KONU

15 Millî Mücadele
(1918-1923)
B irinci Dünya Savafl›’n›n sona ermesiyle birlikte Osmanl› Devleti’nde yeniden bir meflrutiyet
mücadelesi bafllad›. ‹ttihat ve Terakki’nin gücünü k›rmaya çal›flan Padiflah VI. Mehmet Vahdettin,
zay›f olan siyasal konumunu ‹tilaf Devletlerine karfl› teslimiyetçi bir siyaset güderek güçlendire-
bilece¤i inanc›ndayd›. Savafl› kazananlar›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu tasfiye planlar›na karfl›
ç›k›fl, böylece meflrutiyetçilerin tekelinde kald›. Do¤u Anadolu’da Mustafa Kemal Pafla’n›n
önderli¤inde ve aç›kça meflrutiyet iste¤iyle ortaya ç›kanlar, sonunda istediklerini elde ettilerse de,
‹stanbul’un iflgali ve son Osmanl› meclisinin çal›flamaz hale getirilmesiyle, Türkler aç›s›ndan
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun tasfiyesinin savafls›z gerçekleflemeyece¤i meydana ç›kt›. Böylece
bafllayan Anadolu Savafl›’n›n baflar›ya ulaflmas›, "Türkiye" ad›nda yeni bir ulus-devlet yaratt›.

n Sultan VI. Mehmet Vahdettin’in siyaseti neydi?

n Meflrutiyet istekleri neden ilk kez Do¤u Anadolu’da dile getirildi?
n Yeni bir "Türkiye Devleti" ne zaman ortaya ç›kt›?

KONUNUN PLANI
I. Milli Mücadele’nin bafllang›c›
II. Türkiye Büyük Millet Meclisi
1 “Türk Kurtulufl Savafl›”.
III. Anadolu Savafl›
Vittorio Pisani’nin suluboya tablosu,
IV. Osmanl› Devleti’nin sonu Atatürk Müzesi.
• Konunun özeti / Yöntem
• Dosya: ‹stiklâl Mahkemeleri

20 Ocak 1921 Teflkilât-› Esâsiye Kanunu

10 Ocak 1921 1. ‹nönü Savafl›
12 Ocak 1920 Gazi Mustafa Kemal Pafla
23 Temmuz- 4-11 8-21 Temmuz 1921
7 A¤ustos Eylül
Meclis-i Mebusan’›n
Kütahya-Eskiflehir savafllar›
2
aç›lmas› mareflal üniformas›yla.
21 Aral›k 1918 1919 1919 1 Nisan 1921 23 A¤ustos - 26 A¤ustos 1922
Meclis-i Mebusan’›n Erzurum Sivas 28 Ocak 1920 2. ‹nönü 13 Eylül 1921 Büyük 1 Kas›m 1922 Nazmi Ziya (1881-1937),
feshi Kongresi Kongresi Misak-› Milli Savafl› Sakarya savafllar› Taarruz Saltanat›n kald›r›lmas› ‹stanbul Resim ve Heykel Müzesi.

I. Türkiye Büyük Millet Meclisi (23 Nisan 1920-15 Nisan 1923); Baflkan: Mustafa Kemal Pafla
‹stanbul Ahmet Tevfik Pafla Damat Ferit Pafla Ali R›za Salih Damat Ferit Tevfik Pafla
‹zzet Pafla I-II-III I-II-III Pafla Pafla Pafla IV-V IV
hükümetleri:
14 Ekim 1918 11 Kas›m 1918 4 Mart 1919 2 Ekim 1919 8 Mart 1920 5 Nisan 1920 21 Ekim 1920

1918 1919 1920 1921 1922 1923

30 Ekim 1918 15 May›s 1919 16 Mart 1920 16 Mart 1921 20 Ekim 1921 11 Ekim 22 Kas›m 1922 - Haziran -
Mondros ‹zmir’in ‹stanbul’un Moskova Ankara 1922 24 Temmuz 1923 temmuz 1923
B›rak›flmas› iflgali iflgali Antlaflmas› Antlaflmas› Mudanya Lozan Konferans› Seçimler
B›rak›flmas›

284 285

I. Milli Mücadele’nin bafllang›c›
S Ö Z L Ü K
* Müsteflar
* Elviye-i selâse
1 Hele bir belli olsun...
... 4 Aral›k 1919’da Trakya’da terhis
olunarak ‹stanbul’a gelmifltim... [‹]lk
iflim Maarif Nezareti’ne baflvurarak
mütarekeden dört ay önce bana teklif
edilmifl olan Erzurum Erkek Ö¤retmen
Okulu müdürlü¤ünü istemek oldu. Bir
zamanlar bu vazifeyi bana verebilmek
için Harbiye Nezareti ile birçok yaz›fl-
malara giriflmifl ve bana bin bir iltifat-
ta bulunmufl olan bakanl›kla bu defa
baflvurdu¤um bakanl›k aras›nda hiçbir
münasebet kalmam›flt›. Bu nezaret
memlekette yap›lmas› gereken bir kül-
tür vazifesi bulundu¤unu unutmufl,
emrindeki unsurlardan hangisinin ‹tti-
hatç›, hangisinin muhalif oldu¤unu
tespitten baflka bir ifli kalmad›¤›n› sa-
n›yordu. Ben henüz politika mazisi ol-
mayan bir genç oldu¤um için ilk a¤›z-
da reddedilmedim. Daireler hakk›mda
bir karar vermeyerek beni Naz›ra gön-
derdiler. Ancak, o zaman naz›r san-
dalyas›nda oturan adama* göre, "Er-
zurum’un mukadderat›, yani hudutla-
r›m›z›n içinde kal›p kalmayaca¤› he-
nüz belli olmad›¤›ndan orada yeniden
bir erkek ö¤retmen okulu açmaya lü-
zum kalmam›fl"t›.
Cevat Dursuno¤lu, Millî Mücadele’de
Erzurum (Ankara, 1946).
(*) Filozof ve flair R›za Tevfik (Bölükbafl›).
286
A. Mondros B›rak›flmas› Belge 2
n ‹tilâf Devletlerinin Birinci Dünya Savafl› bafllar›nda yapt›klar› Osmanl› topraklar›n›
paylaflma planlar›, Rus Devrimi’nden hemen sonra Bolflevikler taraf›ndan bütün dün-
yaya aç›klanm›flt›. Bu yüzden ‹stanbul’daki resmî çevrelerde ciddî korkular oluflmufl-
tu. Gerçi ‹ngilizler bu geliflmeden sonra ‹stanbul’un Türklere b›rak›laca¤›na iliflkin aç›k-
lamalar yapm›fllard›; ayr›ca ABD Baflkan› Wilson’›n 12. ilkesinde (bkz. s. 283), Türklerin
ço¤unlukta olduklar› yerlerin Türklere b›rak›laca¤› da söylenmiflti; ama bunlar, Türk
ulusçular›n›n kendi vatanlar› olarak gördükleri baz› topraklar›n yitirilme olas›l›¤›n› tü-
müyle ortadan kald›rm›yordu. Bu durumda Osmanl› resmî çevrelerinde savafltan çabuk
çekilinirse, ‹tilâf Devletlerinin de Türklere hoflgörülü davranacaklar› yolunda bir e¤ilim
belirdi. Ancak iktidardaki Talât Pafla Kabinesi, müttefiklerinden ayr› bir b›rak›flma yap-
mama karar› ald›.
n 1918 eylülünün sonlar›nda Osmanl›lar›n durumu çok nazikleflti. ‹tilaf güçleri 17 Ey-
lül’de Bulgar cephesini yarm›fl, ay›n 29’unda imzalanan b›rak›flmayla da Bulgaristan sa-
vafltan çekilmiflti. Trakya ve ‹stanbul’un savunmas›z kalmas› anlam›na gelen bu du-
rumda b›rak›flma imzalanmas› gerekiyordu. Talât Pafla Kabinesi istifa etti ve hem padi-
flah›n hem de art›k iktidar› b›rakmas› gereken ‹ttihat ve Terakki’nin güven duydu¤u,
partilerüstü Ahmet ‹zzet Pafla Hükümeti 14 Ekim 1918’de kuruldu. Yeni hükümet, ‹s-
tanbul’da savafl esiri olarak bulunan ‹ngiliz generali Townshend arac›l›¤›yla Birleflik
Krall›k’›n Akdeniz filosu komutan› Amiral Calthorpe’la iliflkiye geçti. Limni Adas›n›n
Mondros liman›nda demirli ‹ngiliz savafl gemisi Agamemnon’daki b›rak›flma görüflme-
lerine, Osmanl› temsilcisi olarak Bahriye Naz›r› (Deniz Kuvvetleri Bakan›) Albay Hüse-
yin Rauf Bey, dan›flman olarak D›fliflleri Bakanl›¤› Müsteflar*› Reflat Hikmet ve Yarbay
Sadullah Beyler ile sekreter Ali Bey gönderildi.
n 30 Ekim’de imzalanan Mondros B›rak›flmas›, Osmanl›lar için a¤›r bir diplomatik
yenilgi oldu. Rauf Bey, büyük bir vatansever ve Balkan Savafl› kahraman› (bkz. s. 202-
203) olmakla birlikte, diplomatl›k deneyimi olan biri de¤ildi. ‹ngiliz denizcileriyle gö-
rüflmeye, ‹ngilizce bilen, baflar›l› bir deniz subay› oldu¤u için yollanm›flt›. Bir zay›f ya-
n› da, savafl›n sonlar›na do¤ru ortaya ç›kan ve kendilerine kolayl›k gösterildi¤i takdir-
de ‹ngilizlerin de Osmanl›lara hoflgörülü davranacaklar›na iliflkin kan›y› paylafl›yor
olmas›yd›. Böylece ‹ngilizler, aralar›nda baz› a¤›r koflullar›n da bulundu¤u bütün istek-
lerini, önemsiz birkaç de¤ifliklikle, kabul ettirebildiler.
B. ‹flgaller Belge 1 ve 3
n Mondros B›rak›flmas›’n›n Türkler aç›s›ndan hiçbir ifle yaramayaca¤› hemen birkaç
gün içinde belli oldu. ‹ngilizler önce savafl s›ras›nda ele geçiremedikleri Musul’u, sonra
da ‹skenderun’u iflgal ettiler. Ard›ndan, Osmanl›lar›n 93 Harbi’nde kaybedip Brest-Li-
tovsk Antlaflmas›’yla Rusya’dan geri ald›klar› topraklar› boflaltmalar›n› istediler. Edir-
ne ve çevresindeki demiryollar› da önce Frans›zlar (kas›m 1918), sonra Yunanl›lar (ocak
1919) taraf›ndan iflgal edildi. Ayr›ca birçok Anadolu kentine, b›rak›flma koflullar›n›n uy-
gulanmas›n› denetlemek üzere, irili ufakl› ‹ngiliz birlikleri geldi.
n Aral›k 1918’den itibaren, Baflkan Wilson’›n 12. ilkesinin Türkler konusunda uygulan-
mayaca¤› aç›kça ortaya ç›kt›. ‹skenderun ve çevresini ‹ngilizlerden devralan Frans›zlar,
Adana ve Mersin yörelerini de iflgale bafllad›lar. Bu arada ‹talyanlar da Antalya ve Konya
yörelerini iflgal ediyorlard›. ‹stanbul hükümetleri ise bu iflgallere karfl› sert tepki göstermi-
yordu. Yönetimdekilerin önemli bir bölümü savafl›n kaybedilmesinden sonra toprak kay-
bedilmesini do¤al karfl›l›yor, küçük bir bölümü ise toprak sorunlar›n›n bar›fl görüflmelerin-
de halledilebilece¤ini umuyordu. Savafl yorgunlu¤unu henüz üzerinden atamam›fl olan
halk da, ufak tefek karfl› koymalar d›fl›nda pek direnifl göstermiyordu. May›s 1919’da Yu-
nanistan’›n ‹zmir ve çevresine asker ç›karmas›, bu duruma kesin bir son verdi.
2 Mondros B›rak›flmas›, 30 Ekim 1918.
Befl. S›n›rlar›n denetlenmesi ve iç düzenin korunmas› için gerekli olan bir-
likler d›fl›nda Türk ordusunun derhal terhis edilmesi. (Birliklerin insan gü-
cü ve konuflu daha sonra Türk Hükümeti ile dan›fl›larak saptanacakt›r).
Alt›. Türk karasular›nda ya da Türkiye’nin iflgalindeki sularda bulunan
bütün savafl gemilerinin teslim edilmesi; Türk karasular›nda kolluk ya da
benzeri amaçlar için gerekli görülebilecek birtak›m küçük gemiler d›fl›n-
da, bu gemilerin belirtilecek Türk liman›nda ya da limanlar›nda gözalt›-
na al›nmas›.
Yedi. Müttefiklerin, kendi güvenliklerini tehdit edecek herhangi bir du-
rum ortaya ç›karsa, herhangi bir stratejik noktay› iflgal etme hakk› bu-
lunmas›.
On. Toros tünel sisteminin Müttefiklerce iflgali.
Onbir. Türk Birliklerinin Kuzey-bat› ‹ran’dan savafl öncesi s›n›rlar›n geri-
sine derhal çekilmeleri daha önce buyrulmufl bulunmaktad›r; bu buyruk
yerine getirilecektir. Kafkasya-Ötesi’nin bir bölümünün Türk Birliklerin-
3 ‹ngiliz politikas›, ‹stanbul Hükümeti ve genç komutanlar.
a) Y›ld›r›m Ordular› Grubu Komutanl›¤›’na
5 Kas›m 1918
B›rak›flma hükümlerine göre ‹ngilizlerin ‹skenderun’u iflgâle hak ve sela-
hiyetleri yoksa da, Halep civar›ndaki ordular›n› beslemek için ‹skende-
run’dan istifade etmek istemeleri de hakl› bir istek mahiyetindedir. B›ra-
k›flmada bir hayli maddeyi de¤ifltirerek vaktin darl›¤› nedeniyle bize yal-
n›z sözlü aç›klama ve güvence verebilen ‹ngiliz delegesinin bu centil-
menli¤ine karfl›l›k bir jest olmak ve Yunanistan’›n faaliyet sahas›na ç›ka-
r›lmamas›n› sa¤lamak ve elde etmek üzere ‹skenderun liman›ndan ‹ngi-
lizlerin erzak ve saire tafl›ma konusunda yararlanmas›na ve ‹skenderun -
Halep yolunu tamir edebilmelerine izin ve bu konuda ordunun vaziye-
tince de bir sak›nca görmüyorum. Bu limandan ve yoldan yararlanmala-
r›n› sa¤lamakla ‹skenderun liman ve flehrini kendilerine terk etmifl olmu-
yoruz. Liman ve flehir, yine bizde kalacak, askeri ve idari yönetimimiz ...
her fleyimiz yine yerli yerinde bulunacak. Onlar yaln›z limandan ve yol-
dan s›rf bir misafir s›fat›yla yararlanacaklard›r.
Sadrazam ve Genelkurmay Baflkan› ‹zzet
b) Genelkurmay Baflkanl›¤›’na
6 Kas›m 1918
...
‹ngilizlerin Halep civar›ndaki ordular›n› beslemek için ‹skenderun’dan ya-
rarlanmak istemeleri hakl› de¤ildir. Çünkü ‹ngilizlerin eline geçmifl bulu-
nan Halep Vilayeti’nde Halep flehri merkezinde milyonlarca erzak olduk-
tan baflka b›rak›flma antlaflmas›n›n 21inci maddesine göre gerçekten
Halep’teki ‹ngiliz ordusuna iâflece yard›m etmek gerekirse pek çok erza-
ka mâlik bulunan Kilis ve Antep yörelerinden özel tertibât ve önlemler-
le erzak sat›labilir. Zat-› samîlerini temin ederim ki amaç Halep’teki ‹ngi-
liz ordusunu iâfle etmek olmay›p ‹skenderun’u iflgal ve ‹skenderun – K›-
r›khan - Katma yoluyla hareket ederek Antakya - Deyr-i Cemâl - Ahte-
rîn hatt›nda bulunan Yedinci Ordu’nun çekilme yolunu kesmek ve bu
orduyu Alt›nc› Ordu’ya Musul’da yap›ld›¤› gibi teslimden kaç›namaya-
cak bir vaziyete sokmakt›r. [...]
den boflalt›lmas› daha önce buyrulmufl bulunmaktad›r; bu bölgenin ge-
ri kalan bölümünün boflalt›lmas›, oradaki durum Müttefiklerce incelen-
dikten sonra gerek görülürse yap›lacakt›r.
Oniki. Türk Hükümetinin haberleflmeleri d›fl›nda, bütün telsiz telgraf ve
kablo istasyonlar›n›n Müttefiklerce denetim alt›na al›nmas›.
Ondört. Ülkenin gereksinmeleri karfl›land›ktan sonra, Türk kaynaklar›ndan
kömür, akar yak›t ve deniz gereçleri sat›n alma kolayl›klar› verilmesi. [...]
Yirmi. Beflinci madde gere¤ince terhis edilecek Türk ordusu bölümü-
nün, tafl›tlar›n› da içermek üzere, araç ve gereçlerinin, silâhlar›n›n ve
cephanesinin kullan›l›fl biçimi konusunda verilebilecek buyruklar›n yeri-
ne getirilmesi.
Yirmidört. Alt› Ermeni ilinde kar›fl›kl›k ç›karsa, Müttefikler bu illerin her-
hangi bir bölümünü iflgal etme hakk›n› ellerinde tutarlar.
Seha L. Meray ve Osman Olcay (yay.),
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Çöküfl Belgeleri (Ankara, 1977).
Yunanistan’›n faaliyet sahas›na ç›kar›lmamas›n›n sa¤lanmas›yla ‹ngilizle-
rin ‹skenderun ve ‹skenderun - Halep yolu üzerinde birleflmelerindeki
mant›k iliflkisini anlayamad›¤›m gibi bu konuda hoflgörülü davranmay›
da tam tersine pek sak›ncal› görüyorum. [...]
‹ngilizlerin aldat›c› muamele, öneri ve hareketlerini ‹ngilizlerden ziyade
hakl› gösterecek ve buna karfl›l›k jest yapmay› gerektirecek emirleri ye-
rine getirmeye yarad›l›fl›m müsait olmad›¤›ndan ... yerime tayin buyura-
ca¤›n›z kiflinin süratle emir ve bildirilmesini özellikle istirham ederim.
Y›ld›r›m Ordular Grubu Komutan› Mustafa Kemal
c) Dokuzuncu Ordu Komutanl›¤›’na
25 Kas›m 1918
‹ngilizler, Elviye-i Selâse’nin de boflalt›lmas› hakk›ndaki isteklerinde dire-
tiyorlar. Ve taraf›m›zdan da bu iste¤i yerine getirmek mecburiyetinde
kal›nacakt›r. Bu yüzden, Dokuzuncu Ordu k›talar›n›n 93 Harbi’nden
sonra oluflan hudut gerisine al›nmas› gerekmektedir. Buna göre hangi
tümenlerin iafle ve ikamet bak›m›ndan en uygun olarak nerelere tafl›na-
bilece¤inin ve bu yeni konuflu almak üzere tafl›man›n nas›l gerçeklefltiri-
lece¤inin süratle bildirilmesi ....
Harbiye Naz›r› nam›na Cevat
d) Dokuzuncu Ordu Komutan› Yakup fievki (Subafl›) Pafla’n›n 26
Kas›m 1918 tarihli yan›t›ndan bölümler:
B›rak›flma koflullar›nda, Elviye-i Selâse’nin boflalt›lmas›, yerinde inceleme
yap›ld›ktan sonraya b›rak›lm›flt›. Bu henüz yap›lmam›flt›r. Önce bir heyet
gelip görmelidir... Osmanl› askeri buras›n› boflalt›rsa kim iflgal edecektir.
Ermenilerin ve Gürcülerin bir haklar› yoktur. Ruslar gelirse buna itiraz
olunamaz... Brest-Litovsk hududu d›fl›nda ve Elviye-i Selâse’de Müslü-
manlar, Ermeni ve Gürcü egemenli¤ine girmemeye ve savunmaya karar
vermifllerdir...
Devletin, en meflru haklar› elde edemiyecek bir hale düfltü¤ü görülüyor.
Ancak ‹ngilizlerin her dedi¤ini yapmak ve son derece afla¤›dan almak
yoluyla mülk ve milletin kurtar›labilece¤ini asla ümit etmiyorum...
287

S Ö Z L Ü K
* ‹rade-i seniyye
1 ca ‹tilâf ordusu Erzurum’a girecek ve Ermeniler de Türkleri kese kese
Sultan VI. Mehmet
Vahdettin (1861-1926).
Sultan Abdülmecit’in o¤ludur. 3 Tem-
muz 1918’de tahta ç›km›fl, 1 Kas›m
1922’ye kadar Osmanl› hanedan›n›n
36. ve son padiflah› olmufltur. Osmanl›
devlet dizgesinde saltanat›n gücünü
artt›rmak isteyen bir padiflaht›. Ancak,
tahta ç›kt›¤› dönemin buna elvermedi-
¤ini görebilecek kadar siyasetten anla-
yan bir hükümdar olamam›flt›r.
288
C. Sultan VI. Mehmet Vahdettin’in politikas› Belge 1, 2 ve 3
n Temmuz 1918’de Osmanl› taht›na geçen VI. Mehmet Vahdettin’in meflrutî yönetime
pek sempatisi yoktu. Mahmut fievket Pafla suikast›ndan sonra bir hanedan damad›n›
ölüm cezas›na çarpt›rm›fl olan ‹ttihatç›lardan ise nefret ediyordu. Veliaht olmadan ön-
ce de, enifltesi Damat Ferit Pafla ile Hürriyet ve ‹tilaf Partisi çevrelerinde görüldü¤ü ol-
mufltu. Dünya Savafl›’ndaki yenilginin ve savafl s›ras›nda ifllenen suçlar›n sorumlusu
olarak görülen ‹ttihatç›lar›n, bir de önderlerinin b›rak›flmadan sonra yurtd›fl›na kaçm›fl
olmalar› üzerine, halk›n gözünden iyice düfltüklerini san›yor, savafl suçlar› dolay›s›yla
da ‹tilaf Devletlerince cezaland›r›lacaklar›n› umuyordu. Tek korku kayna¤› olan ordu
konusunda yapt›¤› temaslardan da tatmin olmufl olsa gerektir ki, 21 Aral›k 1918’de
Meclis-i Mebusan’› feshetti.
n Meclis-i Mebusan, 1913 sonlar›nda seçilmiflti ve neredeyse tümüyle ‹ttihatç›lardan
olufluyordu. ‹ttihat ve Terakki ise, do¤ru veya yanl›fl, ülkeyi Dünya Savafl›’na sokmufl
olmakla suçlanmas›n›n yan›s›ra, 5 Kas›m 1918’den beri kendi kendini feshetmifl bir par-
tiydi. Bu nedenlerle, padiflah›n fesih karar› hem Anayasa’ya uygun, hem de meflru bir
karard›. Ne var ki Anayasa, fesihten itibaren dört ay içinde yeni seçimlerin yap›lma-
s›n› da flart kofluyordu (bkz. s. 209) 21 Aral›k’ta böyle bir duyuru yap›lmad›¤› gibi, 4
Ocak 1919’da yay›nlanan bir irade-i seniyye*, seçimlerin bar›fl yap›lana kadar ertelendi-
¤ini ilan etti. Bu da meflrutiyetin sonu veya mutlakiyete geri dönüfl demek oluyordu.
n Vahdettin’in bu yola baflvururken güvendi¤i iki kozu, ‹ttihatç› önderlerin yoklu¤unda
halk›n, ne yaparsa yaps›n, kendi peflinden gidece¤i varsay›m› ile Dünya Savafl›’ndan za-
ferle ç›km›fl olanlar›n herkese istedikleri biçimde bir bar›fl kabul ettirebilecek güçte olduk-
lar› varsay›m›yd›. Yani Vahdettin, ne ülkesini ve halk›n› tan›yordu, ne de dünyada olan
bitenlerden haberdard›. Savafl›n galipleri hem istediklerini büyük ölçüde elde etmifller,
hem de son güçlerini tüketmifllerdi. Türklerin üzerine büyük ordular gönderecek ne cid-
dî nedenleri vard›, ne de takatleri kalm›flt›. Türk seçkinlerinin büyük ço¤unlu¤u ise, on
y›ld›r al›flt›¤› temsilî rejimden vazgeçmeye niyetli olmad›¤› gibi, bir süredir benimsedi¤i
ulusçuluk ideolojisinin etkisiyle, toprak b›rakmay› kabul etmeye de hiç yatk›n de¤ildi.
D. Yerel direnifl hareketleri Belge 4 ve 5
n ‹lk direnifl örgütleri, hemen Mondros B›rak›flmas› metninin kamuoyuna aç›klanma-
s›yla birlikte kuruldu (kas›m-aral›k 1918). Bunlar, Erzurum, Urfa, ‹zmir ve Edirne gibi
Osmanl› vatan›ndan ayr›lma tehlikesi en büyük olan yörelerde ortaya ç›kt›lar. Ancak
bu örgütlerin etkinlikleri, her yörede ayn› güç ve kararl›l›kla yönetilemedi. Padiflaha
ba¤l› devlet memurlar›, özellikle de mart 1919 bafllar›ndan itibaren Damat Ferit Pafla
Hükümetleri, direnifli engellemeye çal›flt›lar ve yer yer baflar›l› oldular. Ayr›ca, direnifl-
çilerin gereksindi¤i düzenli ordu deste¤i yaln›zca Do¤u Anadolu’da vard›. Biraz I.
Dünya Savafl› sonlar›nda Osmanl› ordusunun konufllan›fl›, biraz da yönetsel hatalar ne-
deniyle, bat› bölgelerinin direniflçileri daha çok gerilla taktiklerine baflvuran gönüllüle-
re, efelere ve Kuvve-i Seyyare (Gezici güçler) ad› alt›nda çal›flan Çerkes Etem Bey’in at-
l›lar›na dayanmak zorunda kald›lar.
n Ulusçu tepkilerle padiflah›n ve Damat Ferit Pafla’n›n karfl›s›nda olanlar da rahat ça-
l›flam›yorlard›, çünkü ‹stanbul’un sözünü dinlemeyenler hemen "‹ttihatç›l›k"la, yani
ülkeyi savafla sokan, insanlar›n› uzak cephelerde ölüme sürükleyen ve iktisadi yaflam›-
n› felce u¤ratanlardan olmakla suçlan›yorlard›. Bu durum, Bat› Anadolu’da toplanan
ço¤u kongrede, ‹ttihat ve Terakki ile Hürriyet ve ‹tilâf yanl›lar› aras›nda tart›flmalara ve
hareketsizli¤e neden oluyordu. Ülkenin karfl›s›na dikilen tehlikelerin ancak meflrutî re-
jime dönülerek etkin bir biçimde önlenebilece¤ini aç›kça söyleyen Do¤u Anadolulula-
r›n önayak olduklar› Sivas Kongresi’ne bat› vilâyetlerinden hiç denecek kadar az dele-
ge gelmesinin nedeni de buydu. Nitekim Sivas’ta toplanabilenler, karfl›-propaganda
amac›yla, ‹ttihatç›l›k yapmayacaklar›na dair yemin etmifllerdir.
2 Çoban gerekiyor!
Ertesi günü Cuma (8 Kas›m 1918) idi... Namazdan sonra Baflmabe-
yinci Lütfi Simavi Bey vas›tas›yla beni yan›na davet eden Sultan Vah-
dettin camiye bitiflik mahfelde kabul etti.
...
[S]özü dünkü müttefiklerimiz Bulgaristan ve Avusturya-Macaristan’a
geçirerek oralarda mütareke yap›ld›ktan sonra ç›kan ihtilallerden ve
ayr›l›fl hareketlerinden hükümdarlar›n da müteessir olduklar›na iflaret
ettim ve [Damat] Ferit Pafla’n›n bizzat sorumlulu¤unu kavramas›, "Ta-
raf-› fiahanelerinden de bu konunun kendisine hat›rlat›lmas› zaman›-
n›n gelmifl oldu¤unu" ekledim.
Sözlerim uzun sürmüfltü. Bitirdi¤im vakit farkettim ki, Vahdettin
umulabilece¤inden fazla heyecanl› idi. Parmaklar› aras›ndaki sigaras›-
n› a¤›zl›¤›ndan düflürecek kadar elleri titriyordu. Lütfi Simavi Bey siga-
ray› yerden kald›rarak tablaya koydu.
Vahdettin, bir müddet sessizce, dalg›n dalg›n düflündükten sonra sö-
ze bafllayarak, "Ferit Pafla’y› k›zkardeflimin iyi bir efli olarak severim.
Fikirlerine taraftar de¤ilim. Özellikle siyasal düflüncelerinin aleyhinde-
yim. Bu yüzden aram›zda fliddetli ayr›l›k vard›r. Bunu Lütfi Simavi Bey
de bilir" dedi ve o ana kadar korudu¤u sükûnetini bozup aya¤a kal-
karak, görüflmenin bitti¤ini anlatmak istedi. Ve tam ayr›laca¤›m›z s›-
rada so¤ukkanl›l›¤›n› daha da kaybederek, mutlaka söylemek istedi¤i
bir fleyi dilinde döndürdü¤ünü belirten bir h›rç›nl›kla, gözlerimin içine
dik dik bakarak, "Beyefendi, dedi, ortada bir millet var; koyun sürü-
sü! ‹daresi için bir çoban lâz›m. O da benim!"
Maksad› buymufl; anlafl›ld›. Donmufl kalm›flt›m. Hiç sesimi ç›karmad›m.
Zoraki bir hareketle sa¤ elimi kald›rarak bir selam verip yan›ndan ç›kt›m.
Rauf Orbay, "Rauf Orbay’›n Hat›ralar›", Yak›n Tarihimiz, cilt II (1962).
4 Olas› bir tehlike ve bir tepki.
Erzurum’da eski tan›d›klardan yaln›z Doktor Fuat Sabit Bey vard›.
Hastahanede bafltabip bulunuyordu. Bir gün emireri sürekli oturdu-
¤um evden bizi erken ça¤›rd›. Gittim, kap›dan girerken doktor:
– Müjde. Mütareke oldu.
– Kesin mütareke var m›? dedim. Telgraf› gösterdi. Yirmi [dördüncü]
maddeye gelince:
– Eyvah! Do¤u illeri Ermenistan oluyor... dedim. Doktor:
– Öyle bir fley yok!
dedi. Maddeyi okuyorum: "Alt› Ermeni ilinde kar›fl›kl›k ç›karsa, Müt-
tefikler bu illerin herhangi bir bölümünü iflgal etme hakk›n› ellerinde
tutarlar." Bu madde flu demektir ki Ermeni çeteleri kar›fl›kl›k ç›kar›n-
ço¤unluk sa¤lamaya çal›flacakt›r. Bir Ermeni bulunmayan buralar› sa-
vunmamak namussuzluktur."
Doktor:
– Ben seninle beraberim, fakat askerim. Giriflimde bulunamam. Ne
lâz›msa siz yap›n›z,
dedi. Bir dernek kurulmas›na karar verdik. Derne¤in tüzü¤ünü ve bil-
dirisini haz›rlad›m.
Süleyman Necati Güneri, Hât›ra Defteri (‹stanbul, 1999).
3 Padiflah nab›z yokluyor (15 Kas›m 1918).
Cuma selâml›¤›na gittim. Namazdan sonra oradaki salona davet
eden Vahdettin’le, d›flar›da dinleyenler taraf›ndan çok uzun olarak
yorumlanm›fl bir görüflmede bulunduk. Gerçekten görüflme, zaman
itibariyle çok sürdü. Fakat fikir al›fl-verifli itibariyle pek k›sa olmufltu.
Ben, tahmin edebilece¤iniz zemin üzerinde onu ayd›nlatmak ve uyar-
mak için ön söz yaparken, o çok mahirane bir tarzda izahlar›m›n önü-
ne geçti. Dedi ki:
– Ordunun komutan ve subaylar›, eminim ki, seni çok severler; bana
güvence verir misin ki onlardan bana bir fenal›k gelmiyecektir.
Birden bire böyle bir sorunun amaç ve anlam›n› kavrayamad›m. Sor-
dum:
– Ordu taraf›ndan size karfl› bir davran›fla ait bilgi ve duyduklar›n›z m›
var efendim?
Gözlerini kapad›. Olumlu veya olumsuz cevap vermedi, ayn› soruyu
tekrar etti. Cevap verdim:
– Her ne kadar, ben ‹stanbul’a geleli birkaç gün oldu; burada olup bi-
tenleri yak›ndan bilmiyorum. Fakat ordunun bafl›ndakiler ve subayla-
r›n yüksek flahs›n›zla karfl› karfl›ya bulunmas› için bir neden olabilece-
¤ini sanm›yorum. Onun için temin ederim ki hiçbir fenal›k bekleme-
yiniz.
Çok belirsiz bir tarzda ilave etti:
– Yaln›z bugünden bahsetmiyorum. Bugünden ve yar›ndan.
Falih R›fk› Atay, K. Atatürk Anlat›yor, 2. bask› (‹stanbul, 1985).
5 ‹ttihatç›l›k suçlamalar›na karfl›...
Faz›l Pafla – Efendim; ulusal hareketin aleyhinde bulunanlar bizi ‹tti-
hatç›l›kla itham ediyorlar. Bu itham›n yurt içinde ve d›fl›nda pek fena
etkileri oldu¤unu hiçbirimiz inkâr edemeyiz. Bu gerçe¤i dikkate alan
haz›rl›k komisyonu, kongre üyelerinin herhangi bir particilik duygu-
suyla hareket etmeyeceklerini bir yemin ile pekifltirmek, bu yeminin
bir kopyas›n› da yay›nlamak gerekti¤ini göz önünde bulundurdu. Do-
lay›s›yla flu yemin tasla¤›n›n genel kurulca kabul edilmesini haz›rl›k
komisyonu ad›na öneriyorum:
Yemin tasla¤›
"Yüksek hilâfet ve saltanat katlar›na, ‹slâmiyet’e, devlete, ulusa ve
memlekete maddî ve manevî olarak hizmet etmekten baflka bir amaç
gütmeyerek, her türlü kiflisel ve siyasal h›rstan ve particilik emellerin-
den ar›nm›fl bir kararl›l›k ve inançla çal›flaca¤›ma ve ‹ttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin diriltilmesine çal›flmayaca¤›ma namusum ve tüm mu-
kaddesat›m ad›na vallah, billah."
Osman Nuri Bey – Bu yemin tasla¤›nda iki nokta dikkati çekiyor: ön-
ce kiflisel maksatlar için çal›flma ve ondan sonra da ‹ttihatç›l›k ve par-
ticilik meselesi... Hayat›n› tehlikeye koyarak buraya kadar gelenleri ki-
flisel ç›karc›l›kla suçlamak do¤ru olamaz. Yaln›z particilik kayd› pek
önemlidir. Zaten d›flar›da ‹ttihat ve Terakki’yi diriltmeye çal›flt›¤›m›za
iliflkin bir söylenti vard›r; dolay›s›yla bu suçlamaya karfl› flu and içme
tasla¤›n›n her halde kabul edilmesini rica ederim.
Ulu¤ ‹¤demir (haz.), Sivas Kongresi Tutanaklar› (Ankara, 1969).
289
A N A H T A
S Ö Z C Ü K
• HEYET-‹ TEMS‹L‹YE
"Temsilciler Kurulu"; Sivas
Kongresi’nde, Mustafa Kemal
Pafla baflkanl›¤›nda oluflturulan
15 kiflilik Heyet-i Temsiliye,
hem Anadolu ve Rumeli Müda-
faa-i Hukuk Cemiyeti’nin yöne-
tim kurulu, hem de ‹stanbul’un
sözünün geçmedi¤i Anado-
lu’da bir tür geçici hükümet
görevini üstlenmifltir.
1 Damat Mehmet Ferit Pafla
(1853-1923).
290
R E. Meflrutiyet mücadelesi Belge 4 ve 5
n Merkezi ‹stanbul’da olan Vilâyat-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin
(Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Koruma Derne¤i) Erzurum flubesi, Yunanl›lar›n ‹zmir’i, Er-
menilerin de Kars’› iflgali üzerine, 17 Haziran 1919’da bir il kongresi düzenledi. Osman-
l› yönetiminin bölgeden vazgeçmesi durumunda da direnifli sürdürece¤ine ve bunun
için, gerekirse, yerel bir hükümet bile kuraca¤›na iliflkin kararlar ald›. Daha sonra da,
Trabzon’daki direniflçilerle iliflki kurarak bütün Do¤u Anadolu illerini kapsayacak bir
kongre toplamaya karar verdi.
n May›s ay›nda Anadolu’ya resmî bir görevle gelen, ama ‹stanbul Hükümetini dinle-
meyerek çeflitli direnifl hareketlerini tek bir ulusal çat› alt›nda toplamak isteyen Mir-
liva (Tu¤general) Mustafa Kemal Pafla ise, Sivas’ta bütün ülkeyi temsil edecek bir
kongre toplamay› tasarl›yordu. Ancak, program›n›n özünü oluflturan Amasya Genel-
gesi (22 Haziran 1919), hem resmî kiflili¤i dolay›s›yla, hem de birçok yöneticinin hâlâ ‹s-
tanbul’a ba¤l› olmas› nedeniyle, halk aras›nda pek yank› bulamad›. Görevinden al›nan
Mustafa Kemal Pafla, ‹stanbul’a karfl› isyanc› durumuna düfltü¤ünden, askerlikten at›l-
ma tehlikesiyle de karfl› karfl›yayd›. Hem bu nedenlerle hem de toplumsal taban edine-
bilmek için, plan›n› erteleyip Erzurum’a yöneldi.
n 23 Temmuz 1919’da, yani II. Meflrutiyet’in y›ldönümünde aç›lan Erzurum Kongre-
si’ne baflkan seçilen Mustafa Kemal Pafla, Müdafaa-i Hukuk’un meflrutiyetçi üyeleriyle
birlikte siyasal bir direnifl hareketi bafllatt›lar. Vatan› savunma çabas›, kendilerine mefl-
ruluk sa¤l›yordu. Öte yandan, padiflaha karfl› de¤il, Damat Ferit Pafla Hükümetine kar-
fl› olduklar›n› söylüyorlard›. Ama amaçlar›, “ça¤dafl gayeleri yücelten” ulusun iradesi-
ni egemen k›lmak, yani Meclis-i Mebusan’›n hükümeti denetlemesini sa¤lamakt›.
Bu gerçekleflmedikçe de, Osmanl› hükümetlerinin uluslararas› alanda sözünün dinlen-
meyece¤ini vurguluyorlard› (Erzurum Kongresi kararlar›, madde 2, 7 ve 8).
F. Üçüncü Meflrutiyet Belge 1, 2, 3 ve 5
n Erzurum Kongresi’nde aç›kça dile getirilen meflrutiyet istekleri ‹stanbul çevrelerini
iyice korkuttu. Bunun üzerine Damat Ferit Pafla Hükümeti, Sivas’ta toplanmas› öngörü-
len ulusal kongreyi engelleyebilmek için elinden gelen herfleyi yapt›. Ancak, Anado-
lu’daki yönetsel ve askerî kadrolar›n neredeyse tamam›n›n art›k Mustafa Kemal Pa-
fla’n›n temsil etti¤i hareketin yan›na geçmifl olmas›, bu giriflimleri sonuçsuz b›rakt›.
n 4 Eylül 1919’da aç›lan Sivas Kongresi’nin, Mustafa Kemal Pafla’n›n arzu etti¤i ölçüde
bir temsil gücü yoktu. Kongreye ancak otuz befl delege kat›lm›flt›; kendisi de dahil, bun-
lar›n onu ise, Mustafa Kemal Pafla’n›n Erzurum’da kurdu¤u çekirdek kadronun üyeleriy-
di. Ancak bu olumsuzluk, delegeleri Erzurum’da al›nan kararlar› ulusal bir program biçi-
mine sokarak Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurmaktan al›koyma-
d›. Kongrenin sonunda da ayn› istekler, yani meflrutî rejime geri dönme arzusu yinelen-
di.
n Sivas Kongresi’nin padiflaha gönderdi¤i mesajlar›n Damat Ferit Pafla Hükümeti tara-
f›ndan engellenmesi, Sivas’ta toplanm›fl olan meflrutiyetçilerin eline yeni bir koz verdi.
‹stanbul Hükümeti, ulusla padiflah› aras›na girmekle suçland›. Böylece hem padiflaha
karfl› bir hareketin söz konusu olmad›¤› bir kez daha vurgulanm›fl oluyor, hem de Pa-
ris’teki bar›fl görüflmelerinden tam bir yenilgiyle dönmesi nedeniyle durumu iyice za-
y›flam›fl olan Damat Ferit Pafla’ya bir darbe daha vurulmufl oluyordu. Mustafa Kemal
Pafla, Anadolu ve ‹stanbul aras›nda iyice gerilen ba¤lar› kiflisel bir kararla tümden ko-
pard› ve bütün Anadolu’nun ‹stanbul’la olan iletiflimini kestirdi.
n Art›k Anadolu, ‹stanbul’dan tamamen ba¤›ms›z bir biçimde, Sivas Kongresi delege-
leri aras›ndan seçilen, Mustafa Kemal Pafla baflkanl›¤›ndaki Heyet-i Temsiliye’nin
(Temsil Kurulu) sözünü dinliyordu. Ümitsiz bir duruma düflen Damat Ferit Pafla, ey-
lül ay› sonunda sadrazaml›ktan istifa etti. Yerine 2 Ekim’de ifl bafl›na gelen Ali R›za Pa-
fla Hükümeti ise, 7 Ekim 1919’da Meclis-i Mebusan seçimlerinin yap›laca¤›na iliflkin ka-
rar› kamuoyuna resmen duyurdu.
2 Sivas Kongresi ve padiflah.
... Damat Ferit Pafla’n›n, millete karfl› cephe al-
makla kalmayarak, milletle Padiflah›n aras›n› aç-
mak ve ayn› zamanda Anadolu’da cereyan eden
olaylar› baflka türlü anlat›p Padiflah› aldatmakta
oldu¤unu belirtip (Padiflah Vahdettin’in Damat
Ferit Pafla Kabinesiyle ayn› fikirde ve ayn› maksat-
la birleflmifl oldu¤unu bilmemezlikten gelmek is-
tiyorduk ...) Padiflah›n Damat Ferit Pafla Kabinesi-
nin yapt›klar›n› ö¤rendi¤i takdirde bunlara derhal
lay›k olduklar› muameleyi uygulayaca¤›na güven-
di¤imizi ileri sürdük.
Rauf Orbay, “Rauf Orbay’›n Hat›ralar›”,
Yak›n Tarihimiz, cilt III (1962).
Müdafaa-i Hukukçular, neden
padiflah›n tutumunu bilmemezlikten
geliyorlar?
4 Gazi Mustafa Kemal’in özetiyle
Amasya Genelgesi.
[E]mir subay›m Cevat Abbas Bey’e 21/22 Haziran
3 Sivas Kongresi delegeleri (11 Eylül 1919). Ön s›ra, soldan sa¤a: Ömer Mümtaz Bey,
1919 gecesi Amasya’da dikte etti¤im genelgenin
Rauf (Orbay) Bey, fieyh Hac› Fevzi Efendi, Mustafa Kemal Pafla, Kad› Hasbi Efendi, Bekir Sami
ana noktalar› flöyleydi:
(Kunduh) Bey, Ahmet Rüstem (Bilinski) Bey, Hüsrev Sami (K›z›ldo¤an) Bey, Mazhar Müfit (Kansu) Bey.
1- Vatan›n bütünlü¤ü, ulusun ba¤›ms›zl›¤› tehli-
kededir.
2- ‹stanbul Hükümeti üstlendi¤i sorumlulu¤un 5 Kongrelerin istekleri.
gere¤ini yapamamaktad›r. Bu durum ulusumuzu
a) Erzurum Kongresi’nin 7 A¤ustos 1919 tarihli bildirisi:
yok olmufl gibi gösteriyor.
3- Ulusun ba¤›ms›zl›¤›n› yine ulusun direnifl ve ke- Milletlerin kendi mukadderat›n› bizzat tayin etti¤i bu tarihî devirde merkezî hükümetimi-
sin karar› kurtaracakt›r. zin de millî iradeye ba¤l› olmas› gerekir. Çünkü millî iradeye dayanmayan herhangi bir
4- Ulusun durumunu ve davran›fl›n› göz önünde hükümet heyetinin öznel ve kiflisel kararlar› milletçe uyulabilir olmad›ktan baflka d›flar›da
da itibar görmedi¤i ve göremeyece¤i flimdiye kadar olmufl bitmifl ifller ve elde edilen so-
tutmak ve dünyaya duyurmak için her türlü etki
nuçlar ile anlafl›lm›flt›r. Dolay›s›yla milletin içinde bulundu¤u iç s›k›nt›s› ve endifle halinden
ve denetimden uzak bir ulusal delege heyetinin
bulunmas› çok gereklidir. kurtulma çarelerine bizzat baflvurmas›na hacet kalmadan merkezî hükümetimizin millî
5- Anadolu’nun her yönden en güvenli yeri olan meclisi hemen ve zaman yitirmeksizin toplamas› ve bu suretle millet ve memleketin mu-
Sivas’ta ulusal bir kongrenin tez elden toplanma- kadderat› hakk›nda al›nacak tüm kararlar› millî meclisin denetimine sunmas› mecburîdir.
s› kararlaflt›r›lm›flt›r.
b) Sivas Kongresi’nden padiflaha çekilen telgraf (14 Eylül 1919):
6- Bunun için tüm illerin her sanca¤›nda halk›n
güvenini kazanm›fl üç delegenin olabildi¤ince ça- Damat Ferit Pafla kulunuz ... bir taraftan meflrûluk ve kanunîlik temellerine dayanmak is-
buk yetiflmek üzere hemen yola ç›kar›lmas› ge- terken, di¤er yandan Millî Meclis’in feshinden beri yedi, sekiz ay geçti¤i halde seçimleri
rekmektedir. bafllatma mecburiyetini de hâlâ hissetmiyor ve bu davran›fl biçimiyle birlikte millî kudre-
7- Her olas›l›¤a karfl› bunun ulusal bir s›r gibi gizli timizi de yabanc›lar gözünde hiç yokmufl gibi göstererek yabanc›lar›n emellerine ulaflma-
tutulmas› ve delegelerin lüzum görülen yerlerde lar›n› kolaylaflt›r›yor... Bu durumu göz önüne alan kullar›n›zdan oluflan heyetimiz vatan›
kimliklerini gizleyerek yolculuk etmesi gerekir. kurtaracak son bir çare olmak üzere hiçbir siyasî partiye mensup olmayacak ve millî ira-
8- Do¤u illeri ad›na 10 Temmuz’da Erzurum’da deyi tümüyle dile getirerek millete dayanacak bir bakanlar kurulunun iflbafl›na getirilme-
bir kongre toplanacakt›r. O tarihe kadar öbür ille- sini yalvararak niyaz eder ve böyle bir kabine oluflmad›¤› takdirde milletin gerekli giriflim
rin delegeleri de Sivas’a varabilirlerse Erzurum ve icraat›n› durdurmaya imkân olamayaca¤›n› arz eder.
kongresinin üyeleri de Sivas genel toplant›s›na
kat›lmak üzere yola ç›kar. 1. Birinci metne göre, Erzurum Kongresi’nin amaçlar›n›n “ulusal” olmad›¤›
söylenebilir mi?
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk,
Bedi Yaz›c› sadelefltirmesi (‹stanbul, 1995). 2. Metinlerde tehdit unsuru görüyor musunuz?
291

II. Türkiye Büyük Millet Meclisi
S Ö Z L Ü K
* Kapitülasyonlar (bkz. s. 204)
1 Heyet-i Temsiliye’ye art›k
gerek yok mu?
Heyet-i Temsiliye Yüksek Kat›na
Erzurum, 24.1.1920
Derne¤imizin gizli emel ve maksad›
yönetsel bütünlü¤ü korumak, Ulusal
Meclis’in acilen seçilmesi ve toplan-
mas›n›, ve toplanmas›na kadar da hü-
kümetin ülke ve ulusun haklar›na, ç›-
karlar›na ayk›r› siyasal sözleflmelere,
bar›fl antlaflmalar› yap›lmas› gibi taah-
hütlere giriflmemesini sa¤lamak olup,
[bu da Yüce Tanr›’n›n gücüyle] elde
edilmifltir. Bundan sonra devlet ve ulu-
sun gelece¤i hakk›nda ulusal emel ve
maksatlara uygun olarak ülke ve ulu-
sun ç›karlar›n›n savunulmas› yolunda
ortaya ç›kacak savafl›m ve görüflmele-
rin, al›nacak önlemlerin ve yap›lacak
giriflimlerin tek yerinin Ulusal Meclis
olmas›, kalbimdeki en kesin ve s›cak
arzudur. Buna göre, milletvekillerinin
hepsinin hemen ba¤›ms›z olarak gö-
rüflmelere çabucak bafllamak üzere
acilen toplanarak bu konuda zorlukla-
ra ve tehlikelere gö¤üs germek için
gereken özveriyi göstereceklerinden
eminim ve bunu bekliyorum. Dolay›-
s›yla, Ulusal Meclis toplanm›fl ve var
oldukça da Heyet-i Temsiliye’nin, an-
cak Meclis’in toplanmas›yla, giriflimde
bulunmas›n›n yersiz oldu¤u fikir ve
kanaatindeyim.
Kâz›m Karabekir
M. Cemil Özgül, Heyet-i Temsiliye’nin
Ankara’daki Çal›flmalar› (Ankara, 1989).
292
3 ‹stanbul’a gidilmeli mi?
2
B ‹ Y O
Mustafa Kemal Pafla (1881-1938).
G R A F ‹
16 Kas›m 1919
‹K‹NC‹ OTURUM
Gazi Mustafa Kemal Pafla, Selânik’te, büyük olas›l›kla 1881’in ocak Mazhar [Müfit Kansu] Bey – Ulusal Mec-
A. Amasya görüflmeleri Belge 2 ay›nda do¤du. Harp Akademisi’nden kurmay yüzbafl› olarak mezun lis’in ‹stanbul’da toplanmas›n›n mümkün
oldu. 1905-1907 y›llar›nda fiam’da, Beflinci Ordu’da görev ald›. Bu dö-
n Meflrutiyete dönüflle Anadolu’daki isyan baflar›ya ulaflm›flt›. Ancak, Osmanl› Hükü- olabilece¤ini düflünemiyorum... Üstelik ya-
nemde Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ne kat›ld›. Ancak bu örgüt daha
metiyle Heyet-i Temsiliye’nin gelece¤e iliflkin isteklerini görüflerek tam anlam›yla bir banc› devletlerin kuvvetleri taraf›ndan sa-
sonralar›, merkezi Selânik’te olan Osmanl› Hürriyet Cemiyeti’ne kat›l-
bar›fl yapmalar› da gerekliydi. Bunun için, Heyet-i Temsiliye ad›na Mustafa Kemal Pa- r›lm›flt›r. ‹stanbul’un ba¤›ms›zl›¤›na da, en
m›fl, bu örgüt de etkinliklerini Paris’te sürdüren Jön Türk grubuyla birleflti¤i 1907 y›l›nda
fla, Rauf Bey ve Bekir Sami (Kunduh) Bey, ‹stanbul Hükümetinin temsilcisi Salih Pafla basit ifllerine kadar müdahale olunmakta-
‹ttihat ve Terakki Cemiyeti (‹TC) ad›n› alm›flt›r. Ayn› y›l›n sonlar›na do¤ru Selânik’teki
ile Amasya’da 20 Ekim’de bulufltular. ‹stanbul Hükümetinin en önemli istekleri, ‹tilâf d›r. Bundan dolay› ‹stanbul’un ba¤›ms›zl›¤›
Üçüncü Ordu’ya intikal eden Mustafa Kemal de do¤al olarak bu sonuncu örgütün üyesi
Devletleriyle iyi geçinmek, bunun için de seçimlere ‹ttihat ve Terakki’nin ad›n› ka- yok edilmifltir. Kolluk güçlerimizin yabanc›-
oldu, ancak arka planda kald›.
r›flt›rmamakt›. Heyet-i Temsiliye ise, Müdafaa-i Hukuk adaylar›n›n seçime kat›labil- lar›n elinde bulunmas›, tramvaylara binme
mesini istiyor, Meclis-i Mebusan’›n da, iflgal alt›ndaki ‹stanbul güvenli olmad›¤› için, 1909 y›l›nda Meflrutiyet karfl›t› direnifli propaganda yoluyla k›rmak için gönderildi¤i Lib-
ya’ya 1911’de bir kez daha geldi ve ‹talyanlara karfl› Tobruk ve Derne’de savaflt›. Siyase- konular›na kadar yabanc›lar›n elindedir.
Anadolu’da toplanmas›n› gerekli görüyordu.
te at›lma iste¤i, aç›kça elefltirdi¤i ‹TC önderlerince engellendi. 1912 seçimlerinde aday Bildi¤iniz gibi, bizden ba¤›ms›zl›k ve varl›-
n Meclis-i Mebusan’›n ‹stanbul d›fl›nda toplanmas›n› Padiflah Vahdettin ve ‹stanbul aday›yken baflar›s›zl›¤a u¤rad› ve Sofya’ya askeri atafle tayin edildi (1913-1914). Çanak- ¤›m›z›n savunulmas› istenecektir. fiu halde
Hükümeti reddedince, Heyet-i Temsiliye’de uzun tart›flmalar yap›ld›. Mustafa Kemal kale Savafllar›n›n Gelibolu evresinde ‹tilâf ordular›n› iki kez baflar›s›zl›¤a u¤ratarak savafl ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmifl olan ‹stanbul’da aca-
Pafla baflta olmak üzere birçok Müdafaa-i Hukuk üyesi Meclis’in Anadolu’da toplanma- kahraman› oldu. Daha sonra gitti¤i Do¤u Cephesinde Bitlis ve Mufl’u geri ald›. Mondros ba Ulusal Meclis’in ba¤›ms›zl›k ve varl›¤›-
s› konusunda ›srarl›yd›. Karfl›lar›ndaki grubun iddialar› da gayet mant›kl›yd›. Bunlar, B›rak›flmas› imzaland›¤›nda, Yedinci Ordu’nun bafl›nda, Halep’in kuzeyinde tutulmaya m›z› savunma gücü olacak m›? Bask› alt›n-
baflkent d›fl›nda toplanan bir meclise Meclis-i Ayan üyelerinin gelmeyece¤ini ve bunun çal›fl›lan cephenin komutan›yd›. da bir Ulusal Meclis olamaz. Taflrada olur
bir yasama meclisi de¤il, kurucu meclis olaca¤›n› söylüyorlard›. Sonuçta, bunal›m ya-
1919’da Mustafa Kemal Pafla, hem sultana karfl› meflrutiyetçi isyan, hem de Osmanl› ülke- mu? fiu sak›ncalar nedeniyle taflrada olma-
ratmamak ve devrimcilikle suçlanmamak için Meclis-i Mebusan’›n ‹stanbul’da top-
sini parçalama planlar›na karfl› ulusçu direnifl olarak nitelenebilecek bir hareketin önderli- s› mümkün müdür? Gerçekten taflrada
lanmas› kabul edildi. Ancak, herhangi bir tehlikeye karfl› önlem olarak, Mustafa Kemal
¤ini üstlendi. Do¤u illeri eflraf›yla ordunun deste¤ini sa¤lad› ve Sultan VI. Mehmet Vah- oluflamaz. Bir tak›m kanun hükümlerine
Pafla’n›n, milletvekili seçilse bile, ‹stanbul’a gitmemesi kararlaflt›r›ld›.
dettin’i meflruti yönetime geri dönmeye zorlad›. Ancak, yeni seçilen Meclis-i Mebusan’›n, göre iki olas›l›k kal›yor: Kurucu Meclis, Mil-
Türk ve Kürt ço¤unlu¤un yaflad›¤› topraklar›n Osmanl› Devleti’nden ayr›lamayaca¤›na lî Kongre diyece¤iz. O halde yürütme gü-
B. Son Meclis-i Mebusan Belge 1 ve 3 iliflkin "Misak-› Milli"yi kabul etmesi üzerine, ‹tilâf Devletleri ‹stanbul’u iflgal ederek Mec- cü bizim kararlar›m›z› kabul etmeyecek. O
n Neredeyse bütün bölgelerde ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti altyap›s›n›n deste¤inden lis’i da¤›tt›lar. Mustafa Kemal Pafla’n›n buna verdi¤i karfl›l›k, Ankara’da ola¤anüstü bir
zaman devrim biçimine girecek, Kurucu
yararlanan Müdafaa-i Hukuk adaylar›, kas›m 1919’da yap›lan seçimlerde ço¤unlu¤u ulusal meclis toplanmas› için seçim ça¤r›s› oldu.
Meclis biçimine girecek. O halde kararlar›-
sa¤lad›lar. Ancak baz› bölgelerde Müdafa-i Hukukçular›n seçimlere müdahale ettikleri (Ayr›ca bkz. s. 309 ve 351)
n› al›r, ister istemez ne olacaksa olur...
gerekçesiyle, Hürriyet ve ‹tilâf Partisi seçimleri boykot etmiflti. [B]endeniz Kurucu Meclis taraftar›y›m.
n Son Osmanl› Meclis-i Mebusan› 12 Ocak 1920’de aç›ld›. Daha ilk günden padiflah›n Hakk› Behiç [Bayiç] Bey – Kurucu Meclis
Meclis’in aç›lmas›n› istemeye istemeye kabul etti¤i belli oldu: Sultan Vahdettin, hasta- bütün gücünü ulustan alacakt›r.
l›k bahanesiyle aç›l›fl konuflmas›n› yapmaya gelmedi. ‹stanbul’daki milletvekilleri de,
Rauf [Orbay] Bey – Ben flu noktay› anla-
içinde bulunduklar› nazik durumun da zorlamas›yla, bir dizi ödünler verdiler. Musta-
fa Kemal Pafla’n›n istedi¤i "Müdafaa-i Hukuk Grubu" ad›n› almaktansa, padiflahla hâlâ mak istiyorum. Ulusal Meclis’in Kurucu
bir anlaflma zemini sa¤lanabilece¤ini sand›klar›ndan, Sultan Vahdettin’in aç›l›fl nutkun- Meclis haline dönüflmesi için ulusun onay›
da kulland›¤› bir terimi, "Felâh-› Vatan" ad›n› benimsediler. Bu yöneliflte, Müdafaa-i flart m›d›r [de¤il midir]? Bu [Yasama Mecli-
Hukuk Cemiyeti’nin Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›yla amac›na ulaflt›¤›n›, dolay›s›yla ar- si], Kurucu Meclis haline dönüflemez.
t›k bir varolufl nedeninin kalmad›¤›n› sananlar›n da etkisi olmufltur. Baflkan [Mustafa Kemal] Pafla – [B]aflkenti-
mizin betimlenen tehlikeli koflullar› düflü-
C. Misak-› Millî Belge 4 nülünce, Ulusal Meclis’in hilafet merkezin-
de toplanmas› ve görevini yerine getirme-
n Meclis-i Mebusan, 28 Ocak 1920’de, "Ahd-› Millî" (Ulusal And) de denilen Misak-›
Millî’yi gizli bir oturumda kabul etti. Müdafaa-i Hukuk’un temel program›n› dile getiren sinin imkâns›z oldu¤u anlafl›l›yor... Dolay›-
bu metne göre, Araplar›n ço¤unluk olduklar› bölgeler haricinde kalan topraklar Os- s›yla, bu Ulusal Meclis’e bel ba¤lamamak
manl› vatan› say›l›yor ve bu topraklar üzerinde tam egemenlik isteniyor, yani Kapitü- lâz›m gelir. Gerçek ulusal amaçlara göre
lasyonlar* reddediliyordu. Misak-› Millî, 17 fiubat 1920’de ‹tilâf Devletlerine bildirildi. bir ulusal meclis olamayacakt›r... Bu mecli-
sin görevini yerine getirememe olas›l›¤› ve
n O günlerde ‹tilâf Devletleri, Osmanl› Devleti’yle yap›lacak bar›fl antlaflmas›n›n koflul-
getirememesi karfl›s›nda bizce al›nabilecek
lar›n› haz›rlamakla meflguldü. Öte yandan, Frans›z ordusu Suriye’den ilerleyerek bar›fl
antlaflmas›nda Fransa’ya verilmesi planlanan Antep, Marafl ve Urfa’y› iflgal etmek iste- önlemler kal›yor. Ulusal Meclis, zorunluluk
mifl ve fliddetli bir direniflle karfl›laflm›flt›. ‹tilâf Devletleri, hem Meclis-i Mebusan’›n tu- karfl›s›nda ‹stanbul’da toplanabilecektir.
tumu hem de Anadolu’daki direnifl nedeniyle arzu ettikleri bar›fl› kabul ettiremeyecek- Bu önlemler ve haz›rl›klara iliflkin flimdiden
lerini anlay›nca, kas›m 1919’dan beri iflgal etmifl olduklar› ‹stanbul’un ba¤›ms›z bir ne yapmaya mecburuz?
baflkent gibi ifllev görmesine son verme karar› ald›lar. ‹stanbul’daki birçok devlet da- Ulu¤ ‹¤demir (yay.),
iresi ve Meclis-i Mebusan, 16 Mart 1920’de iflgal edildi. Baflta Rauf Bey olmak üzere bir- Heyet-i Temsiliye Tutanaklar› (Ankara, 1975).
çok Müdafaa-i Hukukçu tevkif edilerek Malta’ya sürüldü. 4 ‹stanbul’un iflgali (16 Mart 1920). ‹ngiliz denizcileri, Galata Köprüsünde.
293

1 ‹kinci Grubun kurucusu,
Erzurum Mebusu Hüseyin Avni
(Ulafl) Bey (1887-1948).
294
D. Yeni bir devlet mi kuruluyor? Belge 2, 3, 4 ve 5
n Meclis-i Mebusan’›n bas›lmas›n› savafl ilân› olarak yorumlayan Mustafa Kemal Pafla,
bu olaydan üç gün sonra Heyet-i Temsiliye ad›na bir bildiri yay›nlayarak, Ankara’da
toplanacak ola¤anüstü bir meclis için seçim ça¤r›s› yapt›. Bu geliflme, hem baflkentin
d›fl›na ç›k›lmas›, hem de ça¤r›n›n devlet baflkan› taraf›ndan yap›lmamas› nedeniyle,
devrim olarak nitelenebilirdi. Ancak, bir yanda ola¤anüstü durum, bir yanda Meclis-i
Mebusan üyelerinin Ankara’daki yeni meclisin de üyesi olacaklar› duyurusu, baflka bir
yanda da bu yeni meclisin amaçlar›ndan birinin ‹stanbul’da tutsak olan sultan ve hali-
feyi kurtarmak oldu¤unun ilân edilmesi, yeni meclisin Meclis-i Mebusan’›n devam› gi-
bi görülmesini sa¤l›yordu. Nitekim yeni meclis aç›ld›ktan sonra ilk ç›kart›lan kanun da,
görüflülmesine ‹stanbul’da bafllanm›fl olan "A¤nam Resmi Kanunu", yani hayvanc›l›k-
tan al›nacak vergiye iliflkin kanundu.
n Bu belirsizlikle 23 Nisan 1920’de aç›lan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), ay-
r›ca Kanun-› Esasi’ye göre iflleyen bir meclis de de¤ildi. Hem yasama gücünü, hem de
yürütme gücünü üstlenen TBMM, 1920 eylülünden itibaren, asker kaçakl›¤›n› önlemek
amac›yla kurulan ‹stiklâl Mahkemeleri nedeniyle, yarg› gücünü de üstlendi. Meclis
diktatörlü¤ü anlam›na gelen bu durum, Nisab-› Müzakere (Toplant› Yeter Say›s›) Ka-
nunu’nun zafere kadar seçim olmayaca¤›n› söylemesiyle pekiflti (5 Eylül 1920).
n TBMM’nin varl›¤›n›n tek meflruluk kayna¤›, Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n çal›fla-
maz hale getirilmifl olmas›yd›. Bu zay›fl›k, TBMM’nin ç›kard›¤› ikinci kanun olan H›ya-
net-i Vataniye (Vatana ‹hanet) Kanunu’yla giderilmeye çal›fl›ld› ve TBMM’nin mefl-
ruiyetini sorgulaman›n ya da aleyhinde bulunman›n vatana ihanet suçu say›laca¤› ka-
bul edildi (29 Nisan 1920). TBMM, ancak 1921 bafl›nda, Teflkilât-› Esasiye Kanunu’yla
kendisini anayasal bir kurum haline sokabildi. 20 Ocak 1921’de ç›kar›lan bu kanun,
aç›kça yeni bir devlet biçimi getirmedi¤i gibi, meflruti monarfliyi de yads›m›yor, ancak,
ilk kez olmak üzere bir "Türkiye Devleti"nden söz ediyordu.
E. Ankara’n›n siyasal ortam› Belge 1, 5 ve 6
n TBMM, ülkeyi ve devleti kurtarmak için harekete geçmifl bireylerden olufluyordu.
Ancak bu bireyler, Türkiye’nin siyasal yap›s›, izlenecek ça¤dafllaflma ve modernleflme
siyasetleri ve daha birçok konuda farkl› görüflleri olan kiflilerdi. Bu da TBMM’nin çok
sesli bir topluluk olmas›n› sa¤l›yordu. Bu toplulukta, Mustafa Kemal Pafla gibi, padifla-
h›n meflrutiyet karfl›t› giriflimlerini f›rsat bilerek daha köklü bir devrime do¤ru yol al-
mak isteyenler oldu¤u gibi, 1909 Kanun-› Esasi de¤ifliklikleri sonras›nda oluflan reji-
mi yeterli bulan ve zafer kazan›ld›ktan sonra Ankara’da ortaya ç›km›fl olan ola¤anüs-
tü duruma son verilmesini isteyenler vard›. Bir baflka ay›r›m çizgisi de, ‹ttihat ve Terak-
ki Cemiyeti’nin eski kadrosuyla yeniden ifl bafl›na gelmesini isteyenlerle, bu kadro-
nun art›k tarihi rolünü oynam›fl oldu¤unu ve siyaset sahnesinden d›fllanmas› gerekti¤i-
ni savunanlar aras›ndayd›. Ayr›ca, 1917’den beri Rusya’da cereyan eden devrime sem-
pati besleyenler de az de¤ildi.
n 1921 ilkbahar›ndan itibaren TBMM, Teflkilât-› Esasiye Kanunu’nun yeni bir devletin
habercisi oldu¤u görüflü nedeniyle, aralar›nda çok kesin s›n›rlar olmayan üç gruba bö-
lündü. Mustafa Kemal Pafla’n›n 1921 may›s›nda kurdu¤u Müdafaa-i Hukuk Grubu,
yeni devlet görüflünü olumlu kabul edenlerden olufluyordu. Kesin olarak 1922 yaz›nda
olufltu¤u kabul edilen ve kendileri de Müdafaa-i Hukuk üyesi olduklar›ndan "‹kinci
Grup" diye adland›r›lan grup ise, yeni bir devlete do¤ru gidildi¤ini gören, ama buna
muhalif olanlardan olufluyordu. Bu iki gruba da kat›lmayan ve yeni bir devlete gidifl
konusunda karars›z ve kay›ts›z olan, küçük bir de tarafs›zlar grubu vard›.
n 1921 eylülünde Sakarya savafllar›nda elde edilen baflar›, ‹ttihat ve Terakki’yi canlan-
d›rmak isteyenlerin siyaset sahnesinden kesin olarak silinmelerine neden oldu. Birinci
ve ‹kinci Gruplar aras›ndaki siyasi mücadele ise, alttan alta sürmekle birlikte, duruma
egemen olan savafl dolay›s›yla aç›k bir çat›flmaya dönüflmedi. ‹ki grup aras›ndaki çekifl-
me, Anadolu Savafl›’ndan sonra fliddetli bir biçimde su yüzüne ç›kacakt›.
2 Yeni meclis için ça¤r›.
‹llere, Ba¤›ms›z Sancaklara ve Kolordu Komutanlar›na
[B]aflkentin dokunulmazl›¤›n›, ulusun ba¤›ms›zl›¤›n› ve devletin kurtar›lmas›-
n› sa¤layacak önlemleri düflünüp uygulamak üzere ola¤anüstü yetkesi olan
bir meclisin ulus taraf›ndan Ankara’da toplanmaya ça¤›r›lmas› ve da¤›lm›fl
olan milletvekillerinden Ankara’ya gelebileceklerin de bu meclise kat›lmalar›
zorunlu görülmüfltür. Dolay›s›yla, afla¤›da belirtilen koflullar uyar›nca seçim-
lerin yap›lmas›, vatanperverlik onurunuz ve anlay›fl›n›zdan beklenmektedir:
1- Ankara’da ulusa iliflkin iflleri görmek ve denetlemek üzere ola¤anüstü yet-
kesi olan bir meclis toplanacakt›r.
2- Bu meclise üye olarak seçilecek kifliler, milletvekilleri hakk›ndaki kanun
hükümlerine ba¤l›d›rlar.
6- Bu meclis üyeli¤ine her parti, topluluk ve dernek taraf›ndan aday gösteri-
lebilece¤i gibi, her bireyin de bu kutsal savafl›ma eylemli olarak kat›lmak için 3 Büyük Millet Meclisi’nin aç›l›fl› (23 Nisan 1920).
ba¤›ms›z olarak adayl›¤›n› istedi¤i yerden ilân etmeye hakk› vard›r.
Heyet-i Temsiliye nam›na
5 Büyük Millet Meclisi’nin yasal yap›s›.
Mustafa Kemal
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara, 1927) a. H›yanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920).
Madde 1- Yüksek Hilâfet ve Saltanat makamlar›n› ve Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nu yabanc›lar›n elinden kurtarmak ve sald›r›lar›
savuflturmak amac›na iliflkin olarak oluflan Büyük Millet Mecli-
si’nin meflrulu¤una isyan› içeren sözle veya eylemle veya yaz›yla
muhalefet eden veya kar›fl›kl›k ç›karan kifliler vatan haini say›l›r.
b. Nisab-› Müzakere Kanunu (5 Eylül 1920).
Madde 1- Büyük Millet Meclisi, Hilâfet ve Saltanat›n, vatan ve
milletin kurtulufl ve ba¤›ms›zl›¤›ndan ibaret olan amac›na ula-
fl›ncaya kadar afla¤›daki koflullar içerisinde sürekli toplan›r.
c. Teflkilât-› Esasiye Kanunu (20 Ocak 1921).
Madde 1- Egemenlik kay›ts›z ve koflulsuz olarak ulusundur.
Yönetim biçimi halk›n kaderini kendisinin edimli olarak yönet-
mesi ilkesine dayan›r.
Madde 2- Yürütme gücü ve yasama yetkisi ulusun tek ve ger-
çek temsilcisi olan Büyük Millet Meclisi’nde belirir ve toplan›r.
Madde 3- Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi taraf›ndan yö-
4 Ankara’da ilk Meclis binas›. netilir ve hükümeti "Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti"
ad›n› tafl›r.
6 "Biz bize benzeriz".
Ankara’daki rejimin ne tür bir rejim oldu¤u konusunda, bu arada cum- ye kadar olan maddeleri hükümetin ne oldu¤unu, kimin taraf›ndan yö-
huriyete gidilip gidilmedi¤i konusunda ortaya ç›kan endifleler karfl›s›nda, netildi¤ini, yöneten kurulun güç ve yetkilerini aç›klam›flt›r. Biçim ve yön-
Gazi Mustafa Kemal Pafla’n›n Meclis’te yapt›¤› konuflma, 1 Aral›k 1921. temini belirtmifltir... Efendiler! Biz ... bir bütün olarak, bir ulus olarak bi-
zi yoketmek isteyen emperyalizme karfl› ve bizi yutmak isteyen kapita-
... Sayg›de¤er arkadafllar›m›zdan baz›lar› ... "Bu hükümet demokrat bir
lizme karfl› ulus olarak savafl› uygun gören bir yolda yürüyen insanlar›z.
hükümet midir, sosyalist bir hükümet midir, yani flimdiye kadar okudu-
Dolay›s›yla, bu ve bunun gibi özendirme ve aç›klamalarla hükümetimi-
¤umuz kitaplarda ad› geçen hükümetlerden hangisidir" buyurdular!
zin dayand›¤› temelin, sosyal bilimlere dayanan bir temel oldu¤unu aç›k
Efendiler; bizim hükümetimiz demokratik bir hükümet de¤ildir. Ve ger-
bir biçimde görürüz. Fakat ne yapal›m ki demokrasiye benzemiyormufl,
çekten, bilimsel özelliklerine göre, kitaplarda bulunan hükümetlerin hiç-
sosyalizme benzemiyormufl, hiçbir fleye benzemiyormufl! Efendiler; biz
birine benzemeyen bir hükümettir. Fakat ulusal egemenli¤i, ulusal ira-
benzememekle ve benzetmemekle övünmeliyiz! Çünkü biz bize benzi-
deyi gerçeklefltiren tek hükümettir, bu özellikte bir hükümettir. Bilimsel,
yoruz, Efendiler!
toplumsal noktalardan bizim hükümetimizi anlatmak gerekirse "halk
hükümeti" deriz. Teflkilât-› Esasiye Kanunumuzun birinciden dördüncü- Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, cilt I (Ankara, 1981).
295
 III. Anadolu Savafl›
A. Düzenli ordunun kurulmas› Belge 2, 3, 4 ve 6

n Mondros B›rak›flmas› imzaland›ktan sonra Osmanl› ordusu büyük çapta da¤›lm›flt›.

Her ne kadar Anadolu’da birçok kolordu bulunuyorduysa da, bunlar›n büyük k›sm›
yaln›zca k⤛t üzerinde kolorduydular. Erzurum’da, Kâz›m Karabekir Pafla’n›n 15. Ko-
lordusu ile, Ankara’da Ali Fuat Pafla’n›n 20. Kolordusu d›fl›nda kalan birliklerin mev-
cutlar› çok düflük, yönetimleri de görece zay›ft›. Zaten bu iki komutan, düzenli ordunun
kurulmas› aflamas›nda Do¤u ve Bat› Cepheleri Baflkomutanl›klar›na geleceklerdi.
n Bat› Anadolu ise, Yunan iflgali sonras›nda iyice kar›flm›flt›. Askerî disiplini sa¤layabi-
lip ciddi bir örgütlenme yapabilenler, Ayval›k-Burhaniye yöresinde Yarbay Ali (Çetin-
kaya), Bal›kesir yöresinde Albay Kâz›m (Özalp) ve Bursa’da Albay Bekir Sami (Günsav)
Beyler’di. Burada ilk direnifli gösterenler, sivil milis güçleri, efeler ve çeteleriydi. Bafllan-
g›çta bu sivil güçler aras›nda sivrilen Çerkes Etem Bey, TBMM aç›ld›ktan sonra düzen-
li orduya geçifl çabalar›ndan rahats›z olmufl ve isyanc› durumuna düflmüfltür. 4 Mustafa Kemal Pafla ve Çerkes Etem Bey. Mustafa Kemal
n Düzenli orduya geçifl aflamas›nda en önemli etkenlerden biri, bolflevik Ruslar›n eylül Pafla’n›n sa¤›nda Kâz›m (Özalp) ve Albay Bekir Sami (Günsav) Beyler,
1920’den itibaren Anadolu’ya göndermeye bafllad›klar› silah, cephane ve para yard›m›- solunda Çerkes Etem, Binbafl› Hac› fiükrü ve Binbafl› Salih (Omurtak)
d›r. Bu yard›m, TBMM Hükümeti ve Bolflevik Hükümeti aras›nda 16 Mart 1921’de imza- Beyler, Eskiflehir istasyonunda, 6 Kas›m 1920.
lanan Moskova Antlaflmas› sonras›nda, ama özellikle Sakarya’da kazan›lan zaferden son-
ra daha da artt›. Sakarya’daki baflar›n›n ard›ndan Fransa’yla 20 Ekim 1921’de yap›lan An-
3 Türk Kurtulufl Savafl›’ndan,
kara Antlaflmas›’ndan sonra Frans›zlar da Türk ordusuna teçhizat yard›m›nda bulundu-
lar. 1919-1922. Sami Yetik, 1924. Askeri Müze, ‹stanbul.

B. Kurtulufl Belge 1, 5 ve 7

n ‹tilâf Devletleri, ‹stanbul’un iflgalinden sonra Osmanl› Devleti’ne Sevr Antlaflmas›’n›

bir oldubitti biçiminde kabul ettirmeye çal›flt›lar. Herhangi bir gücü olmayan Damat Fe-
rit Pafla Hükümeti, 10 A¤ustos 1920’de antlaflmay› imzalad›. TBMM ise, Anadolu’nun
parçalanmas› demek olan bu antlaflmay› tümüyle reddetti¤i gibi, imzalayanlar› da va-
tan haini ilân etti. Sevr Antlaflmas›’n› Ankara’ya da kabul ettirmek için bafllayan Yunan
ileri harekât›, 10 Ocak 1921’de ‹nönü’de durduruldu. Bu baflar›s›zl›k, ‹tilâf Devletlerini
1 Mareflal Gazi Mustafa Kemal Sevr Antlaflmas›’n› gözden geçirmeye ikna ettiyse de, TBMM Hükümeti’nin görüflme-
bir teftifl s›ras›nda. ler için önkoflul olarak koydu¤u iflgallerin kald›r›lmas› iste¤i, Londra görüflmelerinde
(flubat-mart 1921) reddedildi. Bunun üzerine bafllayan Yunan ileri harekât›, yine ‹nö-
nü’de durduruldu (1 Nisan 1921). Yaz›n bir kez daha Ankara üzerine yürüyen Yunan
2 Türkiye’nin hediye olarak ordusu, temmuz ay›nda Kütahya-Eskiflehir savafllar›nda baflar›l› oldu. Ancak, TBMM 6 Mustafa Kemal Pafla, sa¤›nda Rusya Büyükelçisi
ald›¤› silah ve cephane. taraf›ndan baflkomutan atanan Mustafa Kemal Pafla, a¤ustos-eylül aylar›nda 21 gün S. M. Aralov ve Askeri Atafle Znovaryev, solunda
süren Sakarya savafllar›nda Yunan ordusunu yenilgiye u¤ratt›.
Fransa’dan Azerbeycan Elçisi ‹brahim Abilof ile (9 Mart 1922).
Rusya’dan
* n Türk ordusunun da büyük kay›plar verdi¤i Sakarya savafllar›, bir dönüm noktas› ol-
Tüfek 37.802 10.089 du. Bu baflar›, TBMM Hükümetinin zor kullan›larak dize getirilemeyece¤ini ispat etti¤i
gibi, Yunan genel kurmay›n›n savunma önlemleri almas›na neden oldu. Art›k Anado-
Fiflek (Sand›k) 44.587 1.505
lu’da inisiyatif Türk taraf›na geçmiflti. Frans›zlar›n Güneydo¤u Anadolu’dan çekilmeleri
Makinal› tüfek ve Do¤u Anadolu’nun da Kars ve Gümrü (Aleksandropol) Antlaflmalar›’yla güvenli¤inin
324 -
(A¤›r ve hafif) sa¤lanmas›, Türk ordusunu Bat› Cephesinde daha güçlü bir konuma getirmiflti.
Top 66 - n Bir y›l kadar süren bir haz›rl›k evresinden sonra Türkler, 26 A¤ustos 1922’de karfl›
5 Gazi Mustafa Kemal Pafla
Top mermisi 200.573 - sald›r›ya geçtiler. Anadolu’daki Yunan ordusu bir hafta içinde hezimete u¤rat›ld›. Sal-
d›r›n›n bafllang›c›ndan ondört gün sonra, 9 Eylül sabah› Fahrettin (Altay) Pafla’n›n 5. Sü- Büyük Taarruz s›ras›nda Kocatepe’de.
Top kamas› 11 -
vari Kolordusu’na ba¤l› birlikler ‹zmir’e girdi. Ancak, Bo¤azlar bölgesinde durumun ne
Uçak - 10 olaca¤› ve Trakya’n›n hangi koflullarda Türklere geri verilece¤i gibi sorular, b›rak›flma
(*) Ankara Antlaflmas›’ndan sonra. görüflmelerinin gecikmesine neden oldu. 3 Ekim’de bafllayabilen görüflmeler, 11 Ekim
1922’de Mudanya B›rak›flmas›’yla sonuçland›. B›rak›flma koflullar›na göre TBMM’nin Mudanya B›rak›flmas› gere¤ince
Kaynak: Kâz›m Özalp, Millî Mücadele, 7
cilt I (Ankara, 1971). Trakya’y› teslim almakla görevlendirdi¤i Refet Pafla, 19 Ekim’de ‹stanbul’a geldi. An- TBMM’ni ‹stanbul’da temsil eden
cak, Osmanl› baflkentinin ‹tilâf Devletlerince boflalt›lmas›, bar›fl sonras›na b›rak›lm›flt›. Refet Pafla resimli hat›ra kartpostal›.

296 297

IV. Osmanl› Devleti’nin sonu
1 Saltanat›n da sultanla birlik-
te gitme tehlikesi.
Eski hakan Sultan Alt›nc› Mehmet’in
son zamanlar›nda [istifas›n›n] gerçek-
leflmesini fliddetle [beklemifltik]. Bu-
gün, hiçbir faydas› olmam›fl ama so-
nuçsuz kalm›fl olmas›na karfl›n s›rf bir
fleyi çok evvelden keflf ve tahmin et-
mifl olmaktan dolay› hoflnutluk veren
bir konu olmak üzere elemle hat›rla-
r›m ki, büyük Anadolu zaferinden tam
bir sene evvel ad› geçen hakana bafl-
yaverleri ve hâlâ hizmetkârlar› olan
Avni Pafla arac›l›¤›yla, "Hanedanlar›n›
kurtarmak için bir dakika kaybedecek
zamanlar› yoktur. Hemen saltanattan
ayr›ls›nlar", dedirtmifltim.
Lütfi Fikri, "Halife Hazretlerine
aç›k mektup", Tanin, 10 Kas›m 1923.
1. Lütfi Fikri Bey tavsiyesini ne
zaman yapm›fl?
2. Lütfi Fikri Bey bu kan›ya nas›l
varm›fl olabilir?
Siyasal gücün temeli.
2 tan formüller at›yorlard›. Saltanata geri dönüfl anlam›na gelen bu yaklafl›mlar, halifelik gi-
Kanun, gücünü ulusal ahlâka uygun-
lu¤undan almazsa itaat sa¤layamaz.
Siyasal de¤erin temeli de "flan"d›r.
Ulusu tehlikelerden kurtaran bir kah-
ramana "flanl›" unvan› verilir. Siyasal
bir güç, ancak flanl› bir kiflili¤in yahut
flanl› kifliliklerin çevresinde oluflabilir.
Kamuoyu, kamu yetkesinin ancak
flanl› ellerde oldu¤unu görürse uygun
bulur. fianl›l›k, yeni bir siyasal güce
bafllang›ç oldu¤u gibi, flans›zl›k da ge-
leneksel bir büyüklük ve yi¤itli¤e son
verebilir. Tarihsel bir heybeti olan bir
saray, vatan›n ba¤›ms›zl›k ve özgürlü-
¤ünü kendi ... ç›kar› için en hain düfl-
manlara satt›¤› anda parlak bir geç-
miflten kalan bütün flan izlerini derhal
kaybeder.
Ziya Gökalp, "Felsefeye do¤ru", Küçük
mecmua, say› 6, 10 Temmuz 1922.
298
A. Saltanat›n kald›r›lmas› Belge 1, 2, 3 ve 4
n ‹tilâf Devletleri, Ankara ile ‹stanbul aras›ndaki iktidar mücadelesinde taraf tutmufl
olmamak için, 22 Kas›m’da Lozan’da bafllayacak olan bar›fl görüflmelerine iki hüküme-
ti de davet ettiler. Sadrazam Tevfik Pafla’n›n TBMM’ne yollad›¤›, gönderilecek heyetin
birlikte belirlenmesine iliflkin telgraf›, Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan olumsuz yan›t-
land›. Kurtuluflu sa¤layan›n Ankara olmas› nedeniyle bar›fl görüflmelerine de bir tek
Ankara Hükümetinin kat›lmas› gerekti¤ini bildiren bu yan›t, iki hükümet aras›ndaki
haberleflmeyi sa¤layan Osmanl› Hilal-i Ahmer (K›z›lay) Cemiyeti Baflkan› Hamit Bey ta-
raf›ndan, iyi aç›klanamayan nedenlerle, Tevfik Pafla’ya ulaflt›r›lmad›. Tevfik Pafla’n›n is-
te¤ini yinelemesi üzerine harekete geçen TBMM, 1 Kas›m 1922’de saltanat› kald›rarak
Osmanl› Devleti’ne son verdi.
n Saltanat›n kald›r›lmas› üzerinden bir ay geçmiflti ki, Mustafa Kemal Pafla, "Halk F›r-
kas›" ad›nda bir siyasi parti kuraca¤›n› aç›klad›. ‹kinci Grup, bu geliflmenin köklü baz›
yenilikler yolunda ilk ad›m oldu¤u inanc›yla, muhalefetini fliddetlendirdi. Muhalefet et-
kinliklerinin bafl›n›, ocak ay›ndan itibaren Tan gazetesini ç›karmaya bafllayan Trabzon
Milletvekili Ali fiükrü Bey çekiyordu.
n 1923 y›l› bafllar›nda, Lozan’daki görüflmeler de ç›kmaza girmiflti. Birçok konuda iste-
di¤ini elde eden Türk heyeti, ulusal s›n›rlar ve Yunanistan’dan istenen savafl tazmina-
t› gibi baz› konularda ödün vermeye zorlan›yordu. Bar›fl›n sa¤lan›p, ordunun bir an ön-
ce terhis edilmesi ise, ülke ekonomisinin gereksinimleri nedeniyle, bu ödünleri zorunlu
k›l›yordu. Ancak söz konusu ödünler, ‹kinci Grup taraf›ndan Misak-› Millî’ye ihanet
olarak de¤erlendiriliyordu. Lozan’a iliflkin olarak, ayr›ca, Birinci Grup içinde de tam bir
fikir birli¤i yoktu.
B. Rejim sorununa kesin çözüm Belge 1, 4, 5 ve 6
n Teflkilât-› Esasiye Kanunu’na devlet baflkanl›¤›na iliflkin herhangi bir madde kon-
mam›fl olmas›, halifenin devlet baflkanl›¤›n› gündeme getirdi. Baz› milletvekilleri halife-
yi, "siyasal haklar› elinden al›nm›fl bir devlet baflkan›" gibi görüyorlar, ortaya, "Halife
Meclis’in, Meclis Halife’nindir" tarz›nda, anayasa hukuku bak›m›ndan belirsizlik yara-
bi ifllevsiz bir kuruma bel ba¤lad›klar› için tutuculuk olarak de¤erlendirilebilirse de, bü-
tün gücü elinde bulunduran bir meclis hükümeti karfl›s›nda tarafs›z bir devlet baflkanl›¤›
sa¤lama çabalar› olarak da görülebilir. Nitekim bu sorun Cumhuriyet ilân edildikten son-
ra da gündemden düflmeyecek, Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› ve Serbest F›rka’n›n
kuruldu¤u dönemlerde de cumhurbaflkan›n›n tarafs›zl›¤› istenecektir (bkz. Konu 16).
n TBMM’nin Lozan’da yap›lacak antlaflmay› onaylamama olas›l›¤› ve meflrutiyet
yanl›s› muhalefetin daha zay›f olaca¤› yeni bir meclis gereksinimi nedeniyle, Mustafa
Kemal Pafla TBMM’nin yeniden seçim yap›lmak üzere da¤›lmas›n› teklif etti. Zafer son-
ras›nda en üst düzeye ç›km›fl olan halk deste¤ini daha iyi kullanabilmek için de, 3 Ni-
san 1923 tarihinde Seçim Kanunu’nda bir de¤ifliklikle bütün erkeklerin seçmen olmas›-
n› sa¤lad›.
n TBMM da¤›lmadan önce al›nan en önemli yasal önlem ise, H›yanet-i Vataniye Kanu-
nu’nda 15 Nisan 1923’te yap›lan de¤ifliklik oldu. Kanunun yeni metnine göre, saltanat›n
kald›r›lmas› karar›n›n elefltirilmesi vatana ihanet suçu say›ld›. Böylece Türkiye Devle-
ti’nin meflrutiyetle yönetilme olas›l›¤› kesinlikle ortadan kalkm›fl oldu. Söz konusu önlem,
o günlerde muhalefet taraf›ndan "faflizm" olarak de¤erlendirildi.
n En önemli sözcülerinden Ali fiükrü Bey’in, Mustafa Kemal Pafla’n›n muhaf›z k›tas›
komutan› Topal Osman A¤a taraf›ndan pek iyi anlafl›lamayan nedenlerle öldürülmesi,
‹kinci Grubu bir hayli sarsm›flt›. Gerek H›yanet-i Vataniye Kanunu’ndaki de¤ifliklik, ge-
rekse halk›n Mustafa Kemal Pafla’ya olan sevgisi ise, gruba seçimlerde ne propaganda
yapma ne de seçilebilme flans› b›rak›yordu. Yeni Türkiye’nin siyasal yap›s›, Mustafa Ke-
mal Pafla’n›n istedi¤i do¤rultuda oluflacak gibi gözüküyordu.
3 Meflrutiyetten farkl› bir fley! 4 Kanun yapmakla gelenekler y›k›lamaz.
Türkiye Büyük Millet Meclisi bin dokuz yüz yirmi senesi nisan›n›n yir- Hükümetimiz bugün biçim olarak halk hükümetidir. Bu "biçim
mi üçüncü günü aç›ld›; hemen [yar›m y›l] kadar sonra, 20 Ocak olarak" teriminin yan›na bir de "ülke ayd›nlar›n›n arzu ve amac›na
1921’de «Teflkilât-› Esâsiye» Kanunu Meclis’ten ç›kt›. Türk ulusu için bakarak" cümlesini koyacak olursak, bugünkü durumumuzu kaba
yeni bir hayat›n temellerini kuran bu kanunu kaç kifli okudu? Meslek- taslak fakat gerçe¤e pek yak›n olarak betimlemifl oluruz.
dafllar›m, bu kanunun mahiyeti hakk›nda nas›l bir fikir edinmifllerdir? Bu betimlememin, afl›r› halk hükümeti kuramc›lar›n› gücendirmesi
Konufltu¤umuz arkadafllardan belki yüzde doksan› kanunu okuma- olas›d›r. Fakat ne yapal›m ki gerçek budur ve gerçe¤i söylemek de bir
m›fl, görmemifltir bile. Halbuki bir ulusa, bir devlete yeni bir yönetim görevdir.
biçimi vermek, onun tarihinde esasl› bir devrim yapmakt›r. Acaba bu
Evet herkes ülkede gerçek bir "halk hükümeti" kurulmas›n› can ve
devrim de «Vak’a-i Hayriye», «Tanzimat-› Hayriye», «Mithat Pafla
gönülden arzu ediyor ve ediyoruz; ama esefle yine teslim
Meflrutiyeti», «10 Temmuz ‹nk›lâb›» gibi ruhunu ulustan almayan,
mecburiyetindeyiz ki, ne kadar fliddetli ve içten olursa olsun bir
Avrupa örne¤ine uyan bir yol açacak biçimde bafllanm›fl bir devrim
"arzu" ile o arzunun gerçekleflmesi, eyleme dönüflmesi aras›nda
midir? ‹flte sorun bu kadar önemlidir. Bu bak›mdan bütün ulusun, bü-
afl›lmas› pek zor engeller vard›r. Bu engelleri ortadan kald›rmak, yolu
tün ayd›nlar›n, özellikle ulusal e¤itimin etkenleri olan ö¤retmenlerin
düzlemek ve sonunda arzu etti¤imiz fleye ulaflmak için çok emekler
bu kanunu okumufl, bu devrimin de¤erini ölçmüfl olmas› gerekir. Bu
harcamak gerekir. Baz›lar›n›n sand›¤› gibi yüzy›llardan beri devam
gereklilik hâlâ bütün fliddetiyle vard›r.
eden bir yönetim biçimini bir anda, bir iki kanun yaparak de¤ifltiriver-
«Teflkilât-› Esâsiye» Kanunu’nun birinci maddesi egemenli¤i kay›ts›z
mek pek ziyade arzu edilir bir fley olmakla birlikte, uygulamada,
ve koflulsuz ulusa, ikinci maddesi de yürütme gücünü, yasama yetki- eylemde, özet olarak gerçe¤in pek sert olan yüzü önünde
sini "ulusun gerçek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi"ne olanaks›zd›r.
veriyor.
Ali fiükrü, "Halk ve hükümet", Tan, say› 1, 19 Ocak 1923.
Bu iki madde bafll›bafl›na yeni bir âlem icat ediyor. Gerçekte "meflrû-
tiyet" denilen yönetim biçimi de "egemenlik ulusundur" diyordu; fa- Ali fiükrü Bey’le Ziya Gökalp’in (Belge 2) yaklafl›mlar›
kat bu egemenlik ne büyük kay›tlara, ne kar›fl›k koflullara ba¤l› idi. aras›nda ne fark var?
fiimdi art›k aç›k bir durum karfl›s›nday›z: "Ulus kaderine kendisi ve
edimli olarak sahip"tir...
Kâz›m Nâmi (Duru), "«Teflkilât-› Esâsiye» Kanunu",
Anadolu terbiye mecmuas›, say› 5, May›s 1922.
5 H›yanet-i Vataniye Kanunu’nun Birinci Maddesinin
De¤ifltirilmesi Hakk›nda Kanun (15 Nisan 1923).
Madde 1- H›yanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesi afla¤›daki
gibi de¤ifltirilmifltir:
Saltanat›n kald›r›lmas›na ve egemenlik ve hüküm sürme haklar›n›n
terk edilememek, bölünememek ve vazgeçilememek üzere Türkiye
halk›n›n gerçek temsilcisi olan Büyük Millet Meclisi’nin manevi kiflili-
¤inde sakl› bulundu¤una iliflkin 1 Kas›m 1922 tarihli karara karfl› veya
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin meflrulu¤una isyan› içeren sözle veya
yaz›yla veya eylemle kas›tl› muhalefet eden veya kar›fl›kl›k ç›karan ve-
ya yay›nda bulunan kifliler vatan haini say›l›r.
1. H›yanet-i Vataniye Kanunu’na ne eklenmifl?
(bkz. s. 295)
2. TBMM’nin niteli¤inde ne gibi bir de¤ifliklik var?
Muhaf›z K›tas› Komutan›
6
Topal Osman A¤a, Bat› Cephesi
Komutan› ‹smet Pafla ve TBMM
Baflkan› Mustafa Kemal Pafla ile.
299
 konunun özeti yöntem

SENTEZ Osmanl› Devleti’nin I. Dünya Savafl›’nda yenilmesini, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nden ve Mefl- Tarihsel metin
rutiyet’ten kurtulma yolunda kullanmaya çal›flan Sultan VI. Mehmet Vahdettin, yer yer iflgal
edilen ülkede ciddi bir siyasal bunal›m yaratt›. Anayasa taraftarlar›, olumsuz koflullara karfl›n
meflrutiyete dönüflü sa¤lad›larsa da, baflkentin iflgali Osmanl› yönetimini ifllemez hale getirdi. incelemesi (3)
23 Nisan 1920’de Ankara’da aç›lan TBMM, ola¤anüstü koflullarda, ola¤anüstü bir meclis ola-
rak tasarlanm›flt›. Bu durum, f›rsattan yararlanarak Ankara’da yeni bir devlet kurmak isteyen- 1 Mustafa Kemal Pafla’n›n 16 Mart METN‹N D‹KKATLE OKUNMASI
lerle, bar›fl›n sa¤lanmas›yla birlikte önceden var olan siyasal sisteme geri dönmek isteyenler 1920 tarihli bildirisi.
n Bir metin üzerinde çal›flmaya bafllamadan önce, kendinize
aras›nda bir çat›flma yaratt›. Zaferden sonra saltanat›n kald›r›lmas›, yeni bir devlet kurma yö- Baylar; ayn› gün [16 Mart 1920] ulusa flu bildiriyi yay›nlad›m: flu sorular› sormal›s›n›z: Metnin yazar› kim? Metin ne zaman
nünde gidiflin önemli bir göstergesi oldu. Ne var ki bu yönelifl, ancak 1923 bahar›nda yeni bir yaz›lm›fl? Metin kime sesleniyor? Metinde neden söz ediliyor?
Bildiri
milletvekili seçimi söz konusu oldu¤unda kesinlik kazanabildi.
Bütün Komutanlara, Vali ve Mutasarr›flara ve n Ders kitab›n›zda bulunan, derste ö¤retmeniniz taraf›ndan
Müdafaa-i Hukuk Derneklerine, kullan›lan kaynaklara, sözlüklere, konuyla ilgili di¤er kaynak
Belediye Baflkanl›klar›na, Bas›n Derne¤ine kitaplara baflvurun.

... YORUMLAMA
KARIfiTIRMAYALIM n II. Meflrutiyet, III. Meflrutiyet (Son Meflrutiyet) ve TBMM dönemleri [B]ugün ‹stanbul’un zor kullanarak iflgal edilmesiyle Osmanl› Dev-
n Sorular› s›rayla yan›tlay›n:
leti’nin yedi yüz y›ll›k hayat ve egemenli¤ine son verildi. Yani bu-
7 Ekim 1919’daki hükümet karar›yla bafllayan dönem, zaman›nda siyasal nedenlerle
gün Türk ulusu, uygarl›k yetene¤ini, hayat ve ba¤›ms›zl›k hakk›n› - 1. sorunun yan›t› girifl bölümünü oluflturur (kim, ne za-
"Dördüncü Seçim Dönemi" olarak adland›r›lm›fl, yani II. Meflrutiyet hiç sona ermemifl kabul
ve bütün gelece¤ini savunmaya ça¤›r›ld›. ‹nsanl›k dünyas›n›n be- man, kime sesleniyor, ne söylüyor);
edilmiflti. Ancak, 21 Aral›k1918-4 Ocak 1919’dan itibaren anayasal düzenin geçerli olmad›¤›
¤eni bak›fllar› ve ‹slâm dünyas›n›n kurtulufl emelleri, halifeli¤in ya-
kesindir. Bu yüzden, arada bir mutlakiyet dönemi oldu¤unu kabul etmek, bunun sonras› için - Geliflme bölümü için, olaylar›n nas›l geliflti¤ini anlamaya
banc›lar›n etkilerinden kurtar›lmas›na ve ulusal ba¤›ms›zl›¤›n bü-
de III. Meflrutiyet terimini kullanmak daha do¤ru olur. Ancak, Mahmut Golo¤lu gibi çal›fl›n (örne¤in burada, gönderme yap›lan olay› anlatma-
yüklük geçmiflimize yak›flan bir inançla savunularak elde edilme-
l›s›n›z; 2. sorunun anlam› budur);
yazarlar›n bu terimi, son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’yla TBMM’nin 20 Ocak 1921’e (Teflkilât-› sine ba¤l›d›r. Giriflti¤imiz ba¤›ms›zl›k ve vatan savafl›nda Allah’›n
Esasiye Kanunu) kadar olan dönemini bir arada ele almalar› nedeniyle, yanl›fl anlamalara yard›m ve koruyuculu¤u bizimledir. - Olaylar›n neden bu biçimde geliflti¤ini anlamaya çal›fl›n
neden olmamak için Son Meflrutiyet terimi de önerilmifltir (Sina Akflin). Gerçekten de, (3. soru);
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
kuruluflu meflrutiyet anayasas›na uygun olmayan TBMM döneminin herhangi bir evresinin Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi ad›na - Sonuç bölümü, anafikri bir ya da iki cümleyle özetler,
III. Meflrutiyet’e dahil edilmesi yanl›flt›r. Mustafa Kemal metnin kapsam›n› ortaya ç›kar›r ve gelece¤e yönelik aç›-
Gazi Mustafa Kemal, Nutuk (Ankara, 1927). l›mlar içerir (4. soru).
n Kurucu meclis ve yasama meclisi n Kaç›nman›z gereken hatalar:
OKU Kurucu meclis, ola¤anüstü koflullarda seçilmifl ya da oluflturulmufl bir meclistir. ‹fllevi, yeni bir
YA - Metnin baz› bölümlerinin baflka bir biçim-
GÖR LIM anayasa haz›rlamakt›r. Görevi de anayasa yaz›ld›ktan ve seçmenler taraf›ndan kabul edildik-
• K‹TAPLAR EL‹M de yeniden yaz›lmas›.
ten sonra sona erer. Yasama meclisi ise, anayasaya uygun olarak seçilmifl bir meclistir. Yasa-
- Tar›k BU⁄RA, Küçük A¤a lar› ve bütçeyi oylar, siyasal denetim ifllevini görür. Görevi, yasama döneminin (2, 4 veya 5 - Metni yorumlamayan ya da dersin bir bölü-
(‹stanbul, 1963). münü ezberden aktararak metinden uzak-
y›l) sonunda ya da herhangi bir sebepten feshedilmesi üzerine sona erer.
- Andrew MANGO, laflan kompozisyonlar.
Atatürk, çev. F. Doruker n Anafikrin yan›s›ra yorumlanabilecek fikirler:
(‹stanbul,1999).
n Kanun-› Esasî ve Teflkilât-› Esasiye Kanunu
- Sabahattin SELEK, TBMM aç›ld›¤›nda geçerli olan anayasa, 1909 ile 1918 aras›nda befl kez de¤iflikli¤e u¤ram›fl - Osmanl› Devleti’nin sona erdi¤i fikri,
Anadolu ‹htilali (‹stanbul, olan 1876 Anayasas›, yani Kanun-› Esasi’ydi. TBMM’nde 20 Ocak 1921’de kabul edilen - ‹slâm dünyas›n›n gelece¤inin Türk ulusunun
1963). Teflkilât-› Esasiye Kanunu, genifl bir yorumla, yeni kurulan bir devletin ("Türkiye Devleti") çabalar›na ba¤l› oldu¤u fikri,
anayasas› olarak kabul edilebilece¤i gibi, ola¤anüstü bir durumda, ola¤anüstü bir meclis
• F‹L‹MLER - Bu çabalarda baflar›n›n Türklerin uygarl›k
olarak kurulan TBMM’ne özgü, geçici bir kanun olarak da görülebilir. Nitekim, Teflkilât-›
yetene¤inin göstergesi olaca¤› fikri,
- Muhsin ERTU⁄RUL, Esasiye Kanunu’nun hiçbir maddesi, devletin ad› ne olursa olsun, meflruti monarfliyi d›fllayan
Bir Millet Uyan›yor (1932). - Devrim tarihçili¤imizde kullan›lan “Millî
bir düzene gönderme yapmaz.
- Nejat SAYDAM, Mücadele” ve “Kurtulufl Savafl›” terimleri-
Kalpakl›lar (1959). nin ayn› sürece iliflkin olmad›klar› fikri.
n Millî Mücadele ve Kurtulufl Savafl›
• TV D‹Z‹S‹ Millî Mücadele, I. Dünya Savafl›’nda yitirilen Arap ülkeleri d›fl›nda kalan topraklar üzerinde
egemenlik haklar›n› tümüyle kullanabilen bir Türk devleti kurma çabas›na (1918-1923)
- Yücel ÇAKMAKLI,
verilen add›r. Kurtulufl Savafl› ise, bu hedefe bar›flç› yollardan varman›n mümkün olmamas› ‹ngiliz askerleri Tünel Meydan›’na
Küçük A¤a (1983). 2
üzerine giriflilen silahl› mücadelenin (1920-1922) ad›d›r. ç›karken (16 Mart 1920).

300 301

Dosya
‹stiklâl Mahkemeleri
Millî Mücadele s›ras›nda üstesinden gelmek gereken en
önemli sorunlar aras›nda, asker kaçakl›¤› sorunu da vard›.
Birinci Dünya Savafl›’nda orduda yaflanan zorluklar, savafltan
sonra çekilen ekonomik s›k›nt›lar ve ulusçuluk ideolojisinin
henüz halka maledilememifl olmas› gibi nedenler, halk›n ülke
savunmas›na kat›l›m›n› sekteye u¤rat›yor, kat›lanlar›n da
önemli bir bölümü daha sonra kaç›yordu. Asker kaçaklar›yla
ilgilenen askerî hukukun bu konuya iliflkin uygulamalar› ise
çok sertti. TBMM, bu duruma son vermek için asker kaçak-
lar›yla do¤rudan do¤ruya kendisi ilgilenererek, hem korkuta-
cak hem de affedecek bir dizgeyle Anadolu insan›n› düzenli
orduya kazand›rma karar› ald›. Böylece, 11 Eylül 1920’de
‹stiklâl Mahkemeleri kuruldu. ‹stiklâl Mahkemeleri, çok k›sa
bir süre sonra vatana ihanet ve casusluk suçlar›ndan tutuk-
lananlar›n da davalar›n› görür oldu.
Millî Mücadele’den sonra da görevini sürdüren ‹stiklâl
Mahkemeleri, Cumhuriyet döneminde daha siyasal bir
kimli¤e bürünmekle birlikte, yine vatana ihanet ve isyan
suçlar›na bakt›lar. 1927'den sonra ‹stiklâl Mahkemesi
kurulmad›. ‹stiklâl Mahkemeleri Kanunu da, çok partili
düzene dönüfl aflamas›nda, 4 May›s 1949'da kald›r›ld›.
2 ‹stiklâl Mahkemeleri’nin do¤as›.
[M]ahkemeler idam yetkisine sahip olup, kararlar› temyiz edilemez ve
gerekirse an›nda uygulan›rd›. Bu yüzden, mahkemeleri terör mahke-
melerine benzetenler oldu. Sovyet Devrimi s›ras›nda çal›flan Çekalara
(bkz. s. 262) benzetenler de vard›. Onlara göre ‹stiklâl Mahkemeleri
yaln›z asmak demekti...
...‹stiklâl Mahkemeleri’nde [1920-1922 y›llar›nda] 1.054 kifli (bu say›
elde edilen en az uygulamay› göstermektedir; idam say›s› tahminen
1.450-1.500 olabilir) as›ld›. 2.827 kiflinin idamlar› askerden yeniden
kaçmalar› halinde uygulanmak üzere flartl› olarak affedildi. 243 g›ya-
ben idam, 1.786 kalebentlik ve kürek cezas› verildi. 11.744 kifli bera-
at etti. 41.768 kifliye ise genellikle dayak cezas› olmak üzere çeflitli ha-
fif cezalar verildi. Mahkemeler için idam cezas› en son çare idi. Ancak
›slah olmayacaklar›na kanaat getirilen asker kaçaklar› ile vatan hainle-
rine uygulan›yordu. Hatta baz› mahkemeler çok az idam cezas› ver-
dikleri için elefltirilmifllerdi.
Ergün Aybars, ‹stiklâl Mahkemeleri, 2. bask› (‹stanbul, 1997).
302
1 "‹stiklâl Mahkemeleri" Kanunu (11 Eylül 1920).
Kaçaklara ‹liflkin Kanun
Numara 21
Madde 1 – Muvazzaf ve gönüllü olarak askerlik hizmetine girip ka-
çanlar veya her ne biçimde olursa olsun kaçakl›¤a neden olanlar ve
kaça¤›n tutulup sevk edilmesini a¤›rdan alanlar ve kaçaklar› sakla-
yan, besleyen ve giydirenler hakk›nda yönetsel ve askerî kanunlar-
da bulunan hükümleri ve gerekti¤inde de¤iflik ceza kararlar›n› ba-
¤›ms›z olarak vermek ve yerine getirmek üzere Büyük Millet Mec-
lisi üyelerinden oluflan ‹stiklâl Mahkemeleri kurulmufltur.
Madde 2 – Bu mahkeme üyelerinin say›s› üç olup Büyük Millet
Meclisi’nin oy ço¤unlu¤uyla seçilirler ve içlerinden birini kendile-
rine baflkan seçerler.
Madde 3 – Bu mahkemelerin say›s›n› ve kurulacaklar› bölgeleri
Bakanlar Kurulunun önerisi üzerine Büyük Millet Meclisi belirler.
Madde 4 – ‹stiklâl Mahkemeleri’nin kararlar› kesin olup yerine
getirilmelerine bütün silahl› ve silahs›z devlet güçleri memurdur.
Madde 5 – ‹stiklâl Mahkemeleri’nin emirlerini ve kararlar›n› yeri-
ne getirmeyenler veya getirmeyi savsaklayanlar bu mahkemeler
taraf›ndan yarg›lan›rlar.
...
Ek Madde (26 Eylül 1920) -- [V]atan ve hilafetin kurtar›lmas› ve
ba¤›ms›zl›¤› için savaflan Büyük Millet Meclisi’nin emelleriyle
maksatlar›na ayk›r› olarak düflman maksat ve ç›karlar›n› destek-
ler biçimde teflvik ve k›flk›rtmalarla kargafla ç›karan ve ülkenin
maddî ve manevî gücünü her ne biçimde olursa olsun sars›p
azaltmaya çal›flan ve düflman hesab›na askerî ve siyasî casusluk
edenlerle 29 Nisan 1920 tarihli H›yanet-i Vataniye Kanunu’nun
içerdi¤i maddelerden dolay› san›k durumunda olanlar› yarg›la-
ma ve hükümlerini yerine getirme yetkisi ‹stiklâl Mahkemeleri
kurulmufl olan bölgelerde bu mahkemelere verilmifltir.
3 ‹stiklâl Mahkemeleri nas›l çal›fl›rd›?
‹stiklâl Mahkemeleri’ni ilgilendiren hadiselerin, olaylar›n ilk sorufl-
turmas› en baflta hükümetçe yap›l›r, ondan sonra düzenli bir dos-
ya halinde mahkemeye verilir, verilen dosya mahkeme kurulu ta-
raf›ndan ayr›ca incelenir ve noksanlar› giderildikten sonra hadise
ile ilgili olanlar›n aç›k yarg›lamalar›na geçilirdi. Yarg›lamalar mut-
laka aç›k olarak yap›l›rd›. Gizli yap›lm›fl tek bir yarg›lama yoktu.
Asker, sivil, bütün devlet memurlar› ‹stiklâl Mahkemeleri’nin ver-
dikleri hükümleri derhal yerine getirmekle yükümlüydü. Mahke-
melerin verdikleri hükümlerin temyizine olanak yoktu. Hükümler
derhal yerine getirildi¤i için bu a¤›r sorumluluk karfl›s›nda dava
k›l› k›rk yararcas›na incelenir, bu nedenle de yarg›lamalar büyük
bir özen ile kamuoyu önünde aç›k olarak yürütülürdü.
"K›l›ç" Ali (K›l›ç), ‹stiklâl Mahkemesi Hat›ralar› (‹stanbul, 1955).
4 5
‹lginç bir karar. ‹stiklâl Mahkemesi kararlar›.
Askerlik yafl› içinde olduklar› halde Zir Nahiyesi ahalisi taraf›ndan silah, at ve cepha- a. Dördüncü defa askerden kaçt›¤› kesinleflen Balâ
ne ile donat›l›p yüksek maafl verilerek cepheye gönderildikleri ve son defa kaç›p ya- Kazas› Uçlar köyünden, Köse Ömer O¤ullar›ndan
kaland›klar› için san›k olarak mahkememize verilen Zir Nahiyesinden Mustafa o¤lu 1895 do¤umlu Mehmet o¤lu Abdurrahman Anka-
Ali ve Ahmet o¤lu Hüseyin ile Ali o¤lu Cafer hakk›nda yürütülen aç›k yarg›lama so- ra ‹stiklâl Mahkemesi karar›yla askerî bir birlik
nucunda, bunlar›n cepheye gönderilmelerinden bir ay sonra, her üçünün atlar› ve önünde kurfluna dizilerek idam edilmifltir.
silah ve cephaneleriyle birlikte kaçt›klar› ve hükümet taraf›ndan yakaland›klar› ke- b. Yarg›lamalar› yap›lan iki yüz elli erin birinci ve
sinleflmifl oldu¤undan, her üçünün idam›na; ancak, bunlar›n bundan sonra vatana ikinci defa kaçt›klar› kesinleflti¤inden, suçlar›na gö-
tam bir ba¤l›l›kla iyi hizmetler göreceklerine iliflkin sözleri ve yüzlerinde bu sözlerin re otuzar ve ellifler de¤nek vurulmalar›yla, daha
içten oldu¤una iliflkin ikna edici bir ifade görülmesi üzerine, bu seferlik önce her çok kaçm›fl olanlar›n Elcezire Cephesine gönderil-
üçünün Elcezire Cephesine gönderilmelerine, orada da utanç verici kaçmak suçu- meleri ve kaybettikleri askerî eflyalar› tazmin etme-
nu ifllemeleri durumunda ise verilmifl hükmün derhal yerine getirilmesine oybirli- lerine oybirli¤iyle karar verilmifltir.
¤iyle karar verilmifl ve bu karar yüzlerine karfl› bildirilmifltir.
c. Casusluktan san›k yedek te¤men Hasip Efen-
Feridun Kandemir, ‹stiklâl Savafl›nda Bozguncular ve di’nin, aç›k yarg›lanmas› sonucunda, bu suçu ke-
Casuslar (‹stanbul, 1964).
sinleflmemiflse de, Anadolu’ya iyi niyetle gelip gel-
medi¤i hakk›nda da yeteri kadar delil bulunmad›-
¤›ndan, ‹stanbul’a geri gönderilmesine karar veril-
6 Bir asayifl sorunu. mifltir.
d. ‹stanbul’dan ö¤retmen olarak Bafra Rum okulu-
[Adana’da] halktan birtak›m flikayetler al›nd›. O zamanlar Adana’da "Külhanbey-
na tayin olup gelen ve memleketimizde Yunan
ler" diye siyah poturlu ve gömlekli bir s›n›f türemiflti. Bunlar›n kötülü¤ünden na-
emellerini yaymak suçuyla san›k olan Madam Ele-
muslu bir kad›n›n soka¤a ç›kabilmesi âdeta imkâns›z hale gelmiflti. Ne polis, ne jan-
onora H›risantos’un, gerçekten ö¤rencilerine Yu-
darma, özetle bütün hükümet otoritesi bunlarla bafla ç›kam›yordu. Al›nan bütün
nan emellerini yaymak ve bildirmek maksad›yla ça-
önlemlere karfl›n, vali ve polis sark›nt›l›¤›n bir türlü önüne geçememiflti. Bu neden-
l›flt›¤› bir tak›m mektuplar›ndan ve kendisinin ifa-
le herkes âdeta hükümete karfl› küskün ve k›rg›n vaziyetteydi. Mahkeme bu olay›
delerinden alnlafl›lm›fl olmakla, Ceza Kanunu’nun
ele ald›, flikâyetlerin tümüyle hakl› ve yerinde oldu¤unu anlad›. Bu durum karfl›s›n-
66. maddesi gere¤ince befl y›l müddetle kalebent-
da hükümet otoritesinin kuvvetlenmesi, madî ve manevî bütün varl›klar›yla çal›flan,
li¤ine karar verilmifltir.
memleketlerini düflman iflgalinden kurtarmak için kanlar›n› döken ve fedakârl›kla-
e. Yan›ndaki bireylerin maafl› olan sekiz yüz küsur
r›yla tarihe mal olan Adanal›lar›n kendi kuvvetleriyle kurtard›klar› topraklar›nda hu-
zur içinde yaflayabilmesi lâz›md›. liray› zimmetine geçirerek memuriyetinden kaçt›-
¤›ndan dolay› aç›k yarg›lanmas› sonucunda bu su-
Mahkeme kurulu toplan›nca ilk karar olarak Adana Vilâyeti dahilinde ne kadar kül-
çu kesinleflti¤inden Adana Jandarma Alay› Ayafl
hanbeyi varsa bunlar›n hepsinin Polis Müdüriyetinden bir liste halinde kendisine
Tak›m› Komutan› Aste¤men Mehmet Nuri Efen-
bildirilmesini istedi. Oldukça önemli bir yekûn tutan bu listedeki külhanbeylerin
di’nin bir daha devlet hizmetinde kullan›lmamak
derhal tevkifleriyle yarg›lanmalar› yap›lmak üzere Ankara’ya yollanmas›na karar ve-
kofluluyla askerlikten kovulmas›yla, üç y›l hapsine
rildi. Sonradan külhanbeylerin hepsi topland›, mahkeme karar›yla ülkenin çeflitli
ve gasp etti¤i sekiz yüz liray› tazmin etmesine ve
yerlerine sürüldü ve karar sonucundad›r ki Adanal›lar da rahata, huzur ve sükûna
ayr›ca, kendisinin baflkalar›na ibret olmak üzere
kavufltular.
halk aras›nda dolaflt›r›larak teflhir edilmesine karar
“K›l›ç” Ali (K›l›ç), ‹stiklâl Mahkemesi Hat›ralar› (‹stanbul, 1955).
verilmifltir.
Feridun Kandemir, ‹stiklâl Savafl›nda Bozguncular
ve Casuslar (‹stanbul, 1964).
YORUMLAYAB‹LMEK ‹Ç‹N
1. ‹stiklâl Mahkemesi üyelerinin TBMM üyeleri aras›ndan seçilmesi ne
anlama geliyor?
2. ‹stiklâl Mahkemeleri’ni "ola¤anüstü" yapan baflka hangi
özellikler var?
3. O günlerde geçerli olan Kanun-› Esasî’nin ola¤anüstü mahkemeler B E C E R ‹ N ‹ Z ‹
hakk›nda ne hüküm verdi¤ini araflt›r›n. Sonuçlar› irdeleyin. k u l l a n › n
Dosya
4. Mahkemelere verilen ad hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
5. Vatana ihanet suçlar›na da ‹stiklâl Mahkemeleri’nin bakmas› nas›l bir  “Ola¤anüstü durum” kavram›n›n hu-
önlem? kuk aç›s›ndan ne anlama geldi¤ini
6. Neden baz› adi suçlular da ‹stiklâl Mahkemesi’nde yarg›lanm›fl? araflt›r›n.
303