POLITECHNIKA WROCŁAWSKA

Wydział Mechaniczny

Kompozyty polimerowe

Wprowadzenie
Zastosowania inżynierskie często wymagają
niezwykłych powiązań właściwości materiałów
np. lotnictwo wymaga lekkich materiałów o dużej
wytrzymałości i sztywności i odporności na zużycie
• Większość materiałów o dużej wytrzymałości i
sztywności ma dużą gęstość (są ciężkie)
• Większość lekkich materiałów jest mało odporna na
zużycie
zakładane właściwości nie mogą być uzyskane dla
jednorodnego materiału (jednofazowego)
Rozwiązaniem są materiały kompozytowe 2

Materiały polimerowe cz.3 1

 Stan wiedzy
- rodzaje modyfikacji polimerów
• modyfikacja chemiczna - ingerencja w chemiczną
budowę makrocząsteczki,
• obróbka cieplna - uporządkowanie nadcząsteczkowej
struktury polimeru,
• obróbka samej WW – prowadzona różnymi metodami
• modyfikacja fizyczna polegająca na wprowadzaniu do
polimeru wypełniaczy;
Najbardziej rozpowszechniona jest modyfikacja fizyczna
- duża skuteczność wpływu na zmiany właściwości
polimerów,
- nie wymaga znaczących dodatkowych kosztów, ani
istotnych zmian w przetwórstwie polimeru bazowego.

Definicja materiału kompozytowego

Kompozyty są materiałami wielofazowymi
- zwykle występują dwie fazy:
 Faza osnowy (matryca)
• Faza ciągła, otaczająca inne fazy
 Faza dyspersyjna
• Faza nieciągła
Matryca (jasna)
Faza dyspersyjna (ciemna)
Kompozyty zwykle wykazują właściwości obu faz.
Jednocześnie posiadają lepsze właściwości od
każdej z faz 4

Materiały polimerowe cz.3 2

 Klasyfikacja kompozytów polimerowych
Kompozyty

Dyspersyjne Strukturalne
Włókniste
Duże Cząsteczki Kompozyty
cząsteczki wzmacniające Laminaty
przekładkowe

Ciągłe Nieciągłe

Ukierunkowane Losowe 5

Do czego służy polimerowa osnowa ?

Większość materiałów nie można powiązać ze
sobą skręcając je tak jak linę.
Lepiej użyć osnowę, która powiąże ze sobą włókna
a równocześnie ochrania je przed niszczeniem.

Osnowa pełni szereg funkcji:

 pozwala na przeniesienie obciążenia przez moc-
niejszą, bardziej wytrzymałą fazę,
 oddziela od siebie włókna i zapobiega rozprze-
strzenianiu się pęknięć w przekroju kompozytu,
 przeciwdziała zużywaniu ściernemu w przypadku
stosowania włókien szklanych.
6

Materiały polimerowe cz.3 3

 Stan wiedzy
fizyczna modyfikacja polimerów

Klasyfikacja napełniaczy
Według kryterium rodzaju materiału rozróżnia się:
• wypełniacze metaliczne - zwykle o postaci proszkowej - (np.
miedź, cyna, ołów), stopy łożyskowe (np. brąz), tlenki niektórych
metali (jak: Al2O3, MgO, Cu2O, TiO2),
• wypełniacze niemetaliczne (np. inne polimery jak: PTFE, PE,
różne żywice),
• wypełniacze mineralne (np. kreda, mika) oraz inne substancje,
jak: MoS2, sadza, grafit,
• włókno węglowe, włókno szklane, kulki szklane,

Kompozyty polimerowe
- Rodzaje napełniaczy
a) włókna ciągłe b) włókna krótkie c) proszki
(cięte lub „whiskersy”)

Whiskersy - krótkie włókna

o niewielkiej średnicy (12 mm)
8

Materiały polimerowe cz.3 4

 Najczęściej stosowane napełniacze
 Proszkowe (dyspersyjne)
proszki niemetali: kwarc, talk, mączka drzewna, skrobia
(polimery biodegradowalne)
grafit, dwusiarczek molibdenu,
Proszki metali (brąz, aluminium, stal nierdzewna)

Włókniste
włókno szklane, węglowe, grafitowe, aramidowe (Kevlar) itp.
włókna metaliczne

Fizyczna modyfikacja polimerów

Rozróżnia wypełniacze termoplastów i duroplastów
spełniające rolę (J.K. Lancaster):
wzmacniającą:
- azbest (obecnie nie stosowany),
- włókno szklane,
- włókno węglowe,
- włókna tekstylne,
- mika,
- metale i tlenki,

zmniejszającą tarcie:
- grafit,
- dwusiarczek molibdenu (MoS2),
- PTFE (proszki i włókna),

polepszającą własności cieplne:

- brąz,
- srebro,
- węgiel, grafit, koks.

Materiały polimerowe cz.3 5

 Właściwości wybranych włókien
Materiał r [Mg/m3] Rr [GPa] E [GPa]
Włókna krótkie (whiskersy)
azotek krzemu 3,2 5–7 350–380
tlenek glinu 4,0 10–20 700–1500
węglik krzemu 3,2 20 480
Włókna długie
szklane 2,58 3,5 72,5
węglowe 1,78–2,15 1,5–4,8 228–724
aramidowe (Kevlar 49) 1,44 3,6–4,1 131
borowe 2,57 3,6 400
PE-UHMW (Spectra 900) 0,97 2,6 117
Włókna metaliczne
stalowe 7,9 2,4 210
wolframowe 19,3 2,9 407 11

Właściwości wybranych włókien

Whiskersy
Węglik
4 krzemu
Wytrzymałość właściwa

Tlenek glinu
Rr[GPa] / ρ[Mg/m3]

TM PE-UHMW
3 Kevlar
(Spectra 900)

Azotek Wysokowytrzymałe włókno węglowe

2 krzemu
Włókno węglowe
o dużej sztywności
Włókno szklane
1

Włókna metaliczne

0
0 100 200 300 400 500

Moduł właściwy E [GPa] / ρ [Mg/m3]

12

Materiały polimerowe cz.3 6

 Od czego zależą właściwości kompozytów ?
 Od właściwości składników
Może pojawić się efekt synergistyczny
 Od udziału składników w objętości kompozytu

 Od geometrii fazy dyspersyjnej

Rozkład Kierunkowość Kształt Rozmiar

13

Od czego zależą właściwości

kompozytów ?
Przykład:
Wpływ udziału m
składników w objętości 0,5
kompozytu na wartość 0,4
współczynnika tarcia 0,3
suchego po stali 0,2
20
0,1
15
0 10
0
5 5
10
15 0
20
Kompozyt PTFE + włókno szklane + grafit
14

Materiały polimerowe cz.3 7

 Od czego zależą właściwości
kompozytów ?
Iz [mm/km]
Przykład:
Wpływ udziału
10
składników w objętości 9
kompozytu na 8
7
intensywność zużycia 6
liniowego Iz podczas 5
4
tarcia suchego po stali 3
0 2
5 1
10 0
15 20
Grafit 20 15
10
[%] 5
0
Wł. szklane [%]
Kompozyt PTFE + włókno szklane + grafit
15

Kompozyty strukturalne

a) Typowa struktura laminatu

b) Kompozyt przekładkowy
z rdzeniem piankowym

c) Kompozyt przekładkowy
z rdzeniem o strukturze
plastra miodu 16

Materiały polimerowe cz.3 8

 Laminaty
 Laminatami nazywamy
kompozyty składające się z wielu
warstw różnych materiałów
powiązanych ze sobą za
pośrednictwem polimerowej
osnowy (najczęściej żywicy)

 Anizotropii właściwości
w tego typu kompozytach
przeciwdziała się układając
na sobie różnie zorientowane
warstwy laminatu
17

Laminaty
Z laminatów wykonuje się wyroby o
dużych gabarytach, które powinny być
lekkie i jednocześnie bardzo
wytrzymałe np. kadłuby jachtów,
szybowce, elementy mostów itp.

mata szklana
żel
żywica
antyadhezyjny

18

Materiały polimerowe cz.3 9

 Kompozyty przekładkowe

warstwa zewnętrzna

Struktura
plastra miodu
warstwa
adhezyjna
(klej)

warstwa zewnętrzna
19

Przykład kompozytu przekładkowego

- deska surfingowa
Podwójna powłoka
poliuretanowa (PUR)
Ekstra mocna
Cienka warstwa poliwęglanu
trójwarstwowa
(PC) odporna na uderzenia
wielokierunkowa
i promieniowanie UV
mata szklana
Wzmocnienie Warstwa papieru
z włókna szklanego
Włókno węglowe lub Kevlar
Wzdłużnik
z kompozytu
laminatowego

Wzmocnienie
Ultralekka pianka Mata szklana
szklane
polistyrenowa (PS)
Warstwa
o strukturze plastra miodu
kompozytowa

20

Materiały polimerowe cz.3 10

 Wykorzystanie kompozytów polimerowych
w lotnictwie

WW / EP Kompozyt Aramidowy NOMEX

WW / Aramid / EP Aramid / rdzeń piankowy

Termoplasty +WS Kompozyt Węglowy NOMEX

21

Materiały polimerowe

Optymalizacja składu
wieloskładnikowych kompozytów
polimerowych oraz prognozowanie ich
właściwości

Materiały polimerowe cz.3 11

 Realizacja badań
Czynności wynikające z osiągnięcia wyznaczonego celu badań wiążą się
z realizacją następujących zagadnień:

 dotyczących wybranych badań

(np. tribolobicznych):
• wybór najistotniejszych wielkości wejściowych i zakresu zmian ich
wartości,
• wybór mierzonych wielkości wyjściowych i metod pomiarowych,
• przyjęcie planu eksperymentu,
• opracowanie wyników badań.

 dotyczących innych badań (uzupełniajacych):

• wybór metod badawczych w celu określenia ewentualnych zmian

budowy nadcząsteczkowej polimeru jako matrycy badanych
kompozytów,
• badania powierzchni ślizgowych współpracujących elementów i
struktury WW kompozytów polimerowych po procesie tarcia,
• określenie mechanizmu tarcia i zużywania badanych par ślizgowych.

Wielkości wejściowe
Zmienne (sterowane):
• skład chemiczny:
rodzaj i udział ilościowy poszczególnych składników
w tworzonych kompozytach polimerowych,
• parametry procesu tarcia:
p – nacisk jednostkowy,
v – prędkość ślizgania,
Ra – parametr chropowatości powierzchni ślizgowej
stalowego przeciwelementu,

• ustalone w badaniach wstępnych:

S – droga tarcia (czas współpracy par ślizgowych).

Materiały polimerowe cz.3 12

 Wielkości wejściowe
Ustalone (niesterowane):
Parametry próbki (materiału polimerowego), jak:
SP – sposób przetwórstwa kompozytów i wykonania próbek do
badań,
Parametry przeciwpróbki :
Mpp – materiał przeciwpróbki (stal C45),
KRx– kierunkowość śladów obróbki w stosunku do kierunku
tarcia,
Hx – twardość powierzchni ślizgowej,
Tp – początkowa temperatura stalowego przeciwelementu,
Środowisko badań, jak np.:
At – rodzaj atmosfery - powietrze,
W – wilgotność względna,
To – temperatura otoczenia,
Sm – tarcie technicznie suche (bez smarowania).

Wartości wielkości wejściowych

Kryteria przyjmowanego zakresu zmian wartości wielkości
wejściowych:

 wiedza i doświadczenie z wcześniej prowadzonych badań,

 rozeznanie literaturowe,
 wstępne badania dotyczące dopuszczalnych wartości,
 minimalne wartości wynikające z dobrej docieralności
skojarzenia ślizgowego,
 wartości wynikające z planowanego zastosowania.

Materiały polimerowe cz.3 13

 Właściwości tribologicznych wybranych kompozytów na osnowie
Tarflenu (PTFE) przy: p=1 MPa , v=1 m/s
(Z.A. Tarnów-Mościce S.A.)

1 - Tarflen TB-64, 2 - Tarflen TG-15, 3 - Tarflen TS-17, 4 - Tarflen TK25,

5 - Tarflen TKG-20/5, 6 - Tarflen TB31S9, 7 - Tarflen TG15S17,
8 - Tarflen TB42G11, 9 - Tarflen (niemodyfikowany)
oznaczenia po literze T: B - proszek brązu, G - proszek grafitu, S - włókno szklane,
K - proszek koksu; liczby określają udział wagowy wypełniacza

PRZYKŁAD
Składniki tworzonych kompozytów
x1: polioksymetylen – nazwa handlowa Tarnoform 300,
stanowiący osnowę kompozytów; minimalny udział 40 % obj.,
x2 : proszek PTFE – Tarflen M-500, o ziarnistości do 500 µm;
udział do 36 % obj.,

x3 : proszek brązu – MB10 typu L, o ziarnistości do 250 µm;

udział do 60 % obj.,

x4 : hybrydowy wypełniacz szklany – włókno szklane cięte +

mikrokulki szklane w stosunku wagowym: 50% włókna i 50%
mikrokulek, udział do 24 % obj.
 włókno szklane cięte, o średnicy 15 µm i długości 3 mm,
 mikrokulki szklanych o ziarnistości do 100 µm;

Materiały polimerowe cz.3 14

 Wielkości wyjściowe
Wielkości wyjściowe w badaniach tribologicznych:

Wielkości mierzone bezpośrednio:

Zh – zużycie liniowe,
Mt – moment tarcia,
Tt – temperatura powierzchni stalowego przeciwelementu,
tb – czas współpracy pary ciernej.

Wielkości określane pośrednio:

Ih – intensywność zużycia liniowego,
µ – współczynnik tarcia (kinetycznego),
S – przebyta droga tarcia,
Rxp , Rxpp – chropowatość powierzchni ślizgowej próbek i
przeciwpróbek po procesie tarcia.

Przyjęcie planu eksperymentu

W badaniach dotyczących określenia wpływu
rodzaju i ilości wypełniaczy w wieloskładnikowych
kompozytach polimerowych na ich wybrane
właściwości, wykorzystanie techniki planowania
eksperymentu (plan sympleksowy), daje
następujące korzyści:

 zmniejszenie liczby doświadczeń do niezbędnego

minimum,
 zmniejszenia nakładu pracy i kosztów,
 zmniejszenie czasu trwania badań.

Materiały polimerowe cz.3 15

 Korzyści z przyjęcia planu
sympleksowego
S=4 liczba składników tworzonych kompozytów,
S-1=3 wypełniacze wprowadzane do polimeru,
i=5 liczba poziomów wartości udziału ilościowego,
(np.: 5%, 10%, 15%, 20%, 25% danego składnika)
Bez planu eksperymentu:
Liczba materiałów: Nm=(i+1)S-1-1=63=216,
(215 kompozytów),
przy r=3-krotnym powtórzeniu pomiarów
liczba doświadczeń: N=r·Nm=3·216=648.
Stosując ułamkowy plan sympleksowy:
Liczba materiałów: Nm=2S-1=15, (14 kompozytów),
liczba doświadczeń wynosiłaby tylko:
N=r·Nm=3·15=45

Plan sympleksowy eksperymentu

W planowaniu sympleksowym wykorzystuje się tę
własność, że skład kompozytów można charakteryzować
za pomocą wektora x1, x2,..., xS (składników kompozytu)
spełniających ograniczenie bilansowe określone wzorem:
S

s 1
x s  100
, gdzie: xs - procentowy udział s-tego składnika

lub dla wartości unormowanych (standaryzowanych):

S

s 1
t s  1 , gdzie: ts =
xs
100
w których: xs≥0 , przy czym s = 1, 2, ... , S , S - jest liczbą
składników kompozytu.

Materiały polimerowe cz.3 16

 Punkty pomiarowe w planie sympleksowym
Plan czynnikowy może zawierać wyłącznie takie doświadczenia,
których punkty należą do sympleksu S - wymiarowego, czyli leżące
na (S-1) wymiarowej hiperpłaszczyźnie, ograniczonej sympleksem
foremnym S-wymiarowym, będącym wielościanem wypukłym
rozpiętym na S wierzchołkach.

Spośród S zmiennych wejściowych tylko (S -1) są niezależne

liniowo. Pozwala to przyjmować do opisu wielomiany zredukowane
(mniejsza liczba współczynników). Zmniejsza się więc wymagana
liczba doświadczeń (kompozytów) do wyznaczenia współczynników
takiego wielomianu.

Ułamkowy plan sympleksowy

Ułamkowe plany sympleksowe - typu {S}, tworzy zbiór
wszystkich punktów unormowanych wartości t1, t2, ..., tS
określonych wzorami:

1, 0, ..., 0 ; 12 , 12 , 0, ..., 0 ; ... , S1 , S1 , ..., S1 

oraz punktów otrzymanych przez przestawianie
współrzędnych, z zachowaniem warunku , że suma wartości
unormowanych równa się 1.

Liczba doświadczeń (układów) w planach ułamkowych

wynosi:
N = 2 1
S

Dla: (S=3 , N=7 ); (S=4 , N=15) ; (S=5 , N= 31) ; (S=6 , N=63)

Materiały polimerowe cz.3 17

 Sympleksowy plan lokalny
Badania wpływu poszczególnych składników na właściwości
kompozytu prowadzi się najczęściej tylko w pewnym zakresie ich
ilościowego udziału. Wykorzystuje się wówczas planowanie lokalne,
czyli badanie podobszaru sympleksu określonego wierzchołkami:

w s  w s1 , w s2 , ..., w sS T , gdzie : s = 1, 2, . . . , S.
Plan lokalny otrzymuje się przez transformację całkowitego
sympleksu: w  T
1
 T
L  w 2 
Macierz transformacji :  
 
w ST 
Macierz wejść W planu lokalnego
wyznacza się przez transformację
planu X za pomocą macierzy L,
według zależności: W  XL

Sympleksowy plan lokalny

Wierzchołki w1  100 0 0 0 Macierz transformacji: 100 0 0 0
podobszaru w 2  64 36 0 0  64 36 0 0
L 
sympleksu : w 3  40 0 60 0  40 0 60 0 
w 4  76 0 0 24  76 0 0 24

 1 0 0 0  100 0 0 0
 0 0   64 36 0 0
Macierz wejść W 
1 0
  
jako transformacja  0 0 1 0   40 0 60 0
 0   76 0 0 24
planu całkowitego X 
0 0 1
  
za pomocą macierzy L  0,5 0,5 0 0   82 18 0 0 
 0,5 0 0,5 0   70 0 30 0 
 0,5   
 0 0 0,5
 100 0 0 0   88 0 0 12
W  XLX   0 0,5 0,5 0   64 (6.3)36 0 0W   52 18 30 0 
 0 L .    70 18 0 12
0,5 0 0,5   40 0 60 0 
   
 0 0 0,5 0,5   76 0 0 24  58 0 30 12
0,33 0,33 0,33 0   68 12 20 0
   
0,33 0,33 0 0,33  80 12 0 8
0,33 0 0,33 0,33  72 0 20 8
   
 0 0,33 0,33 0,33  60 12 20 8
0,25 0,25 0,25 0,25  70 9 15 6 

Materiały polimerowe cz.3 18

 Udziały poszczególnych składników
w badanych kompozytach
Nr Udziały objętościowe [% obj.] Udziały wagowe [% wag.]
Kompo- POM Proszek Proszek Wypełn. POM proszek proszek Wypełn.
zytu PTFE brązu Szklany PTFE brązu Szklany

1 100 0 0 0 100 0 0 0
2 64 36 0 0 53,7 46,3 0 0
3 40 0 60 0 9,1 0 90,9 0
4 76 0 0 24 64,3 0 0 35,7
5 82 18 0 0 74,8 25,2 0 0
6 70 0 30 0 25,9 0 74,1 0
7 88 0 0 12 80,6 0 0 19,4
8 52 18 30 0 18,6 9,9 71,5 0
9 70 18 0 12 59,0 23,2 0 17,8
10 58 0 30 12 20,8 0 71,6 7,6
11 68 12 20 0 30,9 8,4 60,6 0
12 80 12 0 8 71,1 16,4 0 12,5
13 72 0 20 8 32,8 0 60,8 6,4
14 60 12 20 8 26,6 8,2 59,0 6,2
15 70 9 15 6 36,0 7,1 51,5 5,4

Wartości parametrów tarcia

Tribologiczne badania porównawcze prowadzono w
trzech etapach różniących się wartościami parametrów
ruchowych procesu tarcia (przy Tp = 22 ÷ 25 oC) :

I etap: p = 1 MPa , v = 1 m/s ,

II etap: p = 5 MPa , v = 1 m/s ,

III etap: p = 1 MPa , v = vmax = ?

Materiały polimerowe cz.3 19

 Wyniki porównawczych badań tribologicznych
kompozytów POM po stali
Nr I ETAP BADAŃ II ETAP BADAŃ III ETAP BADAŃ
kol. p = 1 MPa, v = 1 m/s p = 5 MPa, v = 1 m/s p = 1 MPa, v = vmax
kompo- Ih m Tt Ih m Tt vmax m Tt
zytu [mm/km [ - ] [ o C ] [mm/km [ - ] [oC] [m/s] [-] [oC]
] ]
1 19,0 0,291 70 60,7 0,252 101 1,6 0,353 115
2 2,4 0,160 53 24,7 0,165 73 2,5 0,257 124
3 6,2 0,268 70 48,7 0,313 111 2,8 0,184 142
4 51 0,719 129 155,0 0,522 131 1,2 0,509 130
5 4,8 0,169 52 18,3 0,164 76 2,35 0,256 118
6 10,5 0,173 56 14,0 0,206 80 1,9 0,263 136
7 41,5 0,730 140 124,0 0,484 132 1,3 0,181 146
8 4,0 0,304 82 20,0 0,347 120 2,8 0,222 150
9 3,2 0,198 62 14,7 0,182 80 3,0 0,218 151
10 32,5 0,580 118 113,0 0,345 132 1,6 0,463 136
11 4,0 0,195 61 31,3 0,191 79 3,3 0,249 120
12 2,1 0,187 62 20,7 0,217 85 2,3 0,255 148
13 29 0,502 108 83,0 0,338 114 2,1 0,275 145
14 1,6 0,195 57 12,0 0,226 76 3,9 0,171 124
15 4,4 0,289 80 25,0 0,244 92 3,6 0,205 140

Funkcja regresji
uproszczony wielomian zredukowany 4-go stopnia o 4
zmiennych:

y  b1 x1  b2 x2  b3 x3  b4 x4  b5 x1 x2  b6 x1 x3  b7 x1 x4 
+ b8 x2 x3  b9 x2 x4  b10 x3 x4  b11x1 x2 x3  b12 x1 x2 x4 
+ b13 x2 x3 x4  b14 x1 x2 x3 x4

Gdzie: y - wielkość wyjściowa w badaniach (Ih, µ, vmax)

b1, b2, ..., b14 - współczynniki funkcji regresji,
x1, x2, x3, x4 - zmienne określające procentowy udział
objętościowy składników kompozytów.

Materiały polimerowe cz.3 20

 Opracowanie wyników badań
Współczynniki funkcji regresji obliczano metodą
najmniejszych kwadratów, zależności:

b  (X T X) - 1 X T y
gdzie: X - macierz eksperymentu,
y - wektor wyjść eksperymentu (mierzonej wielkości),
b - wektor współczynników funkcji regresji.

Wyznaczone funkcje regresji weryfikowano poprzez:

• badanie istotności członów funkcji regresji z punktu widzenia
testu t-Studenta.
• badanie istotności i adekwatności funkcji regresji z punktu
widzenia testu F,

Wyniki badań tribologicznych

oraz współczynniki funkcji regresji
Nr WYNIKI BADAŃ: p = 1 MPa , v = 1 m/s WSPÓŁCZYNNIKI FUNKCJI REGRESJI
mate- Ih [mm/km] m [-] Tt [oC] Sym- Ih [mm/km] m [-] Tt [oC]
riału I II III I II III I II III bol bk tk bk tk bk tk

1 18,3 19,2 19,5 0,282 0,287 0,304 66 71 71 b1 0,190061 273,994 0,002926 29,122 0,702200 52,190

2 2,2 2,4 2,6 0,153 0,153 0,174 52 53 54 b2 0,894812 17,975 0,011212 4,768 2,235033 7,099

3 5,9 6,1 6,6 0,257 0,266 0,281 69 69 72 b3 0,071407 15,820 0,007641 13,765 1,373311 18,478

4 49,9 50,8 52,3 0,698 0,725 0,734 127 128 132 b4 -1,891168 44,489 -0,095369 15,445 -17,931543 21,689

5 4,6 4,7 5,1 0,160 0,164 0,183 51 52 53 b5 -0,018219 69,263 -0,000187 5,224 -0,031371 6,555

6 10,2 10,4 10,9 0,162 0,172 0,185 55 55 58 b6 -0,002367 26,724 -0,000127 10,497 -0,016778 10,321

7 40,8 41,4 42,3 0,715 0,724 0,751 138 139 143 b7 0,044928 81,161 0,001528 18,996 0,277460 25,768

8 3,8 3,9 4,3 0,288 0,307 0,317 80 82 84 b8 0,014028 10,963 0,000170 6,289 0,035370 9,798

9 3,0 3,1 3,5 0,183 0,202 0,209 61 62 63 b9 0,778859 118,205 0,011678 12,275 1,610302 12,642

10 31,8 32,5 33,2 0,561 0,584 0,595 116 117 121 b10 0,041257 98,063 0,001334 21,992 0,241515 29,736

11 3,8 3,9 4,3 0,185 0,197 0,203 59 61 63 b11 -0,000390 17,023 0,0 --- 0,0 ---

12 1,9 2,0 2,4 0,173 0,192 0,196 61 61 64 b12 -0,012337 134,495 -0,000174 13,170 -0,023384 13,201

13 28,0 29,3 29,7 0,488 0,499 0,519 105 108 111 b13 -0,008599 12,726 -0,000700 7,454 -0,146678 11,667

14 1,4 1,5 1,9 0,186 0,192 0,207 56 56 59 b14 -0,000035 3,198 8,866E-6 5,945 0,001981 9,919

15 4,2 4,3 4,7 0,279 0,287 0,301 78 81 81  = 1 , tkr = 12,706  = 2 , tkr = 4,303  = 2 , tkr = 4,303

Materiały polimerowe cz.3 21

 Ocena statystyczna wyników i funkcji regresji
I etapu badań tribologicznych
TESTY STATYSTYCZNE I OCENA STATYSTYCZNA WYNIKÓW WIELOWYMIAROWE FUNKCJE REGRESJI

ORAZ WYZNACZONYCH FUNKCJI REGRESJI

Ih [mm/km] m [-] Tt [oC]

Test istotności: F > Fkr stopień swobody licznika :  1 = Nb - 1 13 12 12

stopień swobody mianownika :  2 = N - Nb 1 2 2
wartość krytyczna funkcji F, dla =0,05 : Fkr 245 19,4 19,4
wartość obliczona funkcji testowej : F 59007 460 548
Test adekwatności: F < Fkr stopień swobody licznika :  1 = N - Nb 1 2 2
stopień swobody mianownika : 2 = N(r-1) 30 30 30
wartość krytyczna funkcji F, dla =0,05 : Fkr 4,17 3,32 3,32
wartość obliczona funkcji testowej : F 0,048 1,625 1,399
Odchylenie standardowe: wyników pomiarów : S(y) 0,548 0,014 1,983
funkcji regresji : S(y-ý) 0,018 0,004 0,495
Przedział ufności: wyników pomiarów, dla  = N(r-1) : tkr  S(y) 1,118 0,028 4,050
funkcji regresji,  = Nw - Nb : tkr  S(y-ý) 0,228 0,016 2,128
Współczynnik korelacji wartość krytyczna, dla =0,05 : Rkr 0,999 0,987 0,987
wielowymiarowej: wartość obliczona : R 0,9999993 0,9998188 0,999848

Wyniki badań: p=1 MPa, v=1m/s

Intensywność
zużycia
[µm/km]
(bez wł. szkl.)

Współczynnik
tarcia µ
bez wł. szkl.

Materiały polimerowe cz.3 22

 Wyznaczanie charakterystyk tribologicznych
czteroskładnikowego kompozytu POM

Do badań wybrano kompozyt POM o składzie zbliżonym do

składu optymalnego, tj.:

POM
+ 12% obj. PTFE
+ 20% obj. proszku brązu
+ 8% obj. wypełniacza szklanego
(włókno+mikrokulki).

Wyznaczanie charakterystyk tribologicznych

czteroskładnikowego kompozytu POM

Założenia ruchowych badań tribologicznych wynikały z określonego

celu badań.

Jako parametry zmienne w badaniach przyjęto następujące

wielkości wejściowe i zakresy zmienności ich wartości:
• średni nacisk jednostkowy (x1): p = 0,5÷2,5 MPa,
• względna prędkość ślizgania (x2): v = 0,5÷2,5 m/s,
• chropowatość powierzchni przeciwpróbek (x3): Ra =
0,20÷1,0 µm.

Jako wielkości ustalone w badaniach przyjęto:

• twardość powierzchni przeciwpróbek: H = 45 1 HRC,
• temperaturę początkową przeciwpróbki: Tp = 22 2 oC,
• minimalną drogę tarcia: lt = 5000 m.

Materiały polimerowe cz.3 23

 Plan rotalny eksperymentu
Planowanie rotalne eksperymentu - zwane również planowaniem
o symetrii obrotowej (o kulistym rozkładzie informacji) jest bardzo
użyteczne do wyznaczania ruchowych charakterystyk
tribologicznych o modelu liniowo-kwadratowym.
W odróżnieniu od innych rodzajów planowania
wielopoziomowego, charakteryzuje się ono stałością oszacowania
funkcji regresji w otoczeniu punktu centralnego eksperymentu,
gwarantujące stałość dokładności otrzymanego modelu.
Przy realizacji eksperymentu na 5 poziomach, liczbę doświadczeń
N określa się z wzoru: S
N = 2  2S  N
0
w którym: S - liczba zmiennych wejściowych eksperymentu,
N0 - liczba doświadczeń w punkcie centralnym
eksperymentu.
dla: (S=2 , N=13) ; (S=3 , N=20) ; (S=4 , N= 31) ; (S=5 , N=52)

Wielkości wejściowe xs (gdzie s = 1, 2, ..., S) przyjmują następujące

wartości:
x s min , x so  x , x o , x o + x , x
s s s s s(min)

x x
s(min) s(max)
x o  xmin , xmax - minimalna i maksymalna wartość zmiennej "s" ,
gdzie:
s 2 wartość zmiennej wejściowej "s"
oraz: w punkcie centralnym eksperymentu
x x
s(max) s(min)
x  wartość skoku podstawowego zmiennej
s 2 
wejściowej "s" w planie eksperymentu
α - wartość promienia gwiezdnego, wynikająca z warunku
rotalności, którą dla planów dotyczących identyfikacji wielomianów
drugiego stopnia wyznacza się z wzoru:
4
  2S

Materiały polimerowe cz.3 24

 W celu uproszczenia postępowania w analizie czynnikowej,
związanej z obliczaniem współczynników funkcji regresji, stosuje
się standaryzację wielkości wejściowych według wzoru:
x  xo
ts  s s
x
s
wówczas wartości standaryzowane wielkości wejściowych będą
następujące:
-a, -1, 0, +1, +a .

Macierz wejść eksperymentu T tworzy N układów - wektorów

[x1, x2, ... , xS], których współrzędne x1, x2, ..., xS mogą przyjmować
wartości określone na pięciu poziomach wartości.

Graficzną interpretację rozmieszczenia poszczególnych układów

wartości zmiennych wejściowych w planach dla S=2 i dla S=3

S=2 , N=13 S=3 , N=20

Materiały polimerowe cz.3 25

 Wyniki ruchowych badań tribologicznych
czteroskładnikowego kompozytu POM
Nr WYNIKI BADAŃ TRIBOLOGICZNYCH WSPÓŁCZYNNIKI FUNKCJI REGRESJI
mate- WEJŚCIA WYJŚCIA WIELKOŚCI WYJŚCIOWYCH
riału
p v Ra Ih m Tt Symbol Ih [mm/km] m [-] Tt [oC]
[MPa] [m/s] [mm] [mm/km] [-] [oC] współ. bk tk bk tk bk tk

1 0,905 0,905 0,362 0,5 0,199 54 b0 0,0 --- -0,309670 4,842 -86,434914 15,035
2 2,095 0,905 0,362 3,6 0,314 106 b1 -2,066844 3,679 0,369044 7,239 95,475044 17,324
3 0,905 2,095 0,362 0,8 0,318 98 b2 -1,739256 3,468 0,436999 7,920 92,019144 17,001
4 2,095 2,095 0,362 7,6 0,236 148 b3 4,429681 3,533 0,0 --- 0,0 ---
5 0,905 0,905 0,838 0,6 0,162 50 b4 1,315971 4,697 -0,057208 4,115 -15,902812 8,997
6 2,095 0,905 0,838 2,4 0,227 96 b5 2,302517 7,001 -0,120754 6,457 0,0 ---
7 0,905 2,095 0,838 1,3 0,305 95 b6 -3,070767 3,735 0,0 --- -9,306596 5,379
8 2,095 2,095 0,838 6,3 0,225 140 b7 0,0 --- -0,090708 6,525 -17,902812 10,128
9 0,5 1,5 0,6 0,15 0,215 50 b8 0,0 --- 0,092382 2,364 0,0 ---
10 2,5 1,5 0,6 7,0 0,283 139 b9 0,0 --- -0,190994 3,818 0,0 ---
11 1,5 0,5 0,6 0,9 0,175 52
12 1,5 2,5 0,6 3,8 0,256 133 tkr = 2,145 tkr = 2,179 tkr = 2,145
13 1,5 1,5 0,5 1,9 0,317 116
14 1,5 1,5 2,5 2,6 0,321 104 dla:  = N-Nb = 14 dla:  = N-Nb = 12 dla:  = N-Nb = 14
15 1,5 1,5 0,6 2,8 0,325 109
16 1,5 1,5 0,6 1,9 0,281 107 Test t - Studenta
17 1,5 1,5 0,6 3,0 0,332 108
18 1,5 1,5 0,6 2,0 0,328 113 istotności współczynników funkcji regresji
19 1,5 1,5 0,6 1,8 0,296 114
20 1,5 1,5 0,6 2,0 0,298 112

Opracowanie wyników badań

Jako wielowymiarową funkcję regresji przyjęto wielomian drugiego
stopnia (dla S - zmiennych wejściowych) o następującej postaci:

S S S
y = b   b  x   b  x2   b  x  x
0 s s ss s ij i j
s 1 s =1 i =1

j=1

i < j

gdzie: b0 , b1 , ... , bs - współczynniki funkcji regresji,

S - liczba zmiennych wejściowych eksperymentu,
x1, x2, … , xS - wielkości wejściowe (p, v, Ra).
y - wielkość wyjściowa (Ih, µ, Tt).

Materiały polimerowe cz.3 26