0 t mats 4 74.6 51.6 5 75.3 76.4 Tabela 6: Vlersimi i shteteve spas prgjigjeve korrekte, pr t anketuar t trainuar 6 43.5 35.0 7 53.0 64.3 8 81.4 68.8 9 80.2 82.8 10 68.8 66.2 Shuma 667 617.6 Renditja II IV
28
Table 7: Vlersimi i shteteve t sonduara pr t dy grupet

Prgjigjet (si n tab. 5) Shqipria Tr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Shuma e pikve Diferenca Renditja 55.0 76.1 59.1 74.6 75.3 43.5 53.0 81.4 80.2 68.8 667 Pa tr. 26.9 52.0 42.1 49.0 59.9 12.4 31.8 78.3 66.8 60.4 479.6 187.4 II Shtetet pjesmarrse BosnieMaqedonia Kosova Herzegovina Tr. Pa tr. Tr. Pa Tr. Pa tr. tr. 53.5 34.2 84.0 61.4 35.0 22.8 51.6 41.8 76.4 60.5 35.0 38.6 64.3 51.6 68.8 48.1 82.8 67.7 66.2 54.4 617.6 481.1 136.5 V 66.8 76.4 59.5 78.7 79.8 60.2 47.5 66.5 73.9 67.8 677.1 50.7 53.6 28.1 52.7 62.9 29.1 42.1 57.0 68.7 55.9 500. 8 176.3 III Serbi Mali i Zi Tr. Pa tr.
69.0 30.4 68.8 50.8 79.8 43.5 90.5 66.9 31.6 23.9 34.0 17.1 67.6 26.1 44.0 44.8 78.2 78.2 68.2 52.2 30.1 6.5 41.2 26.3 49.5 28.3 57.2 31.9 64.5 56.5 75.8 66.1 85.4 63.0 85.2 74.8 56.2 52.2 58.6 44.5 611. 408. 623.5 475. 9 6 4 203.3 148.1 I IV
nivelit t njohurive, pr individ t trainuar dhe t patrainuar. Si shihet diferenca n nivelin e njohurive mbi trafikimin, midis dy grupeve t marra n shqyrtim, pr dhjet pyetjet e ankets sociologjike, sht rreth 16 pr qind. Ndikimi duhet t jet shum m i madh nse trainimet bhen pjes e programeve shkollore (kurrikulave). Kjo sepse njohurit mbi trafikimin do t lidheshin me punn sistematike t shkolls, me interesat e nxnsve pr tu vlersuar, me konkurencn (garn) midis nxnsve e msuesve etj. Pr t matur cilsin dhe rendimentin e trainimeve t bra n vende dhe shkolla t ndryshme, sikurse efektin e mnyrave origjinale t transmetimit t njohurive (n lnd e forma t ndryshme), sht br njfar klasifikimi dhe vlersimi pr t gjitha shkollat dhe OJQ-t e prfshira n studim, sikurse pr t gjitha shtetet e veanta.
18 Mosha mesatare e rreth 2400 t anketuarve ishte 14.8 vje. Por midis shteteve kishte diferenca moshore jo aq t paprfillshme. Mosha mesatare e t anketuarve nga
N tabeln 6, shihen diferencat n nivelin e njohurive pr individt e grupit t trainuar, pavarsisht se trainimet e IOM-it kan qen unike. Ky rezultat sht ndikuar nga nj sr faktorsh, si jan mosha e prgjigjedhnsve18, vendbanimi i tyre, trajnimet e mparshme (ve atyre t IOM-it), tipi i shkolls (nnt vjeare apo e mesme, e prgjithshme apo profesionale etj.), ndikimi i ndryshm i mediave etj. Pr t pasqyruar m qartsisht ndikimin e trainimeve n prgjigjet korrekte, sht br njfar klasifikimi midis shteteve sipas diferencs s rezultatit t marr nga prgjigjet korrekte, midis individve t t dy grupeve (tab. 7). Si shihet diferencat n prgjigjet korrekte, midis t anketuarve t trainuar dhe t patrainuar shkon nga 203.3 pik (Kosova, vendi I), n 136.5 (Bosnje-Hercegovina, vendi V). Megjithse qllimi i projektit nuk ishte vnia n gar dhe klasifikimi i shteteve pjesmarrse, prsri ky rezultat ka domethnien e vet.
Bosnje-Hercegovina ishte 16.1 vje, e atyre nga Maqedonia 15.7 vje, nga Kosova 15.1 vje, Serbi-Mal i Zi 14.1 vje, ndrsa e t anketuarve nga Shqipria vetm 13.4 vje
EUROPA ADRIATIKE:
ZGJERIMI I NATO-S
N BALLKANIN PERNDIMOR19
FATOS TARIFA Eastern Michigan University-SHBA; Instituti i Studimeve Politike e Sociale-Tiran
ysh nga shembja e Murit t Berlinit, administrata amerikane ka qen motori i vrtet i lvizjes historike pr zgjerimin e NATO-s. Raundi i par i zgjerimit m 1999 prfshiu n Organizatn e Traktatit t Atlantikut Verior tri vende t reja: Polonin, Hungarin dhe Republikn eke, t cilat m par kishin qen antare t Traktatit antagonist t Varshavs. Realizimi i raundit t par krkoi paraprakisht argumentimin e domosdoshmris s zgjerimit t NATO-s n nj bot q ende sundohej nga mentaliteti i ndarjes Lindje Perndim. Iniciativa pr zgjerimin e ksaj organizate u mor nga Shtetet e Bashkuara dhe ishin pikrisht ato q frymzuan dhe udhhoqn fushatn pr zgjerimin e NATO-s. Sidoqoft, q vet Uashingtoni ta bnte iden e zgjerimit t Aleancs nj politik zyrtare t tij, nuk ishte dika q u arrit menjher dhe pa debate t shumta. Prkundrazi, ksaj i parapriu nj proces politik konvergjent, q zgjati thuajse gjasht vjet. Ata q ishin n favor t zgjerimit t NATO-s arritn t ken sukses kur, m
Nj variant i ktij artikulli sht botuar n ShBA n revistn akademike Mediterranean
19
1999, tri vende iu bashkuan ksaj organizate. Sidoqoft, vizioni i tyre shkonte m larg se raundi i par i zgjerimit, arsye kjo pr t ciln Uashingtoni zyrtar qllimisht formuloi dhe shpalli m 1999 politikn e tij t ders s hapur. Me pranimin e tri vendeve t para ishkomuniste NATO n fakt e hapi dern pr t gjitha demokracit e reja t Europs Qendrore dhe Lindore. Sidoqoft, n at koh, m 1999, askush nuk mund ta imagjinonte dot se sa shpejt dhe sa larg n Lindje do t shtrihej procesi i zgjerimit t mtejshm t ksaj organizate. N takimin e mbajtur n Uashington n maj t vitit 1999, i cili prkoi me 50 vjetorin e krijimit t saj, NATO-ja realizoi zgjerimin e saj me tre antar t rinj, por nuk u bri ftes vendeve t tjera, ndrkoh q ajo po negocionte nj marrdhnie t re bashkpunimi me Rusin. Sidoqoft, NATO-ja bri t qart n at koh se fakti q n takimin e Uashingtonit nuk u bn ftesa t reja pr antarsim, nuk do t thoshte aspak se ajo hiqte dor nga koncepti i zgjerimit t saj. Qysh tre vjet m par,
Quarterly (Vol. 16, vjesht 2005).
30
Europa adriatike: zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor kandidate pr t provuar progresin dhe rritjen e vet. MAP, si shprehej n at koh eksperti i politiks s jashtme James Goldgeier, e ndryshoi formulimin e shtjes nga Jo nse, por kur (Not whether but when), si shtrohej ajo n mes t viteve 90-t, n Jo kur, por cili vend (Not when but whom) m 1999.21 Procesi MAP prcaktoi nj varg masash t prgjithshme t aplikueshme pr secilin vend aspirant t veant. N maj t vitit 2000, qeverit e Lituanis dhe t Sllovenis sponsorizuan nj konferenc mbi zgjerimin e NATO-s n Vilnius, kryeqyteti i Lituanis, n t ciln ministrat e Jashtm t nnt vendeve kandidate22 doln me nj deklarat t prbashkt solidariteti, duke u zotuar t punojn s bashku dhe t ndihmojn njri-tjetrin derisa t nnt vendet pjesmarrse (m von dhjet), t pranoheshin n NATO. N kt mnyr lindi Grupi Vilnius (Vilnius Group), apo V9, t cilit Kroacia iu bashkua nj vit m von, n mars 2001 (V-10), nj grupim vendesh t reja demokratike, t dala vetm nj dekad m par nga historia komuniste, por tani t vendosura pr t ndihmuar njratjetrn dhe pr t ecur prpara drejt antarsimit n NATO. T inkurajuar nga suksesi i raundit t par t zgjerimit t NATO-s dhe veanrisht nga energjia dhe entuziazmi i elitave politike dhe i popullsive n t gjitha kto vende, ata q n Uashington dhe n Bruksel u bn kampion t zgjerimit m 1999 kuptuan se kto vende t vogla do t prfitonin duke provuar se ishin n gjendje t krijonin struktura t tilla, q do tu shrbenin si vet atyre apo rajonit, ashtu edhe kauzs s prbashkt pr mbrojtjen dhe sigurin n Europ. Ishte prsri UashingtoThe U.S. Decision to Enlarge NATO. Washington, D.C.: Brookings Institution, 1999. 22 N kt konferenc vetm Shqipria dhe Maqedonia u prfaqsuan nga zvendsministrat e Punve t Jashtme.
n tetor 1996, Presidenti amerikan Bill Klinton e kishte br t ditur publikisht kt duke u shprehur:
Nga ana ime un sigurova, dhe besoj kt e bra edhe n emr t NATO-s, se dyert e NATO-s nuk do t mbyllen pas [pranimit t] antarve t saj t rinj. NATO duhet t mbetet e hapur pr t gjitha demokracit e reja t Europs, t cilat jan t gatshme t marrin mbi supet e tyre prgjegjsit e antarsimit [n kt organizat]. Asnj komb nuk do t prjashtohet automatikisht. Asnj vend jasht NATO- s nuk do t ket veto.20
N Uashington NATO-ja adoptoi politikn e ders s hapur (Open Door policy) duke krijuar nj proces t definuar sakt, q u quajt Plani i Veprimit pr Antarsim (Membership Action Plan MAP), i cili do t shrbente si nj struktur procedurale dhe si nj proces reformimi q do t onte drejt marrjes s ftess pr antarsim. Nnt vende u prmenden me emr n komunikatn prfundimtare t takimit t Uashingtonit si pal n procesin MAP: Shqipria, Bullgaria, Estonia, Letonia, Lituania, Maqedonia, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia. N at koh ishte ende e paqart se si do t realizohej nj raund i ri zgjerimi i NATO-s, kur mund t ndodhte kjo dhe cili vend, apo cilat vende do t ftoheshin pr tu antarsuar. Ndryshe nga raundi i par, i cili ishte nj vendim politik i marr pothuajse n mnyr t njanshme nga Shtetet e Bashkuara, nj zgjerim i mtejshm i NATO-s do t mbshtetej ktej e tutje sa n kritere politike, aq edhe n kritere t qarta teknike. Procesi MAP u b nj synim kryesor pr secilin nga nnt vendet
Shih fjalimin e Presidentit William J. Clinton Popullit t Detroitit (To People of Detroit), mbajtur m 22 tetor 1999. http://www.nato.int/ docu/speech/1996/s961022a.htm. 21 James M. Goldgeier, Not Whether but When:
20
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
31
ni kryeqyteti ku The Vilnius Group filloi t trheq m shum vmendjen si nj grup vendesh q bashkpunonin ngusht njri me tjetrin pr tu antarsuar n NATO. Prtej parashikimeve m t guximshme t shumkujt, Grupi Vilnius u b shum shpejt nj katalizator pr vazhdimin e mtejshm t debatit mbi zgjerimin e NATO-s. Pes samitet e tij t mbajtura n Vilnius, Bratislav, Sofje, Bukuresht dhe Riga brenda nj periudhe prej dy vjet e gjysm shrbyen si nj mekanizm shtyts pr elitat vendimmarrse t Aleancs, veanrisht n Shtetet e Bashkuara, t cilat filluan t merren m shum n mundsin e nj raundi t ri zgjerimi t NATO-s dhe ta onin prpara kt proces. M 15 prill 2001, 17 antar t Senatit amerikan23 n nj letr q i drguan Presidentit Bush e inkurajonin at t mbshteste zgjerimin e mtejshm t NATO-s. N letr shkruhej:
Asnj prioritet i politiks s jashtme [amerikane] nuk sht m i rndsishm se realizimi i vizionit t nj Europe t bashkuar dhe t lir. Ky qllim ka shrbyer si nj guid e besueshme pr politikn e Shteteve t Bashkuara pr m shum se 50 vjet. Pas shembjes s Bashkimit Sovjetik m shum se nj dekad m par, pr politikn ton [t jashtme] zgjerimi i NATO-s me demokracit e reja t Europs sht i nj rndsie themelore pr objektivat strategjike dhe morale t Shteteve t Bashkuara.24
takim dhe fjalim t tij Presidenti Bush do t shprehej hapur n favor t zgjerimit t mtejshm t NATO-s, pr nj marrdhnie t re me Rusin dhe pr angazhimin e vazhdueshm t Shteteve t Bashkuara pr krijimin e nj Europe t pandar, t lir dhe n paqe (A Europe whole, free and at peace). M 15 qershor t atij viti, Presidenti Bush mbajti nj fjalim historik n Varshav, n t cilin shprehu besimin e tij n politikn amerikane t ndjekur gjat dekadave t fundit. Ai tha:
T gjitha demokracit e reja t Europs, nga Balltiku n Detin e Zi dhe n territoret q shtrihen midis tyre, duhet t ken t njjtin shans pr siguri dhe liri dhe t njjtin shans pr tu bashkuar me institucionet e Europs njlloj si demokracit e vjetra t Europs. Un besoj n antarsimin n NATO t t gjitha demokracive t Europs q e krkojn kt dhe jan t gatshme t marrin mbi vete prgjegjsit q sjell antarsimi n NATO: shtja se kur mund t mbetet akoma pr tu diskutuar brenda NATO-s; shtja nse nuk duhet t diskutohet.25
N muajin qershor 2001 Presidenti Bush bri vizitn e tij t par n NATO dhe n disa kryeqytete t vendeve antare apo kandidate t ksaj organizate. N do
23 N kt grup senatorsh bnin pjes, ndr t tjer, Jesse Helms (republikan nga Karolina e Jugut), n at koh kryetar i Komisionit t Marrdhnieve me Jasht, Joseph Lieberman (demokrat nga shteti i Nju Xhersit), John McCain (republikan nga shteti i Arizons) dhe Hillari Rodham Klinton, demokrate nga shteti i Nju-Jorkut.
Vizioni i Presidentit Bush pr nj Europ t pandar, t lir dhe n paqe u b dhe mbetet promotori i procesit t zgjerimit t mtejshm t NATO-s. Shum n administratn dhe n Kongresin amerikan kan qen dhe mbeten prkrahs entuziast t realizimit t ktij vizioni. Prkrahsit m t fort, sidoqoft, kan qen dhe jan vet popujt e Europs s Re, po t prdorim shprehjen e sekretarit amerikan t Mbrojtjes, Donald Rumsfeld.
24 Embassy Raw, The Washington Times, 16 April 2001. 25 Remarks by President George W Bush to the . Faculty and Students of Warsaw University, 15 June 2001 (www.whitehouse.gov/news/releases/2001/ 06/print/20010615-1.html.
32
Europa adriatike: zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor Letonia, Lituania, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia u ftuan ti bashkohen NATO-s n Samitin e saj t Prags n nntor 2002 dhe u bn antar t ksaj organizate n mars 2004. N Prag, tri vende t Grupit Vilnius Shqipria, Kroacia dhe Maqedonia nuk morn ftesn e antarsimit n NATO. Edhe pse ajo ka u vendos n Prag nuk ishte pr asknd surpriz, far mund t ishte shndrruar leht n zhgnjim dhe shkurajim pr kto tri vende, u kthye n inkurajim pr ta me mbshtetjen e qart dhe t fort q Presidenti Bush u shprehu presidentve Moisiu, Mesi dhe Trajkovski. Ai u shprehu atyre angazhimin e tij personal se administrata amerikane do t vazhdonte ti mbshteste Shqiprin, Kroacin dhe Maqedonin duke bashkpunuar ngusht me to. Prej ktej filluan diskutimet mbi mundsin e nj partneriteti midis ktyre vendeve t Ballkanit Perndimor dhe Shteteve t Bashkuara, objektivi i t cilit do t ishte antarsimi i ktyre vendeve n NATO. Kto diskutime, q fillimisht u zhvilluan n Uashington dhe m pas n Tiran, Zagreb dhe Shkup, uan n krijimin gjasht muaj m von t Karts s Adriatikut (U.S. Adriatic Charter of Partnership), e cila u nnshkrua n Tiran nga sekretari i Shtetit Kolin Pauell m 2 maj 2003. Presidenti Xhorxh Bush e prshndeti nnshkrimin e Karts s Adriatikut q ditn e nnshkrimit t saj. N nj komunikat pr shtyp t Shtpis s Bardh, e cila u b publike m 2 maj 2003 thuhet:
Presidenti Bush mirpret nnshkrimin sot t Karts s Adriatikut t partneritetit midis Shteteve t Bashkuara dhe Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis. Iniciativa e Karts s Adriatikut demonstron prkushtimin e Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis pr t forcuar prpjekjet e tyre reformuese individuale dhe n bashkpunim me njri-tjetrin, pr tu br antar t NATO-s. Karta afir-
Sidoqoft, edhe pse ideja e nj raundi t dyt zgjerimi t NATO-s gjeti prgjithsisht prkrahje n Uashington dhe n Bruksel, diskutimet mbi zgjerimin u orientua m shum n kapacitetet, mundsit dhe angazhimet konkrete t vendeve kandidate, si dhe n transformimin e krkuar brenda NATO-s pr t menaxhuar si vet zgjerimin e mtejshm t saj me antar t rinj, ashtu edhe kapacitetet gjithnj e m t diversifikuara t antarve t saj potencial. Pr m tepr, i gjith ky proces po ndodhte n nj bot q po ndryshonte rrnjsisht pr sa u prket krcnimeve t siguris s Shteteve t Bashkuara dhe t aleatve t saj pas sulmeve terroriste t 11 shtatorit 2001. Ndrkaq, suksesi i raundit t dyt t zgjerimit t NATO-s nuk ishte rezultat vetm i situats s krijuar pas 11 shtatorit. Ai ishte rezultat kryesisht i nj strategjie t prpunuar dhe zbatuar me kujdes pr shum koh, e koordinuar kjo me vendet kandidate, e ndihmuar nga angazhimi i veant i nj Presidenti amerikan dhe i administrats s tij pr prmbushjen e ksaj politike vizionare, e ndihmuar gjithashtu nga planifikimi i mir i hapave t bra n proces e sipr, nga prpjekje t vazhdueshme dhe nga krijimi i komuniteteve opinionbrs, q vendet kandidate i kishin bindur pr seriozitetin dhe prparimet e tyre. N vitet q pasuan raundin e par t zgjerimit t NATO-s, vendet e Grupit Vilnius bn prparime t dukshme, t cilat dukej se hprh do t shpinin n marrjen e ftess pr antarsim n kt organizat. T dhjet vendet e Grupit Vilnius gradualisht e shtuan dhe e bn m t dukshm bashkpunimin mes tyre pr t reformuar (transformuar) shoqrit e tyre n fushn e legjislacionit, t tregut, t organeve t drejtsis e t mbrojtjes n do nivel t shoqris. T gjitha kto vende prcaktuan si objektiva parsore integrimin e tyre t plot n institucionet euroatlantike. Shtat prej tyre Bullgaria, Estonia,
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
33
mon angazhimin politik t vendeve nnshkruese ndaj vlerave dhe principeve t aleancs s NATO-s. Shtetet e Bashkuara mbeten t angazhuara t respektojn politikn e ders s hapur t NATO-s. Mbshtetja e SHBAve pr Kartn e Adriatikut e forcon m shum prkrahjen e vazhdueshme pr aspiratat e prbashkta t Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis pr integrim t plot n komunitetin euroatlantik.26
star n periudhn e tranzicionit paskomunist dhe t fillimit t prgatitjeve pr antarsim n NATO. Secili nga kta tri vende ka historin e vet, specifikat e veta nacionale, t cilat i vendosin ato n situata t ndryshme, por edhe t ngjashme, kur vjen puna pr antarsimin e tyre n NATO dhe n Bashkimin Europian. N kt shkrim dshiroj t ndalem n rastin e Shqipris. *
Edhe pse ka shum pyetje e dilema mbi zgjerimin e mtejshm t NATO-s, mbi prakticitetin dhe dobin e zgjerimit, mbi koston dhe kriteret e zgjerimit, realitetet e diskutuara n raundin e dyt t zgjerimit t NATO-s kan aplikim t drejtprdrejt n prpjekjet q Shqipria, Kroacia dhe Maqedonia kan br dhe bjn, individualisht apo s bashku, pr tu pranuar n NATO. Klima n t ciln pyetjet e msiprme u shtruan n mes dhe n fund t viteve 1990-t, koh e ndarjes Lindje - Perndim, ka ndryshuar. Sot sht krijuar nj klim botrore e re dhe e rrezikshme, e cila kushtzon nevojn pr nj analiz t re, m skrupuloze ndaj vendeve kandidate dhe i ngarkon ato me m shum prgjegjsi pr t demonstruar vlern e tyre si antare t ardhshme t NATO-s dhe maturimin e tyre si demokraci t kalibrit t vendeve antare t NATO-s. Me gjith msimet dhe eksperiencn e fituar nga dy raundet e mparshme t zgjerimit t NATO-s (m 1999 dhe 2004), t cilat jan shum t dobishme pr tri vendet kandidate n fjal, nuk ekziston dhe nuk mund t ket nj plan antarsimi pr nj vend t veant, i cili t mund t aplikohet ashtu si sht n rastin e Shqipris, t Kroacis apo t Maqedonis. donjri nga kta vende sht unik pr sa i prket popullit t vet, rrethanave t veta, burimeve dhe kapaciteteve t veta dhe pozicionit t tij fille26
Pr shkak se Shqipria ka qen tejet e izoluar pr pjesn m t madhe t gjysms s dyt t shekullit t 20-t, pr shkak se kontaktet dhe ndrveprimi i saj me komunitetin ndrkombtar kan qen shum t kufizuara, parashikimet pr progresin e saj kan qen - dhe pr disa vazhdojn t jen - m pak optimiste se pr Kroacin apo Maqedonin. Izolimi i gjat i Shqipris e ka kufizuar shum njohjen e t huajve pr vendin ton dhe popullin shqiptar. Kjo sht nj arsye m shum pse Shqipria dhe shqiptart, kudo q jan, kan nevoj tua thon t tjerve historin e tyre, si atyre q nuk kan pasur asnj prvoj t drejtprdrejt me Shqiprin, ashtu dhe atyre q jan t informuar n administratn amerikane apo n kryeqytetet e vendeve antare t NATO-s dhe t Bashkimit Europian. Shum zhvillime pozitive kan ndodhur n Shqipri q nga fillimi i transformimeve demokratike n fund t vitit 1990. Por ndrsa flasim pr dukurit pozitive, ne shqiptart, m mir se do vzhgues i huaj, i njohim dhe jemi t ndrgjegjshm edhe pr dukurit negative dhe vshtirsit reale q ndeshim n luftn kundr tyre. Ne kemi ende nj rrug t gjat pr t br, por ndrkaq kemi br nj rrug mjaft t gjat pr t arritur ktu ku jemi. Ne, t gjith s bashku, e kemi transformuar Shqiprin nga nj vend autoritarist
es/2003/05/print/20030502-4.html.
See http://www.whitehouse.gov/news/releas-
34
Europa adriatike: zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor shum rndsi, me fqinjt e saj, Maqedonin dhe Kroacin, duke kontribuar bashkrisht pr ruajtjen dhe forcimin paqes dhe t siguris n rajon. Pranimi n NATO nuk sht thjesht nj shtje reforme ushtarake. Antarsimi n kt organizat nnkupton nj varg reformash komplekse dhe t vshtira n fusha nga m t ndryshmet. Shqipria, ashtu si edhe fqinjt e saj partner n Kartn e Adriatikut, vlersohen dhe do t vlersohen nga Shtetet e Bashkuara dhe aleatt e saj n NATO n trsin e zhvillimeve t tyre. Nuk sht se nj pjes ka m shum rndsi se nj pjes tjetr, apo se nj pjes mund t veohet si pjesa prcaktuese. Ndryshe nga fizika njutoniane, do veprim n kt proces krijon nj reagim, i cili shpesh sht i pabarabart dhe joproporcional. Sikurse kan vepruar edhe n dy raundet e mparshme t zgjerimit t NATO-s, Shtetet e Bashkuara i shohin dhe i vlersojn pjest si t pandara; ato t gjitha kan rndsi. Procesi i antarsimit n NATO ka provuar se sht pothuaj unik n koht moderne aplikimi kritik i metafors se t gjitha pjest duhet t lvizin prpara n radh dhe t koordinuara njra me tjetrn. Dhe kjo mund t thuhet gjithashtu edhe pr ata q na vshtrojn ne teksa ndrtojm, qofshin kta inspektor t ndrtimit apo blersit e ardhshm. Disa do t prqendrohen nga afr dhe vetm n pjes specifike t puns, t tjer do ta vlersojn at si nj t tr. Si ve dukje Goldgeier, individ t ndryshm, t cilt jan prgjegjs pr pjes t ndryshme, do ti matin me saktsi pjest e tyre, sipas nj standardi rigoroz t prcaktuar.27 Po kshtu, bashkpunimi me administratn amerikane dhe agjencit e ndryshme federale t Shteteve t Bashkuara n ndrveprimet e tyre me Shqiprin pr antarsim n NATO nuk sht thjesht nj shtje t
ington, D.C.: Brookings Institution, 1999.
dhe represiv, prvojn e t cilit n asnj trajt t ngjashme perndimort fatmirsisht nuk e kan njohur q nga Lufta e Dyt Botrore, n nj vend demokratik. Angazhimi pr ta transformuar edhe m tej Shqiprin sht real dhe ka qen e mbetet jo thjesht retorik, por prpjekje e do qeverie q ka dal nga zgjedhje demokratike n kta 15 vjet. Dhe rruga drejt progresit, q kemi br deri m sot, tregon sa larg mund t shkojm akoma n t ardhmen. Shqipria ka qen dhe sht nj antar aktiv dhe kontribues n Partneritetin pr Paqe (Partnership for Peace PfP) t NATO-s pr gati 12 vjet me radh. N shtator t ktij viti, vendi yn do t filloj vitin e shtat t nj aktiviteti t qndrueshm duke punuar n drejtim t realizimit t objektivave specifike q prcakton procesi MAP pr antarsim n NATO. MAP ka provuar se sht nj proces shum i dobishm. Ai ka shrbyer dhe shrben si nj instrument mats q vlerson progresin e br n fushn e reforms ushtarake. Ky proces sht jo vetm nj objektiv n vetvete, por edhe nj motivim pr progres t mtejshm. N kuadr t ktij procesi t Planit t Aktivitetit pr Antarsim, Shqipria po i modernizon forcat e saj ushtarake n prputhje me standardet e NATO-s. Shqipria ka dshmuar tashm se ajo e ka rreshtuar veten vendosmrisht pr hir dhe n t mir t nj komuniteti m t gjer. Ajo ka nnshkruar nj numr marrveshjesh bashkpunimi dy dhe shumpalshe. Trupat shqiptare vazhdojn t shrbejn n Irak, n Afganistan dhe n Bosnje. Shqipria ka mbshtetur me trupat e saj misionin paqeruajts t NATO-s n Bosnje pr m shum se nnt vjet. Vetm kt vit, Shqipria ka marr apo do t marr pjes n afro 20 strvitje t prbashkta ushtarake me NATO-n, me PfP, me Shtetet e Bashkuara dhe, ajo q ka m
27 See James M. Goldgeier, Not Whether but When: The U.S. Decision to Enlarge NATO. Wash-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
35
influencuari apo lobizmi, por ka t bj me prmbushjen e objektivave t caktuara. N kt shtje nuk mund t ket anashkalim, buzqeshje hipokrite apo maskime kozmetike. Retorika politike nuk mjafton. Krkohen veprime q t rezultojn n arritje t dukshme. Kjo sht arsyeja q Shqipria po v pikat mbi do i n procesin MAP Ky sht treguesi m i qart i besimit . q Shqipria krkon t fitoj te Shtetet e Bashkuara dhe partnert e saj evropian, si dhe i vendosmris s saj pr tiu bashkuara Aleancs s Atlantikut Verior. Megjithat, edhe po t prmbushen t gjith krkesat e MAP, t cilat me dy fjal mund t prmblidhen n iteroperabilitet dhe kapacitete niche, kjo nuk do t mjaftonte pr t marr ftesn pr antarsim n NATO. Prmbushja e kritereve t MAP sht vetm nj ndr vshtirsit q duhet prballuar n procesin e antarsimit. Edhe pse MAP sht nj prag teknik, q duhet kaprcyer, ai sht nj predikat i domosdoshm q on n nj vendim politik pozitiv mbi pranimin e vendit ton n NATO. Antarsimi i Shqipris n NATO sht i kushtzuar nga nj sr faktorsh q dshmojn se me maturi vepron Shqipria si demokraci dhe si nj ekonomi e lir tregu. Dhe sht pikrisht progresi i saj i gjithanshm dhe angazhimi i saj i vendosur, i demonstruar sa e sa her gjat viteve t fundit, ato q e bjn vendin ton nj kandidat optimist pr antarsim n NATO n nj periudh t afrt. Ekonomia shqiptare vazhdon t jet e qndrueshme dhe karakterizohet nga nj prirje konstante rritjeje 5 deri 6 pr qind n vit. Inflacioni ka qen dhe vazhdon t mbahet nn kontroll n masn 3 pr qind pr disa vite me radh. T ardhurat n buxhetin e shtetit nga mbledhja e tatimeve dhe investimet e huaja gjithashtu kan ardhur duke u rritur. Po kshtu jan rritur ndjeshm t ardhurat mesatare pr frym t popullsis. Banka Botrore dhe Fondi Monetar
Ndrkombtar vazhdimisht i kan rinovuar kredit e tyre pr Shqiprin, mbshtetur mbi arritjet ekonomike t saj. N pranver t ktij viti bordi i drejtorve t FMN-s e vlersoi ecurin ekonomike t vendit ton si t shklqyer sipas t gjitha standardeve ndrkombtare apo rajonale. Po n fillim t ktij viti, u raportua se Shqipria ishte ngjitur n klasifikim m shum se do vend tjetr n Indeksin Botror t Liris Ekonomike (World Index of Economic Freedom). Dhe si e dim t gjith, rritja ekonomike dhe prmirsimi i klims pr biznesin jan tregues shum t rndsishm t stabilitetit t nj kombi. Shqipria ka realizuar tashm nj varg marrveshjes t tregtis s lir me t gjitha vendet e rajonit. Kt vit, t gjith shpresojm q qeveria shqiptare t mbyll negociatat e saj me Bashkimin Europian pr Marrveshjen e Stabilizimit dhe t Asocimit. Shqipria po ve n rrugn e zgjidhjes disa nga shtjet m t rndsishme dhe m t vshtira. Si ka ndodhur dhe ndodh me t gjitha vendet q kan pasur nj t kaluar komuniste, vendi yn po lufton kundr krimit t organizuar dhe korrupsionit, q kan rrnj t thella e q jan t vshtira pr tu prer. Korrupsioni veanrisht - i cili gjithmon vrshon t mbush vakumin q krijon nj tranzicion politik, ekonomik dhe social n nj periudh kur ligjet dhe rregullat e vjetra jan nxjerr jasht loje, ndrsa ligjet e reja ende nuk jan hartuar, nuk kan hyr n fuqi apo nuk zbatohen ende me rreptsi - mbetet nj e keqe e madhe pr shoqrin shqiptare. Lufta kundr tij krkon ndryshime rrnjsore n zakonet dhe traditat e rrnjosura, n shum praktika t derisotme t aktivitetit shtetror dhe, mbi t gjitha, n zbatimin me rreptsi t ligjit. N Shqiprin e sotme kemi nj fenomen shum t rndsishm, t cilin rrall her e marrim n konsiderat. Vendi yn ka nj popullsi shum t re n mosh. M shum se nj milion shqiptar jan sot
36
Europa adriatike: zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor N fjaln q mbajti n ceremonin e organizuar n Shtpin e Bardh m 29 mars 2004 me rastin e pranimit t shtat vendeve t Grupit Vilnius n NATO Presidenti Bush i prmendi Shqiprin, Kroacin dhe Maqedonin dy her, duke ven n dukje progresin e br prej tyre dhe duke shprehur mbshtetjen e plot t Shteteve t Bashkuara pr antarsimin e tri vendeve tona n NATO n nj koh t afrt. N fjaln e tij, Presidenti Bush tha:
Kto tri vende, t bashkuar n Kartn e Adriatikut, po ndrtojn demokraci t forta n vendet e tyre dhe mund t kontribuojn n prpjekjet e NATO-s jasht hapsirs s saj. Shtetet e Bashkuara i mbshtesin prpjekjet e tyre. Porta pr antarsimin n NATO do t mbetet e hapur derisa e tr Europa t jet e bashkuar n liri dhe paqe.28
m t rinj se 18 vje. Q shqiptart e hodhn posht komunizmin 15 vjet m par, kjo do t thot se nj e treta e shqiptarve sot n t vrtet kurr nuk e kan njohur komunizmin. Ata kan lindur ose jan rritur pa t. Ata jan rritur n nj shoqri t lir. * * *
Nj nga zhvillimet m t rndsishme n Shqiprin e shekullit t 21-t sht se shqiptart tani din t mojn gjithnj e m shum rndsin e bashkpunimit me fqinjt e tyre. Partneriteti i Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis me Shtetet e Bashkuara t Ameriks n kuadr t Karts s Adriatikut ka qen dhe mbetet nj prvoj shum pozitive dhe e ka zgjeruar jashtzakonisht bashkpunimin n rajon n drejtime t tilla, si jan kontrolli i kufijve, lufta kundr terrorizmit dhe krimit t organizuar, si dhe reforma n fushn e mbrojtjes e t siguris. Kta tri vende po bashkpunojn mes tyre dhe me vende t tjera t rajonit si asnjher m par. Prve ksaj, ky partneritet ka krijuar nj korniz institucionale, e cila ka shrbyer pr t rritur vizibilitetin e rajonit ton n kryeqytetin amerikan dhe n vende t tjera antare t NATO-s. Ai ka krijuar nj mekanizm konkret pr angazhimin e drejtprdrejt t administrats amerikane n shtje q kan t bjn me antarsimin e vendeve tona n NATO, ndrkoh q Shqipria, Kroacia dhe Maqedonia punojn, m vete apo bashkrisht, pr t prmbushur detyrat q kan n kt drejtim. Arritjet e Shqipris dhe t dy partnerve t saj t Karts s Adriatikut pr t prmbushur detyrimet q kushtzon antarsimi n NATO jan t konsiderueshme, t njohura dhe t vlersuara si n Uashington, ashtu edhe n Bruksel.
28
T nesrmen pas organizimit t ksaj ceremonie n Shtpin e Bardh, Dhoma e Prfaqsuesve e Kongresit Amerikan, n Rezolutn 558 q miratoi me 422 vota pro dhe 2 vota kundr, rikonfirmoi m qart se kurdoher mbshtetjen e organit m t lart legjislativ amerikan pr antarsimin e Shqipris, t Kroacis dhe t Maqedonis n NATO dhe pr t parn her u propozoi qeverive t vendeve antare t Aleancs s Atlantikut Verior t prcaktojn nj afat kohor, brenda t cilit tri vendet tona t ftohen t antarsohen n NATO jo m von se viti 2007. Kjo rezolut prfundon duke u shprehur se Dhoma e Prfaqsuesve:
(1) mirpret me entuziazm pranimin e Bullgaris, Estonis, Letonis, Lituanis, Rumanis, Sllovakis dhe Sllovenis n Organizatn e Traktatit t Atllantikut Verior (NATO); (2) riafirmon se procesi i zgjerimit t NATOs forcon sigurin e Shteteve t Bashkuara dhe t krejt zons s Atllantikut Verior;
es/2004/03/print/20040329-4.html.
See http://www.whitehouse.gov/news/releas-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
37
(3) shprehet dakord se procesi i zgjerimit t NATO-s duhet t mbetet i hapur pr antarsimin e mundshm t do demokracie europiane q sht e interesuar dhe plotson kriteret pr antarsim n NATO, si sht prcaktuar n studimin e vitit 1995 mbi zgjerimin e NATO-s, pranimi i t cilave do ti zhvilloj m tej parimet e Traktatit t Uashingtonit t vitit 1949 dhe do t forcoj sigurin n zonn e Atlantikut Verior; dhe (4) rekomandon q kryetart e shteteve dhe t qeverive t [vendeve antare] t NATO-s t vlersojn procesin e zgjerimit, duke prfshir aplikimet e Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis n nj mbledhje t samitit q duhet t mbahet jo m von se viti 2007.29
Natyrisht, ka dhe do t vazhdojn t ekzistojn nj sr problemesh, t cilat ndikojn n zhvillimin e demokracive tona t reja, por q mund t zgjidhen apo t eliminohen vetm me prpjekje t prbashkta. Filozofia e Karts s Adriatikut sht kjo: kur vendet punojn s bashku, ato t gjitha fitojn. Nse nj problem e ndeshin edhe vende t tjera, ai zgjidhet m mir s bashku me ta. N Kartn e Adriatikut kto tri vende gjejn jo vetm motivimin, por edhe energjin e duhur ndrsa bashkpunojn pr zgjidhjen e nj vargu shtjesh rajonale, q ndikojn mbi do vend t veant. Dhe t mos harrojm se popullsit e Shqipris, Kroacis dhe Maqedonis, prbjn s bashku mbi 10 milion europian. Kjo duhet ti bj t mendohen mir t gjith ata q prpiqen ti marrin leht aspiratat e tri vendeve tona. Ky fakt prbn nj dshmi t fuqishme pr potencialet e donjrit prej vendeve tona dhe t rajonit t Ballkanit n trsi dhe mbi kontributin q mund ti japim, m vete apo bashkrisht, qytetrimit t sotm europian dhe atij botror. Prvoja e vendeve balltike, por jo vetm ajo, na msojn se fuqia e tri
29
vendeve sht m e madhe se tre her fuqia e nj vendi t veant. Me zgjerimin e aktiviteteve t prbashkta, t cilat synojn realizimin e objektivave t Karts s Adriatikut, shihet gjithnj e m mir se sa pozitivisht reflektojn ato mbi Shqiprin, Kroacin, Maqedonin dhe krejt rajonin ton n Uashington, Bruksel, Londr apo Berlin. Dhe pothuaj njlloj si n rastin kur prezantohet etiketa e nj produkti t ri, Adriatik 3 apo A-3 sht br tashm nj term i njohur n zhargonin politik t Uashingtonit, n rajonin ton dhe m gjer pr rezultatet produktive q ka dhn bashkpunimi i vendeve tona q nga nnshkrimi i Karts s Adriatikut m shum se dy vjet m par. Ky partneritet demonstron vizionin e prbashkt t tre demokracive tona t reja pr nj Europ Juglindore t sigurt dhe vizionare, n t ciln vendet partnere t Karts dhe fqinjt e tyre do t jen antar me t drejta t plota dhe kontribues t nj komuniteti euroatlantik vlerash t prbashkta. Karta e Adriatikut prbn nj instrument t fuqishm pr ti ndihmuar Shqiprin, Kroacin dhe Maqedonin t prmbushin aspiratn e tyre t prbashkt pr tu br antar t NATO-s. Q Shtetet e Bashkuara po qndrojn prkrah tre vendeve tona n kt partneritet n mnyr kaq t qndrueshme, kaq besnikrisht, me kaq respekt dhe pr kaq gjat, kjo n vetvete sht nj motivim dhe inkurajim i madh. Karta e Adriatikut ka shum rndsi pr Shqiprin, Kroacin dhe Maqedonin pasi ajo, ve t tjerash, tregon sa seriozisht e angazhuar sht qeveria amerikane pr t ndihmuar vendet tona n arritjen e qllimeve t tyre. Po t vesh re dinamikn e zgjerimit t NATO-s n kta 56 vjet t ekzistencs s saj, kupton se zgjerimi i saj me antar t rinj ka ardhur duke u prshpejtuar. Pranimi n mars 2004 i shtat vendeve
D?c108:1:./temp/~c1088Bsvpf::
See http://thomas.loc.gov/cgi- bin/query/
38
Europa adriatike: zgjerimi i NATO-s n Ballkanin Perndimor esn e NATO-s pr tu pranuar n kt organizat n samitin e saj t ardhshm (i cili mund t mbahet ndoshta n fund t vitit 2006), pr tu br full members m 2008. Ky sht nj objektiv realist dhe nuk vjen n konflikt as me kalendarin e NATOs dhe as me ritmin e zgjerimit t saj t mtejshm. N fakt, dy samitet e fundit t NATO-s (Samiti i Prags n nntor 2002 dhe ai i Stambollit n qershor 2004) kan qen vendimtar n prcaktimin e raundit t ardhshm t ftesave pr antarsim n kt organizat, ka besoj se do t ndodh n samitin e ardhshm t NATO-s. Natyrisht, vendimi prcaktues pr ftesn q vendet tona mund t marrin pr tu pranuar n NATO do t merret jasht Shqipris, Kroacis apo Maqedonis. Vendimi pr nj raund t ri zgjerimi t NATO-s do te merret nga Senati amerikan. sht detyr kushtetuese e ktij organi m t lart legjislativ t SHBAve q t ratifikoj apo t ndryshoj traktate. Antar t rinj n NATO sht nj ndryshim traktati. Sidoqoft, realizimi i ktij objektivi do t varet, n fund t fundit, nga suksesi me t cilin Shqipria, Kroacia dhe Maqedonia do vazhdojn tua bjn t njohura prpjekjet dhe arritjet e tyre administrats dhe Kongresit amerikan, t cilt e shtyjn prpara kt proces.
t reja antare prbnte jo vetm zgjerimin m t madh t ksaj organizate me nj numr m t madh shtetesh se n do zgjerim t mparshm t saj, por edhe periudhn m t shkurtr kohore midis dy raundeve t zgjerimit t saj. NATO-ja u krijua m 1949 me 12 antar. M 1952 ksaj organizate iu bashkuan Greqia dhe Turqia dhe m 1955 Republika Federale Gjermane. Spanja u b antare e NATO-s vetm m 1982, pra 27 vjet m von. U deshn t kalonin 17 vjet t tjera q kjo organizat t elte dyert e saj pr antarsimin e vendeve t tjera, kt her nga radht e demokracive t reja paskomuniste, kur m 1999, Polonia, Hungaria dhe Republika eke u bn de juro antar t saj. U deshn vetm pes vjet q shtat vende t reja t Europs Qendrore dhe Lindore, antare t Grupit Vilnus, t fitonin antarsin e tyre n NATO. Jan t gjitha arsyet t besojm se Shqipria, Kroacia dhe Maqedonia, t vetmet vende kandidate q aktualisht e mbajn gjall lvizjen historike pr zgjerimin e mtejshm t NATO-s, t pranohen n kt organizat si antar me t drejta t plota brenda nj periudhe kohe m t shkurtr se ajo q sht dashur deri m sot midis dy raundeve t njpasnjshm t zgjerimit t saj. Kam bindjen se kta tri vende, t njohur ndryshe si Adriatik 3, do t marrin ft-
LIRIA EKONOMIKE N SHQIPRI DHE FAKTORT

Q NDIKOJN N PRMIRSIMIN E SAJ
LUAN SHAHOLLARI Bashkepuntor shkencor, ISPS Tiran
Hyrje, Indek-si i liris ekonomike 2006 N janar 2006 doli nga shtypi Indeksi i liris ekonomike 2006. Nyja lidhse midis mundsive ekonomike dhe prosperitetit. Ky sht nj botim i prvitshm i The Heritage Foundation (Fondacioni i Trashgimis), n bashkpunim me gazetn Wall Street Journal, q prej vitit 1995. The Heritage Foundation sht nj institut i politikave krkimore publike, nj think tank i prmendur, me qendr n Uashington, i themeluar n vitin 1973. Misioni i ktij fondacioni sht t formuloj dhe t nxis politika publike konservative, bazuar n parimet e siprmarrjes s lir, qeveris s kufizuar, liris individuale, vlerave tradicionale amerikane dhe t nj mbrojtje t fort nacionale. N kt indeks, liria ekonomike prkufizohet si nj munges shtrngimi dhe detyrimi e qeveris n prodhimin, shprndarjen
2006, Index of Economic Freedom.The link between Economic Opportunity and Prosperity.Marc A Miles, Mary Anastasia OGrady, Kim R Holmes.Washington, D.C: The Heritage Foundation and Do Jones &Company, Inc.January 2006.).The Heritage Foundation, 214 Massachusetts Avenue, NE Washington, DC 20002, (202)546-4400.
30
ose konsumin e mallrave dhe shrbimeve prtej domosdoshmris s qytetarve pr t mbrojtur dhe mbajtur vet lirin. Me fjal t tjera, njerzit jan t lir t punojn, t prodhojn, t konsumojn dhe investojn n mnyrat q ata e ndiejn se jan m produktiv30. Indeksi prbn nj studim t vlefshm pr investitort, politikbrsit, akademikt dhe pr t gjith ata q dshirojn t din m shum rreth lidhjes midis liris ekonomike dhe mirqenies. T dhnat q prdoren n indeks, periudha e studimit dhe metodikat Pr hartimin e tij jan prdorur t dhna t krahasueshme pr taksat, tarifat, rregullat bankare, politikat monetare, sundimin e ligjit dhe informacione t tjera sqaruese nga 161 vende t bots31. Indeksi i liris ekonomike, 2006 prmban t dhna q prfshijn kryesisht periT dhnat e prdorura n kt indeks, sikurse edhe n t mparshmit, jan siguruar nga institucione dhe organizata t specializuara ndrkombtare, si Banka Botrore, Fondi Monetar Ndrkombtar, Departamenti Amerikan i Tregtis, Economist Intelligence Unit, Country Reports, Country Profiles, Central Intelligence Agency, Transparecy International, OECD, Financial Times, etj.
31
40
Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj Sipas indeksit 2006, liria ekonomike ka br prparime n t gjitha kontinentet dhe kjo duket nga fakti se pr 99 vende vlersimi sht m mir se nj vit m par, pr 51 vende, m keq, dhe pr 5 vende, qndrueshm, pra, pa ndryshime. Pr her t par n kto 12 vjet, niveli mesatar i liris ekonomike n bot kaloi nga prgjithsisht jo e lir n prgjithsisht e lir. Sipas indeksit 2006, Amerika Veriore dhe Europa vazhdojn t jen rajonet ekonomikisht m t lira, me 7 nga 11 vendet m t lira t bots, dhe 15 nga ekonomit m t lira t bots. Nga vendet e ktij rajoni, 33 patn rritje, kurse vetm 10 vrtetuan rnie n vlersimin e liris ekonomike. Kategorizimi i liris ekonomike dhe pozicioni i Shqipris Liria ekonomike mund t grupohet sipas 4 kategorive t gjera, si vijon: E lir, ku prfshihen vendet me vlersim mesatar nga 1 deri 1.99. Prgjithsisht e lir, ku prfshihen vendet me vlersim mesatar nga 2 deri n 2.99. Prgjithsisht jo e lir, ku prfshihen vende me vlersim mesatar nga 3 deri n 3.99. E ndrydhur (jo e lir), ku prfshihen vendet me vlersim mesatar 4 e lart. N mnyr m t detajuar, t dhnat pr grupimin e shteteve sipas kategorizimit t Indeksit t liris ekonomike, paraqiten si vijon: Kategorizimi i liris ekonomike E lir: Vlersimi nga 1-1.99, 20 vende ose 12.4 pr qind. 1. Hong Kongu, 2. Singapori, 3. Irlanda, 4. Luksemburgu, 5. Islanda, 6. Britania e Madhe. 7. Estonia, 8. Danimarka, 9. Australia, 10. Zelanda e Re, 11. Shtetet e Bashkuara, 12. Kanadaja, 13. Finlanda, 14. Kili, 15. Zvicra, 16. Qipro, 17. Holanda, 18. Austria, 19. Gjermania, 20. Suedia
udhn e gjysms s dyt t vitit 2004 dhe gjysms s par t vitit 2005. Por duhet mbajtur parasysh se disa faktor jan bazuar n nj informacion historik, kronologjik. Pr shembull, faktori i politiks monetare sht nxjerr pr nj periudh dhjetvjeare t ecuris s treguesit t inflacionit32. Indeksi i liris ekonomike 2006 prmban edhe t dhna sipas shteteve, prej fillimit t botimit t ktij studimi, pra pr vitet 2006-1995. Indeksi i liris ekonomike 2006 prfshin ecurin e 161 vendeve t bots, t analizuara nprmjet nj liste prej 50 variablash (ndryshoresh) t pavarura, t grupuara kto n 10 faktor t gjer, si : 1. politika tregtare; 2. barra fiskale e qeveris; 3. ndrhyrja qeveritare n ekonomi; 4. politika monetare; 5. kapitali dhe investimet e huaja; 6. financa dhe bankat; 7. pagat dhe mimet; 8. t drejtat pronsore; 9. rregulloret; 10. veprimtaria e tregut informal Vlersimi i prgjithshm i liris ekonomike t do vendi del si mesatare e thjesht nga shuma e vlersimit t do faktori t gjer dhe pjestimi i saj me numrin 10. Pr shembull, shuma e mbledhjes t faktorve t liris ekonomike t Shqipris sht 27.5. Duke e pjestuar kt me numrin e faktorve prej 10, del nj mesatare prej 2.75, q prbn vlersimin e vendit, i krahasueshm me vendet e tjera. do faktor prbhet nga 5 shkall vlersimi, ku 1 prfaqson nj mjedis ekonomik ose nj varg politikash, t cilat jan m shum ndihmuese pr lirin ekonomike, kurse 5 nj mjedis apo nj varg politikash, q jan m pak ndihmuese. N trsin e tyre, kta faktor ofrojn nj prshkrim t nivelit t liris ekonomike t do vendi. Prve ksaj, do vlersim t nj faktori e pason nj prshkrim me: m mir, m keq ose qndrueshm, pr t treguar respektivisht rastet kur faktori ekonomik sht prmirsuar, sht keqsuar apo nuk ka pasur ndryshime me nj vit m par.
32
Nga 1 janari 1995, deri m 31 dhjetor 2004.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
41
Prgjithsisht e lir: Vlersimi nga 22.99, 52 vend, ose 32.3 pr qind 21. Republika Ceke, 22. Belgjika, 23. Lituania, 24, Malta, 25. Bahreini, 26. Barbadosi, 27. Armenia, 28. Bahamas, 29. Japonia, 30. Botsvana, 31. Norvegjia, 32. Portugalia, 33. Spanja, 34. El Salvdori, 35. Republika Sllovake, 36. Izraeli, 37. Tajvani, 38. Sllovenia, 39. Letonia, 40. Hungaria, 41. Polonia, 42. Italia, 43. Trinidad Tobago, 44. Franca, 45. Koreja e Jugut, 46. Kepi i Gjelbr, 47. Kosta Rika, 48. Uruguai, 49. Panama, 50. Kuvajti, 51. Afrika e Jugut, 52. Shqipria, 53. Madagaskari, 54. Xhamajka, 55. Belize, 56. Kroacia, 57. Greqia, 58. Jordania, 59. Maqedonia, 60. Meksika, 61. Mongolia, 62. Arabia Saudite, 63. Peruja, 64. Bullgaria, 65. Emiratet e Bashkuara, 66. Uganda, 67. Bolivia, 68. Kamboxhia, 69. Gjeorgjia, 70. Malajzia, 71. Kirgizia, 72. Tailanda. Prgjithsisht jo e lir: Vlersimi nga 33.99, 73 vende ose 45.3 pr qind. 73. Libani, 74. Bosnja dhe Hercegovina, 75. Guatemala, 76. Omani, 77. Mauritius, 78. Katari, 79. Swailand, 80. Nikaragua, 81. Brazili, 82. Mauritania, 83. Moldavia, 84. Senegali, ... 142, Vietnami, 143. Kongo, 144. Uzbekistan, 145. Siria. Jo e lir (e ndrydhur): Vlersimi nga 45.00, 12 vende ose 7.5 pr qind. 146. Nigeria ... 157. Koreja e Veriut. Pa t dhna, 4 vende ose 2.5 pr qind. 158. R. D e Kongos, 159. Iraku, 160. Serbi- Mali i Zi dhe 161. Sudani
Shqipria, e vlersuar me 2.75 pik, z vendin e 52-t, kundrejt 161 vendeve t marra n studim. Ky pozicion mund t konsiderohet mjaft i mir po t mbajm parasysh se kemi vetm 15 vjet n rrugn e pluralizmit politik dhe ekonomis s tregut dhe se kto vite konsiderohen si periudh tranzicioni. Ky pozicion n renditjen n shkall botrore sht 15 pik m i lart n krahasim Indeksin e liris ekonomike 2005, ku Shqipria zinte vendin e 67-t, 29 pik kundrejt vitit 2004, kur zinte vendin e 81-t. N kt vit, pra vetm dy vjet m par, Shqipria prfshihej ende n kategorin prgjithsisht jo e lir. Shqipria zinte vendin e 121-t, sipas indeksit t 2000, pra 69 pik m ult se n vitin 2006. Kjo do t thot se ndryshimet pozitive t ktyre 5 vjetve t fundit jan br me hapa t mdha dhe cilsore n t njjtn koh. Ky ndryshim pozitiv dhe i ndjeshm i pozicionit t Shqipris n renditjen n shkall botrore paraqitet n grafikun 1. Sipas t dhnave t indeksit, Shqipria z vendin e 31-t n vlersimin e prgjithshm midis 45 vendeve t rajonit t Ameriks Veriore dhe Europs. Ky nivel prbn bazn pr nj ecuri m t mir n t ardhmen. Sipas ktij vlersimi, Shqipria renditet para Kroacis, Greqis, Maqedonis, Meksiks, Bullgaris, Gjeorgjis, Bosnjs dhe Hercegovins, Moldavis, Turqis, Rumanis, Ukrains, Rusis, Bjellorusis dhe Serbis e Malit te Zi.
Grafiku 1: Dinamika e renditjes s Shqipris n periudhn 2000-2006

140 120 100 80 60 40 20 0 2006 2005 2004 2000
42
Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj ka dshtuar n parandalimin e trafikimit t qenieve njerzore ose kontrabandn e heroins dhe t cigareve. Vlersimi pr barrn fiskale t qeveris sht 0.3 pik m mir kt vit dhe vlersimi i ndrhyrjes qeveritare dhe i sistemit bankar dhe financiar jan respektivisht 0.5 pik dhe 1 pik m mir. Si rrjedhoj, vlersimi i prgjithshm i Shqipris sht 0.18 pik m mir kt vit, kundrejt nj viti m par. Politika tregtare Vlersimi: 4 qndrueshm (nivel i lart i proteksionizmit) Sipas Banks Botrore, norma mesatare e tarifs s Shqipris m 2001 (viti m i fundit pr t cilin jan t dhnat e Banks Botrore), ishte 11.3 pr qind. (Banka Botrore e ka rishikuar kt shifr t raportuar 12.4 pr qind n indeksin 2005. Sipas Departamentit Amerikan t Tregtis nuk ka barriera jotarifore n legjislacionin shqiptar. Megjithat, burokracia administrative mund t pengoj tregtin dhe t rris kostot. The Financial Times raporton korrupsion t ndjeshm n shrbimet doganore. Bazuar n metodologjin e rishikuar t faktorit tregtar, vlersimi i politiks tregtare nuk ka ndryshuar. Barra fiskale e qeveris Vlersimi i prgjithshm: 2.5 - m mir (kosto e moderuar e qeveris) Vlersimi: Taksimi i t ardhurave: 3.0 keqsuar (norm taksimi e moderuar). Vlersimi: Tatim mbi fitimin e firms: 2.5 - m mir (norm taksimi e moderuar). Vlersimi: Ndryshimi n shpenzimet qeveritare: 2 - m mir (rnie e moderuar). Sipas FMN-s, norma e taksimit t t ardhurave n Shqipri sht 30 pr qind, nga 25 pr qind raportuar n indeksin e vitit 2005. Shqipria ka zbatuar nj norm
Indeksi i liris ekonomike, 2006. Pjesa pr Shqiprin Kjo pjes sht paraqitur sipas t dhnave e komenteve q prmban Indeksi i liris ekonomike 2006 pr Shqiprin, pa br ndonj ndrhyrje, pavarsisht objeksioneve pr tregues, faktor apo interpretime t caktuara. Megjithat kam br disa shtesa sqaruese apo redaktime t nevojshme. Renditja: 52; Pikt: 2.75; Vlersimi: prgjithsisht e lir Zhvillimi i Shqipris ka qen penguar n nj mas t ndjeshme nga korrupsioni politik dhe ekonomik. Qkurse ka ardhur n pushtet n korrik 2002, qeveria socialiste e Fatos Nanos ka dshtuar pr reformimin e sistemin gjyqsor n nj shkall t ndjeshme dhe ka qen e pasuksesshme n luftn kundr korrupsionit dhe krimit t organizuar. Shum pjestar t elits politik jan przier n aktivitete kriminale, dhe Organizata pr Bashkpunimin dhe Zhvillimin Ekonomik (OECD) raporton se n sektorin privat, niveli i veprimtarive informale e tejkalon at t veprimtarive formale. T dhnat e Banks Botrore tregojn se 77 pr qind e kompanive private kan korruptuar zyrtart. Shqipria mbetet i vetmi vend ballkanik q ka dshtuar gjat dekads s kaluar (1995-2005) pr mbajtjen e zgjedhjeve t prgjithshme e q ato t jen pranuar plotsisht nga komuniteti ndrkombtar. Zgjedhjet e prgjithshme t korrikut 2005 edhe nj her prfunduan me pretendime nga t dy palt pr mashtrime n votim. Privatizimi n shkall t gjer i kompanive me kapital shtetror ka ecur ngadal, ndrkoh q banka e madhe, Banka e Kursimeve, u shit m 2004 dhe prpjekjet pr privatizimin n sigurime, n telefonin fikse dhe n industrin e nafts vazhdojn. Shqipria mbetet nj vij e rndsishme transiti dhe stoku pr krimin e organizuar ndrkombtar, dhe qeveria e saj
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
43
tatim fitimi pr biznesin prej 23 pr qind n janar 2005. M 2003, shpenzimet qeveritare si prqindje e GDP-s ran n 28.5 pr qind, 2.6 kundrejt m pak kundrejt nj viti m par, nga 0.5 pr qind n vitin 2002. Si rrjedhoj vlersimi i barrs fiskale qeveritare t Shqipris sht 0.3 pik. Ndrhyrja qeveritare n ekonomi Vlersimi: 2 - m mir (nivel i ult) Banka Botrore raporton se qeveria konsumon 8.5 pr qind t GDP-s, q sht 0.1 pr qind m i ult raportuar n indeksin e vitit 2005. Si rrjedhoj vlersimi i ndrhyrjes qeveritare sht 0.5 pik m mir kt vit. Politika monetare Vlersimi: 1 qndrueshm (nivel shum i ult i inflacionit) Ritmi mesatar i inflacionit, nga viti 1995 deri m 2004, ka rezultuar 2.37 pr qind. Investimet e huaja Vlersimi: 2 qndrueshm (barriera t ulta) Firmat e huaja dhe vendase trajtohen njlloj sipas ligjit dhe jan t garantuara ndaj shpronsimit dhe shtetzimit. Qeveria nuk diskriminon investimet e huaj, dhe pothuajse t gjith sektort jan t hapur ndaj investimeve t huaja. T huajt nuk mund ta blejn tokn bujqsore, por lejohen ta marrin me qira deri n 99 vjet. Pastabiliteti politik, krimi, korrupsioni dhe lulzimi i tregut informal vazhdon t shkurajoj investimet e huaja dhe t minojn zbatimin e reformave. FMN raporton se, si vendasit dhe t huajt, mund ti mbajn llogarit n monedh t huaja. Pagesat dhe transferimet e mdha krkojn nj shum t specifikuar, por nuk ballafaqohen me pengesa t tjera. Banka e Shqipris monitoron dhe rishikon shitjen e kapitalit dhe instrumentet monetare t tregut, investimet direkte nga jasht, operacionet e kreditit dhe shitjen e
pronave jasht. Kto transaksione bhen nprmjet titujve t licencuar nga Banka e Shqipris. Sistemi bankar dhe financiar Vlersimi: 2 - m mir (nivel i ult i pengesave) Sektori bankar mbetet i pazhvilluar si duhet dhe ekonomia sht gjersisht nj ekonomi cash-i. Qeveria privatizoi bankn e dyt m t madhe, Bankn Kombtare Tregtare, n qershor 2000 dhe Bankn e Kursimeve, e cila llogaritet pr 80 pr qind t t gjitha depozitave n vitin 2004. Sektori privat tani kontrollon shumicn e aseteve bankare, dhe qeveria parashikon t shes 40 prqindshin e saj n dy bankat e vogla: Bankn Italo-Shqiptare dhe Bankn e Bashkuar Shqiptare. N tetor 2003, qeveria shiti 39 pr qind t pjess s saj n kompanin shtetrore t sigurimeve INSIG. N prgjithsi, sipas Economist Intelligence Unit, pamjaftueshmria e sektorit financiar t Shqipris prbn nj faktor t rndsishm pengues pr zhvillimin e ekonomise. Shum transaksione kryhen n cash, shrbimet bankare mbeten t pazhvilluara, ka pak bankomate dhe pagesat nprmjet credit card jan relativisht t rralla. Ka 16 banka tregtare, nga t cilat 14 me kapital t huaj, deri n fund t vitit 2004. Bazuar n trheqjen e shtetit nga sektori bankar, vlersimi i sistemit financiar dhe bankar t Shqipris sht 1 pik m i mir kt vit. Pagat dhe mimet Vlersimi: 2 qndrueshm (nivel i ult ndrhyrjeje) Economist Intelligence Unit raporton se subvencionet qeveritare dhe rregullimet e mimeve ndikojn n mimet pr ujin, arsimin, transportin hekurudhor dhe energjin elektrike. Nj minimum page aplikohet pr t gjith puntort mbi 16 vje.
44
Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj rokratike dhe monetare t fillimit t nj biznesi dhe regjistrimi i prons n Shqipri jan ulur. Tregu informal Vlersimi: 4 qndrueshm (nivel i lart i veprimtaris) Vlersimi i tregut informal sht 4 kt vit. Nga sa m sipr, del se nga faktort e gjer, q prbjn indeksin e liris ekonomike t Shqipris, paraqitemi m mir me politikn monetare, t vlersuar maksimalisht me notn 1, pastaj vjen ndrhyrja qeveritare, investimet e huaja, sistemi bankar dhe financiar, pagat dhe mimet me notn 2, barra fiskale me 2.5 dhe m keq paraqitemi me tregtin, t drejtn pronsore, rregulloret dhe tregun informal, me 4. Indeksi i liris ekonomike t Shqipris pr vitet 2006-1995 Nga del m lart, indeksi i liris ekonomike t Shqipris ka ardhur duke u prkeqsuar n vitet 1996-1997, duke arritur nj kulm n vitin 2000. Por, duke filluar nga viti 2001, kurba ka ardhur duke u ngritur nga 3.83 n vitin 2000, n 2.93 n vitin 2005 dhe 2.75 n vitin 2006. Ky nivel sht rrjedhim logjik i t gjitha hapave komplekse q ka br Shqipria gjat ksaj periudhe, ku do t veonim: 1. Pranimin n Organizatn Botrore t Tregtis n vitin 2000. Prej ktij akti rrjedh zbatimi i rregullave t njsuara ndrkombtare n zhvillimin e tregtis dhe pr rrjedhoj prmirsimi i nj varg aktesh ligjore dhe nnligjore n fushn e tatimeve,
T drejtat e prons Vlersimi: 4 qndrueshm (nivel i ult i mbrojtjes) Sistemi gjyqsor i Shqipris zbaton dobt ligjin. Financial Times raporton se Kriticizmi europian fokusohet n progresin e ult t socialistve me reformn gjyqsore dhe me masat pr t goditur krimin e organizuar. Prve ksaj, Economist Intelligence Unit raporton se disa gjykats jan t korruptuar dhe t paaft, t caktuar vetm pr arsye politik. Sipas Departamentit Amerikan t Tregtis, pr shkak t presionit politik, krcnimeve, korrupsionit dhe ryshfetit, gjyqsori ka qen i paaft t funksionoj i pavarur dhe efikas. Hapat e reforms gjyqsore mbetn shum t vogla. Rregulloret Vlersimi: 4 qndrueshm (nivel i lart) Shqipria ka br progres drejt reduktimit t burokracis s saj. Megjithat, sipas Departamentit Amerikan t Tregtis, biznesi ka ankesa q, n disa instanca, burokracia dhe korrupsioni vshtirsojn sigurimin e nj leje biznesi prmes procedurave t gjata dhe t kushtueshme. Pr m tepr, sistemi rregullator nuk sht ende plotsisht transparent. Bizneset kan vshtirsi n sigurimin e ligjeve dhe rregulloreve. Aktet ligjore dhe nnligjore jan n disa raste jo koherente dhe ln shteg pr interpretime t ndryshme. Disa ministri, kan ndrmarr koht e fundit fushata pr tu konsultuar me biznesin, shoqrin civile dhe grupet e interesit pr shtje q kan t bjn me ligjet dhe rregulloret e propozuara. Sipas Banks Botrore, kostot buTabela 2: Indeksi i liris ekonomike
2006 2005 2.75 2.93 2004 3.10 2003 3.23 2002 3.24 2001 3.48
2000 3.83
1999 3.56
1998 3.58
1997 3.64
1996 3.63
1995 3.53
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
45
doganave, eksport-importit etj. 2. Prfundimin n vitin 2004 t Marrveshjes s Tregtis s Lir (MTL) me t gjitha vendet e rajonit ton si Maqedonin, Kroacin, Bullgarin, Rumanin, Bosnjn dhe Hercegovinn, Serbin dhe Malin e Zi, Moldavin si dhe Kosovn (UNMIK). Kto MTL patn filluar n kuadrin e Paktit t Stabilitetit, n vitin 2001. 3. Prfundimin e kreut t Marrveshjes t Tregtis s Lir me BE, n kuadrin e negociatave pr Marrveshjen e Stabilizim Asocimit. 4. Prmirsimet e prvitshme t paketave fiskale, q i kan ardhur n ndihm nxitjes dhe zhvillimit t biznesit, duke i paraprir kto me takime konsultimi me organizatat e biznesit n institucione qeveritare dhe parlamentare. N kt proces ka pasur prmirsime n nivelin e taksave dhe tatimeve, t tatim-fitimit pr bizneset, t tarifave doganore etj. 5. Ngritja dhe funksionimi i tri agjencive n linjn e Ministris t Ekonomis, si Agjencis s Nxitjes s Investimeve t Huaja, Agjencis s Nxitjes s Eksporteve, Agjencis t Ndrmarrjeve t Vogla dhe t Mesme, t cilat nxisin trheqjen e investitorve t huaj dhe mbshtesin biznesin vendas, sidomos at t vogl dhe t mesm, duke e orientuar drejt rritjes s eksporteve. N mnyr grafike ecuria e vlersimit t indeksit t liris ekonomike t Sh-
qipris pr vitet 2006-1995, mund t paraqitet si vijon (grafiku 2). Krahasime t indeksit t liris ekonomike t Shqipris me vendet e rajonit Pr efekt t ksaj analize, n vendet e rajonit, me t cilat Shqipria ka nnshkruar Marrveshjen e Tregtis s Lir, prfshihen: Maqedonia, Bullgaria, Rumania, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Moldavia dhe Serbia e Mali i Zi. Nga kto vende, si dihet, Bullgaria dhe Rumania kan br hapa vendimtare drejt antarsimit n BE; Kroacia dhe Maqedonia, jan vende kandidate; kurse m mbrapa jan Bosnja dhe Hercegovina, Moldavia dhe Serbia e Mali i Zi. Pra, e konsiderojm m t prshtatshme t bjm krahasime me kto vende, se sa me vendet e tjera t Europs, q jan shum m prpara n zhvillimin ekonomik se rajoni yn. N pasqyrn e mposhtme mungojn shumica e t dhnave sipas viteve pr Serbin dhe Malin e Zi, pr disa vite edhe pr Maqedonin, si dhe pr pak vite pr Kroacin, pr shkak t pastabilitetit politik dhe trazirave q kan ndodhur n kto vende gjat ktyre 12 vjetve t fundit. Nga kto t dhna rezulton se Shqipria z vendin e par midis vendeve t rajonit me t cilat ka nnshkruar Marrveshjen e Tregtis s Lir pr sa i prket vlersimit t prgjithshm t indeksit t liris ekonomike n vitin 2006, duke u pasuar nga Kroacia, Maqedonia, Bullgaria etj.
Grafiku 2: Indeksi i vlersimit t liris ekonomike t Shqipris pr periudhn 1995-2006

4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 06 05 04 03 02 01 00 99 98 97 96 95
46
Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj
Tabela 3: Krahasime t indeksit t liris ekonomike midis vendeve t rajonit pr vitet 2006-1995
Vitet
ni Shqip ri Maqedo Bullgar i Ruman i Kroaci
B&H
Moldo vi
Serbi Mali i Zi
2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995
2.75 2.93 3.10 3.23 3.24 3.48 3.83 3.30 3.58 3.64 3.63 3.53
2.80 3.00 3.09 3.18 3.35 n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a
2.88 2.74 2.98 3.26 3.28 3.33 3.40 3.44 3.65 3.53 3.50 3.56
3.19 3.58 3.71 3.71 3.78 3.59 3.20 3.20 3.21 3.30 3.40 3.65
2.78 2.95 3.06 3.06 3.34 3.39 3.54 3.55 3.63 3.56 3.58 n/a
3.01 3.16 3.30 3.54 3.89 4.09 4.40 4.61 4.61 n/a n/a n/a
3.10 3.11 3.09 3.13 3.25 3.70 3.30 3.44 3.43 3.60 3.45 4.10
n/a n/a n/a 4.28 4.21 n/a n/a n/a n/a n/a n/a n/a
Nj ecuri e mir vrehet nga viti 2000 e ktej. Kshtu n vitin 2000 Shqipria zinte vendin e parafundit, duke ln mbrapa vetm Bosnjn dhe Hercegovinn. Por n vitin 2005 ajo zinte vendin e dyt pas Bullgaris, pr t arritur n vendin e par n vitin 2006. Nj renditje e till lidhet jo vetm me punn e institucioneve qeveritare, financiare dhe bankare vendase pr sigurimin e nj stabilitetit makroekonomik dhe fiskal, por edhe me ndihmesn efektive q kan dhn gjat ksaj periudhe FMN, BB, BE dhe institucione t tjera
financiare ndrkombtare. Mundsit jan t gjitha q kt renditje ta mbajm edhe n vazhdimsi, pasi tashm sht hedhur nj baz e shndosh n aspektin ligjor dhe institucional t ekonomis s tregut n Shqipri, e cila nuk ka nevoje pr ta filluar gjithka nga e para, por pr ta prmirsuar dhe prsosur n vazhdimsi, aty ku do t ndihet e domosdoshme. Vlersimi i prgjithshm i indeksit t liris ekonomike pr vitin 2006, sipas vendeve t rajonit ton, paraqitet n grafikun 3.
Grafiku 3: Vlersimi i indeksit t liris ekonomike pr disa vende

3.3 3.2 3.1 3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 Shqiperia
Maqedonia
Bullgaria
Rumania
Kroacia
B&H
Moldova
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
47
Tabela 4: Faktort q ndikojn n vlersimin e liris ekonomike

Faktort Shqipri Maqedoni Bullgari Rumani Kroaci B&H Moldavi Serbi M. i Zi
Vlersimi i prgjithshm Tregtia Barra fiskale Ndrhyrja qeveritare Politika monetare Investimet e huaja Banka/financa Paga/mimet T drejtat pronsore Rregulloret Informaliteti
2.75 4.0 2.5 2.0 1.0 2.0 2.0 2.0 4.0 4.0 4.0
2.80 3.5 1.5 3.0 1.0 3.0 2.0 2.0 4.0 4.0 4.0
2.88 3.5 2.3 2.5 3.0 2.0 2.0 2.0 4.0 4.0 3.5
3.19 3.5 1.9 1.5 4.0 3.0 3.0 3.0 4.0 4.0 4.0
2.78 2.5 2.8 2.0 1.0 3.0 2.0 3.0 4.0 4.0 3.5
3.01 2.5 2.6 2.5 1.0 3.0 2.0 3.0 5.0 5.0 3.5
3.10 2.5 2.5 2.0 3.0 4.0 3.0 3.0 3.0 4.0 4.0
n.a n.a n.a n.a n.a n.a n.a n.a n.a n.a n.a
Kto prfundime dalin edhe nga nj kndvshtrim tjetr i krahasimit t t dhnave t indeksit t liris ekonomike t vendeve t rajonit sipas ndikimit t faktorve n vlersimin e prgjithshm pr vitin 2006. Sipas t dhnave t pasqyrs s msiprme rezulton se Shqipria z vendin e fundit ndr vendet e rajonit pr sa i prket vlersimit t faktorit t tregtis; vendin e parafundit pr t drejtn pronsore, pr rregulloret dhe pr veprimtarin informale (kuptohet, s bashku edhe me vende t tjera); vendin e 4-t pr sa i prket barrs fiskale; vendin e 3-t pr ndrhyrjen qeveritare. N t njjtn koh ajo z vendin e par pr politikn monetare, pr investimet e huaja, pr sistemin bankar dhe financiar, pr pagat dhe mimet. Kshtu mund t thuhet se vendet e rajonit ton, n prgjithsi notojn n t njjtat ujra, duke qen shum afr me vlersimin e faktorve q kushtzojn indeksin e liris ekonomike t vendeve t tyre prkatse. Mendojm se sht detyra e institucioneve qeveritare, financiare dhe bankare, q krahas konsolidimit t arritjeve t deritanishme t prqendrohen me masa konkrete n prmirsimin e faktorve ku vlersimi sht m i ult, si n fushn e tregtis, t t drejts pronsore, lehtsimin e biznesit nga rregullat e teprta burokratike dhe t lufts kundr informalitetit.
Parashikime pr indeksin e liris ekonomike t Shqipris pr vitin 2007 Perspektiva afatshkurtr, afatmesme dhe sigurisht afatgjat e ecuris t indeksit t liris ekonomike t Shqipris do t jet pozitive dhe do t ket prirje pr tu prmirsuar n vazhdimsi, nprmjet veprimtaris t institucioneve qeveritare pr t zbatuar programet e miratuara, t monitorimit t vazhdueshm t BB, FMN, BE t zbatimit t marrveshjeve t nnshkruara, t Marrveshjes s Stabilizim Asocimit, t zbatimit t krkesave q rrjedhin si vend antar i OBT dhe MTL me vendet e rajonit. Parashikim pr indeksin e liris ekonomike pr vitin 2007, bazuar n nj analiz prshkruese t ecuris s 10 faktorve: Politika tregtare Vlersimi nga 4 mund t arrij n 3.5, duke shnuar nj ulje t leht n nivelin e proteksionizmit. Kjo mund t arrihet prmes nj rivlersimi t ktij faktori t gjer, pasi norma mesatare e tarifs s Shqipris n studim sht ajo e vitit 2001. Kjo norm ka ndryshuar pozitivisht gjat ktyre 5 vjetve t fundit, duke u ulur n 9 pr qind nga 12.4 pr qind raportuar n indeksin e vitit 2005. Gjat 6-mujorit t par 2006
48
Liria ekonomike n Shqipri dhe faktort q ndikojn n prmirsimin e saj Kuadri ligjor pr investimet e huaja, ndonse i miratuar q n vitin 1993, sht mjaft efektiv. Agjencia pr Nxitjen e Investimeve t Huaja, e ngritur n vitin 2003, po bn nj pun m t kualifikuar pr promovimin, nxitjen dhe trheqjen e investimeve t huaja si nprmjet procesit t privatizimit ashtu dhe t krijimit t firmave t reja. Niveli m i lart i investimeve t huaja u shnua n vitin 2004 me 341 milion USD. Por, nga t dhnat e deritanishme rezulton se niveli sht m i ult n vitin 2005. T shpresojm q viti 2006 t jet m i lart, pasi n proces privatizimi jan : Albtelecomi, Albpetroli, ARMO e INSIG, q kan filluar nga vitet e mparshme. Sistemi financiar dhe bankar Vlersimi sht me 2, q do t thot se niveli i pengesave ka ardhur duke u ulur. Besojm se n indeksin e vitit t ardhshm do t mund t kemi nj rritje t leht t ktij vlersimi, pasi edhe me privatizimin e pjess t kapitalit shtetror prej 40 pr qind t Banks Italo-Shqiptare, sektori privat i sistemit bankar shqiptar arrin n rreth 99 pr qind. Ve ksaj, pothuajse t gjitha bankat tregtare kan hedhur n treg produkte t reja mes te cilave edhe shtimin e bankomateve, pr ti kryer pagesat nprmjet kartave t kreditit. Parashikohet gjithashtu q t bhen prpjekje m t mdha pr t privatizuar pjesn q ka mbetur nga Banka e Bashkuar Shqiptare dhe INSIG-u. Kshtu q vlersimi mund t prmirsohet me 0.2 pik, duke arritur n 1.8. Pagat dhe mimet Vlersimi prej 2 mund t qndroj edhe n t ardhmen e afrt, pasi nuk parashikohen ndryshime t ndjeshme n politikn e subvencioneve qeveritare n rregullimin e mimeve pr ujin, arsimin, transportin hekurudhor, dhe energjin elektrike si dhe politikn e pagave dhe t puns.
mund t parashikohen hapa t mtejshme n luftn kundr korrupsionit dhe kontrabands n shrbimet doganore dhe tatimore, t cilat mund t sjellin ndryshime pozitive. Barra fiskale e qeveris Vlersimi nga 2.5 mund t arrij n 2.3, duke shnuar nj rritje t leht. Gjat gjysms s dyt t vitit 2005 nuk jan br ndryshime n fushn e taksimit t t ardhurave dhe n shpenzimet qeveritare, pr rrjedhoj ndryshimet priten n 6-mujorin e par t vitit 2006. Ulja e takss vendore pr biznesin e vogl mund t jap nj efekt pozitiv ndonse jo t ndjeshm. Po kshtu edhe ulja e shpenzimeve qeveritare, kryesisht atyre operative, gjithashtu mund t sjell nj rivlersim pozitiv n kt faktor. Megjithat kto varen nga vlersimi q do t bj FMN dhe BB, pasi lidhen me zbatimin e marrveshjeve dypalshe me qeverin shqiptare. Ndrhyrja qeveritare n ekonomi Vlersimi nga 2 mund t bjer n 1.8. Qeveria aktuale ka shpallur si kredo t saj nj qeveri t vogl, duke nnkuptuar me kt uljen e shpenzimeve qeveritare dhe kufizimin e ndrhyrjes n veprimtarin ndaj biznesit dhe organeve t qeverisjes vendore. Megjithat kjo mbetet t verifikohet n praktik. Politika monetare Vlersimi i tanishm me notn 1 - qndrueshm ose nivel shum i ult i inflacionit parashikohet t vazhdoj edhe n t ardhmen. Nga viti 1995 deri m 2004, ritmi mesatar i inflacionit t Shqipris ka rezultuar 2.37 pr qind. Edhe pr 4 vitet e ardhshme parashikohet q ky tregues t mbahet nn kontroll, n nivelin 2-4 pr qind. Investimet e huaja Vlersimi me 2 mund t qndroj n vend ose t ket prirje uljeje, n vartsi me masat konkrete q do t merren gjat ksaj periudhe pr trheqjen e investimeve t huaja direkte.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
49
T drejtat pronsore Vlersimi prej 4, q i korrespondon nj niveli t ult t mbrojtjes s t drejtave pronsore mund t konsiderohet real n ditt tona, prandaj nuk mund t parashikojm ndonj ngritje t ndjeshme n vlersimin e ktij faktori. Megjithat mendojm se kuadri i lufts kundr korrupsionit, ryshfetit, konfliktit t interesave do t shtrihet jo vetm n administratn publike por edhe n sistemin e drejtsis, t gjykatave dhe prokuroris, nga t cilat priten prmirsime, n zbatimin e ligjeve, veanrisht n t drejtn pronsore. Po kshtu do t ndikoj pozitivisht edhe zbatimi i ligjit pr kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarve. Pr rrjedhoj mund t parashikohet nj prmirsim prej 0.3 pik. Rregulloret Vlersimi me 4, duke nnkuptuar me kt nj nivel t lart burokracie pr biznesin duket se nuk i prgjigjet plotsisht realitetit. Konstatimi sipas indeksit, se Shqipria ka br progres drejt reduktimit t burokracis s saj dhe se kostot burokratike dhe monetare t fillimit t nj biznesi dhe regjistrimi i prons n Shqipri jan ulur, sht m real. Zbatimi i masave t programuara pr uljen e pengesave administrative n investimet pr biznesin do t ndikoj n prmirsimin e ktij faktori. Mund t parashikojm q vlersimi t arrij n 3, duke u prmirsuar me 1. Tregu informal Vlersimi me 4 duket se sht real, pasi aktualisht kemi nj nivel t lart t veprimtaris informale. Megjithat, lufta kundr korrupsionit, zhvillimi i mtejshm i sistemit financiar dhe bankar,
si dhe zbatimi i masave konkrete pr uljen e shkalls s informalitetit do t mundsojn q ky faktor t vij duke u prmirsuar me 0.3 pik. Si prfundim mund t parashikojm nj prmirsim n vlersimin e prgjithshm t liris ekonomike t Shqipris n vitin 2007, pr 0.27 pik, duke arritur n 2.42, nga 2.75 n vitin 2006. Megjithat ky mbetet nj parashikim. Pr ta br realitet sht e nevojshme t bashkrendohen masat e programeve t qeverisjes qendrore dhe vendore, t sistemit t drejtsis, t organizatave t biznesit dhe atyre joqeveritare n funksion t ndryshimeve pozitive n faktort me nivel t ult vlersimi. N kt proces sht e nevojshme t trhiqet m me efektivitet ndihma e institucioneve financiare ndrkombtare si FMN, BB, BE me qllim q rritja e liris ekonomike t sjell qndrueshmrin makroekonomike, nxitjen dhe zhvillimin e mtejshm t biznesit privat, rritjen e investimeve t huaja, t volumit t tregtis t jashtme, sidomos eksporteve, uljen e informalitetit n ekonomi. M shum efektivitet krkohet nga organet e drejtsis pr t zbatuar me korrektsi ligjin, pr t luftuar korrupsionin, pr t mbrojtur t drejtat pronsore t qytetarve. Qeveria duhet t bj realitet programin e saj pr thellimin e procesit t decentralizimit n favor t qeverisjes vendore, pr uljen e taksave, t shpenzimeve qeveritare, pr t shmangur konfliktin e interesave, pr t rritur pagat dhe pensionet, si dhe mirqenien n trsi..N kt mnyr do t hidhen hapa t sigurt pr rritjen e liris ekonomike t Shqipris dhe pr shpejtimin e hapave n rrugn drejt integrimit n strukturat e Bashkimit Europian.
SHTJA KOMBTARE SHQIPTARE

N VITET E LUFTS S DYT BOTRORE
XHELAL GJEOVI - Akademia e Shkencave, Instituti i Historis
shtja kombtare shqiptare lindi pas shpalljes s Pavarsis s Shqipris dhe formimit t shtetit t pavarur shqiptar m 28 nntor 1912, kur Konferenca e Ambasadorve e Fuqive t Mdha n Londr, me vendimet e padrejta q mori n korrik t vitit 191333 i coptoi territoret shqiptare, shkputi nga shteti shqiptar m shum se gjysmn e trojeve etnike dhe popullsin e tyre autoktone. Kosova dhe viset lindore e veriore iu dhan Serbis e Malit t Zi, kurse amria iu dha Greqis. Q nga ky ast, fati i trojeve etnike t shkputura nga mmdheu do t ishte nj shtje jetike, nj problem kombtar, nj shqetsim i madh e i prhershm, boshti rreth t cilit pr gati nj shekull do t sillej tr mendimi e veprimi politik kombtar. N periudha t ndryshme t zhvillimit historik, shtja shqiptare dhe Lvizja Kombtare q synonte zgjidhjen e saj, kan pasur veorit dhe problematikn e tyre, t kushtzuara nga rrethanat politike t brendshme e ndrkombtare. Mbi kt baz jan prpunuar pikpamje e platforma mbi rrugt, mnyrat dhe mjetet q nevojiteshin pr t arritur, sa m shpejt q t ishte e mundur, n zgjidhjen e shtjes kombtare.
33
N vitet e Lufts s Dyt Botrore, n prshtatje me kushtet e krijuara, shtja kombtare dhe zgjidhja e saj shihej si nj proces q do t kalonte n dy faza. N fazn e par synohej lirimi i Shqipris dhe rivendosja e pavarsis s saj n kufijt e vitit 1913, si dhe lirimi i Kosovs e i viseve t tjera, q ndrkaq ndodheshin nn robrin nazifashiste. Kurse n fazn e dyt do t luftohej pr nj zgjidhje t plot t shtjes kombtare, e cila nnkuptonte bashkimin e t gjith trojeve etnike shqiptare n nj shtet t vetm kombtar. Ndrsa lirimi i Shqipris dhe rivendosja e pavarsis s saj, q prbnin nj zgjidhje t pjesshme t shtjes kombtare, ishin krejtsisht n duart e shqiptarve dhe mund t arriheshin me angazhimin e tyre n luft kundr agresorve nazifashist, bashkimi i trojeve etnike n nj shtet t vetm kombtar, q prbnte objektivin m madhor t Lvizjes Kombtare, nuk varej vetm nga shqiptart, nga lufta dhe nga prpjekjet e tyre. Pr shkak t problemeve q krijonte me shtetet fqinje, zgjidhja e ksaj shtjeje, do t krkonte, ve vullnetit politik t shqiptarve, edhe nj mirkuptim e mbshtetje ndrkombtare, n radh t par nga
Historia e Shqipris, vll.III, Tiran, 1984, f.106.
52
shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore doshm q shtja kombtare shqiptare t njihej e t mbshtetej ndrkombtarisht. Shumica e shqiptarve u ndrgjegjsuan shpejt pr kt, prandaj dhe e pritn pushtimin fashist qysh n fillim me arm. Megjithat pati dhe forca q, pr nj arsye a pr nj tjetr, nuk bn zgjedhjen e duhur n dobi t shtjes kombtare. Kshtu disa qarqe nacionaliste dhe nj pjes e emigrantve antizogist, t cilt me largimin e Zogut u kthyen n atdhe, pranuan q t bashkpunonin me pushtuesin fashist italian. Bashkpunimi i tyre u shfaq sidomos n dy aste delikate, q do t kishin ndikim n shtjen shqiptare. Hern e par, n tetor t vitit 1940, kur Italia sulmoi Greqin 34 . Nn presionin e Roms, por dhe me argumentin se kshtu do t arrinte t merrte amrin, qeveria e Vrlacit i shpalli luft Athins. Hern e dyt ky bashkpunim u shfaq n prill t vitit 1941, pasi Hitleri e Musolini shpartalluan Jugosllavin e Greqin dhe bashkuan me Shqiprin pjesn kryesore t Kosovs, viset shqiptare t Maqedonis, brezin kufitar t Malit t Zi dhe nj pjes t vogl t amris35. Bashkimi i trojeve etnike me Shqiprin pati te shqiptart nj ndikim t thell jo vetm n planin politik e ekonomik, por dhe n at shoqror e emocional. Dhe kjo kishte arsyet e veta. Nn zgjedhn e Jugosllavis monarkiste, shqiptarve u qe mohuar do e drejt kombtare dhe ndrkaq atyre u njiheshin t paktn dy aspirata t rndsishme. S pari, arsimi n gjuhn shqipe dhe prdorimi i saj n administratn shtetrore. S dyti, bashkimi i trojeve etnike oi n shembjen e murit kinez q ekzistonte para lufte, i cili kishte penguar komunikimin midis bashkatdhetarve n t dyja ant e kufirit. Megjithat, n rrethanat e krijuara sh35 Arkivi Qendror i Shtetit (m tej: AQSh), Fondi 267, viti 1941, dos. 46, fl .34.
tri Fuqit e Mdha aleate q udhhoqn Luftn Antifashiste, e cila sigurisht donte kohn e vet q t sigurohej. Ksisoj, ai do t ishte nj proces i gjat e i vshtir, gjat t cilit do t duheshin prpjekje pr ta br t njohur shtjen shqiptare n opinionin ndrkombtar dhe pr t shmangur gabimet e bra n trajtimin e saj, si dhe pr t kaprcyer n kt mnyr pengesat m e madhja prej t cilave ishte synimi i shteteve fqinje ndaj territoreve shqiptare dhe paragjykimet e rrnjosura me koh n politikn e Fuqive t Mdha - dhe mbi kt baz t sigurohej sa m shpejt q t ishte e mundur mbshtetja dhe angazhimin e ktyre t fundit n zgjidhjen e shtjes shqiptare. Lufta e gjeti t pazgjidhur shtjen shqiptare, qoft n kuptimin e ngusht, q nnkuptonte lirimin e Shqipris dhe rivendosjen e pavarsis s saj, e aq m shum n kuptimin e saj t plot, d.m.th. bashkimin e trojeve etnike. Shqipria qe pushtuar nga Italia fashiste q m 7 prill t vitit 1939, kurse Kosova dhe viset e tjera, t aneksuara q n vitin 1913 nga shtetet shoviniste fqinje serbe e greke, pas shpartallimit t tyre, n prill t vitit 1941, u pushtuan nga okupatort nazifashist. N rrethanat e krijuara me fillimin e lufts dhe ndarjen e bots n dy kampe ndrluftuese, shqiptart dhe Lvizja e tyre Kombtare u ndodhn para nj prove t vshtir, prballimi i s cils krkonte nj njohje e vlersim t drejt t situats n vend e jasht tij, pra t t gjith faktorve q vepronin e ndikonin n zgjidhjen ose jo t shtjes shqiptare. Mbi t gjitha shqiptart, n t gjith hapsirn ku ata jetonin, duhej t kuptonin se n ato aste q kalonte vendi dhe bota, zgjidhja e shtjes s tyre kombtare nuk mund t arrihej pa u ngritur n luft kundr agresorve nazifashist, pasi ajo prbnte detyrn numr nj t kohs, kushtin e domos34
Po aty, f.401.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
53
troheshin dy pyetje, t cilat kishin lidhje me fatin e mtejm t shtjes kombtare. S pari, a duhej hequr dore nga lufta kundr okupatorit fashist italian dhe, pas shtatorit 1943, kundr okupatorit gjerman, pr t fituar pavarsin kombtare t atdheut? S dyti, far rruge duhej ndjekur pr t siguruar edhe n t ardhmen bashkimin e trojeve etnike me Shqiprin? Nga prgjigjet q iu dhan ktyre pyetjeve, n Shqipri u krijuan tri rreshtime politike36. Rreshtimin e par e prbnin qarqet kolaboracioniste, t cilat pa marr parasysh faktin se Shqipria ndodhej e pushtuar, mbetn t knaqura nga bashkimi i pjess m t madhe t trojeve etnike me administratn shtetrore t ngritur n Tiran, prandaj qndruan prkrah Italis, ndrsa pas shtatorit t vitit 1943 prkrah Gjermanis. Rreshtimi i dyt prfaqsohej nga komunistt shqiptar. Pikpamja e tyre ishte se lirimi e bashkimi i trojeve etnike nuk mund t realizohej nga pushtuesit e huaj dhe as n bashkpunim me ta; ai do t arrihej vetm duke u ngritur n luft kundr tyre, bashk me popujt e tjer, prfshir dhe ata jugosllav. N rreshtimin e tret bnin pjes qarqet nacionaliste liberale, t cilt n prgjithsi nuk u solidarizuan me platformn e kolaboracionistve, por pranuan principet dhe frymn e Karts s Atlantikut, q i ftonin popujt t ngriheshin n luft kundr agresorve fashist. Mirpo n praktik kto qarqe nuk mbajtn qndrim t njjt. Nj pjes e tyre, nacionalistt antifashist, duke prfshir dhe partizant e mbretit Zog, t cilt e kishin kundrshtuar q n fillim pushtimin italian, e pranuan logjikn e Karts s Atlantikut dhe nn shembullin e Fuqive t Mdha perndimore, ShBA dhe Anglis, q lidhn aleanc me BS dhe krijuan koalicionin antifashist, edhe ata u bashkuan me
36 K. Frashri, Trashgimia dhe perspektiva shqiptare, Kombi, 1997, f. 281. 37 AQSh, Fondi 14, dos.1, fl.1-10. Procesverbal i Konferencs s Pezs.
Partin Komuniste dhe formuan s bashku n Pez, n shtator t vitit 1942, Frontin Nacionallirimtar37 pr t luftuar kundr pushtuesit fashist. Kurse pjesa tjetr e nacionalistve demokrat, me prirje t theksuara antikomuniste, e grumbulluar n organizatn e Ballit Kombtar, n fillim mbajti nj qndrim prits, pa u angazhuar n luft, pasi, sipas krerve t ktij grupimi, kshtu do t kurseheshin sakrificat q krkonte lufta, pa dmtuar shtjen kombtare. Ndrkoh ata llogaritnin t rrmbenin armt n astet e fundit t lufts, pr t mos lejuar ardhjen n pushtet t komunistve dhe pr t mbrojtur trojet etnike nga ushtrit jugosllave e greke, kur ato t orvateshin t ripushtonin viset shqiptare q i qen bashkuar Shqipris38. Si shihet, situata ishte mjaft komplekse, pr shkak t veprimit t faktorve t shumt e kontradiktor, si brenda ashtu dhe jasht vendit. Le ti shikojm ata m konkretisht. Me Kartn e Atlantikut t gushtit t vitit 194139, aleatt e kishin br t qart se nuk njihnin pushtimin e Shqipris nga Italia fashiste, m 7 prill t vitit 1939, por as coptimin e Jugosllavis, q kryen fuqit e bllokut fashist n prill t vitit 1941. N kt mnyr aleatt nuk njihnin as prfshirjen e Kosovs e t viseve t tjera brenda kufijve politik t Shqipris s pushtuar. Bashkimi i tyre me Shqiprin ishte realizuar n mnyr t njanshme, vetm nga fuqit e boshtit fashist, pr rrjedhoj ai do t kishte vler t mtejshme vetm nse luftn do ta fitonin Gjermania e Italia, gj q kishte pak gjasa t ndodhte, por edhe nse ndodhte, Shqipria prsri do t vijonte t mbetej nn zgjedhn e Italis fashiste. N kto kushte patriott shqiptar duhej t kuptonin se fati i shtjes shqiptare nuk mund t
Xh. Gjeovi, Pushtimi gjerman n Shqipri, Tiran, 2004, f.48-49. 39 Histoire diplomatique de 1919 nos jours (Historia diplomatike deri n ditt tona), Paris, 1981, f.306.
38
54
shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore Madhris s Tij dshiron ta shoh Shqiprin t liruar nga zgjedha italiane dhe pavarsin e saj t rivendosur42. M tej Iden shtonte: Qeveria e Madhris s Tij e shikon shtjen e kufijve t shtetit shqiptar si nj shtje q do t duhet t merret n shqyrtim n Konferencn e Paqes43. Ky formulim i deklarats s qeveris angleze nnkuptonte, sigurisht, rishikimin e kufijve jo n dobi, por n dm t Shqipris dhe n favor t Greqis. Dukej qart se Anglia ishte e prirur t knaqte Greqin me t ashtuquajturin Vorio-Epir, t cilin ia kishte premtuar dhe n vitin 191544. Kurse Greqia, nga ana e saj, duke u kapur pas deklarats s qeveris Vrlaci, vazhdonte ta quante Shqiprin agresore, njsoj si Italin, megjithse n fakt populli shqiptar iu kundrvu agresionit t fashistve italian dhe mbshteti luftn e drejt t popullit grek. N rrethana t tilla delikate, shqiptarve u duhej jo t qndronin n pritmri, si kshillonin partizant e ktij orientimi - pr ta krisur pushkn, si thoshin ata, kur t mbaronte lufta, pr t evituar ardhjen e komunistve n pushtet dhe ripushtimin e Kosovs e t viseve t tjera - por t angazhoheshin q n fillim n luft kundr agresorve fashist, pr t shptuar, para s gjithash, nga aneksimi grek viset e Shqipris s Jugut. amria ishte vrtet nj krahin shqiptare, por shpresat pr ta prfshir n shtetin shqiptar, duke qndruar n pritmri, n nj koh q Greqia gzonte mbshtetjen e plot t aleatve, pr shkak t lufts s zhvilluar kundr fashistve italian, ishte vetm nj iluzion. E njjta gj mund t thuhej dhe pr Kosovn. Sikurse dihet, Kosova u aneksua nga Serbia n vitin 191345 dhe u prfshi n Mbretrin Jugosllave n vitin 191846. KrPo aty. K Frashri, Trashgimia dhe perspektiva..., vep. e prm., f.283. 45 Historia e Shipris, vll.III, f.102. 46 A. Hadri, Lvizja Nacionallirimtare n Kosov, 1941-1945, Rilindja, Prishtin, 1971, f.15-16.
44 43
lidhej me iluzionet e me premtimet e fuqive fashiste. Ata duhej t mbanin parasysh se aleatt ishin deklaruar n mnyr t prer se nuk do t njihnin asnj ndryshim kufijsh t br nga fuqit e bllokut fashist dhe se, n baz t Karts s Atlantikut, aspiratat dhe t drejtat kombtare popujt do ti realizonin pas lufte me vetvendosje, kurse t drejtn e vetvendosjes ata do ta fitonin vetm nse ngriheshin n luft kundr Fuqive t Boshtit. Natyrisht, pavarsia e Shqipris dhe bashkimi i trojeve etnike, si dy objektiva madhor t Lvizjes Kombtare, nuk mund t shiheshin jasht ktij konteksti, pasi lufta dhe prpjekjet pr arritjen e tyre nuk do t ishin nj proces i shkputur dhe i izoluar nga bota. Prandaj zhvillimet ndrkombtare, prononcimet e qndrimet e Fuqive t Mdha ndiqeshin me vmendje e prcilleshin me reflektimet e duhura n Shqipri. E par n kt kontekst, shtja e pavarsis s Shqipris u duk sikur u vu n rrugn e zgjidhjes n fund t vitit 1942, kur tri Fuqit e Mdha aleate, Britania e Madhe, BS dhe ShBA, deklaruan publikisht, prmes ministrave t Jashtm, se nuk njihnin pushtimin fashist t Shqipris e se ripohonin pavarsin e saj40, t njohur me vendimet e Konferencs s Ambasadorve t vitit 1913. Megjithat, ministri i Jashtm Britanik, A. Iden, n deklaratn e br m 17 dhjetor t vitit 1942 n Dhomn e Komuneve41, enkas pr kt shtje, e linte t hapur diskutimin e kufijve t Shqipris n Konferencn e Paqes, q do t mbahej n mbarim t lufts. N deklarat, pasi shfaqeshin ndjenjat e simpatis ndaj popullit shqiptar, q pati fatin e keq ishte nj ndr viktimat e para t agresionit fashist, theksohej se Qeveria e
40 A. Puto, Npr analet e diplomacis angleze, Tiran, 2001, f.43. 41 PRO-FO/371. Tekst i deklarats s A. Idenit n Dhomn e Komuneve, Albania, 1942, dosja nr. 33107, 17.12.1942. 42 Po aty.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
55
ijimi i Mbretris Jugosllave shumkombshe n fund t Lufts s Par Botrore, pra n nj koh q u shembn perandorit shumkombshe, ishte nj akt q binte ndesh me kursin e historis. Q n at koh nuk munguan personalitete q parashikuan se kjo Jugosllavi q po krijohej, nuk do ta kishte jetn e gjat. N fakt, me lakmin q shfaqi pr tu shndrruar n nj superfuqi t Gadishullit Ballkanik, me politikn e shtypjes q ndoqi ndaj popujve t tjer, t prfshir n federat, e sidomos me spastrimin etnik q zbatoi ndaj shqiptarve, Mbretria e Karagjeorgjevive pati q n lindje farn e kalbzimit. Ky kalbzim u duk me shpartallimin e shpejt q psoi Jugosllavia nga ushtrit gjermane n prill t vitit 1941. Pas shpartallimit t Jugosllavis, Hitleri dhe Musolini realizuan dhe shprbrjen e saj47. Si rrjedhoj e ksaj shprbrjeje, me Shqiprin e bashkua pjesa m e madhe e trojeve etnike48. Qeveria mbretrore jugosllave n mrgim nuk u pajtua me shprbrjen e Jugosllavis. Madje, ajo shpalli hapur se do t prpiqej ta rimkmbte at, ashtu si kishte qen m par 49 nn mbretrin e Karagjeorgjevive. Kurse komunistt jugosllav vendosn t ndiqnin nj rrug tjetr, m t moderuar, pr shptimin e Jugosllavis. N dy mbledhje t AVNOJ-it (1942 e 1943), udhheqja jugosllave mori vendime t tilla, t cilat do t onin n ruajtjen e Jugosllavis e rrjedhimisht edhe t sundimit jugosllav mbi Kosovn e territoret e tjera shqiptare, por tanim nn nj emr tjetr, nn emrin e Federats Jugosllave. N kt kuadr, popujve t Jugosllavis iu njoh e drejta q, pas dbimit t pushtuesve fashist, t formonin republika t veanta, t cilat do t bashkoheshin nn nj ati shtetrore, n
M. Shatri, Kosova n Luftn e Dyt Botrore, Prishtin, 1997, f. 19. 48 Po aty.
47
Federatn Jugosllave, duke gzuar, si premtonte AVNOJ-i, t drejtn e vetvendosjes dhe at t shkputjes50. sht e vrtet se shqiptart nuk u zun n goj n kto dy mbledhje t AVNOJ-it, pasi ata nuk u konsideruan si popull q do t gzonte t drejtn e vetvendosjes. Megjithat, ata kishin n ann e tyre Kartn e Atlantikut, dokumentin q do t shrbente si baz pr ndrtimin e nj Europe demokratike pas lufts. N kto rrethana, shqiptart, nse donin q n fund t lufts ti gzonin t drejtat q parashikonte Karta, apo dhe ato q, qoft dhe formalisht, po i shpallte AVNOJ-i, duhej t tregonin dhe vullnetin e duhur pr t kryer obligimet q buronin nga Karta e Atlantikut dhe nga aleanca e ngritur mbi bazn e principeve t saj, ka do t thoshte se ata duhej t rrmbenin armt kundr okupatorve fashist italian e gjerman, si po bnin dhe popujt e tjer t prfshir n kt aleanc. Thirrja e qeveritarve t Tirans pr ti mobilizuar shqiptart e Kosovs n luft kundr formacioneve antifashiste jugosllave, qofshin ato monarkiste apo partizane, nuk do ti sillte dobi, por dm shtjes kombtare. Edhe thirrja e disa qarqeve nacionaliste pr t qndruar n pritmri, nuk do t prbnte ndonj kapital pr aspiratat kombtare. Ishte n interes t shtjes kombtare q t dgjoheshin thirrjet q vinin nga krert e koalicionit antifashist, pr tu ngritur n luft kundr okupatorve nazifashist, se vetm n kt rrug do t mund t realizoheshin t drejtat kombtare. N fakt ksaj thirrjeje, ashtu si n Shqipri dhe n Kosov, iu prgjigj Lvizja Nacionallirimtare, n t ciln bnin pjes, ve komunistve, dhe mjaft nacionalist demokrat t rrymave t ndryshme. N fund t lufts, kjo
K. Frashri, Trashgimia dhe perspektiva..., vep. e prm., f. 284. 50 Po aty, f. 284-285.
49
56
shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore paslufts. N konferenc morn pjes Anglia, BS dhe ShBA, tri Fuqit e Mdha aleate q udhhoqn koalicionin antifashist, si dhe Franca. Ndryshe nga konferencat e mparshme ndrkombtare, ksaj here midis Fuqive t Mdha nuk kishte ndonj marrveshje pr coptimin e Shqipris, si ndodhi n vitin 1913 dhe si ishte n vitin 1919, n mbarim t Lufts s Par Botrore Traktati i Fsheht i Londrs. N t vrtet ekzistonte nj marrveshje e fsheht midis qeverive mbretrore greke e jugosllave n mrgim, e lidhur n fillim t vitit 194256, pr ti shkputur Shqipris territore t tjera, por qeveria jugosllave e paslufts kishte deklaruar se nuk e njihte at57. Megjithat, edhe ksaj here, kishte t paktn dy rrethana t pafavorshme pr shqiptart. S pari, Beogradi dhe Athina, si n vitin 1913 e n vitin 1919, srish ndodheshin n radhn e fitimtarve; madje, Jugosllavia pr shkak t angazhimit n luft, gzonte dhe nj prestigj e mbshtetje t madhe ndrkombtare, si nga Lindja ashtu dhe nga Perndimi. N kto rrethana, si Jugosllavia ashtu dhe Greqia vshtir se i lshonin territoret q i kishin aneksuar prej vitesh. Historia nuk njeh ndonj rast q fitimtart t lshojn territore n favor t nj shteti tjetr. S dyti, megjithse Shqipria ishte pranuar si pjestare e koalicionit antifashist, Athina vijonte ta akuzonte at si agresore, njsoj si Italin, pr rrjedhoj krkonte dmshprblime territoriale e financiare. Kto pretendime ajo i shfaqi hapur n Konferencn e Paqes n Paris. Delegacioni i Shqipris n Konferenc i hodhi posht pretendimet greke58, duke deklaruar se shteti shqiptar nuk kishte asnj pllmb tok t huaj brenda kufijve t tij, prkundrazi ishin t tjert q kishin grabitur toka shqiptare; se ShPo aty. K. Frashri, Trashgimia dhe perspektiva..., vep. e prm., f.287. 57 Po aty. 58 B. Meta, Tensioni greko-shqiptar (1939-1949), Tiran, 2002, f.325.
56 55
lvizje n Kosov arriti t ngrinte m kmb mbi 50 000 lufttar51, t inkuadruar n formacione t rregullta partizane. Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs e prcaktoi qndrimin e vet pr zgjidhjen e shtjes kombtare n Konferencn e Par Nacionallirimtare t mbajtur n Bujan, m 31 dhjetor t vitit 1943 dhe 1-2 janar t vitit 194452, ku u deklarua q, si rezultat i Lufts Antifashiste Nacionallirimtare, Kosova dhe viset e tjera do ti bashkoheshin Shqipris53. Grupimi nacionalist q nuk iu bashkua Lvizjes Nacionallirimtare n Kosov u organizua n Lidhjen e Dyt t Prizrenit54. Nuk mund t mohohet fakti q Lidhja pati n radht e saj nj numr figurash t njohura t Lvizjes Kombtare, me kontribute n shtjen kombtare e q ndrkaq ishin t preokupuar e t prkushtuar pr bashkimin dhe mbrojtjen e trojeve etnike nga rreziku sllav, pra pr realizimin e bashkimit kombtar. Dhe kjo sigurisht prbnte nj vler e nj merit pr ta dhe pr vet Lidhjen. Por zgjidhjen e ktij problemi, pra, bashkimin e trojeve etnike, ata e pan n mnyr t gabuar, n bashkpunimin me pushtuesit nazifashist55. Udhheqsit e Lidhjes nuk mbajtn parasysh faktin se n bllokun fashist, tek i cili ata u mbshtetn, bnin pjes forcat m t errta e m agresive t kohs e se, pr shkak t politiks vetshkatrruese q ndoqi, ai ishte i paracaktuar t dshtonte. Pr rrjedhoj, n kuadr t tij apo n bashkpunim me t, kurrsesi nuk mund t mbshtetej e nuk mund t realizohej zgjidhja e shtjes kombtare. Pas prfundimit t Lufts s Dyt Botrore aleatt thirrn, n gusht t vitit 1946, n Paris, Konferencn e Paqes, q do t ndrtonte hartn e re t Europs s
51 L. Nasi, Ripushtimi i Kosovs, shtator 1944-korrik 1945, Tiran, 1994, f.42. 52 AQSh, Fondi 14, fl.3. (Matriale t Konferencs s Bujanit). 53 Po aty. Rezoluta e Konferencs s Bujanit. 54 M. Shatri, vep. e prm., f.117.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
57
qipria gjithashtu i kishte kryer obligimet e veta ndaj Lufts Antifashiste dhe aleancs antifashiste, prandaj ajo nuk kishte shkuar n Paris pr t dhn llogari, por pr tu krkuar llogari armiqve t prbashkt. N fund t debatit pr kt shtje, Konferenca rrzoi akuzat greke dhe mbylli prfundimisht pretendimet greke pr t ashtuquajturin Vorio-Epir. Mirpo, pr fat t keq, bashk me t u mbyll dhe shtja e amris. Ndryshe ndodhi me Kosovn dhe viset e tjera shqiptare n Jugosllavi. Bazuar n politikn e shpallur gjat viteve t lufts, si dhe n premtimet e bra n kuadr t ksaj politike, shqiptart e Kosovs e t viseve t tjera prisnin q udhheqja shtetrore e Jugosllavis s re t respektonte vendimet e Konferencs s Bujanit, t cilat mbshteteshin n parimet e Karts s Atlantikut. Por shpejt u pa se, n lidhje me shqiptart, Jugosllavia e Titos kishte pak ndryshime nga Jugosllavia e vjetr monarkiste e Karagjeorgjevive. Pa mbaruar ende lufta, madje n kohn kur dy divizione partizane t Shqipris luftonin ende n Jugosllavi kundr forcave gjermane, qeveria e Beogradit, prmes nj mbledhjeje t manipuluar t Kshillit Nacionallirimtar t Kosovs t thirrur n Prizren n korrik t vitit 1945, arriti t hidhte posht Rezolutn e Bujanit dhe ta zvendsonte at me nj rezolut tjetr, n t ciln gjoja shprehej vullneti i mbar popullsis s krahins, q Kosova ti bashkohet Serbis Federale si pjes prbrse e saj59. Me kt manipulim u shua prkohsisht zri i vrtet i Kosovs. N rrethanat e vshtira t krijuara n Kosov menjher pas lufte, forcat atdhetare, nga radht e Lvizjes Nacionallirimtare apo dhe nga qarqet nacionaliste, nuk arritn t prcillnin n Paris vullnetin e popullit t Kosovs, t shprehur n Rezolutn e
59
Bujanit, pr bashkim me Shqiprin. Megjithse kishte pak gjasa q Fuqit e Mdha ta merrnin n konsiderat, ngritja e ksaj shtjeje n nj forum t till kishte rndsi, pasi ajo do t kishte zn q n at koh, pra q n vitin 1946, vendin e vet n dosjen e problemeve t pazgjidhura nga Lufta e Dyt Botrore. N kt rast Shqipria, respektivisht delegacioni i saj n konferenc, do t kishte si obligim kombtar q t mbshteste zrin q vinte nga Prishtina. N ato rrethana, Shqipria vetm kaq mund t bnte, se kaq e kishte mundsin, fuqin dhe mbshtetjen ndrkombtare. Prej saj nuk mund t krkohej ajo q ishte tej mundsive q ofronte realiteti dhe gjendja e athershme: bashkimi i Kosovs. Por, n pamundsi pr t krkuar shkputjen e Kosovs dhe bashkimin e saj me Shqiprin, Enver Hoxha kishte mundsi t bnte nj gj: t krkonte nga Titoja zbatimin e vendimeve t AVNOJit edhe pr shqiptart, pra t kundrshtonte coptimin e trojeve shqiptare dhe t krkonte bashkimin e tyre, t paktn t Kosovs, n nj republik m vete n kuadrin e Federats Jugosllave. Megjithse qeveria e Beogradit me siguri nuk do ta pranonte, nj krkes e till do t tregonte prkujdesjen e Tirans zyrtare pr bashkkombsit e vet, ka do ti motivonte e inkurajonte kta t fundit q t kmbngulnin n realizimin e t drejtave t tyre t ligjshme. Por Shqipria nuk e ndrmori kt hap dhe nuk mund ta ndrmerrte, po t kemi parasysh lidhjet dhe marrdhniet q udhheqja e Shqipris kishte ndrtuar n ato vite me Jugosllavin. Megjithat, pavarsisht nga kto zhvillime, shqiptart e Kosovs nuk e humbn as durimin, as shpresn dhe as vullnetin politik. Shum shpejt, n prshtatje me kushtet e vshtira t paslufts, ata do t
L. Nasi, Ripushtimi i Kosovs..., vep. e prm., f.117.
58
shtja kombtare shqiptare n vitet e Lufts s Dyt Botrore do t onte n lirimin e Kosovs nga zgjedha shumvjeare serbe dhe n krijimin e premisave pr pavarsin e saj. Me pavarsin e Kosovs do t bhet nj hap shum i rndsishm drejt zgjidhjes s plot t shtjes shqiptare. Kjo zgjidhje, n kushtet e sotme, ka problematikn e vet, analiza e t cils nuk ishte n objektin e ksaj trajtese.
gjenin forca pr tu organizuar e pr tu ngritur n nj luft t vshtir, tepr t vshtir, q ka vazhduar me dekada dhe ka krkuar sakrifica t mdha, nj luft q nuk e humbi kurr orientimin dhe besimin pr t ardhur, pas nj kalvari t gjat vuajtjesh, te ngjarjet e fundit t viteve 80 dhe fillimit t viteve 90, q shnojn dhe kulmin e ksaj lufte, e cila
PERSONAZHE ORIENTALISTE:
ALI PASHA DHE XHELADIN BEU*
ENIS SULSTAROVA Instituti pr Demokraci dhe Ndrmjetsim
Orientalizmi sht termi gjenerik q kam prdorur pr t prshkruar qasjen perndimore ndaj Orientit Por, prve ksaj, e kam prdorur kt fjal pr t specifikuar at koleksion t ndrrave, imazheve dhe fjalorve, t disponueshm pr donjerin q ka provuar t flas pr at q ndodhet n lindje t vijs ndarse. Eduard Said (1978: 73) Hyrje. Bonaparti mysliman dhe orientalizmi Shqiprimi dhe botimi i librit Bonaparti mysliman: diplomacia dhe orientalizmi n Greqin e Ali Pashs, me autore Katerina E. Fleming (2003), prbn nj ngjarje me rndsi pr jetn shkencore dhe kulturore shqiptare. Ky punim mbi perceptimet orientaliste t perndimorve pr Ali Pashn, i botuar s pari n gjuhn angleze m 1999, meriton t vlersohet nga studiuesit shqiptar t fushave t ndryshme. Autorja, me an t analizimit t raporteve diplomatike, prshkrimeve t udhtimeve, biografive dhe veprave artistike evropianoperndimore pr Ali Pash Tepelenn, nxjerr n pah ndrthurrjen e stereotipeve orientaliste q gjenden n to n marrdhniet politike t Ali Pashs me Anglin dhe Francn. Fleming argumenNj variant i zgjeruar i ktij artikulli sht prfshir nga autori n librin Arratisje nga Lindja:
* *
ton se ishin pikrisht pozitat e dobta q kto dy fuqi konkurruese t njra-tjetrs kishin prball Aliut, q ndikuan n prfytyrimin e Aliut si personifikim t sunduesit mizor e barbar t Orientit: Perndimi ishte i bindur dhe i lumtur se kishte gjetur tek Aliu shembullin e prkryer t despotit oriental. (Fleming, 2003: 36; n vijim t artikullit citimet nga kjo vepr do t tregohen me inicialet BM, pasuar nga numri i faqes). Prdorimi i raporteve diplomatike dhe prshkrimeve t udhtimeve ekzotike n Lindje nga ana e bashkkohsve perndimor pr t gjykuar mbi jetn dhe veprat e Aliut, shrbente si kompensim psikologjik i pamundsis s tyre pr t kuptuar qllimet politike t pashait shqiptar dhe pr ta kontrolluar at. Stereotipet orientaliste i paraqesin vendet joperndimore dhe popullsit e kulturat e tyre si inferiore, kahasuar me qytetrimin perndimor, si
Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja (Shtpia Botuese Dudaj, 2006).
60
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu qyr t Perndimit. Marr n kt kuptim, orientalizmi ishte nj fatalitet, i cili gjithsesi nuk prbrendsohej gjithmon n mnyr pasive. Prkundrazi, ndonjher edhe ata q cilsoheshin si oriental kishin deri diku mundsin e prdorimit t prfytyrimeve orientale pr qllimet e tyre. Flemingu argumenton se Ali Pasha ishte n dijeni t prfytyrimit t tij nga perndimort dhe ai e instrumentalizoi at pr t prfituar n marrveshjet e tij me anglezt dhe francezt (BM, 211-50). Duke ardhur m pran n koh, n agimin e historis moderne t shqiptarve, orientalizmi u prdor nga rilindasit shqiptar pr t br dallimin, n njrn an midis turqve si pushtues oriental, barbar, shtyps dhe, n ann tjetr, shqiptarve si pjes dhe mburoj e qytetrimit perndimor. Kjo gjeti pasqyrim n veprat artistike dhe politike t tyre, si p.sh. tek Istori e Sknderbeut e Naim Frashrit (Sulstarova, 2003). N kt rast kemi prdorimin e orientalizmit nga shqiptart pr t denigruar armikun e kombit, turqit, prandaj mund ta quajm si orientalizm shqiptar t jashtm. Krijimi dhe konsolidimi i shtetit shqiptar shtroi nevojn e kryerjes s reformave shoqrore dhe politika u karakterizua nga prplasjet pr pushtet midis grupeve t ndryshme. Pr krahun e atyre q krkonin reforma rrnjsore dhe t menjhershm pr t ln pas sa m shpejt t kaluarn feudale dhe pr ti ngjasuar Europs s kohs, pengesa kryesore ishte shtresa e bejlerve. T paduruar dhe armiqsor ndaj bejlerve ishin zyrtart dhe intelektualt e rinj, sidomos ata q rridhnin nga shtresat e fshatarve e t borgjezis s vogl, por q kishin patur rastin t binin n kontakt me idet radikale t kohs. Sipas tyre, bejlert po e mbanin Shqiprin t lidhur me rendin e vjetr dhe ishin br barr pr modernizimin dhe perndimorizimin e saj. Si pasqyrim i realiteteve shoqrore n vend, edhe letrsia shqiptare e kishte kaluar pragun e
krcnim pr qytetrimin perndimor, si mistike e t pakapshme pr mendjen racionale t perndimorit, apo si ekzotike pr knaqjen e dshirave t perndimorve pr t zbuluar gjra interesantet. Orientalizmi rreket ti shrbej perndimorit si njohuri racionale dhe shkencore pr Lindjen, por n fakt bazohet n paragjykime t perndimorve mbi natyrn thelbsisht t korruptuar dhe t degjeneruar t orientalve dhe Orientit. Kjo ishte sidomos e theksuar n shek. XVIII-XIX, kur orientalizmi shrbente si nxits dhe prligjs i proceseve kolonizuese europiane n Lindjen e Mesme dhe Azi. Tekstet orientaliste mtojn pr vete statusin e nj dege t dijes pr prshkrimin dhe shpjegimin e nj realiteti jasht tyre. Mirpo tekstet orientaliste n t vrtet, sipas t ndjerit prof. Eduard Said:
nuk krijojn vetm dituri, por edhe vet realitetin q ato duket se prshkruajn. Me koh kjo dituri dhe realitet prodhojn nj tradit prania apo pesha materiale e s cils dhe jo origjinaliteti i nj autori t caktuar, sht vrtet prgjegjs pr tekstet e prodhuara nga ajo (Said, 1978: 94).
Kjo tradit e orientalizmit prmban nj fond shmblltyrash, idesh e stereotipesh q udhtojn nga nj rrethan n tjetrn, duke shrbyer pr nevoja t ndryshme, por gjithmon duke e ruajtur ndarjen midis Perndimit pozitiv dhe Lindjes negative. Orientalizmi nuk mbeti vetm si strukturues i prfytyrimit t europianve perndimor mbi Lindjen dhe pjes e aparatit kolonial, por shoqroi edhe modernizimin sipas modeleve perndimore n rajone t tjera t bots. T ishe modern n Ballkan, Europn Lindore, Rusi, Azi, Amerikn Latine e n pjes t tjera t bots, donte t thoshte t prpiqeshe ti ngjasoje Perndimit, ndrsa t modernizoje vendin e popullin tnd, donte t thoshte ti shndrroje ata n pas-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
61
modernizmit dhe n qendr t saj po zinte vend ideja shoqrore, n vend t ides kombtare (Hamiti, 2000: 42). Ishte kjo letrsi e re me frym shoqrore, q iu kundrvu shtress s bejlerve. N krijimin e personazhit negativ t beut shqiptar, shkrimtart e rinj prdorn teknikat dhe modelet e gatshme orientaliste. Ksaj radhe ky ishte orientalizm shqiptar i brendshm, sepse vija ndarse kalonte n mes t shoqris shqiptare: beu ishte orientali, shtypsi i pamshirshm, injorant, shrbtor i t huajve dhe i lidhur me t shkuarn (prapanik). Denigrimi letrar i beut i parapriu dhe shoqroi denigrimin shoqror q psuan bejlert (t vrtett dhe ata q u quajtn t till), agallart, kulakt, bajraktart dhe dyert e mdha prej regjimit diktatorial komunist. Para dhe pas Lufts s Dyt Botrore, letrsia shoqrore shqiptare q trajtoi personazhin e beut shqiptar zbatoi porosin q kishte dhn Maksim Gorki n vitin 1932: Urrejtja klasore duhet kultivuar me an t neveritjes organike ndaj armikut si nj qenie inferiore: si nj i degjeneruar fizik, por edhe moral. Nj personazh mjaft i njohur q tipizon beun n letrat shqiptare sht Xheladin Beu i tregimit Vjeshta e Xheladin Beut. Tiparet e ktij personazhi ngjasojn shum me prshkrimet e udhtarve e diplomatve europian t Ali Pashs, sepse q t dy jan pjell e pens orientaliste, si argumentojm n vijim t ktij artikulli. Xheladin Beu si prototipi i beut shqiptar N mesin e debatit q po zhvillohej n Shqipri midis t rinjve dhe t vjetrve, n Bukuresht, m 1937, u botua tregimi Vjeshta e Xheladin Beut. Subjekti i tregimit ka n qendr nj bej shqiptar t degjeneruar, n ditt e tij t fundit t jets. Kjo vepr, n kohn kur u shkrua, si edhe gjat komunizmit, kur u ribotua e ripunuar prej autorit, sht interpretuar si nj kr-
ijim realist me frym kundrfeudale, q fshikullon fuqishm artistikisht pushtetin dhe normat morale t klass s bejlerve shqiptar (Jorgaqi, 1987; 1989). Kurse n nj lexim pas viteve t diktaturs, Plasari (1995: 45) dhe, pas tij, Hamiti (2000: 129), thon se tregimi sht alegori e fundit t pashmangshm dhe t merituar t nj tirani. Pra, nse Xheladin Beu n planin shoqror prgjithson klasn e bejlerve, n nj plan m abstrakt na ofron tipin e nj diktatori, q e sheh gjith botn prreth vetes si mall t tijin, n funksion t knaqjes s dshirave dhe epsheve t tij, pa patur n vetvete asnj frenim moral e njerzor. N t dyja planet, personazhi i Xheladin Beut sht ndrtuar duke u mbshtetur n modelin e despotit oriental, sikurse edhe jetshkrimet e Ali Pashs. Prandaj, prqasja q u bhet m posht ktyre dy personazheve sht me interes pr t nxjerr n siprfaqe prfytyrimet orientaliste nga t cilat t dy ushqehen. Fakti q Ali Pasha ka ekzistuar vrtet dhe se disa nga prshkrimet pr t bazohen n t dhna objektive, kurse n krahun tjetr, Xheladin Beu sht thjesht nj trillim letrar, nuk duhet t na pengoj. Ali Pasha, ashtu si e njohim nga shkrimet e perndimorve, nuk sht nj personazh m pak i trilluar se Xheladin Beu. Flemingu thot: Duke treguar historin e Aliut, Perndimi tregon nj prrall q sht njherazi ekzotike dhe familjare, e huaj dhe e strdgjuar Historia e Aliut ishte, pra, nj profeci vetprmbushse, nj histori q njherazi prshkruante dhe krijonte njeriun t cilit i referohej (BM, 172; nnvizimi yn). N krijimet artistike pr Ali Pashn, fantazia e rrfimtarve i prcillet publikut perndimor me statusin e pasqyrimit besnik t realitetit t Orientit dhe publiku n fakt pret t konsumoj pikrisht kt shmblltyr t despotit oriental. Sikur Ali Pasha t prshkruhej ndryshe, ai nuk do t ishte aq popullor n Perndim, sepse nuk do tu prgjigjej prfytyrimeve q perndimort kishin krijuar m par pr Orientin.
62
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu jetn e tij kishte kaluar shum peripeci dhe kishte treguar aftsi t veanta pr tiu prshtatur rrethanave, n syt e vizitorve europian ai mbetej po ai q ata kishin prfytyruar m par pr t. Pr pasoj, prpjekjet modernizuese t Aliut nuk u prfilln prej bashkkohsve t tij perndimor:
Edhe kur Aliu po e modelonte veten si perndimor, Perndimi ishte i zn duke e paraqitur si mishrim i gjithkaje q nuk ishte Perndim. Pa u kujdesur pr rolin q Aliu po fitonte mbi politikn europiane t kohs, elita kulturore europian po e poziciononte Aliun si kuintesencn e Orientit t mistershm: sensual, mizor, tekanjoz, i paarsyeshm dhe, mbi t gjitha, i pakuptueshm (BM: 162).
Xheladin Beu sht nj trillim i mirfillt letrar, mirpo n funksion t nxjerrjes n pah t nj realiteti objektiv t caktuar. Nj nga studiuesit e veprs s Kutelit, Aurel Plasari, shkruan:
Trilli duket i caktuar pr t na shprfaqur realen Si filozoft q prdorin koncepte t rreme pr t mbrritur tek e vrteta, ashtu edhe shkrimtart e llojit t Kutelit e prdorin trillimin me t njjtin synim. Fantazia nuk ka vler tjetr vese kur krijon dika reale (1995: 49).
Kuteli, me an t krijimit t personazhit t Xheladin Beut krkonte tu zbulonte lexuesve t tij t vrtetn (si e shihte ai), pr bejlert. E ktij mendimi ishte edhe kritika letrare n Shqiprin socialiste: Tregimi i tij [Kutelit] mbi bejlert, sadoq i mbushur me ngjarje t rnda e t tmerrshme, gati-gati t pabesueshme pr lexuesin e sotm [kupto: n Shqiprin socialiste], sht binds dhe i natyrshm (Jorgaqi, 1987: 102). Pra, Ali Pasha dhe Xheladin Beu mbahen si prfaqsime letrare t nj realiteti t caktuar. N themel t besueshmris dhe legjitimitetit t fantazive pr Ali Pashn dhe Xheladin Beun qndrojn shmblltyrat orientaliste, q jan prbrendsuar dhe merren si t mirqena nga publiku. Te kto elemente orintaliste n ngrehinn e dy personazheve do t ndalemi n pjest e mposhtme t artikullit. Thelbi i pandryshueshm i orientalit Orientalistt e paraqesin lindorin si statik dhe t prcaktuar njher e prgjithmon. Orientali sht kurdoher dhe kudo i njjti dhe asgj e re nuk ndodh n Lindje. Nj kronist i Ali Pashs e nis veprn e tij me frazn: Historia n Orient sht vese nj rifillim i prjetshm (cituar n BM: 110). Aliu sht tipiku i orientalit, prfaqsues i gjith llojit t vet. Megjithse ai n
Autori i tregimit Vjeshta e Xheladin Beut na e bn t qart q n faqet e para se Xheladin Beu nuk sht nj rast i veant, por ai shfaq n vetvete t gjitha veset e dobsit e klass s tij. Bejlert e tjer nuk kan ndonj dallim t madh nga Xheladin Beu. Sado t shtypur t ndiheshin fshatart e ifligut t tij, prapseprap nuk shpresonin t dilnin nga gjendja ku ishin, sepse kudo q t shkonin, i priste qaforja, sepse gjith bejlert e pashallart kishin krba e qehaja. Tr dheu q u jepte buk ishte i tyri. Mir thoshin ata q thoshin: gjith derrat nj turi kan (Vjeshta e Xheladin Beut, f. 64; citimet nga kjo vepr bazohen te Kuteli (1989) dhe m posht paraqiten shkurtimisht me an t germs V, ndjekur nga numri i faqes). N prgjithsimin e figurs s Xheladin Beut luan rol edhe paprcaktueshmria e vendndodhjes dhe kohs s zhvillimit t subjektit. Nga leximi i tregimit kuptojm vetm se bhet fjal pr diku n Shqipri, dikur n t shkuarn. Megjithat theksohet fakti se Xheladin Beu ishte zot n at mng t mbretris s madhe t Baba Sulltanit (V: 65), d.m.th. Perandoris Osmane, e cila shtrihej pa an e pa fund n
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
63
drejtim t Lindjes, deri n Qyrdistan, Rabistan, Tinglimajmunistan (V: 65). Prderisa subjekti sht vendosur n nj cep t Orientit, nuk do t ndryshonte gj nse ai zhvillohet n Turqi, Arabi apo gjetk. Mirpo, ktu qndron qllimi i autorit, q t na kujtoj se bhet fjal pr nj realitet sa t huaj, po aq pran nesh, madje pjes e jona pr shkakun se bejlert na mbajn t lidhur me Orientin. Orientali, gjenetikisht i degjeneruar? T gjitha veset q tekstet orientaliste i veshin Ali Pashs, n t vrtet nuk jan plotsisht t tijat, sepse i jan prcjell atij nga brezat e mparshm. Sipas ktij interpretimi, thot Flemingu, thelbi i vrtet i orientalit karakterizohet nga nj shthurrje e trashgueshme, sikur t ishte ndonj karakteristik fizike, etnike apo racore (BM: 173). Kshtu, Hankoja, e ma e Aliut, prshkruhet si mizore dhe hakmarrse, po ashtu edhe e motra, Shanishaja. Ali Pasha vetit negative ia prcjell edhe t birit, Veliut, i cili nuk ka se si t bj dallim nga sra e tij. Trashgimia z vend qendror n shmblltyrn e Xheladin Beut tek t tjert dhe te mendimi i tij pr veten. Autori kujdeset q t na bj t qart se Xheladin Beu sht bir i Shemshedin Beut dhe nip i Xheladin Pashait. Xheladin Beu krenohet me origjinn e tij dhe prej saj ai merr parimet e veta jetsore. Gjithka ai sht, gjithka ai ka dhe gjithka ai di, e ka trashgim nga t part. Pr t asgj nuk ka ndryshuar q nga koha e Xheladin Pashait: beu mbetet bej, rajaja mbetet raja dhe harbuti harbut. Kndvshtrimi i jets i bejlerve priret nga e shkruara: Puna e bejllkut dhe e ifligllkut do marifet. Dhe marifetet mblidhen e shtohen brez pas brezi, nga babai, nga gjyshi, e m tej (V: 65). Prvoja, dija e fituar gjat jets, nuk kan vler pr ta, gjithka q u duhet qndron n marifetet, dinakrit e hilet q u kan prcjell paraardhsit. Bejlert poshtrsin e kan n gjene, sikurse
edhe prbuzjen e tyre pr t gjith ata q qndrojn posht tyre. Kshtu, kur vjen puna te grat, Xheladin Beut i kujtohet porosia e gjyshit: do gj e gjall q pillet, rritet e kullot n dhen tnd, sht jotja. Merre e bj t duash (V: 68-9). Parimet e tjera q udhheqin sjelljen e Xheladin Beut prmblidhen n disa rregulla-amanete t Xheladin Pashait:
Mbaje e shtoje at q ke. Prejua kokn atyre q mundohen ta ngren lart. Mos lr t dalin n kasaban tnde e n ifligjet e tua njerz m t menur se ti. Mos e prish me t madhin. Ki mendjen t shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli. Pr punt e tjera bj t duash, si zot malli (V: 69).
Me fjal t tjera, morali i beut prmblidhet n: grumbullo pasuri me do mnyr, mbyt me egrsi do protest e kundrshti, pengo hapjen e ideve t reja, servilosu para t mdhenjve, ji oportunist sipas situatave dhe pr t tjerat nuk ka rregull, vepro i pakufizuar, sipas dshirave dhe pa brerje ndrgjegjeje. Edhe nse ka ndryshim n racn e bejlerve gjat brezave, ndryshimi nuk sht drejt prmirsimit t karakterit, por drejt prishjes s tij, deri n fundin e pashmangshm. Xheladin Pasha ishte lufttar pushtues nn urdhrat e Sulltanit, i biri i tij u shmang nga luftrat dhe iu prkushtua pasuris. Kusaria dhe kopracia e tij sjellin vdekjen e fshatarve nga uria, njlloj si shpata e babait, madje nj vdekje m t mundimshme se ajo prej shpats. Kurse Xheladin Beu vegjeton krejtsisht nga puna e rajas dhe merret vetm me knaqjen e gryksis s tij dhe epsheve perverse. Ai thith si parazit gjakun dhe mundin e fshatarve. Sikurse pr parazitt, edhe pr bejlert nuk mund t ket prmirsim a ndrrim shprehish; ilai i vetm sht zhdukja t tyre. Xheladin Beu turbullazi e kupton q nuk ka t ardhme, q nuk do t ket m
64
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu mbulonte balta baltn, rritej bari mbi varr dhe Xheladin Beu bnte si kish br (V: 69). N marrdhnie me beun, t gjith personazhet e tregimit sillen t prulur ngaq druhen nga mizoria e tij, q mund t shprthej nga asti n ast. Prjashtim bjn vetm Maro e Kovit dhe e bija, q mbrohen nga sulmi i beut. Fshatart madje druajn ti thon beut se detyrimet e prapambetura q krkon ai prej tyre, n fakt i kan shlyer me koh, por mund t jen prvetsuar nga qehajallart e beut. Xheladin Beu fshatart i quan si mall me t cilin mund t bj t doj dhe n kt mnyr prligj mizorit q kryen ndaj tyre. Atij i kujtohet se si nj bej tjetr u pshtynte n gjell miqve, pr tu ngjitur me dashakeqsi smundjen e vet: Fundi i fundit, prse ata t mbeteshin faqekuq si molla, kurse ai, beu hanedan, t zverdhej e t thahej ditadits? (V: 66-7). N kt mnyr, d.m.th. duke shprndar smundjen tek t tjert, mendonte se ishte shruar dhe i ishte zgjatur jeta. Po kshtu vepron edhe Xheladin Beu, por smundja e ktij kishte qlluar veneriane dhe ai e prhapte duke fjetur me vajza e djem t rinj. Pr beun, fshatart vdisnin sepse e kishin zakon (V: 78), por nga ana tjetr, sikurse shuheshin, po me at shpejtsi edhe shtoheshin: derra ifinj vdesin po nuk shuhen fare. Po t ken buk misri, shtohen gjene, se ato dosa fshatarake pjellin strc e strc, pr mot (V: 92). Ja mendon beu pr ata nga t cilt ai siguronte ekzistencn e vet! Mizoria e Xheladin Beut nuk njeh kufij. Vajza e vogl, Gurija, q kishte mbetur shtatzn me beun, kishte frik se mos ky ose e shoqja e vrisnin pr kt gj. Xheladin Beu i thot Sheqeres: Jo, moj, jo! Kt nuk e vras, nuk e mbyt (V: 86), duke ln t nnkuptohet se m par e kishte kryer kt krim t vrasjes s fmijs s tij s bashku m nnn. Ky duket se sht nj zakon i prhapur te bejlert, sepse edhe pr bashkshorten e beut, Xhixhi hanmin, thuhej se e kishte mbytur fmijn e saj t par,
bejler apo pashallar t tjer pas tij. Kjo e shqetson at pr nj koh, por jo aq sa tu vej fre veseve q e drgojn n menduri dhe vdekje. Orientali sht mizor Ali Pasha ishte mizor, ndonse shum nga historit e mizorive q rrfehen pr t nuk jan t vrteta. Gjithsesi, n tekstet orientaliste mizorit e Aliut shihen t veuara nga konteksti i tyre dhe u hiqet do shkak rrethanor, prve karakterit dhe psikologjis s vet Aliut. Flemingu thot se asnj nga jetshkrimet nuk prpiqet ta vendos n mnyr sistematike Ali Pashn n kontekstin e gjer t historis ekonomike, sociale politike dhe intelektuale t kohs (BM: 52). Pr rrjedhim, mizorit e tij, t vrteta a t trilluara qofshin, paraqiten si vepra q vetm nj oriental mund ti bj. Ja njra prej tyre:
Nuk kam prshkruar kurr nj rrug n t ciln kish kaluar m par Ali Pasha, e t mos kem par varre t grmuara rishtas, apo mjeran q vareshin n pem. Gjurmt e tij jan njollosur me gjak, dhe pr t treguar se deri ku arrin fuqia e tij, ai urdhronte ekzekutime sa t tmerrshme aq edhe t papritura. Si edhe Tiberi, motoja e tij ishte po m urryen, do t ma ken frikn (cituar n BM: 34).
Edhe Xheladin Beu e siguronte bindjen e fshatarve me an t forcs. Po kshtu edhe i ati e gjyshi. Ai kishte n dor bukn e kopaen (V: 64), rrethohej nga njerz t armatosur, q i prdorte pr t shtruar t pabindurit, si edhe kishte prkrahjen e t vjehrrit, i lidhur fuqishm me sundimtart e shtetit. Ktyre t fundit, kryeministrit, Sulltanit, nns s Sulltanit, beu u drgonte dhurata t shumta, si p.sh. vajza t reja pr haremet e tyre. Ndonj rebelim ndodhte nganjher n tokat e tij, po vendi se mbante dot me buk shum koh dhe shpejt
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
65
q e kishte patur nga nj lidhje jashtmartesore. Edhe pr Ali Pashn sht shkruar se i vriste fmijt e vet femra. Duke prmendur kt fakt, nj biograf i tij europian e prligj praktikn e prhapur n Orient, sipas tij, t vrasjes s pjestarve femra t familjeve, me arsyetimin se nse jeta e nj burri vlen pak n Orient, sht shum e vshtir t prfytyrojm se sa vlen kjo pr seksin femror (BM: 182). Orientalistt thon se mizoria sht fytyra normale e jets n Orient, kurdoher e prgjithmon. Ajo shfaqet te qeveritart e Perandoris Osmane dhe n klasn e fisnikris s tokave, n t ciln bnte pjes Ali Pasha dhe t ciln e prfaqson n letrsin shqiptare personazhi i trilluar i Xheladin Beut. Orientali sht i pabes e dinak Jetshkruesit e Ali Pashs prshkruajn me hollsi se si ai u premtoi besnikri me radh osmanve, francezve e britanikve, pr ti tradhtuar m pas t gjith. Sipas tyre, pabesia ishte nj cilsi biologjike e orientalit. Aliu thjesht nuk mund t ishte besnik pr nj koh t gjat, sepse kjo binte ndesh me karakterin e orientalit. Flemingu thot: Tradhtit e Aliut jan vetm nj stolisje e tems s prgjithshme t tipit gjenetikisht tradhtar (BM: 173-4). Pabesia e Aliut n prshkrimet orientaliste mbulohet nga nj fytyr n dukje dashamirse, p.sh. si na e paraqet Bajroni:
Po tash kur mblsia rrezet hedh N ballin e nderuar tati plaku, Npr tiparet nuk i duken gjurmat E kobit q fsheh brenda dhe e njollos me turp (cituar n BM: 189).
Beu ishin grua e burr sa pr form, sepse q t dy kishin lidhje t panumrta jasht kurore. Xheladin Beu, kur darkonte n t rrall me t shoqen, kishte kujdes se mos kjo e helmonte. Ai gjithashtu nuk shkelte kurr n pashallkun e vjehrrit plak, se kish frik se mos kthehej n meit, n tabut Ama selamet dhe aleqym selamet bashk me peshqeshet, shkonin e vinin pa kursim (V: 84). Xheladin Beu dyfytyrsin pr t mbuluar pabesin e prdorte sa her i nevojitej, edhe me fshatart:
Po, po: edhe me t mir, sepse, si i thon, kur ia donte puna, beu bhej, si i thon, qumsht e mjalt. Dhe ju e dini sa shum hije i ka nj beu t madh kur qesh; i zbardhin dhmbt, i xixllojn syt, i shklqen lkura e lyrshme e faqeve, i tundet xhufka e festes. Kjo t bnte t thoshje: Oh burr babaxhan sht beu yn, e paim sa malet! Tamam si dielli i muajit maj! Kshtu thoshin sylesht, po ata q nuk ishin sylesh e dinin se Xheladin Bej babaxhani ishte si ata qent e ligj q t han nga prapa: t fshinte nga faqja e dheut! (V: 68).
Pasi Xheladin Beu mendet, e shoqja dhe vllezrit prfitojn pr ta vrar e pr ti marr pasurin. Sikurse Ali Pasha, edhe Xheladin Beu vdes i braktisur e i tradhtuar nga familja e tij. Ky sht fati i orientalit, pr t cilin lidhjet familjare nuk kan pesh para interesave materiale! Perversiteti i orientalit Biograft dhe vizitort europian ndalen gjat n seksualitetin e Ali Pashs, duke iu prmbajtur klishes se seksualiteti n Orient sht nj lloj shmangie perverse e seksualitetit normal dhe t shndosh t Perndimit. Mendja europiane ka qen gjithmon e fiksuar me institucionin e haremit. Europiant asnjher nuk kan patur dshir t kuptojn se far ishte haremi n t vrtet, sepse donin ti mba-
Marrdhniet midis bejlerve jan t pabesa, qofshin ata edhe farefis. Xheladin Beu i druhej veanrisht gruas s tij dhe familjes s saj, t cilt synonin ti rrmbenin pasurin. Xhixhi hanmi dhe Xheladin
66
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu burimeve, pasi Aliu kishte dshtuar n nj ndrmarrje kusarie apo hakmarrjeje, Hankoja i thot ashpr: Shko, mor burracak! Shko t tjerrsh me grat e haremit: ky zanat t shkon m pr shtat se ai i armve (cituar n BM: 193) dhe Aliu detyrohet t tjerr leshin e bagtis, nj pun me t ciln merreshin grat. Pr kmbimin e roleve gjinore midis Hankos dhe Aliut, Flemingu thot:
Ashtu si pas vdekjes s t shoqit (sipas Davenportit), Hankoja hodhi tutje furkn e leshit (duke u zhveshur nga feminiliteti i saj), dhe i tha Aliut ta merrte ai (t merrte simbolet e feminilitetit). Pikrisht ky imazh i Aliut tamam sikur t ishte vajz, u sht dukur aq kuptimplot biografve t tij, sa q praktikisht t gjith kan prfshir nj variant t tij n rrfimet e tyre pr fmijrin dhe rinin e Aliut. Dhe t gjitha rrfimet vn n dukje ndrlikimet e tij seksuale (BM: 192).
nin t pakufizuara fantazit e tyre mbi kt aspekt t jets private n Orient. Ja far rrfehet e shkruhet pr seksualitetin e Ali Pashs:
Energjit dhe oreksi i tij ishin t pamata dhe, pr ti knaqur, mbante nj harem prej rreth pesqind grash. Pr m tepr atje kishte edhe nj saraj me riosh, disa prej t cilve ishin vazhdimisht n shoqrim t tij, pasi flitej se knaqsit e tij ishin kryesisht homoseksuale (cituar n BM: 34).
Nj mjek anglez, q e kishte vizituar, thoshte se seksualiteti i Aliut tejkalonte gjithka q edhe imagjinata m e shthurur mund ta konceptoj (cituar n BM: 196). Dikush tjetr thoshte se haremin me qindra gra Aliu e mbante pr t mbuluar t vrtetn q dshirat e tij prireshin drejt homoseksualitetit dhe t cilat i plotsonte me oficert e tij m t lart. Pederastia, sipas nj tjetr rrfimi, ishte e prhapur n t gjith klasn e lufttarve shqiptar t Perandosris Osmane, klas n t ciln bnte pjes edhe Ali Pasha. Epshet e tij Aliu nuk i kontrollonte dot, aq sa thuhet se prdhunoi edhe gruan e t birit. N nj rast tjetr, nj oficer francez rrfen se gjat nj pritjeje t prfaqsuesit francez n Janin, Aliu disa her ndrpriste punn dhe shkonte n nj ndarje t salls pr t shikuar vjedhurazi grat e haremit n dhomn ngjitur. Oficeri francez shpreh mendimin se Aliu ishte i pazoti q t pengonte q orekset seksuale ti trhiqnin vmendjen nga puna (cituar n BM: 197). E bukura sht q oficeri n fjal, megjithse bashkkohs me Aliun, nuk ka qen i pranishm n takim dhe gjithka q tregonte e kishte me t dgjuar. N shum biografi dhe prshkrime udhtimi, raportet e Aliut me nnn e tij tregohen n role t shkmbyera gjinore. Ndrsa Hankoja prshkruhet si burrrore, Aliu, prkundrazi, shfaqet i zhburrruar dhe n pozita femrore. P .sh., sipas njrit prej
N trajtimin e subjektit t seksualitetit t Ali Pashs prfshihen t gjitha devijimet e mundshme seksuale, t cilat n Perndim jan prjashtime dhe t dnueshme moralisht, madje edhe me ligj, por q n Lindje jan t lejueshme dhe pjes normale e jets private t orientalve. Konflikti qendror n tregimin Vjeshta e Xheladin Beut ka t bj me epshet e beut; si vren Sabri Hamiti, kompleksi i Xheladin Beut jan grat dhe grat prfundimisht do ta mundin at duke e shpn n menduri (2000: 130). Xheladin Beu shkonte n shtrat me gra e dylber, por meraku i tij ishin vajzat e njoma, t cilat i rrmbente nga familjet e fshatarve dhe i zhvirgjronte. Njra prej tyre, Gurija, e cila kishte mbetur shtatzn, nuk i kishte kaluar t trembdhjet vjett. Vajzat tetmbdhjet vjeare beu i quante t moshuara pr dshirat e tij dhe kur vajzat e haremit te tij arrinin kt mosh, ai nuk i qaste m n shtrat por i martonte me burra t tjer, t cilt bheshin baxhanak e ortak me
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
67
beun. Ai ndiqte shembullin e Sulltanit, i cili u dhuronte vezirve e pashallarve vajzat e haremit t vet. Prjashtim bnte Sheqerja, pr t ciln beu kishte dobsi, sepse me t ishte ndier burr pr t parn her, ndrkoh q n at koh Sheqerja shuante edhe epshet e babait t Xheladin Beut. Sheqeren beu e kishte si kryeshrbtore dhe e kishte martuar me nallbanin e sarajit, por kjo nuk e ndalonte at q ti hynte n pjes nallbanit sa her t donte. N rini Xheladin Beu kishte marr nj smundje veneriane. Pr tu shruar prej saj, ai kishte fjetur me vajza e djem, duke i smurur edhe kta. Nga haremi i tij ai shpesh u dhuronte pashallarve e vezirve vajza t njoma, sikur haremi t ishte nj fidanishte pr kt pun. Haremi i Xheladin Beut, si edhe ai i Ali Pashs, ndodhej ngjitur me dhomn ku ai priste vizitort, q i qanin atij hallet e tyre. Sikurse Ali Pasha q n mes t puns vshtronte me epsh grat n harem, edhe Xheladin Beu, n at mngjes vjeshte pr t cilin bn fjal tregimi, anashkalon detyrn e tij feudale pr t pritur hallexhinjt, sepse m rndsi pr t kishte soditja e vajzave t haremit t vet. Sjellja e pamoralshme seksuale paraqitet n tregim si dika e zakonshme pr t gjith bejlert. Paraardhsit e Xheladin Beut kishin patur shum marrdhnie jasht kurore dhe Shemshedin Beu ishte fryt i nj lidhje t till, sepse vetm kur ajo lindi djal, ather Xheladin Pashai e mori pr grua vajzn e mitur q kishte bler nga nj fshatar. Edhe Xheladin Beu mendon t ndjek t njjtin shembull me Gurijen, vajzn trembdhjetvjeare q ka ln shtatzn. Bashkshortja e beut, Xhixhi hanmi, harbon me meshkuj t tjer edhe brenda sarajeve t beut. Kur beu del pr gjueti, fshatart mbyllin vajzat n shtpi nga frika e tij. Prderisa pushteti i Xheladin Beut n tregim shfaqet pik s pari n marrdhniet e tij me grat, edhe treguesit e
rnies s tij shfaqen m par n marrdhniet e tij seksuale. Kshtu beu n mngjes nuk ndihet mir, sepse nj nat m par nuk ka arritur t zhvirgjroj nj vajz-fmij, q e ka marr rishtas n harem. Pr t kaprcyer ndjenjn e dobsis e zhburrrimit, ai m von at dit prpiqet t prdhunoj nj vajz tjetr, q e has gjat gjuetis, pa e ditur se ajo ishte n fakt e bija, por ndalohet nga nna e saj, e cila e pengon t kryej incestin. Pas ksaj ngjarjeje beu fillon t mendoj se shum nga ata q e rrethojn, i shrbejn dhe me t cilt ka patur marrdhnie seksuale, kan me t lidhje gjaku. Pr shembull, sejmeni Riza, q ka qen m par dashnor i tij, mund t jet edhe i biri. N prag t menduris, Xheladin Beut i duket sikur sheh Rizain: E iu duk sikur Rizai kish prpara nj gj t bardh: i sillte beut t bijn. Vllau motrn Ta solla, baba. Merr time motr, tt bij! (V: 102). N kt pik kulmore t tregimit, Xheladin Beu ka kaprcyer kufinjt e njerzores dhe ngjason m shum me shtazt, prandaj menduria sht zgjidhje e moralshme, edhe pse jo bindse e konfliktit t tregimit. N kontekstin e normave t rrepta morale t shqiptarve dhe t organizimit t tyre farefisnor n periudhn paramoderne, Xheladin Beu si personazh i tregimit shfaqet si thyes i tr normave morale q kan t bjn me familjen dhe fisin. Si ai jan gjith bejlert si klas shoqrore, Ali Pasha dhe orientalt n prgjithsi. Bejlert dhe pushtuesi oriental Bashkkohsit europianoperndimor t Ali Pashs e prfshinin Ballkanin n Orient, por gjithsesi pretendonin nj afrsi m t madhe me t se sa me pjes t tjera t Orientit. Arsyet pr kt ishin afrsia gjeografike, popullsia e tij n shumic e krishter (megjithse ortodokse) dhe,
68
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu varsin e klass s bejlerve shqiptar nga Sulltani, Xheladin Beu, megjithse sht i painteresuar pr politikn e madhe t perandoris, kujdeset q her pas here ti drgoj dhurata t mueshme Sulltanit, familjes s tij dhe qeveritarve t tjer. N kt mnyr, lexuesi i tregimit e prfytyron sistemin qeveritar n Orient si t korruptuar, q u jep pushtet bejlerve si Xheladin Beu dhe q mbahet n kmb prej tyre. Xheladin Beu ka marr pr grua nj turkesh, Xhixhi hanmin, sepse familja e saj sht me ndikim n shkallt e larta t pushtetit. Pr nga karakteri e veset, Xhixhi hanmi sht shpirti binjak i t shoqit dhe pr kt shkak familja bejlere sht e shthurur: q t dy bashkshortt, megjithse jetojn nn t njjtin kulm, nuk shihen me sy njri me tjetrin dhe harbojn lirisht me lidhje seksuale jasht kurore. Xheladin Beu ndihet inferior nga ana kulturore prball Xhixhi hanmit dhe mundohet t imitoj shprehjet e saj turke, si p.sh. kahve (kafe), efendm (urdhro), afedersn (m fal), evet (po), jok (jo) etj. Filxhani i kafes dhe pasqyra ku beu sheh veten jan t stolisura me yll e me hn. T gjith kta element tregojn lidhjet kulturore dhe materiale t bejlerve shqiptar me sundimtart turq. Me gjith huazimet e tij kulturore nga Orienti, Xheladin Beu nuk mund t jet intelektualisht i ngritur: edhe mendrisht ai sht i kufizuar, ka koncepte t ngushta orientale, mentalitete prej tureliu, q kan t bjn kryesisht me metodat djallzore t sundimit, me logjikn e dhuns e t parsis s tij absolute mbi t gjith (Jorgaqi, 1987: 104). Pra, bejlert paraqiten si bashkpuntor t pushtuesit dhe si shqiptar t turqizuar, q jemi msuar ti quajm me epitetet prkeqsuese anadollak apo turkoshak. Personazhi pozitiv n tregim, Maro e Kovit, mes shum mallkimesh e sharjeve e thrret Xheladin Beun pusht
sht m e rndsishmja, mendimi se qytetrimi i lasht helen ishte rrnja e qytetrimit europian. Si rrjedhim, Tokat e qeverisura nga Aliu shiheshin njherazi si europiane dhe orientale (BM: 165). Udhtart perndimor n Pashallkun e Janins, i krahasonin nnshtetasit e Aliut me grekt e lasht, para t cilve ata dukeshin inferior dhe t degraduar. Perndimort, si faktor t degradimit t grekve t asaj kohe cilsonin fen ortodokse dhe klasn s u n d u e s e t Pe r a n d o r i s O s m a n e . Flemingu shkruan:
Aliu vlersohej jo thjesht si nj orientali tipik, por edhe ai q dhunon e shtyp at far kishte mbetur nga trashgimia e Hellads s lasht. Ndrsa, prsa i prket mosprputhjes zhgnjyese midis grekve t lasht, ashtu si i imagjinonin, dhe grekrve t atyre ditve, shum udhtar kt fakt ia atribuonin ndikimit prishs t Aliut (BM: 208).
Pr europiant filohelen, q vizitonin tokat e Aliut, Greqia ndodhej nn sundimin oriental, ka e pengonte at t ishte vetvetja, t bhej njsh me trashgimin helene. Shum mendonin se me lirimin e Greqis nga sundimi osman, grekt e lasht do ta rifitonin shpirtin e tyre helen. T tilla ishin prfytyrimet mbizotruese ndr elitat kulturore dhe politike europiane t kohs. Identiteti i beut shqiptar ndrtohet mbi dy shtylla: gjenealogjia familjare dhe lidhjet e tij me orientin. Xheladin Beu e sheh veten si nj sulltan n zotrimet e tij dhe mundohet q me sjelljen e tij ti prngjas Sulltanit. Duke vepruar si sulltanuc, patjetr q edhe prngjasimi sht n nj shkall m t zvogluar dhe qesharake, si p.sh. nse Sulltani grat e haremit t tij i marton me vezir e pashallar, Xheladin Beu grat e haremit t vet i marton me nallban. Pr t simbolizuar
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
Populli i prdhunuar
69
Stambolli! (V: 96). N vlersimin e tij pr tregimet e Kutelit, studiuesi Nasho Jorgaqi shkruan: Te bejlert, shkrimtari sheh nga nj an shtypsit dhe shfrytzuesit e pamshirshm t fshatarve dhe nga ana tjetr tradhtart e atdheut, bashkpuntort dhe shrbtort e bindur t pushtuesve t huaj (1987: 91-2). Vdekja e paralajmruar e orientalit Flemingu vren se n Perndim vdekja e Aliut u njoftua disa her prpara se t ndodhte n t vrtet (BM: 45). Me sa dukej, publiku perndimor ishte i prirur t besonte n fundin e shpejt dhe tragjik t despotit oriental. N tregimin Vjeshta e Xheladin Beut vdekja e beut paralajmrohet qysh n titull. Gjat shtjellimit t tregimit jepen shum shenja t rnies dhe vdekjes s afrme t beut: n mngjes ia ndihet i zbrazt shpirtrisht, nj nat m par nuk kishte arritur t kryente aktin seksual dhe t zhvirgjronte nj vajz t mitur (argtimi i tij i paraplqyer), duke kujtuar gjyshin e t atin atij i vjen ndrmend vdekja dhe merakoset se kush do ta trashgoj, gjat gjahut sheh nj gomar q po e han galat, fashatart i thon se n fshat kan vdekur shum njerz prej nj epidemie, Maro e mallkon beun q ti vij vdekja, dhe kur humbet mendjen i faniten fantazma s bashku me nj korb t zi, q e kishte vrar gjat gjuetis dhe t gjith e ftojn ta marrin me vete. Gjat leximit t teksit duket se vdekja e shoqron beun gjat gjith kohs, ajo sht e pranishme si nj murtaj ngado q ai shkon, por sht edhe armikja e tij dhe mike e t shtypurve, sepse jan menduria dhe vdekja ato q m n fund e ndalojn beun t kryej prapsi t tjera. Si vrejtm m par, vjeshta e Xheladin Beut sht paralajmruese e rnies s pashmangshme t gjith klass s bejlerve shqiptar.
Modeli i despotizmit oriental prball tiranit vendos turmn pa identitet, rajan, q i bindet atij dhe q nuk sht e zonja t lirohet nga shtypja. Me gjuhn poetike t Bajronit kta mund t karakterizohen si skllevr trashgimtar, q nuk e din se, kush do lirin, i thyen vet prangat (ajlld Haroldi). Kjo sht tabloja e fshatarsis shqiptare, q na shfaqet n tregimin e Kutelit. Ata i duronin n kurrizin e tyre t gjitha zullumet e bejlerve dhe nuk u ndihej as regtima, as cicrima (V: 64). Nga ana e tyre nuk kishte kurrfar qndrese, ve ndonj kryengritjeje individuale dhe sporadike, q, sa ndizej, shuhej. Tekave t Xheladin Beut u nnshtrohen t gjith: Edhe sikur ky tu bnte urdhr q t shtriheshin prdhe q ti shkelte me kmb, si shkelet balta pr t br plithar, shum prej tyre do t shtriheshin ti shkelte (V: 64). Fshatart duronin edhe kur beu i taksonte dyfish e trefish; duronin kur ky u shkonte mysafir, hante e pinte nga gjja e tyre e n fund me paturpsi e cinizm u krkonte edhe taksn pr lodhjen e nofullave; duronin edhe kur i grabiste disa her radhazi; duronin urin pr t shndoshur beun; duronin edhe mundimet e lufts, ku shkonin pr t siguruar parat q i kishin hua beut dhe prej ku ndonjher nuk ktheheshin m. Fshatart duronin edhe at q nuk mund t durohej: gjuetin q bnte beu ndr grat e vajzat e tyre. Me pasivitet t skajshm lejonin q beu oriental e anadollak tu prdhunote grat e vajzat, jetonin me kt turp gjith jets e madje rritnin edhe fmijt kopila t beut. Madje edhe shihnin sesi vajzat e djemt e tyre drgoheshin npr haremet e pushtuesve turq, si dhurata t beut. Rikujtojm lexuesin se kto skandale, me an t mekanizmit prgjithsues q prmban
70
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu dhe t brendshm, u formua ajo q poeti Ervin Hatibi e quan pavijon demonografie i realizmit socialist:
Duke ndjekur me besnikri gjurmt zyrtare t akademizmit ideologjik, u formua n kulturn popullore, me udhheqjen e komisarve t letrsis dhe arteve, nj ide fikse, e cila krkonte tek turku, turkoshaku, anadollaku, kriminelin e zi, epshor, injorant, me shpat n dor. N prfytyrimin popullor u koleksionua nj pavijon grotesk demonografie, me nj hierarki t s keqes, q kulmohej me Sulltanin dhe vijonte me vezir, sadrazem, velinj, me shejhul islam, dervish, pashallar detyrimisht t gjith turq, si edhe demon m pak t rndsishm, se helbete shqiptar, n forma t deformuara dhjamore bejlersh e agallarsh e qehajallarsh, shrbtor t t huajit (Hatibi, 2003: 37-8).
tregimi, prfaqsojn n mnyr letrare realitetin e fshatarsis shqiptare gjat sundimit osman dhe m von. Shqiptart n kt mnyr jan jo vetm t nnshtruar ndaj bejlerve gjakpirs oriental, por edhe t nderuar prej tyre. Populli shqiptar jo vetm q qenka i skamur e i sfilitur, por edhe pa nder e dinjitet, shkurt: nj popull i prdhunuar. Prfundim: Beu n orientalizmin bashkkohor shqiptar N nj tekst msimor pr shkollat e mesme, Vjeshta e Xheladin Beut pasohet nga kto pyetje: Si e jep shkrimtari (me detaje e veprime) figurn e Xheladin Beut? dhe N plan e ka demaskuar autori klasn feudale? (Jorgaqi etj., 1993: 265). Ky artikull mton tu prgjigjet ktyre pyetjeve, duke argumentuar se si fondi i shmblltyrave orientaliste, t krijuara nga prfytyrimi perndimor pr popuj dhe kultura joperndimore, sht prdorur n luftn e klasave n Shqipri, para dhe pas Lufts s Dyt Botrore. Rrnjosja e stereotipeve orientaliste n kulturn shqiptare ndodhi sidomos gjat komunizmit, kur tregime t ktij lloji shrbenin si kujtes pr lirimin e madh q i solli Partia popullit nga shfrytzimi i klasave t prmbysura, si edhe pr rrezikun e rikthimit t tyre nse braktiseshin parimet e marksizm-leninizmit dhe vija e Partis. Shfarosjes fizike dhe persekutimit t pronarve t tokave i prgjigjej n shkencn marksiste-leniniste shqiptare manipulimi historik, kurse n artet e realizmit socialist demonizimi i klass s bejlerve, agallarve e kulakve. Pr kt qllim shrbyen modelet orientaliste, me an t t cilave bejlert paraqiteshin si bashkpuntor t pushtuesit, shfrytzues e gjakpirs t vegjlis dhe si shqiptar t turqizuar, gjakprishur. Me ndihmn e orientalizmave shqiptar, t jashtm
Shmblltyrat prkeqsuese t bejlerve hasen rndom edhe n ditt tona, me gjith perndimin e sistemit komunist dhe t metods s realizmit socialist n krijimarin artistike. Klishet kan mbetur po ato, vese prdoren n rrethana t tjera. Le t marrim nj shembull. N fundkorrik 2004 kryetitujt e lajmeve trajtonin shtjen e pronsis s bregdetit t Kakomes, pran Sarands. Fshatart e Nivics mtonin t kishin pronsi t ligjshme mbi Kakomen, bazuar n tapit e trashguara q nga koha e Perandoris Osmane. Shteti shqiptar nuk ua ka njohur kt pronsi dhe duke e quajtur bregun e Kakomes si tok shtetrore, mori vendimin pr tia dhn nj firme t huaj, me qllim q ajo t ngrinte nj fshat turistik. Kjo ndodhte ndrsa Kuvendi i Shqipris po merrte n rishqyrtim ligjin e kthimit t pronave t shpronsuarve nga regjimi komunist. M 30 korrik e prditshmja Shekulli e Tirans botonte nj reportazh nga Nivica, ku gazetari prcillte argumentat e niviciotve mbi
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
71
konfliktin e pronsis q ata kishin me shtetin shqiptar. Midis rreshtave t reportazhit gjendeshin edhe kto, t cilat gazetari supozohet ti ket shkruar sipas bisedave t tij me fshatart: Niviciott jan pronar q prej 150 vitesh. Ata nuk jan bejler, me latifonde t krijuara nga Turqia, si pretendohet nga disa historian... Ata jan nj popullat shqiptare e fes ortodokse... Ata nuk kan sjellje bejlersh (Erebara, 2004: 4; nnvizimi yn). Demonizimi i bejlerve nga letrsia e ashtuquajtur prparimtare e viteve 20-30 t shek. XX dhe m von nga letrsia propaganduese e realizmit socialist ishte n funksion t lufts s klasave t fshatarve pa tok kundr pronarve t toks, q quheshin bejler, agallar, ifligar, kulak etj. Gati 15 vite pas ligjsimit t prons private n fshat, q parimisht ligjson konkurrencn dhe pr pasoj edhe rikrijimin e klasave t pronarve dhe t bujqve pa tok, ish-pronart niviciot krkojn tokat q u prkasin n Kakome, sipas tapive perandorake, por n t njjtn koh prpiqen q para opinionit publik t mos paraqiten nn klishen e beut shfrytzues e anadollak. Ata prpiqen ta largojn prej vetes shmblltyrn e beut, duke thn se jan ortodoks (sepse beu gjithmon sht mysliman) dhe se nuk shfaqin sjellje bejlersh, d.m.th., se t part e tyre dhe ata vet nuk jan moralisht si bejlert, duke qen se beu sht mishrimi i veseve m t kqija, si e pam m lart n krjimin e personazhit t Xheladin Beut nga Kuteli. Pesha e stereotipeve mbetet e rnd. Ndrsa shqiptart tani po jetojn nn nj kapitalizm t egr e shkatrrues, q nuk njeh asnj norm ligjore e shoqrore, kur grabitja, dhuna korrupsioni dhe pushteti politik jan n zanafill t shum prej kapitalistve dhe pronarve t rinj t tokave, ende fantazma e rikthimit t bejlerve q
jetonin n kurriz t popullit endet npr mendsit e shumics s njerzve. Shmblltyrat orientaliste t bejlerve riprodhohen n prfytyrimin popullor edhe me an t riqarkullimit t veprave si Vjeshta e Xheladin Beut apo filmave t realizmit socialist. N Shqiprin paskomuniste shmblltyrat orientaliste nuk prdoren vetm pr t riprodhuar gogolin e rikthimit t bejlerve, por jan edhe n funksion t teorizimeve t nj grupi intelektualsh, q i paraqesin shqiptart n nj udhkryq historik dhe n dilem pr t zgjedhur midis Oksidentit dhe Orientit, n nj koh kur kto qytetrime paraqiten sikur jan duke u prplasur egrsisht me njri-tjetrin (shih Sulstarova, 2002). Orientalizmi ngre mure midis kulturave t ashtuquajtura perndimore dhe lindore, duke fshehur faktin se ato jan n ndrveprim t vazhdueshm me njra-tjetrn. Vshtrimi oriental mbi Ali Pashn nuk shkoi m tej se thjesht konfirmimi i paragjykimeve q ekzistonin pr despotin oriental. N Shqipri orientalizmi u prdor n luftn klasore kundr bejlerve dhe po prdoret pr fushata europianiste e perndimorizuese, q vendosin n mnyr normative vijn ndarse Perndim-Lindje n gjykimet mbi historin dhe kulturn e shqiptarve n shekuj. Orientalizmi bnte t mundur q do fantazi q rrfehej pr Ali Pashn t merrej si nj e vrtet e pakundrshtueshme. Po ashtu ai legjitimonte personazhe monstruoze si Xheladin Beu, q merrnin jet n krijimtarin artistike dhe zinin vend n prfytyrimet e shqiptarve. Liberalizimi i jets n Shqiprin paskomuniste sht nj shans q nuk duhet humbur pr artin dhe kritikn e artit, n mnyr q t lirohen nga ideologjizmat e zbrazta. Le t msojm nga tradita kritike e shkencave shoqrore perndimore, ku bn pjes edhe vepra e Katerina Flemingut,
72
Personazhe orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu t jet m i drejtpeshuar. Nj brez i ri shqiptarsh q nuk e merr seriozisht frazn bejlert i pinin gjakun popullit, do t ishte nj brez m i liruar nga fantazmat e lufts s klasave dhe m i maturuar njkohsisht.
Bonaparti mysliman. Tashm q klasa e bejlerve shqiptar nuk ekziston m, vese n kujtimet familjare t pinjollve t tyre, sht koha q roli i saj n historiografin shqiptare t gjykohet me objektivitet dhe pasqyrimi i saj n arte
REFERENCAT
Erebara, Gj. (2004). Niviciott, njerzit q e ndiejn veten pronar. Gazeta Shekulli. Tiran, 30.7.2004. Fleming, K. E. (2003). Bonaparti mysliman: diplomacia dhe orientalizmi n Greqin e Ali Pashs. Tiran: Dituria. Hamiti, S. (2000). Letrsia moderne shqiptare (gjysma e par e shek. XX). Tiran: Alb-Ass. Hatibi, E. (2003). Shpluhurosje e nj miti, n Jusufi-Kajolli, M. (prgatits). Shtreszimet e identitetit kulturor shqiptar. Prishtin: Zri Yn. Jorgaqi, N. (1987). Rrfimet e Mitrush Kutelit, n Poetika e dokumentit. Tiran: Naim Frashri. Jorgaqi, N. (1989). Parathnie, n Kuteli, M. Vepra letrare, vll 1. Tiran: Naim Frashri. Jorgaqi, N. etj., (prgatits). (1993). Antologjia e letrsis shqipe 1 (pr shkollat e mesme). Tiran: SHBLSH Kadare, I. (2004). Poshtrimi n Ballkan. Gazeta Shekulli. Tiran, 21.01.2004. Kuteli, M. (1989). Vjeshta e Xheladin Beut, n Vepra letrare, vll 1. Tiran: Naim Frashri. Plasari, A. (1995). Kuteli midis t gjallve dhe t vdekurve. Tiran: Apolonia. Said, E. W (1978). Orientalism. New York: Vin. tage Books. Sulstarova, E. (2002). Orientalizmi bashkkohor shqiptar. Revista Univers, 3: 259-74. Sulstarova, E. (2003). Fillesat e orientalizmit shqiptar: Turku n poemn Istori e Sknderbeut. gazeta Rimkmbja, Tiran, dt. 4.3.2003-25.3.2003 (botuar n 4 numra).
KONFLIKTI DHE NDRHYRJA HUMANITARE

E NATO-S N KOSOV
KLEJDA MULAJ Qendra e Studimeve Ndrkombtare, pran Shkolls pr Ekonomi e Shkenca Politike, Universiteti i Londrs
onflikti dhe ndrhyrja 60 humanitare e NATO-s n Kosov n vitin 1999, kan shtruar pr diskutim disa shtje t rndsishme q lidhen sidomos me prgjegjsin e udhheqjes politike n nivel ndrkombtar apo edhe t shteteve t veanta. Ndonse trajtimi i minoriteteve nuk sht nj shtje e re n marrdhniet ndrkombtare, keqtrajtimi, deri n nivelin e spastrimit etnik i shqiptarve n Kosov dhe reagimi i NATO-s kundrejt ktij keqtrajtimi, shpreh faktin se fuqit perndimore nuk mund ta tolerojn m keqtrajtimin e minoriteteve n Europ n shkalln e spastrimit etnik.61 Ky artikull trajton shkaqet e konfliktit n Kosov dhe ndrhyrjen humanitare t NATO- s pr t zmbrapsur
60 Ndrhyrja humanitare nnkupton prdorimin e forcs nga nj shtet ose grup shtetesh, n territorin e nj shteti tjetr t caktuar, me qllim q t ndalohen shkeljet flagrante t t drejtave dhe lirive themelore t njeriut ndaj nj komuniteti individsh n shtetin ku ndrhyrja n fjal ndodh. Pr prkufizimin dhe prmbledhje t debateve rreth ndrhyrjes humanitare, shiko J. L. Holzgrefe, The Humanitarian Intervention Debate, in J. L. Holzgrefe and Robert O. Keohane, eds., Humantitarian Intervention: Ethical, Legal, and Political Dilemmas, Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
spastrimin etnik t shqiptarve n pranvern e vitit 1999. Prmbledhje e shkaqeve t konfliktit n Kosov gjat viteve 1990 Konflikti midis shqiptarve dhe serbve n Kosov gjat viteve 90-t ishte rrjedhoj e nj procesi dezintegrimi dhe reformimi t strukturave politike pr shkak t shprbrjes s Federats Jugosllave dhe lindjes s shteteve t reja n vend t saj. Tensionet n Kosov, q prej viteve 70-t, kan pasur pasoja t drejtprdrejta mbi situatn politike n mbar Federatn e Jugosllavis. Politika e decentralizimit, e mishruar n Kushtetutn e Federats Jugosllave t vitit 1974, e cila liroi strukturat federale dhe zgjeroi autonomin e provincs s Kosovs dhe Vojvodins, zemroi nacionalistt serb,
61 Spastrimi etnik sht nj term pr t cilin nuk ka nj prkufizim prfundimtar ligjor apo politik. Ky term nnkupton shprnguljen me forc t nj grupi etnik t caktuar nga trojet e tij tradicionale pr shkaqe politike, por q jan t kamufluara nn petkun e prejardhjes etnike, gjuhsore apo nacionale t grupit n fjal. Shih: Klejda Mulaj, Ethnic Cleansing in the Former Yugoslavia in the 1990s: A Euphemism for Genocide?, in Steven Bla Vrdy and T. Hunt Tooley eds., Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe, Boulder: Social Science Monographs / Columbia University Press, 2003.
74
Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov ndrmori fushatn e centralizimit t Federats Jugosllave. N mars t vitit 1989, ai anuloi statusin e autonomis s Kosovs e Vojvodins, sikurse shkarkoi udhheqjen politike n Republikn e Malit t Zi, me qllim q t vendoste kontrollin ndaj ksaj republike. Kto manovrime u zbatuan relativisht shpejt dhe pa shum vshtirsi n Vojvodin dhe Mal t Zi, mbasi nj pjes e madhe e popullsis s tyre ishte serbe. Ndrsa n Kosov ajo u realizua prmes nj politike terrorizuese ndaj opozits shqiptare, heqjes s t gjitha t drejtave politike dhe kulturore t shqiptarve, gj q oi n nj konflikt t tejzgjatur dhe rnien e cilsis s jets pr shqiptart e Kosovs.65 Politika centralizuese, si dhe kriza ekonomike q pllakosi Federatn Jugosllave me pasojat e saj mbi republikat e veanta, sidomos mbi Kroacin e Sllovenin, u hapn rrug debateve t ashpra mbi t ardhmen e vet Jugosllavis. Mosmarrveshjet n lidhje me organizimin politik t republikave dhe t Federats, u bn shkak i shprbrjes s Federats Jugosllave dhe luftrave q kjo shprbrje shkaktoi n Slloveni, Kroaci dhe Bosnje-Hercegovin. Faza e tret e ksaj lufte, ajo n Bosnje, prfundoi me marrveshjen e Dejtonit n vitin 1995.66 Pr t prballuar shtypjen serbe, shpopullsis (Mark Almond, Europes Backyard War: The War in the Balkans, London: Mandarin, 1994, 205). 64 Philip J. Cohen, Serbias Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Foreword by David Rieasman. Number Two: Eastern European Studies, College Station: Texas A&M University Press, 1996, 116. Christopher Cviic, Remaking the Balkans, London: Pinter, 1995, 61-2. 65 Alex J. Bellamy, Human Wrongs in Kosovo: 1974-99, The International Journal of Human Rights, Special Issue, The Kosovo Tragedy: The Human Rights Dimensions, Vol. 4, Nos. 3/4, 2000, 112-3. 66 Pr shprbrjen e Federats Jugosllave, shih Lenard J. Cohen, Broken Bonds: Yugoslavias Disintegration and Balkan Politics in Transition, 2nd edition, Boulder: Westview Press, 1995. S. P Ramet, Balkan . Babel: The Disintegration of Y ugoslavia from the Death of Tito to the Fall of Miloevi, Fourth Edition, Boulder: Westview Press, 2002.
t cilt e perceptuan organizimin e ri politik si nj ndarje t territorit t kontrolluar nga serbt n tri pjes t veanta: Serbia dhe dy provincat autonome, Kosova dhe Vojvodina.62 Nacionalistt serb protestuan jo vetm kundr asaj q ata quajtn coptim t Serbis, por gjithashtu kundr politiks federale n lidhje me Serbin n fushn ekonomike, e cila, sipas tyre, ishte diskriminuese ndaj Serbis. Ata protestuan gjithashtu kundr politiks s ndjekur nga udhheqja e shqiptarve t Kosovs, q, sipas nacionalistve serb, keqtrajtonte serbt dhe synonte shkputjen e shqiptarve t Kosovs prej Jugosllavis.63 Pretendimet dhe ankesat e serbve u shprehn n mnyr m t qart n nj manifest t botuar n vitin 1986 nga disa intelektual t Beogradit. Ky manifest sht njohur si Memorandumi i Akademis Serbe t Shkencave dhe Artit. Ky dokument e paraqiste popullsin serbe si m t viktimizuarn e Jugosllavis. Sipas tij, vuajtjet e serbve krkonin kompensim, kufijt e Republiks s Serbis duhej t formuloheshin srish, me qllim q t gjith serbt e Jugosllavis t jetonin n shtetin serb, ka nnkuptonte nj Serbi m t madhe nga ajo ekzistuese.64 Kjo platform u adaptua nga udhheqsi serb i asaj kohe, Sllobodan Milloshevi, i cili
62 Victor Roudometof, Nationalism, Globalisation, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans, London: Greenwood Press, 2001, 214-5. 63 N Kosov, nacionalistt serb ankoheshin se serbt ishin t detyruar t linin Kosovn nn presionin e shqiptarve. Por faktet nuk e mbshtesin kt hipotez. Ndrsa rreth nj erek milioni shqiptar u detyruan t linin Kosovn mes viteve 1945 dhe 1966, largimi i serbve nga Kosova filloi vetm nga mesi i viteve 60-t. Statistikat e tetorit t vitit 1988 tregojn se n 15 vitet e mparshme 25.661 serb ishin larguar nga Kosova n krahasim me 250 000 shqiptar t larguar nga Kosova (James Gow, Legitimacy and the Military: The Y ugoslav Crisis, London: Pinter, 1992, 69). Pr m tepr, edhe pse shqiptart prbnin 90 pr qind t popullsis s Kosovs, ata kishin vetm 60 pr qind t vendeve t puns n provinc n krahasim me serbt, t cilt kishin 30 pr qind t vendeve t puns, edhe pse ata prbnin rreth 10 pr qind t
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
75
qiptart e Kosovs, ndryshe nga Sllovenia, Kroacia dhe Bosnja, ndoqn politikn e rezistencs paqsore, nn drejtimin e dr. Ibrahim Rrugovs, me shpres se kjo do t mundsonte mbshtetjen e komunitetit ndrkombtar ndaj shtjes s Kosovs. Megjithat, niveli i ult i dhuns n Kosov, t paktn n krahasim me Bosnjn n gjysmn e par t viteve 1990, ndikoi q komuniteti ndrkombtar ta spostonte shtjen e Kosovs pr n fund t agjends s tij politike. Vendimi pr mosprfshirjen e shtjes s Kosovs n bisedimet dhe marrveshjen e Dejtonit bri q shum shqiptar ta shikonin luftn si rrugn e vetme pr t trhequr vmendjen e komunitetit ndrkombtar mbi situatn n Kosov. Pr m tepr, njohja e Republiks Federale t Jugosllavis (Serbis, duke prfshir Kosovn dhe Vojvodinn, si dhe Malit t Zi) n vitin 1996, pa asnj kusht pr mbrojtjen e t drejtave t minoriteteve, apo pr rivendosjen e autonomis n Kosov (si dhe Vojvodins), e prforcuan perceptimin e shqiptarve se lufta prbnte alternativn e vetme pr zgjidhjen e shtjes s Kosovs.67 N t vrtet shfaqja e Ushtris lirimtare t Kosovs (UK), konfirmoi se politika e rezistencs paqsore nuk arriti ta mposhtte politikn shtypse t regjimit t Milosheviit, edhe pse lindja e UK-s i dha udhheqsit serb, t paktn prpara elektoratit t tij, argumentin pr t prshpejtuar spastrimin etnik t shqiptarve n Kosov.68 Nisur nga eprsia ushtarake e serbve n raport me UK-n, Milloshevii
Independent International Commission on Kosovo, Kosovo Report: Conflict, International Response, Lessons Learned, Oxford: Oxford University Press, 2000, 1, 56. Roland Dannreuther, War in Kosovo: History, Development and Aftermath, in Mary Buckley and Sally N. Cummings, eds., Kosovo: Perceptions of War and its Aftermath, London: Continuum, 2001, 18. 68 Pr Ushtrin lirimtare t Kosovs, shiko Chris Hedges, Kosovos Next Masters?, Foreign
67
nuk e vuri n dyshim mundsin e mposhtjes s UK-s. Por kjo e fundit kishte fituar mbshtetje dhe popullaritet t konsiderueshm ndr shqiptart e Kosovs. Zgjedhja e Vojislav Sheshelit n postin e zvendskryeministrit t qeveris serbe, n shkurt t vitit 1998, i shrbeu politiks s Millosheviit pr fillimin e fushats ushtarake kundr UK-s. 69 Shesheli, q tani sht n burgun e Hags, ka qen udhheqsi i Partis Radikale Serbe. Grupet paraushtarake t ksaj partie jan prgjegjse pr nj pjes t madhe t krimeve t tmerrshme q ndodhn n Bosnj. Pr m tepr, programi i ksaj partie q n vitin 1991 prfshinte shprnguljen e shqiptarve nga Kosova. Rreth vitit 1998, Milloshevii zbatoi planin e quajtur Operacioni i Potkoit t Kalit (Operation Horseshoe), me t cilin ai synonte t shkatrronte UK-n dhe t ndryshonte prfundimisht prbrjen etnike t Kosovs, me ann e shprnguljes s shqiptarve. Si shpjegojn dy akademik amerikan,
Ideja qendrore e ktij plani lidhej me zbatimin e taktiks guerile t Mao Ce Dunit, q konsistonte n tharjen e detit n t cilin notonin peshqit. N rastin e Kosovs, kjo do t thoshte boshatisje e fshatrave prej popullsis s tyre shqiptare, me qllim q lufttart dhe mbshtetsit e UK-s t mos kishin m mbshtetje e t izoloheshin. Sulmet e koordinuara do t prfshinin nj territor t gjer n formn e patkoit t kalit, nga verilindja n perndim dhe pastaj n juglindje t Kosovs70
Affairs, Vol. 79, No. 3, 1999. Tim Judah, A History of the Kosovo Liberation Army, in William Joseph Buckley, ed., Kosovo: Contending Voices on Balkan Interventions, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 2000, 108-115. 69 Independent International Commission on Kosovo, Kosovo Report, 54. 70 Ivo H. Daalder and Michael E. OHanlon, Winning Ugly: NATOs War to Save Kosovo, Washington D.C.: Brookings Institute Press, 2000, 58.
76
Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov sovranitetin e Republiks Federale t Jugosllavis, n formulimin e marrveshjes pati edhe element t pasakt, ndaj SOFA mund t interpretohej edhe si pushtim i Serbis, megjithse NATO e mohonte nj qllim t till, por koordinatort e bisedimeve t paqes t Britanis s Madhe dhe Francs theksuan se SOFA mund t ishte ndryshuar.72 Interesant sht fakti q Marrveshja mbi Statusin e Forcave (SOFA) sht prdorur gjithmon si pjes e fushats propagandistike serbe gjat operacionit t forcave aleate q NATO-ja ndrmori kundr Serbis. Por gjat bisedimeve t paqes n Franc, delegacioni serb nuk e ngriti shtjen e SOFA-s si nj penges ndaj vet marrveshjes. Beogradi kundrshtoi pjesn politike t marrveshjes s propozuar, at q parashikonte vetqeverisjen e Kosovs, prpara se SOFA t bhej subjekt i nj diskutimi t hollsishm. Kjo dshmon se Milloshevii kishte vendosur t testonte kredibilitetin e NATO-s prpara fillimit t bisedimeve t paqes dhe se ai nuk i mori seriozisht kto bisedime, duke mos besuar se NATO-ja do t ndrhynte ushtarakisht. Pr rrjedhoj Milloshevii mund t mos ket patur arsye pse t prpiqej t gjente nj zgjidhje diplomatike pr krizn n Kosov.73 Dshtimi i bisedimeve t paqes e shtyu Aleancn Perndimore t ndrmerrte ndrhyrjen ushtarake. Fatkeqsisht, fushata e bombardimeve t NATO-s, n pranvern e vitit 1999, pati nj pasoj negative t paparashikuar: prshpejtimin e veprimeve q synonte ti parandalonte. N vend q t trhiqej prpara ndrhyrjes s NATO-s, Milloshevii e prkeqsoi situatn. Ai nxiti zbatimin e operacionit t ashwww.parliament.the-stationary-office.co.uk/pa/ cm199900/cmselect/cmdfence/347/34708.htm>. 73 Ibid. Shiko gjithashtu Marc Weller, The Rambouillet Conference on Kosovo, International Affairs, Vol. 75, No. 2, April 1999.
N nntor t vitit 1998, m shum se 300 000 shqiptar t Kosovs ishin przn nga shtpit e tyre, ndrsa 50 000 t tjer rrezikonin jetn duke u fshehur npr male.71 Iniciativa diplomatike pr zgjidhjen e konfliktit dhe dshtimi i saj Me qllim q t zgjidhej konflikti n Kosov, u ndoq rruga diplomatike. Bisedimet e paqes u organizuan nga Grupi i Kontaktit (Contact Group), i prbr nga Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Britania e Madhe, Franca, Gjermania dhe Rusia. Kto bisedime u zhvilluan n Rambuje dhe Paris, n shkurt dhe mars t vitit 1999, me qllim q t mnjanohej prshkallzimi i konfliktit dhe t arrihej nj marrveshje pr vetqeverisjen e Kosovs, zgjidhje kjo q do t plotsonte krkesn e Republiks Federale t Jugosllavis pr integritetin territorial dhe n t njjtn koh do t prmbushte krkesn e shumics s shtypur n Kosov. Por n fund t bisedimeve delegacioni serb i refuzoi kushtet e marrveshjes s propozuar. N fakt ka patur reagime t ndryshme lidhur me aneksin B (Marrveshjen mbi Statusin e Forcave the Status of Forces Agreement, SOFA), t kapitullit 7 n lidhje me zbatimin ushtarak t neneve t Marrveshjes, t cilat lejonin lvizjen e trupave perndimore prgjat territorit t Republiks Federale t Jugosllavis, pa br diferencime midis provincs s Kosovs dhe pjess tjetr t shtetit serb. Si sht argumentuar edhe nga Komiteti i Mbrojtjes Britanike, n synimet e qeverive perndimore pr t prdorur nj terminologji q theksonte, gjithsesi,
71 World Refugee Survey, 1999, Washington D.C.: U.S. Committee for Refugees 1999, 1. 72 U.K. Defence Committee, Fourteenth Report, 23 October 2000, The Background to Military Intervention:Rambouillet, <http://
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
77
tuquajtur Potkoi i Kalit.74 Ai e konceptoi bombardimin e NATO-s jo vetm si problem, por edhe si nj mundsi pr ta rikonfiguruar prbrjen etnike t Kosovs, sidomos mbasi NATO-ja nuk parashikonte prfshirjen e trupave kmbsore. Tablon e ktij efekti e shpreh nj raportim i UNHCR-s i dats 5 maj 1999, sipas t cilit mbi nj milion e gjysm shqiptar t Kosovs ishin przn me forc nga vendbanimet e tyre, se mbi 600 vendbanime ishin shkatrruar pjesrisht, 300 fshatra ishin shkatrruar plotsisht, se ishin br pushkatime n mas n m shum se 70 qytete dhe fshatra dhe se m shum se 50 000 kosovar ishin raportuar si t zhdukur.75 Edhe pse NATO-ja fillimisht nuk mundi t ndalonte largimin e shqiptarve nga Kosova, pra t kufizonte aktet shprngulse t Serbis, ky rast i spastrimit etnik nuk mund ti atribuohet NATO-s. Megjithat, disa analist kan shprehur pikpamjen se NATO-ja sht prgjegjse pr spastrimin etnik t shqiptarve n Kosov derisa, sipas tyre, vetm mbas fillimit t fushats bombarduese shprngulja e shqiptarve u prshpejtua. Kta analist prpiqen t argumentojn se ndrhyrja e NATO-s ishte e panevojshme dhe se prania e monitoruesve t Misionit Verifikues n Kosov t OSBE-s do t kishte mjaftuar pr t kufizuar politikn shtypse t Beogradit.76 Kjo logjik sht, gjithsesi, problematike. Ashtu si argumenton edhe Ivo Daalder, ti veshsh NATO-s prgjegjsin pr spastrimin etnik t shqiptarve n Kosov do t thot t mos marrsh parasysh disa fakte historike themelore, si shtimin e trupave ushDaalder and OHanlon, Winning Ugly, pp. 92, 115. Shiko gjithashtu fjalimin e Dame Pauline NevilleJones in U.K. Select Committee on Foreign Affairs, Fourth Report, 23 May 2000, Did NATO misjudge Miloevis likely response in Kosovo to the bombing campaign?, <http://www.publications.parliament.uk/ pa/cm199900/cmselect/cmfaff/28/2811.htm>; dhe Peter Beaumont and Patrick Wintour, Miloevic and Operation Horseshoe, The Observer, 18 July 1999. 75 United States Department of State, Erasing History: Ethnic Cleansing in Kosovo, Washington
74
tarake serbe n Kosov, shtypjen e shqiptarve nn regjimin e Millosheviit, shpopullimin gradual t Kosovs nga banuesit e saj shqiptar, vazhdimin e sulmeve serbe kundr shqiptarve ndrkoh q monitoruesit civil europian ishin t pranishm n Kosov, analogjin (formn prsritse) t konfliktit n Kosov me at n Kroaci dhe Bosnje, synimin e Beogradit q t privonte UK-n nga baza e saj mbshtetse dhe mbuluese etj. Ivo Daalder sht, gjithashtu, korrekt tek thekson se ti veshsh NATO-s prgjegjsin e spastrimit etnik t shqiptarve n Kosov do t thot t ngatrrosh shpejtsin e nj veprimi me qllimin e ndrmarrjes s tij. Shpejtsia me t ciln forcat serbe vepruan kundr shqiptarve u rrit gjat fushats bombarduese t NATO-s, por qllimi i veprimeve serbe mbeti i njjt. Nse prpara fillimit t fushats ajrore trupat serbe e kishin bazuar shpejtsin e veprimeve t tyre n besimin se (si thot nj diplomat serb), nj fshat (i shpopulluar) n dit e mban NATO-n larg, me fillimin e bombardimit dhe me deklaratat e NATO-s se trupat kmbsore nuk do t prdoreshin, nuk kishte forc q mund t kufizonin politikn shtypse t Beogradit kundr shqiptarve n Kosov.77 Shqiptart nuk i braktisn shtpit e tyre pr shkak t ndrhyrjes s NATO-s, por pr shkak t nj politike serbe sistematike terrorizuese. Fushata ajrore e NATO-s mund ta ket prshpejtuar prkohsisht spastrimin etnik t shqiptarve, por regjimi i Millosheviit ishte i vendosur ti shprngulte shqiptart e Kosovs, n nj mnyr apo n nj tjetr. Vlen
D.C.: US Department of State, 5 May 1999, < h t t p : / / w w w. s t a t e . g o v. w w w / re g i o n s / e u r / rpt_9905_ethnic_ksvo_toc.html>. 76 Christopher Layne and Benjamin Schwarz, For the Record, The National Interest, No. 57, Fall 1999, 915. Jonathan I. Charney, Anticipatory Humanitarian Intervention in Kosovo, American Journal of International Law, Vol. 93, No. 4, 1999. 77 Ivo H. Daalder, NATO and Kosovo, The National Interest, No. 58, Winter 1999/2000, 113-116.
78
Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov NATO vendosi, m n fund, t prdorte luftn ajrore. Ndrhyrja e NATO-s u motivua nga faktor t ndryshm, si ishin nevoja pr t mnjanuar nj katastrof humanitare, pr t siguruar paqe dhe stabiliteti n rajon, pr t evituar pranin permanente t nj numri t madh refugjatsh n Europ, si dhe pr t ndshkuar autoritetet serbe pr politikn e tyre barbare t zbatuar n Kosov. Kjo lidhet, gjithashtu, edhe me vet kredibilitetin e NATO-s, e cila tashm ishte vn n krkim t nj roli t ri, n epokn e re mbas Lufts s Ftoht. T gjitha kto, s bashku, ndikuan n politikn e shteteve perndimore ndaj konfliktit n Kosov.81 Edhe pse veprimet e NATO-s nuk kishin vetm karakter humanitar, prsri terminologjia e t drejtave t njeriut u prdor n mnyr t spikatur nga udhheqsit perndimor pr t argumentuar nevojn e ndrhyrjes ushtarake n Kosov. N t vrtet, terminologjia e presidentit amerikan Bill Klinton, e kryeministrit britanik Tony Blair etj., dshmon se Aleanca Perndimore kishte edhe motivin e mbrojtjes dhe prhapjes se vlerave dhe normave perndimore n Ballkan. Ata e justifikuan ndrhyrjen e NATO-s me nevojn pr t mbrojtur vlerat e liris, t drejtn e ligjit, t drejtat e njeriut, si ndihmes pr t ndihmuar n krijimin e shoqrive t hapur etj. Ata i jan referuar gjithnj prvojs s Bosnjs dhe msimeve t nxjerra prej saj. 82
1999, 104, 107-8. 82 Si u shpreh presidenti Klinton: N Ballkan, mosreagimi prball brutalitetit thjesht fton m shum brutalitet Nse ne dhe aleatt tan e lejojm kt luft (n Kosov) t vazhdoj pa ndrhyrje, presidenti Miloshevic mund ta nnkuptoj hezitimin ton si nj licenc pr vrasje. Shiko fjalimet e presidentit Klinton dhe kryeministrit Ber <http://www.pbs.org/newshour/bb/europe/jan-june99/address_3-24.html> dhe <http://www.number-10.gov.uk/output/ Page1297.asp>.
t kujtohet se nj form pasive e spastrimit etnik ka ekzistuar n Kosov q prej vitit 1989, kur autonomia e saj u anulua nga Beogradi dhe kur shqiptart n trsi u hoqn nga puna dhe u privuan nga shrbimet mjeksore dhe shkolluese. N vitin 1993 rreth 400 000 meshkuj t rinj shqiptar u detyruan t mrgonin nga Kosova me qllim q t evitonin rekrutimin n ushtrin jugosllave dhe pjesmarrjen n luftn e Bosnjs. N vjeshtn e vitit 1998, rreth 300 000 shqiptar t tjer kishin braktisur shtpit e tyre, t detyruar nga sulmet e prqendruara serbe, t cilat prfshinin bombardimet e fshatrave dhe qyteteve.78 Motivet e ndrhyrjes s NATO-s kundr Serbis Lufta e NATO-s kundr Serbis u mbshtet n parimin se, pr shkak t shkeljes sistematike t t drejtave t njeriut ndaj shqiptarve t Kosovs, autoritet serbe kishin humbur t drejtn e kontrollit politik dhe territorial mbi Kosovn, sikurse edhe t drejtn pr t prfaqsuar popullsin e saj.79 Mbas lufts q u b n Bosnje ishte e qart se pr t ndaluar shtypjen serbe mbi shqiptart e Kosovs, pr t ndaluar konfliktin dhe pr t mbrojtur viktimat, Perndimi do t mbante ann e viktimave. Nj qndrim pasiv prball politiks barbare t spastrimit etnik nuk mund t tolerohej m gjat. 80 Rrjedhimisht pr t ndaluar shtypjen serbe t shqiptarve t Kosov,
78 Shifrat vijn nga Independent International Commission on Kosovo, Kosovo Report, 47, 74. 79 Marc Weller, Armed Samaritans, Counsel, August 1999, 20-22. Danreuther, War in Kosovo, in Buckley and Cunnings, eds., Kosovo, 13. 80 Dana H. Allin, NATOs Balkan Interventions, Adelphi Paper 347, Oxford and New York: Oxford University Press for the International Institute for Strategic Studies, 2002, 52. 81 Adam Roberts, NATOs Humanitarian War over Kosovo, Survival, Vol. 41, No. 3,
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
79
Operacioni i Forcave Aleate Operacioni i NATO-s filloi m 24 mars 1999, si nj fushat bombarduese e nj shkalle t ult, pr sa i prket madhsis s forcs dhe numrit t objekteve t sulmit. Ky operacion, i menduar si i shpejt, zgjati pr 78 dit. Edhe pse fillimisht sulmet ajrore t NATO-s nuk mundn t ndalonin spastrimin etnik t shqiptarve t Kosovs nga trupat serbe, n fund t veprimeve ushtarake t NATO-s shqiptart e shprngulur u rikthyen. Vetm mbas nj muaji nga prfundimi i fushats ajrore, m shum se nj milion shqiptar ishin kthyer n trojet e tyre n Kosov.83 Megjithat, disa vzhgues thon se lufta ajrore e NATO-s kishte nj strategji t mangt. N veanti sht kritikuar mnyra se si filloi operacioni Forcat Aleate, sepse, sipas vzhguesve, nuk u respektuan dy parime themelore t praktiks ushtarake: rndsia e surprizs dhe e fshehtsis s qllimit t veprimit.84 Deklarimi, madje q n fillim t fushats ajrore, se trupat kmbsore nuk do t prdoreshin, sikurse dhe shtimi i sulmeve ajrore, u dhan forcave serbe kohn dhe kushtet e nevojshme pr t prshpejtuar spastrimin etnik t shqiptarve. Gjithashtu, kritikt thon se fushata ajrore u nis me besimin se bombardimi do t vazhdonte jo gjat. Ky konkluzion i gabuar ishte nxjerr nga ndrhyrja n Bosnj. Por u nnvleftsua fakti se bombardimet mund t lejonin akte barbare t ndrmarra nga trupat serbe kundr shqiptarve n Kosov.85
83 Benjamin S. Lambeth, NATOs Air War for Kosovo: A Strategic and Operational Assessment, Santa Monica: Rand, 2001, 226. 84 Ibid. 85 Nicholas J. Wheeler, Saving Strangers: Humanitarian Intervention in International Society, Oxford: Oxford University Press, 2000, 268. Roberts, NATOs Humanitarian War over Kosovo, 109. Independent International Commission on Kosovo, Kosovo Report, 4, 86, 289.
sht fakt i njohur se, n prgjithsi, operacioni Forc e Paramenduar (Deliberate Force) q u realizua n Bosnje para bisedimeve t Dejtonit ishte operacion i kufizuar, q kishte si synim ndalimin e rrethimit t Sarajevs, ndryshe nga operacioni Forcat Aleate q u zbatua n Kosov, i cili kishte synime m ambicioze, prfshir kthimin e udhheqjes serbe n tryezn e bisedimeve, evitimin e spastrimit etnik t shqiptarve dhe rivendosjen e t drejtave t tyre. Operacioni Forc e Paramenduar n Bosnj ishte i kombinuar me trupa kmbsore t ushtris boshnjake dhe kroate, si dhe t rreth 10 000 trupave kmbsore t NATO-s. N Kosov, nga ana tjetr, edhe pse Ushtria lirimtare e Kosovs u fuqizua, sidomos nga fundi i operacionit Forcat Aleate, prsri ajo (UK-ja) ishte relativisht e vogl, e armatosur jo mire dhe q n nj vlersim t prgjithshm vshtir se mund ti prballonte trupat serbe.86 Megjithat, vshtirsit logjistike t operacionit Forcat Aleate nuk duhet t harrohen. Nj ushtri kmbsorsh e NATO-s krkonte minimalisht nj infrastruktur t prshtatshme. Rrugt e Shqipris s Veriut dhe ato t Maqedonis vshtir se e plotsonin kt kriter. Rritja dhe prshpejtimi i veprimtaris barbare t trupave serbe nuk lejonte koh pr ndrtim rrugsh. N kto rrethana, ndrhyrja ajrore e NATOs ofroi nj mundsi optimale kundr barbarizmit t ushtris serbe n Kosov. Megjithat, ndrhyrja e NATO-s sht kontestuar mjaft. Kjo sepse ajo ka ekspozuar boshllqet n ligjet ndrkombtare,
86 Lambeth, NATOs Air War for Kosovo, 182-4. Leurdijk and Zandee, Kosovo: From Crisis to Crisis, Aldershot: Ashgate, 2001, 61-2. Daniel L. Byman and Matthew C. Waxman, Kosovo and the Great Air Power Debate, International Security, Vol. 24, No. 4, 2000, 29-30. Jon C. Pevehouse, Joshua S. Goldstein, Serbian Compliance or Defiance in Kosovo? Statistical Analysis and Real-Time Predictions, Journal of Conflict Resolution, Vol. 43, No. 4, 1999, 539.
80
Konflikti dhe ndrhyrja humanitare e NATO-s n Kosov dhe nr. 1203), t kaluara nn kapitullin VII t karts s OKB-s, n t cilat Kshilli i Sigurimit prcaktonte se keqsimi i situats n Kosov rrezikonte paqen dhe sigurin rajonale, dhe krkonte q forcat serbe t ndalonin veprimtarin e tyre barbare. Bllokimi i nj projektrezolute (12 me 3 vota), q kritikonte veprimtarin e NATO-s, rezolut kjo e propozuar nga Rusia dy dit pas fillimit te bombardimeve, e rriti vlefshmrin e aktiviteteve t Aleancs.87 Disa jurist ndrkombtar kan sugjeruar se Rezoluta 1244 e Kshillit t Sigurimit s OKB-s, q finalizoi prfundimin e veprimeve ushtarake n Kosov, prbn nj pohim (edhe pse jo t drejtprdrejt), t faktit se veprimet e NATOs ishin t ligjshme. Thomas Frank, pr shembull, argumenton se, edhe pse Kshilli i Sigurimit nuk e miratoi q m par ndrhyrjen e NATO-s, bllokimi i nj rezolute q kritikonte kt ndrhyrje nnkupton se Kshilli i Sigurimit, n fakt, miratoi veprimet e NATO-s ndonse mbas ndrhyrjes.88 Megjithat, ekspertt e Komisionit t Pavarur Ndrkombtar mbi Kosovn kan deklaruar se veprimet e NATO-s nuk kishin mbshtetje ligjore t plot derisa ndrhyrja ushtarake nuk ishte miratuar nga Kshilli i Sigurimit i OKB-s. Ky Komision, megjithat, konkludoi se ndrhyrja e NATO-s ishte legjitime (e arsyeshme), pasi diplomacia nuk arriti t zgjidhte nj konflikt q rrezikonte t destabilizonte rajonin e Ballkanit, duke krijuar kshtu dy mundsi: t nj indiference t plot, ose t ndrhyrjes ushtarake nn drejtimin e NATOs. Edhe pse operacioni Forcat Aleate lejoi keqsimin e prkohshm t kushteve jetsore t shqiptarve t Kosovs, ndtervention, 225. Shiko po ashtu Louis Henkin, Kosovo and the Law of Humanitarian Intervention, American Journal of International Law, Vol. 93, No. 4, 1999.
n lidhje me legjitimitetin e vet ndrhyrjes. Ajo nxori n pah mosprputhjen e parimeve q mbrojn integritetin territorial t shteteve dhe ndalojn ndrhyrjen e forcs ushtarake pr qllime t tjera ve vetmbrojtjes, n nj an, dhe atyre q synojn t mbrojn t drejtat e popullsive t shtypura brenda shteteve, n ann tjetr. E drejta ndrkombtare, e mishruar n Kartn e Organizats s Kombeve t Bashkuara t vitit 1945, ndalon zbatimin e forcs nga shtetet, me prjashtim t rasteve t vetmbrojtjes ose kur nj organizat rajonale ndrhyn ushtarakisht me plqimin e Kshillit t Sigurimit t OKB-s. Megjithat, Karta e OKB-s, ndonse ndalon prdorimin e forcs (me prjashtim t dy rasteve t lartprmendura), prsri nxit mbrojtjen e t drejtave dhe lirive themelore t njeriut. Megjithat, lidhja midis ndrhyrjes humanitare dhe mbrojtjes se t drejtave t njeriut sht e shprehur jo qart n kartn e Kombeve t Bashkuara dhe nuk reflekton plotsisht evoluimin e normave ndrkombtare q prej prfundimit t Lufts s Dyt Botrore. Edhe pse ndrhyrja e NATO-s nuk prputhet plotsisht me nenet e karts s OKB-s, kjo ndrhyrje u b e mundur mbasi Kshilli i Sigurimit t OKB-s nuk ra dakord mbi nj reagim t bashkrenduar pr krizn n Kosov. Sistemi i vetos n Kshillin e Sigurimit t Kombeve t Bashkuara ka ngjallur mosmarrveshje rreth ligjshmris s operacionit Forcat Aleate, mbasi kundrshtimi i Rusis dhe Kins pr t mbshtetur ndrhyrjen e NATO-s bri t pamundur autorizimin e ksaj ndrhyrjeje nga Kshilli i Sigurimit. N kto rrethana, NATO-ja e justifikoj prdorimin e forcs mbi bazn e rezolutave t mparshme t Kshillit t Sigurimit (nr. 1160, nr. 1190
Shiko Wheeler, Saving Strangers, 275-281. Thomas M. Frank, Legal Interpretation and Change in the Law of Humanitarian Intervention, in Holzgrefe and Keohane eds., Humanitarian In88 87
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
81
rhyrja e NATO-s bri t mundur zmbrapsjen e spastrimit etnik prej strukturave shtypse policore dhe ushtarake serbe, si dhe lirimin e shumics s popullsis s Kosovs prej nj shtypjeje t gjat dhe t ashpr. N kt drejtim, veprimet e NATO-s reflektuan frymn e Karts s Kombeve t Bashkuara n lidhje me mbrojtjen e popullsive t shtypura dhe subjekt t abuzimeve flagrante.89 Megjithat, mbrojtja e pakicave t shtypura mund t kishte shkuar edhe m tej. Pamundsia e NATO-s q t parandalonte eksodin e popullsis serbe nga Kosova, n fund t fushats s bombardimit e n vijim, ka zbehur disi rolin e ndrhyrjes humanitare t Aleancs. Pr m tepr, dhuna e marsit t vitit 2004 sht par si nj paralajmrim i mundsis s riaktivizimit t konflikteve n Kosov. Madje vet situata politike dhe ekonomike n Kosov prbn elsin e enigms mbi rishfaqjen e nj konflikti t mundshm. Shtat vjet mbas prfundimit t veprimeve ushtarake t NATO-s, statusi i Kosovs mbetet ende i paprcaktuar zyrtarisht. Ndrkaq, sipas burimeve t ndryshme, Kosova sht zhytur n varfri. Mjafton t prmendim faktin se niveli zyrtar i papunsie sht 60 pr qind. Deri tani, ndihma financia-
re ndrkombtare e nevojshme pr t mkmbur ekonomin dhe forcuar paqen sht vlersuar si e pamjaftueshme. Msimi i nxjerr n kto rrethana sht se n nj rajon t Europs, n t cilin paqja dhe stabiliteti nuk jan ende t sigurta, fuqit perndimore nuk duhet t shmangin prgjegjsin e tyre. Ndryshe ato rrezikojn t komprometojn edhe angazhimet e tyre t mparshme si dhe perspektivn e rajonit pr paqe e siguri. Si prfundim Ndrhyrja humanitare nuk duhet t mbshtetet mbi nj koncept negativ t paqes.90 Rezultati i ndrhyrjes humanitare sht funksion i angazhimit afatgjat t palve ndrhyrse, me qllim q vendi t rindrtohet n mnyre t till q pengon rishfaqjen e armiqsive. Respektimi i t drejtave t njeriut nnkupton ekzistencn e institucioneve demokratike, t drejtn e ligjit, dhe nj shoqrie t hapur, arritje kto q krkojn koh, burime materiale dhe vizione t qarta. N mungese t tyre, ndrhyrja humanitare sht, n rastin m t mir, gjysma e puns. N rastin m t keq, ajo lejon prsritjen e kushteve q u hapin rrug konflikteve t mtejshme.
89 Independent International Commission on Kosovo, Kosovo Report, 4, 163, 169, 186, 289. 90 Klejda Mulaj, Rethinking Humanitarian Intervention in Bosnia and Kosovo: Lessons to be Learned, Mediterranean Journal of Human Rights, Vol. 9, No. 2, 2005. Ndalimi i lufts, apo i veprimtarive ushtarake, nnkupton nj koncept negativ t
paqes, mbasi kjo lloj paqje nuk sht e sigurt ngaq vendi sht i parikuperuar nga shkatrrimet e lufts nga ana ekonomike, sociale apo emocionale. Koncepti pozitiv i paqes nnkupton nj paqe t qndrueshme, ku zhvillimi ekonomik dhe shoqror i nj vendi sht i till q garanton stabilitetin dhe sigurin e popullsis s tij.
Fatos Tarifa, Lek Sokoli
Lek Sokoli, Ilir Gdeshi
Mendimi Sociologjik Shqiptar (1986 -2006)

Bibliografi Me nj koment nga Jay Weinstein Instituti i Sociologjis, 2006
Trafikimi Rasti i Shqipris

Redaktore: Elda Sokoli Instituti i Sociologjis & Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, 2006
Lek Sokoli
Lek Sokoli
Sociologjia dhe jeta e prditshme (Sociologji publike, I)

Redaktore: Dorina Topollaj Instituti i Sociologjis, 2006
Analiza sociologjike
Redaktor: Sejdin Cekani Instituti i Sociologjis, 2006
ZIGMUND FROJDI, TEORIT

DHE METODA E TIJ E STUDIMIT DHE E KURIMIT
(N 150-VJETORIN E LINDJES)
LEK SOKOLI - Instituti i Sociologjis, Tiran
N vend t hyrjes: Frojdi ose filozofi imoral Kaluan 150 vjet nga koha kur lindi Zigmund Frojdi (Freud Sigmund), themeluesi i psikanalizs. N Austri viti 2006 sht shpallur viti i Frojdit dhe i Moxartit. N Angli, nga muzeu Frojd n Londr dhe institucione t tjera akademike, jan zhvilluar veprimtari t shumta pr nder t tij. Kshtu edhe n vende t tjera t Europs e m gjer. Kur vendosa t shkruaja pr Frojdin, n kt prvjetor t lindjes s tij, m erdhi n mendje nj ndr profesort e mi t filozofis, t cilin, rreth 20 vjet m par, n nj kurs pasuniversitar t filozofis, e pyetm pr Frojdin. Profesori yn ishte njhersh bashkautor i t vetmit libr mbi frojdizmin e neofrojdizmin t botuar deri ather1 n Shqipri. Frojdi, - tha ai n thelb, - ishte nj pseudoshkenctar liberal, sipas t cilit njeriu udhhiqet n jet nga instinktet dhe jo nga arsyeja, logjika. Pran1 Riska, Viktor; Zoto, Kleanthi. 1974. Neofroidizmi-nj nga bazat teorike t liberalizmit borgjez. Tiran: 8 Nntori
daj t gjith imoralt e kan at idhull. Ai sht filozofi i tyre. Kjo ishte, pak a shum, prgjigjja q dha profesori yn i mir i nj filozofie t keqe (t paktn t njanshme), pak vite para se perandoria e tabuve t binte edhe n Shqipri. Ai, sigurisht, nuk mund t dilte jasht vlersimit shkencor zyrtar, sipas t cilit Frojdi
hoqi dor krejtsisht nga metoda shkencore n studimin e dukurive psikike dhe krijoi nj teori artificiale e krejt subjektiviste, q njihet me emrin psikanaliz, thelbi i s cils qndron n shkputjen e psikiks s njerzve nga shkaqet dhe kushtet e jets materiale2
Ky ishte Frojdi q na ishte prezantuar para 1990-s: nj teoricien reaksionar, madje edhe luftnxits, derisa pr t thuhej se:
edhe luftn e shikonte si nj fenomen t natyrshm e t domosdoshm pr njerz2 Fjalori i flozofis. 1982. Tiran: SHB 8 Nntori, fq. 147
84
Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit se psikika dhe vetdija nuk jan e njjta gj, se e pandrgjegjshmja luan rol t rndsishm n personalitetin e njeriut dhe, prgjithsisht, n t gjitha proceset e zhvillimit shoqror etj., etj. Kuptohet se sa t mirpritura mund t ishin ato n nj vend ku ideologjia ishte e gjithpushtetshme, ku logjika apo arsyeja mund t kishin vetm nj koordinat referimi, vijn apo direktivn e bazuar n nj sistem, marksizmin. Madje as n marksizmin si i tr, por n pjes t veanta t tij, shpesh t shkputura nga e tra, nga konteksti i prdorur nga formuluesit e tij, pra n nj marksizm shqiptarenverist (Sokoli, 2006b). Por le t shohim tani se kush sht Zigmund Frojdi i vrtet, astet m t rndsishme t jets s tij, veprat dhe teorit kryesore t tij. Kush sht Zigmund Frojdi? Edhe kur shkolla e psikanalizs kishte vetm nj njeri, themeluesin e saj, ajo ishte shkoll... Frojdi sht nj ndr figurat m prestigjoze t disa shkencave njhersh: filozofis, psikologjis, sociologjis dhe mjeksis, sidomos nj dege t saj, si sht psikiatria. Asnjra nga kto shkenca nuk mund t mendohet m e t kuptohet pa Frojdin. Frojdi vendosi n qendr t teorive t tij t pandrgjegjshmen dhe e analizoi at n dinamikn e saj, n shklqimin dhe perversitetet e saj, n marrdhnie me simotrat e saj, n loj, n luft e n paqe me to. Kjo gjetje origjinale u dha shkencave sociale nj dimension t ri, nj koordinat t re n rrugn e njohjes dhe interpretimi shkencor t realitetit social. Frojdi pasuroi vet fjalorin e shkencave sociale. Edhe kur shkolla e psikanalizs kishte vetm nj njeri, themeluesin e saj, ajo ishte nj
Akademis t Shkencave, fq. 1564.
imin, sepse instinkti agresiv ose shkatrrues vepron n do qenie t gjall. (shih, pr shmbull: Neofrojdizmi, fq. 43).
Emri dhe vepra e Frojdit lidhet me psikanalizn, e cila, sipas Fjalorit t Shqipes s Sotme, botimi vitit 19803, shpjegohej:
Teori idealiste n psikologjin borgjeze, q e shkput psikikn nga kushtet e shkaqet materiale dhe gjendjen psikike e veprimet e njerzve i sheh si shfaqje t pasioneve e t instinkteve t pandrgjegjshme; nj nga rrymat e filozofis s sotme borgjeze, q e shpjegon n mnyr idealiste e irracionale ndrgjegjen e njeriut, si dhe gjith zhvillimin e shoqris njerzore.
Gjat regjimit komunist, si mund t kuptohet nga citimet e msiprme, Frojdit nuk iu dha kurr viz hyrse pr n Shqipri. Psikanaliza frojdiane u ndalua sikurse edhe shkollat e tjera t mendimit, si strukturalizmi, fenomenologjia etj., etj. Veprat e Frojdit nuk u prkthyen n shqip. Ato u ndaluan, si u ndalua botimi i thuajse t gjitha veprave t etrve t mdhenj t filozofis e sociologjis: Platonit, Aristotelit, Hegelit, Fojerbahut, Sartrit, Maks Veberit, Durkheimit, Simelit, Paretos, K. Poperit, Millit, Parsonsit etj., etj, duke dhn nj shembull gati unikal n bot (Sokoli, 2002: 10). Pra, ne shqiptart i hodhn tej veprat e Frojdit ende pa i patur. Dhe pr do profesor q shpjegonte filozofi n katedrat e asaj kohe, Frojdi nuk mund t ishte vese nj filozof imoral. Ky etiketim ishte brenda logjiks s kohs. Nuk mund t cilsohej ndryshe autori i teorive t uditshme mbi jetn seksuale t njeriut (2004e: 6894), n nj vend ku fjala seks thuajse nuk kishte prdorim publik. Nuk mund t cilsohej ndryshe, gjithashtu, ai q solli n botn shkencore pohimin tjetr trondits,
3
Fjalori i Gjuhs s Sotme Shqipe. 1980. Botim i
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
85
shkoll e vrtet, nj ndr shkollat e mendimit mbi shoqrin. Zigmund Frojdi lindi n Freiburg (sot Pribor) t Moravis (ish-Perandoria e Austro-Hungaris), m 6 maj t vitit 1856. Familja herreje Frojd ishte nj familje e mesme borgjeze. Babai, tregtar leshi, ishte nj burr i zgjuar dhe i shquar pr sens humori. E ma, nj grua e kndshme, ishte gruaja e dyt e babait, 20 vjet m e re se ai. Ajo ishte 21 vje kur lindi djalin e saj t par, Zigmundin. Pas katr vjetsh, m 1860, familja Frojd u vendos n Vjen. Frojdi, nj fmij i jashtzakonshm, gjithnj i pari i klass, studioi pr mjeksi, deg n t ciln u diplomua n vitin 1881. Po at vit filloi pun si mjek n Vjen. Pas nj stazhi katrvjear pune n spital, koh n t ciln ai kishte hyr n kontakt me realitetin e vuajtjeve psikike, Frojdi u b Privadtdozent, i specializuar pr smundjet nervore. Po n at vit, shkoi n Paris pr leksione n klinikn e famshme t J.M. Charcot (Sharko). Kjo prfaqson njhersh nj prvoj pune hulumtuese jasht kufijve laboratorik. Frojdi u ndikua mjaft nga Sharko, i cili mendonte se neurozat dhe veanrisht histeria jan smundje psikike pa dmtime organike. N vitet 1895-1897, Frojdi, duka punuar n Vjen me Brauerin (Joseph Breuer), arriti shrimin e nj histerie nprmjet zbulimit t s kaluars s pacientit me an t gjumit hipnotik dhe ndrgjegjsimit t tij pr shkakun e lindjes s shokut emocional, t shkaktuar nga nj ngjarje e jets seksuale. N vitin 1900 botohet Interpretimi i ndrrave, vepra e par e Frojdit. Ajo sht cilsuar si nj vepr vendimtare dhe q (ndoshta) prfaqson shprehjen m t lart t teorive t tij (Bompiani, 1990: 128). N vitin 1901 u publikua Psikopatologjia e jets s prditshme, ndrsa n vitin 1905 u botua Tri ese mbi teorin e seksualitetit, n t ciln Frojdi shpalosi teorin e seksualitetit gjat fmijris.
N vitin 1908, tashm i pranuar si pik referimi e nj shkolle t vrtet, Frojdi organizoi Kongresin e Par Ndrkombtar t Psikanalizs, ndrsa n vitin 1910 themeloi Shoqatn Ndrkombtare t Psikanalizs. Po n at vit u botua Pes leksione mbi psikanalizn. Vitet 1911-1913 shnojn kohn kur Frojdi u nda nga Adleri (18701937), i cili zvendsoi komplekset strukturore t fmijris me konstitucionin organik, si dhe nga Jungu (1875-1961), q zvendsoi nocionin e impulseve me nocionin fetar t mitit. Kjo periudh prkoi me afrimin e Lufts s Par Botrore. N kto rrethana Frojdi zgjeroi sfern e veprimtaris krkimore dhe filloi t merrej me dukuri disi larg psikologjis individuale t lvruar deri ather. Ai shkruan vepra t antropologjis, si Totem e tabu, t letrsis, artit, psikologjis s masave, t besimit fetar, psikologjis s jets s prditshme (2004a) apo n prgjithsi t qytetrimit. N vitin 1920 Frojdi kundrshtoi Vilhelm Rajhun (18971957), i cili i vishte agresivitetit kolektiv nj origjin seksuale. N vitin 1922 botohet vepra e Frojdit Prtej parimit t knaqsis. Koncepti i tij mbi dinamikat e personalitetit, n t ciln thekson t ashtuquajturn teori t mendjes, nnvizohet n veprn Uni dhe Id-i, botuar n vitin 1923. M 1924 Frojdi u nda nga Oto Rank (1884-1939), q prcaktoi origjinat e neurozave n lindje, madje edhe para lindjes. N vitin 1927 botohet E ardhmja e nj iluzioni. M 1929 Frojdi u nda edhe nga Sandor Ferenczi (1873-1933), pr t njjtat motive si me Oto Rankun. N vitin 1930, vit n t cilin Frojdi mori mimin Gte, u botua vepra e tij Qytetrimi dhe paknaqsia ndaj tij. Frojdi nuk i shptoi persekutimit pr shkak t origjins s tij hebreje. Qysh n vitin 1933 nazistt dogjn veprat e tij. Ndrsa m 1938, kur trupat naziste pushtuan Vjenn, Frojdi u arrestua dhe u mbajt n burg derisa t gjith librat e tij
86
Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit Ndryshe nga paraardhsit, Frojdi nuk e zhvilloi krkimin shkencor n laborator t psikologjis. Ai u larguar nga mjedisi tradicional akademik dhe studioi rregullimet mendore me an t vzhgimit klinik t drejtprdrejt. Ai nuk e ndau punn si mjek psikiatr (madje edhe kirurg), nga krkimi shkencor. Ai kuronte, shpjegonte, prgjithsonte. Frojdi konstatoi se mendimet e pacientve, dshmit e tyre mbi ngjarje t ndryshme t prjetuara, shpjegimi prej tyre i ndrrave etj., dukej sikur formonin disa struktura t rregullta t lidhura me gjendjen e tyre emocionale. Dalngadal ai arriti n prfundimin se prvojat e fmijris s hershme, sidomos ato q lidhen me formimin seksual t individit, ndikojn mbi personalitetin dhe, shpesh, prbjn bazn e gjendjes emocionale n mosh t rritur. Sipas Frojdit personaliteti sht si nj ajsberg, t cilit vetm maja i del mbi uj. Ajo pjes e personalitetit pr t ciln ne, n jetn e prditshme, jemi t vetdijshm (pjesa mbi uj ose maja e ajsbergut), prfaqson mendjen e ndrgjegjshme. Por nn uj sht shumica (sipas Frojdit deri 6/7 e mass s tij). Kjo, nga ana e saj, prfaqsohet nga mendja e parandrgjegjshme dhe ajo e pandrgjegjshme. Ai argumentoi se psikikja dhe vetdija nuk jan identike. Sipas tij personaliteti psikik4 sht mendja e ndrgjegjshme (vetdija), plus mendja e parandrgjegjshme plus mendja e pandrgjegjshme. E para, e ndrgjegjshmja, prbn gjithka pr t ciln ne jemi t vetdijshm n nj ast t dhn. Me fjal t tjera ajo prmban ndjenjat, mendimet, kujtimet, perceptimet etj., q ne kemi. Elementi i dyt, e parandrgjegjshmja, t ciln Frojdi e quan ndryshe kujtes e mundshme (available memory), prmban nj material apo informacion latent (t fshehur), por gjithsesi nj material q mund t trhiqet e t
(shih: Hyrje n psikanaliz. 2005a, Vll. 3, fq. 68-95).
t pabotuar u dogjn. Pas disa javsh, ai u vendos n Londr. Zigmund Frojdi vdiq n Londr n vitin 1939, n moshn 83-vjeare. N vitet 1940-52 u botua n Londr Gesammelte Werke, n 18 vllime, pr t vijuar me botime e ribotime t tjera t pafundme t veprave t tij. Psikanaliza si teori mbi personalitetin Frojdi sht themeluesi i psikanalizs, n dykuptimsin e saj: si teori ose si sistem intelektual, por dhe si metod psikoterapie. Psikanaliza sht e para teori sistematike dhe e prgjithsuar mbi personalitetin, q prfshin ndikimet e pandrgjegjshme, ndrrat, seksualitetin, nxitjet instinktive etj. Frojdi punoi sidomos pr t zbuluar ndikimin e mendjes s pandrgjegjshme n mendjen njerzore. Ndryshe nga shumica e teorive t tjera mbi sjelljen njerzore, psikanaliza e Frojdit ka kaluar npr filtra akademik, shkencor e profesional, pr tu br pjes e fjalorit jo vetm shkencor, por edhe t njeriut t zakonshm (Pettijohn, 1996: 392). Psikanaliza, si metod e analizs s personalitetit, synon t trajtoj neurozat, komplekset dhe, n prgjithsi, shqetsimet nervore me origjin psikologjike (Zhylia, 1994: 351). N mnyr t qart kjo teori sht prezantuar nga autori i saj n nj cikl prej 35 leksionesh t mbajtura n klinikn psikiatrike t Vjens, n vitet akademike 1915-16 dhe 1916-17. Ato jan prmbledhur n tri vllime t Hyrje n psikanaliz (2004d; 2004e; 2005a) n t cilat Frojdi shpjegon e zhvillon m tej idet themelore t psikanalizs, t formuluar n traktate shkencore t mparshme, t botuara n vendin e tij, sikurse n Franc, Holand etj., pas vitit 1900, sidomos n vitet 1913-15.
4 Ndarja e personalitetit psikik sht titulli i leksionit t 31-t t Frojdit mbi psiknalizn
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
87
dal n siprfaqe relativisht leht, kryesisht prmes prqendrimit. Ve tyre, sipas Frojdit, ka edhe nj prbrs t tret, m t largt ose m n thellsi. Kjo sht e pandrgjegjshmja. N t flen ose shtypen frika dhe kujtimet e hershme, kryesisht t pakndshme t lidhura me trauma etj. Ky material nuk mund t trhiqet, pra t dal mbi uj me lehtsi. Por n rrethana t caktuara ai mund t aktivizohet. Si vren Boeree (2006) e pandrgjegjshmja prbn te Frojdi burimin e motivacionit t njeriut. Realiteti psikologjik frojdian nis pikrisht me kt element. Organizmi pr mbijetes dhe riprodhim krkon plotsimin e disa nevojave biologjike: pr t shuar urin, etjen, pr t mposhtur dhimbjet, si dhe pr seks. Prmes sistemit nervor, nevojat organike prkthehen n motivime t veprimtaris s individit. Kalimin nga nevoja n dshira Frojdi e ka cilsuar si proces primar.
Por ky proces nuk zhvillohet n mnyr lineare, pa pengesa. Id-i (dshirat, shih m posht), kan barriera (tabu), trsin e t cilave Frojdi e ka pagzuar me emrin Mbiuni. Gjykatsi realist, sipas Frojdit Uni, dgjon palt (njra thot dua, ndrsa tjetra duhet), dhe vendos ktej ose andej, pra vendos pr plotsim ose frenim. Kt marrdhnie, q sht nj marrdhnie problem-zgjidhje, Frojdi e cilsoi me emrin proces sekondar. Frojdi ka prpunuar kshtu nj teori, e cila sidoqoft sht vazhdimisht n evolucion, parimet e s cils mund ti parashtrojm kshtu: 1. Aparati psikik prbhet nga tre instanca apo element q prbjn tre koncepte t teoris s tij: Id-i, Uni dhe Mbiuni. Id-i (nj premr asnjans i latinishtes), prmban nxitje kafshrore instinktive dhe t pandrgjegjshme. Sipas Frojdit, id-i vepron sipas parimit t knaqsis dhe sht i pranishm q n lindjen e njeriut. Me nj
88
Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit N kt proces fmijt duhet t zgjidhin kompleksin e Edipit (djemt) dhe t Elektrs (vajzat). Nse kto komplekse nuk zgjidhen, individi do t ket vshtirsi n mosh t rritur, sidomos n marrdhniet me seksin e kundrt. Fazat e rritjes Frojdi i konsideron me rndsi t jashtzakonshme pr personalitetin e njeriut. Pr zhvillimin e teorive t tij, Frojdi analizoi jo vetm aspekte t ndryshme t jets s prditshme (shih: Psikopatologjia e jets s prditshme, 2004a), por edhe gjumin e sidomos ndrrat etj. Ai thot (2004d: 80-81):
Gjumi sht gjendja n t ciln un nuk dua t di asgj pr botn e jashtme e ku interesi im pr t shuhet N gjum ne kthehemi n nj gjendje n t ciln ndodheshim para se t vinim n jet, domethn kur ishim n barkun e nns. Duket sikur ne t rriturve na kan mbetur n kt bot vetm dy t tretat, ndrsa nj e treta ende nuk ka lindur.
fjal t vetme id-i mund t shprehej me dua. Ndrsa Mbiuni prbhet nga trsia e parimeve (ndalesave, tabuve) morale, nga vlerat shoqrore e familjare q i jan ushqyer personit. Pra ai prfaqson aspektet morale t tij dhe sht m shum idealist se realist. Por ai sht n nj mas t madhe e pandrgjegjshmja dhe frenon dshirat e id-it. Mbiuni mund t shprehet me duhet. Prbrsi i tret i trekndshit frojdian sht Uni, q vepron n baz t parimeve t realitetit. Ai mund t shprehet me fjaln mund. Uni ka detyr t zgjidh konfliktin midis palve, midis impulseve dhe realiteteve, midis id-it dhe mbiunit . Pra ai ka funksion vetvrojtimi, si pjes e veprimtaris gjyqsore t ndrgjegjes (Frojdi, 2005a: 72). Raportin midis unit dhe mbiunit Frojdi e ka prdorur jo vetm n studimin e sjelljes individuale, por edhe n studimin e psikologjis s turmave (2004b). 2. Sipas Frojdit, personaliteti i njeriut sht rezultat i ndrveprimit t ktyre tri forcave. Ndrveprimi i tyre mund t oj edhe n konflikt. Id-i, pr shembull, krkon knaqsi t menjhershme. Mbiuni krkon t frenoj dhe mund t frenoj. Ndrsa uni mund t mos prshtat n mnyr t knaqshme subjektin (id-in) me mjedisin (mbiunin). Ather mund t shkaktohen rregullime t sjelljes: regrese, neuroza, ankthe, impulse agresive, komplekse, krime etj., etj. Ndonjher kto konflikte midis ktyre forcave ndrluftuese jan t mdha, ndaj duhen prdorur mekanizma mbrojtse ose terapi. Jo vetm t shpjegojm, por edhe t parandalojm, madje edhe t kurojm. Ky sht parimi frojdian i dy anve t s njjts medalje, psikanalizs: si teori dhe si terapi. 3. do sjellje, sipas Frojdit, synon t shtyp at q vjen nga parimi i knaqsis. Por bota e jashtme imponon kushte q duhen pasur parasysh (parimi i realitetit). Prvojat gjurmlnse kan prirje t riprodhohen, t riprsriten. Frojdi e studioi kt ndrveprim n fazat e ndryshme t procesit t rritjes (shih, psikologjia fminore, 2005b).
Gjumi lidhet me ndrrat, t cilat jan mnyra t reagimit (sigurisht t pandrgjegjshm), t shpirtit ndaj ngacmimeve q veprojn n gjum. Edhe termi ndrra me sy hapur (fantazit), thot Frojdi, e kan marr kt emr nga lidhja me realitetin. Idet e tij prbjn edhe sot themelin e psikanalizs, n t gjitha variacionet e veta (Tarifa & Sokoli, 1998: 184). Ndikimi i tij, i drejtprdrejt apo qoft edhe i trthort, n psikologjin dhe sociologjin moderne ka qen mjaft i madh. Psikanaliza si terapi: e para sht fjala Frojdi nuk ishte vetm nj studiues akademik i sjelljes njerzore. Ai sht marr edhe vet me kurimin e pacientve neurotik. Psikanaliza frojdiane sht edhe terapi. Si e till ajo nnkupton nxitjen e pacientve pr t folur lirshm pr jetn e tyre, sidomos pr at q ata mbajn mend nga prvojat shum t hershme t jets s tyre. Frojdi ka shpjeguar me shum durim
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
89
dhe thjeshtsi ndryshimin midis psikanalizs si teknik shrimi t smundjesh dhe mjeksis klasike. Sipas tij, n psikanaliz gjithka sht krejt ndryshe nga mjeksia. N mjeksi gjrat shihen me sy. Pedagogu i mjeksis sht si nj guid q shpjegon n nj muze, ndrkoh q njerzit hyjn vet n kontakt me objektet. N psikanaliz, prkundrazi, nuk bhet asgj ve kmbimit t fjalve midis pacientit dhe mjekut. Pacienti flet, tregon prjetimet e vjetra dhe mbresat e reja, ankohet, shpreh dshirat dhe ndjenjat e veta. T afrmit e t smurve, theksonte ai, nuk do t ln asnjher rast pa hedhur thumbin se si mund t mjekohet nj i smur vetm me biseda. Por Frojdi argumentonte (2004d: 9-10):
Dikur fjalt ishin si magji. Edhe tani fjala, n shumicn e rasteve, e ka ruajtur forcn e vet udibrse. Me fjal nj njeri mund ta bj t lumtur tjetrin ose ta trishtoj at; me fjal msuesi u prcjell njohurit e veta nxnsve; me fjal oratori trheq dgjuesit dhe ndikon n formimin e tyre. Fjalt ngjallin efekte dhe jan nj mjet universal i ndikimit t njerzve mbi njri-tjetrin.
vullnet t hekurt. Ai fitoi fillimisht prkrahjen e nj grupi t vogl studiuesish, si Jung dhe Adler, t dy t destinuar pr t kontribuar n fushn e psikanalizs. Por edhe ata u ndan nga Frojdi dhe pas vitit 1911 do t formulonin teorit e tyre psikologjike (jo psikanalitike) mbi personalitetin (i pari sht autor i psikologjis analitike, i dyti i psikologjis individuale), t cilat ndryshojn nga ajo e Frojdit n shum drejtime themelore (Sokoli, 2006c). Por kritikat ndaj psikanalizs nuk e befasuan autorin e saj. Frojdi i kishte parashikuar dhe, n njfar mnyre, i justifikonte ato. Nga vet natyra e saj, psikanaliza ishte e destinuar t prodhonte kundrshtar, si t thuash n mnyr instinktive. Gjat prezantimit t psikanalizs s tij, Frojdi i drejtohej auditorit kshtu (2004d: 10-11):
I gjith drejtimi i formimit tuaj t mparshm, e gjith mnyra juaj e zakonshme e t menduarit do tju bj kundrshtar t psikanalizs. Dhe do tju duhet shum pr ta mposhtur kt qndres instinktive.
Pr fat t keq, n Shqipri psikanaliza si terapi sht ende e pazhvilluar. Bashk me psikanalizn si shkenc u hodh tej ose nuk u pranua as psikanaliza si terapi. Ndaj n Shqipri ka gjith-gjith vetm nj apo dy psikanalist t mirfillt. Gati nj shekull pas themelimit t Shoqats Ndrkombtare t Psikanalistve, ende te ne nj shoqat e till nuk ekziston. Pro dhe kundr Frojdit Frojdi sht nj ndr autort m t vlersuar. Por, njhersh, ai sht edhe ndr m t kritikuarit. Madje teorit e tij kan ndeshur shpesh n prgjigje shum armiqsore. N fillim ato skandalizuan botn konservatore akademike vjeneze e m gjer. Por ai vazhdoi krkimin shkencor me nj pasion dhe
Kritikat, si vrente ai vet, lidheshin me prmbajtjen e dy tezave t psikanalizs, ose me dy pohimet tronditse t saj. Pohimi i par trondits lidhet me faktin se deri ather psikikja identifikohej me vetdijen. Ndaj psikologjia quhej shkenc e vetdijes. T quhej paragjykim pohimi se psikikja sht e vetdijshme, kjo nuk mund t mos konsiderohej nj absurditet flagrant nga t gjith ushtart e mendimit t deriathershm. Por, thot Frojdi, psikanaliza nuk mund t mos kundrshtoj. Pr t psikikja prfaqson proceset e ndjesis, t mendimit e t dshirs dhe ky prcaktim pranon ekzistencn e mendimit t pavetdijshm e t dshirs s pavetdijshme. Ky pohim, sipas Frojdit, on n nj orientim krejt t ri n bot e n shkenc. Por pohimin e par t guximshm t psikanalizs ai e konsideronte t lidhur ngusht me pohimin e dyt edhe m trondits t
90
Zigmund Frojdi, teorit dhe metoda e tij e studimit dhe e kurimit limit t ankthit, t tilla q mund t zgjasin pr gjith jetn. T tjer e kan kritikuar Frojdin nisur nga pozita e tyre sektoriale. Kritik nga radht e lvizjes feministe, pr shembull, e kan par teorin e Frojdit si t drejtuar si tepr nga prvojat mashkullore. Sipas tyre, Frojdi i ka kushtuar pak vmendje psikologjis femrore. N t vrtet shum autor pohojn se prshkrimi i Frojdit pr zhvillimin e femrs sht m pak i prpunuar dhe i paqart. Por me gjith kritikat, kundrshtit apo edhe armiqsit, idet e Frojdit kan ushtruar dhe vazhdojn t ushtrojn nj ndikim t fuqishm n shkenc. Edhe ata q nuk i pranojn n trsi, pohojn se disa prej tyre jan t vlefshme. Me siguri n sjelljen e njeriut ka aspekte t pavetdijshme q bazohen n mnyrat e prballimit t ankthit q n fmijri (Giddens, 1997: 79). Idet e Frojdit kan ndihmuar thuajse n t gjitha interpretimet psikologjike, si sht pr shembull interpretimi psikologjik i krimit5, megjithse Frojdi shkroi pak ose aspak n fushn e kriminalistiks. Por autor t mvonshm kan shfrytzuar teorit e tij pr t sugjeruar se n individ t ndryshm zhvillohet nj personalitet amoral dhe psikopatik. Dhe se konfliktet e brendshme t tyre mund t nxisin veprime agresive e t rreze repartit, sikurse me shokt, familjart etj. Mundet q ai, m pas, t kishte marr ndonj dekorat e t gzonte nj pension normal, si ish-ushtarakt e djeshm. Duket se shndrrimi trondits i Kuniqit nga nj njeri normal n monstr filloi me pushimin e tij nga puna m 1992. Ai nuk arriti t orientohej n rrethanat e reja, nuk u integrua n shoqrin e re, ose u integrua n mnyr krejt defektoze. Logjikisht duhet t pohojm se ai ka pasur nj mendje t parandrgjegjshme, apo t pandrgjegjshme (Frojdi), nj agresivitet t fshehur, nj gjen defektoz etj., por ato mund t mbeteshit t tilla (latent, t fshehur, jo veprues), po t mos krijoheshin rrethana t tilla shoqrore, n t cilat kto defekte t dominonin sjelljen e tij, pr ta shndrruar n monster. Pra, krahas ndryshimit t kushteve materiale un, sikurse kolegt e mi, n shpjegimin e ktij rasti e t tjerve si ky, kam thirrur n ndihm pikrisht Frojdin.
saj: dshirat q mund t quhen seksuale, n kuptimin e ngusht e t gjer t fjals, luajn nj rol jashtzakonisht t madh dhe deri m sot t panjohur n lindjen e smundjeve nervore e psikike. Ve ksaj (2004d: 14-15),
pikrisht kto dshira seksuale marrin pjes n krijimin e vlerave t larta kulturore, artistike e shoqrore, t shpirtit njerzor Por n procesin e shoqrizimit dshirat seksuale shtypen, sado me vshtirsi. Dhe, shoqria nuk njeh krcnim m t tmerrshm pr kulturn e saj se lirimi i dshirave seksuale dhe kthimin e tyre n qllimet fillestare.
Ndaj shoqria nuk dshiron t prmendet kjo frik e dobt n krijimin e saj, vrente ai, nuk sht e interesuar t pranoj forcn e impulseve seksuale dhe pr arsye edukative prpiqet ta shmang vmendjen nga kjo sfer. Prandaj ajo ishte aq intolerante ndaj ktij rezultati t psikanalizs dhe synon ta paraqes si t neveritshm nga ana estetike dhe t pahijshm, madje t rrezikshm, nga pikpamja morale. Mjaft autor, si vren Giddens (1997: 79) e kan mohuar iden q fmijt kan dshira erotike, sikurse tezn se ajo q ndodh n foshnjri dhe n fmijrin e hershme krijon mnyra t pandrgjegjshme t prbalGjat vitit 2006, kam patur rastin t merrem me interpretimin e disa vrasjeve seriale t kryera nga vrass gjakftoht, si sht br zakon t quhen mo(n)stra t shtuar shum edhe n Shqipri gjat 7-8 vjetve t fundit. Disa i kam hulumtuar m nga afr, pr t tjer jam konsultuar me kolegt e mi. Psikologu Jashar Demiraj, pr shembull, i ka intervistuar t gjith kta individ mo(n)stra, gjat vuajtjes s dnimit. M prfaqsuesi prej tyre duket t jet Sadik Kuniqi. Ai sht autori i nj vrasjeje t katrfisht, t gjith njerz t afrt dhe q e kishin ndihmuar m shum. Ai sht, njhersh, monstr i shpallur fajtor nga gjykata (nuk u ua n ndonj spital psikiatrik) dhe m i intervistuari. Ai nuk ndjeu kurr ndonj fajsi apo pendim. Disa koh m par, lidhur me kt njeri jam shprehur kshtu (Sokoli, 2006a): Besoj se, nse nuk do ndodhnin ndryshimet e ktyre viteve, ai do t vijonte t ishte nj nnoficer i ndershm ushtrie, njhersh magazinier, gjithnj me komunikim normal me efektivin
5
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
91
ikshme (Giddens, 1977: 129). Teorit e tij prbjn bazn teorike t neofrojdizmit. Por Frojdi ndikoi gjithashtu mbi nj numr t madh filozofsh apo shkollash filozofike, si sht pr shembul, teoria kritike me prfaqsues kryesor Markuzen (1898-1979), i cili e qortonte Erih Fromin pikrisht pse kishte rishikuar bazat teorike t psikanalizs s Frojdit dhe Horkhaimerin (1895-1973), themeluesin e teoris kritike. Madje Markuzja, duke bashkuar marksizmin me psikanalizn, huazoi shum nga Frojdi (Jacoby, 2006: 272). Edhe Louis Althusser mbshtetet n studimin e br nga Frojdi mbi t pandrgjegjshmen, por njkohsisht edhe n studimin e Marksit mbi ligjet e mnyrs s riprodhimit. Zigmund Frojdi jo vetm ndikoi n
formimin e psikologjis moderne, por ai ishte nj ndr figurat e mdha intelektuale t shekullit XX. Ndikimi i ideve t tij sht ndjer n art, letrsi, filozofi, si dhe n shkencat sociale humanitare (Giddens, 1997: 78). Veprat e Frojdit, krejt ndryshe nga perceptimi yn i derisotm, jan shum konkrete, t shpjeguara thjesht dhe t kapshme nga t gjith. Nj pjes e tyre, si shihet edhe nga referencat e ktij punimi, jan prkthyer dhe botuar n Shqipri nga shtpit botuese Fan Noli dhe Dituria. Rreth 150 vjet pas lindjes, duket se shoqria shqiptare e ka pranuar Frojdin. Megjithse t fundit, prsri m mir von se kurr. E rndsishme sht q t dim t prfitojm nga shembulli, teorit dhe metodat e tij t studimit e kurimit.
REFERENCAT
Biompiani, Dizionario dei filosofi contemporanei. Milani 1990 Boeree, George. 2006. Personality Theoryes, Sigmund Freud. http://www.ship.edu/~egboeree/freud.html Fjalori i flozofis. 1982. Tiran: 8 nntori Frojd, Zigmund. 2003. Totem dhe Tabu. Tiran: Dituria _____. 2004a. Psikopatologjia e jets s prditshme. Tiran: Fan Noli _____. 2004b. Psikologjia e turmave. Tiran: Fan Noli _____. 2004c. Frika. Tiran: Fan Noli _____. 2004d. Hyrje n psikoanaliz, Vllimi I. Tiran: Fan Noli _____. 2004e. Hyrje n psikoanaliz, Vllimi II. Tiran: Fan Noli _____. 2005a. Hyrje n psikoanaliz, Vllimi III. Tiran: Fan Noli _____. 2005b. Psikanaliza fminore. Tiran: Fan Noli Giddens, Anthony. 1997. Sociologjia. Tiran: abej. Jacoby, Edmond. 2006. Filozoft m t mdhenj t kohrave. Tiran: Botmet Max Pettijohn, F. Terri. 1996.Psikologjia, nj hyrje koncize. Tiran: Lilo & Fondacioni Soros. Riska, Viktor; Zoto, Kleanthi. 1974. Neofroidizminj nga bazat teorike t liberalizmit borgjez. Tiran: 8 nntori _____. 2001. Sociologjia si shkenc dhe mendimi sociologjik shqiptar. Politika & Shoqria, vll. 4, nr. 1(8), fq. 105-114 _____. 2006a. Monstrat dhe fryma (keq) qeverisse. Tirana Observer: 15 shkurt _____. 2006b. Zigmund Frojdi dhe ndikimi i tij n shkenc. Tirana Observer: 24 maj _____. 2006c. Psikanaliza e Frojdit si teori dhe terapi. Tirana Observer: 25 maj Tarifa, Fatos & Sokoli, Lek. 1998. Who is Who in Sociology. Sociological Analysis. Vol. 1, Number 2, North Caroline/USA, pp. 181193 Zhylia, Didie. 1994. Fjalor i filozofis. Tiran: Shtpia botuese Enciklopedike
DISA DUKURI SOCIALE E NGJARJEVE

HISTORIKE T VSHTRUARA N OPTIKN E KOHS
(SPROV)
HAMIT BEQJA - Akademia e Shkencave t Shqipris
gjarje dhe dukuri t shumta historike kan dal n ankand. Mos u uditni! sht nj produkt i kohs. Shkruan dhe flet pr to kush mundet. Historiani profesionist, por edhe amatori, diletanti. Futet n to edhe nj studiues i dukurive sociopsikologjike, si puna ime. Kuptohet, pa qen kompetent. Mund tu krkoj falje pr kt historianve. Por sa para bn. Fjaln e them, e shkruaj, e botoj. Vshtir t thuash se sa e vrtet sht. Sa ngjet. Shkruajn dhe ata q kujtojn se historia u ka borxh. Ose q vrtet ua ka. Midis tyre ka dhe nga ata q duan t marrin hak. Inator, mllefaxhinj. Shkruajn vepra t mirfillta historike. Studime. Por dhe shkrime t karakterit propagandistik. Sidomos shum kujtime. Shpesh, jo pa subjektivizm. Jo pa njanshmri. Edhe me politizime. Sot krkohet t shkruhet n optikn e kohs, n frymn e prshtatjes me zhvillimet bashkkohore shoqrore. Por shkruajn si tu vij. Edhe mbar, edhe mbrapsht. Pr ngjarje tona aktuale dhe historike, t djeshme dhe t sotme. Shkruajn dhe t
huaj. Studiues, udhtar, turist. Para gjith t tjerve, sidomos gazetar. Edhe ata shkruajn mbar e mbrapsht. Jo pa njanshmri, edhe ato jan me politizime. Optika e kohs krkon dhe rivlersimin e konsideratave historike. Ajo nuk e prjashton edhe mbajtjen e qndrimit kritik dhe autokritik ndaj tyre. Mirpo kjo optik e kohs ka t bj me fakte historike. T s djeshmes dhe t sotmes, t s kaluars dhe t s tanishmes. Edhe ato q jan t lidhura me t ardhmen, me perspektivn e nj zhvillimi t ardhshm. Mirpo faktet jan kokfort. Si fakte ato nuk ndryshojn. Mbeten fakte. Por mund t ndryshoj shpjegimi dhe kuptimi i tyre, argumentimi, domethnia. Dihet se mbreti i shqiptareve, Ahmet Zogu, nj personalitet pr t cilin historia tashm ka dhn nj vlersim pak a shum objektiv, m 7 prill 1939 iku nga Shqipria duke marr me vete edhe nga thesari i shtetit. Thon se kishte deklaruar se po t vinte ushtria e pushtuesit, do t mbathte opingat dhe do t dilte maleve pr t luftuar. Dhe ai mund ta bnte kt. Por ja q nuk e bri. Fillojn interpretimet. Nga m t ndryPolitika & Shoqria 2006, 1 (16): 91-99
94
Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs me ideologjizime e politizime. Mund ti themi marksiste, si mund ti themi edhe marksiste- leniniste. Por ma thot mendja se do t ishte m e drejt ti shmangnim kto emrtime. E pse mos ti themi edhe staliniste? Pasi edhe Stalini ka pretenduar se sht marksist, marksist-leninist. Ndoshta do t ishte m e mir ti themi komuniste. E pse jo, madje pr interpretimin e ngjarjeve historike mund t thuhet pa frik edhe enveriste. Pra komuniste, enveriste. Realisht, do t jemi afr s vrtets. Por nuk sht udi q, si gjysm padashur, historiografia jon kuptohet, jo pa mkate, do t mbulohet me Marksin. Por Marksi, ai i gjall se i gjall, edhe ai nuk sht pa mkate. Msohet dhe mohet, gjithsesi, n t gjitha universitetet euroatlantike. E mojn t urtt e t menurit. Msojn prej tij t diturit. E kritikojn gjysm t paditurit. E shajn injorantt. E ku ti fusim n hierarki historiant tan? Me siguri n dy rreshtimet e para. * * *
shmet. M intransigjentet - e dorzoi, e shiti, e tradhtoi vendin. T tjer - nuk kishte si tia bnte. Ishte i detyruar. Nuk i ngeli rrug tjetr. M t zellshmit pr ta mbrojtur - iku me vendim t Parlamentit. Dhe parat e shtetit i mori se i duheshin pr t organizuar luftn kundr pushtuesit. Kuptohet - nga jasht vendit. Ja gjykime dhe vlersime pr Tirann e sotme. Edhe ato nga m t ndryshmet. Vijn vizitor t huaj. Edhe nga ata q mund ta ken par m prpara. Ka nga ta q entuziazmohen: Ka psuar ndryshime kolosale. Ka filluar ti ngjaj nj metropoli. Po t vazhdoj, kshtu do t bhet nj metropol i vrtet. Por brenda vendit ka dhe nga ata q shohin shformime, madje dhe shmti. Ndrkaq qyteti, n nj kaprcyell virulent duket, shihet. * * *
Nga knd jan shikuar dhe shikohen ngjarjet historike, nga pozicion? Historiografia jon zyrtare sht quajtur historiografi marksiste. I kan thn edhe marksiste-leniniste, sepse edhe t huaj, perndimort, kshtu e kan emrtuar historiografin e vendeve t Lindjes komuniste. Kuptohet, edhe tonn. Pra shqiptaren, zyrtaren, at q e ka shkruar Instituti i Historis edhe autor t veant t ktij formati. Por m lejoni ti jap t drejt vetes t bj nj trimri. Ve mos qoft bravur. Historia shqiptare marksiste? Pra, po e v fjaln marksiste n thonjza. Pasi nuk jam i bindur se sa t drejt kam pr ta prdorur at pa thonjza. Un pr vete, qofsha i gabuar. Por m duket se etiketimi histori marksiste sht jo plotsisht i sakt dhe i vrtet. Sigurisht q historiografia jon mund t jet nisur nga nj konceptim prgjithsisht marksist i historis. Por, me shum mbishtresa e nnshtresa, madje edhe
E bm kt parantez dhe po kthehemi te problemi q sht - s paku duhet t jet - kndi, pozicioni yn n trajtimin e shtjeve. Kuptohet, objektiv, realist, i depolitizuar. Por ktu ndeshemi me disa konceptime t njanshme t ngjarjeve historike. Cilat? Njri skaj sht lavdrimi, vetlavdrimi euforik, pa e tepruar mund t themi: nj far hyjnizimi i Shqipris, i shqiptarve, i vlerave tona kombtare, i traditave tona patriotike, i zakoneve tona pr tu patur zili. A nuk e kan thn t gjith rilindsit tan t mdhenj? Edhe pasrilindsit. Po a nuk i kan vlersuar kshtu shqiptart edhe t huaj t shquar? Shkenctari e historiani i njohur kroat, Shuflai; poeti i madh anglez Lord Bajroni; udhtarja e njohur angleze Edith Durhami n librin e vet interesant Brengat e Ballkanit. E sa e sa t tjer. Jo vetm t djeshm. Por edhe
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
95
t sotm. Kur me kt teprohet, dhe si rregull mund t teprohet, ksaj i thon panegjirizm. E far i shtyn ata q bien preh i ktij panegjirizmi? Fryma e atij q quhet romantizm kombtar. Po t huajt? Ajo q mund t quhet ekzotik romantike. Sido qoft ktu kemi t bjm me njrin skaj t s vrtets. Por nuk mund t mos e nnvizojm fort: jasht do panegjirizmi spikatin disa vlera t rralla tradicionale shqiptare. E para, mikpritja. Ja far thot neni i par i kanunit shqiptar: Shtpia e shqiptarit sht e Zotit dhe e mikut. N kt mikpritje mund t ket strhollime. Por mbi to del bujaria. Edhe n varfri. T mos harrojm. Kur e pyetn malsorin q po varej nse kishte patur ndonjher hall t madh, ai u prgjigj: Po, kur m ka ardhur miku n der dhe nuk kam pas se far ti nxjerr me ngran. sht edhe kulti i bess, i mbajtjes s fjals s dhn. Pr t jan br mrekullira. Do t theksonim edhe prmbajtjen e maturin n kuvend. Sidomos lre mikun t flas dhe dgjoje me vmendje. Norma me vlera tepr t mueshme. Kan psuar dhe do t psojn thyerje, por gjallojn ende n zemrn e shqiptarit. Ktu mund t themi: ndeshemi edhe me skajin tjetr, me mohimin e ktyre vlerave, q mund t oj n nihilizm. A nuk e shohim kt te po ata rilinds, patriot t mdhenj? A nuk ka thn Faik Konica se Shqipria nuk bhet se nuk e duan dhe nuk e ln vet shqiptart? A nuk ka thn Fishta: M leht sht t mbushsh nj thes me pleshta sesa t bsh dy shqiptar bashk? Mund t thuhet se kta dy shqiptar t mdhenj jan t njohur edhe si idhnak t mdhenj, madje edhe cinik. Por, a nuk ka thn edhe m i buti se kta, Fan Noli: Nuk e meritoni, skllevr, bij skllevrish jeni. far i shtyn kta njerz t mdhenj t mbajn kto qndrime q mund t duken deri prbuzs. Kuptohet - patriotizmi ndjenja e dhembshuris pr Shqiprin e pr
shqiptart, dshprimi dhe zhgnjimi. Por a nuk ka t huaj q kan folur keq pr Shqiprin dhe shqiptart? Pr t djeshmit dhe pr t sotmit? Sa t duash! Jan t formateve t ndryshme. Nuk prjashtohen studiuesit. Por edhe m shum njerz t medias. Edhe kalimtar. Patjetr edhe t rastit. Shkon puna deri atje sa ti quajn shqiptart njerz t egr, pa identitet kombtar, t paaft pr qytetrim, shtetformim. Po motivet e tyre cilat jan? Sipas rastit, t ndryshme. Mungesa e informacionit ose informacioni i gabuar, i gnjeshtrt; munges serioziteti n gjykim; subjektivizm i njanshm, i tejskajshm; por nuk mund t nnvleftsohen edhe keqdashja, madje edhe hapur ksenofobe, deri edhe qndrimet raciste. Apologjitizm dhe nihilizm n trajtimin e ngjarjeve historike. Dukuri q gjallojn edhe sot. Sipas rrethanave t kohs her m shum njri e her m shum tjetri. N regjimin totalitar fryma apologjitike; tani n kalimin n demokraci, fryma nihiliste. Dy skaje t kundrta, por q mund t veprojn n t njjtn koh dhe, s bashku, n trajtimin e s njjts shtje. Madje edhe mund t puqen. Dhe mos u udisni. N psikologjin e shqiptarve puqja e tejskajeve sht nj prirje e dukshme. Sidomos e shqiptarve t sotm. Tepr t diferencuar n disponime. N qndrime. * * *
Ka shum shtje q do t dshironim ti skiconim si t atilla q meritojn ti shikonim n optikn e sotme. Na duket se do t ishte mir t prqendrohemi n tri fusha. S pari, n gjykim pr zhvillimet tona si komb e si popull. S dyti, n gjykimin pr disa shtje t caktuara. M shum t mendsive tona si popull, t psikologjis son shoqrore, t kulturs son, t disa segmenteve themelore n kto fusha. S treti, pr
96
Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs t konsideronin si turq. U krijua trualli q ata ti ndrseheshin njri-tjetrit. Perandoria Otomane i prdori shqiptart e islamizuar edhe n luft kundr fqinjve. sht merit historike e popullit shqiptar q ai mundi ta netrualizonte kt gjm e kt helm, q nuk u hapi rrug t lir atyre. Prandaj nuk sht dika e kot q sot nuk flitet pr munges t tolerancs fetare midis shqiptarve t katr besimeve fetare t ndryshme. Por n t kundrtn, pr mirkuptim, pr harmoni fetare midis tyre. Megjithse t ndar me besime t ndryshme fetare, shqiptart nuk e kan njohur luftn vllavrasse, nuk kan pasur Nat Shn Bartolomeu. N t kundrtn kan br t vetn parulln e madhe: Feja e shqiptarit asht shqiptaria. Por ideologjia islame, mendsia islame deprtoi n indet dhe pejzat e shoqris shqiptare dhe u puq me jetn primitive, t varfr e t prapambetur t popullsis kryesisht fshatare, malsore. Dhe ja, dukurit q na kan ngelur gjall nga e gjith kjo trashgimi. E far t rreshtosh m par! Dembelizm, prtaci, knaqje me pak, krahinarizm, lokalizm, nepotizm farefisnor, autoritarizm i tipit patriarkal e konservator; hakmarrje, gjakmarrje, urrejtje, vllavrasje, kapadaillk, norma patriarkale, shtypje e rnd e gruas dhe e rinis, psikologji inatore n marrdhnie m t tjert, norma kanunore t vjetruara, fanatizm, provincializm. Me t gjitha bashk e mbi t gjitha - ta themi tro, mendsi fshatare. Duke e marr kt dukuri n bashktekst t caktuar, me gjith nderlikueshmrin e saj. Por ka edhe m. Ca nga ajo romantik kombtare q mund t marr ngjyra krenarie t gnjeshtrt, ca nga propaganda e fryr komuniste, kan lulzuar gjithfar maksimash mendjemdha e lvdatmdha t tipit: Populli shqiptar e ka ar rrugn e historis me shpat n dor; populli yn historikisht ka qen grushtbashkuar; populli yn ka ecur prpara duke u mbshte-
disa personalitete t historis son. Nuk prjashtohen q t dytn dhe t tretn, pr shmangie zgjatjeje, do ti paraqesim s bashku. Ndoshta kemi shum oreks. Aq m shum kur kompetenca jon sht gjithmon relative dhe e kufizuar. Do t prpiqemi t shmangim tamaqarllkun, t jemi t prqendruar. T shohim sa do tia arrijm. Duke u futur edhe n lmenj, n domene q mund t jen disi relativisht t huaja pr formimin dhe prvojn ton, krkojm falje paraprake, s paku pr pasaktsit e rastit, q ndodh t shptojn. N rrafshin m t prgjithshm do t prsrisim at q Jakov Milaj ka thn 60 vjet m par: jemi nj popull anakronik n Europn e sotshme. Gjat ktyre 60 vjetve n kt vshtrim nuk ka ndodhur ndonj ndryshim i dukshm. Edhe kto 15 vjett e fundit n kthesn drejt demokracis, kur jan hedhur parullat T bhemi si Europa, Ta zm Europn, T ecim drejt Europs, realiteti nuk ofron ndryshimet e dshiruara. Shqipria prjeton gjithnj gjurmt e prapambetjes s rnd t trashguar nga e kaluara shekullore. Pr shqiptart ka qen nj fatkeqsi e rnd, me pasoja ende t pakaprcyera plotsisht, pushtimi pesshekullor otoman. N kushte t veanta historike ai solli islamizimin e shumics drmuese t popullsis. Ky qe nj proces regresiv n t gjitha drejtimet e jets n mendsit, n praktikat jetsore, n jetn familjare, n mnyrn e jetess, n zakonet, n gjithka. Ai mbolli fanatizmin, ushqeu patriarkalizmin, kultivoi nj puritanizm ekstrem, shterp. Ai i forcoi kanunet dhe paragjykimet e prapambetura mesjetare. Kultivoi te shqiptart mercenarizmin, vnien n shrbim t t huajit, konkretisht te Perandoria Otomane. N jetn ekonomike mbizotroi amullia. Shqipria mbeti prapa n krahasim edhe me fqinjt, tek t cilt fe e kombsi ishin nj. Islamizimi e ndau popullin n disa fe. T krishtert filluan t trajtohen si kaur, kurse myslimant
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
97
tur n forcat e veta. E nuk mund t mos nnvizohen edhe deklaratat tashm puro enveriane pr Shqiprin si krthiza e bots, si feneri i revolucionit botror. Jan m t vona. Por gjithmon e sidomos produkte t nj marrzie e mendurie prej paranoje politike, patriotizmi, t mungess s do sensi, sadopak realist. Por ktu dalim edhe nj her te problemi q kemi trajtuar, te mohimi i vlerave, i evidencimit me prparsi thuajse absolute s paku mbizotruese, i nihilizmit. Ktu kemi t drejt t shtrojm nj varg pyetjesh. A do t ishte e sakt, objektive dhe realiste q duke i shikuar e trajtuar, si po themi, n optikn e sotme, duke synuar n nj progres t gjithanshm shoqror, pr qytetrim dhe emancipim, pr europeizim, kuptohet t fryms s shndosh, t kalohet n skajin tjetr, n at q quhet mohim, nihilizm? Nuk sht e drejt t mohohen traditat dhe vlerat pozitive t popullit shqiptar, t cilat i theksuam, t mohohet shpirti i tij i mbijetess, q historikisht sht prshkuar dhe prshkohet edhe aktualisht n luft pr kaprcimin e gjithfar kontradiktash e vshtirsish; t mohohen puna dhe djersa e popullit, t mohohen sakrificat e tij pse jo edhe rezultatet q ai n kt luft ka arritur, sado modeste dhe me natyr kontradiktore ato qofshin. Kjo nuk na falet. Po kalojm te vshtrimi i disa problematikave t veanta q duhen par n optikn e kohs. Ashtu si e kemi thn, n nj far prshtatjeje. Pr shum arsye nuk do t dshironim ta fillonim me Luftn Nacionallirimtare. N diskutimet pr kt luft, pr forcat pjesmarrse n t, pr marrdhniet midis tyre, n prpjekjet q jan br, pr rivlersime q jan krkuar e krkohen t bhen. Kan spikatur sidomos pretendimet e organizatave nacionaliste. Ata kan kmbngulur q t konsiderohen si pjesmarrs nga m aktivt e me shum pesh n luft. Q prej
tyre nuk kan dal organizime politike q t konsiderohen bashkpuntor t zaptuesve fashist, kolaboracionist. Ata kan kmbngulur e kmbngulin q Fronti Nacionallirimtar ishte vegl n duart e komunistve; se Partia Komuniste nxiti e filloi luftn kundr organizatave nacionaliste; se ajo ndikoi q Lufta Nacionallirimtare t shndrrohej n luft civile. Dhe diskutimet pr kto probleme po hiqen zvarr, madje sikur ka prirje t hyjn edhe n rrug pa krye. Nuk ka gatishmri pr t br rivlersime, pr tu par shtjet me sy autokritik, pr t pranuar gabime, faje, ruajna zot, tradhti kombtare. N t kundrtn, spikat prirja pr ti prligjur ato. Ktej edhe vrtitja e diskutimeve n nj rreth vicioz. Pa pretenduar se ne po i vm notn ngjarjes m t madhe n historin e popullit shqiptar t shekullit t kaluar, si ishte Lufta Nacionallirimtare; pa pretenduar se do tu vm emrin e vrtet forcave q morn pjes n t; pr m tepr duke i dhn vetes t drejtn ti reduktojm, madje ti thjeshtzojm problemet, po themi se gjat ksaj lufte me pjesmarrje t gjer dhe shumforcshe u vun prball dy forca: komunist e nacionalist; dy korrente t ndryshme, q secili n mnyrn e vet, krahas pjesmarrjes n luft, n t njjtn koh preokupohej se do t bhej pas lufts, far regjimi do t vendosej, kush do ta merrte pushtetin. Kuptohet, kishte orientime t ndryshme. Ky synim gjat lufts lshonte hijen e vet gjithnj e m t rnd, i acaronte konfrontimet. Por nuk sht e vrtet se Lufta Nacionallirimtare u shndrrua n luft civile. Ajo ishte nj luft lirimtare kundr zaptuesve fashist. Gjat ecjes s saj gjithmon m fitimtare ajo u pleks edhe me disa fillesa lufte civile. Por jo t nj lufte civile klasike. Me nj pamje shumplanshe. Midis t shkuars, t tashmes dhe t ardhmes, midis etrve dhe bijve; jo pa ndikime dallimesh krahinore e fetare. Meq n kt diskutim u futm si pa
98
Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs kemi pse ti ndajm me t drejt apo pa t drejt, pavarsisht nga ngjyrimet individuale - shfaqin nj pretenciozitet t caktuar. Hera-hers ata i merr m qaf edhe orientimi i vendosur antikomunist, tek i cili fatkeqsisht shpesh nuk mungon edhe prirja e tij patologjike. Mirpo nga antikomunizmi patologjik nuk ka par hajr askush. Ky pretenciozitet shihet edhe te studiues me thonjza, por edhe pa thonjza, historian, punonjs shkencor, shum m tepr amator e diletant q shkruajn e botojn kujtime me nj frym t theksuar subjektiviteti, hera-hers t prmasave t habitshme. far ngjet kshtu? Nga njra an, gjallimi i shkarjeve sektare e nostalgjike t forcave aktive pjesmarrse n Luftn Nacionallirimtare, trajtimin e t cilit e shmangm si relativisht t njohur. Dhe, n krahun tjetr, ky pretenciozitet, q u prpoqm ta skicojm, ka t bj me ferra q pengojn dhe, si duket, do t vazhdojn t pengojn q ta shohim t kaluarn ton n optikn e kohs, n prshtatje me mendimin e shndosh realist dhe objektiv, me mendimin pluralist demokratik. Historia na e ka ln dhe na e krkon kt si nj detyr parsore, madhore, shum t rndsishme pr t ecur prpara gjithnj e m pr s mbari. * * *
dashur, dshirojm t japim edhe ndonj mendim t lir, por edhe t diskutueshm pr nacionalizmin shqiptar n prag t Lufts s Dyt Botrore. Kur Italia fashiste e pushtoi Shqiprin, kur filloi Lufta e Dyt Botrore, kur po formohej koalicioni botror antifashist, n krahasim me nacionalizmin antifashist t vendeve t tilla si Polonia, Jugosllavia, Italia, Franca, Greqia etj, nacionalizmi shqiptar ishte m i dobt. Shumica e krerve nacionalist shqiptar t ndodhur n emigracion ishin konsumuar. Ata ishin lidhur disa me Italin, t tjer me Jugosllavin. Brenda vendit ata i kish lidhur pas vetes Ahmet Zogu. Pra, pa e mohuar nj pjesmarrje t caktuar t nacionaliste shqiptar n Luftn Nacionallirimtare n aste t caktuara, n krahina t caktuara, fillimisht edhe organizatat nacionaliste, Balli Kombtar, e dika m shum Legaliteti, mjaft t ashtuquajtur nacionalist shqiptar, madje krer, u vun n shrbim t zaptuesit, u bn kuisling. Shkallshkall edhe organizatat e Ballit Kombtar e t Legalitetit u lidhn me okupatorin, me fashistt italian, edhe m shum me nazist gjerman. Ata u lidhn me okupatort n luft kundr forcave t vrteta antifashiste nacionallirimtare, ato partizane, t cilat erdhn duke u rritur shum, pakrahasimisht me ato t pakta grupime nacionaliste q e hodhn ndonj pushk. Logjika e shtrembr nacionaliste, frika nga Lvizja Nacionallirimtare, nga drejtimi i saj prej Partis Komuniste, i shndrruan ata n kolaboracionist. Mirpo kolaboracionizmi me zaptuesit fashist ishte tradhti kombtare. M n fund, nuk mund t mohohet se n diskutimet q bhen pr luftn, e q si duket do t vazhdojn t bhen, disa nacionalist t asaj kohe, mjaft pinjoll t tyre - q jan msuar t gjykojn pr ngjarjet historike shqiptare, n mnyr klanore, familjare, farefisnore, krahinore, ndonjher edhe fetare, pa prjashtuar edhe t prndjekurit politik nga kto mjedise, t cilt me t drejt kan vuajtur shum, nuk
Sa e gjer sht kjo hapsir ku ndihet nevoja q shtje nga m t ndryshmet, edhe shum t rndsishme, m t hershme e m t vona, t lidhura me persona dhe me personalitete t caktuara, t shikohen n optikn e kohs? K t marrsh m par? Si ti rreshtosh? Dhe ja, problemi i marrdhnieve t regjimit totalitar me inteligjencien. Edhe me intelektual t shquar, si n t kaluarn ashtu edhe n periudhn q sa e kemi jetuar. Vrtet pushteti popullor arriti ta kr-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
99
ijonte inteligjencien e vet, por ai vuri n pun dhe bri pr vete edhe pjesn drmuese t inteligjencies s trashguar, sidomos nga msuesia. Por, sa intelektual jan keqtrajtuar, sa jan ndjekur e persekutuar, sa jan ln n harres? Jo vetm emri i tyre, por veprimtaria edhe krijimtaria. Nj fakt q duket fare i thjesht. Dy prkthyes nga m t mdhenjt - Gjon Shllaku e Pashko Gjei. Prkthyes t poetve t mdhenj klasik. Po jet t vuajtur kan hequr! Pr t mos folur pr qllimin tmerrsisht neglizhent ndaj iranologut t famshm shqiptar Vehxhi Buharas! Por sa intelektual t mdhenj jan ln n heshtje, madje jan anatemuar? Nj nga m i madhi prej tyre, Mehdi Frashri. N qoft se ai e mbylli jetn n Shqipri si Kryetar i Kshillit t Shtetit nn regjencn gjermane, kjo nuk do t thot se i duhej rn viz tr jets s tij. E kujt pa, t nj shtetari t rrall pr Shqiprin e gjysms s par t shekullit XX, t nj shkenctari tejet erudit, t nj sociopsikologu t holl, t nj diplomati t shquar, t vetmit kryeministr vrtet liberal, prandaj edhe jetshkurtr n kt detyr nn regjimin monarkist zogollian, t vetmit njeri q m 7 prill 1939 mori mikrofonin n dor dhe iu drejtua gjith bots duke dnuar rnd gjmn q po e gjente Shqiprin. N fund t viti 1944, ai shkroi librin e vet t famshm Problemet shqiptare. Libr aktual edhe sot pr analizn thellsisht shkencore q i bn historis s Shqipris, q ua l si testament atyre q do t vijn t qeverisin Shqiprin pas Lufts s Dyt Botrore. Ja edhe nj bashkkohsi i tij, Rexhep Mitrovica. Edhe ai e mbylli jetn n Shqipri si kryeministr i vendit po nn pushtimin gjerman. Por pas Mirash Ivanajt, ministrit t Arsimit - q un n nj shkrim e kam quajtur legjend, ministrit m t shquar shqiptar n t gjitha koht- vjen edhe ai, i dyti ministr i Arsimit n vitet e vshtira 1920- 1924, laicien dhe progresist i
shquar, q zhvilloi nj pun t palodhshme dhe tepr t kualifikuar pr ngritjen e cilsis s arsimit e t shkolls shqipe. Po sa klerik t shquar shqiptar, kryesisht katolik, njerz me ndihmesa t mdha n shkenc, n letrsi e n arte, n fushn e studimeve sociale u ndoqn e u burgosn, u anatemuan, nuk mundn t zhvillonin lirshm veprimtarin e tyre me parametra shum t fuqishme? Ndjekja e tyre, ashtu si e t lartprmendurve Shllaku e Gjei, nuk sht pa ngjyres fetare. Ashtu sikur n mes tyre ka edhe ndonj q nuk prjashtohet t ket pasur disponime t tepruara ndaj Italis fashiste dhe Papatit, t cilt pr ne shqiptart laik, pr m tepr ateist, pr elementt q ne po i quajm revolucionar, kan qen objekte goditjeje deri n m t rndat, deri n t atilla q mund t ken marr ngjyresa makabre. Dihet se n t gjitha vendet e Lindjes komuniste jan goditur intelektual nga m t shquarit, shkrimtar, shkenctar, studiues, gazetar etj. Thuhet gjithashtu se n prpjestim me popullsin, kto goditje n Shqipri, prvese t rnda, kan qen edhe m t shumta, m masive. Ato i kan sjell dme t mdha zhvillimit t shkencs e t kulturs, letrsis e arteve, jets qytetare e shpirtrore t njerzve. Por tani, n procesin e kalimit nga totalitarizmi n demokraci, n prpjekje pr pastrime t akuzave t paqena e pr rivlersimin e pozicioneve t gabuara, shohim kalime n tejskajin tjetr, prirje pr t zbukuruar dukuri t s kaluars, pr t lanuar ata q mendohet se jan dnuar padrejtsisht. Mjafton q kan qen antikomunist dhe prligjen. Madje paraqiten si heronj edhe njerz q kan kryer vrasje e krime t egra. Kurse n fushn e kulturs reklamohen vetm rehabilitime, madje edhe vlersime me nota tepr t larta. Ktej spikatin edhe prpjekje pr ti paraqitur me nota tejet pozitive figura m par t denigruara q, po t gjykohet objektivisht, del se nuk kan
100
Disa dukuri sociale e ngjarjeve historike t vshtruara n optikn e kohs do t thot q t mbyllet shtegu i diskutimeve, mendimeve ndryshe. * * *
qen s paku pa zigzage e kontradikta. Pr kt po i referohemi dhe po marrim si shembull figurn e Ernest Koliqit. Pa dyshim ai sht nj personalitet i njohur i kulturs shqiptare n gjysmn e par t shekullit XX. Fillimisht bri emr n letrsi, me vllimet e njohura t tregimeve Hija e maleve dhe Tregtar flamujsh. Konsiderohet si themelues i prozs moderne shqipe. Prkthyes i kualifikuar i poetve t mdhenj italian. Veprimtar i dalluar n fushn e arsimit, t studimeve shkencore, t botimeve. Por, nuk mund t neglizhohen faktet se ai ishte sekretar i prgjithshm i Partis Fashiste Shqiptare, ministr Arsimi nn pushtimin fashist italian, prues i politiks s italianizimit, fashistizimit, t zhballkanizimit t arsimit nn pushtimin italian. Kritikat e pastrimet duhet t jen objektive, n t dyja ant, n t dy kraht. sht thn, pr shembull, se n regjimin monarkist t Ahmet Zogut shkolla ka qen antipopullore dhe antikombtare. Ta zm se ajo nuk ka pasur zhvillimin dhe gjersin e duhur n popull. Por, ruajna Zot, si mund t thuhet q ajo ishte antikombtare? N ann tjetr, nuk mund t mos kritikohen prpjekjet pr ideologjizimin e politizimin, t ashtuquajtur marksist-leninist, n synimet pr revolucionarizimin e mtejshm t shkolls, pretendimet fjalmdha se shkolla shqiptare ishte e vetmja shkoll autentike socialiste. Ka shum dukuri t tjera t ksaj natyre q n regjimin monist kan pasur pamje kontradiktore. Me t drejt letrsia e realizmit socialist e ksaj periudhe kritikohet edhe pr frym utilitare e politike n favor t regjimit. Por nuk sht e drejt ti mohohet saj do nivel artistik. T ashpra kan qen dhe mbeten disa diskutime pr gjuhn e sotme shqipe, gjuhn standarde. sht atakuar edhe Kongresi i Drejtshkrimit. Personalisht nuk e quaj veten kompetent t mbaj qndrim t prer pr kt shtje, por nuk mund t mohohet trsisht rndsia dhe dobia e tij. Kjo nuk
N lidhje me t kaluarn, me problemet q vin prej saj e q duhen par n optikn e kohs, po i referohemi edhe nj problemi tjetr, atij q po e quajm i pinjollve t dyerve t mdha. N shoqri ka pasur diferencime. Nuk po prdorim termat klasa, shtresa. Po themi shqiptare dyer. sht folur hera-hers pr dyer t mdha. Dhe vijon t flitet. Ato kan qen dukuri sociale. Shpesh edhe me ngjyr politike. Si rregull, kan qen familje t pasura, ifligarsh dhe tregtarsh t mdhenj. Tani nuk ka m dyer t mdha, n kuptimin autentik t fjals. Po ka pinjoll t tyre. Qllon q ata t lavdrohen, mund t thuhet t vetvlersohen pr rolin e dyerve nga rrjedhin. Edhe pr at q ata jan trashgimtar, q kan dal prej tyre. Mund ti dgjosh t thon: Ne kemi pasur dijet, njerzit e msuar, bibliotekat. Dyert tona kan qen patriotike, kan luajtur rolin e vet n ngjarjet historike. Kan prir. N kt tranzicion q kalojm ka pasur edhe personalitete politike t kohs, q hera-hers e kan nnvizuar kt rol t dyerve t mdha. Nuk prjashtohet q n kto konsiderata ka elemente t vrteta. Por shtja sht e ndrlikuar. Vlerat e njeriut nuk maten me gjenin nga ka dal, me mjedisin nga ka zanafilln. Fakti q rrjedh nga der e madhe, nuk do t thot se automatikisht je i dalluar, se ke marr patentn e njeriut me vlera t posame. N kt proces ka shum prthyerje. Patjetr edhe individuale. Njeriu nuk sht produkt pasiv, as i gjenit apo i mjedisit social nga ka dal. Njeriu sht nj qenie akademike e re, q sht prshtatur e prshtatet. Ja, dy binjak. Kan dal nga e njjta krthiz. Por mund t mos ngjajn njri me
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
101
tjetrin, mund t jen t ndryshm edhe dukshm. Ja njri djal q e ka nderuar emrin e mir t ders. Po ja dhe tjetri plngprishs. Madje mund t dal edhe ndonj q ka degraduar. Prandaj dera e madhe nuk t jep n mnyr mekanike patentn e njeriut me vlera t veanta. Aq m tepr nuk sht modeste t nnvizosh veten me kt, madje t kundrvihesh. Sot, pr njeriun, nga do mjedis q ka dal, flasin vlerat individuale, flet puna. Ky sht shikimi i ktij problemi n optikn e kohs, n prshtatje me t. * * *
Ndoshta duhet ta mbyllim analizn ton. Edhe kshtu jemi zgjatur pak si shum. Por e ndjem t nevojshme t bnim nj analiz m t gjer t disa problemeve t kohs. Sa ia kemi arritur ktij objektivi, le ta gjykoj lexuesi. Por mendojm se tani n mbyllje na lejohet t nxjerrim edhe disa prfundime, t nnvizojm disa probleme, pse jo t theksojm edhe disa detyra. Gjithmon me dshirn q t mos biem n moralizime.
shtja sht: q t ecim n rrugn e emancipimit dhe t qytetrimit, si kemi thn, t nj europianizimi t shndosh, duhet t luftojm kundr do lloj plage t trashguar nga e kaluara, si dhe kundr do krpudhe helmuese q mund t ket lindur n tranzicionin e sotm; t luftojm anakronizmin q vjen nga bota e vjetr dhe barrat e kqija q mund t dalin rrugs. Pr tia arritur ksaj, krkohet t luftohen kuptimet dhe qndrimet e njanshme t shtjeve, shfrytzimi i pushtetit pr qllime personale, familjare etj. T futet fryma tolerante e demokratike n t gjitha indet e penjzat e jets shoqrore, n teori e n praktik, n veprimtari shtetrore e shoqrore, n t gjitha mikro e makro strukturat shoqrore, q nga familja e deri t qeverisja e vendit, pushteti e shteti, media e opinioni shoqror, shoqria civile. sht e qart se t gjitha kto nuk mund t realizohen menjher. Do t duhet koh e gjat, pun shumbreznish. Q t qytetarizohemi. Prandaj duhet t kultivojm dukurit e shndosha t jets, t kuptojm ato q ende jan t prapambetura, ti luftojm ato n vijimsi, me efikasitet, gjithmon n rrug gjithnj e m t mbar. Amen!
RECENSIONE & KOMENTE

Rreth mendimit sociologjik shqiptar Nga Prof. JAY WEINSTEIN Eastern Michigan University, SHBA Koment rreth prmbledhjes Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi, prgatitur nga Fatos Tarifa & Lek Sokoli Bibliografit kan qen dhe mbeten instrumente t nevojshm n do fush studimesh akademike. Ato prbjn nj burim t dobishm informacioni pr kdo q nuk sht i familjarizuar sa duhet me nj fush t caktuar studimi dhe literaturn e shkruar pr t. Kjo bibliografi librash, artikujsh, esesh dhe kapitujsh, hartuar dhe redaktuar nga Fatos Tarifa dhe Lek Sokoli, do tu jet veanrisht e dobishme studiuesve shqiptar dhe t huaj, t cilt jan t interesuar t studiojn jetn politiko-sociale n Shqiprin paskomuniste dhe dukuri t veanta t saj. Projekti tashm i realizuar i nj bibliografie t till sht unikal, pa precedent, dhe shum i rndsishm n disa aspekte. N vshtrim t par, nj bibliografi q identifikon punimet e autorve shqiptar, t cilt kan shkruar dhe botuar n kuadr t disiplins s sociologjis apo shkencave shoqrore t afrta me t, mund t duket si dika q nuk paraqet ndonj interes t vacant. Por asgj nuk mund t jet m i gabuar se ky opinion pr ata q jan t njohur me historin e lindjes dhe t zhvillimit t sociologjis n Shqipri si edhe me biografit e intelektualve dhe aktivistve shoqror, veprat dhe punimet e t cilve prfshihen n kt bibliografi. Kjo sht veanrisht e vrtet nse mbajm parasysh ndrlidhjen e rndsishme q ekziston midis historis dhe biografis, t ciln C. Wright Mills ishte i pari q e veoi si gjn m t rndsishme t imagjinats sociologjike. Lindja e sociologjis n Shqipri koincidoi me fillimin e tranzicionit t vendit nga nj sistem i mbyllur autoritarist, n t cilin aparati kulturor ishte i asfiksuar nga nj ortodoksi ideologjike, n nj shoqri t re demokratike me mundsi t shumta pr zhvillimin e nj sfere publike autentike. Dy ngjarje kryesore e stimuluan lindjen e sociologjis n Shqipri, ngjarje, t cilat jo rastsisht luajtn nj rol t rndsishm n tranzicionin social-politik t ktij vendi. N t vrtet, kto episode kan qen pikrisht t atij tipi ngjarjesh prcaktuese t eksperiencave t prbashkta njerzore, t cilat Karl Mannheim i quante burimin e dallimeve midis brezave: kur nj gjenerat ka qen socializuar prpara ktyre ngjarjeve dhe tjetra n periudhn pas tyre. Ngjarja e par ka qen krijimi i Shoqats Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 101-110
104 Sociologjike Shqiptare n nntor 1990, nj ngjarje pak e njohur, por t ciln un e kam konsideruar si nj moment vrtet t rndsishm n historin e sociologjis s aplikuar. E dyta, n ver t vitit 1991, ishte msimi i sociologjis si nj disiplin e ligjshme akademike pr t parn her n sistemin e arsimit t lart n Shqipri. E konsideruar m par si nj shkenc borgjeze nga regjimi komunist, sociologjia u lejua n at koh t bhej pjes e mjedisit akademik dhe kulturor shqiptar. Prsa i prket ngjarjes s par, redaktort e ktij vllimi, n nj artikull botuar koht e fundit n SHBA kan shkruar se krijimi i Shoqats Sociologjike Shqiptare ishte nj konfirmim i s vrtets se toleranca dhe mendimi i lir ishin t domosdoshm pr krijimin e nj sfere publike, e cila do t shrbente pr t amortizuar konfliktin midis shtetit dhe shoqris dhe do t ndihmonte krijimin e shoqris civile. Emrtimi i asaj shoqate Shoqat Sociologjike kur n Shqipri nuk kishte ende sociolog t shkolluar si t till, sidoqoft, nuk ishte shjesht rastsor. Ajo mund t ishte emrtuar fare mir Shoqata e Intelektualve Shqiptar nga q n radht e saj bnin pjes disa nga intelektualt m t njohur dhe m t respektuar t vendit n at koh, t cilt vinin nga fusha t ndryshme t dijes dhe t kulturs. Edhe pse nuk ishte nj shoqat profesionale sociologsh, antart e saj kishin nj besim intuitiv n aplikueshmrin dhe dobin shoqrore praktike t dijes sociologjike si edhe n aftsin e saj transformuse n nj shoqri t hapur dhe liberale. N vitin 1990, n Shqipri sociologjia u b, si t thuash, sinonim i ndryshimeve sociale dhe kulturore. Ajo nnkuptonte, gjithashtu, ndryshime politike edhe pse kjo nuk pohohej hapur. N t vrtet, duke prfaqsuar nj grup individsh t asociuar me njri-tjetrin vull-
Recensione netarisht pr t formuar nj publik, i cili kishte dshirn dhe vullnetin t influenconte polikat shtetrore dhe shoqrin civile n emr t interesit t prbashkt, Shoqata Sociologjike Shqiptare i kontribuoi n at koh krijimit t nj rrjeti t lir komunikimi n sfern publike, i cili pa kaluar shum koh do t konkuronte me pushtetin publik, pushtetin q, si shprehet sociologu i shquar francez Pierre Bourdieu, dominon hapsirn sociale dhe autorizon gjuhn e zyrtarizimit dhe t legjitimimit t t gjitha marrdhnieve sociale (Tarifa & Sokoli, 2006: 86). Ky interpretim i prgjithsm i sociologjis vazhdon t mbetet karakteristik pr kt disiplin edhe n kushtet e sotme n Shqipri, si pasqyrohet kjo n shum nga rubrikat e ksaj bibliografie, veanrisht n pjesn e tret t saj. Ajo q bie n sy sht se nj vllim i konsiderueshm krijimtarie q mund t quhej sociologji publike sht botuar dhe vazhdon t botohet n organet e shtypit t prditshm shqiptar. Nj pjes e mir e saj sht shkruar nga autor, t cilt nuk jan sociolog n kuptimin e mirfillt t fjals, t arsimuar dhe formuar si t till, por q kan zhvilluar nj far imagjinate sociologjike, t ciln n mnyr aktive e diskutojn me publikun e gjer. Prsa i prket ngjarjes s dyt - prfshirjes s sociologjis si disiplin n academe - kjo disiplin fillimisht ngjalli nj interesim shum t madh midis t rinjve dhe ishte e treta ndr degt m t preferuara t Universitetit t Tirans, pas mjeksis dhe drejtsis. Interesimi dhe pasioni i studentve shqiptar pr sociologjin m 1991 mund t krahasohen vetm me kuriozitetin dhe interesimin e studentve amerikan sot pr teknologjit m t fundit t informacionit apo pr inxhinierin gjenetike. Krijimi i Shoqats Sociologjike Shqiptare m 1990, roli dhe ndikimi i saj n qarqet intelektuale t
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
105
vendit si edhe prpjekjet e pavarura t nj numri studjuesisht t shkencave shoqrore inkurajuan krijimin n ver t vitit 1991 nga Qeverisa e Stabilitetit t nj fakulteti t ri n Universitetin e Tirans, Fakultetit t Filozofis dhe Sociologjis (Tarifa & Sokoli, 2006: 84). Redaktort e ktij vllimi dhe disa nga autort, punimet e t cilve prfshihen n kt bibliografi, kan qen personalisht pjesmars n njrn apo n t dyja kto ngjarje t rndsishme. Nj fakt i till e bn kt bibliografi edhe m koherente, pavarsisht problematikave shum t larmishme q prfshihen n t, t cilat variojn nga shtje t politiks, politikat sociale, martesa dhe familja, problemet morale, demokracia dhe shteti ligjor, probleme t tranzicionit postkomunist, reformat ekonomike, zhvillimet demografike, rinia dhe transformimet kulturore. Nj tjetr burim koherence n kt projekt sht fakti q krijimi i Shoqats Sociologjike Shqiptare dhe institucionalizimi i sociologjis akademike n Shqipri kan qen ngjarje gjenerat-formuese. N bibliografi kjo duket qart n bashkpunimin midis disa prej eksponentve t profesoratit t vjetr, si Hamit Beqja, Servet Pllumbi apo Alfred Ui, me studjuesit m t talentuar shqiptar (n at koh 20 e ca apo 30-vjear ndrsa sot 40 e ca apo 50-vjear (si redaktort e ktij vllimi Fatos Tarifa & Lek Sokoli, Artan Fuga, Albert Doja apo Ilir Gdeshi) dhe studjues t talentuar m t rinj n mosh, si Arjan Gjona apo Klarita Grxhani. Prfshirja e botimeve t tyre shkencore n kt bibliografi prbn nj kombinim interesant, koherent dhe me vler njohse. Dika tjetr interesante q spikat n kt bibliografi sht nj mas e spikatur kozmopolitanizmi, i cili kurr sdo t kish qen i mundur n kushtet e regjimit komunist. Lexuesi do t vej re se nj vllim
i konsiderueshm studimesh dhe botimesh shkencore jan realizuar si bashkpunim i studjuesve shqiptar t shkolluar n Shqipri apo atyre q kan fituar doktoratura n universitete amerikane dhe evropiane (disa prej t cilve nga m t njohurit n bot) dhe nj numri studjuesish t huaj nga institucione akademike n Amerikn veriore apo n Evropn Perndimore. Po t mbahet parasysh periudha relativisht e shkurtr n t ciln sht br i mundur krkimi i lir n fushn e sociologjis dhe shkencave t tjera shoqrore n Shqipri, konstatimi i msiprm flet pr nj nivel t habitshm kozmopolitanizmi n fushn e studimeve sociale n Shqipri, ka sht nj element dhe krkes e studimeve sociale bashkkohore. Nga nj pikpamje tjetr, punimet e prfshira n kt bibliografi projn edhe nj mesazh disi m t errt. Aq sa jan produkt i nj periudhe tepr interesante, optimiste dhe kreative t tranzicionit, ato fatkeqsisht pasqyrojn edhe gjndjen aktuale stresuese t zhvillimeve n Shqipri si nj status quo ante. Edhe pse ngjarjet e viteve 1990-1991 ishin premtuese pr krijimin e nj shoqrie civile t shndetshme dhe vibrante, shpejt u b e qart se marrdhniet shtet/shoqri nuk kishin ndryshuar shum nga koha e vjetr. Autoriteti politik vazhdonte ti bnte rezistenc debatit publik racional-kritik dhe t mbshtetej n metoda t ngjashme me ato t periudhs s socializmit shtetror [] Kurdo q drejtuesit politik t shtetit i drejtoheshin publikut, qllimi ishte jo t krkonin ndihmn e tij n hartimin e politikave publike por thjesht manipulimi i publikut pr t gjeneruar momentalisht mbshtetje politike dhe legjitimitet (Tarifa & Sokoli, 2006: 87). Eksperienca t tilla nuk jan ekskluzivisht shqiptare. Ato nuk jan gjithashtu unikale pr vendet ish komuniste
106 t Evrops Qendrore dhe Lindore. Ato jan pjes e situats njerzore n fillim t shekullit t 21-t. N kt kuptim, kjo bibliografi shpreh nj preokupim universal, veanrisht pr ata, t cilt kan aftsin t dallojn n mikrokozmosin n t cilin jetojm makrokozmosin, pjes e t cilit jemi t gjith si qnie shoqrore.
Recensione tor tepr i spikatur shkollash me shum emr, organizator dhe reformator i arsimit kombtar, ministri i Arsimit m n z n Shqiprin e kohs. Por jo vetm kaq. Ai ishte edhe botues, gazetar edhe vjershtar. N t njjtn koh: jurist, avokat, kshilltar juridik i mbretit Zog. I diplomuar pr letrsi, filozofi dhe drejtsi, Ivanaj n moshn tridhjetvjeare filloi punn e vet frytdhnse. Nj jet e pasur dhe e ngarkuar sa nuk ka ku vete m e nj intelektuali formati t vrtet, t prmasave t mdha. Formohet si nj demokrat i njmendt. Nj republikan konsekuent i deklaruar botrisht. Jo m kot gazeta q nxori n Shkodr n fillimin e viteve 20 t shekullit t XX ishte e para q n Shqipri quhet Republika, ku botoi nj varg shkrimesh t menura pikrisht me mendime demokratike e republikane. Por ai ishte nj republikan q, kur e shihte se e donte e mira e vendit, vihej n shrbim t regjimit monarkist si ministr Arsimi dhe kshilltar i par juridik i tij. Ishte nj personalitet q iu kundrvu hapur do dhune. Ai, n rrafshin politik, ishte kundrshtar i do lloj lvizjeje t mirfillt revolucionare, i do rebelimi kryengrits. Dhe mbeti partizan i zhvillimit evolucionar t shoqris. Njkohsisht ishte nj kundrshtar i rrept i prdorimit t do lloj dhune n jetn shkollore e n edukat. Nj laicien nga m t spikaturit e kohs. Por q i respekton fort besimtart, kundr do lloj cenimi sado t pakt t ndjenjave, t riteve, t veprimtaris fetare. Ivanaj ishte nj puntor i palodhur, aq sa edhe natn e bn dit, me nj regjim t hekurt pune, me nj disiplin shembullore, me rigorozitet e skrupulozitet vrtet pr tu habitur. Nj dor e fort, nj vullnet i elikt q i duhej aq shum arsimit shqiptar t kohs. Por nj dor e fort e arsyeshme. Mirash Ivanaj ishte njeri me virtyte t larta e fisnike ndershmrie, i prkushtuar n
REFERENC
Tarifa, Fatos & Lek Sokoli. 2006. Applying Sociology to the Construction of a Democratic Public Sphere in Albania. Journal of Applied Sociology / Sociological Practice 23(1)/ 8(1): 83-90.
Mirash Ivanaj - nj legjend Nga Hamit BEQJA, profesor, akademik Rreth librit Mirash Ivanaj - personalitet i shquar i universit shqiptar t Iljaz GOGAJT Njher, kur e krkoi mbreti n takim, Ivanaj i tha lajmsit t bnte me dije Lartmadhrin se do t shkonte n takim sapo t mbaronte orn e msimit. Njerz t brezit tim, sidomos ata q jan njohur me historin e arsimit ton n gjysmn e par t shekullit XX, e din se kush sht Mirash Ivanaj. Por libri i Iljaz Gogajt, pa dyshim me vlera t rralla, i ndihmon t gjith ta njohin kt figur madhore t historis son kombtare, pikrisht si nj legjend tejet mbreslnse. Nj intelektual i shquar me nj ndihmes shumvlershe Ivanaj ishte nj talent i rrall i kulturs shqiptare t viteve 20-30 t shekullit XX, nj erudit i gjithanshm, pedagog, filozof dhe publicist. Nj veprimtar tepr i frytshm i fushave t ndryshme msues, drej-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
107
kulm ndaj drejtsis, zgjidhjeve humane. N kundrshtim ndaj do prirjeje korruptimi, ndaj do nepotizmi. Jo m kot bashkkohsit e kan quajtur nj Robespier shqiptar. Pr t gjitha kto veti t mueshme t tij, bashkkohsit na e paraqesin at gjall, deri n nivele anekdotike. Kan shkruar se njher, kur e krkoi mbreti n takim, i tha lajmsit t bnte me dije Lartmadhrin se do t shkonte pasi t mbaronte msimin. Thoshin se at far nuk e bn as Zoti, e bn Ivanaj; q nuk kishte gj prej gjje prreth tij q t mos e dinte. Kur me iniciativn kmbngulse t tij u shtetzuan shkollat private, u gjend prpara Liceut francez t Kors. Ishte gati ta shtetzonte edhe at. Por i than se ai quhet Liceu Kombtar i Kors dhe se n t vrtet ai ishte i till. Qe fjala kombtar q e shptoi at nga vrulli marramends i Ivanajt. A nuk t bindin t gjitha kto vlera se tek Ivanaj kemi nj figur shqiptare tepr origjinale, n mnyrn e vet nj dukuri unikale? Por ti shohim kto veti t shquara t tij t mishruara n veprimtari t gjall e konkrete. Q nga viti 1925, Ivanaj fillon punn n gjimnazet e Shkodrs e t Tirans. Pr pes vjet, nga 1925-a deri n 1930-n, qe drejtor i gjimnazit t Shkodrs; n fillimet e viteve 30 msues n gjimnazin e Tirans. Tepr e begat sht veprimtaria e Ivanajt n gjimnazin e Shkodrs. Ai ishte, para s gjithash, nj msues i shklqyer. Zotronte dhe jepte msim t gjitha lndt, por paraplqente latinishten, matematikn e sidomos miken e ngusht t tij, historin. Tejkalonte normn msimore t drejtorit. Jepte msim vullnetarisht mbi normn. Kur mungonte ndonj msues, hynte n msim dhe e zvendsonte at. Dhe t mahniste me erudicionin dhe aplikimin e tij. Nuk kemi si t mos themi: nj shfaqje gjenialiteti. Gjimnazi ishte shtpia, ishte gjithka pr Ivanajn. Ai e kalonte tr ditn atje. Interesohej nga afr
dhe merrte pjes gjallrisht bashk me nxnsit n veprimtarit jasht msimore t rrafshit atdhetar dhe qytetar. I prmbajtur si ishte, gjente koh t bisedonte me msues, pse jo edhe me nxns. Kthehej n shtpi n mbrmje von. Dhe shkruante n ditar. Patjetr nat pr nat. Me hollsi. Dhe kshtu gjith jetn. Nuk gabohem n qoft se them, s paku pr sa di un, se sht shqiptari q ka patur ditarin m t pasur. Plot me ngjarje, me detaje, me menurin vrojtuese t tij. Duke punuar, ai bnte raporte e relacione pr punn, hartonte qarkore e udhzime. sht mkat q ai nuk ka ln trajtesa t shkruara pedagogjike, nuk ka botuar vepra didaktike pr msimdhnien, pr edukatn. Njeri q prpinte libra, por q nuk ka ln libra t shkruar. sht nj neglizhenc e pafalshme e tij. Vetm kjo sht kritika q mund ti bhet. Duke u marr pedagogjikisht me t gjitha problemet e jets shkollore, ai ishte rrnjsisht bashkkohor. Por qndronte larg teorizimeve q mund t paraqiteshin si liberale dhe nisej nga nevoja e marrjes parasysh t nivelit kulturor t shqiptarve t kohs, psikologjis shoqrore, mnyrs s t menduarit e t jetess s tyre. Ky pozicion i tij gjente pasqyrim n paraqitjen e mjediseve shkollore e deri tek ajo e nxnsve, e uniforms shkollore, e mnyrs s prshndetjeve. Duke u marr me t gjitha punt e shkolls, si ka krkuar shum nga vetja, ka krkuar shum edhe nga t tjert. Ka qen i parimit q njerzit, bashkpuntort, msuesit, edhe nxnsit duhet me t dasht e me t drasht. Kan thn pr t: sa sht i tmerrshm, aq sht i sjellshm. Kurse pr komunikimin n publik e kan quajtur Harusha e madhe. Nj karakteristik interesante pr t, duke e matur me metr europian, ka dhn gazeta e Kors, kur ai u b ministr Arsimi: Nj vullnet i patundur, vullnet gjermani; nj zell i pakufizuar pr pun,
108 zell amerikani; nj mnyr sjelljeje ndaj inferiorve krejt demokraci, demokraci francezi; nj gjakftohtsi trheqse, gjakftohtsi anglezi; nj entuziazm optimist, entuziazm italiani. Reforma arsimore, Reforma Ivanaj N janar t vitit 1933, Mirash Ivanaj emrohet ministr i Arsimit. Nga nj msues i thjesht, ministr Arsimi -nj krcim galopant. Ai e pranoi kt detyr pse kishte besim te mbreti Zog si dor e fort dhe burr shteti. Kurse Zogu ishte i zgjuar dhe kur mundte e donte, afronte njerz t menur, t zot e puntor. Kurse opinioni publik, sidomos ai i intelektualve, i arsimtarve, shihte tek Ivanaj shpresn e shndoshjes s arsimit shqiptar. Nga t gjitha ant mori prshndetje pr detyrn e re. Ivanaj ishte i vendosur pr t ecur n rrugn e tradits s shquar t kombtarizimit, t laicizimit, t shtetzimit t arsimit shqiptar. Objektivi i tij ishte: shkolla shqipe - laike dhe kombtare. N kt rrug, penges kryesore ishin shkollat private dhe t huaja. Ai e dinte se n shum vende demokratike, me dispozita t veanta edhe pr pakicat etnike, mbshtetur n konventa ndrkombtare shkolla t tilla lejoheshin. Megjithkt, Ivanaj, i shtyr nga patriotizmi i thell, n kushtet e Shqipris s athershme kur kto shkolla, q edhe abuzonin shum, po e pengonin prparimin e arsimit kombtar t njehsuar, z ndaj ksaj shtjeje nj pozicion radikal, madje mund t thoshim disi t tejskajshm. Me seriozitetin m t madh, ai prpunoi nj program t tr masash pr t mbyllur shkollat, jo t pakta, t huaja e private. Pr kt ai prgatiti platformn prkatse pr tia paraqitur mbretit dhe Parlamentit. I doli nevoja t propozonte shfuqizimin e dy neneve t Statutit Themeltar t Mbretris. Pasi mori miratimin pr shfuqizimin e ktyre dy nen-
Recensione eve, kur fillon mbyllja e shkollave t huaja greke, italiane, amerikane, atyre t klerit katolik, Ivanaj ndrmori nj pun titanike shumkahshe pr t zbatuar nj reform arsimore rrnjsore. Midis problemeve t shumta q dilnin, ai u prqendrua tek ai i msuesve. Bri pastrime e riprtritje t kuadrit, luftoi pr miratimin e statusit t msuesit, siguroi trajtimin e diferencuar material t msuesve q punonin larg vendbanimit. Po ashtu u mor konkretisht me shtjet e edukimit dhe t disiplins s nxnsve. I kushtoi vmendje t veant buxhetit t arsimit, bazs materiale t tij dhe shtimit t shkollave. Prcaktoi kriteret e reja t planifikimit dhe t shprndarjes s bursave t studimit. Shtoi prpjekjet pr frekuentim sa m racional dhe efektiv t shkollave fillore. U mor shum seriozisht me problemet e dokumentacionit shkollor dhe t metodave t msimdhnies. Ndrmori drejtime t reja pr kulturn, artin dhe sportin n shkoll. E gjith kjo pun vrtet titanike gjeti jehon shum pozitive n gjith vendin, madje dhe jasht. Por nuk lan shtrigat me ba dasm. N zjarrin e punve, erdhi kundrreforma. U shtuan nga brenda e nga jasht presionet e forcave q nuk mund t pajtoheshin me mbylljen e shkollave t huaja dhe private dhe u sajua nj kompromis kushtetues pr rihapjen e tyre. Dhe Ivanaj, ashtu si pat deklaruar, dha dorheqjen. Nj akt vrtet i lart qytetarie. Por mbretit Zog i duhej ndihma e tij, e ktij juristi t formatit t lart. E emroi n Kshillin e Lart t Drejtsis. E bri edhe kryetar t tij. Dhe nj her n dy jave e priste n takime konfidenciale krejtsisht dor pr dor. Shohim Ivanajn dhe si nj shtetar shum produktiv. Zaptimi fashist i 7 prillit e vrau tepr rnd. E dnoi kapitullimin e Zogut. Shkoi n mrgim. U soll atje katr-pes vjet, nj jet mjaft mjerane. Pas Lufts ishte nga t paktt q u kthye n atdhe.
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
109
N fillim u prit mir. Fillon punn si msues i thjesht. Por nuk i glltiti dot zakonet e komunistve. U burgos, kuptohet, duke qen i pafajshm. I plakur, i zhgnjyer, i smur vdiq n duart e mjekve. Dha shpirt legjenda. Nj meteor. Dukuri q kan ndodhur. Pun me prkushtim t rrall Iljaz Gogaj sht i njohur si studiues i historis s arsimit. Me shum studime, me shum monografi. Por ky libr i fundit i tij ha buk vemas. sht vrtet i nivelit t lart. E ka bluar 20 vjet. Nuk ka ln dokumente arkivore e ditar pa grmuar. Ka takuar dhjetra e dhjetra njerz q e kan njohur nga afr Ivanajn. Por mbi t gjitha spikat dashuria e tij e madhe pr Ivanajn. Dashuri vrtet afeksionale, por q ka brenda edhe nj racionalitet t mueshm. Libri i tri sht shkruar me nj kompetenc t rrall. Edhe me shum kultur, me nj fjalor t pasur prshtat tems. Madje n hyrje e sidomos n Prfundime Gogaj na sjell nj t shkruar krejt t lir, nj portret tepr t gjall t Ivanajt, me nj stil brilant, do t thosha a la Stefan Cvajg. Shohim mendimtarin edhe imazhin e nj burri kreshnik prej Malsie, t njmendt, shqiptar. Iljaz, t lumt mendja dhe dora!
Nj monografi mbi vlerat e folklorit mbarkombtar Alfred UI, profesor, akademik Rreth monografis Poetika e krahasimit t Ymer Nezirit, Instituti Albanologjik i Prishtins Ky libr sht nj pjes studimore e realizuar e projektit afatgjat t Institutit Albanologjik t Prishtins Figuracioni poetik n lirikn popullore shqiptare, i propozuar qysh m 1972 nga profesori i
nderuar Anton eta. Monografia sht nj dokument me vler shkencore, e hartuar nj erek shekulli m par dhe prbn nj dshmi t synimeve t autorit e t Institutit Albanologjik t Prishtins pr t trajtuar nj problematik t rndsishme teorike stilistike e estetike n baz t materialit t begat t folklorit ton mbarkombtar dhe t studimeve t mparshme t ksaj tematike nga studiues shqiptar e t huaj. Ndonse e shkruar shum koh m par, vepra e Z. Nezirit, pr shkak t meritave t saj, tingllon bashkkohore, e freskt dhe e rndsishme edhe n suaz t gjith prpjekjeve q vazhdojn t kryhen pr ti njohur m thell vlerat artistike e estetike t folklorit mbarkombtar. Studimi shkencor i poetiks s folklorit ton vazhdon t jet nj problem i madh e aktual, pavarsisht nga arritje jo t pakta t derisotme. Ve t tjerash, zgjidhja e ksaj detyre ka rndsi jo vetm pr folkloristikn, por edhe pr hartimin e teksteve teorike t stilistiks letrare n prgjithsi, e cila ka qen ndrtuar kryesisht sipas modeleve t letrsis s kultivuar dhe t modeleve t letrsive t vendeve t tjera. Shpeshher edhe shembujt q prdoreshin n kto tekste huazoheshin krejtsisht ose pjesrisht nga kto letrsi. Prandaj, sht nj hap i rndsishm, q disa nga folkloristt tan t mirnjohur, si Q. Haxhihasani, Rr. Berisha dhe Z. Neziri, plotsojn njohjen e shum aspekteve t poetiks s folklorit, q do t reflektohet edhe n tekstet e teoris s letrsis dhe t stilistiks, pr t qen m pran vlerave dhe origjinalitetit t kulturs poetike t vendit ton. Kuptohet se tipet kryesore t figuracionit poetik e stilistik, t prozodis e t aspekteve t tjera, jo vetm t poezis folklorike, por edhe t poezis s kultivuar, sado origjinale e t veanta t jen nga njri vend n tjetrin, prftohen n shumicn drrmuese t rasteve edhe si
110 arketipe e modele t prgjithshme, prandaj edhe klasifikimet e tyre n vende t ndryshme kan prftuar e prftojn karakter universal, si pr shembull, metafora, simboli, epiteti, metonimia, sinekdoka etj. Kshtu ndodh edhe n fusha t tjera t arteve, n t cilat ekzistojn arketipe ose zhanre e figuracion, q kan vler formale universale, pavarsisht nga lnda e prejardhjes fillestare, si n muzik: suita, uvertura, simfonia, tonaliteti, ritmi etj.; n letrsi tregimi, novela, romani, romanca, lirika, epika etj. Dhe mendoj se nj merit e monografis s Z. Nezirit qndron n faktin se ai e ka ndjer dhe njohur thell at raport q ekziston edhe n nj figur t prveme stilistike, si krahasimi, midis origjinalitetit e veorive kombtare (folklorit) dhe modeleve universale t poetiks stilistike t prgjithshme. Prandaj, n kt monografi grshetohen dy faktor: nga njra an, zotrimi i ideve kryesore t literaturs shkencore teorike, q i jep siguri autorit n qndrimet e vlersimet e krahasimit, si figur artistike; dhe, nga ana tjetr, ai i sht drejtuar folklorit ton, n t cilin gjen nj pasuri t madhe e t larmishme shembujsh, q i jep siguri edhe pr origjinalitetin dhe klasifikimin e tipeve kryesore t krahasimeve n poezin folklorike lirike t dashuris. Autori ka vepruar drejt duke prfshir jo thjesht disa shembuj t rndomt krahasimesh nga kjo fush, por duke zgjedhur e prfaqsuar gjith trevat kryesore t folklorit, t Jugut e t Veriut, t krahinave brenda kufijve shtetror t Shqipris dhe t Kosovs, Maqedonis e diaspors. N kt rrug edhe konkluzionet marrin karakter t prgjithshm dhe bhen bindse pr gjith tipet kryesore t prdorimit t krahasimit. Z. Neziri, n monografin e tij, kriteret e klasifikimit t tipologjis dhe t vlerave estetike t shembujve i prcakton duke shmangur njansin. Materialin konkret
Recensione folklorik e shqyrton n mnyr komplekse, domethn duke muar aspektet formale t krahasimit dhe ato substanciale kuptimore, ideore, strukturore e funksionale, gjuhsore dhe estetike. Kjo metodik e shqyrtimit kompleks sht zbatuar gati n secilin shembull, me analiz t qart e gjithnj komplekse. sht me rndsi q autori ka ditur t kombinoj n vlersimin e do modeli jo vetm metodikn kritiko-pedagogjike, q u dhuron analizave qartsi e prcaktueshmri, por edhe inkuadrimin e tyre n rrafsh teoriko-estetik. Kuptohet se n folklor vlerat estetike kan veori e origjinalitet n krahasim me letrsin e kultivuar dhe estetikn teorike, por gjithsesi ka nj estetik t folklorit, dhe trajtimi nga kjo pikpamje ndihmon jo vetm pr t zbuluar e shprehur thelbin e krahasimit n lirikn e dashuris, por edhe pr t arritur n konkluzione estetike teorike, domethn q fitojn karakter t prgjithshm, q shprehin jo vetm vetit e shembujve t veant q jan prdorur pr ilustrim, por edhe ka pritet t gjendet n shembuj t mundshm jo vetm ende t panjohur, por edhe ende t pakrijuar. Kt aspekt ne e theksojm, sepse prmes estetiks mund t arrihet n konkluzionin se do klasifikim, sado i plot e i gjer shkencor, nuk bn t mos jet edhe i hapur, domethn nuk bn t mos e pranoj edhe t mundshmen. N kt rast vlera estetike sht m e madhe, ndonse domethnia semantike e atributit mbetet disi e pakuptueshme, ezoterike, tekanjoze, ekstravagante. Kjo prirje, prej s cils lind origjinaliteti, novatorizmi, mposhtet monotonia, prsritja lodhse, inflacioni, i tepruar, sht sidomos e rndsishme, por edhe estetikisht m e begat n poezin e kultivuar. Dhe ndoshta pr Z. Nezirin kjo prirje mund t ishte, pas botimit t monografis Poetika e krahasimit, nj tem interesante duke vn prball krahasimin n poezin e
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
111
kultivuar me krahasimin n folklor. Kjo do t ishte si udhrrfyese e shmangies s nj imitimi t thjesht folklorizant, q ende vihet re aty-ktu n poezin e kultivuar, e cila anon nga estetika e folklorit dhe nuk i l t hapura portat pr modele t tjera tash inekzistente, por t mundshme si gjat zhvillimit t ardhshm t poezis son intuitive folklorike, ashtu edhe t poezis s kultivuar novatore. Nj vler tjetr e padyshimt e monografis s Z. Nezirit sht edhe bibliografia e pasur pr problemet e stilistiks s folklorit, q ndihmon n trajtimin e mtejshm t tems mbi stilistikn e prozodin e liriks n prgjithsi t folklorit e t poezis s kultivuar. Botimi i ksaj monografie sht shum i dobishm dhe i pasuron studimet shkencore t folklorit ton.
Rikthimi i thesareve t kombit Nga Zimo KRUTAJ Rreth librit Eposi i kreshnikve dhe legjenda, mbledhur dhe redaktuar nga at Bernardin Palaj dhe at Donat KURTI Lexuesit dhe dashamirt e letrave shqipe, sidomos nxnsit, msuesit dhe studentt, kan tanim n duar nj botim t veant e t shumpritur. sht fjala pr Eposi i kreshnikve dhe legjenda, mbledhur dhe redaktuar nga at Bernardin Palaj dhe at Donat Kurti., prgatitur dhe botuar pr lexuesin e sotshm nga shtpia botuese Plejad, n kolann Plejada e letrave. Ky vllim bn pjes n korpusin e famshm Visaret e Kombit, nj seri shumvllimshe e nisur q n vitin 1937, me synimin q t bnte t njohur, t dokumentonte e t vlersonte nj pjes t konsiderueshme t trashgimis autentike kulturore, artistike, gjuhsore e historike t shqiptarve. N gjith kt korpus veprash
me vlera t patjetrsueshme, vemas Eposi i kreshnikve dhe legjenda sht nj monument i rrall pr gjuhn dhe letrat shqipe, pr trashgimin zakonore, pr kulturn e jetess, pr tiparet e mvetsishme t racs, pr traditat historike e kulturore, ... shprehja ma e gjall e shum ndjesive bujare e prfytyrimi tipik i fyzjonomis s kombit ton. Mbase prej vitesh, t paktn q nga nntdhjeta e ktej, pritej botimi i nj vepre si Eposi.... Madje ngjarje t tilla kulturore, me vler sa pr t shkuarn aq edhe pr t sotmen e m shum pr t ardhmen, institucionet prkatse duhet ti ven n krye t punve t tyre, tu japin prparsi e ti vlersojn si e meritojn. Sa m hert, aq m mir. Akademia jon e Shkencave, institutet studimore q varen prej saj, Ministria e Kulturs, Rinis e Sporteve, Ministria e Arsimit dhe e Shkencs, katedrat e gjuhsis, historis e letrsis n universitetet tona etj, do t duhej ta kishin pr nder dhe detyr prkujdesjen e veant pr vepra prfaqsuese t gjuhs e kulturs son kombtare. Prkrahja, nxitja edhe financimi, qoft edhe pjesrisht i shtpive botuese, do t mundsonte botimin a ribotimin e plot, jo vetm t kolans Visaret e Kombit, por edhe t mjaft veprave t tjera. Pjesa m madhe e tyre mbetet gati e panjohur nga lexuesi i sotshm, n fondet e rezervuara t Biblioteks son Kombtare, ose n bibliotekat e Vatikanit, apo arkivat e Stambollit. N kt kndvshtrim, nisma e shtpis botuese Plejad ngjan t jet sa me vler, aq edhe domethnse. N radh t par pr vet prmbajtjen e librit, pr vlerat e paprsritshme njohse, artistike, gjuhsore, historike, etnologjike, humane, estetike etj, t rapsodive t Ciklit t kreshnikve, kngve t Mujit e t Halilit, t Gjergj Elez Alis, apo t legjendave t famshme t Rozafs, Ago Ymerit dhe Halil Garris... Tashm jan jo vetm t njohura, por edhe t pranuara si t paarritshme a t paprsrit-
112 shme, skena t tra t Eposit t kreshnikve, prshkrimi i bukuris s Tanushs, vajtimi i Ajkuns, Zuku Bajraktar e besa e Aga Ymerit... Ve t tjerash, kjo ndodh sepse shpirti i rapsodive asht thjesht shqiptar, pse paraqet kjart t gjitha karakteristikat e Shqiptarit e vet t Shqiptarit: besa e zanavet, e orvet dhe e kreshnikvet; burrnija dhe trimnija e tyne edhe me anmiq: me slav; bestytnit e popullit ton, doket, miku, dashtnija e ndera e familjes, trimnija e ndera e gravet etj,: shprehen ndr kang n mnyr t gjall, e jan ngjyrat e ndryshme, me t cillat rapsodt e maleve tona paraqesin fytyrat e herojve n ket duel. (Hymje) Nga ana tjetr, nuk mund t mos bjer n sy paraqitja grafike e botimit, respektimi deri n detaje i botimit t par (1937), pa asnj ndrhyrje e redaktim gjuhsor, prpos atyre q kan br mbledhsit dhe redaktort e par, at Bernardin Palaj dhe at Donat Kurti. sht respekt e nderim pr ta, por m s pari sht respekt, nderim e vetdije pr vler-
Recensione at gjuhsore t shqipes, t dialektit geg, jo rrall t bjerrun e t nprkmbur prej gjithfar botuesish e redaktorsh (edhe) t sotshm (nga ata q Lasgush Poradeci i quante trukokall), q i botojn veprat e shkrimtarve t viteve 30t n shqipen standarde! Ndrkaq, vepra dhe puna e jashtzakonshme e etrve t nderuar franeskan, dshmon se ata nuk ishin thjesht mbledhs dhe redaktor t kujdesshm. Ata ishin njohs e studiues t mirfillt, atdhetar t shquar, misionar vullnetmir t kulturs kombtare. Prandaj botimi i veprs Eposi i kreshnikve dhe legjenda sht edhe nj prmbushje e kredos dhe bindjes s tyre t shpallur qysh n parathnien e librit:
...Prrallat, legjendat, rapsodijat kan randsi t madhe n zhvillimin e historis e t kulturs spopujve e se prandej ato duhen mbledh e ruejt me kujdes t madh, si njani ndr ma t mueshmet visare kombtare
ABSTRACTS IN ENGLISH
SERVET PLLUMBI Identity and European integration Referring to Kadare-Qosja debate on the Albanian identity, the author stresses that the Albanian identity is a complex political and cultural subject. In his book The European Identity of Albanians, I. Kadare gives identity an actual and pragmatic tone, highlighting the European identity of Albanians and arguing his thesis on the western character of Albanian culture and religious beliefs. According to such logic, the countrys integration in the European Union will eventually bring the realization of this natural inclination of Albanians, who were violently torn from the west by eastern despotism. Almost as if he was waiting for Kadare to enter the path of controversy, R. Qosja, on the other hand, takes an entirely opposite stand depicting Kadares position as a fusion in the scenario of the clash of Eastern and Western Civilizations. If we start by taking into consideration the essence of the concept of identity, however, we will be convinced that the debate under scrutiny had diverged in the wrong direction. As understood through the sociological perspective, the concept of identity is used to portray a certain level of individual, sociocultural, and national features which become a source of self-differentiation, energy and heritage for individuals and entire social communities. In any case, the starting levels of identity are closely tied to national culture. Outside influences follow only after. This debate failed for two reasons. First and foremost, we lack the culture for debate. Second, similar to prior debates, it is crucial that by its completion we have a realistic assessment of both its criticism and its appraisal. ILIR GDESHI; LEK SOKOLI; RUTH ROSENBERG & SILVANA HAXHIAJ - Trafficking and the impact of information and education in perception of its prevention (Regional survey). This article is part of the survey realized during 2006 in the framework of the International Organization for Migration (IOM), Regional Project for Prevention of Trafficking in Human Beings through School capacity building and educational activities in the Balkan region. The aim of this project was to evaluate the effectiveness of the methodologies used during the educational activities within and out of the school curricula, through comparing the level of knowledge of the students and youth on the trafficking and smuggling issues, how this phenomenon happens and which are the potential reactions toward them. The analytical work of this survey is based mainly in the quantitative datas realized through questionnaires and interviews with 2399 students and youths from Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 111-115
114
Abstracts in english - prmbledhe n anglisht lated to the students interest for being evaluated, to the revision and systematic work in schools, to the competition between the students etc. In the survey are generalized the best practices for the schools and NGOs in the Balkan as well as are given respective recommendation. FATOS TARIFA - Adriatic Europe: Albania, Croatia and Macedonia Since the fall of the Berlin Wall, the US Administration has been the engine for the NATO enlargement. The first round of enlargement in 1999 admitted three new countries into NATO, Poland, Hungary, and the Czech Republic, all three formerly members of the antagonistic Warsaw Pact. While that 1999 NATO Summit in Washington did not issue new invitations since NATO was concurrently moving toward a new relationship with Russia, NATO did make it clear that no invitations did not mean the end of the enlargement concept. In Washington, NATO committed itself to the open door policy by the creation of a Membership Action Plan (MAP), a procedural framework and process toward invitation. In the years following the first round of enlargement, ten former communist countries (known as the Vilnius group, or V-10), worked together setting as a primary goal their complete integration into the modern European and Euro-Atlantic institutions. Seven of themBulgaria, Estonia, Latvia, Lithuania, Romania, Slovakia, and Sloveniawere invited to join NATO in its historic Prague Summit in November 2002. In Prague, three countries did not receive NATOs ultimate invitation - Albania, Croatia, and Macedonia. However, what could have slipped into deep discouragement was lifted by the encouragement of President Bushs immediate strong words of support to the presidents of these three countries. Right after the Prague Summit discussions began on a possible US-Adri-
Albania, Bosnia and Herzegovina, Macedonia, Serbia and province of Kosovo, from 50 school and 25 NGO. The survey included 28 structured questions and could be completed in approximately 30 minutes and the ssurvey students and youths included two groups: The first group of the surveyed students, included students and youth whose teacher or NGO facilitator received training and materials through the pilot project, who represent in this study the activity group and students and youth whose teacher did not participate in the pilot project, who represent the control group. The impact and effectiveness of the methods and activities, was made through comparing the level of knowledge for these two groups. The surveyed students were asked to give the most accurate definition of trafficking, giving some potential cases (1); to evaluate through false, true or dont know alternatives if a boy/man can be a victim of trafficking (2); whether the trafficking always involves prostitution or sexual exploitation (3); the most accurate evaluation of the smuggling of human beings (4); Whether taking money from someone for assisting him/her to illegal entry into a state by crossing through the national border it is or its not smuggling (5); if the smuggling usually take place by the use of force or under the threat of violence (6); Perception of the difference between smuggling and trafficking (7); Perception of ways of trafficking, such as trafficking through promises for false marriages (8); Trafficking by deception for working abroad and being not well-paid (9); and trafficking by deception for studying abroad (10). From the answers of the surveyed students, it is shown that the difference in the level of knowledge between the two groups of students analyzed, is about 16 per cent. This difference would undoubtedly be higher if these trainings would be a regular part of school curricula, because the knowledge on trafficking and smuggling would be re-
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
115
atic partnership that would focus on NATO membership. These discussions, which took place initially in Washington and then in Tirana, Zagreb, and Skopje concurrently, led to a process that created within six months the US-Adriatic Charter of Partnership. Although there are new questions about further enlargement, the wisdom of enlargement, the practicality of enlargement, the usefulness of enlargement and its costs and criteria, the realities of especially the second round of NATO enlargement have direct application to the efforts that Albania, Croatia, and Macedonia have separately and jointly undertaken in the past few years. Both the latest rounds of NATO enlargement took years, and nothing was automatic. Even if some moments could appear to have been lucky breaks of timing, they usually were not; they were usually the result of concentrated deliberation and hard work. The sequence of events and momentum of debate throughout those years, the eventual coalescence of constituencies, the measures of growing support, all stemmed from the candidate countries continuing success in transforming their societies into viable democracies and NATO partners. LUAN SHAHOLLARI Economic freedom in Albania and the factors that influence its advance. In this article the author analyzes the index of economic freedom in its entirety as well as structurally. His analysis is based on the data provided by the 2006 Index of Economic Freedom, a publication of The Heritage Foundation- a policy research and analysis institution located in the center of Washington DC, as well as data from albanian research institutions. The study measures the economic development of 161 countries against 10 broad factors of economic freedom such as: trade policy, fiscal burden of governement, government
intervention in economics, monetary policy, etc. Each factor is subject to a scale of 1 to 5 measuring the economic freedom a country enjoys, lower scores being more desirable showing less government interference and more economic freedom. Albania measures 52nd, surpassing 15 countries since 2005. This is primarily the direct consequence of our membership in the World Trade Organization (WTO), the Free Trade Agreement (FTA) with countries in the region, negotiations for the Stabilizations and Association Agreement, signed on the 12 of June, improvements in the fiscal system etc. In a separate chapter, the author compares the countries in the region. He stresses that various specialized international organizations have played a crucial role with special regard to corruption and organized crime. Moreover, the author predicts a possible improvement in the factors measuring economic freedom in the year 2007, primarily achieved through coordination of programs for central and local governments, judicial system, for-profit and not-for-profit organizations, etc. Finally, he recommends ways to encourage the entrepreneurial spirit, foreing direct investment, increase trade with particular emphasis on export, decrease informal finance, etc. This will ensure the prospect of increased economic freedom as well as speed up the countrys integration in the European Union. ENIS SULSTAROVA - Orientalist characters: Ali Pasha and Xheladin Bey Orientalism, in the way the late prof. Edward W Said has used the term, is a component feature of the Albanian modern identities. This is because the modernization ethos during since the National Rebirth has been directed against the traditional way of life, certain aspects of which were connected with the Ottomans. This is especially true of the class of Albanian
116
Abstracts in english - prmbledhe n anglisht likely to depend on: the interveners understanding of the causes of the conflict; the interveners balancing of their means and ends; and the interveners resolve to challenge oppressors and protect the victims. Ultimately, the long-term success of intervention depends on a positive conception of peace, and, consequently, the longterm commitment of the interveners to help rebuild Kosovas society in ways that will ensure against the recurrence of hostilities. LEK SOKOLI - Zigmund Freud; his theory and methods of therapy Until the year 1990, Zigmund Freud was considered in Albania an imoral filosopher, a pseudoscientist who gave up on using scientific methods in the study of psichic phenomena and created an idealistic theory which was artificial and subjective, separating the psyche from material causes and circumstances... For this reasons, Freud was never given the entry visa in Albania during the communist regime. His publications were banned and censored as were the works of the fathers of philosophy and sociology: Plato, Aristotle, Hegel, Feuerbach, Sartre, Max Weber, Durkheim, Simmel, Pareto, K. Poper, Mill, Parsons etc, setting a unique precedent in the world. Freud, however, was one of the most influential figure in a few disciplines such as filosophy, psychology, sociology, and medicine in the field of psychiatry. He is the founding father of psychoanalytic school in its dychotomy as a theoretical and intelectual system, as well as a method of therapy. According to Freud, the concept of personality resembles an iceberg whose tip shows above water. The part of personality which we are aware of in our daily life (the tip of the iceberg), represents our conscious mind. Under water, nevertheless, rests the majority of the iceberg representing the unconscious mind. According to Freud, personality is manifested as the interaction between
beys and landlords, whose way of life has been described as morally corrupt, traditional, Anatolian, exploitative and treacherous. The kind of Albanian orientalism that was directed against the Albanian beys in the context of the efforts to build Albanian modern state and society, can be best described as class orientalism. It has been used in political discourse in Albania during the reign of Zog I to fight the class of landlords who had much political power and influence at the time. Its users were mostly young intellectuals and bureaucrats, who were dissatisfied with the situation in Albania and desired a faster pace of reforms to catch up with the rest of Europe, but also felt that the political power should be trusted to them. One of this was the gifted writer Mitrush Kuteli, who in 1937 published a story called The Autumn of Xheladin Bey, whose subject was about the last days of a morally debased Albanian bey, more generally creating a representative of Albanian beys. In this article the orientalist techniques used in the construction of the character of Xheladin Bey and their effects are distinguished, by comparing it to the character of Ali Pasha as described by Western travelers and artists in the 19th century. The article seeks to point out the weight of the orientalist discourse and its uses in contemporary political and social discourses in Albania. Klejda Mulaj - Humanitarian Intervention in Kosova This article evaluates the policy and strategy of Western powers in their reaction to fundamental human rights infringements in Kosova in 1999. The analysis shows that NATOs intervention in Kosova to end ethnic cleansing of Kosovar Albanians was legitimate, although the Alliances air war was impeded by a flawed strategy. This case study suggests that the outcome of a humanitarian intervention is
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
117
the conscious and the unconscious. After he sheds light on Freuds analysis of personality, the author also discusses phychoanalysis in theory and therapy, considers Freuds contribution in social sciences, and reacts to his proponents and opponents. Hamit BEQJA Social phenomena and historical events seen through the lens of time. According to Hamit Beqja, several historical events have made it to the fair. Today, everyone writes and analyzes: the historian, the amateur, the scholar of social and pchological phenomena, as well as the dilettante. The lens of time require a reevaluation of historical considerations, es-
pecially those events tied to the future, with the perpective of future development. The author considers several subjects, such as the historical tradition and national identity, the impact of ottoman occupation, as well as several public figures tied to our national history, for whom our official historiography has often been inaccurate. Beqja stresses that we still come across such onedimentional conceptualizations of events tied to our national figures. On one side we see a form of eulogy our national values portrayed almost as unearthly. On the other side, there is nihilism - the denial of almost everything... He advances his request for an objective and scientific reavaluation, away from political interpretations.
Ky Fjalor prmban rreth 41 000 fjal e 54 000 kuptime, t cilat nuk gjenden n fjalort e Akademis s Shkencave t viteve 1980 e 2002; Fjalori ka edhe rreth 5 300 shprehje frazeologjike; Bashk me Fjalorin e Gjuhs s Sotme Shqipe (1980), ky sht fjalori shqip-shqip m i madh i hartuar deri m sot; I pari dhe i vetmi fjalor shqip-shqip q trajton edhe etimologjin e fjalve; I vetmi fjalor shqip-shqip q ilustrohet me mijra vargje e shprehje t marruna drejtprdrejt nga krijimtaria e mbi 40 autorve, q nga Gjergj Fishta e deri te Anton Pashku, Anton etta e Ismail Kadare, nga Kanuni i Lek Dukagjinit, Eposi i Kreshnikve, Visaret e Kombit e thesare t tjera popullore; Ilustrohet edhe me rreth 5 mij fjal t urta popullore, njmij gjza, bestytni e paragjykime, doke, loj-fjalsh etj. Shumica botohen pr her t par. Nuk sht nj fjalor alternativ i fjalorve t Akademis s Shkencave, pasi ai prmban pasuri q nuk gjenden n ata fjalor; Nj vepr voluminoze, prej rreth 1700 faqesh, botim cilsor i Entit Botues Poligrafik Gjergj Fishta, nn kujdesin e drejtprdrejt t botuesit Frano Kulli dhe publicistit e studiuesit Qemal Sakajeva; Autori sht ambasador i Republiks s Shqipris n Konfereratn Zvicerane (Bern). Mund t kontaktohet n adresn emalb.ch@bluewin.ch ose m.elezi@bluewin.ch Nj vepr e jashtzakonshme e nj autori t talentuar e me vullnet te hekurt.
T DHNA PR AUTORT
Servet PLLUMBI ka kryer studimet e larta pr filozofi, n San Petrsburg, n vitin 1960. Pr m se 30 vjet, nga viti 1960 e deri n vitin 1991, ka qen pedagog i filozofis dhe sociologjis teorike n shkollat e larta, kryesisht n Universitetin e Tirans. N vitin 1967 ka marr titullin shkencor Docent ndrsa n vitin 1989 ka mbrojtur doktoranturn n fushn e sociologjis s prgjithshme. sht autor ose bashkautor i disa teksteve pr shkollat e larta, i disa monografive, i Fjalorit t filozofis, n dy edicione, si dhe i nj numri t madh artikujsh shkencor e studimesh t botuara n revista shkencore brenda e jasht vendit. Librat e tij m t fundit jan: Drithijet e tranzicionit (2000), T mendosh ndryshe (2001), Gjurmime sociologjike (2002), Sprov n sociologjin politike (2002); Edhe politika do moral (2005). sht zgjedhur zvendskryetar i Partis Socialiste t Shqipris n kongresin e themelimit t saj, n qershor t vitit 1991. Ka qen deputet i Kuvendit t Shqipris, n disa legjislatura, nga viti 1992; ka br pjes n Komisionin parlamentar t Punve t Jashtme, si dhe at t Arsimit, Kulturs e Shkencs dhe Kryetar i Kuvendit t Shqipris, deri n zgjedhjet e 3 korrikut 2005. sht nj ndr bashkthemeluesit e Institutit t Studimeve Politike e Sociale (ISPS) dhe President i tij, si dhe kryetar i bordit botues t revists Politika & Shoqria. Ilir GDESHI ka kryer studimet e larta n Fakultetin e Ekonomis t Universitetit t Tirans, n vitin 1982. sht doktor i shkencave ekonomike. Ka kryer tre specializime pasuniversitare n Franc (Grenobl e Paris). Ka qen lektor (vitet 1983-1993) dhe drejtor i Departamentit t Ekonomis (vitet 1992-1993), n Fakultetin e Ekonomis t Universitetit t Tirans si dhe, pr gjasht muaj (viti 1994), lektor n Universitetin Pierre Mendes France, n Grenobl. Ka marr pjes n rreth 70 projekte krkimore-shkencore dhe sht autor ose bashkautor i reth 50 artikujve e botimeve shkencore, t publikuara n Shqipri e n vende t tjera, si n Bullgari, Greqi, Franc, Angli etj. Ndr librat e tij veojm Emigrimi i elits intelektuale nga Shqipria gjat periudhs s tranzicionit, bashkautor me Hekuran Mara, Rolanda Dhimitri & Ksenofon Krisafi (1999), Poverty in Albania. A Qualitative Assessment, Washington, D.C.: The World Bank, bashkautor me Hermine De Soto, Peter Gordon, & Zamira Sinoimeri (2002), Roma and Egyptians in Albania: From social exclusion to social inclusion. Washington D.C: The World Bank, bashkautor me Hermine De Soto Hermine dhe Sabine Beddies (2005), Competing for remittances, bashkautor me N. De Zwager, Englantina Germenji & Ch. Nikas (2005) dhe Trafikimi, rasti i Shqipris, bashkautor me dr. Lek Sokoli (2006). Aktualisht sht antar i disa inPolitika & Shoqria 2006, 1 (16): 117-121
120 stitucioneve shkencore evropiane (EADI, EACES etj.) dhe drejtor i Qendrs s Studimeve Ekonomike e Sociale, Tiran. Lek SOKOLI ka kryer studimet e larta n Fakultetin e Inxhinieris, dega mekanike dhe, m pas, si fakultet i dyt, n at t Shkencave Politike e Juridike, dega filozofi, pran Universitetit t Tirans. Prej rreth 20 vjetsh ai sht marr me studime, botime e msimdhnie n fushn e sociologjis. N vitin 1991 fitoi gradn doktor i shkencave sociologjike. Ka qen bashkpuntor shkencor i Sektorit t Filozofis t Universitetit t Tirans (1986-1990), nj ndr bashkthemeluesit e Shoqats Sociologjike Shqiptare (dhjetor 1990), si dhe nndrejtor i Qendrs s Re t Studimeve Sociologjike (1993-1999), etj. sht autor i mjaft studimeve e artikujve shkencor t botuar n Shqipri e n vende t tjera. sht bashkthemelues dhe bashkbotues i revists ndrkombtare Sociological Analysis (SA), botuar n Karolinn e Veriut, SHBA (1998-1999). Nga veprimtaria studimore e botuese e tij veojm librat: Sociologjia (1997), Droga - historia, prkufizime, klasifikimi, efektet, terapia (1999), Themeluesit e sociologjis (2000); Droga-ribotim i prshtatur pr nivelin shkollor (2000), Divorci vrojtime e refleksione, bashkautor me prof Hamit Beqja, akademik (2001), Demokracia dhe problemet sociale, Studime sociologjike, I (2002), Interesat dhe harmonizimi i tyre, Sociologji e puns, I (2003), Prostitucioni si profesion, vshtrim sociologjik (2006); Sociologjia dhe jeta e prditshme, Sociologji publike, I (2006); Trafikimi, rasti i Shqipris, bashkautor me dr. Ilir Gdeshi (2006); Analiza sociologjike (2006); Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi (bashkautor me dr. Fatos Tarifa). sht drejtor ezekutiv i Institutit t Studimeve Politike e Sociale (ISPS) dhe drejtues krkimesh (part time) pran Qendrs s Studimeve Ekonomike e Sociale (QSES). Ai sht,
T dhna pr autort gjithashtu, themelues dhe drejtor i Institutit t Sociologjis si dhe drejtor i revists Politika & Shoqria. Ruth ROSENBERG sht menaxhere e programeve Anti-trafikim, t Organizats Ndrkombtare pr Migracionin (IOM), n Tiran. Ajo ka kryer universitetin e Karolins s Veriut, SHBA, n vitin 1986, n degan e psikologjis. Ndrsa n vitin 1995, ajo ka fituar diplomn Master n administrim-biznes, nga Universiteti Maryland i SHBA-ve. Ruth Rosenberg ka nj prvoj ndrkombtare, mbi 16 vjeare, n aspektet e zhvillimit, duke u prqndruar veanrisht n zhvillimin e burimeve njerzore, trainimin si dhe n shtjet gjinore. Ajo ka punuar n vende t ndryshme t bots, si n Armeni, Rumani, n pes vende t Azis Qndrore, n disa vende t Afrikes, n Indonezi dhe, se fundmi, n Shqipri. Q prej vitit 1999, ajo sht prfshir n shtjet e hulumtimit dhe analizave pr probleme q lidhen me zhvillimet gjinore, veanrisht t trafikimit t grave dhe t femijeve. Gjat periudhs 2005 2006, ajo ka drejtuar projektin rajonal Mbi parandalimin e trafikimit t qenieve njerzore, npermjet aktiviteteve edukative dhe ngritjes se kapaciteteve n shkollat dhe organizatat e shoqris civile, t Organizats Ndrkombtare t Migracionit (IOM), n t cilin jan prfshih gjasht vende t Ballkanit Perndimor. Ky project sht zbatuar n bashkpunim me Ministrin e Arsimit dhe Shkencs s Shqipris dhe ministrit respektive t vendeve t rajonit. Silvana HAXHIAJ sht asistente e programeve Anti-trafikim, pran Organizats Ndrkombtare pr Migracionin (IOM), n Tiran. Ajo sht diplomuar pr shkencat pedagogjike, n vitin 1989, si dhe ka fituar nj ertifikat specializimi, n Pun Sociale, n vitin 1995. Pr m shum se 11 vjet, ajo ka punuar me organizatat ndrkombtare q ushtrojn veprimtarin e tyre n
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
121
Shqipri, duke u prqndruar kryesisht n ndihmn ndaj grupeve t rrezikuara dhe n nevoj, si jan femijt me probleme t zhvillimit t vonshm mendor, fmijt dhe t rinjt jetim dhe t braktisur, personat viktima t trafikimit t qenieve njerzore etj. Gjat periudhs 2005 2006, ajo ka qen kordinatore projektit rajonal Mbi parandalimin e trafikimit t qenieve njerzore, npermjet aktiviteteve edukative dhe ngritjes se kapaciteteve n shkollat dhe organizatat e shoqris civile, t Organizats Ndrkombtare t Migracionit (IOM), n t cilin jan prfshih gjasht vende t Ballkanit Perndimor. Ky project sht zbatuar n bashkpunim me Ministrin e Arsimit dhe Shkencs s Shqipris dhe ministrit respektive t vendeve t rajonit. Luan SHAHOLLARI ka lindur n Kor, m 1 mars 1952, ku ka kryer edhe shkolln e mesme t prgjithshme. Kreu studimet e larta pr ekonomi, n U.B. t Tirans, kurse n vitin 1982, studimet pasuniversitare. N vitet 1973-1987 ka kryer detyra n nivel vendor, n fushn e ekonomis dhe t pushtetit, n Has dhe n Kuks. M 1987 sht transferuar n Tiran, pran Kshillit t Ministrave, n detyrn e drejtorit pr Pushtetin Vendor dhe, m von, si Zvendsministr i Ekonomis. Pas vitit 1990, ka qen i zgjedhur n detyra t rndsishme si: deputet n Kuvendin e Shqipris (n vitin 1996 dhe 1997-2001); Prefekt i qarkut t Tirans, Zvendsministr i Financave dhe i Ekonomis (vitet 20012005). Prej vitit 2003, sht zgjedhur Kryetar i Kshillit Bashkiak t Tirans. Krahas detyrave shtetrore ai, n mnyr t vazhdueshme, sht marr edhe me veprimtari krkimore, studimore dhe publicistike, duke bashkpunuar me oganizata t shoqris civile dhe institucione t tjera krkimore-shkencore. Ka kryer kualifikime afatshkurtra jasht shtetit, si dhe ka mbajtur kumtesa e referate n konferenca t ndryshme, kombtare e ndrkombtare.
Prej vitit 1994, sht antar i Shoqats Evropiane pr Studime Ekonomike Krahasuese (EACES). Ka kryer nje varg punimesh t ndryshme shkencore dhe publikime me karakter ekonomik dhe social, n organet periodike, brenda dhe jasht vendit, gjithsej me nj vllim prej rreth tre mij faqesh. E-mail: E-mail: lshahollari@yahoo.com FATOS TARIFA ka qen ambasador i jashtzakonshm dhe fuqiplot i Republiks s Shqipris n Mbretrin e Hollands (vitet 2000-2001) dhe n Shtetet e Bashkuara t Ameriks, deri n vitin 2005. Ai ka fituar nj Ph.D. t dyt n sociologji n University of North Carolina, Chapel Hill, n ShBA dhe nj doktorantur n shkencat politike n Universitetin e Tirans. Ka qen dekani i par i Fakultetit t Sociologjis e Filozofis (1991-92) dhe prgjegjs i sektorit shkencor t sociologjis n Universitetin e Tirans (1990-1993). M 1992 ai ishte Fulbright Fellow n University of North Carolina, Chapel Hill, ndrsa m 1993-94 Senior Research Fellow n Institute of Social Studies, Hag. M 1993 dr.Tarifa themeloi Qendrn e Re t Studimeve Sociologjike n Tiran dhe ishte drejtor i saj deri m 1998. M 1998, s bashku me dr. L. Sokolin, themeluan revistn akademike ndrkombtare Sociological Analysis, e cila botohej nga Copytron Academic Publishers, Chapel Hill, USA dhe ishte kryeredaktor i saj. Dr. Tarifa ka dhn msim n disa universitete t SHBA-ve, si dhe n Holland. Ai sht autor dhe redaktor i 14 librave dhe i nj numri t madh artikujsh t botuar n revista t ndryshme akademike ndrkombtare. Ndr librat e tij t fundit prmendim: Social Problems of Transition (The Hague 2003), The Balkans: A Mission neither Accomplished nor Impossible (The Hague: 2002). The Breakdown of State Socialism and the Emerging Post-Socialist Order (The Hague: 2001), Culture, Ideology and Society (The Hague: 2001), The Quest
122 for Legitimacy and the Withering Away of Utopia (The Hague 2001), and The First Decade and After: Albanias Democratic Transition and Consolidation in the Context of Southeast Europe (me M. Spoor; The Hague, 2000); Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi, bashkautor me dr. Lek Sokoli (2006). Enis SULSTAROVA ka lindur n Tiran n vitin 1978. Ka kryer studimet universitare n degn e sociologjis, pran Middle East Technical University n Ankara. N t njjtin universitet ka kryer edhe studimet pasuniversitare, n degn e shkencave politike dhe t administrimit publik. Aktualisht punon pran Institutit pr Demokraci dhe Ndrmjetsim n Tiran, si kordinator i projekteve rajonale. Ai sht autor i disa artikujve studimor t botuar n organe t ndryshme, brenda dhe jasht Shqipris, si dhe i librave Ligjrimi nacionalist n Shqipri (Afrdita, 2003) e Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja (Botimet Dudaj, 2006). sht pedagog i jashtm i sociologjis dhe i shkencave politike pran Fakultetit t Shkencave Sociale t Universitetit t Tirans dhe bashkpuntor shkencor i Institutit t Studimeve Politike e Sociale (ISPS). Xhelal GJEOVI, ka kryer studimet e larta n Universitetin e Tirans, Fakulteti i Drejtsis dhe sht emruar pedagog i historis dhe i filozofis n Fakultetin e Shkencave Politiko-Juridike. Q nga viti 1979 e ktej, ai punon n Institutin e Historis t Akademis s Shkencave, n Sektorin e Lufts Nacionallirimtare. N kt institut ai ka qen punonjs shkencor, shef sektori dhe zvendsdrejtor. Aktualisht sht shefi i departamentit t Historis s Kosovs. sht autor i nj numr veprash historike si: Marrdhniet shqiptaro-jugosllave n vitet e Lufts s Dyt Botrore (1986), Shteti shqiptar dhe shtja e Kosovs (1998), Lufta Antifashiste Nacionallir-
T dhna pr autort imtare n Shqipri (1999), Pushtimi gjerman n Shqipri (2004) etj. Ka shkruar e botuar nj numr t madh artikujsh shkencor n revistat shekncore e kulturore, brenda e jasht vendit. sht autor i teksteve t Historis s Shqipris pr shkollat e mesme, periudha e Lufts s Dyt Botrore dhe pas saj. Ka gradn Doktor i Shkencave dhe titullin Profesor. Klejda MULAJ ka mbrojtur doktoraturn n Marrdhnie Ndrkombtare (2004) n Shkolln e Londrs pr Ekonomi dhe Shkenca Politike (London School of Economics and Political Science LSE), Universiteti i Londrs. N vitin akademik 2005-2006 ajo ishte antare e Qndrs s Studimeve Ndrkombtare, pran ksaj Shkolle. Dr. Mulaj ka dhn msim n Departamentet e Marrdhnieve Ndrkombtare t LSE, t Goldsmiths College, Universiteti i Londrs dhe t Universitetit t Malts, si dhe ka prezantuar kumtesa n Universitetet e Oxford, Birmingham, Bath, Kent dhe North London n Britanin e Madhe, si dhe n Philipps-University, n Gjermani. Ajo ka shkruar pr Millenium: Journal of International Studies (Britani e Madhe), Nationalism and Ethnic Politics (Shtetet e Bashkuara t Ameriks), Mediterranean Journal of Human Rights (Malta), dhe Nationalities Papers (Shtetet e Bashkuara t Ameriks). Klejda Mulaj sht fituese e disa bursave ndrkombtare t ofruara nga LSE, Ambasada Angleze n Malt, Fondacioni George Soros n New York, Fondi i Studentve Ndrkombtar n Londr dhe Fondacioni Harold Hyam Wingate n Londr. HAMIT BEQJA ka kryer studimet e larta pr psikologji - pedagogji n Institutin Pedagogjik t Mosks, n vitin 1953 dhe pr m se 40 vjet, nga viti 1954 deri m 1993, ka qen pedagog n Universitetin e Tirans, pr lndt: psikologji e prgjithshme, psikologji sociale, pedagogji
Politika & Shoqria
Vll. 9
Nr. 1 (16)
123
e prgjthshme, edukat, historia e arsimit dhe e shkolls etj. N viti 1970 i sht dhn titulli Profesor, ndrsa n viti 1984 Msues i Popullit. N vitet 80-t ka fituar dy mime t Republiks. Ai sht autor i nj numri mjaft t madh artikujsh shkencor t botuar n revista e organe t ndryshme, brenda e jasht Shqipris. Ve teksteve shkollore pr lndt e psikologjis, pedagogjis, edukats etj., ai sht autor i mbi 40 librave t botuar, ndr t cilt veojm: Si sillemi, zakone ndjekim? (1970), Rreth edukats qytetare (1983), K edukojm, si edukojm?
(1987), Edukata n syrin e popullit (1988). Rrjedhojave t sociologjis s edukats e t kulturs (1989), Pr rinin, me rinin (1991), Edhe engjlli, edhe djall, jan brenda tek i gjalli / Rreth dyzimit t ersonalitetit njerzor (1994), Dashuria, seksi, studentt e mi (1996), Galeria e Plateja (2002), Divorci vrojtime e refleksione, bashkautor me dr. Lek Sokoli, (2001), Gjum Jete, shnime autobiografike (2004). N viti 1988, Hamit Beqja sht zgjedhur antar i Akademis s Shkencave t Republiks s Shqipris. Nga ky vit mban titullin Akademik.

Prmbajtja e numrit t kaluar
Vll. 8, Nr. 1 (15)
FATOS TARIFA - Si e shikon Europa Amerikn SERVET PLLUMBI - Liberalizmi shqiptar BLENDI KAJSIU - Ligjrimi steril. Kategorit dhe konceptet q (keq)prdoren n ligjrimin e sotm politik dhe rrjedhojat e tyre LEK SOKOLI - Prostitucioni profesionist n Shqipri gjat shekullit XX e n vijim dhe debati pr (ri)legalizimin e tij ZYHDI DERVISHI - Vullnetarizmi - ind i domosdoshm pr funksionimin e humanizimin e shoqris SABRI HAMITI - Shkollat letrare shqipe IDN, TIRAN & IEB, SHKUP - Marrdhniet shqiptaro-maqedonase n opinionet e qytetarve t t dy vendeve (sondazh) MYQREM TAFAJ - Pr Arsimin e lart dhe shkencn n Shqipri (Ide fillnisse t nj masterplani) Recensione: MEHMET ELEZI - Drejt nj fjalori ndryshe t gjuhs shqipe MUSTAFA NANO - Magjia e nj libri blasfemues LEK SOKOLI - Filozofia e Theodhor A. Kavaliotit, vepr e shquar e mendimit shqiptar....
Praktika e botimit n Politika & Shoqria

Politika & Shoqria sht revist shkencore. Parimi baz i saj sht cilsia akademike, profesionalizmi dhe rigoroziteti shkencor. Kriteret e botimit n P&S prputhen me kriteret pr prfshirjen n listn e periodikve shkencor q merren n konsiderat nga Komisioni i Kualifikimit Shkencor pran Ministris s Arsimit dhe Shkencs. do studim q do t dorzohet pr tu botuar n P&S, do ti nnshtrohet nj recensionimi t verbr (blind review). Ai do tu jepet pr recensionim dy studiuesve t atyre fushave ku bn pjes studimi. Ai botohet vetm n rast se recensat pr t jan pozitive. Me kt praktik, detyra e przgjedhjes s artikujve shkencor mbetet kompetenc e ekspertve anonim. Artikujt shkencor duhet t jen rezultat i nj studimi e vzhgimi konkret t dukurive n laboratorin e jets t shoqris shqiptare ose rezultat i ballafaqimit me literaturn shkencore bashkkohore, mbshtetur n nj bibliografi t gjer. Referencat jan t detyrueshme dhe mund t vendosen n fund t faqes (footnotes), ose npr tekst, si n shembujt e mposhtm. Pr nj autor: Weber (1998); Weber (1998: 156). Pr dy dhe tre autor: (Lazesfeld & Berelson, 1990) e (Olzak, Shanahan & West, 1986). Pr pr m shum se tre autor: (Larsen ed al., 1989); pr serit e referencave (Blau, 1980; Kadare, 1995; Tarifa, 1999; Ui, 2003; Pllumbi, 2004; Omari, 1999), si dhe (2004a, 2004b), kur ka m shum se nj referenc n t njjtin vit pr nj autor. N kt rast vendosen detyrimisht referencat mbas tekstit, sipas ktij rendi: mbiemri, emri, viti i botimit, tittulli i librit, qyteti ku sht botuar, botuesi. Pr shembull: Merton, Robert. 1968. Social Theory and Social Structure. New York: Free Press.

Vell. 9, Nr. 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Vell. 9, Nr. 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vell. 9, Nr. 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN: 1097 7147

Politika & Shoqria

Politics & Society

olitika Politika & Shoqria

Politika & Shoqria

INSTITUTIT T SOCIOLOGJIS INSTITUTIT T STUDIMEVE POLITIKE E SOCIALE

INSTITUTIT I SOCIOLOGJIS (IS) FAR SYNON PR VITIN AKADEMIK 2006-2007?

Politika & Shoqria

IDENTITETI DHE INTEGRIMI EVROPIAN

Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 5-10

Politika & Shoqria

Politika & Shoqria

TRAFIKIMI, NDIKIMI I INFORMIMIT

Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 11-26

Politika & Shoqria

Tabela 1. Nxnsit dhe t rinjt e anketuar sipas shteteve

Figura 1: Struktura moshore e t anketuarve

Figura 2: Tipet e shkollave dhe OJQ-ve

Politika & Shoqria

Figura 3: Vendbanimi i t anketuarve sipas shteteve

Tabela 3. Prvoja jasht vendit e nxnsve dhe t rinjve t anketuar (n prqindje)

41.4 58.6 100

58.9 41.1 100

54.6 45.4 100

51.0 49.0 100

Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij

Figura 4: Motivi i qndrimit jasht shtetit

Politika & Shoqria

Figura 5: Prkufizimi m i sakt i trafikimit

Figura 6: A mund t jet nj mashkull viktim e trafikimit?

Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij

Figura 7: Trafikimi dhe prostitucioni

Politika & Shoqria

Figura 8: Prcaktimi i sakt i kontranads

Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij

Figura 9: Vlersimi mbi kalimin ilegalisht t kufirit kundrejt pagess

Figura 10: Kontrabanda ndodh vetm me forc?

Politika & Shoqria

Figura 11: Dallimi midis trafikimit dhe kontrabands

Figura 12: Trafikimi prmes premtimeve pr martes

Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij

Figura 13: Trafikimi si pun e detyruar

Politika & Shoqria

Figura 14: Trafikimi si mashtrim pr shkollim jasht shtetit

Tabela 4. Ku do t krkoni ndihm n rast krcnimi pr trafikim?

Politika & Shoqria

Table 5. Prgjigjet korrekte pr prgjigjedhns t trainuar e t patrajnuar

t T trainuar 64.4 81.5 43.0 63.7 75.5

T trainuar patrajnuar 42.5 58.3 26.3 46.5 59.2

Trafikimi, ndikimi i informimit dhe edukimit n perceptimin e parandalimin e tij

Table 7: Vlersimi i shteteve t sonduara pr t dy grupet

Politika & Shoqria 2006, 1 (16): 27-36

Politika & Shoqria

Politika & Shoqria

Politika & Shoqria

Politika & Shoqria

See http://thomas.loc.gov/cgi- bin/query/

LIRIA EKONOMIKE N SHQIPRI DHE FAKTORT