<Λ«
nepi μιαν θθοχοπκην
MexeTHN
jm M POKEITAI ΔΙΑ THN
■ ■ μελέτην του πολιωθέν-
A B*< τος Τήν διακονίαν
/Il Βηρ τής Εκκλησίας καί τής
Β J ■ θεολογικής έπιστή μη ς
Β, ΒΜΓ όμοτίμου καθηγητού
του Πανεπιστημίου των
Αθηνών Ki Τρεμπέλα,
ύπό τόν τίτλον «ΜΥ-
ΣΤΙΚΙΣΜΟΣ - ΑΠΟΦΑΤΙΣΜΟΣ, ΚΑΤΑ­
ΦΑΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ», ή όποία έξεδόθη εις
δύο τεύχη έν έτει 1974 - 75.
Όμολογουμεν δη ή έν λόγψ μελέτη έλύ-
πησε τούς άγαπώντας τόν άνδρα καί θά ηύχό-
μεθα νά μή είχε γραφή. Διότι άδικεΐ καί τήν
’Ορθόδοξον θεολογίαν καί τούς άγίους Πα­
τέρας καί τόν Ιδιον, άλλά καί δημιουργεί τάς,
προϋποθέσεις κλονισμού τής έμπιστοσύνης είς
τούς άγίους Πατέρας καί είς τήν κατά παρά-
δοσιν κεκυρωμένην μυστικήν θεολογίαν. ’’Η­
δη είς τό *Αγιον χΟρος προεκλήθη μέγα σκάν-
δαλον έκ τής έν λόγψ μελέτης.
Γράφομεν, δη θά ηύχόμεθα νά μή είχε
γραφή ή έν λόγψ θεολογική πραγματεία, διό­
τι ένφ τίποτε δέν θά ήδύνατο νά προσφέρη
είς τόν σ. ούτως ή άλλως, δμως μία άπόπει-
ρα έρμηνείας τής Μυστικής θεολογίας ύπ’
αύτοϋ θά ήτο έκ των προτέρων άτυχής ένέρ-
γεια. Διόη «ου πάντων ή γνώσις». Καί ό κ.
Τρεμπέλας, μεθ’ δλου τού θεολογικου έξοπλι-
σμοϋ του, δέν φαίνεται νά διαθέτη τά άπα-
ραίτητα έκεϊνα όργανα, δι’ ών θά ήδύνατο νά
προσεγγίση τά «άψαυστα τοΐς άμυήτοις». Καί
είς ταϋτα ίσχύει ή άπαγόρευσις: «Ψαυέτω μη­
δαμώς χειρ άμυήτων». Δέν νομίζομεν δέ, δη
ή λυπήσασα ήμάς ύπ’ δψει μελέτη, ήης άπο-
τελεί συρροήν Πατερικών κειμένων, δικαιού­
ται νά θεωρήται ώς μελέτη τής Μυστικής θεο­
λογίας τής ’Ορθοδοξίας.
Βεβαίως περί Μυστικής θεολογίας έγρα­
ψαν τινές ορθόδοξοι θεολόγοι (Λόσκυ, Μά-
γεντορφ, Φλωρόφσκυ, Κέρν, Πόποβιτς) άλλ’
αύτοί δέν ύπέστησαν τόσον ριζικήν έπίδρασιν
ύπό τών δυτικών ώς οί ήμέτεροι, άντιθέτως δέ
διεμορφώθησαν έντός του κλίματος τής ’Ορ­
θοδόξου παραδόσεως, ώς τεκμηριοΰται, άπό
τάς μελέτας των. ’Αλλά καί παρά τό γεγονός,
δη έπελήφθησαν τής έρεύνης τής Μυστικής
θεολογίας «μετά φόβου καί τρόμου» καί έν
γνώσει δη τοιαύτα θέματα, ώς άνήκοντα είς
τήν περιοχήν τής έν άγίψ Πνεύμαη έμπει-
ρίας, άπαιτοΰν έξ άνάγκης όχι. άπλώς «μα-
θόντας τά θεία, άλλά παθόντας», έν τούτοις
ό εύσεβής λόγος των, ώς «ψιλός» καί έστερη-
μένος θείας γεύσεως, τούς παρέσυρε πολλά-
κις άνεπιγνώστως είς φιλοσοφικός άτραπούς.
Πόσψ μάλλον δέν θά ναυαγήσουν κυριολε-
κτικώς, «ναυηώντες τφ σάλψ» τών έν ύπερ-
φροσύνη διαλογισμών, δσοι ρίπτονται είς τό
άπειρον πέλαγος τής Μυστικής θεολογίας τη
βοηθείμ τής εύθραύστου σχεδίας των, μή έ-
χοντες τόν «κυβερνήτην νουν» καθαρθέντα
«ταϊς τών δακρύων ροαϊς» καί έντεϋθεν έλ-
λαμπόμενον ύχ ή τού τηλαυγούς φάρου τών
άκτιστων ένεργειών ή τουλάχιστον κάποιαν
μυστικήν αϊσθησιν;
Είναι άνάγκη τάχα νά άναφερθώμεν είς πε­
ριπτώσεις θεολόγων - καθηγητών, οί όποιοι
έξετράπησαν τής άληθείας έπειδή έπεχείρη-
σαν νά είσέλθουν είς τόν χώρον τών υπέρ
νούν καί έννοιαν ήμφιεσμένοι μέ τόν «έσπι-
λωμένον χιτώνα» έκ τών παθών, καί έξέπε-
σαν τού άλληγορουμένου εύαγγελικού νυμ-
φώνος, ώς «μή έχοντες ένδυμα γάμου»;
’Εάν έγνωρίζαμεν είς τί διαφέρουν οί ά­
γιοι τού θεού άπό ήμάς, όχι μόνον δέν θά κα-
10 Περί MIAN Θ6ΟΑΟΓΙΚΗΝ ΜθλβΤΗΝ
τατι λμούοαμεν νά τούς κρίνωμεν, άλλ’ ούδ’
άπλϋς νά τούς παρουσιάσωμεν. Βεβαίως δέν
ένν ιούμεν, δτι άπό μίαν μή έλλογον ύπερεμ-
λάέειαν πρός τούς άγίους καί άπό μίαν δκαι-
ρο\ αύτοκατάγνωσιν πρέπει νά παραιτηθώμεν
πότης θεολογικής έρεύνης έπί τής ζωής καί
τήτ διδασκαλίας των άγίων Πατέρων, θεω­
ροί μεν δμως άπαραίτητον δπως, πρίν έπιχει-
ρή,ωμεν τόν έπικίνδυνον πλοΰν, «ψηφίσωμεν
τή ' δαπάνην, εί έχομεν τά πρός άπαρτισμόν»,
συ σσταμένην είς τό άπό θεού χάρισμα καί είς
τά «μέτρα» μας, ή ύπέρβασις ιών όποίων δέν
μένει χωρίς «ένδικον μτοθαποδοσίαν», ήτις εΐ-
ντι ή άποπλάνησις άπό τής άληθείας καί αί
έι εΐθεν συνέπειαι. Καί πρό παντός νά εϊμε-
θι άπηλλαγμένοι τοΰ άλλοτρίου, μάλλον δέ
<χ τανικοϋ, έκείνου πνεύματος, τό όποιον ένι-
σ ;ύει τήν αύτοπεποίθησιν, άγει είς σκοτα-
σ ιόν τοΰ νοΰ καί άπώλειαν — δν ύπάρχουν
- - των όρθοδόξων κριτηρίων, μέ τελικόν ά-
π ιτέλεσμα τήν άπομάκρυνσιν άπό τήν καθο-
λκήν διδασκαλίαν τής ’Εκκλησίας.
Καί ταϋτα μέν ώς γενικά! παρατηρήσεις.
* Ηδη έπτθυμοΰμεν νά έπισημάνωμεν συνοπτι-
ι ώς καί έν φόβψ θεοΰ τά έξης σημεία τής
) νημονευομένης μελέτης, δτινα, μή έχοντα
< ρ8ώς, χρήζουν άποσαφήσεως κατά τήν γνώ-
ιην μας, ϊνα «μή μωμηθή ή διακονία» τοΰ ά-
1ου παντός σεβασμού κ. Τρεμπέλα. Τά θεο-
ίογτκά λάθη δέν δημιουργούν αιρετικούς. ’Α­
ναγνωριζόμενα, άποκαθιστοΰν τελείως τούς
πλημμελήοαντας. Μή διορθούμενα δμως, τούς
δωροφοροϋν τόν ψόγον τού αιρετικού, θέλο-
μεν νά έλπίζωμεν, δτι παρέχομεν ευκαιρίαν
είς τόν καλόν καί πιστόν έργάτην τής ’Εκ­
κλησίας, δπως διά μιας έπεξηγήσεως άποκα-
τασταθή καί πάλιν πλήρως είς τάς συνειδήσεις
τών φιλούντων αύτόν.
Ο Ο Ο ολογία διά νά «κατανοηθή» χρειάζεται καί πέ­
1. Προτιθέμενος ό σ. νά έξετάση τόν Μυ-
στικισμόν - Μυστικήν θεολογίαν τής ’Ορθοδο­
ξίας, ώφειλε νά μή συμπεριλάβη καί τόν τοι-
οΰτον τής Δύσεως. Πολλψ μάλλον δέν έπε-
τρέπετο νά ταυτίση άμφοτέρους είς έν άδιαί-
ρετον είδος, νά έκφέρη κρίσεις, άλλά καί νά
έτακαλεοθή γνώμας άλλοτρίας αύλής, έξενε-
χθείσας έπί του μυσπκισμου είτε τοΰ ρωμαιο­
καθολικού είτε προτεσταντικοΰ χώρου.
Είναι άμέθοδον, άδιανόητον, άνορθόδοξον
' —η---- λ α ’(ΊηΑΛδοδος θεολόγος τήν έν
τών «φιλοκαλικών» άγίων μας και τήν διδα­
σκαλίαν των, δηλαδή τήν έν θεώ κοινήν πεί­
ραν των, άναγνωρισθεΐσαν ύπό τής ’Εκκλη­
σίας, έπί ϊσοις δροις όμοΰ μέ τά άμφιβόλου
πνευματικής ποιότητας καί ένίοτε ψυχοπαθο-
λογικά ή και δαιμονικά ή — έπί τό ήιαώτε-
ρον — συναισθηματικά φαινόμενα τών θηρε­
σιών, τοΰ Λογιόλα, τοΰ Φραγκίσκου τής Άσ-
σίζης, τοΰ ’Έκκαρτ καί πλήθους άλλων δυ­
τικών μυστικιστών, τήν νοσηρότητα τής θρη­
σκευτικής συναισθηματικότητος τών όποίωνί *· 4
κατήγγειλαν οί θρησκευτικοί των κύκλοι. Τί
τό κοινόν λοιπόν έχουν αύτσί μέ τούς κατά χά-
ριν θεούς γενομένους άγίους μας, τούς όποι­
ους έμαρτύρησεν ό θεός, δτι έδόξασαν Αύ­
τόν καί τήν ’Ορθόδοξον ’Εκκλησίαν; Βάσει
ποίων δεδομένων ό σ. έφαρμόζει αύτήν τήν
άνοίκειον μέθοδον ταυτίσεως τών άγίων Συ­
μεών — είς δν ή ’Εκκλησία άπένείμε τόν
μέγαν τίτλον τοΰ θεολόγου, — Γρηγορίου τοΰ
Παλαμά, Μαξίμου τοΰ Όμολογητοΰ, μέ αύ-
τούς πού ούκ οίδεν ή ’Εκκλησία, ούδέ θεω­
ρεί ώς ύπερβάντας τήν πεπτωκυίαν άνθρω-
πίνην φύσιν, άλλά καί μή όντας «έκ τής αύ­
λής ταύτης»; .
’Αλλά καί ποίαν σημασίαν έχουν (ΐί<γνώ-
μαι τών αιρετικών περί τών άγίων μάς; Τί
ένδιαφέρουν τήν 'Ορθοδοξίαν αί παρατηρή­
σεις καί αί γνώμαι πού παρατίθενται δαψιλώς
τοΰ Fisher, τοΰ van Oosterzee, τοΰ γερμανο-
πλήκτου Στεφανίδου καί νεωτέρων άκόμη ή-
μετέρων, οϊτινες λίαν όψίμως άνεκάλυψαν
τούς Πατερικούς θησαυρούς; Φρονοΰμεν, δτι
ή χρησιμοποιουμένη μεθοδολογία ύπό τοΰ σ.
καθορίζει έκ τών προτέρων τήν άστοχίαν τής
προσπάθειας του διά τήν άνάδειξίν τής άποφα-
τικής διδασκαλίας καί παρέχει άπτάς άποδεί- -
ξεις, δτι δέν άντελήφθη, πώς ή Μυστική θέ-
ραν τι τοΰ έλλαμπομένου άνθρωπίνου λόγου,
τήν έν άγίω Πνεύματι πείραν, αυτό τό άγιον
Πνεύμα, τό λαλοΰν έν καρδίαις πραέων. Μέ
τό νά έπικαλούμεθα γνώμας όχι μόνον αιρε­
τικών, άλλά καί άγεύστων τοΰ θείου κάλλους,
τοΰ θείου έρωτος, τής άΰλου προσευχής, τών
άνεκφρόστων έμπειριών έκ τής μετά τοΰ θε­
οΰ ένώσεως ,δέν άποδεικνύομεν τίποτε άλλο,
εί μή δτι καί ήμεϊς, άγευστοι δντες, δέν γνω-
ρίζομεν «μήτε δ λέγομεν μήτε περί τίνων δια-
βεβαιούμεθα». Κατόπιν τούτου έρωτώμεν ύ-
Λ/ - - »ιΑ A*\rnrrn ΚΠνείο
 nepi MixN eeoxoriKHN
δτι ό σ. θά μάς παρουσιάση τήν έν μυστη-
ρίψ άποκεκρυμμένην διδασκαλίαν τής ’Εκκλη­
σίας, τήν λεγομένην άποφατικήν ώς ύπερ-
κειμένην τοΰ λόγου, τήν όποίαν ό Παΰλος
έκάλει σοφίαν; «Σοφίαν λαλοΰμεν τοϊς τελεί·
οις». Άλλ’ άς συνεχίσωμεν.
Ο Ο Ο ότητος προσκομίζουσα ύπέρ τής άπόψεώς της.
2. Ό πολιός σ., άναφερόμενος εις τά έπ’
όνόματι του άγίου Διονυσίου του άρεοπαγί-
του συγγράμματα, χαρακτηρίζει ταυτα ώς ψευ
δεπίγραφα καί, κατά τύν συρμόν, πού ήκολού-
θησαν πλεϊστοι έπιστήμονες θεολόγοι ξένοι καί
ήμέτεροι άπό του 16ου αίώνος, ώς «ψευδο-
διονυσιηκά». Ό σ. ίσως έν τινι μέτρψ νά
καλύπτεται διά τήν χρήσιν του χαρακτηρισμού,
επί τω λόγψ δτι δέν είναι ό μόνος έπιστή-
μων, δστις δέν δέχεται ταυτα ώς διονυσια­
κά. Εκείνο δέ, δπερ δέν συγχωρείται άπό
όρθοδόξου πλευράς, είναι ή μήνις μεθ' ής έ-
πιτίθεται κατά του συγγραφέως των, ώς πα-
ραπλανήσαντος διά τής «πλαστοπροσωπείας»
μεγάλους Πατέρας καί, φυσικά, κατ’ έπέκτα-
σιν τήν ’Εκκλησίαν.
Κατ’ άρχήν τό θέμα των άρεοπαγιτικών
συγγραμμάτων έμφανίζεται ύπό δίδυμον μορ­
φήν τήν ιστορικότητα καί τήν ποιότητα. Περί
αύτών διά πρώτην φοράν γίνεται λόγος τύ 520
καί κατόπιν τό 533. Εγείρεται εύλογος ή ά-
πορία καί έντεϋθεν άκολουθεϊ ή δυσπιστία, τό­
σον διά τόν συγγραφέα των δσον καί διά τήν
ποιότητά των. Που ήσαν τέσσαρας όλους αίώ-
νας, ποιος ό πατήρ των, πότε έζησεν, είς ποί-
αν φιλοσοφικήν σχολήν άνήκει; θεολόγος εί-
ναι ή φιλόσοφος ή καί άμφότερα; Μέχρι ποί-
ου σημείου έχει έξάρτησιν άπό τόν νεοπλατω­
νισμόν ή πόσον όρθόδοξος θεολόγος είναι;
’Ακόμη καί μέχρι των ήμερών μας, ό συγγρα-
φεύς των τεσσάρων δοκιμίων καί μιας δεκά-
δος σχεδόν έπιστολών, χαρακτηρίζεται ώς αί­
νιγμα.
Αλλά αΐ εΰλογοι αύταί άπορίαι δέν ύπήρ-
χον μέχρι τής έμφανίσεως τοΰ προτεσταντι­
σμού, δσπς μέ τήν κριτικήν κοπίδα του, είχε
κάθε λόγον νά τά άχρηστεύση, διότι τά συγ­
γράμματα καθιερώνουν ώς θείψ δικαίψ τήν
ίερωσύνην, τήν όποίαν αύτός άπέρριψε. Καί
άπό τότε ήρχισε νά <άνακαλύπτεται», δτι τά
δοκίμια αύτά ήσαν νεοπλατωνικού τίνος φι­
λοσόφου έκχριστιανισθέντος καί δτι είσήγα-
γον πολύν νεοπλατωνισμόν είς τήν ’Εκκλη­
σίαν! ’Αλλ’ αί άμφιβολίαι παρέμειναν άμφι-
m6Xgthn 11
βολίαι καί παραμένουν είσέτι, μή δυνηθεϊσαι
νά προαχθοΰν είς βεβαιότητα. Ένψ άντιθέ-
τως ή ’Εκκλησία, καίπερ τελούσα έν γνώσει
τοΰ ιστορικού κενού των τεσσάρων αιώνων,
τά θεωρεί ώς γνήσια έργα τοΰ Άποστολικου
Πατρός, πολλά τεκμήρια έκ τής πολιάς άρχαι-
Διά τοΰτο τά συγγράμματα ταυτα έχουν γίνει
άποδεκτά ύπό δύο Οικουμενικών Συνόδων,
τής ΣΤ’ καί τής Ζ' ώς καί ύπό δύο Τοπικών
καί δλων τών 'Αγίων Πατέρων. ’'Αλλωστε δέν
δικαιούμεθα νά παρίδωμεν τήν συνείδησιν τής
’Εκκλησίας, τήν 'Υμνολογίαν της καί τόν ’’Α­
γιον Ίωάννην τόν Δαμασκηνόν, δστις ύμνη­
σε τήν Κοίμησιν τής Θεοτόκου βάσει τοΰ μο­
ναδικού «ψευδοδιονυσιακού» ύλικοΰ, έπειδή ό
προτεσταντισμός έπεκόλλησεν είς τά δοκίμια
τήν έτικέτταν τοΰ ψευδεπιγράφου. ’ Ενταύθα
δέ βλέπει κανείς νά λειτουργή είς ψυχολογι­
κός νόμος. Ό εις κατόπιν τοΰ άλλου όρθοδό­
ξου καί ρωμαιοκαθολικού θεολόγου, διά νά μή
ύστερήση κανείς είς κριτικόν πνεύμα, συνε-
κρότησαν τήν συγχορδίαν: «Ψευδοδιονύσιος».
’Αλλ’ έσκέφθησαν οί ήμέτεροι τί θά συνέβαι-
νεν, έάν τό πλήρωμα τής ’Εκκλησίας «έπλη-
ροφορεϊτο», δτι τά περί τής Κοιμήσεως τής
Θεοτόκου είναι μύθος, δτι ή Ύμνογραφία τής
’Εκκλησίας είναι διηνθισμένη μέ νεοπλατωνι­
κά στοιχεία καί δτι ή Μυστική θεολογία μας
είναι προϊόν πλαστοπροσωπείας, ένός νεοπλα­
τωνικού τοΰ 5ου αίώνος;
’Αλλά πρό παντός ή έπιστήμη! Περί ποίας
δμως έπιστήμης όμιλοΰν έπί ένός θέματος, κει
μένου δι’ αύτούς έπί τοΰ πεδίου τής άμφιβο-
λίας καί εύρισκομένου είσέτι έν τή όδψ τής
έρεύνης, κατά τήν ιστορικήν του μόνον πλευ­
ράν, ένψ κατά τήν ούσίαν του είναι τοποθετη-
μένον ήδη έπί δέκα πέντε δλους αίώνας ά-
μετακινήτως; "Η μήπως ό πρώτος «άπατη-
θείς>, ό άγιος Μάξιμος ό 'Ομολογητής δέν έ-
γνώριζε τό ιστορικόν αύτό πρόβλημα, άλλά
καί οί κατόπιν μέχρι σήμερον άγιοι θεολόγοι
δέν έτέλουν έν γνώσει, δτι τά συγγράμματα
αύτά ένεφανίσθησαν μόλις είς τάς άρχάς τοΰ
6ου αίώνος; Διά ποιον λόγον τά άπεδέχθησαν
άνεπιφυλάκτως ώς γνήσια έργα τοΰ θεοφόρου
Πατρός, δν ό Χρυσόστομος ονομάζει «πετει­
νόν τοΰ ουρανού»; Μήπως διέθετον μίαν αϊ-
σθησιν, τήν όποίαν ήμεϊς στερούμεθα; Διατί
άλλωστε γράφει ό άγιος Μάξιμος τά έξής;
«Ίστέον δέ, ώς καί τινες τών έξω φιλοσό-
12 nepi MIAN ΘΘΟΧΟΓΙΚΗΝ ΜθλθΤΗΝ

<μων, μάλιστα Πρόκλος, θεωρήμασι πολλάκις δεδομένης — ή όποια δέν τοϋ έμπνέει προ­
ι )0 μακαρίου Διονυσίου κέχρηται και αύταΐς φανώς έμπιστοσύνην — άλλά επικαλείται τήν
δέ ξηραϊς ταϊς λέξεσι. Καί έστιν υπόνοια έκ καταφατικήν θεολογίαν, δίκην κανόνος, διά νά
ούτου λαβεϊν ώς οί έν Άθήναις παλαιότεροι έλέγξη τήν όρθοδοξίαν τής πρώτης, ήτις έν
ών φιλοσόφων, σφετερισάμενοι τάς αύτοϋ όφθαλμοις τοϋ σεβ. καθηγητομ παρουσιάζεται
ΐραγματείας, άπέκρυψαν, ϊνα πατέρες αύτοί ώς ύποπτος μέχρις άποδείξεως τοΰ έναντίου;
>φθώσι των θείων αύτοΰ λόγων. "Οτι δέ σύ- Και άκριβώς διά τήν έφαρμοζομένην μέθοδον,
/ηθες αύτοϊς τά ήμέτερα σφετερίζεσθαι, δι­ ή ύπ’ δψει μελέτη έμφανίζεται ώς μία κρι­
δάσκει καί ό θείος Βασίλειος εις τό «έν άρ- τική έρευνα Πατερικών κειμένων άπό τής
<ή ήν ό Λόγος», έπ’ αύτής τής λέξεως ού- θετικής σκοπιάς τοϋ καταφατικού θεολόγου,
ίωσί λέγων: «Ταυτα οίδα πολλούς των έξω έθισθέντος νά βιοΐ θετικώς καί νά διαπορεύε-
τοΰ λόγου τής άληθείας μέγα φρονούντων έπί ται τήν όδόν τής γνώσεως μέ δργανον μόνον
σοφίςι κοσμική, και θαυμάσαντας, καί τοΐς έ- τόν λόγον.
αυτών συγγράμμασιν έγκαταλέξαι τόλμησαν- Καί ναι μέν ή έφαρμοζομένη μέθοδος θά ή-
τας* κλέπτης γάρ ό διάβολος, καί τά ήμέτε­ το άκατηγόρητος προκειμένου νά έλεγχθοϋν
ρα έκφερομυθών πρός τούς έαυτου ύποφή- ώς πρός τήν άλήθειαν φαινόμενα καί ίδέαι
τας». κείμενοι έξω των κόλπων τής. Εκκλησίας.
"Οταν δμως πρόκειται περί άγίων Πατέρων,
3. Άλλ’ έκεϊ δπου ό σ., ώς 'Ορθόδοξος των οποίων ή διδασκαλία, έν τώ πεδίω τής μυ­
θεολόγος, παραμένει άκάλυπτος εις υποψίας στικής έν Χριστώ βιώσεως, άποτελεΐ «συμφω­
διά τό όρθόδοξον των φρονημάτων του έπί νίαν» έν τή ’Ορθοδοξία, έτατρέπεται ή άσκη-
τής Μυστικής θεολογίας, είναι τό δεύτερον σις κριτικής διά τήν έπισήμανσιν ένδεχομέ-
σκέλος, τό ούσιαστικόν. Ό σ. άμφισβητεί τήν νων πλανών, έπί τώ τέλει δέ δπως χορηγη-
χρισπανικότητα των δοκιμίων, άτινα έχουν θή είς τούτους πιοτοποιητικόν ορθοδοξίας καί
ένσωματωθή εις τήν όρθόδοξον παράδοσιν τής όρθοπραξίας μετά τινων άμφιβολιώγ; ’Ιδού
Μυστικής θεολογίας. ποϋ άμαρτάνει ό ύπέργηρως θεολόγος.
Πράγματι ό κ. Τρεμπέλας φαίνεται νά τά
θεωρή περίπου ώς ξένα πρός τήν Εκκλησίαν, 4. Έάν ή έντός τής Εκκλησίας άποφατική
άλλά κάπως «έκχρισπανισθέντα» ύπό τοϋ διδασκαλία δέν εύρίσκετο έν άνυποληψία πα­
σχολιαστοΰ καί έρμηνευτοϋ των άγίου Μαξί- ρά τω κ. Τρεμπέλα, ούδέποτε θά έπεχείρει
μου καί παρά ταύτα δυσκόλως δυνάμεθα νά ούτος άσκησιν κριτικής διά τής καταφατικής
θεωρώνται ώς όρθόδοξα. Έκεϊ δέ πού κυρί­ διδασκαλίας. Άλλά λέγει, δτι ό χωρισμός τής
ως τοϋτ’ αύτό έξεγείρεται ό σ., είναι ή πε­ άποφατικής όδοΰ ; γνώσεως άπό τήν καταφα­
ριοχή τής άποφατικής θεολογίας — μέ τάν τικήν θεολογίαν άγει είς πλάνας. Έρωτώμεν
«θειον γνόφον», τήν «άγνωσίαν», τά άποφα- δμως, πότε έτέθη τοιοϋτον θέμα εις τήν Εκ­
τικά άρεοπαγιτικά κείμενα — τήν όποίαν, μή κλησίαν; Ό έντός τής Εκκλησίας βιών ά­
δυνάμενος νά άπορρίψη υπό τήν πίεσιν τής γιος, δέν εύρίσκεται έντός τοϋ χώρου τής κα­
πλουσιωτάτης άποφατικής γραμματείας τής ταφατικής θεολογίας καί άμφότερα τά είδη
Εκκλησίας, Ιχνηλατεί πάντως καχυπόπτως, γνώσεως δέν έμπεριχωροΰνται είς άλληλα καί
έστω καί άν τήν συναντά ένσάρκωμένην είς άχωρίστως; Διατί λοιπόν ή άσκησις κριτικής
άγίους Πατέρας του άνάστήματος των άγίων έπί των άρεοπαγιτικών, τοΰ άγίου Μαξίμου,
Μαξίμου, Συμεών τοϋ Ν. θεολόγου, τοϋ Γρη- τοϋ άγίου Συμεών, τοϋ Ν. θεολόγου, τοΰ
γορίου τοϋ Παλαμά κ.ά. Έν τοιαύτη δμως Παλαμα καί άλλων Πατέρων, ώς έάν ήτο δυ­
περιπτώσει, ή άμφισβήτησις ύπό τοϋ σ. μετα­ νατόν νά έχουν άπομακρυνθή άπό τήν παρα-
τίθεται έκ τοϋ «Ψευδοδιονυσίου» είς τήν δοθεΐσαν πίστιν; Ή άποφατική θεολογία, ώς
καθόλου μυστικήν θεολογικήν παράδοσιν τής οδός γνώσεως καί ένώσεως μετά τοΰ θεοϋ,
Εκκλησίας. Μήπως ούτως έξηγείται καί τό δέν άποτελεΐ προέκτασιν τής βιώσεως τής κα­
γεγονής, δτι ό σ., προκειμένου νά έκθέση τάς ταφατικής θεολογίας είς τάς έσχάτας συνέ­
δύο παραλλήλους καί άχωρίστους όδούς, τής πειας της, χωρίς ή μία νά καταργή τήν άλλην;
τε καταφατικής καί άποφατικής θεολογίας, δέν Καί προκειμένου περί τών άρεοπαγιτικών, τά
όποια άποτελοΰν καί τόν κύριον στόχον τοΰ
 nepi MIAN ΘΘΟΧΟΓΙΚΗΝ Μ6ΑΘΤΗΝ
σ., δέν άπηχοΰν τήν πνευματικήν πείραν όρ-
θοδόξου βιώσεως; "Αν ναί, πρός τί ή σκλη­
ρά άνατομία των, οί βαρείς χαρακτηρισμοί,
ή μεταχείρισίς των ώς ξένου τινός στοιχείου
εις τό σώμα της Εκκλησίας; "Αν δχι, πώς
έχουν ένσωματωθή εις τήν ’Ορθόδοξον θεο­
λογίαν καί άποτελουν «συμφωνίαν πατερι-
κήν»; Μήπως ό σ., δέσμιος τής καταφατικής
θεολογίας, τήν όποιαν έπί δεκαετίας διηκό-
νησε, καί μή δυνηθείς νά προαχθή βιωματι-
κώς έπέκεινα των καταφάσεων, περιόρισε τήν
ζωήν τής ’Εκκλησίας — πλήν τών Μυστηρί­
ων, άτινα έκ τής φύσεώς των είναι εύρύτα-
τα — εις τά στενά δρια του γράμματος, έξ ού
και ή μή ζωοποιούσα ήθικολογία, ή όποία δια­
κρίνει τάς άπόψεις του, άφοϋ χωρίς ύπέρβα-
σιν τών καταφάσεων μένομεν άπλώς ήθικά
όντα;
Ό σ. παραθέτει κείμενα άποφατικά του
«Ψευδοδιονυσίου», τά όποια θεωρεί ώς νεο­
πλατωνικά. Άλλ’ έάν πάσα άποφατικότης χω-
ριζομένη τής καταφατικότητος όδηγεϊ εις πλά­
νας διατί δέν έλαβεν ύπ’ δψει, δτι τό δοκί­
μων «περί μυστικής θεολογίας» παρουσιάζει
ήνωμένας τάς δύο θεολογίας, ώς άδιαιρέτους,
άφοϋ καί έπ’ αύτοϋ του σαρκωθέντος θεού
•— Λόγου πού άνήκει είς τήν καταφατικήν
θεολογίαν — γράφει δτι «ό ’ Ιησούς κρύφιός
έστι καί μετά τήν έκφανσιν»;
Καί κάτι άλλο· διατί ό σ., δστις, καθ’ δσον
γνωρίζομεν, διά πρώτην φοράν καί είς βαθύ
γήρας έπελήφθη τής μυστικής θεολογίας, θέ-
λων νά μειώση τήν έπίδρασιν τών άρεοπαγι-
τικών, έπικαλείται τήν γνώμην του Μάγεν-
τορφ καί δέν παραθέτει τήν έντελώς άντίθε-
τον γνώμην του Φλωρόφσκυ, άφοϋ άνέγνωοε
τό άρθρον του είς τήν έγκυκλοπαιδείαν, είς
δ γράφει· «Ή έπίδρασις τών Άρεοπαγιτικών
ύπήρξε βτψυτάτη καί διήρκεσεν έπί μακράν...
Ύφίσταται μία τάσις είς τήν σύγχρονον δυ­
τικήν έπιστήμην, πρός μείωσιν τής έπιδράσε-
ως του Ψευδό - Διονυσίου είς τήν περαιτέρω
άνάπτυξιν τής βυζαντινής οκέψεως έν τή θεο-
λογίςι καί τή πνευματικότητι..Τούτο δέν
σημαίνει δτι ό σ. χρησιμοποιεί προκρούστειον
μέθοδον;
ο β α
5. θά μας έτπτρέψη ό σ. νά φρονώμεν, δτι
δέν έχει είσδύσει είς τήν σημασίαν τής πνευ­
ματικής όρολογίας τών άγίων Πατέρων. "Αν
δέν ήτο δυνατόν είς τούτον δπως μετάσχη
13
τής πείρας των, πάντως έφ’ δσον «έμβατεύει
είς ά ούχ έώρακεν», έπρεπέ νά τελή έν γνώ-
σει τούλάχιστον θεωρητικώς τής άνθρωπολο-
γίας τού Μοναχισμού καί τών είς ειδικούς
δρους διατυπωθέντων βιωμάτων τών Μονα­
χών. Διότι δέν είναι μόνον άδόκιμοι αί λέ­
ξεις «παράφορος ένθουσιασμός», «ευαίσθητος»,
«συναισθηματικός», «αίσθηματικότης», «συναι­
σθήματα», άλλά έπειδή άποτελουν καί δρους
φυσικής τάξεως, είναι δυνατόν αί έν άγίψ
Πνεύματι έμπειρίαι νά ταυτισθοϋν τόσον μέ
φυσικός, δσον καί ηθικού έπιπέδου, συναισθη­
ματικός ένεργείας. ’Άλλο αϊσθησις καί συναί-
σθησις, οροί άνήκοντες είς τήν φύσιν, καί άλ­
λο «νοερά αϊσθησις», πού έκφράζει ύπέρ φύ­
σιν ένέργειαν τού άγιου Πνεύματος.
Ή άπόδοσις επομένως είς τόν άγιον Συμε­
ών τόν Ν. θεολόγον «συναισθηματικής ιδιο­
συγκρασίας» ύπό τού σ. καί «εύαισθησίας», διά
νά έξηγηθοϋν τά έν άγίψ Πνεύματι βιώματά
του, (δάκρυα, έρως, κατάνυξις, προσευχή, τα-
πείνωσις, ύμνοι θείων έρώτων) καταβιβάζουν
τούτον είς έπίπεδα μιας ήγνισμένης μέν ψυ­
χής, πλήν δμως μή ύπερβάσης τήν φύσιν καί
ούτως, άριστα συσχετιζομένης μέ τάς θρησκευ­
τικός καί συναισθηματικός φύσεις δυτικών μυ-
στικιστών. Μήπως είς τό συμπέρασμα τούτο
δέν άγει καί ή άποψις τού σ., κρίνοντος θείαν,
τινά έλλαμψιν τού άγίου Συμεών; δτι, «δέν
άποκλείομεν, δταν μάλιστα πρόκειται περί ι­
διοσυγκρασιών εύαισθήτων έξ ύπερεντάσεως
τών νεύρων καί ύπερκοπώσεως καί έξ άφε·
τηρίας προκαταλήψεως — δπως άκριβώς συν-
έβαινε κατ’ έκεϊνον τόν χρόνον είς τόν δσιον
τούτον — νά λάβωσι χώραν καί τοιαύται έκ-
δηλώσεις». Άλλωστε ποίον νόημα θά είχε τό
έπίμετρον τού σ., δτι αί διδασκαλίαι τού ά­
γίου Συμεών, «έάν ύπό τινων ήθελον θεωρη-
θή άν μή αιρετικοί, τούλάχιστον θά παρου-
σιάζοντο καινοφανείς καί παράδοξοι», έάν διά
τούτου δέν έσκόπει νά έκφράση τάς άμφιβο-
λίας του τόσον διά τάς ύπερφυσικάς έλλάμ-
ψεις τού οσίου Πατρός, δσον καί διά τήν όρ-
θοδοξίαν τής διδασκαλίας του;
6. Ό καθ’ δλα σεβαστός διά τε τό γήρας
καί τήν σπουδαίαν διακονίαν του είς τήν Εκ­
κλησίαν κ. Τρεμπέλας, ύποστάς δυσμενή προ-
κατάληψιν, οίονεί ψύχωσιν, κατά τού «ψευ-
δοδιονυσίου», ένψ παραδέχεται — κατόπιν
κριτικής -— τήν ’Ορθοδοξίαν τών άναφερθέν
hi nepi ΜΙΛΝ ΘΘΟΛ.ΟΓΊΚΗΝ MGX6THN
των μυστικών θεολόγων, τούς οποίους καί
ύμνεϊ, έστιν δτε, άποδίδει έν τούτοις «ύπερ-
β< λάς» τινάς, δπου κατ’ αύτόν υπάρχουν ένέ-
κ<:ν της παραπλανήσεως πού ύπέστησαν άπό
τον «ψευδοδιονύσιον». Άλλ’ ουτω συμπεραί^
ν :ται, δτι άπεδέχθησαν τήν μυστικήν θεολο­
γίαν των άρεοπαγϊτικών ούχί έκ τής ταυτί-
οεως του βιώματος ,καί έκ τής κοινής έν ά-
γίψ Πνεύματι έμπειρίας, δπως καί είναι, άλ-
λά έξ αύτοϋ τοϋ όνόματος! ’Οπότε, ένώ ή
(ποφατική θεολογία άποτελεΐ τήν όδόν γνώ-
οεως τού θεού διά τής έμπειρίας» έν άγίω
Πνεύματι, οί άγώνες έπί 20ετίαν κατά τόν
' 4ον αίώνα εις τό Βυζάντιον, δέν έγιναν διά
ήν διάσωσιν αυτού του γεγονότος, αυτής τής
ν πείρςι άληθείας του άκτιστου φωτός, άλλ’
■ν όνόματι του κύρους του «ψευδοδιονυσίου»,
ιρός τόν όποιον ιδιαίτατα κατέφευγεν ό πρω-
αγωνιστής άγιος Γρηγόριος Παλαμας! Μέ
ίλλους λόγους, έάν ό άρεοπαγίτης δέν είχεν
ίνσωματωθή είς τό σώμα τής ’Εκκλησίας, ώς
ιυστική θεολογία, κατόπιν άγιοπνευματικής
/έύσεως ύπό μειζόνων θεολόγων - Πατέρων,
έπεται δτι τοΰτο έγένετο χάριν τής αίγλης
ιού όνόματός του. Άλλ’ αύτή ή έκδοχή που
άγει; Είς ένα ιδεαλισμόν οίασδήποτε «έκδό-
σεως». Μόνον άποδεχόμενοι τό σώμα τής μυ­
στικής θεολογίας, ώς τήν συνισταμένην τών
κοινών έν Πνεύματι έμπειριών, διαφεύγομεν
τόν σκόπελον τούτον καί διακρατούμεν τούς
θησαυρούς τής ’Ορθοδόξου θεολογίας, ώς
θεολογίας τών γεγονότων, τού δντος, τής ύ-
παρκτικότητος, τής ύποστάσεως, τής κατ’ ένέρ-
γειαν άκτιστον σχέσεως μετά τού θεού. Άλλ’
έκτός αύτών, λανθανόντως άποδεικνυόμεθα ύ-
πέρτεροι τών άγίων Πατέραν. Αφού αύτοί
1 μέν ήπατήθησαν, ήμεϊς δέ τό άνεκαλύψαμεν;
Ώς πρός τάς ύπερβολάς, είς τάς όποίας τάχα
παρεσύρθη ό «τών θεολόγων ύπέρμαχος ά-
προσμάχητος», φρονούμεν δτι ουτω μειούται
ό άγιος Πατήρ καί παρέχονται έπιχειρήματα
τοϊς λάτίνοις, ών τήν σχολαστικήν θεολογίαν
κυριολεκτικώς έκονιορτοποίησεν. Αί «ύπερβο-
λαί» δέν ήσαν είμή «λέξεις», κατά τήν έκθε-
σιν τής περί διακρίσεως ουσίας θεού καί άϊ-
δίων άκτίστων ένεργειών διδασκαλίας του
κατά τήν Σύνοδον τού 1351. Είς τόν Συνο­
δικόν τόμον περιλαμβάνεται: «Έπί τούτοις ό
Θεσσαλονίκης, λέξεων έμοί λόγος όλίγος,
έφη· ού γάρ έν ρήμασιν ήμϊν, άλλ’ έν πράγ-
- - - ' y _ —-λ
θεολόγον Γρηγόριον. Περί δέ δογμάτων καί
πραγμάτων τόν άγώνα ποιούμαι. Κάν τις έπΐ
τών πραγμάτων όμοφωνή, πρός τάς λέξεις
ού διαφέρομαι...».
Είς τοιούτου είδους «ύπερβολάς» παρεούρ-
θησαν ό Μ. ’Αθανάσιος και ό θεολόγος Γρη-
Υόριος. Άλλ’ εϊπομεν, πρόκειται περί λέξε­
ων μόνον. ’Άλλωστε ό ίδιος ό Παλαμας μετά
έτη άπό τήν Σύνοδον τού 1351 έγραφε πρός
την «έν Μοναζούσαις Ξένην»’ «... καί έστιν
ώς άληθώς άλογον καί σκαιόν καί τών τά
θεία νοεΐν έθελόντων ούδαμώς ίδιον, μή τή
δυνάμει τού σκοπού προσέχειν, άλλά ταΐς λέ-
ξεσιν». Καί έν συνεχείμ άναφέρει τάς κατη­
γορίας πού ύπέστη, «ούχ δτι μή συμφώνως
τοϊς Πατράσιν έγραφον τοΰτο γάρ, χάρτα
Χριστού, συνετηρήθη μοι τοίς γράμμασιν...». .
Πού είναι λοιπόν αί ύπέρβολαί καί πώς δέν
τάς ομολογεί ύστερα άπό τήν κατάπαυσιν τών
'Ησυχαστικών έρίδων, αύτός πού άπό άγίαν
ταπείνωσιν λέγει, δτι δέν ήτο άξιος ^νά άνα-
λάβη τούς υπέρ τής άληθείας άγώνας;
«...συνεγραψάμην περί ών άξιος ούκ ήν άλ­
λος τις ό Ζάν ίσως, τφ τής άληθείας όχήματι
λόγψ περιτρεπομένψ βοηθεΐν έπιχειρήσας»!
Ποιος; Ό Μέγας Παλαμας!
7. Πρέπει νά προσέχωμεν είς τάς διατυπώ­
σεις μας δταν πρόκειται ,νά άναλύσωμεν τήν
Πατερικήν θεολογίαν. Διότι άλγώμέν εΙΆι-
κρινώς δταν ό σ. έν αύτοπεποιθήσει γρόφη,
δα ό μέν Βαρλαάμ «διετέλει ύπό τήν έπίδρα-
σιν τών υπερβολών τής Σχολαστικής θεολο­
γίας. Άλλά καί ό Παλαμας έν τινι μέτρψ
είς τήν αύτήν παρεσύρθη σύγχυσιν κατά δι-
εύθυνσιν άντίθετον». Ταύτα δέ άναφέρονται
εις τό θέμα τών άκτίστων ένεργείώγ/Πράς
θεού, έπιτρέπονται αύτά τά φρονήματμ είς
θεολόγον ’Ορθόδοξον; Ή Σχολαστική θεο­
λογία τού θωμά άποτελεΐ «ύπερβολήν»; Υ­
περβολή είναι είς τονισμός έπί κειμένης άλη­
θείας, αύτό τό ίδιον πράγμα μεγεθυνόμενον.
Άλλ’ ή θωμιστική διδασκαλία τού actus purus,
πού άποκλείει τήν διάκρισιν ούσίας καί άκτί­
στων ένεργειών, ύπερβολή είναι ή αϊρεσις θε­
μελιώδους σημασίας; Παραδέχεται ή Σχολα­
στική θεολογία άκτιστους ένεργείας ώς ή ’Ορ­
θοδοξία, γεγονός πού άποτελεΐ βασικήν ειδο­
ποιόν διαφοράν; ’Ολόκληρος άλλωστε ό ά-
Υών τής ’Εκκλησίας, διά τού άγίου Γρηγο-
τλΠ ΠπΆπηπ. δέν άπέβλεπεν κυρίως είς
 nepi MixN eeoxoriKHN
τήν θεμελίωσιν θεολογικώς τής διακρίσεως
καί των συνεπειών αύτής εις τήν ζωήν των
πιστών; Που εύρίσκεται λοιπόν ή «σύγχυσις»
είς τήν όποίαν «παρεσύρθη» ό Παλαμάς —
διατί δχι καί κατ’ έπέκτασιν ή ’Εκκλησία, ά-
φοϋ άπεδέχθη πλήρως τήν διδασκαλίαν του
καί αύτήν διαφυλάττει; >
Ό Παλαμάς, λέγει ό σ., «ναι μέν όρθώς
ύπεστήριζε τό άκτιστον τών θείων ένεργειών,
ύπήρξεν όμως ύπερβολή τό νά άποκλείη έξ
ολοκλήρου τόν δρον κτιστόν άπό του άποτε-
λέσματος, τό όποιον αί άκτιστοι ένέργειαι δη­
μιουργούν» (σελ. 37, -Β' τεύχος). Καί έδώ
αστοχεί ό σεβαστός θεολόγος. 'Ο «κήρυξ τής
χάριτος» έπολέμησε σφοδρώς τήν Σχολαστι­
κήν θεολογίαν και δεν έδέχετο έπί τοϋ θείου
φωτός, έπί τής προνοίας του θεού καί έπί
τών Μυστηρίων κτιστόν άποτέλεσμα, διότι «δ-
που ή ένέργεια άκτιστος καί ή ούσία άκτιστος·
δπου ή ένέργεια κτιστή καί ή φύσις κτιστή».
Τό άποτέλρσμα τής άκτιστου ένεργειας διά
τόν Παλαμαν έκφράζεται διά του έξής, δπερ
άπό μνήμης διασώζω. «Κτιστός μέν ήν ό Παύ­
λος δτε έζη τήν προστάγματι θεοΰ έξ ούκ
δντων είς τό είναι γεγονυίαν ζωήν· άκτιστος
δέ γέγονε τή ένοικήσει τοϋ Πνεύματος...».
’Ιδού ποιον άποτέλεσμα τών άκτίστων ένερ-
γειών έθεώρέι, ό θείος Γρηγόριος, κτιστόν καί
ποιον άκτιστον. ’Ασφαλώς δέν είναι ύπέρ τοϋ
σ. καί παντός θεολόγου, θέτοντος έν άμφι-
βόλψ τήν άκριβή διατύπωσιν τών θεολογικών
θέσεων τοϋ «όδηγόϋ τής ’Ορθοδοξίας», "Αλ-
λωστε δέν πρέπει νά λησμονήται δτι ή διδα-
σκαλία τοϋ άγίαυ τούτου Πατρός δέν είναι
προσωπική, εις «Παλαμισμός», άλλά ή «συμ-
φωνία* τών Πατέρων μετά μοναδικής καί έν
άγίψ Πνεύματι δυνάμεως διατυπωθείσα, είς
μίαν έποχήν, καθ’ ήν ύπήρχεν άφθονος Πα-
τερική γραμματεία.
tet Cν 8. Ταΰτα γράφοντες, ούδεμίαν διάθεσιν έ-
Λ'χομεν δπως διασύρωμεν τόν κατά πάντα σε-
^^αστόν πρεσβύτην - θεολόγον, άναλωθέντα
Χώσει κηρόν είς τήν υπηρεσίαν τοϋ έλληνικοϋ
χλαοϋ καί τήν διδαχήν τής ’Ορθοδόξου θεο-
^^όγίαςΧΔιό καί εύχόμεθα άπό καρδίας, δπως
^^§^ρΐο<* τόν ένισχύη <έν τώ έκλίπειν τήν
®&ό^ίχου» καί έως βαθέως «γήρους.καί πρε-
^^β^ίθΰ»:μή τόν έγκαταλείψη, μνημονεύων «έ-
®^έρ^ς ^νεότητός του καί άγάπης τελειώσεώς
όντως ήΥ^ΠΟ’εν». Έλπί-
mgxgthn 15
ζομεν δέ, δτι καί ό ίδιος θά κατανοήση τό
πνεύμα υπό τοϋ όποίου ήχθημεν νά σημειώ-
σωμεν τάς παρατηρήσεις μας, δίδοντες αύτψ
αφορμήν μιας άποσαφηνίσεως τών ών θίγο-
μεν σημείων, ένώ παραλλήλως ήθελήσαμεν
όφειλετικώς νά διασώσωμεν τό κΰρος τών ά-
γίων Πατέρων καί τής διδασκαλίας των.
Όφείλομεν δέ νά εϊμεθα άντικειμενικοί.
’Εάν ό άποφατισμός, ώς έν άγίψ Πνεύματι
ζωή, ούδέποτε έλλειψεν άπό τήν ’Εκκλη­
σίαν, έπόμενον δμως ήτο νά έχωμεν όλικήν
σχεδόν έκλειψιν τής διδαχής τοϋ άποφατι-
σμοϋ άπό τάς Πανεπιστημιακός έδρας μετά τήν
τουρκοκρατίαν. Τό πράγμα έρμηνεύεται εύκό-
λως. ’Εάν τήν ’Ορθόδοξον διδασκαλίαν με­
τέδιδαν, είς τό Βυζάντιον οί ποιμένες τής ’Εκ­
κλησίας, συνισταμένην είς τήν άποφατικήν καί
καταφατικήν διδασκαλίαν — έπειδή προήρ-
χοντο κυρίως έκ Μοναχών — δμως μετά τήν
άπελευθέρωσιν τής Ελλάδος, τήν θεολογίαν
έδίδασκον είς τό Πανεπιστήμιον λαϊκοί θεο­
λόγοι, οϊτινες έμαθήτευον παρά τοϊς προτε-
στάνταις καί τοϊς ρωμαιοκαθολικοίς. Φυσικόν
ήτο λοιπόν νά άπομάσσουν τόν σχολαστικι­
σμόν τών μέν καί τών όρθολογισμόν τών δέ.
*Όντες δέ λαϊκοί καί μή δυνάμενοι νά μεθέ-
ξουν τής πνευματικής πείρας τής ’Ορθοδοξίας
— τοϋ άποφατισμοΰ της — έμεναν διά βίου
παντός είς τά περιγεγραμμένα δρια τής κα­
ταφατικής θεολογίας, άριστα, έσπν δτε, συν-
αντωμένης καί έναρμονιζομένης μέ τάς δύο
έξ ίσου άποβλήτους δυτικός θεολογίας.
Μέ αύτήν τήν «πάράδοσιν» έφθάσαμεν είς
τήν αύγήν τοϋ 20οϋ αίώνος, τήν όποίαν καί
συνεχίζαμεν, άνύποπτοι δτι οϋτω κρατώμεν
τό ήμισυ μόνον τής ’Ορθοδοξίας, δηλαδή τό
όμολογιακόν μέρος καί τά άγια Μυστήρια.
Τούς έριτίμους θησαυρούς τής έν άγίψ Πνεύ-
ματι ζωής τούς άγνοούσαμεν, πληρουμένου
είς ήμάς τοϋ λόγου* «άλλ’ ούδέ έί Πνεύμα ’’Α­
γιόν έστιν ήκούσαμεν», (Πραξ. ιθ', 2) δι’ έ-
τέρας, πλήν τών Μυστηρίων, όδοΰ. Μόλις δέ
πρό 20ετίας ήρχισε νά γίνεται σοβαρός λό­
γος διά τό πνευματικόν μέρος τής ’Ορθοδο­
ξίας — δπερ άνήκει είς τήν άποφατικήν θεο­
λογίαν — διά τών Πάτε ρικών λεγομένων έκ-
δόσεων, τών Φιλοκαλικών κειμένων καί τών
πρωτοφανών, διά τόν χώρον τής έν Έλλάδι
’Εκκλησίας, μελετών περί τοϋ άγίου Γρήγο-
ρίου τοϋ Παλαμά καί τής Μυστικής θεολο­
γίας υπό τών έν τή δύσει πρώτον ρώσων θεο-
 nepi MIXN Θ6ΟΑΟΓΊΚΗΝ MGXGTHN

λίγων καί έν συνεχείς εις Θεσσαλονίκην, έν- καταστήση έαυτόν, διά τής παραδοσιακής ά-
θ( συνεχίζεται ή έκδοσις των ’Απάντων του. σκήσεως καί Αγωγής, «έσοπτρον Ακηλίδωτον
θείων έπιλάμψεων», ένεσωματώθη είς έκ λαϊ­
9. Εντός του κλίματος αύτοϋ εύρέθη — κών και κληρικών ομάδα πρός φωτισμόν τού
δ ό καί έλάχιστα ύπεύθυνος — ό θεολόγος είς Αθλιεστάτην ήθικήν κατάστασιν διατελοΰν-
Ί σεμπέλας. Είναι δέ πρός τιμήν του δτι, τος ‘Ελληνικού λαού. Και προσέφερε πολλά.
παρά τάς δεομένας έπεξηγήσεως μεμπτός δια- Ο Κύριος θά τόν άμείψη διά τό έργον του.
r ιπώσεις του, ούδέποτε έφθασεν εις τό ση- «Ούκ έστιν άδικος ό θεός έπιλαθέσθαι τού
μείον νά χαρακτηρίση τόν άγιον Συμεών τον έργου δ ένεδείξασθε διακονήσαντες τούς ά­
Ν. θεολόγον ώς «νοσηρόν μυστικιστήν, πρό­ γιους». Τό θεολογικόν του δμως έργον πέ-
δρομον των νοσηρών μυστικιστών του 14ου αι­ πρωται νά μή έπιζήση έπι πολύ, ούδέ τό όνο­
ώνας», ως έγραψεν εις την Πατρολογίαν του μά του. Στερούνται άμφότερα αύθεντικότη-
ο Μπαλάνος, δστις δέν έδίστασε νά συμπλη- τος. ’Επιζούν είς αιώνας αιώνων μόνον τά
ρώση τήν ύβριν μέ τό, «Πολλή μελάνη έχύθη έργα έκεϊνα πού έχουν τήν εύωδίάν τού Α­
οι’ δν θέμα — τόν ’Ησυχασμόν — τόσον γίου Πνεύματος, τό «άλας», πού τά καθιστςί
ΐίροσκροϋον εις τήν ήμετέραν λογικήν»! ’Άλ- άσηπτα ώς και τά όνόματα έκεϊνα πού έγρά-
.οι δέ δύο θεολόγοι — καθηγηταΐ των Πανε- φησαν έν βίβλω ζωής. ’Εκείνοι έπιζούν τής
αστημίων μας — τά αύτά σχεδόν έλεγον. λήθης οϊτινες διήλθον τήν «στενήν και τεθλιμ­
Του κανόνας δέ τούτου διέφυγε μόνον ό Γρη- μένη ν» Αποφατικήν όδόν καί έφθασαν είς τό
ζόριος. Παπαμιχαήλ. Kai διατί; Διότι είχε άπειρον πλάτος τής «έλευθερίας τών τέκνων
Σπουδάσει είς τήν θεολογικήν ’Ακαδημίαν τού θεού». Οι άλλοι, οί πολλοί, οί την όδόν
ίου Κιέβου. τήν καταφατικήν βαδίσαντες, παίρνουν εύγνω-
Ή «γενεά» λοιπόν αυτή των θεολόγων αύ- μόνως τό «δηνάριόν» των Από τόν Κύριον τού
ιήν τήν άντι-άποφατικήν νοοτροπίαν έμόρφω- άμπελώνος, διά «τό βάρος τής ήμέρας καί τόν
καύσωνα» πού έβάστασαν καί πορεύονται είς
σεν, διό καί ύφίστατο έν είδος άλλεργικών
Αντιδράσεων Από τήν θέαν της ζωής των Μο­ τήν «μονήν» των έν έλέει πολλφ καί οίκτιρ-
ναχών - 'Αγίων, πού εύρίσκει ίσως έφαρμο- μοϊς τού θεού και λησμονούνται. Τίποτε πε­
γήν ό Άποστολικός λόγος· «οί ψυχικοί ού δέ­ ρισσότερον. Μέχρι τής κοινής ’Αναστάσεως ή
στρατευομένη ’Εκκλησία ποιεί μνημόσυνα ύ-
χονται τά πνευματικά». 'Επομένως δέν είναι
Ανεξήγηταν, ούτε διατί μεταξύ του όγκώ- πέρ άφέσεως τών άμαρτιών των. Ένφ τούς
. ζήσαντας έν θεφ, διά τής Αποφατικής όδού,
δόυς θεολογικού έργου του ό σ. δέν συμπέ-
ή ’Εκκλησία τιμά καί γεραίρει Καί μακαρίζει
ριέλαβε καί μελέτας έπϊ τών Μυστικών Πα­
καί έπικαλεϊται τάς πρεσβείας των. Καί ένσω-
τέρων, άλλ’ ούτε καί διατί δέν Αποδέχεται
ματώνει είς τήν πλουσιωτάτην Consensus Pa-
έν καυχήσει τόν πλούτον τής Μυστικής θεο­
trum τά ουγγράμματά των, τά Απλανή καί
λογίας, άλλ* άντιθέτως τήν βλέπει ώς οίονεί
θεία, άτινα έγρόφησαν τή έπιφοιτήσει τού ό-
τι περιττόν, πάντως δχι Απαραίτητον, τήν δό­
δηγούντος τήν ’Εκκλησίαν «είς πάσαν τήν Α­
ξαν αύτήν τής ’Ορθοδοξίας.
λήθειαν» Αγίου , Πνεύματος. Τά άλλα; Τφ
Έπαναλαμβάνομεν, δτι δέν κατηγορούμεν,
πυρί.
Απλώς έρμηνεύομεν καί δικαιολογούμεν τόν
θεολόγον άνδρα, πρός δν τρέφομεν Αμέριστον
σεβασμόν. Ούτος είς όύδέν πταίει Αν έζησεν 10. Kai ήδη έφθάσαμεν μέ τόν είρμόν τού
είς μίαν έποχήν, ήτις δέν είχε τι πλέον νά λόγου είς τό προσφιλές μέν ήμϊν, Αντιλεγό­
δώση. Ύπήρξεν όμολογουμένως ζηλωτής καί μενον δέ μεταξύ τών χριστιανών θέμα' τόν
ούχΐ συνήθης έργότης είς τόν Αμπελώνα τού 'Μοναχισμόν. Τό πρόβλημα -τής καταφατικής
Κυρίου, Αλλά «κατά τήν γενεάν αυτού». Πα­ καί Αποφατικής θεολογίας έχει τάς πρακτι­
τήρ τής ’Εκκλησίας δέν έγινεν, ένφ μέ τήν κός του συνεπείας είς τάς μορφάς ζωής. Πράγ
φυσικήν του καταβολήν, τήν φιλοπονίαν του μάτι. ’Εάν δέν θέλωμεν αί δύο Θεολογικα1 ό-
καί τήν φιλάρετον σπουδήν του ήδύνατο νά δοϊ γνώσεως νά παραμείνουν είς τόν χώρον
γίνη. ’Αλλά τό κλίμα τής έποχής δέν τόν έ- τής θεωρητικής έρεύνης των, Αλλά Kai νά
βοήθησε. Καί Αντί μετά τάς λαμπρός σπου- ίδωμεν αύτάς σαρκουμένας είς τήν ζωήν
"' -■*· -ί—λΛπχ,ΛΓΓΠΊηιην. διά νά τής ’Εκκλησίας, δέν θά δυσκολευθώμεν νά
 nepi MIXN Θ6ΟΧΟΓΙΚΗΝ MGXGTHN
τάς έπισημάνωμεν τόσον είς τήν διδασκαλίαν
της, δσον καί είς τήν ιστορίαν της. Μία άνα-
δρομή είς άμφοτέρους τούτους τούς χώρους,
δπου ή αύθεντία αίρει τάς άντιλογίας, προσ­
φέρει τό ζητούμενον, δπερ είναι: ή μέν κα­
ταφατική θεολογία, κατά κανόνα, βιοϋται εν­
τός του κόσμου, ή δέ πολυτέλεια τής άποφα-
τικής συν τή κατάφατική, άφέθη, κατά κανό­
να, τοϊς έξω του κόσμου Μοναχοϊς. Είναι ά-
νάγκη τάχα νά εϊπωμεν διατί; Άλλ’ ήδη έ-
λέχθη. Bog ή τάς προϋποθέσεις τής άποφα-
τικής βιώσεως δημιουργούσα «φιλοκαλική» δι­
δασκαλία των Πατέρων, ή όποία ζητεί Μονα­
χούς διά νά σαρκωθή. Μαρτυρεί τό νέφος
των έκ Μοναχών Αγίων μας, οί όποιοι δέν
θά ήσαν "Αγιοι έάν έμεναν είς τήν όδόν τής
μή δυναμένης «τελειώσαι τούς προσερχομέ-
νους» καταφατικότητος. Διδάσκει ό Μ. ’Αθα­
νάσιος· «Δύο ούσών των οδών του βίου, τής
μιας μέν μετριωτέρας πως καί βιωτικής, του
γάμου λέγω, τής δέ καθ’ ύπερβολήν καί άγ-
γελικής, τής άγαμίας - Μοναχισμού (Τότε ή
άγαμία δέν νοείτο έν τφ κόσμψ).
Άς μή έρίζωμεν λοιπόν διά τάς δύο οδούς
τής πνευματικής ειρήνης, αϊτινες άγουν είς
τόν θεόν, βεβαίως ούχΐ έξ Ισου. "Ολοι άσφα-
λώς οί σωθησόμενοι, «τών έσόπτρων λυθέν-
των», θά βλέπουν τόν θεόν «πρόσωπον πρός
πρόσωπον», ούχί βεβαίως κατά τήν ού-
σίαν του, ώς πλανώμενος πιστεύει ό Σχολα­
στικισμός, άλλά κατά τάς άκτιστους ένεργεί-
ας τόύ —· άνεξαρτήτως ποίαν όδόν ήκολούθη-
σαν, τήν καταφατικήν, τήν άποφατικήν ή καί
άμφοτέρας. Βέβαιον πάντως είναι, ώς διδά­
σκει ή ’Εκκλησία, δα, κατά τό «άστήρ άστέ-
ρος διαφέρει έν δόξπ», θά άτΐολαμβάνουν άρ-
ρήτου μακαριότητας κατ’ άναλογίαν πρός τήν
δεκτικότητα τού σκεύους, δπερ άπέκτησαν ά­
πό τής ζωής ταύτης.
Αυτή είναι ή ’Ορθόδοξος διδασκαλία. Καί
μέν έν τφ κόσμφ, λόγφ τών συνθηκών, ά-
έξ άνυπερβλήτου άνάγκης τήν κα-
όδόν — «μετριωτέραν πως» — μή
νά προαχθούν είς τά έπίπεδα τής
πλήν τών πεπληρωμένων Πνεύ-
άγίου, ούτινος φέρουν καί τά γνωρί-
Μόναχοί έξω κόσμου καί τών έν
πασιν είπόντες καί «σταυρώ-
σύν τοϊς πάθεσι καί ταϊς έ-
καί αύτό τό θέλημά των, ά-
όδόν έξ άφετηρίας
17
καταφατικής, συνεχώς έλευθερούμενοι «τής
τών παθών τυραννίδος». Καί καθ’ δσον καθαί-
ρονται κατά τοσούτον καί αίρονται άπό τών
αισθητών καί τών αισθήσεων. Ούτω δέ σταδια-
κώς άφαιρούντες, εύρίσκονται έν τή όδφ τών
άρνήσεων παντός δ,τι δέν είναι θεός. Καί
δέν σταματούν τήν άποφατικήν αύτήν κίνη-
οιν, ήτις ένισχύεται έκ τών έργων τής άσκή-
σεως, τής άρετής καί τών προσευχών, έως
οΰ, ό κεκαθαρμένος νούς καί έλλαμπόμενος
ύπό τών άκτιστων ένεργειών, γίνη «κωφός
καί άλαλος» καί είσέλθη μέσα είς τόν «γνό-
φον τής άγνωσίας», δπου ό θεός. *Ήτοι, είς
«τήν ύπεράγνωστον, καί ύπερφαή καί άκρο-
τάτην Κορυφήν, ένθα τά άπλά, καί άπόλυτα,
καί άτρεπτα τής θεολογίας μυστήρια, κατά τόν
ύπέρφωτον έγκεκάλυπται τής κρυφιομύστου
σιγής γνόφον, έν τφ σκοτεινοτάτψ τό ύπερ-
φα νέστατον ύπερλάμποντα, καί έν τφ πάμ
παν άναφεί καί άοράτψ τών ύμερκάλων άγλαϊ-'
ών ύπερπληροΰντα τούς άνομμάτους νόας...»,
ώς λέγει ό τόσα δεχθείς καί «έξ οικείων βέ­
λη» άγιος Διονύσιος ό άρεοπαγίτης είς τήν
«Μυστικήν θεολογίαν» του.
Αύτήν τήν όδόν πού διδάσκει τό άγιον
Πνεύμα, ήκολούθησαν τά πλήθη τών έκ Μο­
ναχών 'Αγίων μας, δχι διότι τήν έδίδαξεν
ό άρεοπαγίτης, άλλά διότι αύτή άποκαλύπτε-
ται σταδιακώς είς τούς άγιαζομένους. "Ετσι
δέ έξηγεϊται, διατί οί βιώσαντες καί γράψαν-
τες περί Μυστικής θεολογίας Πατέρες, ούδε-
μίαν δυσκολίαν συνήντησαν είς τό νά θεωρή­
σουν τά άρεοπαγιτικά ώς έργα θεοσόφου άν-
δρός καί διατί έχομεν έν τούτφ «Πατερικήν
συμφωνίαν».
11. Κατόπιν τούτων δλων, είναι περίεργον
διατί οί πόσης μορφής αιρετικοί καί οί ήμέ-
τεροι έγκεφαλικοί θεολόγοι, μή δυνάμενοι νά
όσφρανθούν τήν έν τοϊς δοκιμίοις ^ύωδίαν τού
άγίου Πνεύματος, ώς άκάθαρτοι δντες, τά ά-
πορρίπτουν, κρημνιζόμενοι άπό τής άληθείας;
Μήπως τό ίδιον δέν συνέβαινε καί μέ τόν
Χριστόν; ’Αλλά άπό τόν πολύ μοχθήσαντα
διά τήν ηθικήν κατά Χριστόν οικοδομήν τών
πιστών κ. Τρεμπέλαν, δν βεβαίως δέν άνεμέ-
ναμεν έκ πνευματικής πείρας άνεπιφύλακτον
άποδοχήν τής άποφατικής θεολογίας τού ά­
γίου Διονυσίου, τούλάχιστον ήθέλαμεν τόν
σεβασμόν του έκ σεβασμού πάντως πρός τούς
άγιους Πατέρας. ’Άλλωστε ούδείς άξιοι άπό
18 Π6ρΐ ΜΙΛΝ Θ6ΟΑΟΓΙΚΗΝ Μ6λ6ΤΗΝ
τού· έν κόομψ λαϊκούς νά γνωρίζουν τήν ά-
ποφ ιτικήν θεολογίαν, πολύ δέ περισσότερον
νά ήν βιοΰν. Πρέπει νά τό είπωμεν καθαρά.
Οί :ν τώ κόσμφ χριστιανοί είναι έξ αύτοΰ του
τρό ϊου τής ζωής των προωρισμένοι νά κι-
νοΐ νται είς τόν περιωρισμένον και άνελεύθε-
ροχ χώρον, πού προσδιορίζει ή κατ’ αϊσθησιν
σύ' τή πίστει καταφατική πορεία των, πλήν
των σπανίων εξαιρέσεων. Σωθήσονται δέ τη-
ρο ιντες τάς έντολάς, άλλοι μέν διά τής τε­
κνογονίας και των καλώ.ν έργων, άλλοι δέ
διό τής ποικίλης διακονίας έν^τή Έκκλησίςι.
«C i γάρ καλώς διακονήσαντες βαθμόν έαυτοϊς
κο Χόν περιποιούνται και πολλήν παρρησίαν
έ\ πίστει τή έν Χριστψ ’Ιησού», λέγει ό Παύ-
λ< ς. ’Αλλά τά μεγαλεία, δ ποιεί ό θεός εις
τούς Μοναχούς, τάς άγαλλιάσεις και τούς θεί­
ους έρωτας άπό τήν ύπερβάλλουσαν «γνώσιν»
πού άποκτούν έκ τής έγγύτητος πρός τόν θε­
ό , ούτε έδώ δύνανται νά έχουν οι λαϊκοί οΰ-
τι έν τή παλιγγενεσία. Διατί; Διότι τά πνευ-
μ ιτικά άγαθά μέν δίδονται πρός δλους τούς
ό ιθοδόξως πιστεύοντας καί λατρεύοντας τόν
€εόν. ’Αλλά δέν άρκεϊ τούτο. Χρειάζεται ή
δ ίκτικότης. Ό ήλιος - Χριστός λάμπει έκθαμ-
C ωτικώς. Έάν είμαι τυφλός πώς θά ϊδω; Ή
ί ύωδία τού άγίου Πνεύματος έκκέχυται άφθό-
χ ως. Έάν δέν έχω ύγιά τήν αϊσθησιν τής ό-
ο φρήσεως, πώς θά τήν αισθανθώ;
*Οπως λέγει καί ό Νικόλαος Καβάσιλας είς
ήν «Έν Χριστψ ζωήν», αύτό άκριβώς θά
4νη καί είς τήν μέλλουσαν ζωήν. Ή άπό-
Χαυσις της μακαριότητας ή ή στέρησίς της θά
£ξαρτηθοϋν άπό τήν ζωήν ή τήν νεκρότητα
ιών πνευματικών αισθήσεων. Καί ό Μοναχι­
σμός μέτρα τήν άξίαν τών ψυχών, τήν ζωήν
ή τόν θάνατόν των, άπό τήν παρουσίαν ή τήν
άπουσίαν τού άγίου Πνεύματος, διά τήν κτή-
σιγ. του όποίου ύποβάλλονται είς δλας τάς θυ­
σίας. Καί ή πνευματική παράδοσις τής ’Ορθο­
δοξίας πιστοποιεί, δτι ή άπόκτησις τού άγίου
Πνεύματος συνεπάγεται τήν νέκρωσιν τών σω­
ματικών αισθήσεων καί τήν ζωοποίησιν τής
νοεράς αίσθήσεως, ήτις όδηγεϊ είς τήν άπο-
φατικήν άνοδον τού θεουμένου νού. *Όθεν
όρθόν είναι νά λέγη ό πάντοτε σεβαστός γέ­
ρων θεολόγος: «Προτιμώ μέν νά μή μετακι­
νούμαι άπό τήν έκ παραδόσεως καταφατικότη-
τά μου, άλλά έπιθυμώ νά μετάσχω, δσον εί­
ναι δυνατόν, τών άγαθών πού χαρίζει ό απο-
α ιι &
••ΜγετΛΓωπκ,
ΟΜΙΜΩΣ όφείλομεν χά- '
ριτας διά τήν έκδοτικήν
σειράν τής ’Αποστολικής
Διακονίας τής Εκκλησί­
ας τής Ελλάδος «Έπί
τάς πηγάς», διότι δέν
περιορίζεται άπλώς είς
καλά λόγια διά τούς Πα­
τέρας τής Εκκλησίας,
αλλά μάς χειραγωγεί είς
μίαν προσωπικήν καί συγ
κεκριμένην έπαφήν μετ’
αύτών. Μάς έγκεντρίζει είς τόν κορμόν τής ζώ-
σ?ς θεολογίας των, καί μάς άγει είς κοινωνίαν
τής χάριτος καί τής έν Πνεόματι έλευθερίας των.
Τούτο δέ τό έπιτυγχάνει μέ τό νά παρουσιάζη
έκ τής άπεράντου πατερικής δημιουργίας ώρισμέ-
να χαρακτηριστικά καί συμπεπυκνωμένα κείμενα^
Είς αύτά προτάσσει μίαν υπεύθυνον καί σαφή
Εισαγωγήν. Άντιπαραθέτει είς τό πρωτότυπον
κείμενον μίαν λογοτεχνικός άφογον μετάφρασιν,
καί φωτίζει θεολογικώς τό περιεχόμενον δι’ όρ-
θών παρατηρήσεων.
Μετά τούς δύο πρώτους τόμους «ή θεομήτωρ»
καί «ή Θεοτόκος», ήκολούθησεν ή «Μυσταγωγία»
του ‘Αγίου Μαξίμρυ του ‘Ομολογητοΰ.
‘Ο τόμος αύτός άποτελεϊ μίαν. μοναδικήν θεο-
λογικήν έπιτυχίαν και φανέρώσίν του. θαύματος
τόΰ διαχρονικού μυστηρίου τής .Παραδόσεως τής
’Εκκλησίας ,μαςγ<4Ο φερώνυμος μέγιστος ‘Ομολο­
γητής τής ορθοδόξου; ζωής καί -πίστεως, Μάξι-
μος σχολιάζει μετά·, δέους τάς' ουρανίους έμπει-
ρίας του ■ Διονυσίου-'του . ’Αρεοπαγίτου. ‘Ο κρα­
δασμός τής ψυχής γου,Ασίρν. ;Μαξίμου μεταδίδε­
ται έναρμονίως 'είς ’μιαν Ιλίαύ ευαίσθητο/ πνευ-
ματικώς καί ώριμόν' θεόλογικωςλίίπάρξιν, τόν κα-
θΊΥΠΤήν τ.ής; όρθοδόξου δ^γρα^.ίκής >·π.. Δημήτριον ·
Στανιλοάέ, ό όποιος;γράφει. τήν Εισαγωγήν τής
«Μυσταγωγίας» 'καί.>σχολιά^ει »”τό . περιεχόμενον
της. Οίίτω πως ψηλαφούμε το Consensusputnim
τό όποιον φθάνει'μεχρι^τώνήμερωνμάς καί ταυ­
τόχρονες διοΰ|/εν^^osensus^pccltstae, δ»ότ<
ό κάθε «πεινων^κάί^ψω^,άναγχώ<π·ης .-καταφά­
σκει 6αθόταπαεΙςτήγ,μυσταγωγικήν τούτην καί
θεοδίδακτόν ,θεόλογίαν.
.· ,,.ζ; χ ' jjt·
Είς την έποχην του >«πρραλογου», οπού ωδη-
γησε τόν άνθρωπον ή έίδωλική του προσκόλλησις
είς τόν «όρθόν λόγον» ·κβα <έδημίούργησε τάς τό­
σα ς ψευδωνύμους άνησύχίας καί ίνόθόυς.θεολογίας,
έρχεται ή . Εκκλησία δία<tp.ipv Αγίων τέκνων της,
του Διρνυσίρμ.\·τρΰ;;^ήέόίπαγί·τρυΤ' γου Μαξίμου
του ‘Ομολογητου κρό του, π. Δημητρίου Στανι-
λοάε νά μάς μυσταγωγήση είς τήν υπέρ λόγον
κόττάπαυσιν, «ένθρ^'τά Απλά καί άπόλυτα καί
άτρέπτα τής θεολογίας μυστήρια».
Διά τούτα πάντΟ^το διβλίον τούτο ώς Ιερόν
κειμήλιον τής πίστεώς ήμών καί πηγή άκενώτου
λειτουργικής χάριτος,'πρέπει νά γίνη κτήμα κάθε
πεπαιδευμένου πιστού. ’
 πβρι thc iepxc kxj mhtpoc ton
xpeTODN MXKxpixc npoceyxHc
TOY ΛΓΙΟΥ ΙΦλΝΝΟγ TOY KAJMXKOC
ΚΑΛΟΣ 'ίππος βα-
Jffr5n ■ ■ δίζων θερμαίνεται
■ γι’ αυτό, καί δοόν
τ \ )1 II Τ ^α^^ει> τβεΧει ό"
Ί,Υ/, κόμη περισσότερον
γ», / δρόμον. Δρόμον ίν-
W . νοώ την υμνωδίαν
και 'ίππον τόν ανδρεί­
αν νοϋν. Ό άνδρείος νους, προαισθανόμε­
νος τόν διαβολικόν πόλεμον, προπαραοκευ-
άζεται καί έτσι μένει τελείως ανίκητος.
ν' Είναι όδυνηρόν νά πάρης άπό τό στό­
μα τό νερό έκείνου που πίνει νά ξεδιψάοη.
Είναι όμως Λδυνηρότερον να έμποδίοης
την ψυχήν, που προσεύχεται μέ κατάνυξιν,
πριν τελειώσει την πολυπόθητον συνομιλί­
αν της μέ τόν Θεόν.
να' Μη σταματήσης νά προσεύχεσαι, μέ­
χρι τότε πού τα δάκρυα καί ή φωτιά τής
κατανύξεως, πού σοΰ έδώσεν ό Θεός, τά
πάρει πάλιν, λόγω τής μυστικής έπάρσεώς
σου. Διότι τοιαύτην ευκαιρίαν, διά την ά-
φεοιν των αμαρτιών σου, ίσως δέν θά-ξα-
ναεύρης εις δλην σου την ζωήν.
"Οοτις έγεύθη την αληθινήν προσευ­
χήν, πολλές φορές άπό ένα έπιπόλαιον λό­
γον ΰπερήφανον ή αισχρόν, έμόλυνε τόν
νοϋν του. Καί κατά την ώραν τής προσευ­
χής δέν ήμπόρεσε νά αίσθανθή την ουνη-
θισμένην του κατάνυξιν.
νβ' "Άλλο είναι νά έποπτεύη κάνεις
τάς κινήσεις τής ψυχής καί τάς αισθή­
σεις τοϋ σώματος και άλλο νά έπιοκοπεύη
εις την καρδίαν του μέ τόν ηγεμόνα
νοϋν» του, προοφέρων εις τόν Θεόν, ω­
σάν άρχιερεύς, θυσίας αγίων νοημάτων
διά τής προσευχής. Και τούς μέν μη έντε-
λώς καθαρούς καταφλέγει τό άγιον καί
ύπερουράνιον πϋρ τοϋ 'Αγίου Πνεύματος,
όπως λέγει ό "Αγιος Γρηγόριος <5 Θεο-
λόγος. Τούς δέ καθαρούς, κατά την άνα-
λογίαν τής τελειότητας τοϋ Μοναχού, τό
"Αγιον Πνεύμα, φωτίζει.
Αύτό τό ίδιον πϋρ τοϋ Άγιου Πνεύ­
ματος δνομάζεται «πΰρ καταναλίσκον» καί
ι·φώς φωτίζον». Γι’ αύτό καί ώρισμένοι
άνθρωποι, όταν σταματούν την προσευχήν,
αισθάνονται ότι έξήλθον άπό πύρινον κα­
μίνι, έλαφρωμένοι άπό τό βάρος τής ύ­
λης καί κάποιας ακαθαρσίας. "Αλλοι πά­
λιν αισθάνονται, ότι έφωτίοθηοαν άπό έ­
να φώς καί ώσάν νά ένεδύθηοαν ώς ίμά-
τιον ταπείνωσιν καί άγαλλίασιν. Αυτοί
πού εξέρχονται άπό τόν χώρον τής προσ­
ευχής χωρίς αύτάς τάς δύο ένεργείας,
αυτοί προσεύχονται μόνον μέ σωματικόν
τρόπον, για νά μη ε'ίπω τυπολατρικόν. Ε­
άν ένα σώμα, ένούμενον μέ άλλο σώμα,
αισθάνεται διάφορον ενέργειαν, πώς δέν
θά μεταβληθή εκείνος πού παίρνει μέσα
του τό Στόμα τού Θεού ή έγγίζει τόν
Θεόν διά τής προσευχής;
νγ' Είναι δυνατόν νά ίδωμεν τόν πα-
νάγαθον βασιλέα μας Θεόν, όπως συμ­
βαίνει καί μέ τόν έπίγειον βασιλέα καί
νά μάς χαρίζη, ώς στρατιώτας του, διά­
φορα πνευματικά δώρα είτε ό ίδιος άπ
ευθείας, άλλοτε δι’ αγίου, άλλοτε δι αγ­
γέλου καί κάποτε κατά τρόπον μυστικόν,
άναλόγως δέ μέ την ταπείνωσιν πού έχο-
μεν.
νδ' 'Όπως εις τόν γήίνον βασιλέα
γίνεται μισητός εκείνος πού, ένώ παρι-
σταται ενώπιον του, στρέφει τό πρόοωπόν
του καί συνομιλεί μέ τούς έχθρούς τοϋ
 ΑΠΟφΑΤΙΚΗ ΚΛΙ ΚΛΤΑφ-ΧΤΙΚΗ θβΟ.ΚΟΓΙΧ
Ε ΠΟΛΛΗ συγ­
κίνηση διά6ασα
στο τελευταίο τεύ­
χος τών «’Αθωνι­
κών Διαλόγων»,
τό άρθρο «Περί
μίαν θεολογικήν
μιλέτην». Είναι, πραγματικά, μια
μ* γάλη ελπίδα για όλους μας τό γε-
γονός ότι, τόσο μέ την έκδοση τοϋ
πριοδικοΰ σας όσο και μέ την άρ-
θρογραφία σας, αρχίζει επιτέλους
νά δημιουργήται μια γέφυρα άνά-
μσα στη λεγάμενη «επιστημονική* ή
«άκαδημαϊκή» θεολογία καί στη φυ-
σ κή πηγή τής ’Ορθοδόξου Θεολογί­
ας, πού είναι δ μοναχισμός και ή ά­
σκηση. Κι’ αυτή ή «γέφυρα» δεν
μ πάρει νά σημαίνη προσπάθεια συμ­
βιβασμού, άλλα τήν κριτική παρεμ­
βολή τής φωνής τού 'Αγίου ‘Όρους
οτό χώρο τής θεολογίας πού πραγμα­
τ οποιεΐται έξω από τό φυσικό της
χώρο.
Θά σας παρακαλέσω μόνο νά μού
Επιτρέψετε μιά απορία ή παρατήρη­
ση πάνω στις τόσο ουσιώδεις θέσεις
οϋ άρθρου σας: ’Επαναλαμβάνετε,
ιέ κάποια έμφαση, ότι «οί εν τώ κό-
ιμω χριστιανοί, είναι εξ αυτού τού
τρόπου τής ζωής των προωρισμένοι
νά κινούνται εις τον χώρον τής κα­
ταφατικής θεολογίας», ενώ ή απο­
φατική Θεολογία είναι ή οδός τών
τελείων τής μοναχικής πολιτείας.
Τό δεύτερο σκέλος τής διαπιστώ-
σεώς σας τό κατανοώ καί τό αποδέ­
χομαι καί τό πιστοποιώ καθημερινά,
μέσα από τά κείμενα τών άγιων Πα­
τέρων. ’Αλλά θά μού επιτρέψετε νά
θέσω υπό τήν κρίση σας μιάν άντίρ-
ουση πού ένω γιά τήν πρώτη διαπί-
ποταγή τών εν τώ κόσμω βιούντων
στήν καταφατική θεολογία.
ση *ήβ ’Εκκλησίας, ή καταφατική
θεολογία δέν αντιπροσωπεύει ενα χα­
μηλότερο επίπεδο πνευαατικής προ­
όδου καί φωτισαρύ γνώσεως, γιά
τον άπλούστατο λόγο ότι ή καταφατι-
κή θεολογία δέν αύτονομειται ποτέ,
δεν νοείται ποτέ γωρισμένη άπό τήν
αποφατική στάση τού ανθρώπου
απέναντι στο μυστήρια τής~πίστεως.
Ή ’Ορθόδοξη Θεολογία δέν γνωρί­
ζει δύο οδούς ή δύο «σχολές» γνώ­
σεως τής αλήθειας, τήν καταφατική
καί τήν αποφατική, αλλά μόνο «τήν
γλυκυτάτην συνάφειαν» τών δύο
καί, επομένως, μόνο τήν αποφατι­
κή κατανόηση καί αποδοχή τής δ-
ποιασδήποτε καταφατικής έκφρά-
\σεως τής αλήθειας τού Θεού.
> Ή_καταφατική μέθοδος, ώς αυ­
τοτελής καί αυτόνομη οδός θεολογι-
κης γνώσεως, δέν συνιστα Ίιπλως
έαν χαμηλότερο επίπεδο πνευματι­
κής προόδου, άλλα αποτελεί π α­
ν η, δηλαδή αποκοπή άπό την σώ-
ζουσα άληθεια τής ’Εκκλησίας, με­
τάθεση των δυνατοτήτων γνωσεως
τής αλήθειας τού Θεού άπό τον χώ-
ρό~τής Κάριτος στήν άνθρωποκεν-
τρίκή νοητικη~αυτόβέβάΐοτήταί~Κ αί
αυτή ή ανθρωποκεντρική αύτοβε-
βαιότητα νομίζω πώς είναι ή μεγάλη
αίρεση τής δυτικής χριστιανοσύνης.
'Όταν λείψη ή αποφατική αποδο­
χή και κατανόηση τών καταφατικών
περί Θεού εκφράσεων, δδηγούμεθα
αναπόφευκτα στή μετατροπή τής
Θεολογίας σέ ορθολογιστική «επι­
στήμη», έτσι όπως τήν καθιέρωσε δ
ρωμαιοκαθολικός σχολαστικισμός.
. »r »·> !Λ. ,—,—
 ΑΠΟφΛΤΙΚΗ ΚΧΙ ΚΛΤΧφλΤΙΚΗ θβΟΧΟΓΙΧ
rat καί ερμηνεύεται με νοητικούς
συλλογισμούς, ηού πρέπει νά έχουν
τό αντικειμενικό κύρος μιας καθολι­
κά παραδεκτής βεβαιότητας. ‘Έτσι
ή αλήθεια ταυτίζεται μέ τά νοητικά
σχήματα τής ανθρώπινης λογικής —
«ή ανυπακοή στη λογική είναι ανυ­
πακοή στο Θεό», έλεγε ό Θωμάς Ά-
κινάτης.
Οι θωμισταί διακρίνουν τή λογι­
κή από τήν πίστη, (τή θεολογία από
τήν ευσέβεια), καί προσπαθούν νά α­
ποδείξουν τήν αναγκαιότητα τής
συμφωνίας τους: και στις δυο περι­
πτώσεις, τόσο τής λογικής όσο και
τής πίστεως, οι γνωστικές κατηγο­
ρίες είναι κοινές, είναι τά αξιώ­
ματα (principia^ τόσο τής λογικής
όσο και τής πίστεως. Ή λογική βα­
σίζεται στις a priori δεδομένες δυνα­
τότητες και «αρχές» τής διανοίας,
πού μπορούν πάντοτε νά άποδει-
χθούν ή νά έπαληθευθοΰν αντικειμε­
νικά· και ή πίστη βασίζεται στήν
a priori δεδομένη αποκάλυψη, δηλαδή
στή θεία αυθεντία, πού διατυπώνε­
ται επίσης αντικειμενικά από τήν «ά-
λάθητη» εκκλησιαστική διοίκηση.
Τό γνωσιολογικό, επομένως, πρό­
βλημα των θωμιστών, καί τής κατα­
φατικής “θεολογίας» γενικώτερα,
είναι ή τυπική σύμπτωσις των αξι­
ωμάτων τής λογικής και τής πίστε­
ως στή διατύπωση τής αλήθειας (“ή
οίκείωσις των δογμάτων διά τής νο-
ήσεως και τής ευσεβούς μελέτης»,
όπως γράφει στήν “Δογματική» του
ό Κ αθηγητής κ. Τρεμπέλας): ή λο­
γική πρέπει νά βεβαιώση τά αξιώ­
ματα τής πίστεως μέ τά δεδομένα
τής διανοίας, μέσω ανοδικών συλλο­
γισμών, και ή πίστις πρέπει νά έ-
παληθεύση τά δικά της αξιώματα κα-
ταλήγοντα στά δεδομένα τής διάνοι­
ας μέ καθοδικούς συλλογισμούς.
’Απέναντι στήν αύτονομημένη
αυτή ανθρωποκεντρική γνώση καί
“θεολογία» (πού έγινε ή πηγή τού
αθεϊσμού στή Δύση), ή ’Ορθόδοξη
Θεολογία αντιτάσσει τήν ασκητική
κάθαρση καί τήν ταπεινή ετοιμότη­
τα αποδοχής τού “ύπέρ λόγον» φω­
13
τισμού της θείας Χαριτος, ως μονα­
δική καί αποκλειστική οδό θεολογι-
κής γνώσεως. "Οπωσδήποτε, υπάρ­
χουν καταφατικές διατυπώσεις τών
ορθοδόξων δογμάτων, οί όποιες όμως
δέν εξαντλούν τήν αλήθεια καί τήν
εμπειρία τής ’Εκκλησίας στις συμ­
βατικές έννοιες τών θετικών διατυ­
πώσεων τής κοινής λογικής καί τού
κοινού γλωσσικού μας ιδιώματος. Οί
καταφατικές εκφράσεις «τάς εφι­
κτός ήμϊν μορφώσεις προτείνουσι
τών άμορφώτων καί υπερφυών θεα­
μάτων», κατά τον θείο Διονύσιο.
Προτείνει ή καταφατική έκ­
φραση (προσφέρει τή δυνατότητα
γιά) τή δυναμική αναγωγή στή
θέα τών “άμορφώτων» καί “ασχη­
μάτιστων» αληθειών, μέσα από εφι­
κτές στήν ανθρώπινη γνωστή Ικα­
νότητα “μορφώσεις» καί “σχήμα­
τα». Οι καταφατικές διατυπώσεις
“τήν ετερότητα παρίστησιν, ετερότη­
τα δέ ώς ομοιότητα» — “άνομοίως
τών ομοιοτήτων έκλαμβανομένων».
Γι’ αυτό καί ή θεολογική γνώση
υπερβαίνει πάντοτε τήν απλή “μά­
θηση» καί ταυτίζεται μέ τή μυστι­
κή εμπειρία, τήν “όντως θεολογία»
πού είναι “τέλος αγνείας» καί νε-
κρώσεως τών παθών, «παρουσία, τού
εκ νεκρών άναστάντος». 'Η διατύ­
πωση τής μυστικής αυτής εμπειρί­
ας υπερβαίνει ακόμα καί τήν εικο­
νολογική γλώσσα τών καταφάσεων.
Οί θεόπτες θεολόγοι, κατά τον ά­
γιο Συμεών, “όρώσιν αοράτων αυ­
τού τού Θεού τό άφραστον κάλλος·
κρατούσιν άνεπάφως, κατανοοϋσιν
άκατανοήτως τό άνίδεον είδος αυ­
τού, τήν άμορφαν μορφήν καί τό ά-
σχημάτιστον σχήμα εν άθεάτω θέα
καί άσυνθέτω κάλλει άποικίλτως πε-,
ποικιλμένον».
Θά συμφωνούσα, λοιπόν, μαζί
σας ότι οί καταφατικές διατυπώσεις
τής Θεολογίας προτείνονται
κυρίως σέ μας τούς κοσμικούς, πού
είμαστε άγευστοι τής θεοπτίας, καί
παρ’ όλα αυτά τολμάμε νά ονομαζό­
μαστε «επιστήμονες θεολόγοι» κατά
τό πρότυπο τής «επιστημονικής θεο-
14 ΛΠΟφΑΤΙΚΗ ΚΛΙ ΚΛΤΛφλΤΙΚΗ Θ6ΟΧΟΓΙΛ
λόγιας», πού παρήγαγε καί μας επέ­
βαλε ή αιρετική Δύση.
’Αλλοίμονο, όμως, αν έπαναπαυ-
θοϊ με στη νοητική αύτάρκεια των
λογικών καταφάσεων, διότι τότε θα
άπ >μείνουμε, κυριολεκτικά, «ώς ελ­
πίδα μη έχοντες και άθεοι εν τώ κο­
σμώ», όπως ένας μεγάλος αριθμός
σημερινών δυτικών «θεολόγων». Ε­
παναπαυόμενοι στην καταφατική
θε.λογία υπάρχει κίνδυνος νά θεω-
ρή σουμε-ώς αλήθεια τά «νοητά είδω­
λα > τής αλήθειας, και νά μεταβάλ­
λουμε τό κήρυγμα τής σωτηρίας σε
κενή Ιδεολογία άφηρημένων εννοι­
ών. ‘Έστω και άγευστοι τής θεοπι-
στ '.ας, εμείς οι κοσμικοί θεολόγοι, νο-
μί ~ω ότι μπορούμε νά θεολογούμε ά-
πι φατικώς, όταν άρνοϋμεθα νά εξ­
αντλήσουμε τήν αλήθεια σε νοητι-
κιύς ορισμούς καί λογικά σχήματα
καί υποτάσσουμε συνεχώς τις θεολο-
γικές μας διατυπώσεις στο μέτρο
τής εμπειρίας τών μοναχών, τής
θι οπτίας τών άγιων.
Μέ άλλα λόγια: ή αποφατική
Θεολογία είναι καί για μας τούς κο­
σμικούς ή ελπίδα μας καί ή σωτη-
ρ α μας καί τό μέτρο τής θεολο-
γ .ας μας. "Ο,τι εμείς «ορίζουμε»
( περιγράφουμε) μέ τό λόγο, άντλών-
τ ις από τή διδασκαλία τών άγιων
1 Πατέρων, δεν είναι μια έννοιοκρα-
τνύμενη «μεταφυσική», αλλά είναι
i εμπειρία τής ’Εκκλησίας, ή έμπει-
4 ία τών αγίων μοναχών καί ασκη­
τών. Μόνο μέ αναφορά σε αυτό τό
f έτρο ή θεολογία μας είναι ζωή
καί αλήθεια, μόνο όταν ό λό­
γος μας αυτοαναιρειται σαν ανθρω­
ποκεντρική καί νοησιαρχική αύτοβε-
βαιότητα, για νά παραπέμψη στήν
μπειρία τής Εκκλησίας.
Γιά τον ίδιο αυτό λόγο καί <5 μο­
ναχισμός δεν είναι, άπλώς, μιά εκ-
Ιεκτή «μερίδα» τής ’Εκκλησίας, άλ-
Ιά είναι τό μέτρο τής σύνολης
ζωής τής ’Εκκλησίας, ή ενσαρκη
ελπίδα καί σωτηρία όλων τών πι­
στών. Μερικοί νομίζουν ότι ό ασκη­
τικός και μοναστικός χαρακτήρας ό-
τύσ tωύα τησ ’Ορ­
θοδόξου ’Εκκλησίας οφείλεται σε ι­
στορικούς παράγοντες πού έπεβλή-
θησαν μονομερώς, καί έτσι στερού-
μεθα εμείς οι κοσμικοί από μιά λα­
τρεία καί πνευματικότητα προσαρ­
μοσμένη στά δικά μας μέτρα. Πα­
ραγνωρίζουν, αυτοί οι άνθρωποι, ότι
δ μοναστικός καί ασκητικός χαρα­
κτήρας τής ’Ορθοδοξίας είναι μιά
μεγάλη φιλανθρωπία τής ’Εκκλησί­
ας, πού μάς δίνει ώς μέτρο, άλ­
λα καί ώς πνευματικό περιβάλλον,
τής ζωής μας τήν τελειότητα τής
αγγελικής πολιτείας. ’Έστω καί αν
δεν τό φθάνουμε εμείς αυτό τό μέ­
τρο, είναι, ωστόσο, ή ελπίδα μας καί
τό «τέλος» τής πνευματικής μας πο­
ρείας, ή αποκάλυψη τής αλήθειας
προς τήν όποια οδεύουμε, καί στήν ο­
ποία ή ’Εκκλησία μάς ενσωματώνει,
παρά τις αδυναμίες μας.
"Αν άφαιρέσουμε από τή Θεολο­
γία τον αποφατικό χαρακτήρα της,
δηλαδή τή βεβαιότητα τής εμπειρίας
τών ασκητών καί τών άγιων, καί αν
άφαιρέσουμε από τή ζωή τής ’Εκ­
κλησίας (τή λατρεία, τή νηστεία,
τήν προσευχή, τήν αγιογραφία, τούς
Κ ανόνες) τόν ασκητικό καί μοναστι­
κό χαρακτήρα, τότε ή μεν θεολογία
μεταβάλλεται σε έννοιοκρατοϋμενη
«μεταφυσική», ή δε ζωή τής ’Εκ­
κλησίας σέ μιά άπλή κοινωνική ’Η­
θική μέ χρησιμοθηρικό χαρακτήρα.
Β έβαια, τό νά αποδεχθούμε τόν
αποφατικό χαρακτήρα τής Θεολογί­
ας καί τόν μοναστικό - ασκητικό χα­
ρακτήρα τής εκκλησιαστικής ζωής
δεν είναι κάτι απλό καί εύκολο- είναι
ένα πνευματικό άθλημα καί κατόρθω­
μα. Προϋποθέτει νά παραιτηθούμε
ταπεινά από τή βεβαιότητα τών κρι­
τηρίων τής ατομικής μας διανοίας,
γιατί τά κριτήρια αυτά δεν είναι
πάντοτε καθαρά καί ανεπηρέαστα α­
πό τά πάθη μας, καί νά υποταχθού­
με μέ αγάπη καί εμπιστοσύνη στην
εμπειρία τών Πατέρων μας. Δια­
φορετικά, ό άποφατισμός καί η α-
σκητικότητα καί ή τήρηση τών Κα-
νόνων μπορούν νά μεταβληθούν σε
ένα άλλο είδος «καταφατικής» θεο­
 ΛΠΟφΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑφΑΤΙΚΗ Θ6ΟΑΟΓΙΑ
λόγιας, δηλαδή σέ ορθολογιστικό μέ­
τρο και νομικό κριτήριο, πού κατο­
χυρώνει τις ατομικές μας απόψεις
και θέσεις, βασανίζοντας την ’Εκ­
κλησία. Αυτόν τον βασανισμό νομί­
ζω ότι τον ζή πολύ οδυνηρά ή ελλη­
νική, ειδικά, Εκκλησία τά τελευ­
ταία χρόνια: ή συντηρητική έμμονή
στήν Παράδοση μεταβάλλεται συχνά
σέ αντικειμενικό - νομικό κριτήριο
γιά τήν αύτοκατοχύρωση ατόμων ή
ομάδων καί τήν εξουθένωση άλλων.
Καί θά ήταν, ίσως, πολύ χρήσιμο,
αν από τις στήλες τοϋ περιοδικού σας
καί μέ τά κριτήρια των αγιορειτών
Πατέρων μπορούσατε νά μάς διαφω­
τίσετε γιά τό ποιά είναι ή αληθινή
συντηρητικότητα μέσα στή ζωή τής
’Εκκλησίας.
ΕΝ ΜΑΣ έκπλήσ-
σει εύαρέστως διά
πρώτην φοράν ό
θεολόγος κ. Γιαννα-
',φ ρας μέ τάς περί ά­
ποφατικής θεολο­
γίας άπόψεις του.
Είναι γνωστός άπό τάς περί άποφατικής
θεολογίας μελέτας του. θά έλεγε κα­
νείς, δτι κατά ίά τελευταία χρόνια,
πρώτος έδωσε μίαν έμφασιν εις τήν πε­
ρί άποφατικής θεολογίας διδασκαλίαν
τής ’Εκκλησίας, τούλάχιστον είς τόν έλ-
λαδικόν χώρον.
Αί ίδέαι πού κυριαρχούν είς τούς άν-
θρώπους έχουν τάς αίτίας των καί συν­
δέονται μέ κάποιο παρελθόν. “Ετσι καί
ή περί τήν άποφατικήν θεολογίαν ιδιαι­
τέρα ένασχόλησις τού κ. Γ. έχει τήν αι­
τίαν της. θητεύσας ό ίδιος είς χριστια­
νικήν όργάνωσιν έπι άρκετά έτη καί
«μέγας γενόμενος», «έγνω καί κατέ-
γνω» τήν πνευματικήν πτωχείαν της
καί οΰτω, «ήρνήσατο λέγεσθαι υίός» τής
όργανώσεως. Δέν θά διεπίστωνε δέ τήν
πτωχείαν καί άνυπαρξίαν θεολογικοΰ
ύποβάθρου εις αυτήν, έάν δέν άπεκα-
λύπτοντο έμπρός είς τά έκπληκτα μά­
15
Β έβαια, ή σύγχυση αρχίζει καί
ξεκαθαρίζει προοδευτικά, μέ ένα καί
μοναδικό, θά έλεγα, κριτήριο: τή
στάση των θεολόγων απέναντι στο
μοναχισμό. Καί ή πόλωση, πού αρχί­
ζει καί δημιουργεϊται στά όρια τής
ελληνικής θεολογίας ανάμεσα σέ δύο
σαφείς καί άντιτιθέμενες τάσεις,
είναι σχεδόν παρήγορη, γιατί μάς
οδηγεί σέ ένα ξεκαθάρισμα τοϋ
πραγματικού ή άφηρημένου
καί ήθικολογικοϋ περιεχομένου τής
«έν ήμιν έλπίδος».
Σάς παρακαλώ νά μού συχωρέ-
σετε τή μακρότατη αυτή επιστολή
καί νά δεχθήτε τήν έκφραση τού βα­
θύτατου σεβασμού μου.
’Αθήνα 29.10.75
Χρήστος Γιανναράς
τια τού νεαρού θεολόγου οί θησαυροί
τής θεολογίας καί τής έν Χριστψ ζωής.
Αυτό βέβαια άποδεικνύει, δτι οί όφθαλ-
μοί του είχον αποβάλλει τήν ήθικιστι-
κήν λήμην καί κατέστησαν ικανοί διά
τήν δρασιν, έστω «δι’ έσόπρου έν αίνί-
γματι», τών έπέκεινα τής ήθικής μεγα­
λείων τού θεού, πού κατέστησε «θείας
φύσεως κοινωνούς» τούς υιούς τών άν-
θρώπων.
“Οντως τούς πνευματικούς θησαυρούς
τής παμφώτου 'Ορθοδοξίας, τούς όποι­
ους άλλοι, καταγηράσαντες είς τήν δια­
κονίαν τής ’Εκκλησίας, δέν ήδυνήθησαν
νά διακρίνουν, ό κ. Γ. είδεν, ώς ήδη εϊ-
πομεν, άλλά <δ1’ έσόπτρου...». Καί φυ­
σικά δέν ήτο δυνατόν νά τούς ϊδη «γνω-
στώς», «πρόσωπον πρός πρόσωπον». Διό­
τι ό πνευματικός πλούτος, ώς θείος έ­
ρως καί ώς «φιλοκαλική» ζωή, πού όδη-
γεϊ είς τήν ύπέρβασιν τών πάντων καί
εισάγει είς τήν άποφατικήν βίωσιν, δέν
οίκειοΰται βεβαίως διά τών βιβλίων. 'Α­
παιτείται χρόνιος άγών καί Πνεύματος
’Αγίου έπίλαμψις. ’Εάν τις έπιμείνη δέ
νά μάθη τήν μυστικήν έν Χριστώ ζωήν
δι’ άναγνώσεως καί μάλιστα νά τήν δι-
δάξη, χωρίς πείραν, θά όδηγηθή είς πα­
ρανοήσεις καί πλάνας. Διότι τά θεία δέν
«μαθαίνονται», άλλά «πάσχονται>, όπό-
τε άνακαλύπτεται ή ίεράρχησίς των καί
16 ΑΠΟφΛΤΙΚΗ ΚΛΙ ΚΑΤΛφλΤΙΚΗ Θ6ΟΧΟΓΙΑ.
ή ένότης των. Χωρίς τό «μακάριον πά­
θος» είναι άμήχανος ή γνώσις των.
Λοιπόν ό νεαρός θεολόγος δέν ήδυ-
νηθη νά άποφύγη τόν πνευματικόν αύ-
τόν νόμον. Διό και ήρχισεν ένα άχαρι
άπονα κατά των πτωχών πνευματικώς
γ :νητόρων του, oi όποιοι εύρίσκοντο έν
«ασφαλείς!», έσθίοντες «λάχανα» και
«/άλα» καί μεταδίδοντες, μέ αϊοθησιν
διακονίας, τήν ιδίαν τροφήν εις τά άσθε-
\ ή καί, νηπίας φρενός τέκνα τής Έκ-
ιλησίας. Τό λάθος του ασφαλώς εύρί-
< κετο εις τήν έξ όλοκλήρου άπόρριψιν
ής ώργανωμένης διδασκαλίας και άγω-
'ής, ένψ έπρεπε νά άναγνωριοθή, είς
ούς καλών προθέσεων άδελφούς, ή με-
άδοσις πτωχών πρός πτωχούς τροφής,
ής καί αυτοί ήσθιον, τής ήθικής.
“Ετερον λάθος του ύπήρξεν ή άνευ
μέτρου καί προϋποθέσεων έξαροις τής
«στερεας» τροφής καί τοϋ «άρτου τών
αγγέλων», ώς τάχα προωρισμένων δι’
δλα τά συνηγμένα έν τή ’Εκκλησίςι τέ­
κνα τοϋ θεοΰ. Τό λάθος δέ προσέλαβε
τρομακτικωτέρας διαστάσεις, άπό τής
στιγμής πού, συνεπαρμένος προφανώς
ό καλός κ. Γ. άπό τήν φωτεινήν καί ά-
γίαν δψιν τών τέκνων τοΰ θεοΰ, δτινα
δέν «έκοινώνουν πλέον σαρκός καί αί­
ματος», δέν ήδύνατο νά έννοήση τήν
σκοπιμότητα τής ύπάρξεως τών παιδα­
γωγικών μέσων πού έχει θεσπίσει ή
’Εκκλησία διά τά άσθενοΰντα τέκνα
της. Λησμονήσας προφανώς, δτι τό ίδιον
έλεγεν ό θείος ’Απόστολος, άλλά ύπό
προϋποθέσεις· «νόμος ού κεϊται», άλλά
«δικαίφ»!
’Εντεύθεν ό κ. Γ., τίων φόρον τών
άγγελικών περί ’Εκκλησίας θεωριών
του, διέπραξεν έπάλληλα λάθη, έσκαν-
δάλισεν, καί οί «’Αθωνικοί Διάλογοι» ή-
λεγξαν τά άτοπήματα, συστήσαντες τά
είκότα. Μέ χαράν έπληροφορήθημεν,
δτι έδωσεν ικανοποιητικός έξηγήσεις
διά τά μεμπτά γραπτά του. Καί ήδη τά
νεώτερα δημοσιεύματα τοΰ κ. Γ. είναι
άξιόλογα καί άπό τήν πείραν τών πα­
θημάτων του έμαθε νά «σχοινοβάτη»,
άποφεύγων τάς έξ ίσου όλισθηράς άκρό-
τητας, τής έλλείψεως καί υπερβολής.
’ '----~ Χ">ιηπιράοιιεν τήν
άνωτέρω έπιστολήν του, ύποχρεούμενοι
νά άπαντήσωμεν. Ό άναγνώστης τών
Α.Δ. έχει βεβαίως ύπ’ δψιν του τήν μετ’
άγάπης ύπόδειξιν κάποιων ήμαρτημέ-
νων σημείων τής μελέτης τοΰ κ. Τρεμ-
πέλα, τήν οποίαν έτολμήσαμεν εις τό
προηγούμενον τεύχος.
’Ανεξαρτήτως τής θλιβερός τροπής
πού τείνει νά προσλάβη ή όφειλομένη
ύπόδειξίς μας, ό κ. Γ. ύπέθεσεν, δτι εις
τήν προσπάθειάν μας νά έπιοημάνωμεν
βασικά άστοχήματα τοΰ καθ’ δλα σεβα­
στού ύπεργήρου θεολόγου, ένεφανίσθη-
μεν άρνούμενοι έκεϊνο δπερ ήλέγχα-
μεν.
’Εάν δμως ό κ. Γ. έπρόσεχεν ολίγον
περισσότερον είς τά γραπτά μας, θά έ-
βεβαιοΰτο δτι ή συμφωνία μας είναι ά-
πόλυτος. “Αλλωστε ποιον νόημα θά εΐ-
χεν ό άσκηθείς έλεγχος έπί τφ λόγφ,
δτι «ή “γενεά” αύτή τών θεολόγων αύ-
τήν τήν άντι-άποφατικήν νοοτροπίαν έ-
μόρφωσεν. ..», έάν δέν έθεωρούσαμεν
ώς ύποχρεωτικήν διά τούς θεολόγους
καί τήν άποφατικήν «μόρφωσιν»; Διά
νά άποφύγω τήν παράθεσιν όλοκλήρων
φράσεων, πού άναφέρονται είς τό περί
οΰ πρόκειται αρθρον, συνιστώ είς τούς
έπιθυμοΰντας νά διακριβώσουν τάς έν
προκειμένφ θεολογικάς άπόψεις, δπως
τό άναγνώσουν μέ προσοχήν.
θά διαπιστώσουν ,δπ διακρίνω τήν ά­
ποφατικήν βίωσιν άπό τήν άποφατικήν
γνώσιν. Κάτι σχετικόν άναφέρει καί ό
κ. Γ. “Αλλο βίωσις, άλλο ψιλή γνώσις
καί άλλο προσπάθεια πρός βίωσιν τής
γνώσεως. Τό γεγονός, δτι όμολογεϊται
άπό τόν κ. Γ. δτι οί κοσμικοί - λαϊκοί δέν
δύνανται νά φθάσουν τούς Μοναχούς
είς τήν βίωσιν — διά λόγους φυσικά
διαφόρου τρόπου ζωής — έπιβεβαιοϊ
τόν ισχυρισμόν μου, δτι ή σάρκωσις τοΰ
άποφατισμοΰ άπόκειται τοϊς Μοναχοΐς.
’Εάν θελήσωμεν νά είσδύσωμεν είς
τήν ούσίαν τής άποφατικής όδοΰ γνώ­
σεως, τί θά ίδωμεν; ’Ιδέας, εικόνας, έν­
νοιας άφαιρουμένας άπό τόν νοΰν ή
θείας έμπειρίας, ύπερκειμένας νοημά­
των, τύπων καί σχημάτων; ’Ασφαλώς
τό δεύτερον. Δηλαδή κατά βάθος άπο-
φατισμός είναι κυρίως έμπειρία έν
 ΛΠΟφλΤΙΚΗ ΚΧΙ ΚΧΤΧφΛΤΙΚΗ θβΟΛΟΓΙΛ
Πνεύματι. Έάν δέν είναι άποκλειστικό-
της τών Μοναχών αύτή ή κατάστασις
τής ψυχής, πάντως δέν είναι πολύ έφι-
κτή διά τόν «έμπεπλεγμένον ταΐς τοΰ
βίου πραγματείαις» χριστιανόν.
Ή θεολογία δμως τής 'Ορθοδοξίας
ούκ οίδε διάκρισιν μεταξύ καταφατικό-
τητος καί άποφατικότητος. Πράγματι·
ουδέ ήμεϊς τήν διακρίνομεν καί τήν τέ-
μνομεν, άποχωρίζοντες τό έν σκέλος α­
πό τοΰ άλλου, άφοΰ, δπως γράφομεν,
άλληλοεμπεριχωροΰνται. Άλλ’ έάν τά
καταφατικώς λεγάμενα, έπί τοΰ μυστη­
ρίου τής καθολικής πίστεως, είναι προ­
σιτά εις τόν λόγον καί έπομένως εις
τούς πολλούς, δμως τά άποφατικώς 6ι-
ούμενα είναι προσιτά εις τούς όλίγους.
Κι’ ένφ εις πάντας προσφέρονται άμφό-
τεραι αί όδοί ήνωμέναι, έν τούτοις έκα­
στος 6ιοϊ κατά τήν θερμότητα τής προ-
αιρέσεως καί τάς δυνατότητάς του τό
μυστήριον τής πίστεως. Χωρίς νά άπου-
σιάζη τό μυστηριώδες στοιχεΐον άπό τήν
βίωσιν τοΰ πιστού, δμως ένδέχεται νά
κινήται εις μίαν έπιφάνειαν, συνεχώς
«άπτόμενος» διά τής λογικής του τών
άντικειμένων τής πίστεως καί τής ζω­
ής. Αύτός ό τρόπος ζωής δέν είναι κα­
ταφατικός; Έάν δέν δυνάμέθα νά χω-
ρίσωμεν τάς δύο ήνωμένας όδούς τής
θεολογίας, μήπως δέν είναι δυνατόν νά
τάς χωρίσουν διά τής ζωής των οί πι­
στοί; Τί άλλο άλλωστε είναι ή ήθικο-
κρατία καί ό εύσεβισμός, τόν όποιον τό­
σον έπληξεν ό κ. Γιανναρδς, fiv δχι τό
άποτέλεσμα τής έκτοπίσεως άπό τήν
ζωήν τοΰ άποφατισμοΰ;
’Αλλ’ δταν άναγνωρίζη ό κ. Γ. δτι
«ή άποφατική θεολογία είναι ή όδός τών
τελείων τής μοναχικής πολιτείας», δέν
όμολογεί έμμέσως, δτι δέν είναι μέχρις
ένός σημείου διά τούς έν κόσμω;
’Επιθυμώ έν προκειμένη) νά διευκρι­
νίσω, δτι δέν θεωρώ όρθόν τό καταφα­
τικώς ζήν, άλλά τό διαπιστώνω ώς γε­
γονός τόσον μεταξύ τών λαϊκών δσον
καί τών Μοναχών. "Οτι άποτελεϊ τού­
το άκρωτηριασμόν τής 'Ορθοδόξου ζω­
ής ούδεμία άμφιβολία. "Οτι έπίσης έπι-
βάλλεται ό άποφατικός τρόπος οκέπτε-
σθαι καί νοεΐν. ούδείε ό άνηλένπιυ.
17
Ευκταΐον λοιπόν καί οί έν κόσμω α­
δελφοί έν Χριστψ νά βιοϋν καί τήν ά­
ποφατική ν θεολογίαν. Δύνανται δμως;
Πώς άλλωστε θά διεχώριζαν οί άγιοι
Πατέρες τούς πιστούς εις δούλους, μι­
σθωτούς καί υιούς καί ό άγιος Μάξιμος
εις θεωρητικούς, γνωστικούς καί πρα­
κτικούς; Καί διατί ό άγιος Διονύσιος
ό άρεοπαγίτης όμιλεΐ περί τών τριών
κινήσεων τής ψυχής, κυκλικής, έλτκο-
ειδοΰς καί εύθείας, πού άντιπροσωπεύ-
ουν, τήν λογικήν, τήν νόησιν καί τήν
θεωρίαν - ύπερ - νόησιν;
"Αλλο είναι βεβαίως ή περίπτωσις
τών θεολόγων. Έφ’ δσον διδάσκουν όρ-
θόδοξον θεολογίαν οφείλουν νά γνω­
ρίζουν άμφοτέρας τάς όδούς. Αύτό εί­
ναι ένα πρόβλημα. Άφοΰ ή θεολογία
είναι ιστορική καί ή άποφατική όδός εί­
ναι έμπειρική, πώς ένας θεολόγος πού
διδάσκεται εις τά Πανεπιστήμια θά ήμ-
ποροΰσε νά συζεύξη καί τόν άποφατι-
σμόν;
Τό λάθος πολλών θεολόγων, Ιδίως
τής παρελθούσης γενεάς είναι, δτι δέν
άνέγνωσαν τούς Όσιους Πατέρας. Πάν­
τοτε τούς έθεώρουν ώς είδος δευτέρας
ποιότητος καί ώς μή έχοντας καθολικόν
κΰρος διά τήν ’Εκκλησίαν. Ήγνόησαν,
δτι αύτοί ύπήρξαν άγάλματα, τά όποια
έλάξευσεν ή σμίλη τοΰ Αγίου Πνεύ­
ματος καί δτι δέν κατέστησαν άπλώς δι­
δάσκαλοι, άλλά καί γνήσια έκμαγεία
τής διδασκαλίας τής ’Εκκλησίας.
Καί ένώ οί όμόδοξοι σλαΰοι θεολόγοι
ήρχισαν τήν θεολογικήν των διακονίαν
μέ μελέτας έπί τών 'Οσίων Πατέρων,
(Άββας ’Ισαάκ Σύρος, δσιος Μακάρι­
ος Αιγύπτιος, Παλαμάς) τινές τών ίδι-
κών μας δέν έγνώριζαν ούδέ τά όνόμα-
τά των.
Μέ τό νά μή έχη τάς δυνατότητας,
πού προσφέρονται είς τούς Μοναχούς
πρός κτήσιν ήσυχαστικής πείρας, δέν
νομίζω δτι, ύπό τό πνεΰμα τών Πατέ­
ρων οδηγούμενος, δέν δύνατατ νά άπο-
κτήση είς ένα μέτρον πνευματικήν πεί­
ραν. Διότι, έφ’ δσον θά θελήση νά εί­
ναι έν φόβω θεού διάκονος τής θεολο­
γίας, πάντοτε θά άναζητή τρόπους με-
fi^FphlC Tnr £\; Ynirrr/Ti Zx.xrir· ΑττΑτ-r. A. A
j8 ΛΠΟφλΤΙΚΗ KAI ΚΑΤΑφΑΤΙΚΗ ΘΘΟΛΟΓΙΑ
■ής προσευχής καί τής 'Ορθοδόξου ά-
’ ωγής δέν θά μείνη άγευστος.
Άπό τήν άποψιν αύτήν δέν ύπάρχει
ιντίρρησις. Ούδείς έχέφρων δύναται
■ά άρνηθή τήν δυνατότητα κτήσεως
। ίχετικής πνευματικής πείρας έν τώ κό-
। >μω. Επομένως δυνάμεθα νά άποδε-
,θώμεν δύο μορφάς άποφατικότητος·
ήν νοητικήν και τήν έμπειρικήν. Ή
ιέν έμπειρική, άποτέλεσμα μακράς ά-
ικητικής ζωής και ένεργείας τοϋ Άγί-
>υ Πνεύματος, πλήν εκτάκτων περιπτώ-
>εων, δέν κτάται ύπό τάς συνθήκας τοϋ
τόσμου. Είναι άνθος τής Ερήμου. Ή δέ
</οητική, οχετιζομένη μέ τήν φιλοσοφι-
ίήν οκέψιν, άλλά καί γινομένη άποδε-
:τή ώς άποφατική διδασκαλία, άριστα
ϊύναται νά χρησιμοποιηθώ θεολογικώς.
Νομίζω δέ, δτι μέ τήν διάκρισιν αύ-
■ήν έπιτυγχάνονται τά εξής: Πρώτον,
:άν ό πυρήν τής άποφατικότητος είναι
<υρίως ή έν 'Αγίω Πνεύματι έμπειρία,
:ότε διασώζεται ώς υπαρκτική λειτουρ­
γία χάρις είς τήν έμπειρίαν, κτωμένην
κατόπιν χρόνου, μόχθου καί άκτιστου
ίνεργείας. Δεύτερον, μετά τήν διαπί-
ιτωσιν, δτι δέν είναι πολύ έφικτή ή ά-
τόκτησις άποφατικής έμπειρίας είς τάν
κόσμον, ένψ παραλλήλως άξιοΰται, δ-
,τως οί θεολόγοι, προκειμένου νά διδά­
σκουν τήν ’Ορθόδοξον θεολογίαν, είναι
άπαραίτητον δπως μή άφίστανται άπο-
φατικών προϋποθέσεων, υπάρχει ή δυ-
νατότης άποδοχής τής άποφατικής Πα-
τερικής διδασκαλίας ψιλώ τφ λόγφ.
Δηλαδή δύναται νά ε’ίπη ό θεολόγος:
«έγώ μέν δέν 6ιώ εις τάν άποφατικόν
χώρον, άλλά οί Πατέρες, πού «έπασχον
τά θεία», αυτά λέγουν». Βεβαίως τού­
το είναι νόθον, δσον καί άπαραίτητον.
Έν τούτοις δσον περισσότερον διά τής
άσκήσεως καί τής προσευχής σαρκοΰται
μέ τήν έμπειρίαν ό ψιλός λόγος, τόσον
όλιγώτερον νόθον άποβαίνει τά παρά­
δοξον τοϋτο σχήμα.
’Ελπίζω, δτι κατόπιν τών άνωτέρω, ό
κ. Γ. νά έ'χη πεισθή, δτι εϊμεθα άπολύ-
τως σύμφωνοι. ’Αδύνατον ή άνθρωπίνη
λογική νά έξαντλήση τήν μυστηριώδη
άοριστίαν τής ’Ορθοδόξου πίστεως, διά
τοϋ λόγου καί τής πίστεως οίκειουμέ-
νης, ώς σχετικώς άναφέρω είς τά τε­
λευταίως κυκλοφορούν βιβλίον μου:
«’Αθωνικοί Διάλογοι, ή θεολογία τής
νοερας προσευχής».
Ώς πρός τήν παράκλησίν του, νά ά-
ναπτυχθή άπό τών στηλών τοϋ παρόν­
τος τό θέμα: «ποιά είναι ή άληθινή συν-
τηρητικότητα μέσα στή ζωή τής ’Εκκλη­
σίας», δηλοΰμεν δτι θά έπιχειρηθή μία
σχετική άπάντησις είς τό έπόμενον.
θ.μ.δ.
 gkxtontac Αθγτβρχ
nepi ΛΓΑΠΗΟ
TOY ΛΓΙΟγ ΜλΙΙΜΟγ
ΕΛΗΣ νά εϋρης
'όν που όδηγεΐ είς
aviov ζωήν, είς αύ-
ΐν όδόν νά ζητής
ευρης αύτόν πού
«έγώ εΐμαι ή ό-
ι θύρα, ή άλήθεια
ζωή». Πάντως νά
μέ έπιμονήν, μέ
και πόθον. Διότι
όλίγοι αύτοι πού
ευρίσκουν την όδόν αυτήν και φοβήσου μήπως δεν
ευρεθής είς την όδόν, άλλά μέ τους πολλούς.
πα'. Διά τούς έξης πέντε λόγους ή ψυχή άνα-
κόπτεται άπό τό νά άμαρτάνη έκουσίως* ή διότι
φοβείται τους άνθρώπους, ή φοβείται τήν κρίσιν
τού Θεού, ή χάριν τής μελλούσης μισθαποδοσίας,
ή άπό άγάπην προς τόν Θεόν, ή τέλος, άπό τον
έλεγχον τής συνειδήσεως.
πβ'. Λέγουν κάποιοι, άτι τό κακόν δεν θά ύ-
πήρχεν είς τήν πραγματικότητα, έάν δεν ήτο κά­
ποια άλλη δύναμις ή όποια νά μάς έλκη προς
αυτό. Αυτή δέ ή δύναμις δέν εΐναι τίποτε άλ­
λο είμή ή άμέλεια τού νοΰ νά κινηθή κατά τήν
φύσιν του προς τό άγαθόν. ΓΓ αυτό δσοι φρον­
τίζουν νά δίδουν άγαθά νοήματα είς τόν νοΰν
των, αύτοι κάνουν πάντοτε καλά χωρίς ποτέ νά
πέφτουν είς τά κακά. Έάν λοιπόν καί συ θέλης
τό άγαθόν, άφησε τήν άμέλειαν καί συγχρόνως
διώχνεις τήν κακίαν. Διότι ή κακία είναι έσφαλ-
μένη χρήσις των νοημόττων, είς τήν όποιαν άκο-
λουθεΐ ή κακή χρήσις των πραγμάτων.
πγ'. Είναι μέσα είς τήν φύσιν τού λογικού μέ­
ρους τής ψυχής νά υποτάσσεται είς τόν θειον
λόγον άλλά καί τό λογικόν νά κυρίαρχη είς τό
άλογον μέρος τήν έπιθυμίαν καί τόν θυμόν. Αύ-
τή ή τάξις πρέπει νά τηρήται καί έτσι τό κακόν
ούτε θά υπάρξη στήν πραγματικότητα άλλ’ ούτε
καί ή άμέλεια τού νού.
πδ'. "Αλλοι μέν λογισμοί εΐναι άπλοι καί άλ­
λοι σύνθετοι. Καί άπλοι μέν εΐναι οί άπαθεΐς λο­
γισμοί, σύνθετοι δέ οί έμπαθεΐς, διότι άποτε-
λοΰνται άπό νοήματα καί πάθη. ’Αφού έτσι εΐναι
τά πράγματα,* δόναται κανείς νά ίδή πολλά ά-
πλά νοήματα νά γίνωνται σύνθετα, δταν άρχί-
ζουν νά κινούνται προς τήν άμαρτίαν. ”Ας πά-
ρωμε τόν χρυσόν. *Ηλθε στήν μνήμην ένός λογι­
ΤΟγ ΟΜΟλΟΓΗΤΟγ
σμός έμπαθής διά τόν χρυσόν. "Υστερα ώρμησε μέ
τήν διάνοιάν του διά νά τόν κλέψη κι’ έτσι ά-
μάρτησε μέ τόν νούν του. Μαζύ δέ μέ τήν μνή­
μην τού χρυσού άκολουθοΰσε καί ή μνήμη των
άντικειμενών πού περιείχαν τόν χρυσόν. Καί ή
μέν μνήμη τού χρυσού ήτο σύνθετος έπειδή ύπήρ-
χε καί πάθος ή δέ μνήμη των άντικειμένων πού
περιεΐχον τόν χρυσόν ήτο άπλή. "Ετσι συμβαί­
νει καί σέ κάθε λογισμόν, είτε διά κενοδοξίαν ή
πορνείαν καί λοιπών παθών. Επομένως δέν εΐναι
έμπαθεΐς λογισμοί, δπως άπέδειξε τό παράδειγ­
μα, οί λογισμοί έκεΐνοι πού άκολουθοΰν έπαγω-
γικώς τόν έμπαθή λογισμόν. Άπό αυτά λοιπόν
δυνάμεθα νά γνωρίζωμεν ποια εΐναι τά έμπαθή
νοήματα καί ποια όχι.
πε'. Άλλοι λέγουν δτι οί δαίμονες, καθαπτό-
μενοι τών σωματικών μορίων κατά τόν χρόνον
τού ύπνου κινούν τό πάθος τής πορνείας. Έν
συνεχείς* δέ, άφού τό πάθος κινηθή, διαζωγραφεΐ-
ται είς τόν νοΰν ή μορφή γυναικός διά τής μνή­
μης. Άλλοι λέγουν δτι οί δαίμονες φαίνονται
μέ μορφήν γυναικός είς τόν νούν καί καθαπτό-
μενοι τών μορίων τού σώματος, κινούν τήν πορ­
νικήν διάθεσιν καί έτσι γίνονται αΐ φαντασίαι.
Άλλοι πάλιν, δτι κινείται τό πορνικόν πάθος,
δταν κυρίαρχη είς τόν άνθρωπον, άπό τό πλη­
σίασμα τού δαίμονας. Κι’ έτσι ή ψυχή θερμαί­
νεται, άναδύονται λογισμοί πορνικοί καί άνεβαί-
νουν είς τόν νοΰν διάφορες μορφές διά τής μνή­
μης. Τό ’ίδιον συμβαίνει καί μέ άλλου πάθους έμ­
παθεΐς φαντασίες. ’Ανεξαρτήτως δμως τό πώς
άκριβώς γίνεται ή κίνησις τού πάθους, εΐναι βέ­
βαιον, δτι οί δαίμονες μέ κανένα τρόπον άπό
τούς άνωτέρω δέν δύνανται νά κινήσουν οίονδή-
ποτε πάθος, δταν είς τήν ψυχήν υπάρχουν ή ά-
γάπη καί ή έγκράτεια, εϊτε στον ύπνον είτε έν
έγρηγόρσει.
π^'. Άπό τόν Μωσαϊκόν νόμον εΐναι άνάγκη
άλλα μέν νά τηρούνται πνευματικώς καί σωμα-
τικώς. Άλλα δέ μόνον πνευματικώς. Αί έντολαί,
ού μοιχεύσεις, ού φονεύσεις, ού κλέψεις καί αί
λοιπαί, πρέπει νά τηρούνται καί σωματικώς καί
πνευματικώς. Καί πνευματικώς μάλιστα κατά
τρεις τρόπους· μέ τήν πράξιν, μέ τόν λόγον καί
μέ τον λογισμόν
Αί έντολαί πάλιν που άναφέρονται είς τήν πε­
ριτομήν, είς τό Σάββατον, είς τήν σφαγήν τού
άμνοΰ, είς τά άζυμα καί τάς πικρίδας, πρέπει νά
 nepi MIAN θβΟΧΟΓΙΚΗΝ M6X6THN
K'
ΝΩΣΤΗ ΕΙΝΑΙ εις μορφώση κάποιαν ιδέαν περί τίνος, έπί τέ­
τούς άναγνώστας των λους, πρόκειται. Άλλ’ εϊπομεν, άς μή πα-
Α.Δ. ή μελέτη τοΰ ό- ραπονούμεθα, πού περιήλθομεν ώς ’Εκκλη­

Κ
Ή κριτική ήσκήθη μέ αΐσθησιν ευθύνης, σία είς θλιβεράν κατάστασιν, άφοΰ οί «δο-
μοτίμου καθηγητοΰ
ιέ πολλήν αγάπην καί περισσόν σεβασμόν κοΰντες στύλοι είναι» έμφανίζουν τοιαΰτα
ιαί ΰπεδείχθησαν είςτοΰ τόν 11 ανεπιστημίου
πολιόν καθηγη- σημεία, άτινα απελπίζουν.
ήν ώρισμένα σημεία’Αθηνών κ. Τρεμπέ-
τής έν λόγω μελέτης 2. Ό σεβαστός γέρων θεολόγος έπιτί-
ός έχοντα ανάγκην μιας υπό τον τίτλον
λα άποσαφήσεως, ώς θεται έναντίον τοΰ Μοναχού Θεοκλήτου,
«ΜΤΣΤΙΚΙΣΜΟΣ
ΐδικοΰντα τήν ’Ορθόδοξον θεολογίαν, τούς- χωρίς νά προσέξη, δτι ή κριτική διηρμή-
ι φυσικά, είς τό βαθύ - νευε
αγίους Πατέρας κα’ΑΠΟΦΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΦΑΤΙΚΗ
γενικωτέραν άντίθεσιν τών αγιορει­
ΘΕΟΛΟΓΊΑ», κατόπιν τώντοΰώςσχολιασμοΰ
γήρας του και τόν ίδιον. έγραφον. «’Ήδη είς τό “Αγιον
Καί ένώ θά άνέμενε από τάς
ης κανείς στήλας
μίαν περιοδικού
άπάν- τοΰ’Όρος τοΰ μέγα σκάνδαλον έκ τής
προεκλήθη
τησιν, οίανδήποτε έπίι ιηνός έκπληκτοι πα- έν λόγω Μελέτης». Ή προσωπική μας πα­
τέλους,’Ιουλίου.
ρακολουθοΰμεν μίαν άτελείωτον έπομβρίαν ρέμβασις άπέβλεπεν είς τόν περιορισμόν
λόγων ασχέτων έν πολλοΐς, άρχομένην από τοΰ σκανδάλου διά μιας, δπως έζητήθη, δι-
τάς 15.10.75, συνεχιζομένην,διά τοΰ άνά ορθώσεως τών άτοπων έκφράσεων καί θέ­
Ιδθήμερον έκδιδομένου «’Ορθοδόξου Τύ­ σεων. Καί έξηγούμεθα.
που» καί λήξασαν τήν 15.12.75. Κατά τάς άρχάς τοΰ ’Ιουλίου δύο ίεραί
Πρέπει, βεβαίως, νά λυπήται βαθέως Μοναί κατήγγειλαν είς τήν Ί. Κοινότητα
κανείς παρά νά άγανακτή διά τά χριστια­ τήν περί ής πρόκειται Μελέτην τοΰ κ. Τρε-
νικά ήθη μας καί νά έξηγή ευκόλως διατί μπέλα, ώς «περιέχουσαν πλήθος έπιληψί-
έφθάσαμεν είς οίκτράν έκκλησιαστικήν κα- μων καί καταδικαστέων έκφράσεων, δι’ ών
τάστασιν. ’Όχι μόνον ήθος χριστιανικόν περιφρονοΰνται άγιοι Πατέρες τής ’Εκ­
δέν παρουσιάζομεν, άλλ’ ουδέ κοινήν λογι­ κλησίας μας καί τίθενται είς ανυποληψίαν
κήν. Έγράφη μία κριτική δικαία ή άδι­ μεγάλοι “Οσιοι καί άσκητικοί συγγραφείς
κος. Καλείται μέ αγάπην ό κρινόμενος δη- τής Νηπτικής παραδόσεώς μας».
μοσίρ νά διορθώση τά δημοσίρ γνωσθέντα Επόμενον ήτο ή 'I. Κοινότης νά άνησυ-
άτοπα καί εις άπάντησιν βλέπομεν προσω- χήση καί νά ένδιαφερθή. ’Εξέλεξε τετρα­
πικάς έπιθέσεις, ασχέτους περιττολογίας μελή έπιτροπήν έξ αγιορειτών, μέ τήν σύ-
καί περιφρόνησιν τής νοημοσύνης τοΰ α­ στασιν δπως μελετήσουν έπισταμένως τήν
ναγνώστου, ΰποβαλλομένου εις τόν «κανό­ ύπ’ δψει έργασίαν καί υποβάλλουν σχετι­
να» τής αναμονής έπί τρεις μήνας διά νά κήν “Εκθεσιν. Ή Έκθεσις έπεσήμανε τάς
ιδίας σχεδόν αστοχίας του, πού καί ημείς
είς τήν κριτικήν μας ύπεδείξαμεν μέ αγά­
πην καί σεβασμόν καί έπεξετάθη είς μίαν
εύρυτέραν θεολογικήν θεώρησιν τών προ­
βλημάτων τής ’Εκκλησίας.
Ή ’Επιτροπή υπέβαλλε τήν έν λόγφ “Εκ-
θεσιν, διά συνοδευτικής έπιστολής, έν ή
άνεγράφετο, δτι «ώς απέδειξε τό μεσολαβή-
σαν χρονικόν διάστημα — αί καταδικα­
στέοι αύται απόψεις δέν αποτελούν, δυστυ­
 nepi ΜΙΛΝ θ6ΟΑΟΓ|ΚΗΝ ΜελθΤΗΝ
χώς, παραδρομήν τοΰ συγγραφέως των,
άλλα καί πεπλανημένας πεποιθήσεις πολ­
τών θεολόγων, ο'ι όποιοι τάς διαδίδουν, μέ
αποτέλεσμα τήν πνευματικήν ζημίαν πολ­
λών, κυρίως νέων, έκ τοΰ πληρώματος τής
’Εκκλησίας μας».
Και συνεχίζει" «Διά ταΰτα, ώς όρθώς έ-
ζητήσατε, συνετάξαμεν τήν έπισυναπτομέ-
νην άπάντησιν. Εις αυτήν ΰποδεικνύομεν
διά Πατερικών χωρίων τάς παρεκκλίσεις
του συγγραφέως, βοηθοΰντες συγχρόνως
τον αναγνώστην διά μίαν ορθήν έκτίμησιν
καί κατανόησιν τής ζωοπαρόχου πνευματι­
κής παραδόσεως τής ’Εκκλησίας μας».
3. Και διά να πεισθή δ ΰπέργηρως θεο­
λόγος, δτι πρόθεσις τής κριτικής μας ήτο
μόνον ή ύπόδειξις τών μεμπτών θέσεων και
έκφράσεών του καί ή ζωηρά έπιθυμία μας,
δπως προβή εις μίαν αϊρουσαν τό σκάνδα-
λον άναμόρφωσιν, πληροφοροΰμεν δτι κυ-
ριολεκτικώς έδεινοπαθήσαμεν διά νά μή δη-
μοσιευθή ή Έκθεσις καί έλυπησαμεν αγα­
πητούς συναδέλφους καί αγίους Μοναχούς,
έπιμένοντας δπως πληροφορηθή δ ’Ορθό­
δοξος λαός μας τό δρθδν φρόνημα τής ’Εκ­
κλησίας καί προφυλάσσεται εντεύθεν από
τάς όλεθρίας παραχαράξεις τοΰ πλούτου
τής θεολογίας μας.
'Επομένως δσα έξ υποψίας γράφει καθ’
ημών στεροΰνται ο'ιασδήποτε βάσεως. Λυ-
πούμεθα πού ήμάρτησεν όχι μόνον δι’ δσα
έξ ΰποθέσεως μάς άπέδωσεν, αλλά καί δι’
δσα έκ προθέσεως έγραψε διά νά φθείρη
προφανώς εις τάς συνειδήσεις τών χριστια­
νών τον ταπεινόν Μοναχόν. ’Ελπίζομεν δέ,
δτι θά πεισθή έτι περισσότερον περί τοΰ
ένδιαφέροντος ήμών υπέρ τής έν τώ χρι­
στιανική) κόσμω ΰπολήψεώς του ώς ’Ορθο­
δόξου θεολόγου, δταν πληροφορηθή μόλις
τώρα, δτι άντετέθημεν άποφασιστικώς εις
τήν δημοσίευσιν θεολογικών έπιστολών του
πρό Ιδετίας, παρ’ δτι έγεμον δχι βεβαίως
δρθοδόξου πνεύματος. Διατί τάχα; ’Αλλά
τούς λόγους έξεθέσαμεν ε’ις τήν προηγου-
μένην κριτικήν μας.
Λόγοι 'ιστορικοί ΰπεχρέωναν τήν παλαιο-
τέραν γενεάν νά έτεροζυγή έν άγνοίρ της
μεταξύ ’Ορθοδοξίας, Ρωμαιοκαθολικισμού
καί Π ροτεσταντισμοΰ. Διό καί εΐμεθα έπι-
εικεϊς είς τάς κρίσεις μας. Τήν ιδίαν έπι-
είκειαν ήσθανόμεθα καί διά τον γηραιόν
9
κ. Τρεμπέλαν, έκδεχόμενοι τήν μακαρίαν
έλπίδα μιας άναβλέψεως τών θεολογικών
μας θησαυρισμάτων, υστέρα από τάς εύλο-
γημένας έκδόσεις ’Ορθοδόξων θεολογικών
πραγματειών καί τών συγγραμμάτων τοΰ
μεγάλου βυζαντινού δογματικού θεολόγου
αγίου Γρηγορίου τοΰ Παλαμά. Πλήνδμως
διεψεύσθημεν. Συνήθως αί πλάναι ακολου­
θούν μέχρι τοΰ τάφου τούς πλανηθέντας.
Δέν γνωρίζομεν έάν πρέπει νά έλπίζωμεν
είς μίαν άναθεώρησιν τών μή ορθών θεο­
λογικών απόψεων τοΰ πρεσβύτου θεολόγου.
Πάντως εΐμεθα υποχρεωμένοι νά τόν βοη-
θήσωμεν. Καί έάν πεισμόνως έπιμένη αύ-
τός νά μή συμμορφοΰται προς τήν παραδο-
θεϊσαν πίστιν, πάντως όφείλομεν νά προ-
φυλάξωμεν τόν λαόν τού Θεού από τήν νο­
θείαν τής πίστεως τών Πατέρων του. Διά
τόν λόγον αυτόν δημοσιεύομεν τήν μνημο-
νευθεϊσαν Έκθεσιν καί άναλαμβάνομεν έν
φόβω Θεοΰ καί έν συναισθήσει εύθύνης τήν
προσπάθειαν, δπως πείσωμεν κάν έν γήρφ
τόν θεολόγον - αδελφόν έν Χριστφ, Θεοΰ
συναιρουμένου, καί αναγνώριση τά θεο-
λογικά λάθη του έν ταπεινώσει καί μή ά-
πολέση τούς μεγάλους κόπους του είς τόν
αμπελώνα τοΰ Χριστού. Πρέπει δέ νά έν-
θυμηθή τοΰ φρικτοΰ λόγου τοΰ αγίου ’Ι­
σαάκ τοΰ Σύρου, κατά τόν όποιον, «δύνα-
ται κανείς έθνη όλόκληρα νά έπιστρέψη είς
τήν πίστιν, αλλά αυτός νά κολασθή».
4. ’Επεστήσαμεν τήν προσοχήν τοΰ κ.
Τρεμπέλα έπί τριών κυρίως σημείων τής
μελέτης του" έπί τών άρεοπαγιτικών συγ­
γραμμάτων, έπί τοΰ αγίου Συμεών τοΰ Νέ­
ου Θεολόγου καί τοΰ αγίου Γρηγορίου τοΰ
Π αλαμά.
’Αντί τούτων είς τήν α' άπάντησιν του
δημοσιεύει μακρότατον λόγον του, έκφωνη-
θέντα έν Θεσσαλονίκη έπί ταϊς έορταϊς τής
χιλιετηρίδος τοΰ 'Αγίου ’Όρους. 'Ο λόγος
αποτελεί έγκώμιον τού Μοναχισμοΰ, διά ν’
απόδειξη δτι αγαπά καί σέβεται τόν Μονα­
χισμόν. Άλλ’ ήμεΐς ουδέ έθίξαμεν τοιοΰτο
θέμα. 'Τπήρξεν απλώς ατυχής σύμπτωσις
ή δημοσίευσις έπιστολής, άναφερομένης είς
κατηγορίας κατά τοΰ Μοναχισμού. Θύδε-
μία επομένως πρόθεσις ύπήρξεν έκ μέρους
τών Α.Δ.
Προς τί λοιπόν, τόση συγκίνησις; Μία
δήλωσις απλή ήτο αρκετή διά νά διαχωρι-
1) πθρι μιλν eeoxoriKHN MexeTHN

c Ιούν α'ι εϋθϋναι. Πάντως δέν εϊναι υπέρ δλας τάς δογματικάς έκφάνσεις τής ’Ορθο­
τ w κ. Τρεμπέλα, όφείλοντος άμεσον άπάν- δοξίας τήν διδασκαλίαν δλων τών Πατέ­
τ ησιν είς συγκεκριμένος κατηγορίας, κα'ι ρων — αλλά δτι υπάρχει έν τοιοΰτον όνο­
< ντι τούτου καταπονοΰντος τον άναγνώ- μα!
< την μέ τήν άνάγνωσιν θαυμάσιου μέν δι’ 6. Έξ αρχής έγράψαμεν, δτι διετέθη-
ι ,λλην δμως περίπτωσιν λόγου. μεν συμπαθώς κα'ι έπιεικώς έναντι τών μή
5. Εις τήν 6' άπάντησίν του δ κ. Τρε- ορθοδόξων έν τισι θέσεων τού πολιοΰ θεο­
I πέλας άνεμνήσθη τής έν 'Αγίφ ’Όρει συν- λόγου, έξ αφορμής Ιστορικών λόγων. Διό­
αντήσεώς μας. Πράγματι ή συμπεριφορά τι πλήν τής ανεκδότου πλουσιωτάτης θεο-
μας υπήρξε φιλόφρων, αλλά εύρισκόμεθα λογικής γραμματείας κατά τήν έποχήν του,
ιν πλήρει διαφωνίρ έπί σοβαροτάτου δο­ έπεκράτει και ή άντίληψις, καθ’ ήν Πατέ­
γματικού ζητήματος. ’Έτσι δέ έξηγοΰνται ρες τής. Εκκλησίας είναι μόνον οί πρό τού
,ιαι δσα γράφει’ «δέν έδωσα δέ έγώ ούδε- έκτου αΐώνος κα'ι μόλις δ άγιος ’Ιωάννης
μίαν προσοχήν εις ψιθύρους τινάς νεαρών δ Δαμασκηνός περιελαμβάνετο είς τήν Πα-
ροιτητών περ'ι κρίσεών τινων δήθεν δυ- τερικήν χορείαν!
ιμενών τού έν λόγφ δσιωτάτου, έξενεχθει- Τί αν δ φερωνύμως μέγας Μάξιμος εί­
σών εις βάρος μου μετά τήν έκ τού ’Άθω- ναι δ πνευματέμφορος εκπρόσωπος τής απο­
νος άναχώρησίν μου». Διότι όντως εΐχον φατικής θεολογίας; Τί άν δ άγιος Συμεών
Κολλάς επιφυλάξεις εις καίριον δογματικόν δ Νέος Θεολόγος έχει τήν δόξαν τού με­
ζήτημα, δι’ δ κα'ι δέν άνταποκρίνεται ε’ις γάλου τίτλου πού τού άπένειμε ή συνείδη-
(ήν πραγματικότητα ή άποψις τού κ. Τρε- σις τής Εκκλησίας; Τί άν δ άγιος Γρηγό­
ιπέλα δτι «πρώτην δέ φοράν κατά τάς η­ ριος δ Παλαμάς «τά κατά διαφόρους αι­
μέρας ταύτας ένασχοληθε'ις δ ώς άνω δ- τίας κα'ι χρόνους ϋπό τών αγίων Πατέρων
σιώτατος μέ μελέτην μού τινα. . . ένώ φαί­ θεολογηθέντα, παντ’ εις έν αυτός συνειλο-
νεται μή έχων σοβαράς αντιρρήσεις περί χώς, νύν έπ’ έσχάτων θείρ δυνάμει κα'ι χά-
ίής πολλούς τόμους καταλαμβανούσης υπο­ ριτι κα'ι συνήψε καλώς και έπεξειργάσατο,
λοίπου συγραφικής δράσεώς μου...». και τό κράτος αύτοϊς δι’ εαυτού δεδωκώς
Είναι αληθές, δτι άπεφύγομεν έπιμελώς θείω Πνεύματι, τάς καινάς αίρέσεις έξαι-
νά γράψωμεν τάς παρατηρήσεις μας επί σίως τούτοις έτρέψατο, τούς έαυτού λόγους
τής Δογματικής τού κ. Τρεμπέλα, αλλά πάν­ οίονεί τι συμπέρασμα κα'ι άνάπτυξιν ίεράν
τοτε καί είς δμιλίας μας προς φοιτητάς έν τών Ιερών έκείνων λόγων είργάσατο. . .»;
Άθήναις κα'ι εις κατά καιρούς άρθρα μας (Φιλόθεος Πατριάρχης). Ό κ. Τρεμπέ­
ύπαινισσόμεθα, δτι ή τρίτομος Δογματική λας όχι μόνον τούς ήγνόησεν εις τήν Δο­
δέν αποδίδει τήν ’Ορθόδοξον διδασκαλίαν. γματικήν του, αλλά κα'ι εις τήν τελευταίαν
Ένδεικτικώς άνέφερον δχι μόνον τήν πα­ μελέτην του τον άγιον Παλαμάν χαρακτη­
ρουσίαν πληθύος Ρωμαιοκαθολικών και ρίζει ώς έξ ίσου μέ τόν Σχολαστικισμόν
Προτεσταντών θεολόγων, — ών at γνώ- άστοχήσαντα! ’Αλλά μετριάζεται πως τό
μαι δέν παρατίθενται απλώς διδλιογραφι- σφάλμα του (τού άγιου Γρηγορίου), διότι
κώς, αλλά και ώς γνώμαι αποδεκτοί έστιν ήστόχησε πρός αντίθετον διεύθυνσιν! Έξ
δτε — αλλά και τήν λάμπουσαν απουσίαν αυτών λοιπόν καταφαίνεται, δτι από 15ε-
μεγάλων ’Ορθοδόξων Πατέρων, οΐτινες θά τίας τουλάχιστον, είχομεν σοβαράς αντιρ­
έδει νά ασκήσουν αποφασιστικήν έπίδρα- ρήσεις έπ'ι τής συγγραφικής δράσεως τού
σιν έπ'ι τής διαμορφώσεως κα'ι ερμηνείας μή εύνοηθέντος έκ τού θεολογικοΰ κλίμα­
τών δογμάτων και τής έξ αυτών άπορρεού- τος τής έποχής του ύπεργήρου θεολόγου.
σης δρθοδόξου πνευματικότητας. Κυριώτα- Κα'ι δι’ έκείνας μέν τάς «αμαρτίας νεότη-
τα δέ δέν έπρεπε νά άπουσιάζη δ μεγαλύ­ τος κα'ι άγνοιας» έσιωπήσαμεν, δι’ οΰς λό­
τερος μεταβυζαντινός θεολόγος, δ άγιος γους άνεφέραμεν. Τώρα δμως, τί άλλο ά-
Γρηγόριος δ Παλαμάς. Έν τούτοις δ κα­ πέμενεν είς τόν καλόν χριστιανόν από τήν
λός κ. Τρεμπέλας μόνον τρεις φοράς τον άναγνώρισιν τών λαθών του καί τήν άνα-
αναφέρει και δχι διά νά έπικαλεσθή τήν Θεώρησιν τών πεποιθήσεών του έπ'ι τό δρ-
διδασκαλίαν του — ή δποία συνοψίζει ε’ις θοδοξότερον, έπικαλούμενον δσα ήμεϊς τώ
 nepi MIAN eeOAODKHN M6AGTHN 11

προσεφέραμεν έλαφρυντικά; Φαίνεται βα­ ρ ε πολλάκις άνεπιγνώστως εις φ ι λ ο σ ο-

ρεία ή δμολογία των δογματικών παρεκκλί­ φικάς άτραπούς».
σεων; Νομίζομεν, δτι αρκεί ή ψυχή νά μή Πού είναι λοιπόν τό «πιστοποιητικόν...»,
είναι καθ’ υπερβολήν έπηρμένη, διά νά ό- άφού δέχομαι δτι «ύπέστησαν έπίδρασιν...»
μολογήση έν ταπεινώσει καί όφειλετικώς καί διαπιστώνω, δτι παρά τόν ευσεβή λόγον
τά σφάλματα, τά δποϊα βλάπτουν δχι μόνον των «παρεσύρθησαν είς φιλοσοφικός άτρα­
τήν Ιδίαν θανασίμως, αλλά πλανούν καί δλό- πούς» πράγμα άφευκτον είς τόν θεολογούν­
κληρον τδ πλήρωμα τής Εκκλησίας, καθ’ το νούν άνευ βαθυτάτων πνευματικών έμ-
δ μέτρον έπηρεάζεται από τον διδάσκαλον. πειριών; “Αλλωστε διατί οί άγιοι Πατέ­
’'Αλλωστε δ μέν θαυματουργός, δ έ'χων ένυ- ρες δέν ήστόχουν, παρά τό γεγονός, δτι
πόστατον τό φώς τής 'Αγίας καί Μακαρίας έτεμνον νέας δδούς ώς πρωτοπορούντες σέ
Τριάδος έν τή καρδία του, άγιος Γρηγό- θέματα τέως άδιατύπωτα θεολογικώς;
ριος Παλαμάς, δΰναται νά παρεκκλίνη τής β) Τά άνωτέρω έγράψαμεν συγκριτι-
’Ορθοδόξου διδασκαλίας. 'Ο δέ μή απαλ­ κώς. 'Ο Πόποβιτς άρχίζει τήν θεολογικήν
λαγείς «τής των παθών τυραννίδος» — ως του διακονίαν μέ τήν «Γνωσιολογίαν τού
μοί έλεγε προς τιμήν του — συμπαθέστα­ άββά ’Ισαάκ» καί τήν «’Ανθρωπολογίαν τού
τος καί τυμβογέρων θεολόγος, καταδέχε­ αγίου Μακαρίου τού Αιγυπτίου». 'Ο Φλω­
ται ίδιοποίησιν τής ειδεχθούς έκείνης καί ρόφσκυ έχει πλήθος μελετών είς τάς όποι­
σατανικής παπικής Ιδιότητος; ας έξαίρει τάς ήσυχαστικάς έμπειρίας καί
7. Εις τήν 6' συνέχειαν δ σ. αφού πα­ τήν προσευχήν τής καρδίας. Ό Κέρν έ­
ραθέτει αφειδώς δλόκληρα κείμενα, άναφε- γραψε κλασσικόν έργον, «Ή άνθρωπολο-
ρόμενα εις τά άρεοπαγιτικά συγγράμματα, γία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά»
τών Φλωρόφσκυ, Μάγιεντορφ καί Λόσκυ, καί δ Μάγεντορφ ήροτρία άπό νεαρός
καταλήγει: «’Εν προκειμένφ δμως τρεις ήλικίας, ώς υφηγητής τού Ρωσικού ’Ινστι­
Ρώσοι έξ έκείνων εις τούς δποίους ή δσιό- τούτου τών Παρισίων, τάς άγιορειτικάς 6ι-
της του έδωκε προθΰμως πιστοποιητικά βλιοθήκας δι’ άνεύρεσιν Παλαμικού υλι­
’Ορθοδοξίας άδιαβλήτου, άποδεικνύονται κού. Ούδείς δέ δσον αυτός, προήγαγε τάς
διακηρύξαντες πολύ πρό ημών άσυγκρίτως περί τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά με­
περισσότερα τών δσων εϊπομεν ημείς έπί λέτας καί άπό τό 1959 έχομεν τό σπου-
λεπτομερειών Ιστορικών, μηδόλως πρός δαϊον βιβλίον του, «Εισαγωγή είς τάς περί
δογματικήν ή ήθικήν διδασκαλίαν σχετιζο- τού Γρηγορίου τού Παλαμά σπουδάς».
μένων. Έάν δέ ή όσιότης του χρησιμοποι- 'Ο δέ Λόσκυ πλήν τών θεολογικών μελε­
ών δύο μέτρα καί δύο σταθμά έπιμένη νά τών του — α'ι δποϊαι θά ήτο έργον μεγά­
μάς άδική, άμνηστεύων μέν έκείνόυς, κατα- λης άξίας αν μετεφράζοντο είς τήν γλώσ­
κρίνων δέ άδυσωπήτως ημάς, έστι δίκης σαν μας — έπλούτισε τήν θεολογικήν έλ-
δφθαλμός, δς τά πανθ’ δρφ». ληνικήν γραμματείαν μέ τό βαθείας πνοής
’Αλλά καί εις τό σημεΐον τούτο δέν α­ δοκίμιόν του «Ή Μυστική Θεολογία τής
στοχεί δλιγώτερον δ σεβαστός διδάσκαλος, ’Ανατολικής Εκκλησίας».
α) Δέν έδωσα εις τούς άναφερομένους» ΟΙ ήμέτεροι — τούς παλαιούς έννοώ,
θεολόγους «προθύμως πιστοποιητικά δρθο- διότι άρκετοί νέοι έλληνες θεολόγοι εύρί-
δοξίας άδιαβλήτου». ’Έγραψα: «Βεβαίως σκονται είς τήν όρθήν δδόν — πώς δέν
περί Μυστικής Θεολογίας έγραψαν τινές ήσαν έπηρεασμένοι ριζικώς, άφού δ Πα-
ορθόδοξοι Θεολόγοι, (Λόσκυ, Μάγεντορφ, τρολόγος Μπαλάνος έγραψεν άνέτως, δτι
Φλωρόφσκυ, Κέρν, Πόποβιτς), άλλ’ αύ- δ άγιος Συμεών δ Νέος Θεολόγος «ύπήρ-
τοί δέν ύπέστησαν τόσην ριζικήν έπίδρασιν ξεν δ πρόδρομος τών νοσηρών μυστικι-
ύπό τών δυτικών ώς οΐ ήμέτεροι, άντιθέ- στών τού 14ου αίώνος», δτι «δ Παλαμάς
τως δέ διεμορφώθησαν έντός τού κλίματος ύπέστη τήν έπίδρασιν τών μασσαλιανών»
τής όρθοδόξου παραδόσεως, ώς τεκμηριού- καί δτι «πολλή μελάνη έχύθη δι’ έν θέ­
ται άπό τάς μελέτας των... έν τούτοις δ μα — δηλαδή τήν θεολογίαν τού αγίου
εύσεβής λόγος των, ώς «ψιλός» καί έστε- Γρηγορίου — τόσον προσκρούον είς τήν
ρημένος θείας γεύσεως, τούς π α ρ έ σ υ- ήμετέραν λογικήν»;
12 nepi MIAN eeOAOriKHN M6AGTHN
Πώς δεν ήσαν ριζικώς επηρεασμένοι οί
ή; έτεροι παλαιοί, δταν εις δλόκληρον τό
ό' κώδες έργον τού κ. Τρεμπέλα ούτε καν
σ< βαρά μνεία γίνεται διά τούς μετά τον δγ-
δ< ον αιώνα ’Ορθοδόξους Πατέρας, ώς
π ιοεγράψαμεν, οΰτε διά τούς «Φιλοκαλι-
κιιύς», οΰτε διά τον άγιον Παλαμάν, τον
δ;ιοϊον ευρίσκει εν τισιν άστοχήσαντα, άλ­
λα και αποδέχεται τό αριστοτελικόν οικο­
δόμημα τοΰ actus purus, δπερ ώς αιρετικόν
καθειλον αΐ Σύνοδοι τοϋ 1341 και 1351;
8. Άλλ’ ας ίδωμεν τά παρατεθέντα κεί­
μενα τών τριών Ρώσων θεολόγων. Κατ’
όρχήν λυπούμαι, διότι έπί-ματαίω έδαπα-
νήθη ένα σχεδόν δλοσέλιδον, διά νά από­
δειξη δ σεβαστός καθηγητής τί; Τό ιστο­
ρικόν πρόβλημα τών άρεοπαγιτικών συγ-
■ ραμμάτων; Άλλ’ ήδη τό άνεγνώρισα. 'Τ-
: (άρχει εύλογος ή έπιφύλαξις τής θεολογι-
κής έπιστήμης έπΐ τής πατρότητος τών
εγγραμμάτων, αν καί, δπως ήδη έγραψα,
ιιά τήν συνείδησιν τής ’Εκκλησίας δέν ϋ-
ρίσταται θέμα. Διό καί έσημείωσα δτι δ σ.
ίν τινι μέτρφ καλύπτεται διά τάς έπιθέ-
ιεις του κατά τών δοκιμίων. Και συνέχι­
ζα’ «Άλλ’ έκεϊ δπου δ σ., ώς ’Ορθόδοξος
θεολόγος, παραμένει ακάλυπτος εις υπο­
ψίας διά τό δρθόδοξον τών φρονημάτων
του έπί τής Μυστικής Θεολογίας, είναι τό
δεύτερον σκέλος, τό ουσιαστικόν. Ό σ. αμ­
φισβητεί τήν χριστιανικότητα τών δοκιμί­
ων, άτινα έχουν ένσωματωθή είς τήν ’Ορ­
θόδοξον παράδοσιν τής Μυστικής Θεολο­
γίας...».
’Επί τοϋ ανωτέρω σημείου δ γέρων θεο­
λόγος δέν άπήντησεν ε’ιμή έμμέσως, διά τής
παραθέσεως τών κειμένων τών Ρώσων
Θεολόγων. Αλλά σύντρεις οί θεολόγοι δέν
συμφωνούν μέ τάς απόψεις του. Έντριβεϊς
τής αποφατικής θεολογίας τής ’Εκκλησί­
ας, γνωρίζοντες τά αδιέξοδα τοΰ αριστοτε­
λισμού τής Θωμιστικής Θεολογίας, μεμυη-
μένοι είς τήν Πατερικήν παράδοσιν, τού
«άλιευτικώς οΰκ άριστοτελικώς θεολογεϊν»
καί γνωρίζοντες τήν θεολογικήν ζύμωσιν
τοΰ 14ου αΐώνος, αποδέχονται τά έπ’ δνό-
ματι τού αρεοπαγίτου συγγράμματα ώς
’Ορθόδοξα, παρ’ δτι ώς έπιστήμονες τά
άνάγουν είς τον δον αιώνα. Διό ψευδοδιο-
νυσιακά μέν, ’Ορθόδοξα δέ. Καί έν προ­
κειμένη μάς ένδιαφέρει ή ουσία.
Ποιαν σημασίαν έχει εάν Μονοφυσϊται,
έκβιάζοντες τήν ’Ορθόδοξον διδασκαλίαν
τών συγγραφών, πρός τόν σκοπόν των, τά
έπεκαλέσθησαν υπέρ τών άπόψεών των και
δν δ ’Εφέσου 'Τπάτιος τά άπεδοκίμασε;
Μήπως αιρετικοί δέν έπικαλούνται πατερι-
κά χωρία πρός στήριξιν τών φρονημάτων
των; ’Αλλά καί τό δτι, δύο ρωμαιοκαθολι­
κοί ήρνήθησαν τή γνησιότητα τών άρεοπα-
γιτικών, ώς πρός τόν χρόνον καί τόν συγ­
γραφέα των, πώς τούτο αίρει τόν ισχυρι­
σμόν μου, δτι οΐ προτεστάνται εΐχον πάντα
λόγον νά τά αχρηστεύσουν; Τά αποδέχον­
ται ; ’Εν τούτοις ή έπίσημος Ρωμαιοκαθολι­
κή θεολογία διά τού Άκινάτου τά θεωρεί
γνήσια, μόνον πού έχει διαστρέψει τόν ά-
ποφατισμόν των, διά νά ύπηρετήση τό αι­
ρετικόν actus purus. ’Άλλωστε καί δ Βαρ­
λαάμ δ Καλαβρός τόν Διονύσιον έπεκαλεϊ-
το διά τήν στήριξιν τού Θεού τών φιλοσό­
φων, έν άντιθέσει μέ τόν άγιον Γρηγόριον
τόν Παλαμάν, δστις, θεμελιούμενος έπί τής
θεολογικής παραδόσεως τών Πατέρων, ά-
πεδείκνυε τόν αρεοπαγίτην ώς «συνεχίζον-
τά καί άναπτύσσοντα τήν Πατερικήν σκέ-
ψιν» τής διακρίσεως τής θείας ουσίας καί
τών άκτιστων θείων ένεργειών.
Κατόπιν δλων αυτών αίωρεΐται τό έρώ-
τημα, τί άπήντησεν δ σεβαστός κ. Τρεμπέ-
λας; Αποδέχεται τήν ένσωμάτωσιν τών
συγγραμμάτων, άνεξαρτήτως γεννήτορας,
εις τό σώμα τής ’Ορθοδόξου Θεολογίας;
’Εάν δχι, αί έπιφυλάξεις μας παραμένουν.
9. Είς τήν γ' συνέχειαν, δ πάντοτε σε­
βαστός συγγραφεύς, παραπονεΐται δτι πα-
ρεθεωρήσαμεν τήν είς ειδικόν κεφάλαιον
έκτεθεϊσαν ΰπ’ αυτού διδασκαλίαν τών α­
γίων Πατέρων περί άποφατισμού. "Οσον
.καί δν δέν συμφωνοΰμεν μέ τό κριτικόν
πνεύμα υπό τό δποϊον έγένετο ή έκθεσις τοΰ
άποφατισμού, δμολογούμεν δτι εϊμεθα έτοι­
μοι νά άναγνωρίσωμεν τήν προσφοράν,
ώς καλώς έχουσαν, τού χαλκεντέρου σ., εάν
δέν διακατείχετο ΰπό πνεύματος καχυπο­
ψίας, δπερ καθίσταται ψηλαφητόν είς κάθε
σελίδα. Πάλιν θά τό είπωμεν’ έάν δέν έ-
πρόκειτο νά έρευνηθή δ άποφατισμός α­
γίων Πατέρων οΰδεμίαν θά εϊχομεν άντίρ-
ρησιν. Έπεβάλλετο. Αλλά τό νά έπιχειρώ-
μεν νά ψαύσωμεν τήν έν Άγίφ Πνεύματι
ζωήν των μέ έκ τών προτέρων καχυποψίαν,
 nepi MIXN eeOXODKHN Μ6Λ.6ΤΗΝ
τούτο είναι ανοίκειον κα'ι έγγύς απιστίας.
Διό καί άντιτιθέμεθα σφόδρα. "Αλλωστε
διατί θεωρούμεν τήν διδασκαλίαν τών αγί­
ων Πατέρων ώς αυθεντικήν καί «πόσης
αντιλογίας τό πέρας» είναι ή έπίκλησις ενός
Πατερικοϋ χωρίου;
'Ωσαύτως ό σ. άσχάλλει διότι «άπεσιω-
πήσαμεν τήν αιτίαν, διά τήν δποίαν ήναγ-
κάσθη εις τάς δυσμάς τού βίου νά άναλάβη
τον άχαρι και κοπιώδη αγώνα...» διά τήν
περιφρούρησιν τής ’Ορθοδοξίας. Τήν πρό-
θεσιν τήν άναγνωρίζομεν. Διά τό δύνασθαι
μόνον διετυπώσαμεν έπιφυλάξεις, διότι ου­
δέποτε ούδαμοϋ άνεγνώσαμεν μελέτην του
σχέσιν έχουσαν μέ τήν Μυστικήν Θεολο­
γίαν τής ’Εκκλησίας. ’Αλλά καί τό γεγο­
νός, δτι έσκανδαλίσθη δ κ. Τρεμπέλας από
έν αποφατικόν κείμενον τού «ψευδοδιονυσί-
ου», έδικαίωσε τάς έπιφυλάξεις μας. Γρά­
φει' «"Οταν άντικρύσαμεν τήν άρνησιν καί
τής πατρότητος καί τής υίότητος κα’ι τών
κατηγορημάτων τού Θεού ώς φωτός κα’ι
ώς πνεύματος, — δηλ. είς τό Διονυσιακόν
κείμενον — ήλθεν είς τον νούν ημών ή υ­
πόνοια...». ’Εν τούτοις τό αποφατικόν αυτό
κείμενον τό έδιάβασαν πνευματοφόροι Πα­
τέρες καί τό εύρον εΰ έχον. Διατί ή διαφο­
ρά αυτή; Άλλ’ είπομεν' διαφορά πνευμα­
τικών έπιπέδων, διαφορά έμπειριών, δια­
φορά νού — «ημείς νούν Χριστού έχομεν»
— διαφορά «δφθαλμών», «ακοής», «γεύσε-
ως». ’Εάν δεχθώμεν δτι τήν «άνορθοδοξί-
αν», τούτ’ αυτό τήν «άθείαν» τού κειμένου
έσωσεν ή ψευδωνυμία του, πώς δ δντως μέ-
γας Μάξιμος θά πλειοδοτοΰσεν εις «αθεΐ­
αν», δχι απλώς άρνούμενος στοιχειώδη κα­
τηγορήματα τού Θεού, άλλ’ αυτόν τόν ίδιον
Θεόν; Διότι τού Μαξίμου καί δχι τίνος «ά-
φρονος» έστιν ή φωνή. «Οΰκ έστι θεός»!
Άλλ’ ας παρηγορηθή δ άξιος παντός
σεβασμού καί αγάπης καθηγητής, διότι δέν
είναι δ μόνος έν Θεολόγοις μή ψαύσας τά
αψαυστα ταύτα τοϊς άμυήτοις. Ετέρου συν­
αδέλφου του πρό 20ετίας σχεδόν, εις τόν
ίδιον «λίθον προσκόμματος» προσέκρουσαν
οι «ώραΐοι πόδες». "Οταν δμως τού διεδή-
λώθη, δτι τό κείμενον τούτο, ώς άνήκον εις
τήν αποφατικήν θεολογίαν, θά έπρεπε νά
είναι μία άπειρος αρνησις παντός γνωστού
όνόματος, ήσύχασεν. Έτερος πάλιν έπίσης
συνάδελφός του, δέν ήρνήθη μόνον τάς
13
άρεοπαγιτικάς αρνήσεις, αλλά δλόκληρον
τό Διονυσιακόν κόρπους, ώς καθαρώς «έλ-
ληνικόν», «νεοπλατωνικόν», «άθεον», διό
καί ή ’Εκκλησία, όρθώς ποιούσα, τό έξέ-
βαλλεν έκ τών ιερών περιβόλων της! Ώς
παρατηρεί δ καλός πρεσβύτης, ΰπήρξεν έ-
ποχή, καθ’ ήν ή θεολογία μας παρέμενεν
είς τόν χώρον τών «συνισταμένων», χωρίς
νά δύναται νά είσέλθη έν τοίς άδύτοις, είς
τά «αγία τών αγίων», οπού εΐσήρχοντο «ού-
χι άπαξ τού ένιαυτού», αλλά συνεχώς δσοι
«ήγίαζον καί ήγιάζοντο» διά τής παραδο­
σιακής δδοΰ, ήτις αρχίζει μέ τό συγκλονι­
στικόν «φώτισόν μου τό σκότος, φώτισόν
μου τό σκότος» τού άγιου Γρηγορίου τού
Παλαμά καί τελειώνει μέ τήν αύτομεμψί-
αν: «συνεγραψάμην περί ών άξιος ούκ ήν»!
Καί αυτά τά λέγει δ ίσοστάσιος τών μεγά­
λων Πατέρων άγιος Γρηγόριος δ Παλα-
μάς, τού δποίου ή διδασκαλία είναι πάμφω­
τος, γνησία, άγιοπνευματική, διότι είσήλ-
θεν είς τόν χώρον τής Θεολογίας διά τής
«θύρας» καί δχι «άλλαχόθεν», δπως οί πλεΐ-
στοι. Ένφ δταν μάς υποδείξουν καποια λά­
θη μας θεολογικά, πιθανά δέ καί άφευκτα,
αντί μέ ταπεινοφροσύνην νά τά άναγνωρί-
σωμεν καί νά τά διορθώσωμεν, έξεγειρόμε-
θα αμυνόμενοι καί έπιτιθέμενοι λαύρως, έ-
ναντίον τού άμφισβητούντος τό άλάθητόν
μας!
10. Δέν κατενόησε φαίνεται δ γέρων
θεολόγος τήν σημασίαν τής αποδοκιμασίας
τής μεθόδου πού έφήρμοσε, προκειμένου νά
διαπραγματευθή τήν Μυστικήν ζωήν καί
Θεολογίαν τής ’Ορθοδοξίας. Ή άποδοκι-
μασία μας έστηρίχθη είς τούς έξής σαφείς
λόγους. Ό σ., καλώς ή μή καλώς, ήθέλη-
σε νά άναδείξη τήν Μυστικήν ζωήν καί
θεολογίαν τής ’Εκκλησίας μας. Τόσον ή
ζωή δσον καί ή Θεολογία μας είς τήν
— άς τό εΐπωμεν καταχρηστικώς — μυ­
στικήν των έκφανσιν, είναι έντελώς διάφο­
ρα τόσον άπό τόν Ρωμαιοκαθολικισμόν δ­
σον καί τόν Π ροτεσταντισμόν. 'Ως ’Ορθό­
δοξοι δέν άποδεχόμεθα τούς «μυστικούς»
των, ούτε τήν «μυστικήν» θεολογίαν των.
Επομένως δ σ., έκ στοιχειώδους συνέπει­
ας, θά έπρεπε νά παραμείνη αύστηρώς μέ­
σα είς τό ’Ορθόδοξον κλίμα. Νά έπιλέξη
αύτούς πού θεωρεί Μυστικούς, τήν διδα­
σκαλίαν των, τόν τρόπον ζωής των, τάς
4 nepi ΜίλΝ eeoxoriKHN MexeTHN
ίμπειρίας των. Και πέραν τών προσωπικών
ίου κρίσεων, έάν θέλη νά δλοκληρώση τήν
Ίιαπραγμάτευσίν του κατά τρόπον έγκυ­
ρον, νά έπικαλεσθή γνώμας ’Ορθοδόξων
Πατέρων ή Θεολόγων μεμαρτυρημένης
ορθοδοξίας. Κι’ έτσι νά κλείση τό θέμα του
άδιαβλήτως κα'ι ή διατριβή νά δύναται νά
κυκλοφορήση εις τόν χώρον τής ’Εκκλη­
σίας ώς γνήσιον κείμενον όρθοδόξου θεο­
λόγου. Καί τδ πλήρωμα νά μάθη αύθεντι-
κώς ποιους θησαυρούς έχομεν και νά άγω-
νισθή νά τούς οίκειωθή.
Άντ'ι τούτου ό σ., έν άπορίφ έσωτερικής
κοινωνίας μέ τινας μυστικούς πού έπέλεξε,
μάς προσεκόμισε από τήν έσπερίαν τί;
Γνώμας Προτεσταντών καί Ρωμαιοκαθο­
λικών, έξενεχθείσας προφανώς βάσει τών
παρατηρήσεών των έπ'ι τών «μυστικών»
των. Και οΰτω πληροφορούμεθα, τί είναι
οΐ μυστικοί, πώς ζοΰν, ποΐαι ψυχικα'ι δυνά­
μεις και πώς λειτουργούν, ποΐαι αί έμπειρί-
αι των, ποιοι οΐ κίνδυνοι πού διατρέχουν,
από τούς δυτικούς. Καί ανύποπτος δ σ., δτι
έχει τελείως άπομακρυνθή από τόν ’Ορθό­
δοξον χώρον, έν τφ μέρει τούτω, δίδει κα'ι
τόν τελευταΐον λόγον εις τόν Fisher, διά
«νά έπιβάλη αύτός τέλος εις τάς περί Μυ­
στικής Θεολογίας και Μυστικισμοΰ γενικάς
ταύτας παρατηρήσεις μας...»! Και ύστερα,
ό συμπαθέστατος ύπέργηρως Θεολόγος,δια­
μαρτύρεται διά τάς κρίσεις μας, τάς δποίας
δ ίδιος μάς προσφέρει. ’Εν τώ μεταξύ οΐ
’Ορθόδοξοι σχηματίζουν άντίληψιν περί
Μυστικών καί Μυστικισμοΰ άπό τόν έρμη-
νευτήν τών απόψεων τού σ. Fisher. Ναι ή
δχι; Καί μέ τόν έξοπλισμόν λοιπόν αύτόν
φιλοδοξούμε νά άναδείξωμεν τήν έν Άγίω
Πνεύματι ζωήν καί διδασκαλίαν τών αγίων
«Φιλοκαλικών» Πατέρων; ’Ιδού διατί ήμ-
φεσβητήσαμεν τήν καταλληλότητα τού, κα­
τά τ’ άλλα, σπουδαίου άνδρδς διά τό ύπ’
δψει υπερφυές θεολογικόν άντικείμενον.
11. Ό σ. σχολιάζων παρατήρησίν μου,
περί τής έπιδράσεως τών αρεοπαγιτικών
είς ’Ανατολήν καί Δύσιν, προσπαλάίει μέ
σκιάς. ’Αποδίδων μοι σκοπιμότητα εις, δευ-
τέρας σημασίας καί ώς έκ περισσού, παρά-
θεσιν τού Φλωρόφσκυ, κάμνει τάς πλέον
άπιθάνους υποθέσεις. Διά νά γίνη αντιλη­
πτόν, δτι δέν υπήρξε πρόθεσις νοθείας
αρκεί νά αναφέρω τό εύκολον τού έλέγχου
τής «νοθείας». ’Αλλά πρός τί νά προβώ είς
μιαν τοιαύτην άνέντιμον κα'ι αντιεπιστημο­
νικήν ένέργειαν; Έπεσήμανα απλώς τήν
προτίμησιν τού σ. εις τήν κρίσιν τού Μά-
γεντορφ άπό τήν τοιαύτην τού Φλωρόφσκυ,
εις τήν δποίαν διέκρινα προκρούστειον πρό-
θεσιν. ’Αλλά κα'ι ποιαν σημασίαν θά είχεν
δ καθορισμός βαθμού έπιδράσεως τών ά-
ρεοπαγιτικών, δταν μού ήρκει ή άναγνώ-
ρισίς των ύπό τής ’Ορθοδόξου ’Εκκλησί­
ας; Διατελών δ σ. ύπό τό κράτος τής έντυ-
πώσεως, δτι ύφίσταται «έπίθεσιν», έπιτρέ-
πει είς έαυτόν διαφόρους άνυποστάτους ύ-
πονοίας. ’Αλλά πάλιν διαβεβαιώ τόν σεβά­
σμιον γέροντα, δτι καί αύτόν άγαπώμεν
κα'ι τό έργον του έκτιμώμεν και τήν έπιθυ-
μίαν έχομεν νά παραμείνη άδαπάνητον μέ­
χρι τέλους κεφάλαιον ώς διδασκάλου τής
Εκκλησίας, οΰτινος δμως ή Θεολογική εμ­
βέλεια, διά λόγους καθαρώς Ιστορικούς,
δέν διέσπασε θεωρητικώς τό φράγμα τών
«καθ’ ύπερβολήν». ’Αλλά δύναται νά είπη
ταπεινοφρόνως" «δ δέ έχω, τούτό σοι δίδω-
μι». Λοιπόν ας απαλλαγή δ πολιός Θεολό­
γος άπό τήν ύποψίαν, δτι δέν τόν άγαπώμεν
ώς γνήσιον έν Χριστώ άδελφόν. 'Απλώς έκ-
καιόμεθα ύπό τής έπιθυμίας νά τόν βοηθή-
σωμεν εις τήν έπανόρθωσιν κάποιων σφαλ­
μάτων εύπεριστάτων και πρό παντός νά
διαφυλάξωμεν άλύμαντον τήν έν 'Αγίφ
Πνεύματι διδασκαλίαν τής ’Εκκλησίας.
”Ας μή παραπονήται δέ δτι τόν άδικοΰμεν
έπ'ι ίχνηλασίφ τών Πατέρων, δταν δ τρό­
πος διαπραγματεύσεώς του περιέχει στοι­
χεία κριτικής κα'ι ένδοιασμών. Έάν δέν
συμβαίνη τούτο ζητώμεν νά μάς συγχωρή-
ση. Διότι, έπ'ι τέλους, δέν δυνάμεθα νά άρ-
νηθώμεν τά βρίθοντα έν τή μελέτη του θε­
τικά στοιχεία. Άλλ’ είς τά θέματα τής
Θεολογίας κα'ι τδ παραμικρόν αβλέπτημα
δύναται νά βλάψη καιρίως τό δλον.
12. Έν συνεχεία δ σ. ζητεί «νά καθα-
ρισθούν τά ζητήματα». Κα'ι αύτό σημαίνει,
δτι δ ψευδοδιονύσιος είναι άλλο, άλλο οΐ
Πατέρες καί δτι «δέν είναι ή μοναδική πη­
γή τού άποφατισμού δ ψευδοδιονύσιος».
"Οτι άπό καθαρώς έπιστημονικής πλευ­
ράς είναι αμφιβαλλόμενος δ «Ψευδοδιονύ-
σιος», τό εΐπομεν κατά κόρον. ’Από καθα­
ρώς δμως έκκλησιαστικής, είναι δ έξ Ά-
ρείου Πάγου άλιευθεΐς μαζύ μέ τήν Δά-
 nepi MixN eeoxoriKHN
μαριν υπό τοΰ Παύλου. Διό καί τοΰ έχει
πλέξει ή ’Εκκλησία υψηλότατους ύμνους,
ώς «διαβάντος τάς ουρανίους πύλας έν
πνεύματι». ’Επίσης δεν άρνούμεθα δτι δ
άγιος Διονύσιος δεν είναι ή μοναδική πη­
γή τοΰ άποφατισμοΰ. Άντιθέτως δεχόμεθα
τον έν τή Έκκλησίρ άποφατισμόν από αυ­
τής τής συστάσεώς της. Καί ό μέγας Διο­
νύσιος είναι απλώς «σαρξ έκ τής σαρκός
της καί πνεύμα έκ τοϋ πνεύματός της».
'Όσον αφόρα πάλιν, δτι «δέν είναι βάσι­
μος καί μεμαρτυρημένος ό αυθαίρετος ι­
σχυρισμός τοΰ όσιωτάτου, δτι τά ψευδεπί­
γραφα ταύτα συγγράμματα έχουν γίνει
αποδεκτά υπό δύο Οικουμενικών Συνό­
δων...», δέν έχομεν είμή νά παραπέμψωμεν
τόν σοφόν καθηγητήν εις τήν Ιην ΰποση-
μείωσιν τοϋ αγίου Νικοδήμου εις τήν έρμη-
νείαν τοΰ Β' Κανόνος τής Ζ' Οικουμενι­
κής Συνόδου, έν τώ «Πηδαλίω» του, διά νά
πεισθή δτι δ ισχυρισμός δέν είναι άβά-
σιμος.
13. Ώς πρός τόν χαρακτηρισμόν υπό
τοϋ σ. τών έν άγίφ Πνεύματι έμπειριών
τοΰ αγίου Συμεών τοΰ Νέου Θεολόγου, ώς
έξ Ιδιοσυγκρασίας συναισθηματισμών, παρ’
δτι λαμβάνομεν ΰπ’ δψει δσα είς άπάντη-
σιν γράφει, δέν πείθει απολύτως. Τό μέν
διότι φρονεί μετά τοΰ Fisher, δτι ή πηγή
τοΰ Μυστικισμοΰ είναι τό συναίσθημα, τό
δέ διότι νομίζει, δτι αΐ ένέργειαι τοΰ 'Α­
γίου Πνεύματος μή αϊρουσαι τά ίδια τών
φυσικών καταβολών, έπόμενον είναι νά μή
αίρουν καί τάς συναισθηματικός ένεργεί-
ας. Καί κατά συνέπειαν, έφ’ δσον δ άγιος
Συμεών ήτο έξ ιδιοσυγκρασίας συναισθη­
ματικός, αί συναισθηματικά! ένέργειαι πα-
ρέμειναν. Όπότε ή αμφιβολία μας άν, δ
καλός Θεολόγος, είσέδυσεν εις τήν δρολο-
γίαν τών μυστικών βιωμάτων τών 'Αγίων,
δέν διελύθη εΐσέτι.
Καί ναι μέν ή ένέργεια τοΰ 'Αγίου
Πνεύματος είς τάς ψυχάς,τών 'Αγίων
αφήνει αθικτον τήν έλευθερίαν καί έν τινι
μέτρο) τά φυσικά Ιδιώματα, δμως μεταποι­
εί τά φυσικά είς πνευματικά. ’Εντεύθεν τά
κατά φύσιν συναισθήματα μεταβάλλονται
εις πνευματικός κινήσεις τής ψυ­
χής. Καί ένώ εις τήν φυσικήν των κατά-
στασιν καί τά εύγενέστερα έξ αυτών δέν
είναι άπηλλαγμένα αμαρτωλού μώμου, μέ
μθχθτην 15
τόν άμεσον κίνδυνον νά διολισθήσουν είς
αμαρτίας καί νά μεταβληθοΰν είς ψεκτά
πάθη, αί αΰταί δυνάμεις τής ψυχής, έξ ών
έκπορεύονται τά συναισθήματα, καθαιρόμε-
ναι διά συμβολής καί τοΰ ανθρώπου καί
άγιαζόμεναι ϋπό τής χάριτος τοΰ Πανα­
γίου Πνεύματος, γίνονται άρεταί ταπεινώ-
σεως, κατανύξεως. πένθους, δακρύων, χα­
ράς, αγάπης, θείου έρωτος. 'Επομένως δέν
έχομεν πλέον συναισθήματα, άνήκοντα είς
τήν τάξιν τής φύσεως, αλλά πνευματικός
εμπειρίας.
Είς αυτήν τήν υπέρ φύσιν κατάστασιν
έζων δλοι οί άγιοι Πατέρες. ’Εάν δ Κύ­
ριος ήθέλησε νά μάθωμεν τά πνευματικά
«οργιά» τοΰ αγίου Συμεών, δέν έπεται δτι,
δ άγιος Γρηγόριος δ Παλαμάς, αίφνης,
δστις τίποτε δέν είπε γιά τόν έαυτόν του,
δέν έζη μέσα είς τό άκτιστον φώς είς τήν
κατάστασιν «νόων καί ψυχών ασπίλων». ’Ι­
δού διατί διετυπώσαμεν εύγενώς τήν άντί-
θεσίν μας είς τήν δρολογίαν τοΰ κ. Τρεμ-
πέλα, κατά τούτο δρθήν, δτι έχει έφαρμο-
γην έπί τών δυτικών μυστικιστών, αί νοση-
ραί συναισθηματικότητες τών δποίων ώδή-
γησαν τούς διαφόρους van Oosterzee καί
Fisher νά μορφώσουν τήν άντίληψιν δπου
έχουν περί Μυστικισμοΰ.
14. Ό κ. καθηγητής, άναφερόμενος είς
τήν έπισήμανσίν μας έπί τής άντορθοδό-
ξου διατυπώσεώς του, καθ’ ήν «καί δ Πα-
λαμας έν τινι μέτρω εις τήν αυτήν παρεσύρ-
θη σύγχυσιν — μέ τόν Βαρλαάμ — κατά
διεύθυνσιν αντίθετον», παραθέτει τρεις πα­
ραγράφους έκ τοΰ Συνοδικού Τόμου τοΰ έ­
τους 1351, έντελώς ασχέτους πρός τό θέ­
μα. Οΰτω δέ ούτε άνέλαβε, προκληθείς, νά
άποδείξη τήν αποψιν, αλλά ούτε καί νά κα-
τευνάση τόν σκανδαλισμόν τής ’Ορθοδόξου
συνειδήσεως. 'Επομένως δ ϋπέργηρως κα­
θηγητής αφήνει ανοικτόν τό θέμα καί έκ­
θετον έαυτόν είς δικαίας υποψίας. Είναι
αρκετόν νά ένθυμηθή κανείς δτι τό θεολο-
γικόν τούτο πρόβλημα συνετάραξεν έπί δε­
καπενταετίαν τήν έκκλησίαν τής Κωνσταν­
τινουπόλεως καί δτι αποτελεί βασικήν ειδο­
ποιόν διαφοράν μεταξύ ’Ορθοδόξου καί
Ρωμαιοκαθολικής Θεολογίας, διά νά άντι-
ληφθή τήν μεγίστην θεολογικήν καί πνευ­
ματικήν σημασίαν του.
'Ο κ. Τρεμπέλας λέγει είς τήν σελ. 37,
16 nepi MIAN Θ6ΟΑΟΓΙΚΗΝ MGXGTHN
B' τεύχος, δτι «δ Παλαμάς ναι μέν όρθώς
ΰπεστήριζε τό άκτιστον τών θείων ένεργει-
ών, ΰπήρξεν δμως υπερβολή τδ νά άποκλείη
έξ δλοκλήρου τον δρον κτιστόν από τοΰ α­
ποτελέσματος, τό όποιον αΐ άκτιστοι ένέρ-
γειαι δημιουργούν».
Εις τάς παρατηρήσεις μας είχα παραθέ­
σει ένα παλαμικόν χωρίον από μνήμης διά
τού όποιου άνετρέπετο ό ισχυρισμός τοΰ
γέροντος Θεολόγου. ’Ήδη καταχωρίζω έτέ-
ραν διατύπωσιν τού αγίου Γρηγορίου τού
Παλαμά" «οΰ δέ ή ένέργεια κτιστή, άκτι­
στος αυτός ούκ έ'στι. Διά τούτο οΰχ ή τού
Θεού ένέργεια, άπαγε, αλλά τό ένεργηθέν
καί άποτελεσθέν έστι τό'κτίσμα...» (Κεφά­
λαια φυσικά καί θεολογικά, ογ' Φιλοκα­
λία).
Πολύ φοβούμεθα μήπως δ σ. δεν αποδέ­
χεται πλήρως τήν διδασκαλίαν τού αγίου
Γρηγορίου, κυρωθεΐσαν Συνοδικός. Διότι
τόσον από συζητήσεις μας πρό Ιδετίας εις
"Αγιον "Ορος, δσον και από τινα γραπτά
του ώς καί από τήν πρόσφατον ώς ανωτέρω
διατύπωσιν, δέν συνάγεται πάντως δτι δεν
σφάλλει περί τό καίριον αυτό θεολογικόν
ζήτημα. Θά ηϋχόμεθα νά μή άληθεύαμεν
ή άληθεύοντες, νά έβλέπαμε τόν καλόν έρ-
γάτην τοΰ λόγου τού Θεού δμολογούντα τήν
καλήν δμολογίαν τής έν τφ μέρει τούτφ ά-
μωμήτου θεολογίας. Ή δδύνη μας θά είναι
άπαράκλητος έάν, άρπαγείς ΰπό τοΰ θανά­
του αφήσει δπίσω του υλικόν, δπερ είναι
δυνατόν νά κηλιδώση τό δνομά του. Έάν
δέν έχωμεν έπιτύχη μεγάλα πράγματα είς
τόν βίον μας καί δέν κατέστημεν «μεγαλέμ-
ποροι», τουλάχιστον ώς αχρείοι δούλοι νά
εύρεθώμεν καθαροί είς τήν παραδοθεϊσαν
πίστιν. Ή θεολογία τοΰ αγίου Γρηγορίου
τοΰ Παλαμά είναι κρίσιμος διά τήν ζωήν
τής ’Εκκλησίας καί τάς σχέσεις της προς
τήν Ρωμαιοκαθολικήν θεολογίαν, δσον και
τό Filioque. ’Απόδειξις, δτι ούδένα τών
'Αγίων μας έμίσησαν τόσον οί Λατίνοι, δ­
σον τόν θειον Παλαμάν, διότι έκονιορτο-
ποίησε τήν θεμελιώδη διά τό αριστοτελι­
κόν ή θωμιστικόν θεολογικόν σύστημα δι­
δασκαλίαν τοΰ Actus Purus.
15. Ό παπικός θεολόγος Μ. Jugie γρά­
φει, δτι ή θεολογία τού Παλαμά «είναι έξ
έπόψεως καθολικής μία πραγματική αΐρε-
σις» (Diet de Theol. Cath/τόμ. XI, 2, κολ.
1764). Και αλλαχού" «τοιούτος είναι δ Θε­
ός τοΰ Παλαμά... Κατά τήν θεολογίαν ταύ-
την ό Θεός δέν είναι τό άπείρως άπλοΰν
δν, τό καθαρά ένέργεια έν τώ
όποίω τά πάντα ταυτίζονται πραγματι­
κός...» (αυτόθι 1755). 'Ωσαύτως, άναφε-
ρόμενος είς τόν αιρετικόν Πρόχορον Κυ-
δώνην, τόν εχθρόν καί πολέμιον τού θείου
Παλαμά, δ Jugie γράφει: «Οΐ μαθηταί
τοΰ Παλαμα δέν ήδύναντο νά ακολουθή­
σουν αυτόν (τόν Κυδώνην) εις τά αμείλι­
κτα συμπεράσματά του. Ό ήλιος καί αΐ α­
κτίνες αυτού έξηφανίζοντο έμπροσθεν τής
απείρου υπερβατικότητας τής Κ α θ α ρ ά ς
Έ ν ε ρ γ ε ί α ς, καί αί θεότητες τού Π α-
λαμά διελύοντο έμπροσθεν αυτής (τής Κα-
θαράς Ένεργείας) ώσπερ ή χιών έμπρο­
σθεν τού ήλιου» (αυτόθι 1805). Διά νά
άντιληφθή δ αναγνώστης τάς περί ήλιου
καί ακτινών ειρωνείας τού παπικού θεολό­
γου, πρέπει νά γνωρίζη, δτι δ άγιος Γρη-
γόριος, είς τήν περί διακρίσεως ουσίας καί
ένεργείας διδασκαλίαν του, παρωμοίαζε τήν
ουσίαν τού Θεού μέ τόν ήλιον καί τήν ε­
νέργειαν μέ τάς ακτίνας του. Είναι φανε­
ρόν, δτι οί Λατίνοι απορρίπτουν καί πο­
λεμούν τήν ’Ορθόδοξον διδασκαλίαν περί
άκτιστων ένεργειών.
Ή διδασκαλία τοΰ Actus Purus είναι
καθαρώς φιλοσοφική καί άρνεϊται τήν
πραγματικήν κοινωνίαν τού Θεού μέ τά
λογικά πλάσματά Του, διό καί ένεργεΐ διά
«κτιστών χαρίτων», πράγμα δπερ κατεδι-
κάσθη ύπό τών Συνόδων τού 14ου αίώνος
καί δπως λέγει τό Συνοδικόν, «έντεΰθεν ήδη
κινδυνεύουσιν είς αθεΐαν παντελή περιπίπ-
τειν καί τήν έλληνικήν μυθολογίαν». Έν
τούτοις καί παλαιότερα, δ μή γνούς τό αι­
ρετικόν κλίμα τής έσπερίας συμπαθέστατος
κ, Τρεμπέλας, ύπερημύνετο αμέσως τοΰ
Actus Purus, ήδη δέ, είς μέν τήν Η.Θ.Ε.
είς τό αρθρον του «Θεός», αναφέρει δίς,
λατινιστί καί έλληνιστί, δτι δ Θεός είναι
Καθαρά Ενέργεια, είς δέ τήν άπάντησίν
του διά τοΰ Ό. Τύπου έμμέσως, δσον και
είς τό αρθρον του («Γρηγόριος Παλαμάς»,
Μάρτιος - ’Απρίλιος 1958) περί οΰ εΐχον
έκφράσει τάς ανησυχίας μου είς τόν ίδιον,
κατά τάς είς "Αθω συζητήσεις μας. Προ­
φανώς ή έν Θεφ διάκρισις φοβίζει τόν κα­
λόν Θεολόγον, δτι αίρει τήν απλότητα τής
 nepi MixN eeoxoriKHN MexeTHN
θείας ουσίας, μή άντιληφθέντα, δτι δ άγων
τοϋ θείου Παλαμά έγένετο διά νά διασωθή
έν καί μόνον: ή πραγματική άμε­
σος σχέσις τοΰ Θεού μέ τά λογικά όν­
τα, τά «βραχύ τι παρ’ αγγέλους ήλαττωμέ-
να» πλάσματά Του. Και ταϋτα έπί τοϋ πα­
ρόντος.
16. Είς τήν δ' άπάντησίν του, δ σεβ.
θεολόγος, άναφέρεται ε’ις τό θέμα τών Δυ­
τικών μυστικιστών. ’Αλλά περί τούτων ήδη
έγράψαμεν δσα ήσαν απαραίτητα. Τά δέ
παρατιθέμενα κείμενα τών αγίων Μακαρί­
ου καί Γρηγορίου Παλαμά εις οΰδέν βοη­
θούν διά τήν άποκατάστασιν τοϋ άγιου Συ­
μεών τοϋ Νέου Θεολόγου, ώς πρδς τήν
«συναισθηματικήν ιδιοσυγκρασίαν» του καί
τήν «αν μή αιρετικήν πάντως παράδοξον
διδασκαλίαν του». Πολύ φοβούμεθα μήπως
ή αμηχανία τοΰ κ. Τρεμπέλα τοΰ δημιουρ­
γεί άφευκτον σύγχυσιν, δοθείσης καί τής
μή πρδς τά κείμενα τής Μυστικής θεολο­
γίας έξοικειώσεώς του. "Άλλως πώς νά έ-
ξηγήσωμεν τήν συσσώρευσιν ασχέτων Πα-
τερικών χωρίων; Πότε άλλοτε δ σ. ήσχο-
λήθη μέ τοιαϋτα κείμενα;
Άλλα μέχρις έδώ δ σ. έτήρει προϋπο­
θέσεις τινάς πού έξησφάλιζον λίγο πολύ
τούς κανόνας τοΰ θεολογεϊν καί διαλέγε-
σθαι περί Θεοϋ καί ’Ορθοδοξίας. Ήδη
διαφαίνεται ή τάσις έγκαταλείψεως τοΰ α­
παθούς διαλόγου, διά νά μεταβληθή μετ’
όλίγον είς άπροσχημάτιστον έπίθεσιν κατά
τής προσωπικής ζωής τοΰ κατ’ αυτόν αν­
τιπάλου Μοναχού, τή άληθείφ δμως αδελ­
φού, κηδομένου τοΰ κύρους τοΰ γηράσαν-
τος έν τή διδασκαλίψ τοΰ Ευαγγελίου τής
είρήνης. Μέ αύθαιρέτους συλλογισμούς
είσέρχεται είς τόν προσωπικόν τρόπον
πνευματικής ζωής τοΰ Μοναχοΰ διά νά έκ-
φράση τάς ανησυχίας του, ώς πρός τά φρο­
νήματα του καί τήν έσωτερικήν του ζωήν.
Τί νά άπαντήσωμεν είς αυτά; Νά σιωπή-
σωμεν είς τούς δνειδισμούς καί είς τάς βα­
ρείας υποψίας τοΰ καλοΰ κ. Τρεμπέλα;
Χάριτι Χριστού μας είναι εΰκολον καί ω­
φέλιμον τή ψυχή. Άν δμως ανησυχήσουν
οί έν Χριστφ αδελφοί διά τόν ταπεινόν Μο­
ναχόν, πώς νά τούς θεραπεύσωμεν; Επο­
μένως, δπως οί άγιοι Πατέρες, προκαλού-
μενοι έ'καμναν απολογίας πίστεως, έτσι δη-
λώ έν φόβω θεού, δτι δέν έμακρύνθην είς
17
τό έλάχιστον τής διδασκαλίας τών άγιων
Πατέρων καί τής άγιωτάτης ’Εκκλησίας
μας. "Ο,τι δέ έπρατταν έν τή Ίερφ Με­
τάνοια μου έτέλει ϋπό τήν ευλογίαν τοΰ Γέ-
ροντος. Επομένως οΰδείς λόγος ανησυχί­
ας. Άν αυτή ή διαβεβαίωσίς μου κριθή
επαρκής πρός καθησύχασιν τών έν Χριστώ
αδελφών μου, παραιτούμαι έν ειρήνη δ-
λων τών έπί μέρους υπαινιγμών τοΰ σεβα­
στού γέροντος θεολόγου, δν καί λυποΰμαι
καί έκ καρδίας συγχωρώ διά τό ήττημα.
17. Καί ήδη έδέησε μετά τρεις σχεδόν
μήνας νά ίδωμεν τήν ε' συνέχειαν. Ό νο-
ήμων αναγνώστης ας συναγάγη τά συμπε-
ράσματά του έπί τής, αν μή τι άλλο, άή-
θους καί ίδιοτύπου άπαντήσεως είς συνε­
χείας επί τρεις ολοκλήρους μήνας δίκην μυ­
θιστορήματος. Αλλά τώρα τί νά απαντήσω
είς ένα δλοσέλιδον καί πλέον τοΰ κ. καθη-
γητοΰ, δπου πλέον μίγνυνται τά άμικτα καί
συμπλέκονται στοιχεία προσωπικά μετά τής
αποφατικής θεολογίας; Τί ζητεί νά απόδει­
ξη μέτήν παράθεσιν κειμένων Πατερικών;
"Οτι κατέχει τό θέμα τής Μυστικής θεο­
λογίας; Ματαιοπονεί καί εκθέτει έαυτόν είς
μείζονας ειρωνείας τών έπαϊόντων συνα­
δέλφων του. Πότε έγραψεν ό καλός γέρων
περί Μυστικής θεολογίας ώστε, έκβιάζων
καί αύτήν τήν μή πειθαρχούσαν είς όψι­
μους φιλοδοξίας γεροντικήν ηλικίαν, νά
θέλη νά μάς εϊπη τί; "Οτι γνωρίζει νά
άντιγράφη τάς θεολογικάς Εγκυκλοπαί­
δειας; Ποιος ποτέ κατηγόρησε τόν θεο­
λόγον έπί άγνοίφ; Άλλως έπιμένων νά συ-
σωρενη Πατερικά κείμενα, άτινα καί κα­
λώς δέν έννοεΐ, έστιν δτε, δεικνύει δτι έπι-
θυμεΐ νά απόδειξη ώς «μηδέν ύστερηκέναι
τών ύπερλίαν» θεολόγων. ’Αλλά δέν έπι-
τυγχάνει παρά τό αντίθετον. Απλή έπι-
σήμανσις έγένετο. Καί ήλπίζετο ή ταπει-
νόφρων σιωπή.
’Αλλά τί άπαντήσωμεν είς τόν κ. Τρεμ-
πέλαν, δταν, πρός δόξαν τοΰ είπόντος «η­
μείς αγγέλους κρινοΰμεν», απειλή μέ πολι­
τικά δικαστήρια; 'Τπό τάς συνθήκας αύ-
τάς διάλογος δέν δύναται νά γίνη. Διότι
μόλις χρειάζεται νά λεχθή, δτι μέ συνθή­
ματα πολεμικά από ανελέγκτους θυμικάς έ-
νεργείας, χωρίς τήν ειρήνην τής ψυχής,
δπου «ήσυχή τό Πνεύμα τό "Αγιον έπιδη-
μεϊ», άνευ φωτεινών λογισμών καί άνευ ά-
18 περί ΜΙΑΝ θεΟΚΟΓΙΚΗΝ Μ6Χ6ΤΗΝ
γάπης πρός την αλήθειαν, δσον καί άν μάς
στοιχίζη εις έγωϊσμόν, αίρονται αΐ δυνα­
τότητες σοβαρός θεολογικής συζητήσεως,
διότι δέν δμιλεϊ πλέον δ αγαθός άνθρωπος,
άλλα δ «παλαιός», δ «ψυχικός», δπου «έρις
καί ζήλος καί ακαταστασία». ’Εάν υπήρχε
φόβος Θεού, συναίσθησις ευθύνης, καί α­
γάπη αλήθειας, τότε θά ΰφίστατο καί έτοι-
μότης ψυχής, ώστε μέ μίαν δλιγορρήμονα
άπάντησιν νά άναγνωρισθοΰν τά λάθη.
’Ήδη δ αναγνώστης γνωρίζει, δτι επί τε-
θ εντός ζητήματος, τδ δποϊον έσκανδάλισε
τούς Μοναχούς, ήθελήσαμεν νά βοηθήσω-
μεν τον άξιοσέβαστον, άν μή τι άλλο, του­
λάχιστον ώς κήρυκα τού θείου λόγου επί
δλοκλήρους δεκαετηρίδας, δπως άναχω-
ρήση έκ τοΰ κόσμου τούτου άπηλλαγμένος
από θεολογικάς πλάνας. ’Αντί τούτου έξύ-
πνησεν δ άνθρωπος τοΰ κόσμου, δστις, προ-
κειμένου νά διασώση τήν παρ’ άνθρώποις
ΰπόληψιν, συμπαρασύρει τά πάντα μή όκ-
νών νά κηλιδώση τον Μοναχόν μέ ύβρεις,
μέ υπαινιγμούς, μέ άνυποστάτους υποθέ­
σεις. Καί διά νά καλύψη τά συγκεκριμένα
έρωτήματα, έγείρει τεχνητόν θόρυβον περί
άλλα καί άλλα, αντιγράφων άρθρα ’Εγκυ­
κλοπαιδειών καί Πατρολογίας, ώς έάν ή­
θελε νά απόδειξη, δτι γνωρίζει τήν Μυστι­
κήν θεολογίαν τής ’Εκκλησίας καί τιμφ
τούς Μυστικούς θεολόγους της. ’Αλλά δέν
πείθει.
Έπανειλημμένως έδηλώσαμεν, δτι δέν ά-
ξιοϋμεν περισσότερα από τόν σεμνόν έργά-
την τοΰ Ευαγγελίου. 'Επομένως δέν τόν κα-
τηγοροΰμεν διά τήν άγνοιαν βαθυτέρων
πραγμάτων τών δσων ήδυνήθη νά προσλά-
6η είς τόν Ιστορικόν καί πνευματικόν χώ­
ρον τής έποχής του. Τόν έκαλέσαμεν δπως
μή έξ άγνοιας θίγη τούς αγίους Πατέρας
καί την Μυστικήν θεολογίαν καί ούτω δί­
δει ε’ις τούς Λατίνους τροφήν καί δπλα καί
βλάπτει τούς πιστούς.
18. Έάν, κατά κοινήν δμολογίαν σπου­
δαίων θεολόγων, δέν δυνάμεθα σήμερον νά
θεολογώμεν Όρθοδόξως χωρίς νά εχωμεν
πρό όφθαλμών τόν άγιον Γρηγόριον τόν
Παλαμάν, άρκεϊ μόνον ή άγνοια τοΰ κ.
Τρεμπέλα έπί τών θεολογικών ζυμώσεων
τοΰ 14ου αίώνος, διά νά περιορισθή ούτος
είς τά οικεία δρια, πού καθώρισεν εις αύ-
τόν ή τελοΰσα έν άγνοίρ τών θεολογικών
μας θησαυρών έποχή του. Έάν δέ νομίζη
δτι τόν άδικοΰμεν, δέν έχει παρά νά ρίψη
ένα βλέμμα είς τόν πίνακα τής Δογματικής
του, τήν δποίαν άλλωστε, λόγφ ’Ορθοδο­
ξίας άσφαλώς, μετέφρασαν ο'ι γνωστοί Μο­
ναχοί τοΰ Chevetogne, ώς «Δογματικήν τής
’Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας», άπό
τήν δποίαν άπουσιάζει δ μέγας εχθρός
των "Αγιος Γρηγόριος δ Παλαμάς! Αύτά
είναι συγκλονιστικά σεβαστέ κ. καθηγητά.
Καί ώς έάν μή ήρκουν αύτά, έρχεσθε νά
έξισώσητε τάς πλάνας, εις τρόπον ώστε
νά μή έχη κανείς παράπονον. Σφάλλει δ
«άγιος» Θωμάς; Σφάλλει καί δ Π αλαμάς 1
Επομένως δ Θεός «συνέκλεισε πάντας είς
άπείθειαν-, ΐνα καί Λατίνους καί ’Ορθοδό­
ξους έλεήση» 1 Θέλετε άλλην μαρτυρίαν, δτι
ή Δογματική ύμών πάσχει Όρθοδόξως;
Μήπως άνεγνώσατε ένα «πανηγυρικόν» τεύ­
χος τοΰ Istina No 3 τοΰ 1974, δπερ είναι
«άφιερωμένον» είς τόν "Αγιον Γρηγόριον
τόν Παλαμάν; Διαβάσετέ το καί ίσως
πεισθήτε διά τίνα λόγον έξανέστησαν οί
Μοναχοί τοΰ 'Αγίου "Ορους, δταν άνέ-
γνωσαν τήν θαυμασίαν Μελέτην ύμών καί
διατί μέ τόσην άνεσιν είς τήν Δύσιν κυ­
κλοφορεί ή Δογματική σας.
Άλλ’ έάν δ υποφαινόμενος έγραψε κά­
πως έντονα έπί τής περιπτώσεως Παλαμά,
τοΰτο όφείλεται είς τήν άτυχίαν του, νά
γνωρίζη άπό τοΰ έτους 1957 αυτήν τήν 6α-
θεΐαν άγνοιαν ύμών έπί τής θεολογίας τοΰ
αγίου Γρηγορίου, άποτέλεσμα τής δποίας
ήτο καί είναι δ συμβιβασμός τοΰ Actus
Purus μέ τήν διδασκαλίαν τής Εκκλησίας,
άφοΰ «άριστα δυνάμεθα νά δμιλώμεν Όρ­
θοδόξως περί κτιστών ένεργειών» καί άλ­
λα τινά, τά δποΐα δτέ μέν διασκεδάζουν δτέ
δέ λυπούν άναγινωσκόμενα είς ύμέτερα κεί­
μενα’ διά νά έπιβεβαιωθή, δτι διά -νά μή
«μολυνθή» δ θεολόγος άπό τόν Λατινισμόν,
δέν άρκεϊ νά μή μεταβή είς τήν έσπερίαν,
άλλά πρέπει καί νά μή δεχθή έπηρείας άπό
τήν «Σούμμα» καί έκ τοΰ «Κατά Ελλή­
νων» τοΰ «άγιου» Θωμά.
’Αλλά, ώς ήδη έγραψα, πάντα ταύτα ά-
πεσιώπησα καίτοι φορτικώς προτραπείς νά
δημοσιεύσω, έκ τοΰ λόγου τής άναγνωρί-
σεως τών δυσμενών συνθηκών έντός τών
όποιων, δ άξιος πολλής συμπάθειας καί
σπλάγχνων οίκτιρμού γέρων θεολόγος, διε-
 nepi ΜίλΝ eeoxoriKHN msasthn
μόρφωσεν θεολογικάς αντιλήψεις. Διά τού­
το υπήρξα πάντοτε έπιεικής εις τάς κρίσεις
μου, διά τόν θεολόγον άνδρα, περιοριζόμε-
νος νά έκτιμώ την «κατά δύναμιν» προσφο­
ράν του εις τήν ’Εκκλησίαν και συμμορφού-
μενος μέ τήν άπόφανσιν τού αγίου Γρηγο-
ρίου τού Θεολόγου: «πλήν καί Θεφ φίλον
τό κατά δύναμιν». ’Άλλωστε «δέν θά δώσω-
μεν λόγον διότι δέν έθεολογήσαμεν, αλλά
διότι δέν έπενθήσαμεν», κατά τόν άγιον
Ίωάννην τής Κλίμακος.
Ό σεβαστός θεολόγος δέν είναι διατεθει­
μένος νά δεχθή υποδείξεις παρά τό βαθύ
γήρας του, διό καί λησμονεί κάπως καί αυ­
τόν τόν χριστιανόν διά νά μή θιγή τό άλά-
θητόν του. Καί άναλογίζεται κανείς τί μέγα
πρόβλημα είναι δ άνθρωπος, δταν δέν «ά-
θλήση νομίμως». ’Ιδού δ καρπός τής μή
κατά τήν παράδοσιν τών αγίων Πατέρων
πνευματικής αγωγής. Καί δέν υπάρχει πε­
ρισσότερον άποκρουστικόν θέαμα ανθρώ­
που, συνταρασσομένου έκ τών παθών καί
διδάσκοντος περί Θεού! Πώς άλλωστε θά
έλεγε δ προφήτης, δτι «οϋχ ώραϊος αίνος
έν στόματι αμαρτωλού»; ”Η δ Ιεροψάλτης
Δαβίδ, «τώ δέ άμαρτωλώ εΐπεν δ Θεός' δια-
τί σΰ έκδιηγεϊ τά δικαιώματά μου...;».
19. Κλείων τήν συνοπτικήν αυτήν άπάν-
τησίν μου εις τήν άνευ λόγου απεραντολο­
γίαν τού συμπαθεστάτου κ. Τρεμπέλα
—«δοκούντος δτι έν τή πολυλογίρ του...»—
συγχωρώ άπό καρδίας τόν πολύ άσθενοΰν-
τα αδελφόν δι’ δσα, παρά τήν καλήν του
θέλησιν, έξηρεύξατο μή αγαθά κατά τού
ταπεινού Μοναχού, μή ΰπολογίσαντος δρ-
θώς καί ίσως πταίσαντος κατά τήν έκφρα-
σιν, διό καί έξαιτεΐται δπως τού παράσχη
συγχώρησιν. ΟΙ θεοφώτιστοι άγιοι Πατέ­
ρες μετά τής άλλης έξ 'Αγίου Πνεύματος
σοφίας των διδάσκουν, δτι πρέπει νά άπο-
φεύγη κανείς τήν ένέργειαν οίουδήποτε κά-·
λού ή διακονίας, έάν δέν έχη την δύναμιν
νά μή βλάπτεται άπό τάς διαφόρους φά­
σεις πού διέρχεται τό ένεργούμενον κα­
λόν. Επομένως ας λείπουν καί αί καταφα­
τικοί καί αί αποφατικοί θεολογίαι, δταν έ-
ρεθίζωνται τά πάθη καί ή ψυχή άποκαλύ-
πτη «τό είδεχθές προσωπεΐον της», κατά
τόν θειον Π αλαμάν. Διατί άλλωστε οί άγιοι
Πατέρες δέν άνελάμβανον διακονίας υπέρ
τής ’Εκκλησίας, άν μή πρότερον έλάμβανον
19
«πληροφορίαν» έκ Θεού, δτι δέν θά έβλά-
πτωντο; Πόσοι καί πόσοι δέν έχουν ναυα­
γήσει άπό τάς έκ πρωτοβουλίας, δός δ’
είπεΐν άθεοφόβους, διακονίας εις τάς ποι­
κίλας λειτουργίας τής ’Εκκλησίας μας!
’Αλλά καί διατί έχουν πληθυνθή τά δεινά
εις τόν έκκλησιαστικόν χώρον; ’Ιδού διατί
έχομεν ώς κόρην οφθαλμού τούς αγίους
Πατέρας καί διατί άνησυχούμε οσάκις πα-
ρατηρεϊται τάσις τις ή μειώσεως τού κύ­
ρους ή παραθεωρήσεως τής ζωοπαρόχου
διδασκαλίας των.
'Ο Κύριος είπεν: «’Εγώ είμι ή θύρα...».
’Όντως, ή θύρα, ή μόνη θύρα, τήν όποιαν
δμως δακτυλοδεικτούν οί άγιοι Πατέρες
καί αυτοί υποδεικνύουν τό εύμήχανον εισό­
δου εις αύτήν. Αύτοί είναι οί Διδάσκαλοί
μας, πού μάς δδηγοΰν άπλανώς άπό γής
προς ουρανόν. “Αλλους ούκ οίδαμεν, ούτε
άναγνωρίζομεν έάν δέν τούς μαρτυρήση δ
Θεός καί δέν έχουν τούς «θείους χαρακτή­
ρας έν έαυτοίς». Διότι, «μηδείς οίέσθω κατ’
ένέργειαν τέκνον Θεού γεγονέναι, μήπω
τούς θείους χαρακτήρας έν έαυτώ κτη-
σάμενος».
'Ως προέκτασις δέ τής παρούσης άπαν-
τήσεως είναι ή έν συνεχείς δημοσιευομένη
είς τούς «’Αθωνικούς Διαλόγους» έκθεσις,
περί τής όποιας ώμίλησα. Καί, ώς είς τεκ-
μήριον τής ’Ορθοδοξίας μου, παραπέμπω
εις προγενέστερα γραπτά μου καί εις τό
πρόσφατον βιβλίον μου «Ή θεολογία τής
νοεράς προσευχής».
θ.μ.δ.
(Συνέχεια άπό τήν σελ. 7)
δ άνθρωπος μεταμορφοΰται καί μεταφέρεται ά­
πό τοΰ κακού τής άπιστίας είς τήν «λήθην τών
κακών» τής πίστεως, ένθα διατελεϊ έν «άπλό-
τητι διανοίας», είς δ,τι άφορή τήν περιοχήν
τών υπέρ έννοιαν άληθειών.
"Ο,τι δμως έχει σχέσιν μέ τήν ηθικήν, τήν
πνευματικότητα καί τήν θεολογίαν, τό πράγμα
διαφέρει. Δύναταί τις νά έρευνα, χωρίς νά τα­
ράσσεται «ό βυθός τής πίστεως», έάν μάλιστα
έχη σύμμαχον τήν έν αίσθήσει καρδίας γνώσιν
καί τήν σοφίαν.