Socjologia Prawa Glowne Problemy I Postacie Andrzej Kojder Zbigniew Cywinski Ebookpoint

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.
com G10022399240
##7#52#aSUZPUk1BVC1FYm9va1BvaW50L0hlbGlvbg==
Profil kolorów: Coated - FOGRA27 (ISO 12647-2:2004)

Pełnokolorowy Domyślna liniatura rastra
100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0 0
100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0 0
C:\Praca\oficyna\kojder\socjologia_miekka_2016\n\socjologia_prawa_okladka_miekka.cdr
11 lutego 2016 17:36:58
ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240
be155fba1a9a4508fe9effad6c13bac8
b
C:\Praca\oficyna\kojder\socjologia_miekka_2016\n\socjologia_prawa_tytulowa_2016.cdr
11 lutego 2016 17:39:52
Redaktor prowadząca
Anna Kędziorek
Redakcja
Ewa Pajestka-Kojder
Redakcja techniczna
Zofia Kosińska
Korekta
Michał Zgutka
Tłumaczenie tytułów opracowań na język angielski, francuski i niemiecki

Karol Muszyński
Tłumaczenie tytułów opracowań na język rosyjski

Ina Szumska
Projekt okładki i stron tytułowych oraz rysunki

Ireneusz Sakowski
Ilustracja na okładce
Laurentius de Voltolina, Liber ethicorum des Henricus de Alemannia, ok. 1233 r.
Skład i łamanie
Marcin Szcześniak
ISBN 978-83-235-1465-7 (PDF)
© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
www.wuw.pl; e-mail: wuw@uw.edu.pl
Dział Handlowy WUW: tel. (48 22) 55-31-333; e-mail: dz.handlowy@uw.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.wuw.pl/ksiegarnia

b
Leonowi Petrażyckiemu
oraz przyszłym pokoleniom
socjologów prawa


Spis treści
Przedmowa (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Anomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Antropologia prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Atrofia prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Aubert Vilhelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autonomia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Autopoietyczność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Autorytet i zaufanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Carbonnier Jean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Chiba Masaji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Critical Legal Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Destrukcja normatywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Dewiacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Duguit Léon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Durkheim Émile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Dyskryminacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Dyskursywne ujęcie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Działanie prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Ehrlich Eugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Ekonomiczna analiza prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Eutanazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Evan William M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Feministyczna socjologia prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Foucault Michel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Funkcje prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Globalizacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Godność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Granice prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Gurvitch Georges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Handel ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Hipoteza trójstopniowego działania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Język prawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Język prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Jurydyzacja życia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Spis treści
Kara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Kara śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Kastowy system. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Kawashima Takeyoshi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Kistiakowski Bogdan (Fiodor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Kontrola społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Kultura prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Legalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Legitymizacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Luhmann Niklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Malinowski Bronisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Metoda analizy dokumentów osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych . . . . . . . 190
Metoda eksperymentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Metoda monograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Metoda obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Metoda projekcyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Metoda wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Metody badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Monteskiusz (Montesquieu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Nadmiar prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Naukowa polityka prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Naznaczanie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Nieposłuszeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Nierówności społeczne a prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Niewolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Nihilizm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Norma prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Norma społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Normatywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Obowiązywanie norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Obowiązywanie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Opinia społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Organy kontroli państwowej i ochrony prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

Spis treści
Patologia instytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Patologia społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Penologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Perwersja prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Petrażycki Leon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Pluralizm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Płaszczyzny badania prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Poczucie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Podgórecki Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Polityzacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Ponowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Postawy wobec prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Pound Roscoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Prakseologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Prawa dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Prawa obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Prawo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Prawo a historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Prawo a moralność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Prawo intuicyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Prawo naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Prawo państwowe i niepaństwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Prawo posttotalitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Prawo responsywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Prawo stanowione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Prawo totalitarne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Prawo wyborcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Prawo zwyczajowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Prawo żywe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Praworządność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Prestiż prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Prywatyzacja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Przestępstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Przymus prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Punitywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Recepcja prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Resocjalizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Rewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

Spis treści
Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Rozwód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Równość wobec prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Rządy prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Sankcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Savigny Friedrich Carl von . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Selznick Philip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Skuteczność prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Socjalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja . . . . . . . . . . . . . 441
Sondaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Społeczeństwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Stalking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Stanowienie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Subkultury prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Suwerenność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
System prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Świadomość prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Timasheff Nicholas S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Tortury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Totalitaryzm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Tradycja prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Treves Renato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Umowa społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Weber Max . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Władza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Władza sądownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Wykluczenie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Zróżnicowanie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Żargon prawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Żelazne prawo oligarchii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Autorzy opracowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Inhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Содержание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
10

Przedmowa Przedmowa
Socjologia prawa jako dziedzina wiedzy akademickiej istnieje w świecie około

stu lat, a więc stosunkowo krótko w porównaniu z naukami o rodowo-
dzie sięgającym zamierzchłej przeszłości. Współcześnie jest ona wykłada-
na w wielu renomowanych uniwersytetach, m.in. w Oxfordzie, Berkeley
i Paryżu, w Bolonii, Salerno i Mediolanie, w Tokio, Kobe i Osace, w Oslo,
Helsinkach i Turku, w Amsterdamie, Kopenhadze i Lund, w Grazu, Zurychu
i Bazylei, w Burgos, Antwerpii i Brukseli, w Bielefeldzie, Berlinie i Frankfur-
cie, w Salonikach, Kordobie i Lizbonie, w Stambule, Singapurze i Mexico City,
w Pradze, Lubljanie, Rydze, Krakowie i Warszawie oraz w dziesiątkach albo
nawet setkach innych uczelni. Istnieje przeto znaczna liczba podręczników
socjologii prawa, wyborów tekstów i monografii zagadnień szczegółowych.
Jednakże nie został dotąd opublikowany encyklopedyczny przewodnik po
najważniejszych problemach socjologii prawa wraz z sylwetkami jej najwy-
bitniejszych przedstawicieli. Książka ta ma ambicję wypełnić istniejącą lukę.
Jest bowiem pierwszym w świecie kompendium wiedzy socjologicznoprawnej.
Podjęte zadanie edytorskie bynajmniej nie było łatwe. Granice socjologii
prawa nie są wyraźnie zakreślone. Jest ona typową dyscypliną z pograni-
cza dwóch odrębnych, w pełni autonomicznych nauk: socjologii i prawa.
Ponadto problemy, którymi zajmuje się socjologia prawa, są także podej-
mowane w prawoznawstwie i szczegółowych dziedzinach wiedzy o prawie,
w socjologii, psychologii, nauce o państwie, ekonomii, by wymienić tylko
niektóre dyscypliny. Części zagadnień wspólnie podejmowanych z innymi
dyscyplinami socjologia prawa nadaje swoiste znaczenie, odmiennie niż inne
nauki je interpretuje albo w innych kontekstach je sytuuje. Kanon swoistych
zagadnień i problemów socjologicznoprawnych jest w tym kompendium
uwzględniony, inne natomiast zagadnienia z obszaru pokrewnych nauk, do
których socjologia prawa nie wnosi odmiennych znaczeń czy interpretacji,
zostały pominięte. Pominięto również pojęcia i zagadnienia, które można
znaleźć w każdej popularnej encyklopedii, słowniku czy leksykonie, także
typową terminologię socjologiczną i prawniczą.
Geneza pojęć, którymi posługuje się lub które zaadoptowała socjologia
prawa, jest bardzo zróżnicowana. Pochodzą one z różnych okresów histo-
rycznych i różnych języków. Rodowód jednych sięga dość odległych czasów,
inne zostały wprowadzone do języka akademickiego i niekiedy potocznego
stosunkowo niedawno. Również niektóre nurty teoretyczne i kierunki ba-
dawcze w socjologii prawa wprowadziły, w większym lub mniejszym zakresie,
11

Przedmowa
nowe wyrażenia i koncepcje. Te, o których można sądzić, że się utrwaliły,

są w tej publikacji uwzględnione. Mówiąc najkrócej, książka rejestruje pro-
blematykę i słownictwo charakterystyczne dla dawniejszej i współczesnej
socjologii prawa.
Wybór i dobór konkretnych zagadnień wymagały szczególnie skrupu-
latnego namysłu i starannej selekcji. Redaktorzy książki wiele czasu po-
święcili, by spośród kilkuset wstępnie wytypowanych zagadnień wybrać te,
które z jednej strony są reprezentatywne dla narracji socjologicznoprawnej,
a z drugiej mogą się okazać przydatne w dydaktyce uniwersyteckiej, w opra-
cowywaniu racjonalnych programów dla naukowej polityki prawa i w ogól-
nym oświeceniu społeczeństwa, a zwłaszcza przedstawicieli mediów.
Książka jest pomyślana jako kompendium rzetelnej wiedzy, problemów
i pojęć używanych we współczesnej i nieco dawniejszej socjologii prawa
w wymiarze światowym. Zamieszczone w niej opracowania, uporządkowane
alfabetycznie, stanowią konstytutywne składniki wiedzy socjologicznopraw-
nej i mają – w większości wypadków – ugruntowane miejsce w refleksjach
socjologów prawa. Poszczególne opracowania, które składają się na książkę,
są krótkimi esejami, przedstawionymi w postaci problemowej, zazwyczaj
o objętości kilku stron. Każde opracowanie prezentuje omawiany problem
w sposób maksymalnie syntetyczny i treściwy, a zarazem przystępny i ko-
munikatywny.
Treść książki odzwierciedla w jakimś stopniu rozwój socjologii prawa
w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jej istnienia. Dodatkowym powodem
jej ukazania się, poza względami dydaktycznymi, jest brak polskojęzycznych
opracowań przedstawiających całościowo problematykę socjologii prawa,
a także spore trudności w dotarciu do najnowszej zagranicznej literatury
socjologicznoprawnej.
Autorami poszczególnych opracowań są zarówno osoby, które profesjo-
nalnie, w roli pracowników naukowych wyższych uczelni, zajmują się socjo-
logią prawa, jak i te które swoją tożsamość naukową sytuują w innych dzie-
dzinach wiedzy społecznej i humanistycznej, np. w kryminologii, socjologii
polityki, socjologii dewiacji, historii prawa, filozofii prawa. Współautorski
udział w książce reprezentantów innych dyscyplin naukowych świadczy o in-
terdyscyplinarności współczesnej socjologii prawa, a także o tym, że wątki
socjologicznoprawne są zawarte w twórczości uczonych polskich i zagranicz-
nych, którzy zapewne nie byliby skłonni zgodzić się ze stwierdzeniem, że
są reprezentantami socjologii prawa. Wśród autorów poszczególnych opra-
cowań są profesorowie o światowej renomie, a także młodzi pracownicy
naukowi, którzy niedawno uzyskali doktorat albo – jak w jednym wypadku
– doktorat dopiero przygotowują.
12

Przedmowa
Kim są adresaci tej książki? Są nimi w pierwszej kolejności studenci,

którzy w programie studiów mają socjologię prawa, a także ich nauczyciele
akademiccy. Lecz nie tylko oni. Także studenci socjologii i studenci prawa
oraz pokrewnych dyscyplin społecznych i humanistycznych, którzy poszu-
kują odpowiedniego repetytorium ułatwiającego utrwalenie i poszerzenie
pożytecznych wiadomości. Ponadto osoby zainteresowane miejscem i funk-
cjonowaniem prawa w społeczeństwie: dziennikarze, publicyści, nauczyciele
i politycy (jeśli jeszcze coś czytają poza biuletynami partyjnymi), oraz osoby
pragnące wiedzieć więcej, także ci wszyscy, których od czasu do czasu nawie-
dza myśl, że wiedza z pogranicza prawa i socjologii jest niezwykle przydatna
w pełniejszym rozumieniu problemów otaczającego świata.
*
Obawa, że nawet uważna lektura sporych fragmentów książki nie ujaw-
ni wszystkich walorów socjologii prawa, wydaje się w pełni uzasadniona.
Warto więc te walory pokrótce przedstawić, aby Czytelnik miał pełniejszy
obraz tego, jaką rolę w nauce pełni współczesna socjologia prawa i jakie
cele stara się osiągnąć.
Obecność socjologii prawa na różnych kierunkach studiów, przede
wszystkim prawniczych, trwa już tak długo, że można ją traktować jako
istotny składnik edukacji na poziomie wyższym, edukacji przede wszystkim
prawniczej. Dowodów na to, że socjologia prawa w szczególny sposób nobilitu-
je i wydatnie wzbogaca wiedzę o prawie, a także należy do wiodących dyscyplin
wśród socjologii szczegółowych, można przytoczyć wiele. Tutaj ograniczę się do
prezentacji dekalogu charakterystycznych cech dyscypliny, ze szczególnym
uwzględnieniem jej polskiej specyfiki.
1. Powołaniem socjologii prawa jest wszechstronne poznawanie wpływu prawa
na życie społeczne, jego strukturę i funkcjonowanie oraz zdobywanie rzetelnej,
zobiektywizowanej wiedzy o tym, jak różne czynniki pozaprawne (gospo-
darcze, polityczne, religijne, obyczajowe, moralne itp.) oddziałują na treść
prawa, sposób jego obowiązywania i stosowanie.
Te doniosłe zadania poznawcze i praktyczne, które od lat stara się speł-
niać socjologia prawa, spowodowały, że jest ona wykładana na wielu bardzo
renomowanych uniwersytetach. Jest obecna nie tylko na prawniczych kierun-
kach studiów, lecz także na socjologii i politologii oraz na innych wydziałach.
Ustalenia socjologii prawa ukazują wiele doniosłych prawidłowości. Tak
np. wyniki przeprowadzonych w Polsce badań socjologicznoprawnych ujaw-
niają, że większość recypientów (adresatów) prawa ma ambiwalentne nasta-
wienie do formalnie obowiązujących regulacji. Z jednej strony ich poczucie
prawne, wyrażające się w gotowości do obchodzenia obowiązujących zakazów
13

Przedmowa
i nakazów, jest w znacznej mierze zakorzenione w czasie minionym, w spo-

łeczno-prawnej rzeczywistości poprzedniego ustroju (nota bene jest ona często
idealizowana), z drugiej natomiast strony ciągłość niektórych uprzednich
postaw wobec prawa została w zasadzie zerwana lub w znacznym stopniu
osłabiona, co odnosi się zwłaszcza do takich kwestii, jak przedsiębiorczość,
wychowanie dzieci, praktyki religijne i swoboda zachowań seksualnych.
2. Mariaż prawa z socjologią zaowocował wieloma nowymi, nie podejmowanymi
wcześniej badaniami empirycznymi oraz rozważaniami teoretycznymi. Przykładem
mogą być dociekania nad działalnością sądów i decyzjami sądowymi, nad miej-
scem prawa w kulturze, nad funkcjami prawa, nad czynnikami sprzyjającymi
i niesprzyjającymi skuteczności prawa, nad akceptacją i prestiżem prawa, nad
społeczną rolą zawodów prawniczych, nad rygoryzmem i tolerancją wobec na-
ruszeń prawa, nad czynnikami warunkującymi przestępczość, nad wpływem
wartości etycznych na zmiany w prawie i nad tysiącem innych problemów.
Zarysowany pod koniec lat 80. XX w. wizerunek polskiego prawa zasad-
niczo się nie zmienił, choć zmienił się ustrój polityczny i gospodarczy oraz
miejsce Polski na mapie Europy i świata. Prawny system normatywny był
i pozostał niestabilny, rozchwiany, destabilizują go ustawiczne zmiany, licz-
ne – nie zawsze konieczne – nowelizacje. Różne dziedziny życia zbiorowego
są narażone na hipertrofię przepisów prawnych, stanowienie i stosowanie
prawa ma w znacznej części charakter manipulacyjny, instrumentalny i ko-
niunkturalny. Obecni decydenci polityczni, choć są wyłaniani inaczej niż ich
poprzednicy, nadal wykazują niezachwianą wiarę w omnipotencję represyj-
nych środków karnych. Duży dysonans między oficjalną ideologią liberalną
i frazeologią demokratyczną a realizowaną polityką prawa oraz społecznym
poczuciem słuszności i sprawiedliwości nadal rodzi postawy nihilizmu praw-
nego i dezaprobaty dla prawa oficjalnego.
3. Socjologia prawa dokonuje zasadniczej refutacji symplicystycznych poglądów
na prawo. Odrzuca zarówno stanowisko, że byt jest określany przez świa-
domość, jak twierdził Hegel i jego kontynuatorzy, oraz że świadomość jest
określana przez byt, jak dowodził Marks. W socjologii prawa ugruntowany
jest pogląd, że istnieje wzajemna koincydencja zjawisk, że duch, idee, uczu-
cia oddziałują na materię, a z kolei materia wpływa na przekonania, idee
i uczucia. Socjologia prawa dowodzi, że prawo jest nie tylko systemem norm
ustanowionych w sposób uznany przez władzę państwową za prawomocny,
lecz także systemem przekonań, uczuć, idei i wartości, które choć nie po-
zostają w bezpośrednim związku z działalnością państwa, mają decydujący
wpływ na rozwój gospodarczy, polityczny, moralny i umysłowy.
W publikacjach socjologicznoprawnych można znaleźć wiele dowo-
dów na to, że przemiany, jakie zachodzą we współczesnych rozwiniętych
14

Przedmowa
społeczeństwach, powodują, iż prawo w coraz większym zakresie istnieje

„ponad konkretnym państwem”. Uniformizacja prawa w wymiarze między-
narodowym, zacieranie się granic między normami prawa pochodzącego
z różnych źródeł, ujednolicanie procedur prawnych w wymiarze międzyna-
rodowym – wszystkie te zjawiska powodują, że tracą na znaczeniu dogmaty
pozytywizmu i normatywizmu prawnego, według których jedynym prawem
jest prawo ustanowione przez władzę państwową.
Skutkiem dogmatycznego ujmowania prawa jest to, że z przestrzeni
prawnej zostają wykluczone wszystkie zjawiska, które nie są genetycznie
związane z państwem. Ta osobliwa delimitacja prawa nadaje mu swoistą
tożsamość. Tworzywem owej tożsamości jest ekskluzja: podział wszystkiego,
co istnieje, na to, co ma charakter prawno-państwowy i to, co jest nieprawne
czy pozaprawne. Uznanie, że kwestie polityczne, etyczne, gospodarcze czy
światopoglądowe są „nieprawne” („pozaprawne”), wyklucza te zagadnienia
z dyskursu prawnego. Innymi słowy, immanentną cechą pozytywistycznego
(etatystycznego) modelu prawa jest m.in. eliminacja problematyki wyklucze-
nia społecznego z dyskursu prawnego. Socjologia prawa przeciwstawia się
takiej konwencji, neguje sens stwarzania sztywnej granicy między prawem
a praktyką życia społecznego, między prawem a moralnością, między pra-
wem a obyczajowością, między prawem a polityką. Istnienie takich granic
jest – w świecie faktów realnych – pozorne. Nie trzeba też mieć wybujałej
wyobraźni socjologicznoprawnej, aby zauważyć, że prawo stanowione przez
organy władzy państwowej zawsze jest uzależnione od władzy politycznej,
dostosowywane do jej interesów i potrzeb, władza ta bowiem decyduje
„w ostatecznej instancji” o tym, jakie przepisy prawne są tworzone i no-
welizowane oraz jak są stosowane. Polityczna, a także światopoglądowa
i aksjologiczna neutralność w pozytywistyczny sposób rozumianego prawa
jest fikcją, mitem upowszechnianym przez decydentów politycznych i pozo-
stających w ich służbie – niekiedy w jednej osobie – jurystów i publicystów.
Socjologia prawa takiej fikcyjnej, zdeformowanej, pseudojurydycznej wizji
prawa zdecydowanie się przeciwstawia. Zwraca uwagę, że prawo dopiero
wtedy zyska rzeczywistą tożsamość społeczną, kiedy wraz z decentralizacją
władzy nastąpi rzeczywiste zdemokratyzowanie tworzenia prawa. Podkreśla
zarazem, że współcześnie coraz większą rolę w stosunkach międzyludzkich
pełni i coraz bardziej się rozprzestrzenia tzw. miękkie prawo, soft law, które
posługuje się językiem zaleceń, rekomendacji i przestróg. Znaczenie tego
prawa wyraźnie wzrosło zwłaszcza w państwach należących do Unii Euro-
pejskiej. Można przeto powiedzieć, posługując się terminologią łacińską, że
z lex positiva i ius cogens prawo stopniowo przekształca się w lex viva i ius
dispositivum. Socjologia prawa ma na ten temat więcej do powiedzenia niż
15

Przedmowa
zanurzona w pozytywistycznych miazmatach teoria prawa, dla której plura-

listyczne ujmowanie prawa jest herezją.
4. Socjologia prawa przeciwstawia się amoralizmowi i nihilizmowi etycznemu
w ujmowaniu prawa. Według wyżej wspomnianego stanowiska tzw. twardego
pozytywizmu prawem są wszystkie normy, które zostały w odpowiedni (pra-
womocny) sposób ustanowione przez organy państwowe i zabezpieczone
przymusem państwowym. Takie ujęcie zakłada, że prawo jest systemem norm
genetycznie i funkcjonalnie powiązanych z działalnością aparatu państwo-
wego, posługującego się środkami przymusu. Główną metodą badawczą są
w tym wypadku analizy logiczno-językowe norm prawnych (metoda formal-
no-dogmatyczna). Zakłada się przy tym, że system prawa jest „zamkniętym
systemem logicznym” i że do zrozumienia „istoty” prawa i jego przejawiania
się w życiu społecznym i państwowym nie ma większego (bądź żadnego)
znaczenia rozważanie jego związków z innymi społecznymi systemami nor-
matywnymi, zwłaszcza z moralnością. Nie ma również miejsca na refleksje
socjologiczne czy psychologiczne o prawie, nie istnieją tym samym kryteria
oceny prawa z punktu widzenia zasad sprawiedliwości. Takiemu amoralizmo-
wi i nihilizmowi etycznemu w ujmowaniu prawa przeciwstawia się socjologia
prawa. Według przyjmowanej w niej aksjologii prawo przestaje być prawem,
jeśli zawiera treści moralnie naganne, niegodziwe czy niehumanitarne. Dla
współczesnej cywilizacji ogromne niebezpieczeństwo stanowi niedorozwój
psychiki obywatelskiej, ograniczanie swobód osobistych i atrofia poczucia
godności własnej. Te obawy w całej rozciągłości potwierdził przebieg rewo-
lucji bolszewickiej i jej następstwa oraz masowy terror, jaki wprowadzili
rosyjscy komuniści, a niedługo potem włoscy faszyści i niemieccy naziści.
Wydarzenia II wojny światowej, a zwłaszcza Holocaust, obawy te jeszcze
wzmocniły. Współcześnie zagrożeniem dla ludzkości są m.in.: terroryzm pań-
stwowy, imperialistyczne tendencje dominacji nad światem i zjawiska entro-
pii nihilizmu prawnego. Przed tymi niebezpieczeństwami w różny sposób
ostrzega socjologia prawa. Zarazem na kartach prac socjologicznoprawnych
przewija się idea postępu poprzez prawo. Jakkolwiek by tę ideę traktować,
myśl, że cała cywilizacja ludzka kroczy ewolucyjnie drogą postępu, a w swo-
ich najbardziej pozytywnych osiągnięciach jest krystalizacją haseł braterstwa,
równości i wolności, nie jest bynajmniej trywialna.
5. Socjologia prawa ukazuje historycznie doniosłą rolę prawa. Przemiany pra-
wa i całego jego społecznego i kulturowego milieu są bardzo zróżnicowane,
wielokierunkowe i naznaczone sprzecznymi tendencjami. Wszelako patrząc
na rozwój prawa z szeroko rozumianej perspektywy historycznej, można
dostrzec – jak wykazywał Leon Petrażycki – że przyczynia się ono do wy-
twarzania i utrwalania stosunków międzyludzkich nacechowanych w coraz
16

Przedmowa
większym stopniu tolerancją, altruizmem i dobrocią. W historii dawniejszej

i nowożytnej zdarzały się długie okresy stagnacji, a nawet wielkie katastrofy
cywilizacyjne. Poszczególne społeczeństwa znajdowały się i znajdują obecnie
na różnych poziomach kulturowego, technologicznego i prawnego rozwoju,
a kontakty między nimi powodują niekiedy negatywne skutki dla każdej ze
stron. Masowa migracja z krajów niżej rozwiniętych powoduje częstokroć
obniżenie poziomu kultury społeczeństwa wyżej rozwiniętego, a nawet jego
dezintegrację, regres i upadek.
Nie mniej ważna jest obserwacja Leona Petrażyckiego, że ewolucja ży-
cia społecznego, a w jego ramach prawa i moralności, prowadzi do tego, iż
maleje znaczenie brutalnych motywów (krwawej pomsty, terroru, przemocy,
strachu) jako głównych pobudek ludzkich działań. W ich miejsce pojawia
się najpierw motywacja egocentryczna – osiągania osobistych korzyści. Później,
na wyższym szczeblu rozwoju, upowszechnia się i odgrywa coraz większą
rolę motywacja socjocentryczna – kierowania się dobrem własnej, stopniowo
poszerzającej się grupy przynależności. Ukoronowaniem ewolucyjnych prze-
mian w pobudkach warunkujących ludzkie postępowanie będzie dominacja
motywacji filocentrycznej, wyrażającej się w ugruntowanym w ludzkiej psychice
przekonaniu, że wszyscy ludzie i otaczające ich środowisko stanowią jedną
wspólnotę, o którą należy się troszczyć równie pieczołowicie, jak o samego/sa-
mą siebie. W wielowiekowym procesie oddziaływania prawo – zarówno po-
zytywne (czerpiące moc obowiązywania z aktu stanowienia), jak i intuicyjne
(wyrażające poczucie sprawiedliwości i słuszności) – pobudza, mimo często
długotrwałych okresów zahamowań i regresów, do działań korzystnych dla
jednostki, grupy własnej i całej ludzkiej wspólnoty. Prawo systematycznie
uczy, jak powstrzymywać się od działań szkodliwych dla innych ludzi i zara-
zem zachęca do czynów mających na względzie dobro pokoleń nie tylko ży-
jących współcześnie, lecz także przyszłych. Historycznie doniosła rola prawa
wyraża się również w niezwykle istotnej roli, jaką od wieków w strukturze
społecznej pełnią zawody prawnicze. Wiedza socjologicznoprawna na temat
specyfiki tych zawodów jest współcześnie bardzo bogata i ciągle się poszerza.
6. Socjologia prawa dowodzi prymatu prawa nad moralnością. W porównaniu
z moralnością przeżycia prawne silniej oddziałują na psychikę i zachowa-
nia człowieka. Moralność – jak dowodził Leon Petrażycki – jest pasywna,
kształtuje przede wszystkim poczucie obowiązku, świadomość, że pewnym
regułom należy się posłuch. Prawo natomiast rozbudowuje w ludziach po-
czucie własnych uprawnień, kreuje człowieka-obywatela, zdającego sobie
sprawę z własnej godności, ceniącego swoją wolność i dążącego do tego, by
wyegzekwować to, co mu się słusznie należy. Prawo jest przeto społecznie
cenniejsze niż moralność, odgrywa ważniejszą rolę w kształtowaniu postaw
17

Przedmowa
i zachowań ludzi w skali masowej. Niemniej współcześnie problematyka

etyczna odgrywa w edukacji prawniczej ogromną rolę.
7. Socjologia prawa poszerza ontologiczny zakres prawa, przyjmuje bowiem
perspektywę pluralizmu prawnego i uznaje, że poza prawem stanowionym
(pozytywnym, oficjalnym) istnieje też prawo intuicyjne („żywe”, społeczne),
którego współczesnym przejawem, w części spozytywizowanym, są prawa
człowieka, a nadto prawo zwyczajowe, prawo różnych wspólnot (np. reli-
gijnych czy etnicznych), stowarzyszeń (np. sportowych) i organizacji (np.
politycznych) oraz prawo naturalne. W wymiarze socjologicznoprawnym
prawo ma charakter pluralistyczny również w tym sensie, że uznaje się, iż
w niektórych współczesnych państwach istnieje kilka – uzupełniających się
lub konfliktowych – porządków prawnych. Za inny typ pluralizmu prawnego
uważa się w socjologii prawa sytuację, gdy w ramach jednego wspólnego
porządku prawnego obowiązują de facto odmienne uregulowania odnoszące
się np. do grup narodowościowych, religijnych, zawodowych, wiekowych,
regionalnych czy jakichś innych. Ponadto socjologia prawa wzbogaca wiedzę
o prawie, usiłuje bowiem zrozumieć związki łączące prawne systemy nor-
matywne z życiem społecznym i zachęca do budowania teorii tłumaczących
procesy i zmiany społeczne przez wskazanie roli, jaką pełni w nich prawo.
Nie mniej ważne jest także to, że socjologia prawa informuje, jak można
empirycznie badać prawo i jak w tym celu wykorzystywać metody i techniki
badawcze stosowane w naukach społecznych i humanistycznych.
8. Socjologia prawa uzasadnia roszczenia prawa do bycia jedną z najdonioślej-
szych instytucji życia społecznego. Prawo stanowi bowiem, jak dowodzi socjolo-
gia prawa, niezwykle istotny przykład i przejaw adaptacyjnych zdolności czło-
wieka. Organizuje ono i chroni dwie niezwykle ważne dziedziny interakcji
międzyludzkich: współdziałanie w celu zaspokajania potrzeb oraz porozumie-
wanie się w celu łagodzenia sporów i konfliktów. Kształtuje również stosunki
władzy i podległości oraz ustanawia obowiązujące zasady podziału dóbr. Za-
sadniczym celem działania prawa jest więc zapewnienie systemowi społecz-
nemu integralności. Odbywa się to przez zespolone oddziaływanie – jak dowo-
dził Adam Podgórecki – trzech elementów: kultury społeczeństwa, w którym
prawo funkcjonuje, podkultury środowiska, do którego jednostka należy, oraz
indywidualnych cech osobowości jednostki. Ponadto prawo jest częstokroć
stymulatorem głębokich zmian społecznych. Kiedy narastają sprzeczno-
ści między społecznym poczuciem sprawiedliwości (prawem intuicyjnym)
a prawem oficjalnym, wtedy wcześniej czy później to ostatnie podlega prze-
kształceniom, nierzadko wraz z całym systemem polityczno-gospodarczym.
9. Przedmiotowa i problemowa autonomia socjologii prawa jest uznawana przez
współczesną filozofię prawa i teorię prawa oraz inne dyscypliny prawnicze. Jeśli
18

Przedmowa
za miarodajne źródło wiedzy o dwóch pierwszych wymienionych dyscy-

plinach uzna się aktualnie użytkowane podręczniki akademickie, to okaże
się, że filozofia prawa zajmuje się prawem w ujęciu ontologicznym, teorio-
poznawczym, fenomenologiczno-egzystencjalnym, dziejowo historycznym,
hermeneutycznym, argumentacyjno-dyskursywnym, postmodernistycznym
i językowym, lecz nie socjologicznym. Z kolei teoria prawa zajmuje się pro-
blematyką językową, interpretacją prawniczą, ideologiami stosowania prawa,
modelami tworzenia prawa, teoriami obowiązywania prawa, aksjologią i ety-
ką prawniczą. A więc miejsce dla socjologii prawa pozostaje bardzo rozległe
i nawet w drobnej części nie jest zaanektowane ani przez filozofię prawa,
ani przez teorię prawa. Podobnie, nie ma takiej szczegółowej dziedziny so-
cjologii, która by podejmowała zagadnienia choć w części zbliżone do tych,
jakimi zajmuje się socjologia prawa.
10. Socjologia prawa przyczynia się do internacjonalizacji (umiędzynarodowie-
nia) wizerunku prawa krajowego (wewnętrznego), popularyzując zagraniczne
badania nad tradycjami i systemami prawnymi w innych krajach, nad ich
wzajemnym oddziaływaniem, recepcją i kształtowaniem się zaczątków glo-
balnego prawa dla całej ludzkości (za pierwszy krok na tej drodze niektórzy
autorzy uznają prawo Unii Europejskiej).
Podsumowując powyższe wątki, należy stwierdzić, że specyfika socjolo-
gicznoprawnego podejścia do prawa polega na tym, że jest ono ujmowane
przez pryzmat tego, jak funkcjonuje w strukturze społecznej (w społecznej
rzeczywistości), jakie powoduje skutki dla życia zbiorowego, jaki ma wpływ
na interakcje międzyludzkie i w jakim zakresie jego stanowienie i stosowanie
są uwarunkowane przez rozmaite czynniki pozaprawne – polityczne, go-
spodarcze, moralne, zwyczajowe itp. To przede wszystkim socjologia prawa
usiłuje poznać prawo w jego roli jednego z zasadniczych instrumentów celo-
wych zmian społecznych oraz stara się dociec, jakie są ogólne prawidłowości
rozwoju prawa i jego związki z przemianami życia społecznego, gospodarcze-
go i politycznego. I wreszcie, jeśli jakaś dziedzina wiedzy o prawie stara się
korzystać z metod badawczych wypracowanych w naukach humanistycznych
i społecznych, to jest nią w głównej mierze socjologia prawa.
*
Pozostał jeszcze miły obowiązek podziękowania instytucjom i osobom,
dzięki którym książka mogła się ukazać.
Bez dotacji ze strony Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu War-
szawskiego książka ciągle pozostawałaby w fazie projektu. Szczególne po-
dziękowania należą się przeto Panu Dziekanowi Krzysztofowi Rączce oraz
Panom Prodziekanom Tomaszowi Giaro i Markowi Grzybowskiemu.
19

Przedmowa
Na wszelkiego rodzaju pomoc redaktorzy mogli liczyć ze strony Wy-

dawnictw Uniwersytetu Warszawskiego, a zwłaszcza pracowników Działu
Nauk Społecznych. Ich zaangażowanie i kompetencje edytorskie zasługują
na najwyższe uznanie.
Harmonijna współpraca z autorami poszczególnych opracowań sprawia-
ła, że zaplanowane czynności były sprawnie realizowane. Poza tym kontakt
z wybitnymi znawcami problematyki społeczno-prawnej oraz z osobami mło-
dymi, które w przyszłości na takie miano z pewnością zasłużą, sam w sobie
był źródłem wielu przyjemnych doznań. Im również należą się serdeczne
podziękowania.
Oczywiście, redaktorzy korzystali także z mądrych rad i sugestii wielu
osób. Trudno tu wszystkie wymienić. Ograniczę się do dwóch tylko nazwisk:
Profesor Marii Łoś z Ottawa University i Profesora Huberta Izdebskiego
z Uniwersytetu Warszawskiego, którym jesteśmy szczególnie wdzięczni.
Mimo długiego łańcucha podziękowań i wyrazów wdzięczności całkowitą
odpowiedzialność za treść książki i jej układ, a także za jej zalety i braki
ponoszą wyłącznie jej redaktorzy.
Andrzej Kojder
Warszawa, w sierpniu 2013 r.
20

A
Anomia
(ang. Anomie, fr. Anomie, niem. Anomie, ros. Aномия)
Pojęcie anomii oznacza stan, w którym człowiek nie czuje się przywiązany
do żadnego względnie stabilnego systemu wartości bądź też stan, w którym
społeczeństwo i kultura nie oferują człowiekowi takiego systemu wartości,
mimo że człowiek go poszukuje.
Anomia od początku pojmowana była niejednoznacznie: jako cecha sy-
tuacji człowieka, a zarazem cecha kultury i struktury społecznej. Widoczne
Anomia
jest to już u Platona, który pisze, że anomoi to ludzie pozbawieni wyraźnych

preferencji i poddający się zmiennym kaprysom. Charakterystyka ta następu-
je jednak w kontekście opisu sekwencji upadku państw, a więc ukazuje wza-
jemne zależności między napięciami w duszy ludzkiej a typem społeczeństwa
ukształtowanym w ramach określonego ustroju politycznego (w tej mierze
nie ogranicza się więc do zwykłej analogii zapowiadanej przez Platona w ks. 2
Państwa). Platon zwraca też uwagę, że anomii sprzyja system prawa nie
zawierający słusznej miary oceny działań.
Émile Durkheim powiązał anomię ze swoją teorią społeczeństwa jako
bytu sui generis. Według koncepcji przedstawionej w O podziale pracy społecznej
spoiwem społeczeństwa zróżnicowanego funkcjonalnie miała być moralność
regulująca typ więzi społecznej opartej na różnicy, a więc tzw. solidarność
organiczną. Aby jednak taka moralność mogła się pojawić, ludzie musieliby
odczuwać zobowiązanie do podtrzymywania tej solidarności. Brak poczucia
zobowiązania wynika z braku wspólnych wartości, które uzasadniałyby ist-
nienie różnic. Taki właśnie stan nazywał Durkheim anomią. Dla francuskiego
socjologa najważniejszym czynnikiem kształtowania się nowej moralności
jest prawo, które mogłoby wymusić zachowania sprzyjające integracji społe-
czeństwa rynkowego, a następnie wytworzyć nawyk takich zachowań, nadać
im status oczywistych obyczajów. Innymi słowy, anomia jest fazą przejściową
między rozpadem starej moralności związanej z solidarnością mechaniczną
a ukształtowaniem się nowej – odpowiadającej solidarności organicznej. Je-
dynie prawo stanowi wystarczająco skuteczny środek przezwyciężenia anomii
(jakkolwiek samo wymuszanie podziału pracy również traktował Durkheim
jako patologię).
Choć Durkheim pisał o anomii raczej jako o przejściowym braku wartości,
jego teoria sugeruje, że może pojawić się również inny problem – niezgod-
ność między normami odpowiadającymi dawnej solidarności mechanicznej
a nowym prawem mającym doprowadzić do pojawienia się nowej moralno-
ści. Co więcej, sam stan anomii, rozumianej jako normatywna dezorienta-
cja jednostki, może być wywołany nie tyle brakiem wartości oferowanych
przez społeczeństwo, co sprzecznościami w systemie aksjonormatywnym.
21

Anomia
Taka sytuacja jest zresztą bardziej prawdopodobna niż „pustka normatywna”,

ponieważ solidarność mechaniczna okazuje się nadal pełnić funkcje integra-
cyjne w wielu dziedzinach życia. Stąd też we współczesnej socjologii stan
anomii rozumiany jest raczej jako określony rodzaj czy rodzaje sprzeczności
w systemach wartości bądź – szerzej – w systemach społecznych.
Szczególne znaczenie ma tu zwłaszcza słynna typologia zachowań de-
wiacyjnych zaproponowana przez Roberta K. Mertona. Autor powoływał
się w niej na możliwość niezgodności między akceptowanymi społecznie
celami działania (wartościami) a akceptowanymi sposobami ich realizacji
(normami), co prowadzi do modyfikacji po stronie środków (innowacja)
bądź fiksacji na środkach (rytualizm). Niekiedy sprzeczność prowadzi ludzi
do wycofania bądź tworzenia nowych systemów normatywnych (bunt). Bu-
dując swoją klasyfikację, Merton proponował zadać pytanie, co prowadzi do
napięć między normami a wartościami, jak możliwy jest rozpad spójnych
wzorców kulturowych w sposób prowadzący do budowania zrębów nowej
kultury (zwłaszcza w ramach wycofania i buntu). Odwołując się do przykładu
społeczeństwa amerykańskiego, podkreślał, że pojawienie się dewiacji jest
bardziej prawdopodobne w warstwach społecznych, które przyswoiły sobie
wartości tego społeczeństwa, ale nie mają szans ich realizacji. Oznacza to,
że faktycznym źródłem sprzeczności w systemach wartości jest sprzeczność
między kulturą a strukturą społeczną, a ostatecznie sama ta struktura z cha-
rakteryzującą ją silną zasadą merytokratyczną. Analiza Mertona prowadzi
zatem prostą drogą do pojęcia anomii odwołującego się do kategorii znanych
z teorii konfliktu: sprzeczności strukturalnej, nierówności szans, wyklucze-
nia, walki klasowej. Tak więc, gdy u Durkheima receptą na anomię było
prawo sprzyjające powstaniu więzi między wyindywidualizowanymi uczest-
nikami rynku (korporacjonizm), w teorii konfliktu takim remedium staje się
prawo kierujące się zasadami sprawiedliwości społecznej. Nacisk przesuwa
się więc z motywacyjnych i aksjologicznych funkcji prawa na ekonomiczne.
Argumentowano jednak również, że konflikt może być przejawem prze-
zwyciężania anomii, skoro skonfliktowane podmioty, podejmując działania,
kierują się nowymi wartościami i dokonują wyboru z szerszej palety środ-
ków. Przejawem anomii jest raczej niezdolność do zaangażowania w konflikt,
a więc rodzaj bezsilności wobec wymagań akceptowanego systemu wartości
lub daleko idąca dezintegracja grupy w obliczu fragmentacji tego systemu.
Tego rodzaju pojęcie proponował Lewis Coser. Ludzie muszą wierzyć w to,
co czynią, ale muszą też spotkać się z akceptacją w realizacji swoich warto-
ści, nawet jeśli nie jest ona całkiem udana. Zgodność tego, do czego czło-
wiek dąży, z tym, co czyni w celu spełniania oczekiwań, jest warunkiem
prawdziwej wspólnoty wartości. Wynika z tego, że anomia wiąże się nie
22

Antropologia prawa
tyle z konfliktami grupowymi o podłożu strukturalnym, co ze szczególnym

aspektem struktury – powiązaniem własnego stosunku do standardów war-
tościujących z optymalizacją wzajemnych oczekiwań między podmiotami
w odniesieniu do tych standardów.
Podążając tu za Parsonsem, można więc zdefiniować anomię jako odwrot-
ność instytucjonalizacji, pojęcie stopniowalne i idealnotypologiczne, nigdzie
wszak nie spotkamy się z pełną anomią. Ta ostatnia definicja, przenosząca
anomię na poziom interakcyjny, pozwala zwrócić uwagę na specyficzny głę-
boki związek między anomią a socjologiczną definicją prawa. Socjologiczna
definicja prawa, w odróżnieniu od normatywistycznej, formalnej czy eko-
nomicznej, podkreśla bowiem pochodzenie norm prawnych od struktury
zgeneralizowanych oczekiwań (tak expressis verbis twierdził Niklas Luhmann).
Prawo jest więc owocem instytucjonalizacji.
Droga, jaką przeszło pojęcie anomii od poziomu systemu społeczne-
go poprzez poziom stosunków międzygrupowych do poziomu interakcji,
ukazuje więc jego fundamentalny charakter, wydobywa na światło dzienne
umiejscowienie struktury społecznej w wyobrażeniach ludzi o sobie i innych
oraz rolę prawa w kształtowaniu tych wyobrażeń.
Literatura: Robert Agnew, Nikos Passas (red.), Future of Anomie, Northeastern University
Press, Boston 1997; Lewis A. Coser, Funkcje konfliktu społecznego, tłum. Stanisław Burdziej,
Nomos, Kraków 2009; Émile Durkheim, Leçons de sociologie. Physique des moeurs et du droit,
PUF, Paris 1950; tenże, Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum. Krzysztof Wakar, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2006; Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum.
Ewa Morawska, Jerzy Wertenstein-Żuławski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002; Talcott Parsons, System społeczny, tłum. Michał Kaczmarczyk, Nomos, Kraków 2002.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Dewiacja społeczna; Destrukcja normatywności; Durkheim Émile; Nierówności społeczne
a prawo; Postawy wobec prawa; Funkcje prawa.
Antropologia prawa
(ang. Anthropology of the law, fr. Anthropologie juridique, niem. Rechts-
anthropologie, ros. Антропология права)
Antropologia prawa jest subdyscypliną antropologii, badającą kulturowe

aspekty prawa w perspektywie porównawczej. Miała ona przemożny wpływ
na rozwój socjologii prawa nie tylko dzięki dostarczaniu materiału badawcze-
go, ale również za sprawą wypracowanych w niej pojęć i teorii o kluczowym
znaczeniu dla refleksji socjologicznoprawnej. Określenie zakresu antropologii
23

Antropologia prawa
prawa zależy od definicji samego prawa, jednak tradycyjnie antropologia

prawa zajmuje się najszerzej rozumianym prawem we wszystkich typach spo-
łeczeństw, w szczególności w społeczeństwach przedpaństwowych. Ostatnio
coraz intensywniej rozwija się antropologia prawa współczesnego, zajmująca
się m.in. rolą prawa w codziennym życiu ludzi. Jak pisze Andrzej Kojder:
„Antropologia prawa powinna się zajmować przede wszystkim zagadnieniem
integracji i asymilacji różnych typów prawa oraz współistnieniem prawa
oficjalnego z różnymi innymi porządkami normatywnymi grup społecznych.
Kiedy w centrum jej zainteresowań znajdzie się problematyka pluralizmu
prawnego oraz kwestia sposobu, w jaki paternalistyczne, skodyfikowane pra-
wo (codified law) jest narzucane różnym grupom i środowiskom, wtedy okaże
się, że jest ona szczególnie użyteczna w badaniu nowoczesnych, złożonych
społeczeństw (modern complex societies)”.
Za ojców założycieli tak rozumianej antropologii prawa uważani są m.in.
Bronisław Malinowski, Henry Lewis Morgan oraz Henry Maine. Antropologia
prawa odgrywa również kluczową rolę w teorii zmiany społecznej sformu-
łowanej przez Émile’a Durkheima.
Zajmując się prawem w społeczeństwach przedpaństwowych, antropo-
lodzy prawa badają okres sięgający początków ludzkości ok. 2 mln lat temu.
Ta długa epoka dzieli się na dwie kolejne: społeczeństw zbieracko-łowieckich
oraz społeczeństw segmentowych, przy czym te ostatnie powstały dopiero
ok. 10 tys. lat p.n.e. w wyniku rewolucji neolitycznej. Nie mniejszy wkład
wniosła antropologia prawa w wyjaśnienie powstania państw, a następnie
rozwoju prawa w społeczeństwach państwowych. Badania społeczeństw zbie-
racko-łowieckich oraz segmentowych opierają się głównie na obserwacjach
współcześnie żyjących społeczeństw tego typu. Tak więc wśród społeczeństw
zbieracko-łowieckich można wymienić np. Eskimosów, Szoszonów żyjących
na terenie Stanów Zjednoczonych, Indian Yamana z Ziemi Ognistej czy Pig-
mejów Mbuti z Konga, z kolei do znanych i opisanych w literaturze społe-
czeństw segmentowych należą np. Nuerowie czy plemię Azande w Afryce
oraz liczne plemiona Indian Ameryki Północnej.
Teza, że społeczeństwa przedpaństwowe posiadają prawo, wynika nie
tylko z istniejącego w nich wyobrażenia porządku normatywnego (nieodróż-
nialnego jednak od porządku religijnego, obyczajowego czy moralnego), ale
także ze stabilności przestrzeganych reguł i sposobów rozstrzygania sporów.
Jeśli więc definiować prawo w sposób socjologiczny jako strukturę zgene-
ralizowanych oczekiwań, to jego fundamenty można znaleźć we wszystkich
społeczeństwach, nawet jeśli pełne wyodrębnienie się systemu prawa z reli-
gii, moralności i polityki następuje dopiero w społeczeństwach państwowych.
Antropolodzy prawa zwracają również uwagę, że niektóre przestępstwa,
24

Antropologia prawa
takie jak morderstwo, kradzież czy zdrada małżeńska, nigdy nie miały w spo-
łeczeństwach zbieracko-łowieckich charakteru religijnego. Wreszcie za ist-
nieniem „prawa” w społeczeństwach przedpaństwowych przemawia to, że
porządki prawne wykształcone w pierwszych państwach były pod wieloma
względami podobne do norm przedpaństwowych, tak np. długo przetrwała
samopomoc, zemsta czy ordalia, znane ze społeczeństw segmentowych.
Dyskusja na temat tego, co jest „prawem” (law) a co „obyczajem” (custom),
od początku stanowiła nić przewodnią antropologii prawa i pojawiła się już
w słynnym dziele Malinowskiego Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich
z roku 1926. Malinowski argumentował tam, wbrew rozpowszechnionemu
wcześniej przekonaniu, że Trobriandczycy mają świadomość przekraczania
norm i omijania ich, a więc nie działają automatycznie, kompulsywnie czy
zgodnie z odwiecznym przyzwyczajeniem. Malinowski dostarczył tym samym
argumentu na rzecz antropologii prawa społeczeństw pierwotnych. W kon-
tekście jego przekonujących świadectw empirycznych może więc dziwić,
że wielu późniejszych autorów, takich jak Adamson Hoebel, poszło raczej
śladem Maxa Webera, definiując jako prawo jedynie ustawę i normy po-
chodzące od panujących. Aby uzgodnić pozytywizm prawny z antropologią
wykazującą uniwersalność prawa, Meyer Fortes ukuł nawet odrębny termin
jural, mający charakteryzować porządki przedpaństwowe, a Simon Roberts,
aby uwypuklić różnicę między ogólnymi wyobrażeniami prawa a sposobami
rozstrzygania sporów u ludów przedpaństwowych, zatytułował swoją książkę
Order and Dispute. Tymczasem kompromisowe rozwiązanie zdaje się ofero-
wać znacznie wcześniejsze, klasyczne dzieło Henry’ego Maine’a Ancient Law
z 1861 r., stawiające słynną tezę o ewolucyjnym rozwoju prawa od „statu-
su” do „kontraktu”, a więc od systemów normatywnych, w których prawa
i obowiązki człowieka zależały od jego pozycji w strukturze społecznej, do
merytokratycznego społeczeństwa, w którym każdy kształtuje swoją sytaucję
prawną na drodze umów. Maine opisał rozwój cywilizacji od aggregation of
families do collection of individuals.
Odkrywane przez antropologię normy społeczeństw pierwotnych po-
zwalają socjologom lepiej zrozumieć naturę współczesnych instytucji prawa
cywilnego, np. własności czy zasady wzajemności. U ludów zbieracko-ło-
wieckich własność, choć nie odgrywa dużej roli, ma całkiem inny charakter
niż obecnie i nie daje się łatwo ująć za pomocą współcześnie stosowanych
kategorii. Na przykład posiadanie pożywienia nie daje tam prawa do wy-
łącznego rozporządzania zdobyczą, lecz nakłada obowiązek dzielenia się
z innymi. Własność nie jest więc narzędziem zawłaszczania pracy innych
(jak w społeczeństwach kapitalistycznych), lecz dzielenia się z innymi owo-
cami swojej pracy. Podobnie wzajemność, która dziś rozumiana jest często
25

Antropologia prawa
jako wzajemność negatywna, zdepersonalizowana i formalna, a więc na

kształt wzajemności wymiany rynkowej, w której dobra przekazywane są
punktualnie i w równej wartości, w społeczeństwach zbieracko-łowieckich
miała charakter pozytywny, osobowy i nie wymagała zwrotu równej warto-
ści, a nawet w ogóle nie wymagała zwrotu. Ta wzajemność, która jak pisał
Marcel Mauss, tworzyła społeczeństwo i umożliwiała kulturę, jest dziś raczej
trudno zrozumiała, ponieważ nie występuje we wszechobecnych relacjach
rynkowych, a co najwyżej w stosunkach przyjacielskich czy rodzinnych, np.
między rodzicami a dziećmi. Logika daru pozwala nam dziś zrozumieć nie
tylko specyfikę prawa społeczeństw przedpaństwowych, ale i unikatowość
prawa społeczeństw współczesnych, gdyż kieruje naszą uwagę ku założe-
niom, na jakich opierają się współczesne relacje bezosobowe. Czy mogą
one istnieć bez pozarynkowej wzajemności pozytywnej? W tym kontekście
antropologia prawa pozwala zrozumieć i wyjaśnić fundamenty prawa jako
takiego, a nie tylko jego lokalne zróżnicowanie. Trafnie wyraził to Clifford
Geertz, pisząc, że antropologia prawa zainteresowana jest tym, jak różne
społeczeństwa organizują relację między „prawem” a „faktem” jako dwoma
podstawowymi sposobami ujmowania rzeczywistości, i że zadaniem antro-
pologii prawa jest „nie tyle wysiłek wbudowania znaczeń prawnych do oby-
czajów społecznych lub korekta wnioskowań prawniczych za pomocą odkryć
antropologicznych, lecz hermeneutyczna nawigacja między dwoma polami,
spoglądanie raz z jednej, raz z drugiej strony, w celu takiego formułowania
zagadnień moralnych, politycznych i intelektualnych, które dostarczą wiedzy
zarówno antropologii, jak i prawu”. W ujęciu Geertza jedynie antropologia
prawa traktująca serio nieredukowalne formy reprezentacji, jakimi są prawo
i fakt, może dostrzec względną istotność obu tych form w różnych kulturach
i badać, dlaczego np. w odpowiedzi na problem zanieczyszczenia środowiska
Toyota zatrudnia 100 inżynierów, a Ford 100 prawników.
Za przeciwieństwo „antropologicznego” podejścia Geertza można uznać
„socjologiczne” podejście Niklasa Luhmanna, który jako nadrzędny układ
odniesienia w badaniu prawa traktował teorię systemów. W samym opisie
prawo stało się jednak u niego zamkniętym operacyjnie systemem normatyw-
nym, dopuszczającym „fakty” jedynie na mocy własnych decyzji i w formie
adekwatnej do kontynuowania własnych operacji. Tam gdzie Geertz pragnie
syntezy, Luhmann uprawia więc swoistą dialektykę wzajemnego wykluczania.
Literatura: Andrzej Kojder, Prawo zwyczajowe i pluralizm prawny, w: tenże, Godność i siła pra-
wa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 207–224; Jacek
Kurczewski, Prawo prymitywne: zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1973; Henry Sumner Maine, Ancient Law. Its Connection with the
Early History of Society, and its Relation to Modern Ideas, John Murray, London 1861; Bronisław
26

Atrofia prawa
Malinowski, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich, tłum. Józef Chałasinski, Andrzej Waligór-
ski, w: tenże, Dzieła, t. 2, PWN, Warszawa 1980, s. 5–102; Laura Nader, The Life of the Law.
Anthropological Projects, California University Press, Berkeley–London 2002; Simon Roberts,
Order and Dispute. An Introduction to Legal Anthropology, Penguin Books, Harmondsworth 1979.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Malinowski Bronisław; Metoda obserwacji; Pluralizm prawny; Płaszczyzny badania prawa;
Prawo zwyczajowe; Tradycja prawna.
Atrofia prawa
(ang. Atrophy of the law, fr. Atrophie du droit, niem. Atrophie des Rechts,
ros. Отмирание права)
Według rozmaitych przekazów historycznych geneza prawa ginie w mrokach

bardzo odległych czasów. Lecz skoro prawo kiedyś, w zamierzchłej przeszło-
ści powstało, zasadne jest pytanie, czy kiedyś nastąpi jego kres. Ci autorzy,
rozmaitej proweniencji, którzy starali się, z różnych powodów poznawczych,
na to pytanie odpowiedzieć twierdząco, są reprezentantami idei atrofii prawa.
Na miano bodajże pierwszego nowożytnego przedstawiciela idei atrofii
prawa zasługuje Auguste Comte (1798–1857). Był on autorem nie tylko
wielu nowatorskich pomysłów (łącznie z powołaniem nowej nauki – socjo-
logii), lecz także zdecydowanym krytykiem stanu, w jakim znajdowały się
nauki w jego czasach. Jest wielce prawdopodobne, że miał on, podobnie jak
wielu pierwszych socjologów, dość mgliste pojęcie o prawie i utożsamiał je
z ustawodawstwem. Ponieważ prawo należy – wedle jego oceny – do metafi-
zycznego okresu rozwoju ludzkości, przeto kiedy ludzkość osiągnie stadium
pozytywne (naukowe), prawo przestanie być potrzebne i po prostu zaniknie.
Przyznawał zarazem, że w przejściowym okresie rewolucji prawo odegrało
użyteczną rolę, pomogło bowiem obalić poprzedni system polityczny.
Równie podejrzliwie odnosił się do prawa Karol Marks (1818–1883),
którego prace ukazywały się niemal równocześnie z dziełami Comte’a. Prawo
stanowiło dla niego część „nadbudowy” burżuazyjnego porządku społeczne-
go. Uznawał je za instrument panowania klasowego i zarazem za przejaw
tego panowania. Zniesienie w wyniku rewolucji proletariackiej klas i państwa
doprowadzi do obumarcia prawa, które w dotychczasowej historii ludzkości
było narzędziem klasowego ucisku i wyzysku.
Wiele poglądów na prawo, które Marks jedynie zasygnalizował, lecz któ-
rych nie rozwinął, zostało podjętych i rozbudowanych przez przedstawicieli
myśli anarchistycznej, którzy byli mniej więcej rówieśnikami autora Kapitału.
27

Atrofia prawa
Pierre Joseph Proudhon (1809–1865) był także przeświadczony, że prawa to:

„Pajęczyny dla możnych i bogatych, łańcuchy, których żadna stal nie zdoła
przeciąć, dla małych i ubogich, sieci rybackie w rękach rządu”. Zniesienie
nie tylko władzy państwowej, lecz także państwa i prawa powinno dopro-
wadzić – zdaniem Proudhona – do powstania systemu wzajemnej pomocy
organizowanej przez najrozmaitsze współdziałające ze sobą stowarzyszenia.
Znacznie obszerniej na temat atrofii prawa wypowiadał się Michaił Ba-
kunin (1814–1876), w młodości słowianofil, później wojujący ateista, inter-
nacjonalista, kolektywista, rewolucjonista i anarchista. Był on przekonany,
że cały dotychczasowy porządek społeczny, polityczny i gospodarczy nale-
ży zniszczyć („cywilizacja gnije”), bo tylko z nowych materiałów można
zbudować społeczeństwo przyszłości. Kapitalizm, prywatna własność środ-
ków produkcji ograniczają wolność. Likwidacja kapitalizmu i wprowadzenie
własności kolektywnej mogą zapoczątkować zniesienie prawa dziedzicze-
nia. Prawo to, dopóki obowiązuje, uniemożliwia równy start wszystkich
ludzi, jest więc instrumentem nierówności społecznej. Należy przeto jak
najrychlej znieść prawo spadkowe całkowicie, a potem unicestwić wszyst-
kie prawa ustanowione przez państwo. „Społeczeństwem nigdy nie rządzą
kanony prawne, lecz obyczaje i tradycja. Bodźcem rozwoju społeczeństwa
nie jest myśl i wola prawodawcy, lecz inicjatywa poszczególnych jednostek”
– pisał Bakunin.
Znacznie więcej uwagi poświęcił prawu inny przedstawiciel myśli anar-
chistycznej, Piotr Kropotkin (1842–1921). Bezwzględna krytyka państwa
i przewidywanie jego rychłego obalenia łączyły się u niego z krytyką prawa.
Wyróżniał on trzy grupy praw: 1) prawa służące obronie własności; 2) prawa
stojące na straży rządu; i 3) prawa chroniące jednostki. Dwie pierwsze grupy
praw służą wyzyskowi i utrzymaniu maszynerii państwowej, strzegą bowiem
przywilejów klas posiadających. Po rewolucji zostaną one zniesione. Również
trzecia grupa praw – uznawał Kropotkin – jest nieużyteczna i szkodliwa,
tak jak prawa dwóch pierwszych grup. Prawo poniża ludzi i deprawuje ich,
„prawo i kara są ohydą, która powinna przestać istnieć”. Zachowaniom an-
tyspołecznym będzie w stanie skutecznie zapobiegać powszechna praktyka
wzajemnej pomocy.
W pismach innych przedstawicieli dziewiętnastowiecznej myśli lewico-
wej kwestia zniesienia państwa była podobnie formułowana, jak w twór-
czości czołowych anarchistów, lecz problematyka prawna albo w ogóle się
w niej nie pojawiała, albo tylko incydentalnie.
Wśród autorów, którzy przewidywali atrofię prawa, pierwszym akademic-
kim uczonym, profesorem uniwersytetu, był Leon Petrażycki (1867–1931).
Nie nawiązywał on do wcześniejszych koncepcji zaniku prawa, nie ma też
28

Atrofia prawa
żadnych dowodów, że się z nimi zetknął. Jego wizja atrofii prawa, zupełnie
niezależna od problematyki państwa, jest w pełni samodzielna i stanowi
logiczną konsekwencję funkcji, które przypisywał prawu w dziejowym roz-
woju ludzkości. W długim, wielowiekowym procesie oddziaływania prawo,
jak dowodził Petrażycki, rozbudowuje w ludziach poczucie własnych upraw-
nień, kreuje człowieka-obywatela zdającego sobie sprawę z własnej god-
ności, ceniącego swoją wolność i dążącego do tego, by wyegzekwować to,
co mu się słusznie należy. Wyznaczając wszystkim destynariuszom wspólny
„szablon postępowania”, prawo kształtuje w ciągu stuleci przyzwyczajenia
społeczne, które w ostatecznym rachunku mają na względzie dobro ogółu,
dobro całego rodzaju ludzkiego. W regulacjach prawa oficjalnego zmniejsza
się stopniowo rola siły, przymusu i strachu. Zastępuje je odwoływanie się
do dobrze pojętych korzyści własnych, a potem do motywacji altruistycznej,
nastawionej na potrzeby i dobro innych ludzi. Prawna ochrona ludzkiego
życia, godności, wolności i własności staje się stopniowo coraz bardziej ega-
litarna, powszechna i zdecydowana. W parze z tymi przemianami idą zmiany
w psychice przeciętnego człowieka, który w coraz mniejszym stopniu jest
zdolny posługiwać się brutalną przemocą, krwawą pomstą czy bezwzględnym
odwetem. Wzbudzając w ludziach emocje i uczucia karytatywne (dobro-
czynne) – mające na względzie dobro innych ludzi – prawo poszerza tym
samym społeczny krąg przedmiotów miłości, rozwija i wzmacnia prospołecz-
ne dyspozycje emocjonalne, cementuje dobrowolną, spontaniczną gotowość
pomnażania dóbr, które służą nie tylko własnej grupie, lecz także osobom
obcym i całemu rodzajowi ludzkiemu. Gdy prawo (tak jak i moralność) spełni
kiedyś, w trudno wyobrażalnej przyszłości, swoje adaptacyjne i socjalizacyj-
ne zadanie, stanie się zbyteczne i po prostu zaniknie. Uważał tym samym,
że atrofia prawa nastąpi wraz z pełnym uspołecznieniem człowieka, kiedy
w stosunkach międzyludzkich zapanuje ideał wszechludzkiej miłości.
Po okresie rewolucyj z początku XX w. i po I wojnie światowej kwestia
likwidacji czy obumierania państwa, a wraz z nim prawa była dość rzadko
podnoszona. Jednym z nielicznych autorów, którzy do tej kwestii powrócili,
był Włodzimierz Ilicz Lenin (1870–1924) – wódz i budowniczy Rosji bol-
szewickiej. Choć był z zawodu prawnikiem, to kiedy stał się zawodowym
rewolucjonistą, nie przywiązywał do prawa i zawodów prawniczych większej
wagi. W tworzeniu nowego państwa wyróżniał dwa etapy: formowanie repu-
bliki socjalistycznej i – etap drugi – powstanie społeczeństwa komunistycz-
nego. Instytucje prawne będą potrzebne, jak stwierdzał, tylko w pierwszym
etapie, lecz zniesiona zostanie formalna równość wobec prawa. Dlaczego?
Dlatego, że równe prawo jest prawem burżuazyjnym, a to z założenia jest
nierówne, stosuje bowiem równą miarę do ludzi, którzy w rzeczywistości są
29

Atrofia prawa
niejednakowi, różni ich zwłaszcza położenie ekonomiczne. Kiedy zostanie

zbudowane państwo komunistyczne, prawo, nawet to które zostało stwo-
rzone w republice socjalistycznej, okaże się zbędne. Społeczeństwo będzie
funkcjonować „bez żadnych norm prawnych”.
Do problem obumierania państwa i atrofii prawa bardzo serio ustosun-
kował się, jeszcze za życia Lenina, Jewgienij B. Paszukanis (1891–1937),
marksista nazbyt ortodoksyjny albo nie dość ortodoksyjny, został bowiem
rozstrzelany w czasie stalinowskiej Wielkiej Czystki. Dowodził on, że wszel-
kie prawo jest pochodną wymiany towarowej. W społeczeństwie kapitali-
stycznym dobra ekonomiczne przyjmują postać towaru, a prawo jest zmisty-
fikowaną formą stosunków społecznych. W społeczeństwie socjalistycznym,
w którym nie będzie istniał rynek, wolna konkurencja i sprzeczne interesy
właścicieli przeznaczonych do wymiany towarów, znikną wszystkie konstruk-
cje myślowe „norm prawnych” i „stosunków prawnych”. Obumieranie prawa
burżuazyjnego będzie oznaczało obumieranie prawa w ogóle. Powołując się
na Marksa, stwierdzał, że w rozwiniętym komunizmie dokona się obumarcie
prawa („formy prawnej w ogóle”), a wraz z nim także państwa.
Ponad pół wieku później Donald Black (ur. 1943), autor o zupełnie in-
nym rodowodzie i kierujący się całkowicie odmiennymi założeniami, do-
konał podobnie symplicystycznej, pozytywistycznej interpretacji prawa.
W książce z 1976 r. The Behavior of Law przyjął założenie, że prawo jest
jednym z rodzajów kontroli społecznej, mianowicie „rządową kontrolą spo-
łeczną […] normatywnym życiem państwa i jego obywateli”. Wprawdzie
w świecie współczesnym zwiększa się ilość prawa, a przez to coraz mniej
jest anarchii, pojawiają się jednak „przeciwtrendy”, czyli procesy anarchi-
zujące życie społeczne. Z czasem doprowadzą one – przewiduje Black – do
powstania społeczeństw „jakościowo” nowych, w których ludzie będą pod
jednymi względami homogeniczni, a pod innymi heterogeniczni, w któ-
rych będzie następować ciągła cyrkulacja ról, statusów, korzyści i repu-
tacji. Jeśli jedno społeczeństwo pokryje w przyszłości cały świat i będzie
wielkim plemieniem, to prawo najprawdopodobniej zaniknie, bo będzie po
prostu niepotrzebne.
Omówione poglądy ośmiu autorów unaoczniają, że kwestia atrofii prawa
jest ujmowana dychotomicznie: 1) jako pożądany skutek uboczny zniesienia
państwa będącego narzędziem ucisku i wyzysku klasowego; i 2) jako rezultat
postępującej socjalizacji, która prowadzi do zaniku prawnych mechanizmów
kontroli nad zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi. Odzwierciedlają
ponadto specyfikę socjologicznoprawnego ujmowania prawa: przewidywa-
ny przyszły zanik prawa jest przedstawiany jako skutek istotnych zmian
w strukturze społecznej i w stosunkach międzyludzkich.
30

Aubert Vilhelm
Literatura: Donald Black, The Behavior of Law, Academic Press, New York–San Francisco–
–London 1976; Patrick H. Glenn, Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law,
wyd. 4, Oxford University Press, New York 2010; Andrzej Kojder, Atrofia prawa, w: Antoni
Dębiński, Piotr Stanisz, Tomasz Barankiewicz, Jadwiga Potrzeszcz, Wojciech Sz. Staszewski,
Anna Szarek-Zwijacz, Monika Wójcik (red.), Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci księdza
profesora Antoniego Kościa SVD, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 169–189; Leon Petrażyc-
ki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkelkraut, Księgarnia L.
Idzikowskiego, Warszawa 1925; Marek Waldenberg, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli
społecznej XIX i XX w., Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1985.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Nihilizm prawny; Petrażycki Leon; Prawo a historia; Przymus prawny; Rewolucja; Socja-
lizacja.
Aubert Vilhelm
(7 VI 1922–19 VII 1988)
Socjolog prawa, od 1963 r. do śmierci profesor
Uniwersytetu w Oslo. Człowiek niezwykle ser-
deczny, nazywany „ojcem norweskiej socjologii”.
W latach studenckich uczestniczył w ruchu
antynazistowskim. Studia prawnicze ukończył
w 1946 r. Był aktywistą Partii Pracy i przez pe-
wien czas wydawał czasopismo „Orientering”.
Potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych,
gdzie przez dwa lata studiował socjologię i psy-
chologię na uniwersytetach Columbia i Berkeley.
W 1950 r. był współzałożycielem Norweskiego Instytutu Badań Społecznych.
Doktorat uzyskał w 1954 r. na podstawie rozprawy nt. społecznej funkcji
kary i został zatrudniony w Uniwersytecie w Oslo. Po dziewięciu latach zo-
stał profesorem. W 1970 r. przeniósł się z wydziału prawa na wydział nauk
społecznych, lecz nadal zajmował się zagadnieniami socjologicznoprawnymi.
Opublikował wiele książek, zarówno w języku norweskim, jak i angielskim.
Do ważniejszych jego publikacji zaliczają się: Sosiologi (Socjologia, 1964),
przez wiele lat podstawowy podręcznik tego przedmiotu w Norwegii, The
Hidden Society (1965), Rettssosiologi (Socjologia prawa, 1968), Sociology of
Law: Selected Readings (red., 1969), Om rettens sosiale funksjon (O społecznych
funkcjach prawa, 1976), In Search of Law: Sociological Approaches to Law (1983),
pośmiertnie: Continuity and Development in Law and Society (1989).
Aubert stał na stanowisku, że socjologia prawa jest subdyscypliną so-
cjologii, podobnie jak socjologia rodziny, przemysłu czy medycyny. Zarazem
31

Aubert Vilhelm
szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegóło-

wymi dziedzinami socjologii, np. studia nad specyfiką myślenia prawniczego
sytuują się w obrębie socjologii wiedzy. Był również zdania, że etnologia
(antropologia) prawa, która zajmuje się prawem pierwotnym, powinna być
traktowana jako dyscyplina autonomiczna i socjologia prawa nie powinna
dążyć do jej wchłonięcia.
Zastanawiając się nad relacjami między prawem a socjologią, Aubert
zwracał uwagę, że słowniki socjologii i słowniki prawa zawierają te same
terminy (zobowiązanie, uprawnienie, sankcja itp.), lecz są im nadawane
odmienne znaczenia. Terminologia prawna ma z reguły sens normatyw-
ny, socjologiczna natomiast ma głównie znaczenie opisowe i eksplanacyj-
ne. Podstawowe jednakże różnice między prawem a socjologią dotyczą nie
tyle języka, co społecznych funkcji obu dziedzin. Doktrynalnym badaniom
prawnym (Rechtswissenschaft) przyświecają przede wszystkim cele praktyczne,
dostarczają one sędziom, prokuratorom, adwokatom stosownych narzędzi
do podejmowania decyzji. Badania zaś socjologiczne kierują się w przeważa-
jącej mierze względami poznawczymi. Nie można wszakże przeoczyć faktu,
twierdził Aubert, że socjologia może być wykorzystywana jako uzupełnienie
badań prawnych, a także jako pomoc w zdobywaniu kwalifikacji w zawo-
dach prawniczych. Ponadto socjologia zajmuje się wartościami, preferencjami
i ocenami, które tworzą podstawowe układy strukturalne w społeczeństwie.
Wiele z tych wartości jest ucieleśnionych w prawie, w treści norm, a także
w zasadach proceduralnych.
Społeczna percepcja prawa jest bardzo zróżnicowana. Prawo jest postrze-
gane jako broń w rękach ludzi sprawujących władzę, jako czynnik spajający
społeczeństwo oraz jako instrument, który tworzy, utrzymuje i potwierdza
podstawowe podziały w społeczeństwie. Poza tym prawo raz jest traktowane
jako zmienna zależna, przyczynowo określona przez strukturę społeczną,
a innym razem jako aktywna siła kształtująca zachowania ludzi i tworzo-
ne przez nich instytucje, jako – powiadał Aubert – wehikuł społecznej in-
żynierii. Podobnie, istnieją dwa przeciwstawne poglądy na relacje między
przepisami prawnymi a społecznymi postawami i zachowaniami. Według
jednego poglądu treść prawa jest określona przez poczucie sprawiedliwości
i odczucia moralne ludzi. Wedle drugiego to przede wszystkim prawo kształ-
tuje całą społeczną infrastrukturę etyczną, pełniąc częstokroć i w tej sferze
funkcję innowacyjną.
Dziedzina prawa oferuje wiele możliwości badania społecznych mechani-
zmów tworzenia, obowiązywania i stosowania regulacji prawnych. Ponadto
problematyka konfliktów i ich rozwiązywania, kwestie napięć rasowych, sto-
sunków przemysłowych i spraw międzynarodowych, wyrokowania sądowego,
32

Autonomia prawa
przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów praw-

niczych, sposobów wykonywania przez nich ról zawodowych i tym podobne
problemy zajmują centralne miejsce w badaniach socjologicznoprawnych.
W autobiograficznym szkicu otwierającym jego ostatnią, pośmiertnie
wydaną książkę Continuity and Development in Law and Society Aubert przed-
stawił zarys swojego rozwoju intelektualnego. Pisał m.in.: „Nigdy nie byłem
marksistą, lecz zawsze zajmowały mnie kwestie nierówności społecznych”.
Badając te kwestie, doszedł do wniosku, że formalna równość wobec prawa
jest faktyczną nierównością. W systemie rządów prawa z większej równości
korzystają ci, którzy mają pełne prawa obywatelskie, niż ci, którzy takich
praw nie mają. Ludzie dobrze sytuowani korzystają z większej ochrony praw
nabytych niż ci, którzy żadnych większych zasobów nie posiadają. Ponadto
ludzie uprzywilejowani mają większe możliwości zdobycia nowych upraw-
nień, bo mają większy dostęp do środków i stanowisk politycznych niż
ludzie upośledzeni. Państwo, które jest państwem dobrobytu, faworyzuje
grupy upośledzone, aby podwyższyć ich status, państwo prawne natomiast
stwarza większe możliwości grupom uprzywilejowanym, bo w ich dyspozycji
jest większa liczba ochronnych przepisów prawnych. Nawet w państwie,
które jest jednocześnie państwem prawnym i państwem dobrobytu, nierów-
ności społeczne nie zniknęły – twierdził Aubert – lecz jedynie przesunęły
się na wyższy poziom.
Literatura: Rangvald Kallenberg, «The most important task of sociology is strengthen and defend
rationality in public discourse»: on the sociology of Vilhelm Aubert, „Acta Sociologica” 2000,
t. 43, nr 4, s. 399–411; Sven Lindblad, Aubert, Vilhelm (1922–1988), w: David S. Clark
(red.), Encyclopedia of Law and Society. American and Global Perspectives, Sage Publications,
Los Angeles 2007; tenże, Vilhelm Aubert: en bibliograf, Institutt for samfunnsforskning,
Oslo 1990.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Funkcje prawa; Nierowności społeczne a prawo; Obowiązywanie prawa; Równość wobec
prawa; Rządy prawa.
Autonomia prawa
(ang. Autonomy of the law, fr. Autonomie du droit, niem. Autonomie
des Rechts, ros. Автономность права)
Ideą autonomii jest myśl o samodzielności, samorządności i samookreśleniu

podmiotu, którym może być człowiek, jednostka polityczna (starożytni Grecy
mówili o autonomii miasta-państwa, greckiego polis). Współcześnie pojęcie
33

Autonomia prawa
autonomii w odniesieniu do prawa łączy się jednak szczególnie z określoną

racjonalną koncepcją natury człowieka, tak jak w filozofii Kanta, gdzie au-
tonomia oznaczała uznanie podmiotowych praw jednostki rozumnej, któ-
ra stawała się samodzielnym aktorem kreującym swoją sytuację zgodnie
z regułami wynikającymi z koniecznych praw powszechnych znajdujących
oparcie w apriorycznych zasadach poznającego rozumu. W historii myśli
prawniczej w odniesieniu do autonomii prawa można rozważyć trzy stale
powracające zagadnienia dotyczące badania jego podstaw teoretycznych. Po
pierwsze należy ustalić, czym prawo różni się od nakazów popartych groź-
bami, ale też jak jest z taką formą przymusu powiązane. Po drugie należy
przeanalizować, czym różni się obowiązek prawny od obowiązku moralnego
i jednocześnie jak jest z nim powiązany. Po trzecie należy zbadać, czym są
normy prawne i do jakiego stopnia można uznać, że prawo jest po prostu
kwestią dotyczącą reguł postępowania. W idei autonomii prawa zawiera się
sugestia, że na potrzeby analiz prawniczych można i trzeba traktować prawo
państwa jako system niezależny, odrębny od innych systemów normatywnych
i wymagający w związku z tym analizy i rozstrzygnięć odwołujących się tylko
do zasad samego systemu prawnego. Taki system również może zakładać
swoistą wewnętrzną moralność, oznaczającą w pewnym stopniu przyjęcie
spójnych założeń, które pozwalają na właściwą interpretację poszczególnych
części składowych systemu prawa. Stąd np. taka zasada konstytucyjna, jak lex
retro non agit (prawo nie działa wstecz), może być wyprowadzona z określo-
nych koncepcji prawa bez jakiegokolwiek odwoływania się do zasad innych
systemów normatywnych.
W pozytywizmie przełomu XIX i XX w. pojawiały się tendencje do in-
terpretacji prawa w pewnym stopniu jako systemu przeciwstawionego mo-
ralności, gdzie prawo traktowano jako wynikające z rozkazów władcy, przy
czym w łańcuchu genetycznym prawa pierwsza norma podstawowa (Grund-
norma), decyzja podmiotu władzy, nie miała charakteru prawnego i nie pod-
legała analizie prawniczej. W tej sytuacji prawnik miał jedynie, posługując
się zasadami i technikami wnioskowań prawniczych, intepretować rozkazy
suwerena wyrażone w formie przepisów prawa. Można argumentować, że
była to jedynie autonomia prawa w stosunku do moralności i powszechnie
uznanych zasad życia społecznego, pozostaje jednak wątpliwość, czy była
to rzeczywista autonomia prawa w stosunku do decyzji suwerena. W ujęciu
tak rozumianego pozytywizmu należałoby więc raczej mówić o autonomii
redukcjonistycznej analizy prawniczej, a nie autonomii prawa, które wyraźnie
nie było samodzielne i w rzeczywistości zostało mocno podporządkowane
popartym groźbami nakazom władcy – ich sens i zasadność nie mogły być
jednak przedmiotem „autonomicznej” analizy prawniczej.
34

Autonomia prawa
Odmiennie można mówić o autonomii prawa w kontekście myśli kantow-

skiej i np. pewnych interpretacji spuścizny petrażycjańskiej. W tym nurcie
inaczej wygląda przeciwstawienie prawa moralności. Mówi się raczej o prze-
ciwstawności racjonalnego prawa określającego podmiotowość człowieka
wobec norm postępowania, które mogą się z tym prawem kłócić, a mogą to
być zarówno decyzje władcze sprzeczne z prawami podmiotowymi, jak i za-
sady moralności danej społeczności, niemożliwe do pogodzenia z zasadami
prawa znajdującymi poparcie w rozumie i gwarantującymi każdemu podmio-
towość, a więc autonomię. W tym ujęciu prawo staje się w pewnym stopniu
autonomiczne wobec decyzji władcy, a także wobec wszelkich przedsądów
i uprzedzeń społecznych, które jako mores (obyczaje) mogą godzić w prawa
i wolności człowieka. W tym sensie np. konstytucja Republiki Federalnej Nie-
miec dopuszcza opór obywateli wobec wszelkich zmian w systemie prawa,
które naruszałyby ich prawa podstawowe, bo to w gruncie rzeczy uderzałoby
w samą istotę prawa, a więc jego autonomię wobec zarówno tradycyjnie
rozumianej moralności, jak i autorytetu władzy. Takie rozumienie autonomii
prawa wpisuje się najczęściej w bardziej liberalną wizję ładu społecznego.
Gdy mówi się o autonomii prawa, należy zwrócić uwagę na wypracowanie
swoistej dla prawa metodologii działania prawników, która jest od wieków
przedmiotem odrębnego nauczania i odrębnej praktyki, w wielu kwestiach
niesprowadzalnych do metod i analiz znamionujących nauki społeczne czy hu-
manistykę. Zwłaszcza więc metody analizy pozytywistycznej, a także typowe
tradycyjne wnioskowania prawnicze, w tym swoista logika prawnicza, mają
swój odrębny status i stanowią o specyfice i autonomii prawa jako przedmiotu
kształcenia i jako pewnej specjalistycznej wiedzy i praktyki społecznej, które
nie muszą mieć wiele wspólnego ani z analizą politologiczną władzy, ani z ba-
daniami społecznymi czy refleksją humanistyczną na temat świata i człowieka.
Niewątpliwie socjologia prawa ma tendencję do przełamywania tak ro-
zumianej autonomii dociekań prawniczych, gdyż odnosi ustalenia i analizy
dotyczące norm do rzeczywistości społecznej, do badania prawa w działaniu,
a to nie pozwala na zachowanie autonomii prawa ani w sensie ontologicz-
nym, ani w sensie epistemologicznym i może skłaniać do racjonalnej relaty-
wizacji badań w sferze aksjologicznej do kontekstu miejsca i czasu. Wydaje
się, że w praktyce z jednej strony autonomia prawa jako dziedziny wiedzy,
przedmiotu kształcenia i praktyki społecznej jest narzucona koniecznością
coraz większej specjalizacji w zakresie rozwiązań technicznych poszczegól-
nych działów prawa. Z drugiej jednak konieczność stałego odnoszenia tej
wiedzy do konkretnej i złożonej rzeczywistości oraz związanie jej z wizją
podmiotowości obywateli wymagają także interdyscyplinarnego spojrzenia
na zagadnienia prawne, w którym uwzględnianie czynników społecznych
35

Autopoietyczność prawa
i ustaleń innych dyscyplin wiedzy (w tym np. informatyki) może mieć istotny
wpływ na rozumienie i stosowanie prawa.
Współczesne prawoznawstwo nawiązuje dialog z naukami społecznymi,
z lingwistyką, nie zmienia to jednak faktu, że potrzeba wysokiego profesjo-
nalizmu i zakorzenienia myśli prawniczej w mocnych podstawach filozoficz-
nych skłania do ciągłego podkreślania, że analizy prawnicze i samo prawo
zachowują zasadniczą autonomię wobec innych systemów wiedzy i innych
systemów normatywnych funkcjonujących w społeczeństwie. Z perspektywy
teorii liberalnych niektóre formy zacierania autonomii prawa, łączenia go
z określonymi systemami bardzo złożonych koncepcji idealistycznych czło-
wieka i świata (prawo naturalne, prawa boskie) traktowane są jako zagro-
żenie dla samej istoty praw podmiotowych. Rozważania o autonomii prawa
dotyczą bowiem podstaw rozumienia prawa, a to z kolei mocno wiąże się
z określoną wizją ładu społecznego i wizją człowieka.
Literatura: Lon L. Fuller, Moralność prawa, tłum. Stefan Amsterdamski, ABC, Warszawa 2004;
Andrzej Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2001; Wiesław Lang, Prawo i moralność, PWN, Warszawa 1989; Leon Petrażycki,
O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, Jerzy Licki, Andrzej Kojder (wyb.), Andrzej Kojder
(oprac.), PWN, Warszawa 1985; Gerald J. Postema, Law’s authonomy and public practical reason,
w: Robert P. George (red.), The Autonomy of Law: Essays on Legal Positivism, Oxford University
Press, Oxford–New York 1996, s. 79–118; Jarosław Utrat-Milecki (red.), Prawo i ład społeczny.
Integralnokulturowa analiza zagadnienia racjonalności, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Jarosław Utrat-Milecki
Zobacz także:
Granice prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Petrażycki Leon; Prawo a moralność; Tradycja
prawna.
(ang. Autopoiesis in law, fr. Autopoïèse du droit, niem. Autopoiesis des
Rechts, ros. Автопоэзис права)
Określenie autopoiesis (w formie przymiotnikowej: autopoietyczny) zostało

spopularyzowane w socjologii, w tym także w socjologii prawa, przez nie-
mieckiego socjologa Niklasa Luhmanna. Autorstwo tego pojęcia jest przypi-
sywane chilijskiemu neurobiologowi Humbertowi Maturanie, który poszuki-
wał terminu na oznaczenie niektórych własności procesów neurologicznych.
Etymologia określenia autopoiesis jest jednak znacznie starsza – słowo to jest
neologizmem, powstałym ze złożenia starogreckich słów auto i poiesis. To
ostatnie określenie pojawia się u Arystotelesa, który w Etyce nikomachejskiej
36

przeprowadził rozróżnienie pojęć praxis i poiesis. Praxis oznacza produkowa-

nie jakichś obiektów zgodnie z wyczerpującymi wskazówkami: jego przy-
kładem może być rzemiosło. Poiesis odnosi się natomiast do takich sytuacji
wytwarzania czegoś, kiedy niemożliwe jest podanie wyczerpującego zestawu
wskazówek (recepty, przepisu), które trzeba zrealizować, żeby osiągnąć swój
cel: przykładem może być sztuka. Tak rozumiane autopoiesis oznacza więc
„samostwarzanie”, w odróżnieniu od „samoprodukcji” – autopraxis.
W użyciu socjologicznym zaproponowanym przez Luhmanna określe-
nie autopoiesis odnosi się do szczególnej własności systemów społecznych,
takich jak społeczeństwa i podsystemy funkcjonalne, jaką jest samodzielne
tworzenie własnych elementów składowych. Jak to wielokrotnie powtarzał
Luhmann, system autopoietyczny to system wytwarzający elementy, z któ-
rych się składa, z elementów, z których się składa.
Tak rozumiana autopoietyczność systemów społecznych wiąże się z kil-
koma dalszymi własnościami przypisywanymi tym systemom. Po pierwsze
według Luhmanna autopoietyczność implikuje cyrkularność (samoreferen-
cyjność) komunikacji zachodzącej w systemach społecznych. Wszystkie ele-
menty („komunikacje”, tj. epizody w procesie komunikacji), z jakich systemy
te się składają, są definiowane przez określenie relacji, w jakiej pozostają do
innych elementów. Z tego powodu wytworzenie kolejnego elementu przy-
czynia się do zmiany wszystkich pozostałych.
Po drugie autopoietyczność stanowi konsekwencję tzw. operacyjnej za-
mkniętości systemów, tzn. faktu, że żadne elementy do nich nie wchodzą
z otoczenia ani z nich do otoczenia nie wychodzą. Wszelkie elementy wy-
twarzane przez systemy autopoietyczne stanowią zatem przetworzenie już
istniejących i tylko ich.
Mimo to, po trzecie, autopoietyczność nie oznacza, że systemy społeczne
są deterministyczne. Przeciwnie, charakter kolejnych wytwarzanych w nich
elementów nie może zostać przewidziany, zanim to się stanie – jest kon-
tyngentny. Wynika to z tego, że „zdolność połączeniowa” poszczególnych
elementów systemu dalece przekracza rzeczywiście istniejące („aktualizowa-
ne”) powiązania między nimi a wszystkimi pozostałymi.
Wreszcie po czwarte w ujęciu Luhmanna autopoiesis stanowi podstawowy
mechanizm funkcjonowania systemów społecznych, bez którego nie mogą
one istnieć – ani nie jest stopniowalna, ani nie ma charakteru historycznego
(nie powstaje w pewnym momencie rozwoju systemów). Autopoietyczność
jest więc cechą definicyjną wszelkich systemów społecznych, a nie szczególną
własnością niektórych z nich.
Jakkolwiek więc koncepcja prawa przedstawiona przez Luhmanna bywa
niekiedy nazywana autopoietyczną, to cecha autopoietyczności nie jest
37

specyficzna dla prawa. Jeśli prawu można przypisać posiadanie takiej wła-
sności, to jest tak dlatego, że stanowi ono jeden z podsystemów w zróżni-
cowanym funkcjonalnie społeczeństwie, a nie dlatego, że autopoietyczność
jest wyłącznie jego własnością.
Według Luhmanna autopoietyczność systemu prawnego jest więc jedynie
aspektem szerszego zjawiska autopoiesis, co sprawia, że można ją obserwować
w funkcjonalnie tych samych przejawach, co w innych podsystemach. Przy-
kładem zjawiska autopoiesis w systemie prawnym może być więc to, że strony
sporu prawnego, prezentując swoje stanowisko przed sądem, muszą przywo-
łać argumenty odpowiadające lokalnie określonym i historycznie zmiennym
warunkom dopuszczalności argumentów w takiej sytuacji: powołać się na
przepisy prawne, doktrynę, wcześniejsze orzecznictwo itd. Odpowiednio, sąd
wydając wyrok, porusza się w ramach określonych w systemie możliwości
decyzyjnych, argumentacyjnych i metodologicznych, autor zaś komentarza
do aktu prawnego – w ramach wcześniejszego dorobku nauki prawa.
Identyczne zjawiska można zaobserwować we wszystkich innych syste-
mach funkcjonalnych. Na przykład w systemie sztuki istnieją pewne – do-
rozumiane lub jawne – warunki określające, co jest dziełem sztuki (takim
warunkiem jest również odrzucenie przeświadczenia, że dzieła sztuki nie
można zdefiniować) lub czym jest krytyka sztuki. Wszelka komunikacja, któ-
ra takich warunków nie będzie spełniać (co jednak nie oznacza, że musi być
odtwórcza), nie będzie podlegać reprodukcji w systemie, tzn. zostanie odpo-
wiednio oznaczona (np. jako „zły argument”) i – najczęściej – „zapomniana”,
tzn. wyeliminowana z dalszej reprodukcji systemu. Jeśli jednak komunika-
cja jest reprodukowana, zmienia warunki wytwarzania dalszej komunikacji
w tym systemie: prezentowania argumentacji przed sądem, uzasadniania
orzeczeń sądowych, pisania literatury prawniczej, tworzenia dzieł sztuki itp.
Należy też zwrócić uwagę, że w świetle koncepcji autopoiesis opisane
prawidłowości zachodzą także w przypadku zdarzeń zaistniałych poza sys-
temem prawnym, a mających znaczenie dla funkcjonowania tego systemu.
Na przykład decyzje polityczne podejmowane w procesie legislacyjnym, aby
skutecznie stać się źródłem prawa, muszą odpowiadać wcześniej określo-
nym, prawnym warunkom wydawania takich decyzji. Podobnie, ustalenia na
temat faktów w postępowaniu sądowym muszą się zgadzać z istniejącymi
w systemie prawnym, jawnymi i dorozumianymi, kryteriami dopuszczalno-
ści dowodów. Zdaniem Luhmanna sytuacja „bezpośredniego” przeniesienia
komunikacji z jednego systemu funkcjonalnego do innego oznacza naru-
szenie ich operacyjnej zamkniętości, co jest jednoznaczne z naruszeniem
podstawowej zasady organizującej współczesne społeczeństwo, tzn. zasady
zróżnicowania funkcjonalnego.
38

Szczególną wersję autopoietycznej teorii prawa stworzył inny niemiecki

teoretyk, Gunther Teubner. W przeciwieństwie do Luhmanna nie posługiwał
się on pojęciem autopoiesis do opisania uniwersalnego zjawiska społecznego,
ale ograniczył się do wyrażenia przeświadczenia, że termin ten można wy-
korzystać do opisu systemu prawnego. Między koncepcją Luhmanna a teorią
Teubnera daje się także dostrzec dalsze różnice. Zdaniem tego drugiego auto-
poiesis można rozumieć jako zjawisko stopniowalne, historyczne i występują-
ce w tzw. systemach otwartych, a więc nie stanowiące koniecznej własności
wszelkich systemów społecznych, a jedynie szczególną cechę niektórych z nich.
Z tego punktu widzenia prawo autopoietyczne jawi się jako szczególna
forma prawa, wyróżniająca się od jego wcześniejszych, nieautopoietycznych
postaci. Prawo autopoietyczne jest więc odmianą prawa, pozbawioną sys-
temowej hierarchiczności, zmienną i procesualną, taką w której ostateczna
treść norm prawnych jest określana przez kontekst i treść innych norm, nie
zaś przez odgórne ustanowienie.
Teorię autopoiesis – zarówno w odniesieniu do prawa, jak i szerzej, jako
koncepcję socjologiczną – krytykowano z wielu stanowisk. Próbowano
zwłaszcza dowodzić, że idea ta opiera się na pominięciu roli, jaką w wytwa-
rzaniu elementów systemów społecznych odgrywa intencjonalność działają-
cych jednostek. Inny nurt krytyki zmierzał do wykazania, że w oryginalnym
rozumieniu Maturany określenie autopoiesis oznacza coś innego niż w sfor-
mułowaniu Luhmanna (można jednak sądzić, że teoria Teubnera jest bliższa
pierwotnemu ujęciu tego terminu). Podnoszono też, że teoria autopoiesis nie
może być zoperacjonalizowana i przez to nie poddaje się empirycznemu te-
stowaniu. Z innej strony próbowano dowodzić, że koncepcja ta jest trywialna
i nie wnosi nic nowego do istniejącego repertuaru socjologicznych i praw-
niczych teorii prawa. Niektórzy autorzy usiłowali wreszcie dyskredytować
autopoietyczne ujęcie prawa przez wskazanie rzekomych podobieństw, jakie
łączą je z teoriami postmodernistycznymi.
Literatura: Niklas Luhmann, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main
1997; tenże, Autopoiesis als soziologischer Begriff, w: tenże, Aufsätze und Reden, Reclam, Stutt-
gart 2001, s. 137–159; tenże, Das Recht der Gesellchaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993;
Gunter Teubner (red.), Atopoietic Law: A New Approach to Law and Society, De Gruyter, Berlin–
New York 1987; tenże, Recht als autopoietisches System, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1989;
Jan Winczorek, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna,
Liber, Warszawa 2008.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Luhmann Niklas; Obowiązywanie prawa; Prawo; Recepcja prawa; System prawny.
39

Autorytet i zaufanie
(ang. Respect and trust, fr. Autorité et confiance, niem. Autorität und
Vertrauen, ros. Авторитет и доверие)
Zagadnienia dotyczące autorytetu i zaufania można operacjonalizować, czyli

na wiele sposobów przekładać na konkretne procedury badawcze. Można,
po pierwsze, starać się normatywnie ustalić, jak należy dążyć do zyskania
autorytetu i zaufania oraz jak ich nie stracić, jak pielęgnować uzyskany au-
torytet i zaufanie oraz jak znosić ich brak mimo podejmowanych starań.
Można, po drugie, starać się odpowiedzieć na pytania faktualne, tj. dotyczące
obserwowalnych faktów, jak autorytet i zaufanie łączą się z różnymi wzorami
osobowymi i czy każdy, kto w jakiejś dziedzinie jest uznawany za wzór oso-
bowy, jest również traktowany jako osoba z autorytetem i godna zaufania.
I wreszcie, po trzecie, można dążyć do ustalenia, jak wielość lub niedostatek
autorytetów i osób godnych zaufania wpływają na stosunki międzyludzkie,
jak wzmacniają lub osłabiają respekt dla prawa oraz jak wpływają na zbioro-
we samopoczucie i na – jak to określał Émile Durkheim – les représentations
collectives, czyli wyobrażenia zbiorowe.
Autorytet to czyjaś ogólnie uznana powaga, szczególny szacunek, to zna-
czenie i uznanie, które komuś się przypisuje, dlatego że w jakiejś dziedzinie
jest osobą godną zaufania, miarodajną, taką na której bez wahania można po-
legać. Ktoś więc cieszy się autorytetem, jeśli wielu ludzi obdarza go wysokim
poważaniem, szacunkiem, uznaniem i jest on dla nich źródłem miarodajnych
sądów. Zdanie osoby cieszącej się autorytetem nie tylko jest brane pod uwa-
gę, lecz częstokroć jest wiarygodnym drogowskazem, jak należy postępować.
Istotnym składnikiem autorytetu jest zaufanie. Osobę, która cieszy się
autorytetem, obdarza się zaufaniem, albowiem przypisuje się jej nie tylko
wysokie kompetencje (wiedzę, umiejętności czy doświadczenie), lecz również
walory moralne, takie jak uczciwość, prawość, sprawiedliwość, prawdomów-
ność, szczerość, szlachetność intencji i bezstronność werdyktów. Poglądy
autorytatywne przypisuje się tylko osobom, które uznaje się za miarodajne
i wiarygodne.
Społeczna rola autorytetów polega na tym, że ludzie, którzy w danym
środowisku cieszą się autorytetem, wskazują, pośrednio lub bezpośrednio,
jak należy postępować, co wolno, a czego nie wolno, co jest chlubnym postęp-
kiem, a co nie przystoi lub bezpowrotnie hańbi. Są oni punktem odniesienia
formułowanych ocen, standardów i wzorów zachowania.
Tworzenie się autorytetów odbywa się w drodze swoistego plebiscytu
społecznego przez zgodne, względnie powszechne przypisywanie niektórym
40

osobom (a także zbiorowościom, organizacjom czy instytucjom) szczegól-

nych kompetencji, wiarygodności i zaufania oraz innych wspomnianych wy-
żej cech. Jest to proces długotrwały i bardzo złożony.
Jakie kompetencje najczęściej wchodzą w grę w procesie tworzenia się
autorytetu? Po pierwsze kompetencje w sferze działania, a więc autorytet de-
cydenta (przywódcy, założyciela, wodza, kierownika). Po drugie kompetencje
w sferze wiedzy, a więc autorytet eksperta (znawcy, specjalisty, biegłego). Wy-
sokie kompetencje merytoryczne, wsparte cenionymi walorami etycznymi,
a co za tym idzie, autorytet zazwyczaj przypisuje się ludziom, których uznaje
się za miarodajnych bądź w sprawach wiedzy, bądź w sprawach działania,
bądź w jednych i drugich. Im większy respekt ludzie okazują merytorycznym
kompetencjom decydentów i ekspertów (np. w dziedzinie prawa) oraz ich
postawie etycznej, tym większy jest ich rzeczywisty autorytet.
Autorytety kreują przede wszystkim ci, którzy już mają autorytet. Ludzie
miarodajni powołują się na innych ich zdaniem miarodajnych, wskazują na
nich, przytaczają ich wypowiedzi, a opinia publiczna na ogół ten werdykt ak-
ceptuje, zwłaszcza jeśli odpowiednie wskazania i przywołania powtarzają się
dostatecznie często. W ten sposób tworzą się i funkcjonują elity, a więc kręgi
ludzi „wybranych”, uznawanych za najlepszych pod jakimś względem, za tych
którzy w swojej klasie czy dziedzinie aktywności uzyskali najwyższe noty.
Każda elita – polityczna, prawna, literacka czy naukowa – jest wyłaniana
przede wszystkim według walorów osobistych (cnót, przymiotów, szczegól-
nych zdolności) i zasług, przy czym główną rolę w rekrutacji do elity nowych
członków odgrywają dotychczasowi członkowie elity (o nowych laureatach
Nagrody Nobla w znacznej mierze decydują uprzedni laureaci, Kapitułę Orła
Białego tworzą osoby już uhonorowane tym odznaczeniem, elita uczonych
decyduje o laureatach nagród państwowych w dziedzinie nauki itp.).
Status członka elity na ogół łączy się z przypisywanym autorytetem
i uznaniem. Są one tym wyższe, im ów status jest trudniej osiągalny. Istnieją
różne publiczne kręgi elekcji i promocji autorytetów. W sprawach mniej do-
niosłych, codziennych czy dość banalnych (jak w kwestiach mody czy muzyki
popularnej) ogromną rolę odgrywają środki masowego przekazu, kreując
częstokroć ulotne, połowiczne, a nawet pozorne autorytety. W sprawach
donioślejszej wagi w elekcję autorytetów zaangażowane są elity środowi-
skowe. Poszczególne środowiska – prawnicze, socjologiczne czy historyczne
– tworzą własne autorytety, przypisując niektórym swoim przedstawicielom
wyjątkowe, trudno osiągalne kwalifikacje, kompetencje, umiejętności, znaw-
stwo lub cnoty moralne.
Ze względu na charakter przypisywanych niektórym osobom kompeten-
cji można wyróżnić kilka rodzajów autorytetu: 1) autorytet charyzmatyka,
41

czyli osoby mającej niemal nadludzkie zdolności i umiejętności; 2) autory-

tet mistrza, znawcy prawdy i sensu życia (mędrca, przewodnika, wieszcza,
profetyka); 3) autorytet wybitnego praktyka, tj. znawcy dobrych rozwiązań
problemów praktycznych (eksperta, biegłego, terapeuty); 4) autorytet klasy-
ka w jakiejś dziedzinie, tzn. kogoś kto wyznaczył nowe horyzonty poznaw-
cze lub miary stylu (np. w prawie, socjologii, muzyce, poezji); 5) autorytet
zwierzchnika (przełożonego, kierownika), tj. osoby, która z powodzeniem
kieruje zespołem podwładnych, mając na względzie dobro całego przedsię-
wzięcia i personelu w nie zaangażowanego.
Autorytetem może być nie tylko jednostka (np. wybitny mąż stanu, taki
jak Gandhi, czy prawnik, jak Leon Petrażycki), lecz także cała zbiorowość
(np. profesorowie uniwersytetu czy członkowie Trybunału Konstytucyjnego).
Autorytet może być również przypisany instytucji (np. Międzynarodowemu
Trybunałowi Sprawiedliwości czy stołecznemu wydziałowi prawa), a nawet
doktrynie, idei czy ideologii.
Zasięg autorytetu nie zawsze współwystępuje z jego trwałością. Bywa
autorytet szeroki (względnie powszechny) i trwały, bywa też autorytet sze-
roki, lecz nietrwały. Ponadto są autorytety wąskie (środowiskowe) i zarazem
trwałe oraz wąskie i nietrwałe. Sprawne funkcjonowanie instytucji politycz-
nych, prawnych, gospodarczych i samorządowych zależy od tego, w jakiej
mierze kierujące nimi osoby cieszą się powszechnym i trwałym autorytetem,
a więc są szanowane i poważane.
Rozwój społeczny zależy nie tyle od czynników materialnych, produk-
cji i technologii, ile w głównej mierze od panujących obyczajów, etyki,
prestiżu prawa, specyficznego ducha przedsiębiorczości i współdziałania,
a także od sposobów kreowania autorytetów i okazywanego im posłuchu.
Paradoksem współczesnego świata jest to, że mimo ogromnego postępu
technologicznego (w elektronice, biomedycynie czy fizyce molekularnej)
w przemianach cywilizacyjnych coraz bardziej rośnie znaczenie kultury du-
chowej. Technologia staje się coraz bardziej uniwersalna (o czym świadczy
upowszechnienie się telewizji, komputerów, telefonów komórkowych, in-
ternetu), kultura natomiast pozostaje partykularna, podobnie jak – w skali
globalnej – prawo.
Wprawdzie współczesna teoria neoklasyczna w ekonomii zakłada, że
ludzie wolą zaspokajać własne potrzeby niż działać dla dobra ogółu, ale nie
zawsze przedkładają wartości materialne ponad wszelkie inne, są bowiem
sytuacje, kiedy gotowi są poświęcić własne życie i życie najbliższych, aby
dochować wierności uznawanym ideałom, rodzimym autorytetom i zasadom
prawa. W podejmowanych wyborach życiowych ludzie często kierują się po-
czuciem obowiązku prawnego, wiernością zasadom moralnym lub zaufaniem,
42

jakim darzą bliskie sobie osoby. Nie wszystkie więc poczynania są nastawione
na osiągnięcie osobistej lub partykularnej korzyści.
Efektywnie funkcjonujące instytucje – polityczne, gospodarcze, prawne –
cechuje kultura zaufania wyrażająca się w rzetelności, dotrzymywaniu umów,
solidności i uczciwości ich działań. Zaufanie redukuje koszty transakcji, ro-
dzi bowiem przekonanie, że partner interakcji nie wyrządzi nam szkody, że
można z nim bezpiecznie współpracować i zawierać długoterminowe umo-
wy. Obok zaufania osobistego, które opiera się na przekonaniu, że druga
osoba ma wobec nas życzliwe zamiary i gotowa jest nam w razie potrzeby
pomóc, szczególnie ważne jest zaufanie instytucjonalne. Istnieje ono wów-
czas, gdy cały system instytucjonalny gwarantuje bezpieczeństwo transakcji,
umowy i wszelkich innych poczynań. Petenci ufają, że w gmachu sądu nie
staną się ofiarą przestępstwa, że w banku nikt ich nie oszuka, że w piekar-
ni nie zostaną otruci, a na uczelni żaden wykładowca nie będzie celowo
rozmijał się z prawdą.
Miarą zaufania jest intensywność kontroli – prawnej i pozaprawnej. Im
kontrola jest słabsza, im mniej rozbudowane są agendy kontrolne, tym więk-
sze jest zaufanie obywateli do państwa, jego instytucji i innych form życia
zbiorowego. Niski poziom zaufania i brak autorytetów w stosunkach urzędo-
wych, gospodarczych czy pracowniczych powodują nie tylko wzrost kosztów
działań kontrolnych, lecz także straty spowodowane niezawarciem transakcji
i porozumień, zerwaniem umów itp. Obawa przed wprowadzeniem w błąd,
korupcją czy oszustwem powstrzymuje przed kontaktami z instytucjami, do
których nie ma się zaufania.
Zła reputacja organów prawnych, ich negatywny wizerunek w odbiorze
społecznym, ma nie tylko dla wymiaru sprawiedliwości, lecz także dla jej
bliższego i dalszego otoczenia społecznego wiele negatywnych konsekwencji.
Jedną z nich jest właśnie brak zaufania do prawa i tych wszystkich, którzy peł-
nią funkcję kontrolerów prawnych. W atmosferze przeświadczenia, że „nie ma
ludzi uczciwych”, w klimacie powszechnej podejrzliwości, że każdy „ma coś
na sumieniu”, łatwo dochodzi do nadużyć, multiplikowania się korupcyjnych,
wielopiętrowych porozumień, instrumentalnego traktowania przepisów praw-
nych. Miejsce zaufania i uczciwości zajmują uznaniowość i nieskrępowana
żadnymi ograniczeniami interesowność. Powstają w ten sposób dogodne wa-
runki do kształtowania się moralności krańcowej. Nie polega ona na jawnym
i ostentacyjnym łamaniu norm prawnych i zasad moralnych, lecz na zbliżaniu
się do krańca tego, co prawnie dozwolone, na oscylowaniu wokół granicy
tego, co moralnie dopuszczalne, na balansowaniu na krawędzi zła, skrajne-
go egoizmu i braku skrupułów. W takich zwłaszcza warunkach maksyma
Benjamina Franklina: honesty is the best policy, zyskuje szczególną aktualność.
43

Literatura: James Coleman, Social capital in the creation of human capital, „American Journal
of Sociology” 1988, t. 94, s. 95–120; Anna Lewicka-Strzałecka, Etyczne standardy firm i pra-
cowników, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999; Amartya Sen, On Ethics and Economics,
Wiley–Blackwell, Oxford 1991; Piotr Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak,
Kraków 2007; Marek Żyromski, Teorie elit a systemy polityczne, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań 2007.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Godność prawa; Legitymizacja prawa; Prawo a moralność; Praworządność; Prestiż prawa;
Przymus prawny.
44

C
Carbonnier Jean
(20 IV 1908–28 X 2003)
Wybitny cywilista, socjolog prawa, inspirator
wielu reform legislacyjnych we Francji.
Studia prawnicze ukończył na uniwersyte-
cie w Bordeaux w 1932 r. Od 1937 do 1955 r.
był profesorem uniwersytetu w Poitiers, a także
dziekanem wydziału prawa. Potem, do 1976 r.,
wykładał na Sorbonie. W 1965 r. objął tam po
Carbonnier Jean
Georges’u Gurvitchu wykład z socjologii prawa.

W 1968 r. założył Laboratorium Socjologii Prawa.
Przewodniczył także komitetowi redakcyjnemu
„L’Année Sociologique”, czasopismu założonemu
w 1898 r. przez Émile’a Durkheima. Należał do współzałożycieli Institute
for the Sociology of Law w Oñati i wraz z Renato Trevesem i Masaji Chibą
przewodniczył uroczystości inauguracyjnej w 1989 r.
Problematyce socjologicznoprawnej Carbonnier poświęcił wiele prac,
w większości wielokrotnie wznawianych, a zwłaszcza: Sociologie juridique
(1968), Flexible droit: textes pour une sociologie du droit sans rigueur (1969);
Essais sur les lois (1995).
Według Carbonniera zadaniem socjologii prawa jest badanie zjawisk
prawnych jako faktów społecznych. W tym znaczeniu socjologia prawa jest
nauką pomocniczą socjologii ogólnej, podobnie jak np. psychologia prawa
czy etnologia prawa. Na wiedzę o prawie składają się według Carbonniera
cztery dziedziny: systematyzacja prawa, interpretacja prawa, tworzenie norm
i właśnie socjologia prawa.
W wydanej po raz pierwszy w 1968 r. książce Sociologie juridique przedsta-
wił socjologię prawa jako dyscyplinę, która sytuuje się na pograniczu prawa
i socjologii. Wyróżnił przy tym wąskie i szerokie rozumienie socjologii pra-
wa i ukazał różnice między ujmowaniem prawa w socjologii i w dogmatyce
prawa. Dalsze fragmenty książki są poświęcone związkom między socjolo-
gią prawa a innymi dyscyplinami, zwłaszcza filozofią prawa, historią prawa,
prawem porównawczym, a także relacjom prawa z naukami społecznymi
– socjologią religii, socjologią polityki, ekonomią, polityką oraz demografią
i lingwistyką. Kolejnym zagadnieniem są działy socjologii prawa wyróżnio-
ne według dziedzin prawa, którymi socjologia prawa się zajmuje, oraz ze
względu na osoby uczestniczące w stanowieniu i stosowaniu prawa. Po tej
charakterystyce Carbonnier zaprezentował szczegółowe dyscypliny socjologii
prawa, do których zaliczył: etnologię prawną, antropologię prawa, społeczną
i indywidualną psychologię prawa, psychologię sądową, psychoanalizę pra-
wa i psychopatologię prawa. Książkę zamykają uwagi o tendencjach zmian
45

Carbonnier Jean
w socjologii prawa, które wyrażają się we wzroście obiektywizmu i posze-

rzeniu niedogmatycznych badań nad prawem.
Pod tym samym tytułem (Sociologie juridique) ukazało się w 1994 i 2004 r.
zupełnie zmienione i poszerzone (do 416 stron) wydanie książki. We wstępie
Carbonnier przedstawił miejsce socjologii prawa w systemie wiedzy (pozna-
nia). W części pierwszej zajął się poszukiwaniem korzeni socjologii prawa,
poczynając od Monteskiusza, a kończąc – poprzez Marksa i Nietzschego – na
jej dwudziestowiecznych amerykańskich i europejskich przedstawicielach.
W części drugiej omówił socjologię prawa jako profesję, którą uprawiają
zarówno socjologowie, jak i prawnicy. Pierwsi prowadzą przede wszystkim
badania nad społeczną recepcją prawa stanowionego, drudzy usiłują rozwią-
zać kwestie praktyczne, dotyczące głównie stosowania prawa. Ostatnia, trze-
cia część książki jest zatytułowana nieco prowokacyjnie: Czym jest to prawo,
któremu nie musimy wierzyć? Odpowiedź autora jest godna socjologa prawa:
nie musimy wierzyć temu prawu, którym zajmują się prawnicy, albowiem
prawo w ujęciu naukowym to coś zupełnie innego i znacznie poważniejszego;
jego istotę próbuje uchwycić socjologia prawa.
Carbonnier nie miał wątpliwości, że we współczesnych społeczeństwach
socjologia prawa przyczynia się do ustalenia wytycznych dla polityki legi-
slacyjnej. Umożliwia również lepsze rozumienie prawa przez dostarczanie
rzetelnych informacji o jego zróżnicowaniu i funkcjonowaniu, a także o tym,
w jakiej mierze jest ono skuteczne.
Niektóre z wyrażanych poglądów Carbonnier miał możliwość weryfi-
kować, występując w roli legislatora. W latach 1964–1970 był głównym
autorem reformy francuskiego kodeksu cywilnego i wydatnie przyczynił się
do zrównania sytuacji prawnej dzieci urodzonych w związkach małżeńskich
i pozamałżeńskich, a także do wprowadzenia zasady, że wzajemna zgoda
stron jest wystarczającą przesłanką orzeczenia rozwodu. Uzasadnieniem
tych i innych pomniejszych zmian w prawie rodzinnym były wyniki so-
cjologicznych badań opinii publicznej, którymi Carbonnier kierował. Od-
rzucił tym samym wizerunek prawodawcy, który swoje decyzje podejmuje
zza biurka, nie interesując się stosunkiem adresatów do projektowanych
zmian w prawie.
Carbonnier wniósł do socjologii prawa wiele elementów wiedzy filozo-
ficznej, historycznej, a nawet teologicznej. Pisał o roli pamięci zbiorowej
w tworzeniu prawa, o wpływie zwyczajów i religii na prawo, o czynnikach,
które powodują, że regulacje prawne nie działają skutecznie, a także o równo-
ści wobec prawa i w prawie oraz o pluralizmie prawnym. Był przy tym scep-
tyczny co do kulturowych i cywilizacyjnych walorów prawa, dostrzegał jego
strukturalne i funkcjonalne ograniczenia. Przestrzegał też przed nadmierną
46

Chiba Masaji
wiarą w prawo i w jego innowacyjne możliwości. W życiu społecznym do-

nioślejszą rolę niż prawo odgrywają, jego zdaniem, religia, moralność, dobre
obyczaje, uczucia i style życia. Uznawał też, że intuicja socjologiczna ma
w dziedzinie prawa częstokroć większe znaczenie aniżeli znajomość kodek-
sowych paragrafów i niuansów interpretacyjnych.
Był więc Carbonnier jednym z tych niewielu dwudziestowiecznych socjo-
logów prawa, którzy nie przypisywali prawu zbyt dużej roli w życiu społecz-
nym. Uważał, że istotą stosunków międzyludzkich są zjawiska pozaprawne.
Do sfery prawa należy przede wszystkim to, co przypadkowe, a sprawy, które
trafiają do sądów, są niemal zawsze przejawem jakiejś patologii. Mimo tego
sceptycyzmu łączył przez wiele lat dociekania nad prawem z badaniami so-
cjologicznymi. Odegrał tym samym wiodącą rolę w socjologii prawa nie tylko
we Francji, lecz także w Europie.
Literatura: Simona Andrini, André-Jean Arnaud, Jean Carbonnier, Renato Treves et la sociologie
du droit: archéologie d’une discipline: entretiens et pièces, LGDJ, Paris 1995; Jean Beauchard, Alain
Bénabent, Pierre Catala, Hommage à Jean Carbonnier, Dalloz-Sirey, Paris 2007; Francesco Sa-
veiro Nisio, Jean Carbonnier: regards sur le droit et le non-droit, Dalloz-Sirey, Paris 2005; Raymond
Verdier, Jean Carbonnier. L’homme et l’oeuvre, Presses universaires de Paris Ouest, Paris 2012.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Antropologia prawa; Durkheim Émile; Legitymizacja prawa; Nadmiar prawa; Recepcja prawa.
Chiba Masaji
(17 IX 1919–17 XII 2009)
Jeden z liderów japońskiej socjologii prawa, orę-
downik i pionier antropologii prawa.
Urodził się w południowej części wyspy Hon-
siu, w Tottori. W młodości został zaadoptowany
przez rodzinę Chiba z Sendai w rejonie Tōhoku
(Prefektura Miyagi). Jeszcze przed II wojną świa-
tową studiował filozofię prawa na wydziale prawa
Uniwersytetu Tōhoku. Jego późniejsze, charakte-
rystyczne prace badawcze z dziedziny prawa mają
– jak się wydaje – związek ze środowiskiem i tra-
dycyjnym rejonem, w jakim się wychował. Napisał
pracę magisterską pt. „Prawo zwyczajowe w Strefie Wspólnego Dobrobytu
Wielkiej Azji” („The Great Asian Common Wealth of Nations”, 1948). Był to
początek jego zainteresowań charakterystycznym prawem państw azjatyckich.
47

Chiba Masaji
Po 1945 r. Chiba brał udział w ruchach społecznych na rzecz powojen-

nych reform, krytykował system cesarski, wygłaszał przemówienia na temat
reformy systemu nauczania. W 1949 r. został pełnoetatowym wykładowcą
filozofii prawa w Tokyo Metropolitan University (i był profesorem tego Uni-
wersytetu do 1982 r.). Notatki do wykładów z filozofii prawa zebrał książce
pt. Wprowadzenie do historii filozofii prawa (1964). W tym samym czasie za-
interesował się socjologią prawa, a zwłaszcza żywym prawem, czego rezul-
tatem była analiza systemu szkół rejonowych i kolejna publikacja książkowa
pt. Badania nad szkołami rejonowymi (1962). Opublikował również pracę pt.
Socjologia prawa świąt.
Punktem zwrotnym w karierze naukowej Chiby był pobyt naukowy na
Uniwersytecie Minnesota (1965–1966), gdzie studiował zagadnienia antro-
pologii prawa pod kierunkiem wybitnego uczonego E. Adamsona Hoebla
(1906–1993), autora znanych badań nad Indianami Komańczami i Czeje-
nami. Po powrocie do kraju przetłumaczył na japoński Law of Primitive Man
(1954) Hoebla oraz wznowił po trzydziestu latach, przerwane po 1948 r., ba-
dania w dziedzinie antropologii prawa. Miał już wówczas około pięćdziesięciu
lat, co wielu jego kolegów uznawało za zbyt późny wiek, by udanie powrócić
do przerwanej 20 lat temu problematyki. Chiba jednakże tym sceptycyzmem
się nie zrażał i aktywnie nawiązywał kontakty naukowe w kraju i za granicą,
zwiększał skalę prowadzonych badań i liczbę ogłaszanych publikacji.
W 1975 r. zorganizował w Tokio kongres Research Committee for the
Sociology of Law Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego. W trak-
cie kongresu postacią centralną był prekursor japońskiej socjologii prawa
– Takeyoshi Kawashima. W kongresie uczestniczyli m.in. Polacy: Adam Pod-
górecki i Maria Łoś, oraz inni europejscy reprezentanci socjologii prawa. Na
propozycję Chiby zaproszono również uczonych z Azji i Afryki, głównie ze
Sri Lanki, Egiptu i Indii. Poza tym w kongresie wzięło udział trzech przed-
stawicieli Związku Radzieckiego, do tej pory krytycznie nastawionego do
socjologii prawa. (Nota bene ostatniego dnia wydali oni oświadczenie o nie-
przyjęciu teorii Adama Podgóreckiego, mimo że pochodził, jak oni, z kraju
socjalistycznego.)
W 1982 r. Chiba zorganizował grupę dziesięciu specjalistów, którzy udali
się na Sri Lankę i przeprowadzili badania nad tamtejszym prawem. Wyniki
tych badań ukazały się m.in. w książkach: Law and Culture in Sri Lanka. A Re-
search Report on Asian Indigenous Law (1984) i Pluralistyczny system prawny na
Sri Lance (Tokio 1988). Efektem pracy Chiby w tym okresie są publikacje
także powstałe na podstawie tych badań: Asian Indigenous Law (1986) i Legal
Pluralism. Toward a General Theory through Japanese Legal Culture (Tokyo 1989).
48

Chiba Masaji
Tę ostatnią książkę zadedykował Hoeblowi, którego teorie wywarły na jego

poglądy doniosły wpływ. Książka ta, wyjątkowo, została wydana w Japonii
po angielsku, dzięki czemu ceniona jest również za granicą. Szczególnym
zainteresowaniem cieszy się wśród socjologów i antropologów prawa w Azji
i Afryce. Chiba poddał krytyce dotychczasową wiedzę na temat prawa i kul-
tury prawnej w krajach pozaeuropejskich, znaną z dzieła M.B. Hookera (Legal
Pluralism, Oxford 1975). Książka Chiby wskazywała, że na rodzimą kulturę
prawną w państwach niezachodnich składają się postulaty prawne, prawo
oficjalne i prawo nieoficjalne.
Od 1983 do 1993 r. Chiba był profesorem socjologii prawa na Wydziale
Prawa Uniwersytetu Tokai, sprawował również funkcję przewodniczącego
Japońskiego Stowarzyszenia Socjologii Prawa (1988–1991). Brał ponadto
udział w założeniu Japońskiego Stowarzyszenia Antropologii Prawa i był
głównym referentem na pierwszym międzynarodowym zjeździe antropologii
prawa w 1981 r. Swoją pozycję lidera stowarzyszenia przypieczętował wyda-
niem książki Pogranicza kultury prawnej (1993).
Sprowokowany koncepcją pluralizmu prawnego Chiby Werner Menski
z Uniwersytetu Londyńskiego uznał, że kultura prawna współczesnego, glo-
balnego społeczeństwa ma charakter pluralistyczny. Sytuację tę porównał do
latawców wzbijających się w niebo: niezliczone latawce na niebie symbolizują
pluralizm kultury prawej. Menski nie znał Chiby, należy też do znacznie
młodszego pokolenia. Kiedy jednak odwiedził Japonię w 2001 r., miał okazję
z nim rozmawiać, a potem zadedykował mu swoją książkę Comparative Law
in a Global Context.
Profesor Masaji Chiba do końca życia prowadził dynamiczną działalność
naukową. Trzynastu młodych antropologów prawa, których wykształcił i mo-
tywował do prac badawczych, opublikowało dla upamiętnienia jego wkładu
do nauki książkę o kulturze prawnej w zglobalizowanym świecie (2009).
Literatura: Sandra L. Bunn-Livingstone, Juricultural Pluralism vis-à-vis Treaty Law, Kluwer, The
Hague 2002; Werner Menski, Comparative Law in a Global Context. The Legal Systems of Asia
and Africa, wyd. 2, Cambridge University Press, Cambridge 2006; Shigeru Otsuka, Professor
Masaji Chiba in Memorial, „Annales of Legal Philosophy”, Tokyo 2009, s. 185–205; Takeshi
Tsunoda, Ishida Shin-ichiro (red.), Legal Culture in the Globalized World. Legal and Anthropo-
logical Approaches, Fukumura Shuppan, Tokyo 2009 (w jęz. japońskim).
Teruji Suzuki
Zobacz także:
Antropologia prawa; Kultura prawna; Pluralizm prawny; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne;
Prawo zwyczajowe; Tradycja prawna.
49

Critical Legal Studies

Critical Legal Studies (CLS) to eklektyczny kierunek w teorii prawa, a jedno-
cześnie lewicowy i centrolewicowy ruch polityczny w amerykańskich szkołach
prawa, powstały na wydziale prawa Uniwersytetu Harvarda w końcu lat 70.
XX w. i aktywny do końca lat 80. Obecnie kierunek ten stracił na dynami-
ce. Z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, gdzie jest rozwijany w zmodyfikowanej
wersji, bliższej europejskiej tradycji intelektualnej, nigdy nie zyskał większej
popularności poza kontynentem amerykańskim.
Punktem wyjścia kierunku był zauważany rozziew między prawem na-
uczanym na uniwersytetach a prawnymi i ideologicznymi konfliktami świad-
czącymi o głębokich podziałach wewnątrz społeczeństwa amerykańskiego,
co skutkowało przeciwstawieniem się formalistycznym tendencjom w ame-
rykańskiej jurysprudencji, konserwatywnym i liberalnym ujęciom w teorii
prawa, w szczególności zaś krytyką liberalnej koncepcji rządów prawa oraz
metodologii law and economics. Przedstawiciele CLS wyrażali przekonanie,
że nie da się uprawiać zobiektywizowanej nauki, oddzielającej ściśle fak-
ty od wartości i unikającej wartościowania; przejmując część argumentacji
marksistowskiej, twierdzili, że „prawo jest polityką”, że każda teoria ma cel
społeczny, a celem krytycznego analizowania prawa jest doprowadzenie do
emancypacji grup dewaloryzowanych, takich jak kobiety czy mniejszości,
w szczególności rasowe, których przedstawiciele znajdują się pod wpływem
różnych nacisków politycznych, społecznych i ekonomicznych.
Critical Legal Studies czerpały inspiracje zarówno ze szkoły frankfurckiej,
jak i z tradycji myśli socjologicznej (m.in. Maxa Webera), strukturalizmu
i poststrukturalizmu, marksizmu i teorii postmarksistowkich, wykazywały
też związek z postmodernizmem. Przynajmniej części jego przedstawicieli
przypisywano zamiar dokonania „dekonstrukcji” tradycyjnych pojęć i kon-
strukcji prawnych. Oni sami zaś mówili o demistyfikacji licznych mitów
przyjętych w teorii i w praktyce prawa.
Rozwój CLS wiąże się z pracami brazylijskiego prawnika i polityka, pro-
fesora Uniwersytetu Harvarda, a w latach 2007–2009 ministra w lewicowym
rządzie Brazylii, Roberta Mangabeiry Ungera, autora takich m.in. książek,
jak Knowledge and Politics (1975) oraz Law in Modern Society (1976). Wydana
w 1983 r. praca Ruch studiów krytycznych nad prawem (wyd. pol. 2005) stanowi
często przywoływaną prezentację umiarkowanych założeń kierunku. Zdaniem
Ungera w państwie demokratycznym zachodzi, w związku z ubieganiem się
o poparcie wyborców, szkodliwa wymiana władzy politycznej między siłami
konserwatywnymi, za którymi stoi własność, i siłami socjalistyczno-dystry-
butywnymi. W związku z tym wysunął on postulat stworzenia zdolnej do
50

koordynowania życia społecznego i samoweryfikującej się struktury insty-

tucjonalnej i realizacji wartości „wspólnoty”, tj. w prawie konstytucyjnym
kierowania się pomocą wszystkim zdefaworyzowanym, a nie mechaniczną
zasadą równości, a w prawie cywilnym bezstronnym narzucaniem aspek-
tów wspólnotowych, a nie zasadą swobody kontraktowej. „Twórcza nega-
cja” doprowadzi do stworzenia nowego, lepszego porządku społecznego,
bez niesprawiedliwej hierarchii społecznej. Prawo, które o wiele częściej
służy interesom elity własności i elity władzy, jest polityką. Dotyczy to nie
tylko stanowienia prawa, ale także jego stosowania przez sądy. Rozpoznając
sprawę, sąd bierze pod uwagę najróżniejsze argumenty ze sfery polityki, do-
tyczące moralności, sprawiedliwości rozdzielczej, efektywności ekonomicz-
nej itd. Sędziowie nie są neutralni politycznie, a za maską półmistycznego
obiektywnego porządku prawnego kryją polityczne aspekty swojej działalno-
ści. Materiał prawny (ustawy, orzecznictwo sądowe), który może zawierać
wewnętrzne sprzeczności, nie przesądza w pełni o wyniku sporu prawnego,
która to teza odpowiada stanowisku konsekwentnych realistów prawniczych.
Wśród ważniejszych przedstawicieli kierunku CLS są wymieniani, poza
Ungerem, także: Duncan Kennedy, Mark Kelman, Mark Tushnet, Morton
J. Horwitz i Karl E. Klare.
Do podstawowych zagadnień poruszanych w ramach Critical Legal Stu-
dies należą: problem fundamentalnych sprzeczności (fundamental contradic-
tions), koncepcja fałszywej konieczności (false necessity), kwestia niedetermi-
nistycznego charakteru prawa (legal indeterminacy) i jego politycznej natury
oraz formy jego legitymizacji.
Zagadnienie „fundamentalnych sprzeczności” odnosi się do obserwacji,
że we wszelkich społeczeństwach istnieje nierozstrzygnięty (i w istocie nie-
rozstrzygalny) konflikt między wspólnotowym i indywidualnym wymiarem
życia. Jakkolwiek ludzie są wolni i mogą samodzielnie decydować o swoich
działaniach, ich funkcjonowanie w świecie wymaga kontaktów z innymi ludź-
mi, co ogranicza jednostkową swobodę. W konsekwencji wolność jednostek
musi być ograniczana przez wymogi życia we wspólnocie, a wspólnotowość
nie może być bezwyjątkowa. O ile nie istnieją ostateczne lub optymalne
rozwiązania tego dylematu, o tyle wszystkie próby jego zniesienia mają cha-
rakter jedynie tymczasowy, powstają w ramach historycznie zmiennych „kon-
tekstów formacyjnych”, w których rozwiązania te pozwalają na zachowanie
elementarnego ładu i w których można je wiarygodnie przedstawiać jako
wystarczające. Nie oznacza to jednak, że są one wolne od nieusprawiedli-
wionej przemocy, przeciwnie: zazwyczaj maskują rzeczywiste relacje władzy.
Uniwersalnym rozwiązaniem sprzeczności między wolnością jednostek
a przynależnością do wspólnoty nie jest postulowana w klasycznej filozofii
51

prawa idea rządów prawa, tzn. postulat ograniczenia za pomocą norm praw-
nych zarówno indywidualnej wolności, jak i władzy sprawowanej nad jed-
nostkami przez wspólnotę. Formalna idea rządów prawa jedynie ukrywa
konflikt wolności i wspólnotowości, stanowiąc odzwierciedlenie interesów
ekonomicznie i politycznie silniejszych grup ludności. Z drugiej strony ist-
nienie systemów uzasadnianych ideą rządów prawa jest możliwe wskutek
szczególnych warunków politycznych i ekonomicznych, które pojawiły się
w świecie zachodnim wraz z nowoczesnością. Dlatego też konflikt między
wspólnotowością i wolnością reprodukuje się we wszystkich pojęciach praw-
nych, a więc może zostać ujawniony w drodze ich odpowiedniej analizy.
Zmiany społecznej nie można opisać w kategoriach praw rozwojowych
czy koniecznych etapów rozwoju historycznego. Teorie wysuwające argument
przeciwny (np. marksizm) uznaje się za opowiadające się za „fałszywą ko-
niecznością”, to jest postulujące możliwość trwałego rozwiązania fundamen-
talnych sprzeczności, i to w konkretny sposób. W rzeczywistości, zdaniem
przedstawicieli kierunku CLS, bieg dziejów jest wyłącznie efektem postę-
powania jednostek i może zostać zmieniony wskutek ich skoordynowanego
działania. Zarówno więc przeszłość, jak i przyszłość – a w ich ramach kon-
teksty formacyjne prawa i innych instytucji społecznych – mają charakter
kontyngentny, tzn. mogłyby przyjąć inną formę, niż przyjęły lub przyjmą.
Promowanie zaś przeświadczenia, że jakieś rozwiązania prawne są ostatecz-
ne, stanowi jedynie działanie legitymizujące, skrywające istniejące relacje
władzy pod fasadą obiektywnych konieczności.
Przedstawione przeświadczenia mają dalsze konsekwencje. Po pierwsze
przekonanie o fałszywości historycznych konieczności i jednocześnie o ist-
nieniu fundamentalnych sprzeczności znajduje odzwierciedlenie w dość
powszechnym wśród przedstawicieli kierunku CLS poglądzie o niedetermi-
nistycznej naturze prawa. Ma on różne wersje i był przedmiotem szerszej
debaty w amerykańskiej teorii prawa. Pewne jej elementy odbiły się echem
także w Europie kontynentalnej. Należy też podkreślić, że teza o niedeter-
ministycznym charakterze prawa, broniona przez zwolenników kierunku, nie
jest tożsama z podobnymi, wcześniejszymi twierdzeniami wypowiadanymi
w amerykańskim ruchu realistycznym. O ile realizm prawny dowodził, że
normy prawne nie determinują rozstrzygnięć sądowych, o tyle przedstawi-
ciele omawianego ruchu stoją raczej na stanowisku, że normy prawne są
wytworem warunków społecznych – kontekstów formacyjnych, które powo-
łują je do życia, ale które nie determinują ich treści. Sędziowie są, zgodnie
z tym punktem widzenia, w pewnym zakresie ograniczeni przez treść norm
prawnych, dominujące doktryny prawne czy przyjęte metody interpreta-
cji prawa, jednak treść tych norm, zawartość doktryn i charakter metod
52

mogłyby być inne, biorąc pod uwagę istniejące uwarunkowania ekonomiczne

i (zwłaszcza) polityczne.
Po drugie charakterystyczną cechą Critical Legal Studies jest przeświad-
czenie, że prawo jest z zasady polityczne. Ponieważ treść rozstrzygnięć dyk-
towanych przez prawo nie jest niepodważalna ani ze względu na logikę
rozwoju społecznego, ani z powodów intelektualnych, istnieje w nim znaczna
przestrzeń swobody decyzji. Inaczej niż sądził np. Ronald Dworkin, przed-
stawiciele kierunku nie uważają, że istnieje „jedno właściwe rozwiązanie”
problemów prawnych, ostatecznie wynikające z podobieństwa przekonań
moralnych we wspólnocie politycznej. O to, jakie będą rozstrzygnięcia praw-
ne, toczy się ich zdaniem nieustanna walka polityczna, wynikająca z ist-
niejącej struktury interesów i dominujących ideologii prawnych. Może ona
być rozgrywana jako debata w teorii prawa, jednak w istocie odzwierciedla
rzeczywiste (nawet jeśli nieuświadamiane) relacje władzy.
Po trzecie poglądy te wyznaczają cele stojące przed zwolennikami CLS.
W swoim przekonaniu biorą oni udział w sporze nie tylko intelektualnym
czy teoretycznym, ale także politycznym. Podejmując krytykę formalizmu czy
rządów prawa, są przeświadczeni, że w ten sposób przyczyniają się do podwa-
żenia relacji władzy, które tego rodzaju idee ukrywają. W efekcie ich działania
mają doprowadzić do pozytywnej zmiany społecznej, a w szczególności do
wyartykułowania teorii prawa lepiej oddającej potrzeby grup zmarginalizo-
wanych czy wykluczonych.
Tezy głoszone przez przedstawicieli i zwolenników Critical Legal Studies
spotykały się w amerykańskich środowiskach prawniczych z silną kryty-
ką. Główny zarzut dotyczył ideologizacji neutralnej dotąd debaty prawnej.
Wskazywano także, że podejmowana dyskusja metodą trashing (sprowadzania
kwestionowanych twierdzeń do ich ostatecznych, najdalej idących konse-
kwencji i następnie wykazywanie ich błędności) jest niekonstruktywna i nie
prowadzi do zastąpienia krytykowanych pojęć nowymi. Duża część twier-
dzeń formułowanych w ramach Critical Legal Studies spotkała się przeto
z bezwarunkowym odrzuceniem, a autorzy deklarujący przynależność do tej
orientacji z trudnościami w uzyskiwaniu zatrudnienia na uniwersytetach, co
według niektórych źródeł przyczyniło się do utraty dynamiki przez cały ruch.
Poza Stanami Zjednoczonymi żywotnym ośrodkiem Critical Legal Studies
jest Wielka Brytania (od 1984 r. organizowane są tam doroczne Critical Legal
Conferences oraz trzy razy w roku ukazuje się czasopismo „Law & Critique”).
W innych krajach kierunek ten nie odegrał tak istotnej bezpośredniej roli
w nauce prawa, choć spowodował powstanie takich instytucji, jak francuski
ruch Critique du Droit (od końca lat 70. XX w.). Wywarł również wpływ
na rozwój tzw. outsider jurisprudence, tj. nauki prawa uprawianej z punktu
53

widzenia kategorii osób dewaloryzowanych społecznie. Z CLS wyrosły takie

sposoby ujmowania prawa, jak feministyczna teoria prawa, według której
prawo stanowiło dotąd seksistowski instrument podporządkowania kobiety
mężczyźnie, czy krytyczna teoria rasowa (critical race theory), rozpatrująca
ustawodawstwo i orzecznictwo z punktu widzenia formalnej i praktycznej
dyskryminacji rasowej.
Literatura: Andrew Altman, Critical Legal Studies. A Liberal Critique, Princeton University
Press, Princeton 1990; Allan C. Hutchinson (red.), Critical Legal Studies, Rowman & Little-
field, Totowa 1989; Ryszard Sarkowicz, Critical Legal Studies – nowy ruch w amerykańskiej
jurysprudencji, „Państwo i Prawo” 1987, nr 3, s. 96–105; Pierre Schlag, US CLS, „Law &
Critique” 1999, nr 10(3), s. 199–210; Mark Tushnet, Critical Legal Studies. A political histo-
ry, „Yale Law Journal” 1991, nr 100(5), s. 1515–1544; Roberto Mangabeira Unger, Ruch
studiów krytycznych nad prawem, tłum. Paweł Maciejko, ABC. Oddział Polskich Wydawnictw
Profesjonalnych, Warszawa 2005.
Hubert Izdebski, Jan Winczorek
Zobacz także:
Feministyczna socjologia prawa; Legitymizacja prawa; Nierówności społeczne a prawo; Po-
nowoczesność; Rządy prawa.
54

D
Destrukcja normatywności
(ang. Destruction of normativity, fr. Destruction de la normativité, niem.
Vernichtung der Normativität, ros. Деструкция нормативности)
Sferę normatywności tworzą systemy norm (nakazów i zakazów), które

są uznawane za obowiązujące w danym społeczeństwie. Innymi słowy, to,
co obowiązuje w dziedzinie interakcji międzyludzkich, to, co jest zapisane
w prawie i normach moralnych, w zwyczajach i obyczajach, przepisach mody
i ceremoniałach towarzyskich, należy do sfery normatywności.
Zasadniczą funkcją normatywności jest regulowanie zachowań adresa-

tów norm, oddziaływanie na podejmowane przez nich wybory i decyzje.
Obowiązująca normatywność przez ciągłe porównywanie konkretnych za-
chowań z obowiązującymi standardami – sformalizowanymi (jak w wypadku
prawa) i niesformalizowanymi (jak w wypadku moralności czy obyczajów)
– wytwarza stały nacisk psychiczny na jednostki, kształtuje poczucie po-
winności, zobowiązania, szczególnego związania. Normatywność nakłada na
ludzi obowiązki i – w wypadku niektórych kategorii norm – wyposaża ich
w prawomocne roszczenia. Poza sferą normatywności rozciąga się obszar
dobrowolności, arbitralności, nieoznaczoności, braku wzorców.
Skutkiem oddziaływania normatywności może być doznawanie przez
ludzi nieodpartego przymusu wewnętrznego albo poczucie przymuszenia
zewnętrznego (opresji, skrępowania, bezalternatywności). Normy kulturowe
(zawarte w zinternalizowanych wzorach kulturowych i przekazywane z poko-
lenia na pokolenie) zobowiązują do określonego postępowania, które zostało
wyuczone (lub przyswojone) w procesie socjalizacji. Normy formalne (te-
tyczne) natomiast, zawarte w różnych, doraźnie lub względnie trwale sta-
nowionych przepisach prawnych czy porządkowych, wymuszają (pod groźbą
kar i dolegliwości) pewne zachowania lub przed pewnymi zachowaniami po-
wstrzymują. O normach tych nie można mówić, że są zinternalizowane, lecz że
są mniej lub bardziej aprobowane. Na ogół są one traktowane jako zbiór różne-
go typu ograniczeń (administracyjnych, wewnątrzinstytucjonalnych lub tp.).
O ile główną funkcją norm kulturowych jest ukierunkowywanie postaw i za-
chowań (przez socjalizację i wychowywanie), o tyle funkcją norm formalnych
jest kontrola, czy zachowania adresatów są zgodne z ustalonymi wzorcami.
Każda normatywność z uwagi na swoją ogólność i abstrakcyjność stanowi
pewne ograniczenie spontaniczności, żywiołowości, popędów i „naturalnych”
sposobów zaspokajania potrzeb. Tym samym limituje zakres dozwolonych spo-
sobów interakcji i działań jednostkowych. Legitymizacją norm kulturowych są
podzielane i przekazywane następnym pokoleniom przeświadczenia, że pewne
czyny chronią jakieś istotne dobro, inne zaś są na nie zamachem. W normach
kulturowych powinności i roszczenia są na ogół ze sobą zharmonizowane
55

(co nie znaczy, że są w pełni symetryczne, że każdej powinności odpo-

wiada stosowne roszczenie). Bez norm kulturowych stosunki społeczne
byłyby bezładne i chaotyczne, a ciągłość życia społecznego – niemożliwa.
W społeczeństwach ustabilizowanych, w których porządek ustrojowy
kształtował się w wyniku procedur demokratycznych, normy kulturowe
i formalne (tetyczne) nie tylko są ze sobą we względnej równowadze, ale
w dużym stopniu się pokrywają i wzajemnie wzmacniają. Tym samym są
odporne na działania, które zmierzają do podważenia ich prawomocności.
Destrukcja normatywności polega na rozpadzie norm – kulturowych i/lub
formalnych (tetycznych) — jako ogólnych reguł postępowania o powszechnej
mocy obowiązywania. Normy przestają pełnić swoje podstawowe funkcje
kontrolne, socjalizacyjne i integracyjne. Ulegają rozkładowi kryteria tego,
co obowiązuje i co nie obowiązuje. Atrofia norm powoduje, że ludzkim
interakcjom i zachowaniom brakuje regulatorów. Ludzie mają poczucie, że
znajdują się w sytuacjach, do których nie stosują się żadne normy, w których
nie obowiązują żadne reguły. Dokonując wyborów i podejmując decyzje, nie
czują się ograniczeni żadnymi restrykcjami – ani groźbą kar, ani wyrzutami
sumienia. Tracą zarazem orientację, co im wolno, a czego nie wolno, co jest
sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co jest słuszne, a co niesłuszne itp.
Nie wiedzą, czego powinni oczekiwać od bliźnich i jak sami powinni się do
nich odnosić. W pogoni za dochodem, zyskiem czy uznaniem nie obawiają
się napiętnowania, zniesławienia lub odrzucenia, bo wiedzą, że kryteria od-
powiedzialności są rozmyte, a pojęcia uczciwości i nieuczciwości stają się
coraz bardziej mgliste. Skoro nie istnieją jednoznaczne reguły dozwolonych
i niedozwolonych poczynań, nikt nie musi się obawiać, że spadnie na niego
odium utrudniające mu karierę lub stosunki z innymi ludźmi.
Łagodniejszą formą destrukcji normatywności jest anomia. Polega ona na
tym, że w niektórych dziedzinach życia brakuje powszechnie uznawanych,
dostatecznie ogólnych i kategorycznych norm. Deficyt takich norm może
wystąpić w stosunkach pracy, w życiu politycznym, w kręgach koleżeńskich
lub w rodzinie. Jeśli nawet członkowie tych zbiorowości lub grup społecz-
nych stosują się do jakichś reguł, są to reguły tymczasowe, prowizoryczne,
obowiązujące tylko do czasu, aż sytuacja, która je wywołała, się zmieni.
Proces destrukcji normatywności jest procesem ciągłym. W ujęciu
typologicznym można w nim wyróżnić trzy fazy, które pojawiają się z różnym
nasileniem i nie zawsze dochodzą do etapu końcowego. W pierwszej fazie
normy zatracają cechę ogólności i powszechności. Następuje ich stopnio-
we, samorzutne uszczegółowienie i relatywizacja do konkretnych warunków.
W drugiej fazie zawężają się te obszary życia społecznego i style działań
jednostkowych, które są jakimś normom, choćby sytuacyjnym, podporząd-
56

kowane. Zaczyna dominować doraźność, sporadyczność i quasi-normatywna

tymczasowość. W trzeciej fazie zanikają jakiekolwiek regulatory stosunków
między ludźmi, wszystko ma charakter okazjonalny, reguły są tworzone na
użytek określonej kategorii adresatów i odnoszą się jedynie do pewnych
typów interakcji. Wraz ze zmianą adresatów bądź okoliczności zmieniają się
przypisywane im powinności i uprawnienia, które, nota bene, coraz trudniej
od siebie odróżnić. W fazie tej powstaje wyraźna próżnia normatywna. Na
wszystkich nakazach i zakazach odciśnięte jest piętno względności. Normy
ulegają daleko posuniętej atrofii. Ich miejsce zajmuje partykularyzm, doraź-
ność, przypadkowość. Prawda jest tak wymieszana z kłamstwem, że trudno je
od siebie oddzielić. Podobnie rzecz się ma z cnotą i występkiem, szlachetnością
i niegodziwością. Obietnice do niczego nie zobowiązują, wyjaśnienia niczego
nie tłumaczą, a w wypowiadanych opiniach nie kryją się żadne przekonania.
Gdyby nawet społeczeństwo mogło osiągnąć, w pewnych szczególnych
warunkach, stan całkowitej destrukcji normatywności, z reguły nie mógłby
on trwać zbyt długo. Jest bowiem stanem „nienormalnym”, „nienaturalnym”,
„nadzwyczajnym”, podobnie jak nienaturalna dla zwyczajnego bytowania
ludzi i zwierząt jest powódź, trzęsienie ziemi, pożar czy zaraza. Jeśli ludzi na-
wiedza jakiś kataklizm, usiłują oni jak najszybciej uporać się z jego skutkami.
Podobnie jest ze stanem próżni normatywnej. Jest on tak dysfunkcjonalny,
tak doskwiera przez to, że utrudnia zaspokajanie elementarnych potrzeb,
takie wywołuje zagrożenia dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa osobistego,
że niejako samoczynnie, na zasadzie homeostazy, następuje rekonstrukcja
struktur normatywnych. Wraz z nimi odtwarzają się wartości konstytuujące
każdy system norm. Powstrzymanie takiego procesu powoduje, że społeczeń-
stwo ulega całkowitej dezintegracji i stopniowej zagładzie. Historia jest nie
tylko cmentarzyskiem arystokracji, jak twierdził Vilfredo Pareto. Historia jest
także cmentarzyskiem cywilizacji, ustrojów, języków i społeczeństw, którym
nie udało się przezwyciężyć destrukcji normatywności.
Literatura: Andrzej Kojder, Destrukcja normatywności: jej współczesne przejawy i skutki społecz-
ne, w: Śląsk – Polska – Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej i globalnej.
Xięga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, do druku przygotowali Antoni Sułek, Marek
S. Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 354–370; Robert
Cummings Neville, Normative Cultures, SUNY Press, Albany 1995; Andrzej Siemaszko, Gra-
nice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1993; Judith Jarvis Thomson, Normativity, Open Court, Chicago 2008; Ralph Wedgwood,
The Nature of Normativity, Oxford University Press, Oxford 2009.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Atrofia prawa; Norma społeczna; Postawy wobec prawa; Socjalizacja.
57

Dewiacja społeczna
Dewiacja społeczna
(ang. Social deviance, fr. Déviance, niem. Devianz, ros. Социальная
девиация)
Dewiacja społeczna (od łac. deviatio, zboczenie [z drogi]) to odstępstwo od

kulturowych standardów normatywnych. Jest integralną częścią życia spo-
łecznego, a zarazem obiektem szczególnego społecznego zainteresowania
zarówno członków społeczności, jak i wyspecjalizowanych służb społecznych.
W każdej społeczności występują bowiem kontrowersyjne, niezrozumiałe
zachowania, sytuacje, wydarzenia, które rozpoznawane są jako niezgodne
z przyjętymi w niej wartościami i normami. Zjawiska dewiacyjne stanowią
zazwyczaj wyzwanie dla porządku społecznego i egzekwującej przestrzeganie
jego zasad oficjalnej i nieoficjalnej kontroli społecznej.
Wprowadzenie pojęcia dewiacji społecznej do socjologii pozwala na włą-
czenie ogółu tego rodzaju zjawisk do jednej kategorii analitycznej, która
wyznacza przedmiot systematycznych badań i teorii naukowych. Dewiacja
społeczna została pomyślana jako projekt terminu obiektywnego i neutral-
nego w takim sensie, który nie występuje w pojęciu ‘patologia społeczna’
czy ‘dezorganizacja społeczna’. Te ostatnie zawężają obszar zainteresowań
nauki do tzw. dewiacji negatywnej, ocenianej jako społecznie niepożądana
i destrukcyjna.
Próby naukowego rozumienia i wyjaśniania fenomenu dewiacji społecz-
nej zaowocowały powstaniem wielu propozycji teoretycznych. Niektóre sta-
nowiska w zamierzeniu ich twórców były formułowane jako konkurencyjne
w stosunku do pozostałych, choć z perspektywy czasu można je uznać raczej
za komplementarne. Wyróżnia się dwa główne paradygmaty konceptualizo-
wania problematyki dewiacji społecznej: paradygmat normatywny, inaczej
zwany etiologicznym, oraz paradygmat interpretatywny, zwany też paradyg-
matem reakcji społecznej.
Paradygmat normatywny, rozwijany głównie w teoriach funkcjonalno-
strukturalnych, przyjmuje, że dewiacją społeczną są wszelkie przypadki od-
stępstw od wartości i norm społecznych – moralnych, prawnych, obyczajo-
wych. W tym podejściu, bliskim koncepcji patologii społecznej, nie poświęca
się zbyt wiele uwagi kwestiom normatywności, traktowanej w zasadzie jako
konsensualna. Wartości i normy społeczne, których naruszenie definiuje de-
wiację społeczną, ujmowane są jako istniejące obiektywnie. Status dewianta
społecznego jest statusem osiągniętym przez sprawcę w wyniku jego zaan-
gażowania w zachowanie dewiacyjne.
58

Dewiacja społeczna
Paradygmat interpretatywny lub reakcji społecznej rozpowszechnił się

w socjologii dewiacji w latach 60. ubiegłego wieku, choć pewne idee, do
których nawiązuje, zostały ukształtowane w początkowym okresie rozwo-
ju socjologii. Dewiacją społeczną proponuje się w nim określać przypadki
różnorodności ogółu bogatego wachlarza cech i zachowań jednostek, które
wykraczają poza granice społecznej tolerancji i które należą, używając sfor-
mułowań Ervinga Goffmana, do kategorii społecznie zdyskredytowanych
lub dyskredytowalnych. W przeciwieństwie do przyjętej w paradygmacie
normatywnym koncepcji homogenicznej i konsensualnej kultury, w tej per-
spektywie przyjmuje się założenie różnorodności wartości we współczesnym
społeczeństwie, na podstawie której ewentualny konsens kulturowy jest do-
piero społecznie konstruowany. Teoretycy tego kierunku zainteresowani są
procesami społecznego nadawania znaczeń, w tym znaczeń dewiacyjnych,
pewnym cechom lub zachowaniom jednostek w procesach ich interpretowa-
nia i definiowania, jakie zachodzą w interakcjach społecznych między tymi
jednostkami a tzw. społecznym audytorium uosabiającym reakcję społeczną
wobec ich cech lub zachowań. Status dewianta społecznego jest statusem
przypisanym sprawcy w następstwie społecznego wartościowania jego za-
chowania lub cechy jako dewiacyjnych przez formalne i nieformalne gremia
egzekutorów reguł społecznych. Zagadnienie normatywności jest tu analizo-
wane nie tyle jako wyznacznik i podstawa zachowań domniemanego dewian-
ta (jaką normę społeczną złamał?), ile jako wyznacznik i podstawa reakcji
społecznej na jego zachowanie (jakiej normy społecznej złamanie zostało
mu przypisane?).
Przedmiotem socjologii dewiacji jest złożona, ujawniająca się w wielu
rozmaitych konfiguracjach relacja między określonym zachowaniem (lub
cechą), normą społeczną, od której jest odstępstwem, a społecznym (choć
niekoniecznie zawsze zgodnym) wartościowaniem takiego odstępstwa.
Ostatecznie zakres pojęciowy dewiacji społecznej, rozumianej czy to jako
złamanie reguły, czy jako nietolerowane społecznie zróżnicowanie lub od-
mienność, pozostaje niedomknięty, a zarazem bardzo pojemny. Obejmuje
zarówno odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne cechy jed-
nostek lub grup, np. wygląd, język, ubiór, wyznanie religijne lub wszelkie
innego typu przekonania czy poglądy, a także odbiegające od społecznych
oczekiwań, kontrowersyjne zachowania, kształtowane na ich podstawie role
i relacje społeczne. W świetle tych definicji dewiacją społeczną są nie tylko
przypadki łamania aktualnie obowiązujących przepisów prawa, co oznacza,
że zakres konceptualizowania dewiacji społecznej jest na ogół szerszy od za-
kresów pojęć przestępstwa czy przestępczości. Mieści się w nim różnorodny
59

Dewiacja społeczna
zestaw cech i aktywności, w których dopatrzono się naruszenia jakichś war-

tości i norm społecznych i które stanowią wówczas podstawę kwalifikowa-
nia manifestujących je jednostek lub grup do rozmaitych kategorii dewian-
tów społecznych: przestępców, samobójców, niepełnosprawnych fizycznie
lub psychicznie, uzależnionych, współuzależnionych itd., ale też, gdy taka
kwalifikacja ma charakter nieformalny – do określanych potocznie typów
dewiantów społecznych: prostaków, jajogłowych, dziwaków, nawiedzonych,
ekscentryków, wichrzycieli, fanatyków, itp. „odmieńców”.
Wymienione przykłady kategorii dewiantów społecznych to w większości
przypadki negatywnego społecznego wartościowania ich sprzecznych z nor-
mami cech lub zachowań. Zawężenie znaczenia pojęcia dewiacji społecznej
do tzw. dewiacji negatywnej oznaczałoby, że obejmuje ono swoim zakre-
sem jedynie nietolerowany (formalnie lub nieformalnie) brak społecznego
konformizmu. Istotnie, w większości koncepcji dewiacji społecznej pojawia
się takie wyostrzenie jej definicji. W pozostałych podkreśla się, że odejście
od standardów normatywnych może również przyjmować postać tzw. de-
wiacji pozytywnej, a tego typu nonkonformizm spotyka się ze społecznym
uznaniem, choć czasem bywa także oceniany negatywnie. Przykładowo Flo-
rian Znaniecki w swojej klasyfikacji różnych kategorii dewiantów społecz-
nych wyróżnił dewiantów pozytywnych, czyli zboczeńców nadnormalnych,
jak ich określił.
Najważniejsze ustalenia teoretyczne socjologii dewiacji, dokonane w teo-
riach i koncepcjach obydwu paradygmatów, przedstawiają wielość wątków
i aspektów problematyki dewiacji społecznej. W paradygmacie normatyw-
nym podstawowym problemem teoretycznym jest wyjaśnianie przyczyn, dla
których pewne jednostki angażują się w zachowania dewiacyjne. Analizowa-
ne są społeczno-kulturowe czynniki dewiacji, które oddziałują na jednostki
zajmujące określone miejsca w strukturze społecznej, przy czym podkreśla
się, że niektóre z tych lokalizacji są szczególnie niekorzystne dla wyboru
konwencjonalnych sposobów postępowania i odgrywania ról społecznych, co
stwarza warunki sprzyjające podejmowaniu aktywności zakazanych prawem
lub sprzecznych z innymi normami społecznymi. W teorii anomii, rozumia-
nej jako dezintegracja w obszarze kultury i struktury społecznej, Robert K.
Merton rozważał determinujące dewiację zjawisko tzw. względnej depry-
wacji. Przekonywał, że strukturalne zablokowanie możliwości w zakresie
zaspokajania kulturowo rozbudzonych potrzeb lub aspiracji jednostek przez
wykorzystanie konwencjonalnych i legalnych środków zmusza te jednostki do
poszukiwania alternatyw, a tym samym skłania je do zachowań dewiacyjnych.
Co więcej, jednostki, które napotykają bariery w dostępie do prawomocnych
60

Dewiacja społeczna
środków, mogą podobnie rozpoznawać swoje problemy i rozwiązywać je zbio-

rowo w podobny, dewiacyjny sposób. Tak kształtują się podkultury dewiacyj-
ne, m.in. przestępcze, chuligańskie, narkomańskie, analizowane w teoriach
subkultur m.in. Alberta Cohena, Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina.
W teoriach tych stwierdza się, że sprzeczny z normami dominującej kultury
sposób zachowania członków takich podkultur jest aprobowany i nagradzany
przez grupę, a oni sami znajdują w grupie akceptację i oparcie, co dodatko-
wo utrwala i wzmacnia ich dewiację. Podkultury dewiacyjne rozważane są
również jako środowiska społeczne, w których przebiega proces socjalizacji
na wzór procesów przekazywania i uwewnętrzniania norm społecznych ob-
serwowanych powszechnie w grupach pierwotnych. Edwin H. Sutherland
w swojej teorii zróżnicowanych powiązań zauważa, że proces uspołecznienia
jednostek wzrastających w zasięgu oddziaływania podkultur przestępczych
i w kontakcie z nimi przebiega na podstawie takich samych mechanizmów
uczenia, jakie towarzyszą uczeniu się wszelkich innych zachowań; jednostki
uczą się różnych wzorów zachowań, natomiast stają się skłonne do popeł-
niania przestępstw wówczas, gdy wzory zachowań (definicje) sprzyjających
naruszaniu prawa, zinternalizowane przez nich w procesie uczenia, prze-
ważają nad wzorami zachowań (definicjami) nie sprzyjających naruszaniu
prawa. Te i inne nieprawidłowości przebiegu procesu socjalizacji należą do
podstawowych mankamentów kontroli społecznej, stojącej na straży ładu
normatywnego i porządku społecznego.
W paradygmacie nazywanym interpretatywnym lub reakcji społecznej
zasadniczymi problemami teoretycznymi są zagadnienia tworzenia i egze-
kwowania reguł społecznych, w tym naznaczania jednostek etykietami de-
wiacyjnymi, kształtowania się ich tożsamości dewiacyjnych oraz rozwoju
ich karier dewiacyjnych. Rozwijane w tym nurcie koncepcje m.in. Erwina
Lemerta, Howarda S. Beckera, Edwina M. Schura, Ervinga Goffmana zwracają
uwagę na procesy społecznego dewiantyzowania i rolę, jaką w tych procesach
odgrywają formalne i nieformalne instytucje kontroli społecznej. Analizowa-
ne są rozmaite formy odpowiedzi na zidentyfikowaną społecznie dewiację
i dewiantów, które wzmacniają dewiację, sprzyjając dewiacyjnym samoiden-
tyfikacjom nosicieli uznanych za dewiacyjne cech i sprawcom uznanych za
dewiacyjne zachowań, takie jak naznaczanie społeczne (stygmatyzowanie,
etykietowanie), ceremonie degradacji statusu, karanie za próby powrotu do
ról konwencjonalnych czy nagradzanie za odgrywanie stereotypowej roli de-
wianta. Przedmiotem badań i analiz są często niejawne funkcje tego typu za-
biegów maskujących konfliktowe wartości i interesy poszczególnych grup czy
innych segmentów społeczeństwa. Również w tym paradygmacie podkreśla
61

Dewiacja społeczna
się mankamenty kontroli społecznej, tym razem jej nadskuteczność w po-

staci zbyt silnego rygoryzmu i punitywności, nieadekwatną w stosunku do
oficjalnie deklarowanych celów. W rezultacie doprowadza ona do eskalacji
dewiacji, gdyż zidentyfikowani i traktowani w ten sposób dewianci stają się
dewiantami bardziej nieprzejednanymi. Zwraca się też uwagę, że procesy in-
terakcyjne mające związek z dewiacją społeczną przybierają postać negocjacji,
w trakcie których naznaczeni aktywnie prezentują znaczenia konstruowanych
przez siebie czynów i zdarza się, że skutecznie przekonują o ich konwencjo-
nalności lub ją „wytargowują”, czego efektem jest tzw. zaprzeczenie dewiacji.
Mogą też modyfikować kształt ostatecznej etykiety i wtedy np. reorganizują
swoją tożsamość w kierunku bardziej aprobowanych społecznie definicji.
Mogą również porzucić naznaczony jako dewiacyjny sposób zachowania.
W pismach teoretyków paradygmatu reakcji społecznej przeważają jednak
analizy modeli tego procesu zwieńczone zaakcentowaniem przez jednost-
ki naznaczone przypisanego im statusu dewiantów i dalszym rozwojem
kariery dewiacyjnej.
Warto podkreślić, że z uwagi na zmienność treści i charakteru norm regu-
lujących życie społeczne oraz przeobrażenia, jakim podlegają rozmaite formy
aktywności ludzi, termin ‘dewiacja społeczna’ został uznany w socjologii za
dostatecznie neutralny i trafny do naukowego opisu i wyjaśniania zachowań
i zjawisk odstępstwa od kulturowych standardów normatywnych. Niektórzy
badacze zastąpili nim terminy ‘patologia społeczna’ lub ‘dezorganizacja spo-
łeczna’ bądź też analizują zachowania i zjawiska dewiacyjne jako przejawy
patologii lub dezorganizacji społecznej. Współcześnie zaś zagadnienia roz-
wijane dotąd w studiach poświęconych dewiacji społecznej coraz chętniej
podejmowane są jako zagadnienia socjologii problemów społecznych.
Literatura: Howard S. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. Olga Siara, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009; Jack D. Douglas, Frances C. Waksler FC,
The Sociology of Deviance. An Introduction, Little, Brown, Boston 1982; Jerzy Kwaśniewski,
Społeczeństwo wobec dewiacji, Wydawnictwa UW, Warszawa 1983; Maria Łoś, Teorie społeczeń-
stwa a koncepcje dewiacji, w: Adam Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN,
Warszawa 1976; Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, cz. 2: Z zagadnień
struktury społecznej i kulturowej, tłum. Ewa Morawska, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa 2002, s.185–266; Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyj-
nych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993; Florian Znaniecki, Ludzie teraźniejsi
a cywilizacja przyszłości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
Joanna Zamecka
Zobacz także:
Kontrola społeczna; Naznaczanie społeczne; Patologia społeczna; Przestępstwo; Rygoryzm
moralny i rygoryzm prawny; Subkultury prawne.
62

Duguit Léon
Duguit Léon
(4 II 1859–18 XII 1928)
Francuski prawnik, specjalista z zakresu prawa
publicznego, w swoich badaniach odwołujący
się do metody pozytywizmu socjologicznego.
Znajdował się pod wpływem socjologii Durk-
heima i Comte’a.
Studiował na uniwerytecie w Bordeaux.
W 1883 r. wykładał na uniwersytecie w Caen.
Od 1886 r. do końca kariery akademickiej wy-
kładał na Uniwerytecie w Bordeaux, którego był
profesorem i dziekanem.
Pracując na Uniwerytecie w Bordeaux,
Duguit nawiązał bliskie kontakty ze swoim kolegą Émile’em Durkheimem,
którego socjologia wywarła wpływ na takie koncepcje Duguita, jak „obiek-
tywna teoria prawa” i „prawo solidarności”.
Do najważniejszych prac naukowych Duguita należy zaliczyć: Traité de
Droit Constitutionnel (Traktat o prawie konstytucyjnym, 1911), L’État, le droit
objectif et la loi positive (Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne, 1901),
Les transformations du droit public (Transformacje prawa publicznego, 1913).
Punktem wyjścia rozważań Duguita na temat prawa i państwa jest so-
cjologiczna interpretacja państwa oparta na oczywistym fakcie współzależ-
ności społecznej. W teorii Duguita związki łączące ludzi są związkami soli-
darności społecznej, które bazują na podziale pracy.
Społeczeństwo jest podzielone na klasy, każda zaś klasa pełni własną
misję, własną funkcję w celu zapewnienia solidarności i harmonii społecznej.
Wspólpraca klas w procesie podziału pracy doprowadzi do przezwyciężenia
negatywnych stron kapitalizmu na drodze pokojowej, bez rewolucji. Duguit
uważał, że obywatele przez federalizację klas dążą do utworzenia nowego
typu społeczeństwa. Proces ten nazwał federalizmem syndykalnym. Ogólne
prawo wyborcze proponował zamienić na proporcjonalne przedstawicielstwo
partii i związków zawodowych. Każda klasa powinna się zjednoczyć zgodnie
z kryterium zawodowym w odpowiednie związki zawodowe. Stosunki mię-
dzy klasami powinny być uregulowane przez umowy, a nie przez ustawy.
Zjednoczenie syndykatów w federacje doprowadzi do centralizacji władzy,
do politycznego i prawnego pluralizmu. Władza zostanie podzielona między
różne syndykaty, które zajmą się realizacją zadań społeczno-gospodarczych
i społeczno-politycznych. Działalność rządu centralnego będzie kierowana
przez Izbę, skupiającą przedstawicieli wszystkich syndykatów.
63

Duguit Léon
Dla Duguita państwo jest tylko społeczeństwem podzielonym na rząd

i podmioty podległe temu rządowi. Państwo istnieje jako konieczność spo-
łeczna, jako instytucja stworzona w celu wspierania i sprzyjania społecznej
współzależności ludzi, czyli solidarności między nimi. Duguit zanegował
istnienie zarówno suwerenności, jak i podmiotowości państwa, albowiem te
prawnopozytywistyczne koncepcje nie zgadzają się z faktami rzeczywistości
społecznej. W teorii Duguita źródłem prawa nie jest państwo czy suweren,
co było w jego czasach dogmatem nauki prawa we Francji, ale stosunki
społeczne. Prawo powinno wynikać z potrzeb ludzi w danym społeczeństwie
i w danym czasie oraz odpowiadać im. Skoro państwo jest narzędziem rozwo-
ju życia społecznego, powinno się podporządkowywać prawu, nie odwrotnie.
Krytykując jurydyczne fikcje państwa i suwerenności, Duguit uważał, że
te koncepcje powstały dla celów praktycznych i nie są przydatne w analizie
naukowej. Idea suwerenności, twiedził Duguit, musi ustąpić miejsca idei
służby publicznej (społecznej). Jak pisał: „Państwo nie jest już władzą suwe-
renną, wydającą rozkazy. Jest zespołem osób, które powinny zastosowywać
siłę, jaką dysponują, by zaspokoić potrzeby społeczne. Idea służby publicznej
leży u podstaw teorii współczesnego państwa. Żadna inna koncepcja nie jest
tak głęboko zakorzeniona w faktach życia społecznego”.
W przeciwieństwie do różnorakich fikcji i uprzedzeń w sferze prawa
Duguit uzasadniał i konceptualizował jeden fakt o czysto obiektywnym i na-
ukowym znaczeniu – fakt solidarności. Wprawdzie solidarność, wedle jego
teorii, nie jest nakazem moralnym, niemniej człowiek pragnący żyć w spo-
łeczeństwie musi się jej podporządkować i zachowywać się w odpowiedni
sposób. Chociaż solidarność nie jest czymś absolutnym ani imperatywnym,
jest fundamentem zachowania człowieka w społeczeństwie.
Analizując solidarność, Duguit doszedł do następujących wniosków:
• u podstaw wszystkich zjawisk, gdzie czynnikiem jest człowiek, leży
elementarny fakt posiadania przez niego świadomości, indywidualnej i sa-
moświadomej;
• świadomość indywidualna jest faktem stojącym nad i poza jakimkol-
wiek filozoficznym lub socjalnym nauczaniem;
• człowiek pragnie wpływać na świat zewnętrzny;
• gdy człowiek staje się bardziej społeczny, wzrasta jego poczucie indy-
widualności; im bardziej staje się indywidualny, tym bardziej jest społeczny;
• wola życia, instynkt samozachowawczy dyktują osobie, że tylko w spo-
łeczeństwie może znaleźć pewną ochronę, co powoduje w niej rozwój po-
czucia solidarności.
Fakt solidarności społecznej kształtuje się w osobach i rodzi normę spra-
wiedliwości społecznej: „nie rób tego, co narusza sprawiedliwość społeczną,
64

Duguit Léon
i rób wszystko, co sprzyja jej realizacji i powiększeniu”. Społeczna norma

solidarności stanowi podstawę prawa obiektywnego. Norma prawa to jury-
dyczna, „powierzchniowa warstwa” tej normy społecznej. Szczególne normy
prawa w ich różnorodności mają znaczenie o tyle, o ile odpowiadają spo-
łecznej normie solidarności.
Prawo rodzi się bezpośrednio z solidarności społecznej i dlatego stoi
nad państwem. Norma prawa powstaje spontanicznie jako konsekwencja
stosunków społecznych. Ustawodawca tylko konstatuje normę prawa, nie
tworzy samego prawa.
Według Duguita solidarność pojawiła się w niewielkiej grupie społecznej,
z czasem może się rozwinąć do poziomu solidarności ogólnoludzkiej. Prawo
i państwo zdaniem Duguita mają służebne, funkcjonalne znaczenie i po-
winny być zewnętrznym przejawem solidarności. Uzasadniając swoją teorię
„obiektywnego prawa”, Duguit twierdził, że to prawo stoi ponad ustawodaw-
stwem, gdyż ustawa staje się prawem tylko wtedy, gdy odpowiada zasadom
solidarności. Gdy ustawa nie realizuje zasad wynikających z solidarności,
jest tylko usankcjonowanym bezprawiem.
Duguit zaprzeczał także istnieniu praw subiektywnych, gdyż, według
niego, każda osoba ma obowiązki wynikające tylko z jej funkcji w społe-
czeństwie. Norma solidarności społecznej nadaje osobom jedynie „prawo”
do wykonywania „obowiązku społecznego”, określa funkcję społeczną w za-
leżności od pozycji w społeczeństwie, którą zajmuje dana osoba. Istnieje
tylko „obiektywne prawo” – norma prawa, która nikomu, ani osobie, ani
kolektywowi, nie nadaje subiektywnych praw. Duguit był przeciwnikiem idei
równości i naturalnych praw człowieka. Uważał, że ludzie nie są z natury
sobie równi i w konsekwencji powinni mieć zróżnicowany status prawny.
W jego teorii człowiek jest tylko elementem organizmu społecznego.
Osoba to nie cel, lecz instrument budownictwa społecznego. Każda klasa
społeczna ma pewne funkcje społeczne. Państwo kontroluje własność, która
pełni określoną funkcję społeczną. Według Duguita stopniowo odbywa się
uspołecznienie własności, wskutek czego własność przestaje być bezwzględ-
nym prawem i przekształca się w obowiązek społeczny wlaściciela.
Solidarność Duguita charakteryzuje się :
• ideologicznym sprzeciwem wobec indywidualizmu i socjalizmu (ko-
munizmu);
• negatywnym nastawieniem wobec walki klasowej (Duguit nazywał ją
„ohydną doktryną”);
• sceptycznym nastawieniem wobec subiektywnych praw, które w mnie-
maniu zwolenników solidaryzmu w prawie prowadzą do wzajemnej alienacji
członków społeczeństwa.
65

Durkheim Émile
Teoria Duguita wywarła ogromny wpływ na rozwój nurtu solidaryzmu

w nauce prawa, na poglądy takich socjologów prawa, jak Georges Gurvitch
i Georgij K. Gins. Duguita koncepcja państwa syndykalnego (korporacyjnego)
była wykorzystana przez faszystów we Włoszech i inne reżimy antydemo-
kratyczne, co znacznie zdyskredytowało tę ideę.
Niektóre z jego idei znalazły zastosowanie we współczesnym prawo-
dawstwie. Na przykład w Norwegii czas pracy i minimalne wynagrodzenie
za pracę są określane za pomocą umowy zawieranej między organizacjami
zrzeszającymi przedsiębiorców i robotników a pracownikiem.
Literatura: Roger Bonnard, Léon Duguit, ses oeuvres, sa doctrine, Marcel Giard, libr.-éditeur,
Paris 1929; Jack E.S. Hayward, Solidarist syndicalism. Durkheim and Duguit, cz. 1 i 2, „The
Sociological Review” 1960, t. 8, nr 1, s. 17–36, t. 8, nr 2, s. 185–202; Jerzy Kalinowski, Teoria
reguły społecznej i reguły prawnej Leona Duguit: problem podstaw mocy obowiązującej prawa. Studium
filozoficzno-prawne, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1949; Georges Langrod, L’Influence
des idées de Léon Duguit sur la théorie générale du droit, Bière, Bordeaux 1959; Fabrice Melleray
(red.), Autour de Léon Duguit [actes du] colloque commémoratif du 150e anniversaire de
la naissance du doyen Léon Duguit, Bordeaux, 29–30 mai 2009 [organisé par l’Université
Montesquieu Bordeaux IV], Bruylant, Bruxelles 2011; Évelyne Pisier-Kouchner, Le service
public dans la théorie de l’État de Léon Duguit, Librairie générale de droit et de jurisprudence,
Paris 1972.
Aleksander Mereżko
Zobacz także:
Durkheim Émile; Funkcje prawa; Gurvitch Georges; Suwerenność; Władza.
Durkheim Émile
(15 IV 1858–13 XI 1917)
Klasyk socjologii, prekursor socjologii prawa, reli-
gioznawca, organizator życia naukowego.
Urodził się w rodzinie rabina. W latach 1879–
–1982 studiował filozofię w École Normale Supé-
rieure, a także na uniwersytetach niemieckich.
Przez pięć lat był nauczycielem w liceum. W 1887 r.
uzyskał stanowisko wykładowcy nauk społecz-
nych i pedagogiki na uniwersytecie w Bordeaux.
W 1902 r. objął na Sorbonie Katedrę Pedagogiki,
która w 1913 r. została przemianowana na Katedrę
Pedagogiki i Socjologii. Od 1898 r. wydawał cza-
sopismo „L’ Année Sociologique”. Ważniejsze jego dzieła to: O podziale pracy
społecznej (1893); Zasady metody socjologicznej (1895); Samobójstwo (1897);
66

Durkheim Émile
Elementarne formy życia religijnego (1912); Éducation et sociologie (1923); Socio-

logie et philosophie (1924); L’éducation morale (1925).
Uznawał społeczeństwo za rzeczywistość sui generis – zewnętrzną w sto-
sunku do jednostek i nieredukowalną do nich. Postulował, by fakty społeczne
traktować i badać jak rzeczy. Interesowały go przede wszystkim relacje, jakie
zachodzą między jednostką a społeczeństwem, oraz rola, jaką w tych dwu-
stronnych relacjach odgrywają religia, obyczaje, moralność i prawo. Stworzył
kilka wpływowych koncepcji: wyobrażeń zbiorowych, homo duplex (człowieka
rozdwojonego), anomii oraz solidarności mechanicznej i organicznej. Do-
konał również typologii samobójstw, wyróżniając samobójstwa egoistyczne,
altruistyczne, anomijne i fatalistyczne.
Zaliczany jest do najwybitniejszych przedstawicieli nauki socjologii w ca-
łych jej dziejach, w istotny sposób przyczynił się też do przyznania socjologii
prawa ważnego miejsca w nauce socjologii oraz wniósł znaczący wkład do tej
dyscypliny. Według opinii Georges’a Gurvitcha cała socjologia Durkheima,
zwłaszcza w jej początkach, wykazuje pewną „jurydyczną” skłonność.
W założonym i redagowanym przez Durkheima czasopismie „L’Anée
Sociologique” jeden ze stałych działów nosił nazwę „Socjologia moralności
i prawa” i składał się m.in. z następujących części: Prawo i moralność; Sys-
temy prawne i moralne; Prawo własności, zobowiązania; Prawo karne; Or-
ganizacja sądownictwa, procedura; Prawo międzynarodowe, moralność mię-
dzynarodowa. Żadne inne czasopismo socjologiczne z przełomu XIX i XX w.
nie uwzględniało w takim wymiarze problematyki prawnej, a i współcześnie
zagadnienia prawne w tak szerokim ujęciu w czasopismach socjologicznych
nie występują.
Za najbardziej elementarne zjawisko społeczne uznawał Durkheim
religię. To z niej, jego zdaniem, stopniowo rozwinęła się moralność, na-
uka, sztuka i prawo. Pierwsze nakazy i zakazy, którym człowiek musiał
się podporządkować, wytworzyła właśnie religia. W toku rozwoju histo-
rycznego pojawiło się prawo, nadając ludziom uprawnienia i podporząd-
kowując ich obowiązkom odnoszącym się do określonych okoliczności.
Normy prawne są więc usankcjonowanymi zasadami postępowania. Na
straży przestrzegania tych zasad stoją sankcje. Są one dwojakiego rodzaju.
Jedne polegają na zadawaniu cierpienia; ich celem jest pozbawienie cze-
goś, zagrożenie życiu lub pozbawienie wolności. Są to sankcje represyj-
ne, a posługuje się nimi przede wszystkim prawo karne. Sankcje drugiego
rodzaju, sankcje restytucyjne, polegają na przywróceniu stanu rzeczy, na
przywróceniu naruszonych stosunków między ludźmi. Charakterystycz-
ne są dla prawa cywilnego, handlowego, procesowego, administracyjnego
i konstytucyjnego.
67

Durkheim Émile
Zasadnicza różnica między prawem represyjnym (karnym) i restytucyj-

nym (cywilnym) znajduje odzwierciedlenie w różnicy między dwoma typami
solidarności społecznej: solidarnością mechaniczną i solidarnością organiczną.
Zdaniem Durkheima w ciągu wieków maleje znaczenie prawa represyj-
nego (karnego), zwiększa się natomiast rola prawa restytucyjnego (cywilne-
go). W społecznościach pierwotnych prawo karne obejmowało niemal całą
dziedzinę prawa. Świadomość indywidualna była tożsama ze świadomością
zbiorową. Istniejąca w takim społeczeństwie solidarność była solidarnością
mechaniczną, opierała się głównie na absolutnym podobieństwie jednostek
pod względem ich położenia społecznego. Trwało to tak długo, aż ukształ-
towała się zindywidualizowana osobowość.
Charakterystyczną cechą zmian w prawie represyjnym był stopniowy
zanik przestępstw religijnych. Rozwój chrześcijaństwa doprowadził m.in.
do tego, że przestępczość religijna całkowicie lub prawie całkowicie opuściła
obszar prawa karnego. Postępująca sekularyzacja spowodowała, że jednostka
sama stała się jak gdyby przedmiotem religii. „Godność osoby staje się dla
nas kultem, który, jak każdy wielki kult, ma już swe przesądy”, pisał Dur-
kheim w dziele O podziale pracy społecznej.
W społeczeństwach, w których przeważa prawo restytucyjne, podstawą
solidarności nie jest podobieństwo wierzeń i uczuć, lecz podział pracy. Świa-
domość indywidualna (jednostkowa) w coraz mniejszym stopniu pokrywa
się ze świadomością zbiorową. Dzięki specjalizacji wykształcają się odrębne
osobowości. Ludzie są solidarni nie dlatego, że niemal we wszystkich aspek-
tach życia są do siebie podobni, lecz dlatego że są sobie wzajemnie potrzebni.
Taką solidarność Durkheim nazwał solidarnością organiczną.
Im bardziej społeczeństwo jest zróżnicowane i „ujednostkowione”, im
większy jest podział pracy, tym więcej jest solidarności organicznej. Społe-
czeństwo nie kontroluje już wszystkich sfer działalności jednostek, a prawo
karne ogranicza zasięg swojego oddziaływania głównie do ochrony osób
i stanu ich posiadania.
Najbardziej typowym prawem restytucyjnym jest prawo własności w róż-
nych jego formach, takich jak własność literacka, artystyczna czy przemy-
słowa, oraz w różnych odmianach, takich jak prawo spadkowe czy prawo
sporządzania testamentu. Prawo restytucyjne obejmuje ponadto prawo ro-
dzinne, prawo umów, handlowe, procesowe, administracyjne i konstytucyjne.
Dominacja solidarności organicznej i prawa restytucyjnego spowodo-
wała zwiększenie się i zróżnicowanie kompetencji państwa. W tym samym
kierunku zaczął się też zmieniać wymiar sprawiedliwości, powstały różno-
rodne sądy, odrębne urzędy, różnie określa się ich kompetencje i wzajemne
stosunki. Ponadto państwo w coraz większym stopniu uzależnia od siebie
68

Durkheim Émile
obywateli, choćby przez tworzenie instytucji interesu publicznego. Rozrost

kontrolnych funkcji państwa jest zdaniem Durkheima przejawem przekształ-
cania się społeczeństwa segmentowego w społeczeństwo zorganizowane.
W rozprawie z 1900 r., zatytułowanej Deux lois de l’évolution pénale, sfor-
mułował tezę, że w toku rozwoju historycznego sankcje karne zmieniają się
pod względem jakościowym i ilościowym. Prawidłowość zmiany jakościo-
wej prawa głosi, że: „Surowość kar prawnych jest tym większa, im mniej
rozwinięte jest społeczeństwo i im bardziej władza centralna ma charakter
absolutny”. Na ewolucję sankcji karnych wywiera wpływ nie tylko charakter
społeczeństwa, tj. stopień jego rozwoju, lecz także forma rządu. Często –
stwierdza Durkheim – te dwa „czynniki” działają w przeciwnych kierunkach.
Druga prawidłowość – zmiany ilościowej prawa – głosi, że: „Kary doty-
czące ograniczenia wolności i sama wolność zmieniają się w czasie i mają
tendencję, by coraz bardziej stawać się normalnym środkiem represji”.
W społeczeństwach plemiennych niemal zupełnie nie były znane więzienia,
a w nowoczesnych kara śmierci jest stosowana coraz rzadziej. Stopniowo
cała dziedzina karania sprowadza się do pozbawiania wolności na pewien
czas lub na całe życie. Jak wyjaśnić to – pyta Durkheim – że w nierozwinię-
tych społeczeństwach nieznane było pozbawienie wolności (uwięzienie)?
Było ono nieznane dlatego – odpowiada – że nie służyło żadnym potrzebom
społecznym. Odpowiedzialność była odpowiedzialnością zbiorową, nie zaś
tego, kto popełnił czyn zabroniony. Wraz z rozwojem społecznym odpowie-
dzialność stała się odpowiedzialnością jednostkową. Tym samym pojawiły
się warunki do powstania więzień. Następnie, w toku rozwoju dziejowego,
kary stawały się coraz łagodniejsze, najpierw były łagodzone kary główne,
a następnie kary podrzędne, zamykające kodeksy karne.
Koncepcje Durkheima wywarły przemożny wpływ na całą światową so-
cjologię XX w. Również w socjologii prawa zajmują znaczące miejsce. Fakty
prawne – podobnie jak religijne, moralne czy ekonomiczne – należy badać
i analizować jako zjawiska społeczne, a więc w cechach konstytutywnych
społeczeństwa trzeba szukać ich genezy i form, w jakich się przejawiają.
Socjologię empiryczną można zbudować – twierdził Durkheim – tylko przez
odwołanie się do faktów. To samo odnosi się do empirycznej socjologii prawa.
Zawdzięcza ona autorowi Zasad metody socjologicznej wyraźne stwierdzenie,
że prawo powstaje, rozwija się i przekształca w konkretnym społeczeństwie;
siły działające w społeczeństwie mają decydujący wpływ na to, co prawo
stanowi i jak jest stosowane. Skoro przestępstwo i zbrodnia występują za-
wsze i wszędzie, należy je traktować i badać jako normalne fakty społeczne.
Również pogląd Durkheima, że prawo jest stałym czynnikiem organizacji
życia społecznego i że zmienia się wraz ze zmianą sytuacji społecznej, jest
69

Dyskryminacja
powtarzany w wielu współczesnych podręcznikach socjologii prawa. Dzie-

dzictwem myśli Durkheima jest ponadto teza mająca współcześnie rangę
prawdy oczywistej, że przekonania, które w systemie społecznym zyskują
status przekonań podstawowych i powszechnych, zostają z reguły przekształ-
cone w zasady i normy prawne.
Literatura: Roger Cotterrell, Emile Durkheim. Law and Moral Domain, Edinburgh University
Press, Edinburgh 1999; tenże, Emile Durkheim. Justice, Morality and Politics, Ashgate, Farn-
ham, UK–Burlington, VT 2010; Andrzej Kojder, Czytając Durkheima… Co klasyk socjologii ma
do powiedzenia o prawie, w: Prawo – władza – społeczeństwo – polityka. Księga jubileuszowa profe-
sora Krzysztofa Pałeckiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 313–326; Steven
Lukes, Durkheim. Życie i dzieło, tłum. Ewa Klekot, Ewa Szul-Skjoeldkrona, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2012; Gianfranco Poggi, Durkheim, Oxford University Press, Oxford 2000; Maria
Serafimova, Stephen Hunt, Maria Marinor, Vladimir Vladov (red.), Sociology and Law. The
150th Anniversary of Emile Durkheim (1858–1917), Cambridge Scholarly Press, Cambridge
2009; Jerzy Szacki, Durkheim, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Kara; Prawo a historia; Przestępstwo; Sankcja; Władza.
Dyskryminacja
(ang. Discrimination, fr. Discrimination, niem. Diskriminierung, ros.
Дискриминация)
Dyskryminacja (z łac. discriminatio, rozróżnienie) oznacza odmienne trak-

towanie osób znajdujących się w podobnej sytuacji w sposób arbitralny, tj.
nieuzasadniony obiektywnie i racjonalnie. Wyraża się w różnicowaniu na
podstawie tzw. cechy chronionej, prowadzącym do nierówności wobec prawa
lub nierównej ochrony prawnej. Cechą chronioną może być płeć, rasa, kolor
skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religia
lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność
do mniejszości narodowej, majątek, niepełnosprawność, wiek lub orientacja
seksualna. Cecha chroniona, stanowiąc kryterium odmiennego traktowa-
nia jednostki, leży u podstaw różnych form dyskryminacji: rasizmu (rasa),
seksizmu (płeć), homofobii (orientacja seksualna), ksenofobii (pochodzenie
narodowe), ageizmu (wiek), handicapizmu (niepełnosprawność).
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka, stanowiąca od chwili jego
urodzenia podstawę przysługujących mu wolności i praw pozwalających na
pełne uczestnictwo w życiu społecznym, jest źródłem normatywnego obo-
wiązku ochrony jej przez państwo i jednocześnie wyznacza standard równego
70

Dyskryminacja
traktowania jednostek. Równe traktowanie wyklucza dopuszczalność dyskry-

minacji, która uznana jest za kwalifikowaną postać naruszenia zasady, w myśl
której wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i prawach.
Akceptacja dla przyrodzonej godności człowieka wyklucza usprawiedli-
wianie jakiejkolwiek formy dyskryminacji istniejącymi w danym środowisku
wartościami kulturowymi i religijnymi. Niemniej przyjęte normy społeczne,
obyczaje i utrwalone postawy, wzmacniane zwłaszcza istniejącymi stereoty-
pami, powodują, że dyskryminacja nadal stanowi poważny problem społecz-
ny. Istniejące przejawy dyskryminacji spotykają się niekiedy z lekceważeniem
ze strony stosownych organów państwa. Funkcjonariusze publiczni odpo-
wiedzialni za przeciwdziałanie nieuzasadnionemu nierównemu traktowaniu
sami bowiem podzielają powszechnie występujące w społeczeństwie przeko-
nania. Przeszkodą w skutecznym zapewnieniu wszystkim grupom społecz-
nym równych szans są przede wszystkim postawy ludzkie i środowiskowe,
będące odzwierciedleniem stereotypów i uprzedzeń.
Silnie zakorzenione są zwłaszcza uprzedzenia wobec grup społecznych,
których problemy długo nie mogły trafić do otwartej debaty publicznej. Uwi-
daczniają się w przypadkach dyskryminacji ze względu na płeć, w tym toż-
samość płciową, oraz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną.
Tożsamość płciowa definiowana jest jako głęboko odczuwane wewnętrzne
i indywidualne doświadczenie płci społecznej, która może lub nie odpowia-
dać płci określonej przy urodzeniu, włączając w to osobiste odczucie własnej
cielesności (które może prowadzić do modyfikacji wyglądu zewnętrznego
lub biologicznych funkcji metodami medycznymi, chirurgicznymi lub in-
nymi) i inne formy wyrażania własnej płciowości przez ubiór, mowę czy
maniery (Zasady Yogyakarty). Natomiast orientacja seksualna to zdol-
ność każdej osoby do rozwinięcia głębokiego uczuciowego, emocjonalnego
i seksualnego pociągu oraz intymnych i seksualnych związków z osobami
innej płci lub tej samej płci, lub różnych płci (Zasady Yogyakarty). Skreślenie
w 1973 r. przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne homoseksuali-
zmu z listy chorób psychicznych oraz podobne działanie podjęte w 1992 r.
przez Światową Organizację Zdrowia nie spowodowały zmiany postaw spo-
łecznych ani zaniku uprzedzeń i dyskryminacji mimo powszechnej prawnej
dekryminalizacji stosunków homoseksualnych.
Poprawa warunków życia prowadząca do wydłużenia jego średniej długo-
ści, a w konsekwencji do wzrostu populacji osób starszych wymaga zmiany
postaw społecznych wobec starości. Krzywdzący stereotyp osoby starszej
jako ograniczonej intelektualnie i fizycznie powoli zastępowany jest przeko-
naniem o wartości posiadanej przez nią wiedzy i doświadczenia. Wzrastający
udział osób w podeszłym wieku w życiu publicznym, zwłaszcza w środkach
71

Dyskryminacja
społecznego przekazu, otwartość w prezentowaniu problemów, z jakimi się

borykają w codziennej egzystencji, wpływają na stopniową zmianę świa-
domości, wzmacniając przekonanie o znaczeniu ich aktywizacji społecznej.
Obok dominującego w sferze medialnej przekazu, promującego młodość
niezakłóconą żadnymi ułomnościami, stopniowo pojawia się obraz osoby
starszej szczęśliwej, nadal aktywnej zawodowo lub społecznie. Nieuzasad-
niona izolacja osób starszych została uznana za przejaw ich dyskryminacji.
Ewolucja postaw społecznych widoczna jest wobec osób niepełnospraw-
nych. W mniejszym stopniu koncentruje się uwagę na ich naruszonej spraw-
ności fizycznej, umysłowej lub intelektualnej, w większym na usuwaniu
barier utrudniających im udział w życiu społecznym. Za przejaw dyskrymi-
nacji została uznana odmowa tzw. racjonalnego usprawnienia, przez które
rozumie się konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania mające na celu
zapewnienie osobom niepełnosprawnym możliwości korzystania z wszelkich
praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie
równości z innymi osobami (Konwencja ONZ o prawach osób niepełno-
sprawnych). Z racjonalnym usprawnieniem związane jest tzw. uniwersalne
projektowanie, oznaczające projektowanie produktów, środowiska, progra-
mów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich w możliwie
największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projek-
towania (Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych).
Dyskryminacja stanowi także naruszenie zasady sprawiedliwości. Nieuza-
sadnione, odmienne (najczęściej gorsze) traktowanie danej grupy społecznej
z jednej strony rodzi poczucie krzywdy, z drugiej, utrudniając dostęp do
edukacji, służby zdrowia, zawodu, polityki, sfery publicznej, prowadzi do
jej izolacji społecznej, a w konsekwencji wykluczenia.
Społeczne odrzucenie naraża osoby należące do grup dyskryminowanych
na różne formy przemocy: od agresji słownej po przemoc fizyczną. Istnie-
jące uprzedzenia i stereotypy są źródłem społecznego przyzwolenia na złe
traktowanie. Ataki werbalne przybierają często postać tzw. mowy nienawiści
(hate speech), mającej na celu rozbudzenie nienawiści do określonej grupy.
Dana zbiorowość jest wyszydzana lub poniżana nie z powodu rzeczywistych
właściwości należących do niej jednostek, ale cechy, która w wyobrażeniu
sprawcy ataku jest charakterystyczna dla atakowanej grupy, wyróżnianej na
podstawie przynależności np. do mniejszości narodowej, rasy, religii, orien-
tacji seksualnej. Mowa nienawiści obejmuje wszystkie formy wypowiedzi
motywowane nienawiścią, niezależnie od użytych środków wyrazu, łącznie
z internetem i innymi środkami współczesnej komunikacji. Publiczna wy-
powiedź motywowana nienawiścią wpływa negatywnie na opinię publiczną,
sprzyjając nietolerancji i dyskryminacji.
72

Dyskryminacja
Do przemocy fizycznej wobec osób należących do grup dyskrymino-

wanych dochodzi zarówno w miejscach publicznych (ataki o podłożu ra-
sistowskim lub homofobicznym), jak i w najbliższej rodzinie (wobec osób
niepełnosprawnych, osób starszych, kobiet).
Dyskryminacja może przybierać różne formy. Dyskryminacja bezpośred-
nia występuje wówczas, gdy dana osoba, ze względu na cechę chronioną,
traktowana jest mniej korzystnie, niż jest lub byłaby traktowana inna osoba
w porównywalnej sytuacji. Dyskryminacja pośrednia występuje wówczas, gdy
z pozoru neutralny przepis lub praktyka stawiają daną osobę, ze względu na
cechę chronioną, w szczególnie niekorzystnym położeniu w porównaniu z in-
nymi. Wyraża się w takim samym traktowaniu osób znajdujących się w różnej
sytuacji. Szczególnym rodzajem dyskryminacji jest molestowanie (szykano-
wanie). Występuje w sytuacji, w której ze względu na cechę chronioną po-
jawia się zachowanie mające na celu naruszenie godności osoby oraz stwo-
rzenie wrogiej, poniżającej lub agresywnej atmosfery. Szczególnym rodzajem
molestowania jest molestowanie seksualne. Za formę dyskryminacji uznane
jest także nakłanianie innych osób do dyskryminowania lub nakazywanie go.
Pod pojęciem dyskryminacji pozytywnej rozumie się stosowanie środ-
ków specjalnych (działania pozytywne, akcja afirmatywna), mających na
celu zapewnienie danej grupie społecznej całkowitej równości i rzeczywi-
stej możliwości korzystania z praw, zwłaszcza gdy w przeszłości była ona
gorzej traktowana z powodu posiadania cechy chronionej. Środki specjal-
ne mogą przybrać formę „racjonalnych usprawnień” stwarzających osobom
niepełnosprawnym równe szanse w zatrudnieniu, parytetu (lub kwot) na
listach wyborczych zwiększającego szansę kobiet na udział w życiu publicz-
nym, zagwarantowania określonej liczby miejsc na uczelniach wyższych dla
mniejszości rasowych lub grup społecznych. Mają one najczęściej charakter
przejściowy, funkcjonują do czasu zmiany świadomości społecznej.
Literatura: Ludwika Dziewięcka-Bokun, Anna Śledzińska-Simon (red.), Kategoria «innego»

w naukach społecznych i życiu publicznym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010; Tadeusz
Jasudowicz, Zasada równości i niedyskryminacji, w: Bożena Gronowska, Tadeusz Jasudowicz,
Michał Balcerzak, Maciej Lubiszewski, Rafał Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Towa-
rzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, Toruń 2012; Zdzisław
Niedbała (red.), Prawo wobec dyskryminacji w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym, Difin,
Warszawa 2011; Wiktor Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, Znak, Kraków 2011; Scott
Plaus (red.), Understanding Prejudice and Discrimination, McGraw-Hill, New York 2003.
Magdalena Rzemieniewska
Zobacz także:
Mobbing; Nierówności społeczne a prawo; Prawa obywatelskie; Równość wobec prawa;
Stalking; Wykluczenie prawne.
73

Dyskursywne ujęcie prawa

(ang. Discourse theory of law, fr. Théorie discursive du droit, niem.
Diskurstheorie des Rechts, ros. Дискурсивный подход к праву)
Określenie ‘dyskurs’ odnosi się do ogółu użyć języka, wyodrębnionych na

podstawie wspólnego tematu lub wyróżnionych ze względu na to, że dążą
do osiągania zbliżonego celu. Tak rozumiany dyskurs obejmuje aspekty za-
równo semiotyczne, jak i pragmatyczne wypowiedzi, a także ich kontekst.
Problematykę dyskursu podejmuje się w wielu dyscyplinach naukowych – od
lingwistyki przez socjologię po filozofię. W badaniach dyskursu w naukach
społecznych zazwyczaj bierze się pod uwagę bardzo różne formy użycia języ-
ka, analizując zarówno mowę i pismo, jak i domniemane komunikaty, jakie
niosą ze sobą obiekty materialne. W tym znaczeniu mówi się o dyskursie
władzy, dyskursie seksualności, dyskursie elit czy dyskursie prasowym.
W socjologii prawa i naukach pokrewnych pojęcie ‘dyskurs prawny
(prawniczy)’ występuje w kilku rozbieżnych użyciach, co uzasadnia przeko-
nanie, że istnieje więcej niż jedno dyskursywne ujęcie prawa. Niniejsze hasło
koncentruje się na ważniejszych dla socjologii prawa sposobach rozumienia
tego terminu, pomijając ściśle lingwistyczne badania nad dyskursem praw-
nym, prowadzone w celu rozpoznania leksykalnej i gramatycznej odmienno-
ści języka prawnego czy prawniczego i języka standardowego.
Najbardziej znanego dyskursywnego ujęcia prawa dostarczają prace Jür-
gena Habermasa. Jego koncepcja prawa jako deliberacji znalazła szeroki od-
dźwięk zarówno w filozofii i teorii prawa, jak i w empirycznie zorientowanych
naukach społecznych. Koncepcja ta ma dwoisty charakter, z jednej strony
jest próbą opisu natury prawa i warunków jego obowiązywania, a z drugiej
zawiera element normatywny: wyraża przekonania na temat oczekiwanego
funkcjonowania prawa i daje podstawy do jego krytyki.
Dyskursywne ujęcie prawa Jürgena Habermasa jest ściśle powiązane
z jego ogólniejszymi przeświadczeniami na temat natury społeczeństwa,
języka, podmiotowości i rozumu. Habermas był przekonany, że prawo sta-
nowi tę instytucję życia społecznego, która pozwala na powiązanie dwóch
sfer działalność człowieka: komunikacyjnej, nakierowanej na porozumienie
i budowanie wspólnych zasobów sensu, oraz instrumentalnej, opartej na
innych typach racjonalności, w szczególności racjonalności celów. O ile logika
instrumentalna definiuje takie instytucje społeczne, jak gospodarka, technika
i polityka, w których dąży się do maksymalizacji pewnych utylitarnych ko-
rzyści, o tyle racjonalność komunikacyjna jest charakterystyczna dla działań
nakierowanych na racjonalne porozumienie. Zdaniem Habermasa tylko te
74

ostatnie działania zasadzają się na akceptacji tzw. roszczeń ważnościowych

aktów komunikacji, tj. roszczeń do prawdziwości wypowiedzi, ich szczerości,
słuszności i zrozumiałości. Wypowiedzi podejmowane bez przeświadczenia
o spełnianiu tych warunków nie mogą więc służyć osiągnięciu porozumienia
przez racjonalne podmioty i podobnie jak inne działania instrumentalne,
traktują inne jednostki jedynie przedmiotowo, a nie przez uwzględnienie
sensu, jaki przypisują konkretnym sytuacjom czy zachowaniom.
Zdaniem Habermasa prawo pozwala na powiązanie obydwu wymienio-
nych sfer, ponieważ jednocześnie operuje przymusem i opiera się na racjo-
nalnie uzasadnialnych decyzjach. Obydwie te sfery działają komplementarnie:
przymus (np. związany z porządkiem interakcji na sali sądowej albo wyko-
nywaniem orzeczeń) pozwala na zabezpieczenie racjonalnego uzasadniania
decyzji przed zewnętrznymi zakłóceniami, fakt zaś racjonalnego prowadzenia
debaty prawnej gwarantuje, że przymus nie będzie nadużywany.
Ten sposób myślenia doprowadził Roberta Alexy’ego, rozwijającego
teorię prawa nawiązującą do prac Habermasa, do przekonania, że dyskurs
prawny stanowi rodzaj dyskursu praktycznego, tzn. takiej postaci dyskursu,
w której uczestnicy odwołują się do norm i zmierzają do ustalenia ich obo-
wiązującego znaczenia. Dlatego jest on przekonany, że ostatecznym celem
racjonalnego dyskursu prawnego jest wypracowywanie uzasadnień dla decyzji
i norm prawnych. Zgodnie z często przywoływanym określeniem Habermasa
obowiązują tylko takie normy prawne, na które wszyscy zainteresowani mogą
się zgodzić w trakcie racjonalnej debaty.
Drugie ujęcie dyskursu prawnego, wykorzystywane w socjologii prawa,
a przy tym całkowicie odmienne od deliberatywnej wizji Habermasa, wywo-
dzi się od Michela Foucaulta, który wypracował je, badając w latach 70. XX w.
historyczne przemiany dyskursów seksualności, szaleństwa i więziennictwa.
Termin ‘dyskurs’ stanowi tu kluczowe pojęcie z zakresu teorii społecznej:
jego charakterystyczną cechą jest to, że jest on wszechogarniający i wytwarza
wszelkie inne zjawiska społeczne, w szczególności relacje władzy i indywi-
dualną podmiotowość.
Za Foucaultem zazwyczaj rozróżnia się archeologię i genealogię dyskur-
su. Pierwszy termin odnosi się do warunków powstania jakiegoś dyskursu,
drugi zaś dotyczy jego historycznych przemian w związku z relacjami wła-
dzy, które sam wytwarza, definiując i narzucając kolejne pojęcia i użycia
języka. Ujęcie dyskursu wypracowane przez Foucaulta implikuje też pewne
dyrektywy metodologiczne: zdaniem tego autora dyskursy należy postrze-
gać jako byty pozbawione zarówno wnętrza, jak i zewnętrza. Oznacza to,
że wszelkie przemiany dyskursu powinny być wyjaśniane przez opisanie
jego struktury, nie zaś zewnętrznych wobec niego mechanizmów, a także
75

to, że nie istnieją inne przejawy dyskursu niż te, które są bezpośrednio
dostępne obserwatorowi.
Zastosowanie koncepcji Foucaulta do refleksji nad prawem skłania do
poszukiwania okoliczności, które stoją za powstawaniem, przemianami
i unieważnianiem norm prawnych. Są one związane z genealogią dyskursu
prawnego i relacjami władzy w jego ramach. Foucault podkreślał tu zwłasz-
cza, że nieuzasadnione jest, charakterystyczne dla myślenia prawniczego,
wywodzenie norm prawnych z mitycznych decyzji prawodawcy. Postuluje, by
w prawie „obciąć głowę królowi”, tzn. uwzględnić fakt, że przeświadczenie
o sprawczej, regulatywnej roli prawa jedynie maskuje rzeczywiste relacje
władzy, konstytuowane przez dyskurs.
Trzeci sposób ujmowania dyskursu prawnego jest charakterystyczny dla
kilku spokrewnionych ujęć teoretycznych i orientacji badawczych w socjolo-
gii, znanych jako analiza dyskursu, analiza konwersacyjna i etnometodologia.
Choć kierunki te nie zawsze są ze sobą zgodne, gdy chodzi o założenia teo-
retyczne, w odniesieniu do prawa prowadzą do zbliżonych wniosków. Łączy
je ogólne przeświadczenie, że prawo powinno się badać przez zniuansowa-
ną, kontekstową empiryczną analizę użycia języka w określonych sytuacjach
prawnych: na sali sądowej, w rozmowie między prawnikiem a klientem,
podczas narady sędziowskiej czy obrad ławy przysięgłych itp. Najczęściej
realizuje się to przez analizę szczegółowej transkrypcji wypowiedzi osób
biorących udział w analizowanej sytuacji. Co istotne, inaczej niż w przypadku
postulatów formułowanych przez Alexy’ego i Habermasa (i po części przez
Foucaulta) empiryczne analizy dyskursu w socjologii nie mają zazwyczaj
charakteru normatywnego, ale ściśle opisowy.
Wizja dyskursu prawniczego wypływająca z analiz empirycznych stoi też
w ostrej sprzeczności z teoretycznymi obserwacjami na temat dyskursu, wy-
powiadanymi zarówno w teorii Habermasa, jak i w ujęciu Foucaulta. Badania
nad dyskursem prawnym, prowadzone w ramach analizy dyskursu i analizy
konwersacyjnej, pokazują zwłaszcza, że zasadnicze znaczenie dla efektów
i przebiegu epizodów dyskursu mają mniej lub bardziej subtelne strategie
poszczególnych jednostek, a także dynamika sytuacji, w których wchodzą one
w interakcje. Unaoczniają to np. badania Harolda Garfinkla nad przebiegiem
deliberacji ławy przysięgłych w Stanach Zjednoczonych albo prowadzone tam
badania nad mechanizmami przesłuchań świadków podczas procesów karnych.
Nie oznacza to, że badania dyskursu prawnego prowadzą do wniosku
o nieistnieniu jego trwałego, strukturalnego zróżnicowania. Przeciwnie, mię-
dzy poszczególnymi obszarami dyskursu prawnego istnieją istotne, trudne do
przekroczenia bariery. Amerykańscy badacze, John M. Conley i William M.
O’Barr, autorzy klasycznych badań nad dyskursem sądowym, utrzymują np.,
76

Działanie prawa
że dyskurs prawny można podzielić na trzy obszary: doktryny prawa, orzecz-

nictwa sądowego i dyskursu prowadzonego przez laików. Materiał, który
zgromadzili w efekcie badań w sądzie polubownym, dowodzi, że między
tymi obszarami istnieją znaczne różnice, przejawiające się niemożnością za-
komunikowania przez laików swoich rzeczywistych doświadczeń i zasadniczą
dominacją dyskursu sędziowskiego.
Literatura: Robert Alexy, Theorie der juristischen Argumentation: Die Theorie des rationalen Diskur-
ses als Theorie der juristischen Begründung, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1978; John M. Conley,
William M. O’Barr, Rules versus Relationships: The Ethnography of Legal Discourse, University of
Chicago Press, Chicago 1990; Teun A. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, tłum.
Grzegorz Grochowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001; Michel Foucault,
Trzeba bronić społeczeństwa, tłum. Małgorzata Kowalska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998;
Jürgen Habermas, Faktyczność i obowiązywanie, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek,
Scholar, Warszawa 2004; tenże, Teoria działania komunikacyjnego, tłum. Andrzej Kaniowski,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999; Max Travers, John F. Manzo (red.), Law in
Action. Ethnomethodological and Conversation Analytic Approaches to Law, Ashgate–Darthmouth,
Aldershot, UK–Brookfield, VT 1997.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Foucault Michel; Język prawniczy; Język prawny; Obowiązywanie prawa; Ponowoczesność;
Prawo.
Działanie prawa
(ang. Functioning of the law, fr. Fonctionnement du droit, niem.
Rechtswirkung, ros. Социальное действие права)
Termin „działanie prawa”, z reguły uzupełniany o przymiotnik „społeczne”

(„społeczne działanie prawa”), używany w odniesieniu do faktycznego wpły-
wu prawa na zachowania jednostek, a pośrednio także zbiorowości, wystę-
puje na ogół w związku z takimi pojęciami i problemami, jak świadomość
prawna, przestrzeganie prawa, skuteczność prawa, kultura prawna i polityka
prawa – w powiązaniu z problematyką psychologicznych aspektów oddzia-
ływania prawa i jego funkcjonowania w społeczeństwie. Z tego względu
przez społeczne działanie prawa rozumie się również ogólnie funkcjonowanie
prawa w społeczeństwie w kontekście zarówno jego tworzenia z punktu wi-
dzenia możliwości osiągania założonych celów społecznych, gospodarczych
lub politycznych, jak i właściwej realizacji, tj. przestrzegania norm prawnych
przez ich adresatów oraz prawidłowego stosowania prawa przez właściwe
organy władz publicznych.
77

Działanie prawa
Rozważając, w ramach psychologicznego ujmowania zjawiska prawa,

motywacje postępowania ludzkiego, Leon Petrażycki wyróżnił motywacyjne
i wychowawcze działanie norm etycznych, a w ich sferze przede wszystkim
norm prawnych jako, jego zdaniem, norm imperatywno-atrybutywnych,
tj. norm dwustronnych, w których obowiązkowi określonego zachowania
się towarzyszy roszczenie drugiej strony o spełnienie tego obowiązku.
Motywacyjne oddziaływanie prawa, czyli jak je określił Petrażycki, „od-
działywanie psychiczne prawa”, miało polegać „na stwarzaniu motywów
w masach społecznych do powstrzymywania się od niezliczonych czynów
w sensie ścisłym, szkodliwych z punktu widzenia ekonomicznego oraz in-
nych punktów widzenia (np. zamachów na człowieka lub cudze mienie),
lub od zaniechań (np. niewykonania umowy, niedotrzymania terminu), na
wzmacnianiu i utrwalaniu poszanowania i uważnego ustosunkowania się
względem innych osób, ich praw i interesów, poszanowania danego sło-
wa i przyrzeczenia itd., itp.”. Wyróżnił, podkreślając ich „sprzymierzone
psychiczne działanie” w normalnych, ustabilizowanych warunkach (inaczej
jest w okresach dezorganizacji społecznej, gdy szczególnie łatwo dochodzi
do dysfunkcjonalności prawa), dwa rodzaje motywacji prawnej: specyficznie
prawną i zasadniczą motywację bezpośrednią oraz pomocniczą motywację
pośrednią. Pierwszy z tych rodzajów przybierał, jego zdaniem, trzy formy:
aktywną (ukierunkowanie na realizację uprawnienia), pasywną (wypełnienie
obowiązku) i neutralną (uznanie obowiązków i uprawnień); drugi rodzaj,
polegający na tym, że wywołane przez prawo reakcje fizyczne i psychicz-
ne (takie jak perspektywa nagrody czy kary) albo tylko przewidywanie ich
wystąpienia stanowią pomocniczy nacisk motywacyjny na rzecz wykonania
obowiązku, podzielił na motywację zastępczą (gdy środki prawne wywołują
impulsy skłaniające do przestrzegania prawa albo zniechęcające do postępo-
wania niezgodnego z prawem – odpowiednio, motywacja pozytywna i nega-
tywna) oraz motywację samodzielną lub wolną (wyznaczającą postępowanie
uznane za niezbędne i pożyteczne mimo braku jego nakazania jako prawnie
obowiązującego).
Zdaniem Petrażyckiego prawo działa wychowawczo przez stałe pobu-
dzanie jednych i tłumienie innych motywów działania, a także wzmacnianie
i rozwijanie jednych i osłabianie innych cech charakteru, skłonności i na-
stawień. Jeżeli prawo działa długo, pozostają ślady w psychice kolejnych
pokoleń, gromadzi się „kapitał przyzwyczajeń”, powstaje pewien automatyzm
zachowań, dochodzi do postępowania większości ludzi zgodnie z prawem
„bez walki motywów”. W procesie historycznym z przestrzeganiem prawa
łączą się bowiem emocje atrakcyjne (apulsywne), podczas gdy z nieprzestrze-
ganiem – emocje odpychające (repulsywne). Skutkiem tego jest, zdaniem
78

Działanie prawa
Petrażyckiego, stopniowe zmniejszanie się „psychicznego ciśnienia motywa-

cyjnego prawa”, wobec czego w unormowaniach prawa oficjalnego może się
zmniejszać rola siły, przymusu i strachu. Stanowisko to – zakładające od-
grywanie przez prawo roli kreacyjnej, tworzenie nowego rodzaju stosunków
między ludźmi – odpowiadało poglądowi Émile’a Durkheima o stopniowym
zastępowaniu prawa represyjnego, właściwego solidarności mechanicznej,
przez prawo kooperacyjne (restytucyjne), odpowiadające solidarności orga-
nicznej, oraz, po części, poglądowi twórcy prawoznawstwa historycznego
(historical jurisprudence) Henry’ego Jamesa Summera Maine’a (1822–1888)
o ewolucji od stanu, tj. określania prawnej pozycji jednostki przez reguły
właściwe grupie społecznej, do której jednostka należała, do kontraktu, tj.
określania tej pozycji przez własne, indywidualne akty prawne jednostki.
Leon Petrażycki – głosząc potrzebę tworzenia naukowej polityki prawa –
zarazem przekonywał, że prawo musi być dostosowane do poziomu rozwoju
kulturalnego i cywilizacyjnego danego społeczeństwa. Tym samym podkreślał
istnienie zasadniczego ograniczenia kreatywnej roli prawa i wystąpienie gra-
nic oddziaływania za pomocą środków prawnych na stosunki społeczne. Nie-
dostrzeganie tych granic cechowało najpierw myśl, a potem także praktykę
marksistowską, w której traktowane całkowicie instrumentalnie prawo miało
stanowić istotny czynnik zasadniczej przebudowy społecznej – by zaniknąć
po dokonaniu się tej przebudowy, tj. stworzeniu społeczeństwa komunistycz-
nego. Był to przykład wyróżnianej przez Karla Poppera utopijnej inżynierii
społecznej, ukierunkowanej na osiągnięcie ostatecznego dobra i szczęścia.
Próby wykorzystywania – i z reguły nadużywania – kreatywnej roli prawa
podejmowano w ramach każdej rewolucji. Importowane z Zachodu prawo
było również wykorzystywane jako instrument nie tyle zasadniczej przebu-
dowy, ile modernizacji społecznej – z powodzeniem, jak w Japonii w okresie
Meiji (od 1868 r.) i w Turcji za rządów Kemala Paszy Atatürka (od 1922 r.),
ale też i bez powodzenia, jak od lat 20. XX w. w Afganistanie. O niedoce-
nianiu problemu granic oddziaływania poprzez prawo na stosunki społeczne
można mówić, gdy inżynieria społeczna przybierała postać „technologicznej
wizji prawa” w odniesieniu do – generalnie odpowiadającej inżynierii de-
mokratycznej w rozumieniu Poppera – idei „społecznej inżynierii poprzez
prawo” (social engineering through law). Rozwijano ją w amerykańskiej myśli
prawniczej od czasów New Deal Franklina Delano Roosevelta, opierając się
na myśli Roscoe Pounda (1870–1964), skądinąd przeciwnika „nowego ładu”.
Sformułowane przed ponad stuleciem poglądy Leona Petrażyckiego na
temat działania prawa zachowują wartość zarówno z punktu widzenia ich
podstaw, tj. emocjonalnej teorii motywacji, jak i współczesnej teorii i filozofii
prawa. Wkład myśli późniejszej można scharakteryzować jako uzupełnienie
79

Działanie prawa
dwóch Petrażycjańskich kategorii oddziaływania prawa: motywacyjnego i wy-

chowawczego, o nowe kategorie, takie jak działanie kanalizujące (gdy ist-
nienie normy prawnej nie jest motywem postępowania podmiotu prawa, ale
prawo służy ułatwieniu podejmowania unormowanych przez nie czynności,
co jest zjawiskiem szczególnie częstym w obrębie prawa cywilnego) oraz,
w ramach rozwijania argumentacyjno-dyskursywnego ujęcia prawa, dzia-
łanie komunikacyjne, tj. odgrywanie roli instrumentu komunikacji między
adresatami norm prawnych a właściwymi organami władz publicznych oraz
między samymi adresatami. Zarazem podkreśla się, że aby prawo mogło
działać – motywacyjnie, wychowawczo, kanalizująco czy komunikacyjnie –
we właściwy sposób, a nie wykazując różnego rodzaju dysfunkcje, musi być
dobre (bona lex), tzn., niezależnie od spełniania wymogów aksjologicznych
(tj. odpowiadania rzymskiemu rozumieniu ius), dobrze napisane, dobrze
stosowane, należycie egzekwowane i nie traktowane instrumentalnie.
Literatura: Maria Borucka-Arctowa, O społecznym działaniu prawa, PWN, Warszawa 1967;

Hubert Izdebski, Elementy teorii i filozofii prawa, wyd. 2, LexisNexis, Warszawa 2011; Andrzej
Kojder, Emocjonalna teoria motywacji, w: tenże, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne,
wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 125–154; Jerzy Licki, Motywacyjne i wychowaw-
cze działanie prawa, w: Jacek Kurczewski (red.), Prawo w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Funkcje prawa; Hipoteza trójstopniowego działania prawa; Naukowa polityka prawa; Petra-
życki Leon; Rewolucja; Skuteczność prawa.
80

E
Ehrlich Eugen
(14 IX 1862–22 V 1922)
Prawnik i socjolog prawa. Urodził się w Czer-
niowcach nad Prutem. Ojciec jego był prawni-
kiem. Studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu
Wiedeńskiego ukończył w 1883 r. Trzy lata póź-
niej uzyskał doktorat, a w 1894 r. habilitację. Bli-
sko trzy lata był privatdocentem na Uniwersyte-
cie Wiedeńskim. W latach 1897–1914 zajmował
Ehrlich Eugen
stanowisko profesora prawa rzymskiego na Uni-

wersytecie w Czerniowcach (w roku akademic-
kim 1906/1907 sprawował obowiązki rektora).
Był znanym poliglotą. W czasie I wojny świato-
wej wyjechał do Szwajcarii. Po upadku monarchii
austro-węgierskiej planował wyjazd do Stanów Zjednoczonych, do czego
zachęcał go Roscoe Pound, a potem powrót do Czerniowiec, do żadnego
z tych wyjazdów jednak nie doszło. W 1913 r. ukazała się jego główna książka
Grundlegung der Soziologie des Rechts. Opublikował także takie m.in. prace, jak:
Die stillschweigende Willenserklärung (1893); Freie Rechtsfindung und freie Rechts-
wissenschaft (1903); Die Rechtsfähigkeit (1909); Die juristische Logik (1917),
które nie spotkały się z szerszym odzewem. Zmarł w Wiedniu na cukrzycę.
Ehrlich jest zaliczany nie tylko do klasyków socjologii prawa, lecz także
do głównych przedstawicieli szkoły wolnego prawa (niem. Freirechtsschule).
Szkoła ta postulowała, by sąd mógł działać w sposób wolny od woli usta-
wodawcy i przepisów prawnych, czyli by przejął na siebie de facto rolę
ustawodawcy (stąd nazwa). Kierunek ten został zapoczątkowany przez Her-
manna Kantorowicza (ps. Gnaeus Flavius, 1877–1940), a we Francji jej naj-
bardziej znanym przedstawicielem był François Gény (1861–1959). Głosili
oni konieczność odróżniania prawa formalnie ustanowionego od tego prawa,
które tworzy się i funkcjonuje w świadomości społecznej. Zakwestionowany
został tym samym pogląd, że jedynym źródłem prawa jest prawo stanowione
przez państwo i że wykładnia prawa ma ściśle logiczny charakter. W in-
terpretacji prawa stanowionego należy uwzględniać zwyczaje, orzecznictwo
sądowe, poglądy, doktryny i nieskrępowane dociekania sędziego.
Refleksje Ehrlicha na temat socjologii prawa są uzupełnieniem i rozsze-
rzeniem powyższych tez. Zastanawiał się on, czy istnieje prawo jako takie
i czy w różnych krajach istnieją prawa odrębne. Doszedł do wniosku, że
prawnik na pierwsze pytanie z reguły odpowiada przecząco (jeśli nie jest
zwolennikiem prawa natury), na drugie zaś twierdząco. Socjolog natomiast
na oba pytania udziela odpowiedzi twierdzącej. Jest bowiem przekonany, że
prawo to coś więcej niż przepisy prawne, które w każdym państwie są inne.
81

Ehrlich Eugen
Wie również, że podstawą każdego porządku społecznego są takie instytucje,

jak małżeństwo, rodzina, własność, dziedziczenie itp., które istnieją nieza-
leżnie od formalnie ustanowionych przepisów prawnych.
Zasady porządku społecznego – argumentował dalej Ehrlich – są starsze
niż przepisy prawne. Całkowicie błędne jest przeświadczenie, że takie insty-
tucje społeczne, jak małżeństwo, rodzina, własność, umowa, dzierżawa itp.,
powstały w wyniku przepisów prawnych. Najpierw bowiem pewne zjawiska
czy problemy musiały się pojawić w życiu społecznym, a dopiero potem
mogły zostać uregulowane przez przepisy prawne.
Czy możliwy jest przeto porządek prawny bez przepisów prawnych? –
zastanawiał się Ehrlich. I odpowiadał, że taki porządek prawny, który składa
się wyłącznie z zasad porządku społecznego, jest możliwy. Nigdy nie jest tak,
że przepisy prawne obejmują całość porządku społecznego. Dane historycz-
ne dowodzą, że pierwotnymi przepisami prawnymi były tablice kar. Wraz
z rozwojem życia gospodarczego, handlu i większą mobilnością społeczną
pojawiły się sądy jako instytucje rozstrzygania kwestii spornych. Spisywane,
porządkowane, porównywane i uogólniane decyzje sądowe stopniowo stawa-
ły się przepisami prawnymi. Pierwotną więc formą przepisów prawnych były
decyzje sądowe. Common law w takim stadium – w dużej mierze – pozostaje
do dzisiaj, twierdził Ehrlich.
W toku dalszego rozwoju historycznego zbiory przepisów prawnych były
zastępowane przez legislację, tj. tworzenie ustaw przez państwo. Ale nie
całe prawo jest tworzone przez państwo w wydawanych przez nie ustawach.
Znaczna część prawa, „żywego prawa” (lex viva; lebendes Recht), powstaje bez-
pośrednio w samym społeczeństwie w formie spontanicznego, samorzutne-
go porządkowania stosunków społecznych (małżeństwa, rodziny, własności,
dziedziczenia, władzy itp.).
Cechą państwa jest m.in. to, że tworzy ono i stosuje przepisy prawne,
posługując się władzą przymusu. Prawodawcą staje się ono w dość późnym
okresie swego rozwoju. Pierwotnie państwo było czysto militarnym ośrod-
kiem władzy. W sposób doskonały legislacja rozwinęła się w starożytnym
Rzymie, potem od XII w. dominowała we Włoszech, od XIII w Anglii, od
XIV we Francji i dopiero od XV w. w Niemczech.
Kiedy zmienia się życie społeczne, zmieniają się także przepisy prawne.
Rozwój miast, nowe środki transportu, nowe technologie (np. wynalezienie
maszyny parowej), nowe konflikty interesów itp. czynniki powołują do życia
nowe przepisy prawne. W obecnych czasach – twierdził Ehrlich – nowe po-
trzeby społeczne reguluje przede wszystkim legislacja. Podejmowane są w niej
jednakże decyzje tylko w tych sprawach, na które zwracają uwagę prawodawcy.
82

Ehrlich Eugen
Ehrlich zwracał także uwagę, że z treści ustaw nie można niczego wy-
wnioskować o kwestiach, które nie są uregulowane przez formalnie usta-
nowione przepisy prawne. Twierdził, że niezliczona rzesza ludzi pozostaje
w niezliczonej ilości stosunków prawnych, nie mając do czynienia ani z pra-
wem (przepisami prawnymi), ani z wymiarem sprawiedliwości.
To, jakie istnieją przepisy prawne i jaka jest ich treść, zależy od czynni-
ków społecznych. Odpowiednie przepisy nie mogą się pojawić tak długo, jak
długo brakuje w społeczeństwie przedmiotu regulacji (odpowiednich zjawisk
i instytucji). Zarazem dezaktualizują się te przepisy prawne, które regulują
zjawiska już minione, przebrzmiałe (np. dotyczące obrazy majestatu, lenna
czy czarnoksięstwa).
Zasadnicze instytucje społeczeństw cywilizowanych są ze sobą zgodne,
dlatego że możliwy jest transfer przepisów prawnych, czyli stosowanie prze-
pisów jednego państwa przez inne państwo.
Ograniczeniem nauki prawa (jurysprudencji) jest to, że zajmuje się
ona niemal wyłącznie przepisami prawnymi. Jest to spowodowane głów-
nie względami praktycznymi: potrzebami sędziów, adwokatów, notariuszy
itp., dla których przepisy prawne są artykułami pierwszej potrzeby. Z so-
cjologicznego jednak punktu widzenia przepisy prawne – co Ehrlich mocno
podkreślał – są tylko jedną z form istnienia prawa i pojawiły się stosunko-
wo późno w rozwoju prawa jako takiego. Większa cześć prawa powstaje
w „żywej teraźniejszości” (living present) jako naturalne „potomstwo” samego
społeczeństwa.
Socjologia prawa powinna rozpatrywać (badać, analizować) całe prawo
w jego rozmaitych społecznych uwarunkowaniach. Ludzkim postępowaniem
rządzi przede wszystkim „żywe prawo” (lebendes Recht) zawarte w zwyczajach
społecznych, nie zaś zakazy i nakazy ustanowione w przepisach prawnych.
Dodatkowymi źródłami wiedzy socjologicznoprawnej powinny być historia
prawa oraz jurysprudencja.
Z krytyką poglądów Ehrlicha wystąpił Hans Kelsen, przedstawiciel nor-
matywizmu prawniczego, twórca tzw. czystej teorii prawa. Zarzucał autorowi
Grundlegung der Soziologie des Rechts to przede wszystkim, że miesza sferę bytu
(Sein), w której egzystują zjawiska społeczne, ze sferą powinności (Sollen),
w której istnieje prawo. Krytyka ta niewątpliwie oddziałała hamująco na
upowszechnienie się i postępy socjologii prawa.
Zbieżność niektórych koncepcji Ehrlicha z ideami Leona Petrażyckiego,
a zwłaszcza podobieństwo konceptu „żywego prawa” z „prawem intuicyj-
nym”, niektórzy komentatorzy interpretują jako nieudokumentowane za-
pożyczenia, lecz brak jednoznacznych dowodów na poparcie tego zarzutu.
83

Ekonomiczna analiza prawa
Literatura: Marc Hertogh (red.), Living Law. Reconsidering Eugen Ehrlich, Hart, Oxford 2009;
Andrzej Kojder, Z Czerniowców w szeroki świat… Eugen Ehrlich i narodziny idei socjologii prawa,
w: Andrzej Flis (red.), Stawanie się społeczeństwa. Szkice ofiarowane Piotrowi Sztompce z okazji
40-lecia pracy naukowej, Universitas, Kraków 2006, s. 125–146.; Manfred Rehbinder, Die Be-
grundung der Rechtssoziologie durch Eugen Ehrlich, wyd. 2, Duncker & Humblot, Berlin 1986;
tenże (red.), Eugen Ehrlich. Recht und Leben. Gesammelte Schriften zur Rechtstatsachenforschung
und zur Freierechtslehre, Duncker & Humblot, Berlin 1967.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Normatywizm; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Prawo stanowione; Prawo zwyczajowe;
Prawo żywe; Władza sądownicza.

(ang. Law and economics, fr. Analyse économique du droit, niem. Öko-
nomische Analyse des Rechts, ros. Экономический анализ права)
Pojęcie ekonomicznej analizy prawa odpowiada angielskiemu wyrażeniu law

and economics, odnoszącemu się do niezwykle popularnego, zwłaszcza w Sta-
nach Zjednoczonych, podejścia badawczego do problemów prawnych. Jego
najbardziej charakterystyczną cechą jest założenie, że ekonomiczny sposób
myślenia powinien być stosowany do rozwiązywania zagadnień związanych
z tworzeniem, stosowaniem i analizą prawa we wszystkich jego społecznych
aspektach. Tym samym podejście to przenosi do analizy prawa kontrfak-
tyczność i normatywność myślenia ekonomicznego (choćby koncepcję homo
economicus). Tak więc przedstawiciele ekonomicznej analizy prawa nie pytają
np. o to, jaki jest naprawdę sposób myślenia sędziów w sprawach dotyczących
kolizji uprawnień właścicielskich, lecz jak powinni rozumować sędziowie,
by wypracować najbardziej efektywne rozstrzygnięcia. W tym sensie należy
odróżniać ekonomiczną analizę prawa od ekonomicznej socjologii prawa,
czyli nauki dotyczącej tego, jak różne zjawiska prawne, istotne z ekonomicz-
nego punktu widzenia, wpływają na całokształt zjawisk ekonomicznych (wraz
z ich wymiarem prawnym) i jak te zjawiska ekonomiczne wpływają z kolei
na tworzenie i stosowanie prawa. Tak rozumiana subdyscyplina socjologii
byłaby zbliżona do Weberowskiego projektu „ekonomii społecznej”, wyni-
kającego z szerokiego, instytucjonalnego rozumienia ekonomii przez Maxa
Webera, i byłaby zasadniczo dyscypliną opisowo-wyjaśniającą, a nie norma-
tywną. Niestety ekonomiczna socjologia prawa pozostaje nadal w większym
stopniu postulatem niż dynamicznie rozwijającą się gałęzią wiedzy. Inaczej
jest w przypadku ekonomicznej analizy prawa, która dzięki autorom ze szko-
ły zwanej Chicago Law and Economics zyskała wielu zwolenników i wiele
84

zastosowań. Co więcej, w ostatnich latach można zauważyć poszerzanie

ekonomicznej analizy prawa o aspekty psychologiczne, zwłaszcza badanie
motywacyjnych aspektów prawa. W kierunku tak rozumianej analizy prawa
zmierzała także słynna „polityka cywilna” Leona Petrażyckiego, która mimo
charakteru normatywnego, łączącego ją z ekonomiczną analizą prawa, przy-
kładała większą wagę właśnie do psychologicznych, a nie ekonomicznych
skutków tworzenia i stosowania prawa. Od treści prawa i rozstrzygnięcia
ważniejsza była więc dla Petrażyckiego reakcja adresatów prawa na stanowio-
ną normę czy orzeczenie. Ekonomiczną analizę prawa należy także odróżnić
od teorii podejmowania decyzji, w tym decyzji zbiorowych, której przykła-
dem może być Kennetha Arrowa teoria zbiorowego wyboru. Jednocześnie
należy pamiętać, że teoria zbiorowego wyboru również zajmuje się wieloma
aspektami prawa, zwłaszcza racjonalnością procedur głosowań w ramach
prawodawstwa.
Autorem, który uczynił szczególnie wiele, by wprowadzić ekonomiczną
analizę prawa do jurysprudencji i nadać jej walor doktryny sędziowskiej, jest
przedstawiciel szkoły Chicago Law and Economics, znany sędzia Richard
Posner. W swojej pracy Economic Analysis of Law, wydanej po raz pierwszy
w roku 1973, zarysował podstawy prezentowanego podjeścia, rozwijając je
szeroko w licznych kolejnych opracowaniach. Posner uzasadnia w nich klu-
czową tezę o zasadności stosowania logiki ekonomicznej do analiz prawnych
oraz prawodawczych. Wprowadza również koncepcję podmiotu kierującego
się interesami oraz Benthamowską ideę „maksymalizacji użyteczności” jako
podstawowego celu prawa. Odchodzi tym samym od określenia sprawie-
dliwości jako nadrzędnej miary interesu, utożsamiając ją ze zwiększaniem
społecznego dobrobytu. Samą efektywność definiuje, odwołując się do kon-
cepcji Kaldora-Hicksa mówiącej, że akt wymiany można uznać za efektywny,
gdy powoduje wzrost społecznego dobrobytu, a więc gdy wzrost dobrobytu
w wyniku wymiany przeważa ewentualną szkodę osób trzecich.
Wywody Posnera nawiązują w głównej mierze do słynnego tekstu Ronal-
da H. Coase’a The Problem of Social Cost, którego główna myśl nazywana jest
w literaturze przedmiotu teorematem Coase’a. Teoremat ten mówi, że przy
założeniu braku kosztów transakcyjnych nie ma znaczenia, której ze stron
sporu prawnego przyznane jest sporne uprawnienie, ponieważ sama logika
rynku w obu przypadkach doprowadzi do tego samego rezultatu, czyli do naj-
bardziej efektywnego wykorzystania zasobów. Przykładem może być typowa
kolizja uprawnień właścicielskich do swobodnego korzystania z przedmiotu
własności. Załóżmy, że huta powoduje zanieczyszczenie powietrza uniemoż-
liwiające okolicznym sąsiadom zapraszanie turystów do pokoi gościnnych,
a wartość tej szkody wynosi 200 tys. dolarów rocznie, przy czym jej likwidacja
85

kosztowałaby 100 tys. dolarów. Założmy też, że zmiana przeznaczenia nieru-

chomości sąsiednich, np. przestawienie się z turystyki na produkcję drewna,
wymagałaby nakładów w wysokości 50 tys. dolarów. Nałożenie na hutę po-
datku od emisji w wysokości 200 tys. dolarów spowodowałoby zaprzestanie
zanieczyszczeń kosztem 100 tys. dolarów. Tymczasem nienałożenie takiego
podatku i w konsekwencji, posadzenie przez sąsiadów drzew pociągałyby za
sobą koszt jedynie 50 tys. dolarów. Przykład ten pokazuje, że nienakładanie
opłaty na stronę czyniącą szkodę może być bardziej efektywne. Odwraca też
utrwalony wcześniej sposób myślenia, zgodnie z którym jedynym właści-
wym sposobem przywrócenia ogólnej użyteczności jest internalizacja kosztu
eksternalizowanego przez właściciela – w opisanym przykładzie przez hutę.
Tak więc, po pierwsze zasada naprawienia szkody nie zawsze prowadzi do
największej maksymalizacji dobrobytu. Po drugie jednak do nieefektywnych
skutków może też prowadzić sztywna regulacja, która wszak nie uwzględnia
nigdy pełnego kontekstu społecznego danej wiązki uprawnień właściciel-
skich. Po trzecie teoremat Coase’a zwraca uwagę, że koszty zewnętrzne
danego działania nie są nigdy wytwarzane przez jedną tylko stronę konfliktu.
Szkoda polegająca na zanieczyszczeniu powietrza wynika bowiem nie tylko
z działalności huty, lecz również z faktu, że właściciele okolicznych domów
mieszkają w pobliżu huty i wynajmują swoje pomieszczenia turystom. Źró-
dło szkody jest więc względne. Po czwarte wreszcie teoremat Coase’a każe
przypisać większą, niż się zwykle czyni, wagę do kosztów transakcyjnych. Jak
wykazał Robert Ellickson w książce Order without Law, spory często rozstrzy-
gane są przez ludzi bez odwoływania się do oficjalnych instytucji prawnych
w celu uniknięcia kosztów transakcyjnych i po to, by uzyskać najbardziej
efektywny rezultat w sensie postulowanym przez Coase’a czy Posnera. Jak
bowiem inaczej wytłumaczyć, że ciągle dochodzi w różnych miejscach do
zanieczyszczania powietrza, mimo że powoduje to szkody, naruszając upraw-
nienia właścicielskie? Albo szkoda jest mniejsza niż zapobieganie jej i przy-
wracanie stanu poprzedniego, albo też zbyt wysokie są koszty ewentualnej
transakcji, która mogłaby odmienić sytuację.
Teoremat Coase’a zwrócił uwagę badaczy na dwie cechy sporów praw-
nych, które często umykały uwadze innych nurtów badawczych. Pierwszą
jest ich zasadniczo właścicielski charakter, przy czym własność rozumiana
jest w ekonomicznej analize prawa jako wiązka praw, a nie prawo do rzeczy.
Pomyślmy o konfliktach między liniami lotniczymi a właścicielem gruntu,
nad którym na dużej wysokości przelatują samoloty, czy też między właści-
cielem fabryki a właścicielem studia muzycznego, któremu przeszkadza hałas
w fabryce, mimo że mógłby umieścić swoje studio w innej części budynku.
Konflikty te nie odzwierciedlają kolizji między całościowymi prawami do
86

Eutanazja
rzeczy, lecz między dość wąskimi uprawnieniami składającymi się na takie

prawa. Dzięki ich wyabstrahowaniu dużo łatwiej jest doprowadzić do naj-
bardziej społecznie efektywnego rozstrzygnięcia, ważąc jedynie wartość tych
wąskich uprawnień.
Drugą cechą sporów prawnych, na którą zwracamy dziś większą uwagę
dzięki teorematowi Coase’a, jest zależność ich powstania i przebiegu od
kosztów transakcyjnych. Zażegnanie konfliktu wymaga, by ktoś taki koszt
poniósł, co rodzi konieczność rozwiązania wewnętrznego (decyzji ponie-
sienia kosztu wbrew racjonalnej strategii wynikającej z dylematu więźnia)
bądź zewnętrznego (ingerencji strony trzeciej, np. państwa). Problem ten był
czasem opisywany jako syndrom pasażera na gapę lub jako problem dobra
publicznego i stał się przedmiotem obszernej literatury.
Słabości ekonomicznej analizy prawa upatrywać można w tym, że ignoru-
je ona wiele aspektów prawa nie mających charakteru ekonomicznego, a więc
cech kulturowych, psychologicznych czy symbolicznych, wreszcie zasadniczo
politycznego charakteru współczesnego prawodawstwa. Z drugiej strony sła-
bość tę można także postrzegać jako zaletę, ekonomiczna analiza prawa każe
wszak traktować prawo nie jako dowolny zbiór norm o określonych cechach
formalnych, lecz spójny, racjonalny zbiór rozwiązań określonych problemów.
W tym sensie ekonomiczna analiza prawa może stanowić podstawę racjo-
nalistycznej koncepcji jedności prawa.
Literatura: Kenneth Arrow, Social Choice and Individual Values, Yale University Press, New
Haven–London 1963; Ronald Coase, The Firm, the Market, and the Law, University of Chicago
Press, Chicago 1988; Robert C. Ellickson, Order Without Law. How Neighbors Settle Disputes,
Harvard University Press, Cambridge, MA 1991; David D. Friedman, Law’s Order. What
Economics Has to Do with Law and Why it Matters, Princeton University Press, Princeton 2000;
Richard Posner, Economic Analysis of Law, Little, Brown, Boston 1973; Richard Swedberg,
Principles of Economic Sociology, Princeton University Press, Princeton, NJ 2003.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Funkcje prawa; Naukowa polityka prawa; Obowiązywanie prawa; Płaszczyzny badania pra-
wa; Weber Max.
Eutanazja
(ang. Euthanasia, fr. Euthanasie, niem. Sterbehilfe, ros. Эвтаназия)
Słowo ‘eutanazja’ składa się z dwóch pochodzących z języka greckiego ele-

mentów: eu (dobry, łatwy) i thanatos (śmierć). Najogólniej eutanazję defi-
niuje się jako zadanie śmierci osobie nieuleczalnie chorej, umotywowane
87

Eutanazja
skróceniem jej cierpień. W dyskusjach i literaturze przedmiotu omawia się

różne znaczenia nadawane temu pojęciu, a także ich związki z innymi, po-
krewnymi pojęciami, takimi jak np. zaniechanie lub przerwanie tzw. upor-
czywego leczenia (procedur medycznych sztucznie podtrzymujących życie
i nie dopuszczających do naturalnej śmierci) czy pomoc w popełnieniu sa-
mobójstwa osobie, która nie jest w stanie zrobić tego samodzielnie. Pierwsze
jest określane czasem mianem eutanazji biernej, drugie bywa uznawane za
typ eutanazji aktywnej.
Obok wymogu, że eutanazja jest zamierzonym i świadomym spowodo-
waniem czyjejś śmierci, częścią jej definicji jest zwykle warunek, że osoba
jej poddana jest nieuleczalnie chora (w różnych sformułowaniach może to
być choroba śmiertelna, terminalna faza choroby, choroba czy kalectwo po-
łączone z wielkim cierpieniem itp.). Zazwyczaj rozumienie eutanazji jest
ograniczane wyłącznie do przypadków, gdy pacjent świadomie i dobrowolnie
o to prosi (lub ewentualnie sporządził wcześniej odpowiednie instrukcje, tzw.
testament życia, na wypadek, gdyby znalazł się w sytuacji, kiedy nie będzie
w stanie sam o to wystąpić). W innych wersjach pojęcie eutanazji rozszerza-
ne jest również na przypadki osób, których wiek (np. noworodki) lub stan
zdrowia nie pozwalają na podjęcie i zakomunikowanie świadomej decyzji,
ale lekarze, rodzina lub sąd reprezentują ich domniemaną wolę czy interes.
Choć w zdecydowanej większości krajów eutanazja jest nielegalna, sy-
tuacja prawna nie jest zawsze w pełni jasna, a prawo jest często stosowane
wybiórczo i arbitralnie. Do 2012 r. w pełni zalegalizowały eutanazję tylko
kraje Beneluksu – Holandia (2002), Belgia (2002) i Luksemburg (2009).
Szwajcaria zezwala na pomoc w popełnieniu samobójstwa, zarówno udziela-
ną przez lekarzy, jak i inne osoby, a Niemcy dopuszczają taką pomoc, ale tylko
przez osoby nie będące lekarzami. Pomoc w popełnieniu samobójstwa zo-
stała również zalegalizowana w trzech amerykańskich stanach (Waszyngton,
Oregon i Montana) oraz w Kolumbii. Wiele krajów uznaje prawo pacjentów
do odmowy lub przerwania leczenia (np. Dania, Włochy, Polska, Meksyk,
Singapur, Kanada, Stany Zjednoczone). W Polsce eutanazja i pomoc przy
popełnieniu samobójstwa są nielegalne, podczas gdy tzw. testamenty życia
mimo braku uregulowania prawnego mogą mieć potencjalnie moc wiążącą.
W styczniu 2012 r. Rada Europy przegłosowała deklarację zalecającą
wprowadzenie w krajach europejskich zakazu wszystkich form eutanazji
oraz pomocy przy popełnieniu samobójstwa. Tym samym Rada – która
opiera się w swojej pracy na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – od-
mówiła rozpoznania „prawa do śmierci z wyboru” jako naturalnego prawa
człowieka, o co zabiegają zwolennicy eutanazji. Postanowienia Rady nie są
jednak wiążące.
88

Eutanazja
Współcześnie, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, wiele istotnych

czynników wpływa na wzrost zainteresowania tą problematyką. Gwałtow-
ny rozwój nauk medycznych i służących im technologii powoduje znaczne
zwiększenie możliwości ratowania i podtrzymywania życia, poszerzając tym
samym zakres tzw. medykalizacji śmierci. Urbanizacja i atomizacja społe-
czeństwa sprawiają, że przeważająca większość ludzi umiera w szpitalach,
gdzie dostępne są nowoczesne środki i aparatury, a poza tym wszelkie sto-
sowane procedury wymagają bardziej skrupulatnej dokumentacji (a zatem
też jurydyzacji). Rozwój nowych, kosztownych terapii oraz procesy starze-
nia się ludności przyczyniają się do organizacyjnego i finansowego kryzy-
su służby zdrowia w wielu krajach. Równocześnie jednak następuje ciągły
postęp w dziedzinie środków i metod uśmierzania bólu i stosowania opieki
paliatywnej, ukierunkowanej na łagodzenie objawów nieuleczalnej choroby,
eliminowanie bólu oraz wspieranie psychiczne i duchowe chorego i jego
bliskich. W końcu, na bardziej ogólnym planie, przemiany kulturowo-cy-
wilizacyjne niosą ze sobą istotne zmiany mentalności ludzi, a wśród nich
wzrastający nacisk na potrzebę autonomii i kontrolowania własnego losu,
łącznie z kontrolą własnej śmierci, a także – wobec postępującej komercja-
lizacji – tendencję do postrzegania życia jako towaru, którego można się
pozbyć, kiedy przestaje być przydatny.
Argumenty wysuwane przez zwolenników legalizacji eutanazji koncen-
trują się na następujących tezach:
• człowiek ma immanentne prawo do decydowania o swoim życiu
i śmierci;
• odmawianie nieuleczalnie chorym prawa do godnej śmierci jest nie-
etyczne i nielitościwe;
• wola umierającej osoby (także wyrażona w tzw. testamencie życia)
powinna być uszanowana;
• każdy ma jakąś granicę wytrzymałości, ludzie zdrowi nie powinni
skazywać ciężko chorych na cierpienia powyżej tego subiektywnego progu;
• jeśli usiłowanie popełnienia samobójstwa nie jest karalne, pomoc oso-
bie, która nie jest w stanie sama tego uczynić, też powinna być dopuszczalna
– jej zakaz jest przejawem dyskryminacji ludzi chorych lub kalekich;
• nie długość życia, ale jego jakość winna być miarą jego wartości.
Argumenty przeciwników legalizacji eutanazji można streścić nastę-
pująco:
• eutanazja jest świadomym i zamierzonym spowodowaniem czyjejś
śmierci;
• legalizacja eutanazji prowadziłaby do trwałej erozji podstawowych
wartości i poszanowania dla ludzkiego życia;
89

Eutanazja
• zadawanie śmierci przez lekarzy jest sprzeczne z etyką lekarską i przy-

sięgą Hipokratesa – jest to moralnie groźne zarówno dla poszczególnych
lekarzy, jak i dla całego systemu ochrony zdrowia i edukacji medycznej;
• nigdy nie można być pewnym, że decyzja chorego jest całkowicie do-
browolna (nawet jeśli nie ma bezpośrednich nacisków, sama swiadomość, że
taka opcja jest legalna, może powodować u chorego poczucie, że powinien
ją wybrać, żeby nie być ciężarem dla rodziny czy społeczeństwa);
• legalizacja eutanazji prowadziłaby nieuchronnie do nadużyć (np. arbi-
tralne rozszerzenie definicji cierpienia lub stosowanie eutanazji wobec osób,
które nie są zdolne do podjęcia i zakomunikowania swojej decyzji);
• legalizacja jakichś jej form prowadziłaby z czasem do legislacyjnego
rozszerzania kryteriów jej stosowania i systematycznego rozbudowywania
i normalizowania „przemysłu śmierci”;
• nigdy nie można mieć absolutnej pewności co do trafności medycznej
diagnozy i prognozy (możliwość spontanicznej poprawy lub remisji, pojawie-
nie się nowych, eksperymentalnych metod leczenia lub uśmierzania bólu,
a także np. nowych metod diagnozowania uszkodzeń mózgu, które mogą
prowadzić do rewizji ustalonych opinii na temat nieodwracalności pewnych
zmian oraz faktycznego zakresu kognitywnych funkcji niektórych pacjentów);
• nigdy nie można wykluczyć możliwości, że chory będzie żałował pod-
jętej decyzji, kiedy będzie już za późno, by proces zatrzymać, lub nie będzie
on w stanie oponować przeciwko wdrożeniu uprzednio spisanego „testa-
mentu życia”;
• wobec kryzysu finansowego w służbie zdrowia istnieje realne niebez-
pieczeństwo, że polityka eutanazji stanie się elementem programu racjo-
nalizacji systemu zdrowia i ubezpieczeń medycznych, opartej na kalkulacji
kosztów i potencjalnych oszczędności;
• legalizacja eutanazji może prowadzić do ograniczania środków na opie-
kę paliatywną, która jest humanitarną alternatywą eutanazji.
Gama argumentów może różnić się w zależności od definicji eutanazji,
np. większość przeciwników legalizacji eutanazji nie opowiada się za pod-
trzymywaniem życia za wszelką cenę i wszelkimi środkami, a wielu jej zwo-
lenników obwarowuje swoje postulaty wieloma warunkami. Większość spo-
śród licznych prób legalizacji eutanazji w różnych krajach została odrzucona
przez parlament lub unieważniona decyzją sądu najwyższego. Doświadczenie
Holandii i Belgii, które zalegalizowały eutanazję w 2002 r., budzi niepokój
wielu komentatorów po obu stronach kontrowersji. Dostępne wyniki ba-
dań ujawniają, że wymóg świadomej zgody pacjenta jest często ignorowany
i następuje stopniowe rozluźnianie kryteriów kwalifikujących do eutanazji,
m.in. przez przyzwolenie na eutanazję noworodków i dzieci, a także osób,
90

Evan William M.
których choroba nie jest śmiertelna lub w terminalnym stadium, oraz osób
cierpiących na demencję lub choroby psychiczne.
Literatura: Rafał Citowicz, Prawnokarne aspekty ochrony życia człowieka a prawo do godnej śmierci,
Kodeks, Warszawa 2006; Ian Dowbiggin, A Concise History of Euthanasia: Life, Death, God and
Medicine, Rowman & Littlefield, Lanham, MD 2007; John Griffiths, Heleen Weyers, Maurice
Adams, Euthanasia and Law in Europe, Hart, Oxford 2007.
Maria Łoś
Zobacz także:
Funkcje prawa; Legalizm; Prawa obywatelskie; Prawo a moralność; Prawo intuicyjne; Ro-
dzina.
Evan William M.
(1922–25 XII 2009)
Zajmował się socjologią ogólną i socjologią pra-
wa, problematyką zarządzania i przemysłu, był
też zaangażowany w działalność organizacji na
rzecz pokoju.
Urodził się w Polsce. Kiedy miał 7 lat, jego ro-
dzina wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych.
Socjologię ukończył na uniwersytecie w Nebra-
sce, a doktorat uzyskał w 1954 r. w Cornell Uni-
versity. W 1966 r. przeniósł się do Pennsylvania
University, gdzie pozostawał na stanowisku pro-
fesora do emerytury w 1990 r. W późniejszych
latach nadal aktywnie uczestniczył w życiu na-
ukowym, był m.in. wizytującym profesorem w Chińskiej Akademii Nauk
oraz w uniwersytetach chicagowskim i oxfordzkim.
W 1962 r. Evan wraz z Adamem Podgóreckim doprowadził do powołania
Reseach Committee for the Sociology of Law przy International Sociological
Association (pierwszym przewodniczącym został Renato Treves, wiceprze-
wodniczącym Podgórecki, a sekretarzem Evan).
Wśród bardzo dużej spuścizny publikacyjnej Evana zagadnieniom socjo-
logicznoprawnym są przede wszystkim poświęcone cztery jego książki: Law
and Sociology: Exploratory Essays (1962), The Sociology of Law: A Socio-Structural
Perspective (red., 1980), Knowledge and Power in a Global Society (red., 1981),
Social Structure and Law: Theoretical and Empirical Perspectives (1990).
W obszernych wypisach z socjologii prawa z 1980 r., zadedykowanych „na-
stępnemu pokoleniu socjologów prawa”, Evan podjął próbę przedstawienia
91

Evan William M.
nowej orientacji teoretycznej. Nazwał ją „społeczno-strukturalnym modelem

prawa”. Poza proponowaną orientacją wyróżnił sześć innych, wcześniej ist-
niejących orientacji: 1) behawiorystyczną; 2) jurysprudencji; 3) funkcjonalną;
4) konfliktu; 5) socjalizacji; 6) systemową. Żadna z tych orientacji, zdaniem
Evana, nie jest na tyle rozwinięta, by tworzyć zbiór logicznie powiązanych,
pozytywnie zweryfikowanych twierdzeń na temat funkcjonowania systemów
prawnych. Dlatego też zaproponował nową, bardziej obiecującą orientację.
Jej podstawą jest ogólna teoria systemów i teoria działań, rozwinięta przez
Tacotta Parsonsa.
W ujęciu społeczno-strukturalnym prawo jest układem czterech podsta-
wowych, wzajemnie powiązanych elementów: wartości (tj. przekonań o tym,
co jest pożądane), norm, ról i organizacji. Uzupełniającymi składnikami są
stosunki wewnątrzinstytucjonalne i międzyinstytucjonalne. Dominujące war-
tości prawne, czyli przekonania o tym, jakie prawo jest pożądane, rządzą
normami prawnymi oraz rolami zawodowymi i społecznymi, w których wy-
stępują prawnicy, a także wyznaczają strukturę organizacyjną systemu prawa.
Istotą systemu prawa jest, jak zakładał Evan, pojęcie sprawiedliwości.
System prawny, jego normy, zasady i doktryny pozostają w ciągłej interakcji
z innymi podsystemami społecznymi za pośrednictwem osób występujących
w różnych rolach społecznych. Bezpośredni uczestnicy systemu prawnego
(sędziowie, adwokaci, prokuratorzy, urzędnicy instytucji administracyjnych)
„aktywizują” normy prawne (zasady, doktryny), pełniąc swoje role w ramach
systemu prawnego. Sądy, legislatury, instytucje stosowania prawa i organy
administracyjne spełniają różne funkcje w systemie prawnym. Instytucje te
czy jak je nazywał Evan, formalnie zorganizowane zespoły (collectives) po-
zostają w relacji wzajemnego oddziaływania z jednostkami i organizacjami
reprezentującymi interesy pozaprawnych podsystemów społecznych, z któ-
rych każdy zawiera te same elementy strukturalne, czyli wartości, normy, role
i organizacje. Zadaniem socjologii prawa jest opis i analiza owych elementów
strukturalnych i ich wpływu na zachowania kontrolerów prawnych.
W orientacji społeczno-strukturalnej przedmiotem analiz normatywnych
są wartości i normy podsystemu prawnego, ich powiązania z innymi pod-
systemami prawnymi oraz ich uwarunkowania. Analiza ról zawodowych,
w których występują kontrolerzy prawni (legal personel), jest drugim aspektem
orientacji społeczno-strukturalnej. Z każdą rolą prawną (sędziego, legislato-
ra, prokuratora, policjanta itp.) związane są określone oczekiwania. Mogą one
być oparte na regułach ściśle prawniczych, regulacjach administracyjnych lub
kodeksach etycznych. Oczekiwania społeczne odnoszące się do danej roli by-
wają często rozbieżne. Zadaniem socjologii prawa jest badanie tych rozbież-
ności, a także zachowań kontrolerów prawnych i zasad etycznych dotyczących
92

Evan William M.
poszczególnych ról. Trzecim aspektem orientacji społeczno-strukturalnej jest

analiza organizacji systemu prawnego. Chodzi w tym wypadku o ustalenie,
jak pisał Evan, „schematu strukturalnego” systemu prawnego, czyli jego
wewnętrznych powiązań organizacyjnych (sądów, ustawodawstwa, policji
itp.) oraz powiązań zewnętrznych z systemami nieprawnymi. Czwarty aspekt
orientacji społeczno-strukturalnej dotyczy analiz wewnątrzorganizacyjnych.
Są one, jak twierdził Evan, niezwykle skomplikowane, każdy system prawny
jest bowiem rezultatem jego interakcyj z układem instytucji pozaprawnych,
a z kolei stosunki między instytucjami prawnymi i nieprawnymi zależą od
„instytucjonalnej konfiguracji danego społeczeństwa”.
Evana interesowały również przyczyny dysfunkcjonalności systemu praw-
nego oraz rola prawa w planowanych zmianach społecznych. Twierdził, że
dysfunkcjonalności i niesprawności są spowodowane cechami strukturalnymi
systemu społecznego. W wypadku dysfunkcjonalności wewnętrznych zasad-
niczą rolę odgrywają defekty konfiguracji wartości, norm, ról i organizacji,
gdy zaś chodzi o dysfunkcjonalności wewnętrzne, ich źródłem są przede
wszystkim ograniczenia autonomii systemu prawa spowodowane naciskami
instytucji pozaprawnych.
Jak dowodził Evan, aby nowe regulacje były efektywnym stymulato-
rem planowanych zmian społecznych, muszą spełniać następujące warunki:
1) ustawodawca cieszy się autorytetem i prestiżem społecznym; 2) nowe
prawo uwzględnia dotychczasowe zinstytucjonalizowane wartości; 3) nowe
prawo jest instytucjonalnie skierowane do odpowiednich grup społecznych;
4) nowe prawo uwzględnia element czasu, tak aby jego adresaci mogli przy-
stosować się do nowych wzorów zachowań; 5) instytucje stosujące prawo
same przestrzegają nowo wprowadzonych przepisów; 6) sankcje pozytywne
odgrywają równie ważną rolę jak sankcje negatywne; 7) nowe prawo sku-
tecznie chroni uprawnienia ofiar przestępstw.
Propozycje Evana zmierzały do znacznego rozszerzenia pola zaintereso-
wań i badań socjologii prawa. Były one tyleż oryginalne, co mało skonkre-
tyzowane i – jak zarzucali mu krytycy – nazbyt eklektyczne. Poza tym Evana
interesowało jedynie prawo pozytywne, oficjalnie stanowione.
W książce z 1990 r. Social Structure and Law Evan rozwinął niektóre idee
zawarte dekadę wcześniej w Sociology of Law. Podzielił mianowicie wszystkie
systemy prawne na publiczne (mają one swój locus w prawie konstytucyjnym
lub administracyjnym) oraz prywatne (ich podstawą jest prawo umowne
lub korporacyjne) oraz na demokratyczne i niedemokratyczne. W demokra-
tycznych systemach prawnych istnieje rozdział władz, a procedury proce-
sowe są wyraźnie określone, natomiast systemy niedemokratyczne takich
cech nie posiadają. Skrzyżowanie tych dwóch wymiarów pozwala wyróżnić
93

Evan William M.
cztery systemy prawne: publiczno-demokratyczne, prywatno-demokratyczne,

publiczno-niedemokratyczne i prywatno-niedemokratyczne.
Te refleksje i podziały nie miały dobrych recenzji. Zarzucano im, że są
ahistoryczne i pozbawione empirycznych uzasadnień, że autor obraca się
w świecie intelektualnym, w którym nie ma miejsca na interpretacje praw-
nicze, interakcje symboliczne, dyskurs i analizy socjologiczno-porównawcze,
a także niewielki mają związek z problemami socjologii prawa.
Literatura: Michael L. Benson, «Social Structure and Law: Theoretical and Empirical Perspectives» by
William M. Evan, „Social Forces” 1992, t. 71, nr 2, s. 542–543; Andrzej Kojder, «The Sociology
of Law. A Socio-Structural Perspective», recenzja, „Państwo i Prawo” 1982, nr 7, s. 126–128;
Dennis J. Moberg, William M. Evan, «Organization theory», „Academy of Management Review”
1977, t. 2, nr 3, s. 517–518; Kim Lane Scheppele, «Social Structure and Law» [by W.M. Evan],
„Law and Politics Book Review” 1991, t. 1, nr 8, s. 114–117; Peter Spink, Path to solidarity:
some comments on «Identification with Human Space» [by W.M. Evan], „Human Relations” 1970,
t. 50, s. 1005–1014.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Autonomia prawa; Autorytet i zaufanie; Prawo; Prestiż prawa; System prawny.
94

F
Feministyczna socjologia prawa
(ang. Feminist sociology of law, fr. Sociologie féministe du droit, niem.
Feministische Rechtssoziologie, ros. Феминистская социология права)
Feministyczna socjologia prawa to nurt refleksji nad prawem, koncentrujący

się na zagadnieniu prawnej sytuacji kobiet i czerpiący inspiracje z szerokiego
ruchu społecznego i intelektualnego, jakim jest feminizm. Pisząc o femi-
nizmie w kontekście socjologii prawa, warto na wstępie poczynić pewne
zastrzeżenia terminologiczne. Choć empiryczne i teoretyczne studia nad
szeroko pojętą tematyką prawnej sytuacji kobiet są, zwłaszcza w literaturze

zachodniej, prowadzone od kilku dziesięcioleci, to określenie „feministyczna
socjologia prawa” jest w nich rzadko stosowane, a dominuje raczej termin
„feministyczna jurysprudencja”.
Feministyczna socjologia prawa może być w związku z tym rozumiana
na dwa sposoby. Po pierwsze można ją po prostu utożsamiać z feministycz-
ną jurysprudencją. Takie zapatrywanie można uzasadnić tym, że większość
feministycznej literatury odnoszącej się do prawa odwołuje się do teorii
społecznych, inspirujących także niektórych socjologów, oraz tym, że kryty-
kuje ona, podobnie jak socjologia prawa, prawnicze teorie prawa jako nie-
odzwierciedlające społecznej rzeczywistości. Po drugie można definiować
feministyczną socjologię prawa jako szczególną subdziedzinę socjologicznych
badań nad prawem, podejmującą problematykę kobiecą przy wykorzystaniu
ściśle socjologicznych orientacji teoretycznych i metod badawczych. Ponie-
waż tak rozumiana feministyczna socjologia prawa byłaby jednak raczej pro-
jektem niż rzeczywiście istniejącą subdziedziną socjologii prawa, niniejsze
hasło przyjmuje pierwszy sposób rozumienia tego terminu, koncentrując się
na pytaniu o obszary wspólne socjologii prawa i studiów feministycznych.
Feministyczna refleksja nad prawem jest obszarem niejednolitym. Autorki
aktywne na tym polu odwołują się do różnorodnych źródeł metodologicznych
i teoretycznych oraz opowiadają się za szeroką gamą przekonań filozoficz-
nych, etycznych i politycznych. Podobnie więc jak w akademickim feminizmie
w ogóle, tak i w feministycznej jurysprudencji można wyróżnić np. nurty
liberalne, opierające się na przeświadczeniu o wadze formalnoprawnych gwa-
rancji równości płci; tzw. feminizm różnicy, akcentujący niezbywalne różnice
między mężczyznami i kobietami; odłamy radykalne, podkreślające faktyczne
i ideologiczne mechanizmy nierówności; postmodernistyczne, negujące za-
sadność trwałych kulturowych definicji ról płciowych; czy post- lub neomark-
sistowskie, akcentujące przymusowy charakter pozycji społecznej kobiet.
Autorzy i autorki piszący o feminizmie jako ruchu społecznym wyróżniają
też zazwyczaj dwie jego główne „fale”. Pierwsza z nich, ruch sufrażu z po-
czątków XX w., odnosiła się głównie do nierówności w formalnie określonych
95

prawach mężczyzn i kobiet – przysługującym tylko mężczyznom prawach

wyborczych, prawie do edukacji na wyższych szczeblach itp. Druga, wiązana
z takimi autorkami, jak Simone de Beauvoir czy Betty Friedan, poszukiwała
głębszych źródeł obserwowanych nierówności płciowych. Niekiedy wspo-
mina się również o trzeciej fali feminizmu, która odrzuca rzekomo esencja-
listyczne rozumienie kobiecości we wcześniejszych pracach, dowodząc, że
kategoria kobiecości nie jest jednolita i powinna uwzględniać także różnice
stratyfikacyjne, kulturowe czy rasowe między kobietami.
Można sądzić, że podział ten jest w jakimś stopniu odzwierciedlony
w feministycznych pracach nad prawem. Z jednej strony rzadkie dziś w de-
mokracjach zachodnich instytucje prawne, które wprost dyskryminują ze
względu na płeć, są w nich stanowczo potępiane. Z drugiej główny nacisk
kładzie się w tych pracach na to, w jaki sposób istniejące – nawet jeśli nie
dyskryminujące wprost – regulacje, doktryny, pojęcia, ideologie i praktyki
prawne przyczyniają się do upośledzenia pozycji kobiet w społeczeństwie.
Wymienia się tu rozmaite mechanizmy, odnoszące się do tak zróżnicowanych
obszarów, jak przemoc domowa, handel ludźmi, regulacja usług seksualnych
i seksualności w ogóle, regulacja praw reprodukcyjnych i prawne definicje
rodziny, dyskryminacyjne praktyki zatrudnienia, w tym w zawodach praw-
niczych, równość polityczna i jej regulacja.
Warto tu wspomnieć, że charakterystycznym rysem współczesnej femini-
stycznej myśli prawnej jest także to, że postrzega ona upośledzoną pozycję
społeczną kobiet (czy męską dominację, patriarchat) jako zjawisko zasadniczo
kulturowe (w nurcie radykalnym istnieją jednak prace starające się dowieść,
że odmienności te ostatecznie wynikają z różnic w męskiej i kobiecej sek-
sualności). Wiąże się to z pojęciem płci kulturowej (gender), tzn. zespołu
znormalizowanych cech i pożądanych wzorców zachowań, przypisywanych
osobnikom klasyfikowanym jako biologicznie różne, ale nie mających ko-
niecznego związku z ich biologicznym wyposażeniem. Prawna instytucjona-
lizacja tego rodzaju treści, zwłaszcza jeśli jest selektywna i koncentruje się
na rolach męskich, skutkuje tym, że jednostki są zmuszane do przyjmowania
i odgrywania narzuconych im ról, a w razie ich nierealizowania – wykluczane
z pełnego udziału w życiu zbiorowym.
Za amerykańską autorką Carol Smart można tu wspomnieć o dwóch
mechanizmach nieformalnej dominacji, przywoływanych w literaturze fe-
ministycznej. Po pierwsze niekorzystna sytuacja kobiet może polegać na
tym, że prawo i jego instytucjonalne otoczenie odzwierciedlają dominujące,
męskie definicje ról społecznych czy inne cechy przypisywane w kulturze
mężczyznom, uniemożliwiając kobietom skuteczne dochodzenie ich praw
i interesów. Po drugie męska dominacja poprzez prawo może polegać również
96

na tym, że pozostaje ono płciowo neutralne, pozwalając tym samym, by

zewnętrzne wobec prawa mechanizmy przymusu doprowadzały ostatecznie
do dalszego utrwalania się niekorzystnej pozycji kobiet.
Jako przykład pierwszego z tych mechanizmów przywoływany bywa kon-
tradyktoryjny charakter postępowań sądowych. Według niektórych autorek
ten sposób regulacji procedury karnej czy cywilnej oznacza instytucjonaliza-
cję konfliktu między stronami postępowania kosztem rozwiązań polubow-
nych. Odzwierciedla więc cechy, które są w kulturze wiązane z męskimi,
a nie żeńskimi rolami płciowymi. W efekcie, zdaniem tych autorek, sprzy-
ja to utrwalaniu kulturowych definicji ról płciowych, wyklucza możliwość
skutecznego rozstrzygania konfliktów w sposób zgodny z rolami żeńskimi
i zmusza kobiety do odgrywania stereotypowych ról męskich.
Za ilustrację drugiego mechanizmu dominacji – otwierania drogi fak-
tycznym nierównościom przez gwarantowanie formalnej równości – może
służyć istnienie formalnie równych reguł orzekania i wykonywania kar po-
zbawienia wolności w prawie karnym. Jeśli nie uwzględniają one faktu, że
równa kara za ten sam czyn stanowi nieporównanie większą uciążliwość dla
osób samotnie wychowujących dzieci, oznaczają w konsekwencji faktyczne
pogorszenie sytuacji kobiet w stosunku do sytuacji mężczyzn. Wynika to
z tego, że społeczeństwa zachodnie z zasady definiują opiekę nad dziećmi
(i w ogóle opiekę nad innymi) jako element ról kobiecych, co sprawia, że to
kobiety, a nie mężczyźni stanowią przytłaczającą większość osób samotnie
wychowujących dzieci.
Oprócz ogólnego przeświadczenia o istnieniu mechanizmów męskiej
dominacji wspomniane różnorodne orientacje w myśli feministycznej mają
niewiele wspólnych cech. Dominującym rysem większości tekstów femini-
stycznych jest natomiast przeświadczenie, że ostateczny cel studiów nad
prawem jest nie poznawczy, ale praktyczny. Feministyczna refleksja nad
prawem ma więc zazwyczaj charakter tzw. teorii krytycznej, tj. zmierza nie
tylko do neutralnego opisania mechanizmów męskiej dominacji, ale też do
zmiany opisywanego stanu rzeczy przez uświadomienie podlegającym im
podmiotom relacji władzy, w które są uwikłane.
Między przedstawicielkami i przedstawicielami feministycznych ujęć pra-
wa prowadzone są też liczne spory. Dotyczą one niekiedy podstawowych za-
gadnień, takich jak charakterystyka kobiecości czy potrzeba dążenia do zapew-
nienia rzeczywistej równości płci. Postulowane są tu rozmaite rozwiązania,
odzwierciedlające przeświadczenia ideologiczne. Autorki liberalne opowiada-
ja się raczej za instytucjonalizacją formalnej równości, a radykalny feminizm
częściej wspiera działania mające na celu taką reformę prawa, aby odzwier-
ciedlało uzasadnione różnice między męskimi i żeńskimi rolami płciowymi.
97

Foucault Michel
Ilustracją tego rodzaju różnic mogą być rozbieżne stanowiska związane

z regulacją zachowań seksualnych, co stanowi tradycyjny obiekt zaintereso-
wania autorów i autorek feministycznych. O ile wiązana z nurtem liberal-
nym amerykańska filozofka Martha Nussbaum (dla której pisarstwa tematy
feministyczne nie są zresztą kluczowe) popierała legalność prostytucji, o tyle
radykalne autorki i działaczki, Catharine MacKinnon i Andrea R. Dworkin,
osiągnęły (chwilowy) sukces w zakresie delegalizacji pornografii w jednym
ze stanów USA.
Literatura: Hilaire Barnett, Introduction to Feminist Jurisprudence, Cavendish, London 1998;

taż, Sourcebook on Feminist Jurisprudence, Cavendish, London 1997; Catherine MacKinnon,
Toward a Feminist Theory of the State, Harvard University Press, Cambridge 1989; Ulrike
Schultz, Gisela Shaw (red.), Women in the World’s Legal Professions, Hart, Oxford 2003; Carol
Smart, Feminism and the Power of Law, Routledge, London 1990.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Critical Legal Studies; Dyskryminacja; Handel ludźmi; Nierówności społeczne a prawo;
Ponowoczesność.
Foucault Michel
(15 X 1926–25 VI 1984)
Francuski filozof, socjolog i historyk. Urodził
się w Poitiers we Francji, skończył prestiżowe
liceum Henri-IV oraz École normale supérieure.
Studiował psychologię, psychopatologię oraz fi-
lozofię – tę ostatnią pod okiem marksisty Louisa
Althussera. Uzyskawszy agregację w 1951 r.,
krótko pracował w ÉNS, a potem na uniwer-
sytecie w Lille, następnie wyjechał z Francji na
dłużej, kierując kolejno – Maison de France na
uniwersytecie w Uppsali w Szwecji, Centrum
Francuskim na Uniwersytecie Warszawskim
(opuścił Polskę po prowokacji Służby Bezpie-
czeństwa wykorzystującej jego homoseksualizm) oraz Instytutem Francu-
skim w Hamburgu. Po powrocie do Francji w 1961 r. obronił doktorat (skła-
dający się m.in. z niedługo później wydanej i doskonale przyjętej Historii
szaleństwa w dobie klasycyzmu, pokazującej, w jaki sposób w strukturze wyklu-
czenia na przełomie średniowiecza i renesansu miejsce paradygmatycznych
98

Foucault Michel
wykluczonych – trędowatych – zajmują szaleńcy). W 1966 r. opublikował

Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, uznawane za pierwszy wyłom
w dominującym wówczas strukturalizmie – wysunięta w książce koncepcja
o stosunkowo niedawnym „wynalezieniu” człowieka jako podmiotu histo-
rycznego uczyniła go znanym intelektualistą. W 1970 r. objął specjalnie dla
niego utworzoną katedrę Historii systemów myślenia w Collège de France.
W roku 1975 opublikował Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, krytyku-
jące narodziny współczesnego systemu penitencjarnego oraz kierunek roz-
woju społeczeństwa. Od 1976 r. aż do śmierci pracował nad zakrojoną na
6 tomów (ukazały się 3) Historią seksualności, książką śledzącą przemiany
dyskursu dotyczącego seksualności w relacji do struktur władzy. Jako inte-
lektualista angażował się w rozmaite działania społeczne (bunt studencki
w 1968 r., ruch pomocy więźniom, wsparcie dla rewolucji irańskiej, otwarte
poparcie „Solidarności”).
Uznawany jest za jednego z najistotniejszych dwudziestowiecznych my-
ślicieli z zakresu humanistyki, krytyka i reformatora strukturalizmu, współ-
twórcę poststrukturalizmu i wpływowego teoretyka postmodernizmu. Był
krytykiem egzystencjalizmu i neoliberalizmu, inspirował się marksizmem
i silnie czerpał z nietzscheanizmu. Najważniejsze zagadnienia, którymi się
zajmował, to kwestia teorii władzy, kontroli społecznej, karania i więziennic-
twa, a także podstaw wiedzy naukowej, psychiatrii oraz historia seksualności.
W analizie Foucault zestawiał ze sobą pozornie niezwiązane dziedziny ży-
cia i śledząc ich synchroniczny rozwój, zastanawiał się nad przemianami ogól-
nej struktury społecznej (np. w fundamentalnych dla przełomu poststruktu-
ralistycznego Słowach i rzeczach analizował dyskurs filologiczny, biologiczny
oraz ekonomię polityczną, badając przy tym sposób funkcjonowania wiedzy
od XVII do XIX w.). Metodologia ta nie rości pretensji do holistycznego
opisu społeczeństwa, lecz jest podbudowana przeświadczeniem o zasadniczej
relacyjności i współzależności wszystkich zjawisk społecznych. Prowadzi to
do przeświadczenia o spójności technik władzy – Foucault wychodził z za-
łożenia, że wiele nieporozumień dotyczących analizy życia społecznego jest
spowodowanych błędną, „jurydyczną” wizją władzy jako czegoś zasadniczo
opartego na nakazach i zakazach formułowanych pod postacią prawa. Aby
przeanalizować techniki sprawowania władzy, należy się wyzwolić z teore-
tycznego uprzywilejowania prawa. Władzę Foucault chciał rozumieć jako
szereg relacji prowadzących do asymetrycznych stosunków – zawsze anali-
zował je w relacji do przekształceń pewnej sfery rzeczywistości (konceptu-
alizacji władzy, technik karania, seksualności itd). Istotna dla Foucaulta była
kategoria wiedzy/władzy – struktury poznawcze generują określony sposób
99

Foucault Michel
patrzenia na rzeczywistość, który zarówno jest produktem określonych sto-

sunków władzy, jak i sam je reprodukuje.
W Nadzorować i karać śledził przemiany sposobów karania od połowy
XVIII do XIX w., wychodząc z założenia, że są one bezpośrednio i ściśle zwią-
zane z metodami sprawowania władzy oraz „taktyką polityczną”, dostrzegał
malejące znaczenie kar fizycznych na rzecz inkarceracji. Typowa kara osiem-
nastowieczna opierała się na brutalnej przemocy, mającej zmusić karanego
do mechanicznego posłuszeństwa, i była penologicznym odpowiednikiem ab-
solutystycznej centralizacji władzy, której zniknięcie znamionuje jakościową
przemianę w filozofii rządzenia. Kara w epoce nowożytnej jest traktowana
jako rodzaj zemsty suwerena oraz odtworzenia zbrodni przestępcy. W XVII–
–XVIII w. maleje brutalność życia społecznego ze względu na postępującą
humanitaryzację poglądów, dochodzi do rekonfiguracji postrzegania prze-
stępstwa (paradygmatycznym wykroczeniem staje się naruszenie własności,
co Foucault wiązał z rozwojem etosu mieszczańskiego) oraz funkcji karania
(z wendety na konieczność przywrócenia porządku). Wiek XIX zagęszcza
przemiany w sposobie myślenia o społeczeństwie, kierując uwagę na zagad-
nienie ładu społecznego – celem prawa karnego staje się jego restytucja, przy
czym zostaje ono umieszczone w szeregu praktyk mających zapewnić jak
najpłynniejsze funkcjonowanie społeczeństwa (a już nie władzy monarszej).
Nowa ekonomia karna stoi na stanowisku, że nadmierna fizyczna represja
może być szkodliwa społecznie, prawo karne ma natomiast przede wszystkim
służyć reedukacji i resocjalizacji przestępców – stąd zastąpienie tortur więzie-
niami. Zdaniem Foucaulta „dyscyplinowanie” w więzieniach jest elementem
szerszej przemiany filozofii władzy, koncentrującej się na problemach zapew-
nienia płynności i koherencji społecznej – stąd więzienie, rozumiane jako
miejsce „tresury” przestępców, ich resocjalizacji itd., staje się paradygma-
tyczną instytucją nowoczesności. Techniki penitencjarne są reprodukowane
w innych instytucjach do tego stopnia, że figurą nowoczesności staje się dla
Foucaulta Panoptykon – zaproponowane przez Jeremy’ego Benthama idealne
więzienie, w którym umieszczony w centrum obserwator widzi wszystkich
więźniów, sam nie będąc widzianym (przez co równie dobrze może być nie-
obecny) – którego architektura ma skłaniać do interioryzacji zasad postępo-
wania przez więźniów, miast utrzymywać je w formie zewnętrznego wobec
nich prawa. Połowa XVIII w. oznacza, zdaniem Foucaulta, radykalną zmianę
w myśleniu o prawie, odchodzi się bowiem od nowożytnej wizji prawa jako
zewnętrznej instytucji działającej koercyjnie w wypadku jego naruszenia,
a zastępuje się je przez stałą kontrolę społeczną, zamierzającą tak skonstru-
ować społeczeństwo i jego otoczenie, aby replikowane wzorce zachowania
oraz mikromechanizmy władzy stale nadzorowały, przekształcały struktury
100

Foucault Michel
myślenia i zachowania obywateli, by osiągnąć pożądany przez władzę rezul-

tat. Powoduje to, że instytucje, takie jak szkoły, szpitale, fabryki, a nawet
dyskurs naukowy (np. psychiatria), przejmują dzięki swojej logice działania
pierwotną rolę prawa jako determinanty zachowań przez odpowiednie i cią-
głe wychowywanie obywateli, przymuszanie do posłuszeństwa, tworzenie
wzorców zachowań (np. dyscyplina pracy robotników). Ta władza, nazywana
przez Foucaulta „dyscyplinującą”, zostaje w XX w. zastąpiona przez biopoli-
tykę (Trzeba bronić społeczeństwa; Bezpieczeństwo, terytorium, populacja; Narodziny
biopolityki), polegającą na rozwinięciu praktyk dyscyplinarnych przez włą-
czenie w zakres zainteresowania władzy zagadnień biologicznej egzystencji
mas obywateli. O ile władza dyscyplinarna koncentrowała się na „tresowaniu
ciał”, o tyle biopolityka interesuje się zarządzaniem „populacją”. Biowładza
wychodzi, zdaniem Foucaulta, z założenia o istnieniu normalnego stanu spo-
łecznego – rozumianego jako suma zagregowanych stosunków społecznych
– który musi zostać osiągnięty w wyniku administrowania całym systemem
społecznym w scjentystycznej formie, przy założeniu, że społeczeństwo to
zbiór danych, którymi należy zarządzać przez odpowiednie techniki nor-
malizacyjne. Aby uzyskać skuteczność mechanizmów biowładzy, stwarza
się całe dziedziny wiedzy, mające na celu wykrywanie zależności między
poszczególnymi faktami a zachowaniami społecznymi, takie jak np. krymi-
nologia, odkrywająca współzależności między dokonywaniem przestępstw
i wykazywaniem cech patologicznych a warunkami środowiskowymi, edu-
kacja przestępców itd. Wiedza ta jest wykorzystywana przez władzę, która
przez ogół technik zarządzania zmierza do strukturalnej eliminacji przyczyn
zjawisk niepożądanych, rekonfigurując całe sieci zależności społecznych. De-
finicje normalności, reprezentowane przez wskaźniki urodzeń/zgonów, za-
stępowalności pokoleń, przestępczości itd., stają w centrum palety technik
zarządzania, co pociąga za sobą pełną instrumentalizację prawa jako elemen-
tu osiągania pożądanego stanu i upadek jego autonomicznego znaczenia.
Choć Foucault nie był w pełni konsekwentny w używaniu terminu
„prawo”, to prawo sensu stricto jest dla niego narzędziem scentralizowanej
władzy suwerennej – jego zniknięcie jest konsekwencją upadku monarszej
monowładzy. Przejście od „państwa sprawiedliwości” do „państwa admini-
stracyjnego”, a następnie „państwa rządzącego” reprezentuje kolejne etapy
ewolucji prawa, od absolutnej jego dominacji jako środka sprawowania wła-
dzy poprzez stopniową utratę znaczenia aż do marginalizacji. Nie oznacza to
jednak upadku normatywności, Foucault explicite twierdził wręcz, że norma-
tywność (rozumiana jako „normalizacja”, tj. wytwarzanie tego, co normalne,
oraz mechanizmów uspójniania zachowań z tym, co normalne) rozwija się
kosztem „jurydycznego rozumienia prawa”.
101

Funkcje prawa
Literatura: Ben Golder, Peter Fitzpatrick, Foucault’s Law, Abingdon, New York 2009; Alan
Hunt, Foucault’s expulsion of law: toward a retrieval, „Law & Social Inquiry” 1992, t. 17, nr 1,
s. 1–38; Stephen Morton, Stephen Bygrave (red.), Foucault in an Age of Terror. Essays on Bio-
politics and the Defence of Society, Palgrave Macmillan, London 2008; Gerald Turkel, Michel
Foucault: law, power, and knowledge, „Journal of Law and Society” 1990, t. 17, nr 2, s. 170–193.
Karol Muszyński
Zobacz także:
Dyskursywne ujęcie prawa; Ponowoczesność; Resocjalizacja; Tortury; Władza.
Funkcje prawa
(ang. Functions of the law, fr. Les rôles du droit, niem. Funktionen des
Rechts, ros. Функции права)
W języku polskim słowo ‘funkcja’ i jego pochodne występują w kilku róż-

nych znaczeniach. Jedno ze znaczeń odnosi się do pełnionej lub zajmowanej
przez funkcjonariuszy publicznych pozycji (np.: „funkcja senatora [posła,
radnego]”). Według innego znaczenia funkcja jest utożsamiana z zadania-
mi czy celami, które pragnie się osiągnąć (np.: „funkcją kary pozbawienia
wolności powinna być resocjalizacja skazanych”). Funkcją nazywa się także
czyjąś (osoby lub instytucji) aktywność (np.: „funkcją sądów jest orzekanie
o winie i karze podsądnych”). Połączenie dwóch ostatnich znaczeń utożsamia
funkcję z działaniem uznanym za poprawne, prawidłowe, skuteczne (np.:
„funkcją dokonanej zmiany w prawie karnym okazał się spadek przestęp-
czości”). Z innym jeszcze znaczeniem słowa ‘funkcja’ mamy do czynienia
wtedy, kiedy mówi się o relacji między dwiema zmiennymi (np.: „funkcją
rygoryzmu moralnego jest aprobata kary śmierci”). Wreszcie, funkcją nazy-
wa się zamierzony lub niezamierzony skutek (następstwo, konsekwencję)
podjętego uprzednio działania (np.: „zjawisko prizonizacji jest funkcją suro-
wego reżimu więziennego”). Nie są to oczywiście wszystkie znaczenia słowa
‘funkcja’ i jego pochodnych, specyficzny bowiem sens i stosowne dopełnienie
nazwy nadaje im matematyka, statystyka, logika, biologia, teoria organizacji
i inne dziedziny wiedzy.
W naukach społecznych zdają się dominować dwa ostatnie spośród
wymienionych znaczeń. W naukach prawnych natomiast występują obok
siebie, a czasem mieszają się ze sobą, różne ujęcia konkurencyjne. Widać
to szczególnie wyraźnie w jurysprudencji, w której spotykają się koncepcje
filozoficzne, socjologiczne i prawnicze per se. Poza tym dla jurysprudencji
charakterystyczne jest traktowanie prawa jako jednej z form aktywności
państwa, co prowadzi do odróżniania dwóch rodzajów społecznych funkcji
102

Funkcje prawa
prawa: funkcji „rzeczywistych” („realizowanych”, „socjologicznych”), które

odnoszą się do faktycznych społecznych skutków działania prawa, i funkcji
„zamierzonych” („intencjonalnych”, „projektowanych”), rozumianych jako
zespół skutków społecznych zakładanych przez prawodawcę i stanowiących
intencjonalną przesłankę regulacji lub zmiany stanu prawnego. W skrajnym
przypadku funkcje prawa bywają utożsamiane z jego celami, które są explicite
lub implicite zawarte w założeniach prawodawczych.
Zamieszaniu semantycznemu sprzyja to, że nie zawsze wiadomo, jakie
funkcje prawa są wyodrębniane i analizowane: czy te, które odnoszą się do
całego porządku (systemu) prawnego, czy też te odnoszące się do poszczegól-
nych działów prawa, jego gałęzi, organów prawnych, ustaw, szczegółowych
norm itp. Sytuacja ta wpływa na sposób przedstawiania funkcji prawa w so-
cjologii prawa, jakkolwiek w tej dyscyplinie dominuje przekonanie, że wtedy,
kiedy mowa o funkcjach prawa, chodzi o rzeczywiste skutki, jakie prawo
(lub dające się wyodrębnić jego elementy) wywołuje w życiu społecznym.
Problem szeroko rozumianych funkcji prawa pojawił się już u zarania
socjologii. Auguste Comte i Herbert Spencer wyrażali przekonanie, że prawo
hamuje postęp społeczny i ogranicza społeczną aktywność. Podobny pogląd
głosili inni pionierzy socjologii, a także wpływowi na przełomie XIX i XX w.
marksiści.
Współczesna refleksja socjologiczna na temat funkcji prawa jest zazwy-
czaj próbą odpowiedzi na jedno z dwóch pytań: jakie jest znaczenie prawa
w życiu społecznym oraz jakie są skutki konkretnych regulacji prawnych.
Pierwsze prowadzi do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o najistotniej-
sze funkcje prawa, drugie dotyczy mechanizmów (czynników sprawczych)
społecznego działania prawa.
Problem roli i znaczenia prawa w życiu społecznym wiązany jest często
z funkcjonalistyczną orientacją w socjologii i pojawił się za sprawą Émile’a
Durkheima. Jego analizy związków prawa z różnymi formami społecznej inte-
gracji i zwrócenie uwagi na relacje między prawem a solidarnością społeczną
legły u podstaw popularnego w socjologii prawa przekonania, że podstawową
funkcją prawa jest funkcja integracyjna, wyrażająca się w podtrzymywaniu
więzi i organizacji życia społecznego.
Z kolei Leon Petrażycki, pisząc o „społecznej funkcji prawa”, konsta-
tował, że ze względu na specyficzne cechy psychiki prawnej „wytwarza się
trwały skoordynowany system wywoływanego przez prawo postępowania
społecznego, trwały i ściśle określony porządek”. Zauważając, że można
wyróżnić wiele szczegółowych aspektów tak rozumianej funkcji prawa, sam
koncentrował uwagę na dwóch: funkcji rozdzielczej i funkcji organizacyjnej
prawa, które uznawał za szczególnie istotne dla życia społecznego.
103

Funkcje prawa
Funkcję rozdzielczą, rozumianą jako przydzielanie jednostkom i grupom

poszczególnych dóbr społecznych, wiązał Petrażycki przede wszystkim z ak-
tywnością gospodarczą i rozdziałem dóbr ekonomicznych, zwłaszcza zaś
własności, dostrzegał jednak znaczenie dystrybucji prawnej „dóbr idealnych”,
przede wszystkim wolności obywatelskich (wolności słowa, druku, sumienia,
zgromadzeń, stowarzyszeń). Funkcja natomiast organizacyjna prawa polega
na rozdziale władz, a więc przypisywaniu jednym osobom – ze względu na
pełnioną przez nie rolę i zajmowaną pozycję społeczną – uprawnienia do
wydawania poleceń, rozkazów itp., innym zaś osobom przypisywaniu obo-
wiązku posłuszeństwa. Na związki prawa z mechanizmami podtrzymywania
porządku i władzy (panowania) zwracał również uwagę Max Weber. Inni
socjologowie prawa, tacy zwłaszcza jak Léon Duguit i Roscoe Pound, pod-
kreślali znaczenie integracyjnej roli prawa w strukturze społecznej.
Uznanie, że podstawową funkcją prawa jest funkcja integracyjna, prowa-
dzi zazwyczaj do wyróżnienia jej dwóch podkategorii: funkcji stabilizującej
i funkcji innowacyjnej. O ile związki stabilizacji społecznej z integracją są
jasne (niekiedy utożsamia się nawet funkcję integracyjną ze stabilizacyjną),
o tyle integracyjne znaczenie funkcji innowacyjnej staje się czytelne dopiero
wtedy, kiedy funkcja ta zostaje skojarzona z koncepcjami planowego oddzia-
ływania prawa na życie społeczne, zakładającymi innowacyjne ingerencje
w stan zastany. Widać to wyraźnie w ujęciu Petrażyckiego, który zadanie
naukowej polityki prawa widział w racjonalnym kierowaniu zachowaniami
społecznymi, w „doskonaleniu psychiki ludzkiej, oczyszczaniu jej od skłonno-
ści złych, antyspołecznych, a zaszczepianiu i utrwalaniu skłonności przeciw-
nych”. W podobnym tonie Roscoe Pound mówił o znaczeniu intencjonalnych
działań prawnych w dążeniu do spójności społecznej.
W literaturze socjologicznoprawnej i pokrewnych można spotkać wiele
prób klasyfikacji i hierarchizacji funkcji prawa, jednakże trudno przedstawić
takie, które nie byłyby pochodnymi funkcji stabilizującej lub innowacyjnej.
W szczególności często wymienia się takie funkcje prawa, jak: deskryptywna,
ochronna, kompensacyjna, opiekuńcza, gwarancyjna, prewencyjna, resocja-
lizacyjna, funkcja rozstrzygania sporów. Poza tym często bywają odróżniane
funkcje jawne, łatwo dostrzegalne i oczekiwane, oraz funkcje ukryte (latent-
ne), trudne do zidentyfikowania, a nawet nieoczekiwane. Rozróżnienie to,
pochodzące od Roberta K. Mertona, jest niekiedy utożsamiane z podziałem
funkcji (skutków) prawa na zamierzone i niezamierzone. Poza tym funkcje
ukryte bywają traktowane jako dysfunkcje.
Z czasem pojęcie funkcji prawa, ograniczone do oddziaływań uznanych
za korzystne, zostało rozszerzone przez wprowadzenie pojęcia dysfunkcji na
104

Funkcje prawa
oznaczenie skutków społecznie niekorzystnych, pomniejszających zdolności

adaptacyjne i rozwojowe systemu społecznego. Dysfunkcjonalność prawa
przeciwstawiano eufunkcjonalności, czyli wywoływaniu skutków ocenianych
jako społecznie korzystne, pozytywne, prorozwojowe.
Pojęcie dysfunkcjonalności prawa zakłada istnienie kryterium oceny, któ-
re umożliwia zakwalifikowanie poszczególnych skutków działania prawa jako
społecznie niekorzystnych, powodujących w życiu społecznym różne szkody,
straty, braki i ograniczenia. Kwestia dysfunkcjonalności prawa miała central-
ne znaczenie dla polskich badań nad kulturą prawną, podjętych w 1986 r.
Ich trwałą spuścizną jest nie tylko uwaga skierowana na negatywne skutki
działania złego prawa, ale też oryginalna próba określenia istoty dysfunk-
cjonalności prawa. Andrzej Kojder zwrócił uwagę, że dysfunkcjonalne pra-
wo nie tylko odzwierciedla napięcia istniejące w strukturze społecznej, lecz
też sprzyja ich narastaniu. W późniejszych pracach nawiązywał wprost do
Petrażyckiego, uznając, że dysfunkcjonalność kultury prawnej manifestuje
się w rozbieżnościach między prawem pozytywnym a prawem intuicyjnym.
Ujęcie to pozwoliło na wskazanie pięciu symptomów dysfunkcjonalności pol-
skiego prawa: 1) niestabilności porządku normatywnego; 2) wiary w omni-
potencję środków prawnych; 3) rozbieżności między społecznym poczuciem
słuszności i sprawiedliwości a wewnętrzną ideologią i aksjologią systemu
prawa; 4) instrumentalnego posługiwania się prawem; i 5) wzmożonej
punitywności.
Późniejsze wyniki badań pozwoliły stwierdzić, że większość symptomów
dysfunkcjonalności polskiego prawa z drugiej połowy lat 80. XX w. utrzymała
się (z wyjątkiem wysokiej punitywności) w następnym ćwierćwieczu mimo
zasadniczej zmiany ustroju polityczno-gospodarczego.
Literatura: Harold J. Berman, Samir N Saliba, The Nature and Functions of Law, wyd. 7,
Foundation Press, New York 2009; Andrzej Kojder, Dysfunkcjonalności kultury prawnej (polskie
doświadczenia końca lat osiemdziesiątych), w: tenże, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznopraw-
ne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 317–335; Maria Łoś, Prawo i więzi społecz-
ne, w: Jacek Kurczewski (red.), Prawo w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975, s. 271–302;
Robert K. Merton, Funkcje jawne i ukryte, tłum. Jerzy Werenstein-Żuławski, w: tenże, Teoria
socjologiczna i struktura społeczna, PWN, Warszawa 1982, s. 92–152; Leon Petrażycki, Teoria
prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, tłum. i oprac. Jerzy Lande, PWN, War-
szawa 1959, s. 257–302.
Zbigniew Cywiński, Andrzej Kojder
Zobacz także:
Działanie prawa; Petrażycki Leon; Prawo intuicyjne; Punitywność; Socjologia prawa w Pol-
sce: rozwój idei i instytucjonalizacja; System prawny.
105

G
Globalizacja prawa
Globalizacja prawa
(ang. Globalization of law, fr. Mondialisation du droit, niem. Globali-
sierung des Rechts, ros. Глобализация права)
Pojęcie globalizacji prawa oznacza wzrost liczby konstrukcji, standardów

i doktryn prawnych obejmujących zakresem swego obowiązywania liczne sys-
temy prawne na całym świecie, a także proces wzajemnego dostosowywania
i upodabniania się państwowych systemów prawnych w skali świata. Globa-
lizację można rozpatrywać z wielu punktów widzenia, oceniając jej treść, za-
kres, szybkość i skuteczność. Omawiany proces może dotyczyć różnych gałęzi
prawa i konkretnych regulacji prawnych, za każdym razem wymagając okre-
ślenia podmiotów sprawczych, mechanizmów prawnych i społecznych zań
odpowiedzialnych oraz kontekstu kulturowego i gospodarczego, stanowiącego
jego podbudowę. Globalizacja prawa często wyjaśniana jest za pomocą teorii
socjologicznych tłumaczących szerzej rozumianą zmianę społeczną, np. za
pomocą teorii modernizacji, teorii zależności lub teorii systemu światowego.
Nie umniejszając w niczym wagi tych teorii, warto zarazem zwracać uwagę na
szczególne impulsy globalizacji prawa płynące z zapotrzebowań samego obro-
tu prawnego oraz działalności prawników i prawodawców. Niebagatelną rolę
w globalizacji prawa odgrywają wreszcie procesy polityczne w skali między-
narodowej (np. integracja europejska) oraz ponadnarodowe ruchy społeczne
(np. ruchy konsumenckie, ekologiczne lub ruchy na rzecz praw człowieka).
Mimo konotacji, jakie może nieść ze sobą pojęcie globalizacji, kojarzone
zwykle z nowoczesnością, globalizacja prawa nie jest zjawiskiem specyficznie
nowoczesnym i nadaje się do opisu procesów znoszenia zróżnicowania pra-
wa, jakie zachodziły jeszcze w starożytności, gdy cesarze rzymscy ujednoli-
cali edykt pretorski, i stanowiły podstawę np. dla teoretyków prawa natury,
opowiadających się za tworzeniem prawa w drodze rozumowania dedukcyj-
nego. W epoce Oświecenia nie należały do rzadkości próby tworzenia prawa
opartego na racjonalistycznych doktrynach filozoficznych (choćby austriacki
ABGB z 1811 r.) oraz naśladowanie instytucji prawnych istniejących w in-
nych krajach. Naśladownictwo nie zawsze wynikało z fascynacji Wschodu
Zachodem, lecz mogło mieć kierunek przeciwny, jak np. w przypadku fran-
cuskich grandes écoles czy grandes corps, inspirowanych chińską biurokracją
mandaryńską. Wielu autorów zwraca dziś uwagę, że globalizacja była raczej
regułą niż wyjątkiem w historii prawa, co mają potwierdzać zarówno dzieje
prawa rzymskiego, jak i uniwersalizm prawa kanonicznego, z którego czer-
pały nie tylko kontynentalne systemy prawa, ale również angielskie common
law. Za wyjątek należałoby uznać raczej nacjonalistyczne prawodawstwo
i historiografię wieków XIX i XX, a współczesną globalizację można inter-
pretować jako odwrót od tamtych tendencji.
106

Globalizacja prawa
Współczesna globalizacja prawa może wynikać albo z bezpośredniej in-

gerencji jednego państwa w innym (np. wprowadzenie demokracji w Iraku
przez interweniujące Stany Zjednoczone), z narzucenia standardów praw-
nych przez organizację międzynarodową (np. Organizację Wolnego Han-
dlu), z adaptacji prawnej przeprowadzonej z własnej inicjatywy przez samo
zainteresowane państwo oraz z ustanowienia międzynarodowych standar-
dów prawnych nie dotyczących poszczególnych państw, lecz mających cha-
rakter uniwersalny, jak np. stosowanie praw człowieka przez sądownictwo
międzynarodowe. Procesom globalizacji sprzyja wzajemne uznawanie przez
państwa swoich systemów prawnych i zawieranie umów międzypaństwo-
wych, a także międzynarodowa myśl prawnicza, tworząca sprzyjający kli-
mat do ustanawiania wspólnych standardów prawnych. Wzajemna adaptacja
systemów prawnych staje się dziś często koniecznością dla państw, które
mogłyby wiele stracić na zerwaniu więzi handlowych, zależnych od obopól-
nie korzystnych regulacji prawnych. Niekiedy organizacje międzynarodowe
działają na rzecz tego, by taka adaptacja sprzyjała podwyższeniu, a nie ob-
niżeniu standardów prawnych. Przykładem może być prawo pracy. Dobra
importowane z krajów, w których warunki pracy i ochrona pracownika nie
spełniają standardów Międzynarodowej Organizacji Pracy, zagrażają ochronie
pracowników w krajach importujących. Zagrożeniu może zapobiec wymóg
stosowania wobec tych dóbr takich samych standardów, jak wobec „podob-
nego importu”, czyli importu z krajów spełniających wspomniane standardy
ochrony pracowników.
Innego przykładu dostarcza upowszechnianie praw człowieka. Obejmuje
ono nie tylko sankcjonowanie zbrodni przeciwko ludzkości przez sądownic-
two międzynarodowe, ale także bezpośrednie ingerencje w systemy prawne
państw łamiących te prawa. Przykładem takiej udanej ingerencji jest Re-
publika Federalna Niemiec, w której państwa alianckie, przede wszystkim
Stany Zjednoczone, doprowadziły po II wojnie światowej do uchwalenia
konstytucji stanowiącej podstawę tworzenia prawa respektującego godność
ludzką. Prawo to nie znalazło od razu powszechnego uznania obywate-
li, ale stopniowo doprowadziło do zmiany praktyk i wartości dominują-
cych w społeczeństwie niemieckim. Idąc tym tropem, tworzenie w XX w.
umów międzynarodowych sankcjonujących przestrzeganie praw człowieka
można traktować nie tylko jako przejaw globalizacji prawa, ale też „gene-
ralizacji wartości” w następstwie wspólnych doświadczeń wojennych. Pod-
stawą globalizacji prawa jest więc nie tylko obrót handlowy, ale również
zmiany w sferze wartości i praktyk. Tak np. Lynn Hunt zwróciła ostat-
nio uwagę na rolę powieści sentymentalnej w narodzinach powszechnego
sprzeciwu wobec tortur.
107

Godność prawa
Literatura: Harold J. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej,
tłum. Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995; Sabino Cassese,
The globalization of law, „Journal of International Law and Politics” 2005, t. 37, nr 4, s. 663–
–694; Terence C. Halliday, Pavel Osinsky, Globalization of law, „Annual Review of Sociology”
2006, t. 32, s. 447–470; Lynn Hunt, Inventing Human Rights. A History, W.W. Norton & Co.,
New York 2007; Reinhard Zimmermann, Roman Law, Contemporary Law, European Law. The
Civilian Tradition Today, Oxford University Press, Oxford–New York 2001.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Godność prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Polityzacja prawa; Prywatyzacja prawa; Sys-
tem prawny; Prawo a historia.
Godność prawa
(ang. Dignity of the law, fr. Dignité du droit, niem. Würde des Rechts,
ros. Достоинство права)
Reguły ewolucji i przystosowania odnoszą się nie tylko do świata przyrody

organicznej, lecz również do życia społecznego, stosunków międzyludzkich
i do ludzkiej psychiki. W miejsce częściowo utraconych i osłabionych dys-
pozycji biopsychicznych zaczęła się kształtować w środowisku społecznym
kultura jako pozabiologiczne narzędzie przystosowawcze.
Do najstarszych, najtrwalszych, wewnętrznie zróżnicowanych wytworów
kultury należy prawo – obok religii, obyczajów i wzorów życia rodzinnego.
Rodowód prawa wraz z funkcjami, jakie ono przez wieki pełni, świadczą
o jego niezwykle doniosłej roli w życiu społecznym. Można ją nazwać god-
nością prawa. Innymi słowy, godność prawa to jego szczególne znaczenie
jako podstawowej, historycznie trwałej instytucji w życiu społecznym. Pra-
wo, zarówno pozytywne, jak i intuicyjne, jest przejawem oraz wytworem
adaptacyjnych, socjalizacyjnych i komunikacyjnych zdolności i umiejętności
rodzaju ludzkiego.
W ciągu wielu stuleci ludzie wypracowywali za pośrednictwem m.in.
prawa takie formy gromadnego współżycia (struktury i hierarchie społeczne),
które w danych warunkach zapewniały im ochronę życia, zdrowia, pokar-
mu, prokreacji, wychowania potomstwa, własności itp. Prawo wraz z jego
kształtującymi się w ciągu wieków instytucjami i normami stanowiło główne
narzędzie współdziałania i porozumiewania się ludzi ze sobą w celu zaspo-
kajania najżywotniejszych potrzeb.
Zgodnie z jedną z reguł ewolucji społecznej czynniki korzystne (po-
żyteczne) dla życia łączą się z uczuciami dodatnimi (pozytywnymi, apul-
sywnymi), czynniki zaś szkodliwe – z uczuciami ujemnymi (negatywnymi,
108

Godność prawa
repulsywnymi). W kulturowym i cywilizacyjnym rozwoju ludzkości stop-

niowo zwiększa się rola uczuć (emocji) pozytywnych. Brutalne motywy po-
stępowania, takie jak krwawa pomsta, przemoc, strach, stopniowo tracą
na znaczeniu. W ich miejsce najpierw pojawiła się motywacja egoistyczna
– osiągania własnych korzyści (i korzyści własnej grupy) – a później zaczęła
coraz większą rolę odgrywać i upowszechniać się motywacja altruistyczna,
allocentryczna. Prawo, które na niższych szczeblach rozwoju dziejowego po-
sługiwało się przede wszystkim groźbą przemocy (torturami, karą śmierci,
karami mutylacyjnymi itp.), coraz bardziej zdecydowanie zaczyna chronić
każde życie ludzkie, także nienarodzone, oraz życie innych, pozaludzkich
istot. Z jednoznaczną ochroną życia współwystępuje ochrona wolności, god-
ności, zdrowia i innych „niezbywalnych” uprawnień człowieka. Egzekwując
przez dziesięciolecia, a często i przez stulecia jednolity szablon postępowania,
w którym coraz mniejszą rolę odgrywa przemoc fizyczna, prawo oddziałuje
na psychikę ludzi, kształtuje ją i przekształca w taki sposób, że przecięt-
ny człowiek na wyższym poziomie kultury staje się psychicznie niezdolny do
okrucieństwa, sadyzmu, samosądu, zdrady, niegodziwości. Przez nakazy,
zakazy i dozwolenia prawo uczy ludzi, co jest dla nich samych, dla ich
bliskich, dla szerszego otoczenia, a wreszcie dla całego rodzaju ludzkiego
i wszystkich żywych istot na dłuższą metę dobre (korzystne), a co jest złe
(szkodliwe). W procesie wielowiekowego oddziaływania prawo wpływa nie
tylko na zachowania ludzi w skali masowej, lecz także na ich psychikę.
W prawie odzwierciedlają się więc przemiany, jakie dokonały się w stosun-
kach międzyludzkich, w sposobach gospodarowania, sprawowania władzy,
wychowania dzieci itp. Jak przekonywająco dowodził Leon Petrażycki, zbio-
rowo podzielane przekonania prawne (przeżycia imperatywno-atrybutywne)
są siłą napędową procesów społecznych.
Wraz z przechodzeniem na coraz wyższe szczeble rozwoju historycz-
nego poczucie uprawień („do tego mam prawo”, „to mi wolno”, „to mi
się należy”) zostaje w coraz większym stopniu zharmonizowane – w skali
masowej – z przeżyciami obowiązku („to muszę zrobić”, „od tego nie mogę
się uchylić”, „za to jestem odpowiedzialny” itp.). Tym samym dzięki pra-
wu rozszerza się wspólnota współodczuwania, współuczestnictwa i współ-
działania. Coraz większe znacznie zyskuje zasada bezimiennej wzajemności
w czynieniu dobra. Współmierność uprawnień i powinności staje się coraz
ściślejsza i przestaje zależeć od zajmowanej pozycji społecznej.
Jak wiadomo, zasadniczą funkcją środków prawnych jest utrzymywanie
w równowadze społecznego ładu normatywnego, zwłaszcza w dziedzinie sto-
sunków władczych i gospodarczych. W trakcie dziejów środki te zasadniczo
się zmieniały, lecz zawsze normy prawne i quasi-prawne regulowały relacje
109

Godność prawa
nadrzędności i podległości (w czasach najdawniejszych miały one charakter

sakralny) oraz określały sposób zdobywania i podziału dóbr. Każda zmiana
stosunków społecznych, a także ich stabilizacja odbywały się z decydującym
udziałem prawa. System społeczny (polityczny, gospodarczy, komunikacyjny)
trwa tak długo, jak długo prawo pozytywne pozostaje we względnej równo-
wadze z prawem intuicyjnym (społecznym poczuciem słuszności i sprawie-
dliwości). Kiedy równowaga ta zostaje zachwiana, bo prawo pozytywne nie
nadąża za przemianami stosunków społecznych, wtedy następuje zmiana
społeczna: albo łagodna, o charakterze reformistycznym, albo gwałtowna
– rewolucyjna. W obu wypadkach nowy charakter stosunków społecznych
wcześniej czy później jest sankcjonowany przez prawo – albo częściowo
znowelizowane, albo przekształcone od podstaw, zarówno w układzie in-
stytucjonalnym, jak i w swojej treści.
Prawo tworzy względnie trwałe wzorce zachowań, w których odzwier-
ciedla się osiągnięty poziom rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego. Wzor-
ce te „wędrują” między ludźmi, rozprzestrzeniają się i te które zdobywają
przewagę nad innymi, są powszechnie przyjmowane. W taki sposób – mó-
wiąc w dużym uproszczeniu – zaczynają panować na rozległych obszarach
zunifikowane idee, poglądy i wartości prawne. Ochrona ludzkiego życia,
zdrowia i bezpieczeństwa staje się naczelnym celem prawa. Zmierzając do
tego celu i upowszechniając go, prawo daje wyraz swojej godności, swojej
historycznej roli jako głównego mechanizmu adaptacji kulturowej.
Godność prawa wyraża się także w tym, że stopniowo maleje, jak powia-
dał Petrażycki, „ciśnienie motywacyjne” regulacji prawnych. Współcześni lu-
dzie dobrowolnie robią to, do czego w przeszłości mógł ich skłonić tylko srogi
przymus prawny, groźba utraty życia, chłosta, banicja itp. Radykalnie zmie-
nił się również stosunek do naruszycieli prawa. Są oni coraz powszechniej
postrzegani jako ofiary braku należytej opieki rodzicielskiej, złej socjalizacji
czy deformacji psychosomatycznych. Otaczani są przeto opieką, kierowani
na leczenie lub poddawani zabiegom resocjalizacyjnym, a nie skazywani na
wieloletnią izolację i wykluczenie. Takie i podobne przemiany w nastawie-
niach emocjonalnych powodują z kolei – znacznie wolniej przebiegające –
przemiany w całej infrastrukturze obyczajowo-moralnej i instytucjonalnej.
Prawo ma godność również w tym znaczeniu, że na wyższych szcze-
blach swojego rozwoju stoi na straży godności każdego swojego recypienta,
w jednakowym stopniu przypisuje wszystkim adresatom podstawowe wol-
ności, uprawnienia i powinności w dziedzinie spraw publicznych i w takim
samym stopniu ochrania ich życie prywatne. Według wzorca normatyw-
nego prawo, które strzeże godności człowieka, nie może nikogo zachęcać
do zdrady, nie może nakłaniać do kłamstwa, dwulicowości, nielojalności,
110

Godność prawa
wiarołomstwa, nikogo nie może narażać na ból i poniżające traktowanie,

nikogo nie może też czynić obywatelem drugiej kategorii ani wymuszać
wiernopoddańczej uległości, nakłaniać do określonych wyborów religijnych,
politycznych, moralnych, obyczajowych, estetycznych czy jakichś innych. Ni-
kogo też nie może wywyższać ani premiować z powodu zajmowanej pozycji
społecznej, koloru skóry czy bogactwa. Prawo, dla którego godność człowieka
jest najwyższą wartością, systematycznie wdraża do powszechnej życzliwo-
ści, dobrych uczynków, pielęgnuje cnoty osobiste – ambicję, dumę, odwagę,
prawdomówność, skromność – wzmacnia również cnoty obywatelskie, ta-
kie jak solidarność, odpowiedzialność, bezinteresowność, obowiązkowość,
prawdomówność, lojalność itp. O zwiększającej się godności prawa świadczy
również to, że jest ono coraz bardziej egalitarne, że rozdziela coraz więcej
dobrodziejstw i ochrania słabszych oraz jest powściągliwsze w szafowaniu
surowymi karami.
Godność prawa to, jak zostało powiedziane, jego szczególna powaga
i dostojeństwo, mające na celu urzeczywistnienie „wielkiego ideału wszech-
ludzkiej miłości”. Nie znając i nie odróżniając Greka od Żyda, jak za św.
Pawłem mówił Petrażycki, ideał miłości zasadza się na przeświadczeniu
o podobieństwie, braterstwie i niezbywalnej godności wszystkich ludzi. Im
bardziej prawo wspiera i ochrania różne przejawy miłości i bezinteresownej
życzliwości w życiu społecznym, tym ma ono większą godność. Co więcej,
jeśli w przyszłości w swojej treści i stosowaniu prawo będzie systematycznie
wzmacniać i rozwijać karytatywne dyspozycje emocjonalne, jeśli będzie ce-
mentować dobrowolną, spontaniczną gotowość do pozyskiwania dóbr służą-
cych nie tylko grupie własnej, lecz także wszystkim innym ludziom, całemu
rodzajowi ludzkiemu i środowisku przyrodniczemu, to za jego sprawą ludz-
kość zacznie się przybliżać do ideału miłości. Caritas generalis będzie wówczas
światłem i drogowskazem w stosunkach międzyludzkich, a prawo, zrealizo-
wawszy swoją adaptacyjną misję dziejową, stanie się po prostu niepotrzebne.
Literatura: Andrzej Kojder, Filocentryczne tendencje w rozwoju prawa, w: tenże, Godność i siła
prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 11–22; Jerzy
Ossowski, Teoria przystosowania i doboru społecznego, „Prace Socjologiczne”, Warszawa 1935,
r. 1, s. 41–46; Leon Petrażycki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy
Finkelkraut, Księgarnia L. Idzikowskiego, Warszawa 1925; Leon Petrażycki, Wstęp do nauki
polityki prawa, oprac. Wiktor Leśniewski, PWN, Warszawa 1968; Sanne Taekema, The Concept
of Ideals in Legal Theory, Springer, New York 2002.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Destrukcja normatywności; Funkcje prawa; Kistiakowski Bogdan; Pe-
trażycki Leon; Prestiż prawa.
111

Granice prawa
Granice prawa
(ang. Limits of law, fr. Limites du droit, niem. Grenzen des Rechts, ros.
Границы права)
Jedną z podstawowych reguł dobrego prawa jest stara zasada, że od prawa

nie można żądać niemożliwego (impossibilium nulla obligatio est). Prawo należy
rozumieć jako system prawa, stąd też racjonalny prawodawca związany jest
regułami kolizyjnymi. Ustanawianie nowych praw, które nie dawałyby się
wpisać w istniejący system prawny ze względu na przeciwieństwo logiczne
z innymi jego normami, byłoby przekroczeniem granicy prawa. Najczęstszym
i też najtrudniejszym przypadkiem kolizji jest niezgodność prakseologiczna
norm, gdy skutki działania jednego rodzaju normy unicestwiają skutki za-
stosowania się do innych norm systemu (przykład normy: otwórz drzwi,
gdy są zamknięte, i w innej normie tego samego systemu zachowanie dla
tej samej sytuacji reguły: zamknij drzwi, gdy są otwarte). Niestety przekra-
czanie reguł niesprzeczności prakseologicznych nie zawsze jest oczywiste,
a ewentualna ocena wzajemnego wpływu różnych norm zależy nie tylko od
wiedzy prawniczej, ale w dużym stopniu od wiedzy na temat regulowanej
rzeczywistości społecznej. Granice prawa, niezależnie od kwestii oceny spój-
ności i niesprzeczności systemu, wyznaczane są przez ogólne założenia ładu
społecznego, a więc w pewnym stopniu ustrój państwa.
Od czasów francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.
przyjmuje się, że ograniczeniem wolności jednego człowieka jest wolność in-
nego człowieka. Zasada ta ma sens ustrojowy przy założeniu, że prawo prze-
widuje zasadę równości ludzi oraz że wolność jednostki stanowi szczególną
wartość ustrojową. Współcześnie koncepcja godności przyrodzonej każdego
człowieka stanowi klasyczne uzasadnienie dla praw i wolności jednostki,
w których sferę ingerencja z różnie dookreślanych względów ogólnospo-
łecznych (bezpieczeństwo, dobro wspólne itp.) podlega poważnym ograni-
czeniom. Przyjmuje się, że niektórych praw i wolności w żadnej sytuacji nie
można ograniczać, np. wolności od tortur i nieludzkiego traktowania, a więc
wszelkie prawa, które takie działania nakazują, byłyby już przekroczeniem
granicy wyznaczanej dla regulacji prawnej przez ustrój państwowy. W takim
wypadku moglibyśmy wręcz za Gustavem Radbruchem i Genowefą Rejman
mówić o ustawowym bezprawiu, stanowiącym od strony teoretycznej i ustro-
jowej przekroczenie granicy (dobrego) prawa.
Współcześnie w wielu dziedzinach życia społecznego, z prawem kar-
nym włącznie, odnotowuje się wyraźne zjawisko inflacji prawa, które samo
w sobie stanowi problem społeczny. W poszczególnych dziedzinach życia
112

Granice prawa
społecznego ograniczeniem w zakresie stanowienia prawa, przeciwdziałają-

cym inflacji prawa, powinny być wskazania racjonalnego prawodawcy. Przede
wszystkim więc, zgodnie z koncepcją racjonalnego prawodawcy, cele prawa
powinny być w świetle dostępnej wiedzy o rzeczywistości możliwe w racjo-
nalnym zakresie do osiągnięcia. Koncepcja ta zakłada, że koszty osiągnięcia
celu nie powinny być zasadniczo wyższe niż ewentualne korzyści z uzyska-
nych rezultatów. Może taka analiza dotyczyć kosztów czysto ekonomicznych,
ale także politycznych, społecznych, moralnych. Jeśli z badań wynika, że
zorganizowanie poboru określonego podatku wiąże się z wyższymi kosztami
niż wpływy, jakie z tego podatku można uzyskać, oznacza to, że taki podatek
nie powinien być pobierany. W realiach społecznych granica prawa może
jednak w takim wypadku zostać przekroczona, nie tylko z powodu braku
odpowiedniej diagnozy skutków ustawy, ale także ze względu na szkodliwą
społecznie, ale możliwą w realiach społecznych instrumentalizację prawa.
W podanym przypadku może to oznaczać, że wymiar podatku ma np. uspo-
koić nastroje, sugerując realizację zasady sprawiedliwości społecznej, lub
być elementem świadomie prowadzonej polityki nękania określonych grup
społecznych domiarami finansowymi. Podobne zjawisko może dotyczyć np.
kryminalizacji uporczywego uchylania się od płacenia alimentów albo nie-
których zachowań związanych z narkotykami nawet wtedy, gdy w świetle
racjonalnej wiedzy takie regulacje nie powinny zostać wprowadzone. Ważne
jest, że nawet jeśli cel jest najsłuszniejszy, to przewidziane w prawie środki
do jego osiągnięcia nie mogą przekraczać granic wyznaczonych przez naczel-
ne zasady danego systemu prawa. Prawo jako system prawa co do zasady
zakłada dążenie do słusznego celu środkami godziwymi, czyli nie podważa-
jącymi podstawowych zasad tego prawa, może stąd np. wynikać niechęć do
wykorzystania w procesie karnym informacji uzyskanych w wyniku tortur
czy innych działań przestępczych.
Prawo jako całość realizuje różne wartości, a więc musi być zawsze za-
chowana zasada proporcjonalności środków do celów, rozpatrywana w kon-
tekście podstawowych zasad ustrojowych (konstytucyjnych), np. zasady rów-
ności ludzi wobec prawa. Granice prawa określa więc jego systemowość,
z której wynika konieczność zachowania hierarchii wartości, znajdującej też
formalny wyraz w regułach hierarchiczności systemu prawa z nadrzędną rolą
konstytucji, zwłaszcza w zakresie, w jakim stoi ona na straży praw i wolności
człowieka. Jednym z błędów politycznych jest przekonanie, że uchwalenie
prawa w jakiejś dziedzinie może samo w sobie stanowić rozwiązanie pro-
blemu, który to prawo miało rozwiązać. Współcześnie w celu zapobieżenia
takim tendencjom próbuje się przynajmniej na poziomie stanowienia prawa
uzasadnić daną regulację oraz wskazać podstawy jej finansowania, jeśli rodzi
113

Granice prawa
ona skutki finansowe, ponadto przewidziana jest już na wczesnym etapie

uchwalania prawa możliwość weryfikacji jego zgodności z podstawowymi
zasadami obowiązującego prawa, skodyfikowanymi w konstytucji (wysła-
nie aktu normatywnego do Trybunału Konstytucyjnego przez prezydenta
jeszcze przed aktem promulgacji). Norma prawna ma sens wtedy, kiedy
wyznacza określony rodzaj zachowania, a więc w zasadzie zakłada się, że
jest ustanawiana właśnie z tego względu, że adresat bez tej normy mógłby
postąpić inaczej. Nie ma sensu normować określonego zagadnienia, jeśli
nie ma możliwości faktycznego naruszenia odpowiednich postanowień (np.
zasad poruszania się ludzi po Słońcu). Podobnie, gdy mówimy o granicach
prawa, tak jak i o innych granicach, ich wyznaczanie przez teorię i prak-
tykę ma sens właśnie dlatego, że mogą one być przekraczane, co rodzi
poważne konsekwencje w samej nauce prawa, utrudniając jego systematyza-
cję i klasyfikację, i przede wszystkim staje się źródłem problemów w życiu
społecznym. W skrajnym przypadku przekraczanie przez rządzących granic
(dobrego) prawa prowadzi do dysfunkcjonalności całego systemu prawne-
go, który zamiast obsługiwać rzeczywistość społeczną w celu ochrony dóbr
prawnych i ułatwienia organizacji życia społecznego, staje się barierą rozwoju
społecznego. W Polsce prowadzono szerokie badania na ten złożony temat
w nurcie socjologii prawa nawiązującej do dorobku Adama Podgóreckie-
go, analizując paradoksy i patologie prawa w schyłkowej epoce realnego
socjalizmu. Zjawisko to jednak, może już w innej skali i na innych zasa-
dach, ma charakter ponadustrojowy i stąd stała obrona „granic” prawa jest
niezwykle ważnym zadaniem. Ogólnie można powiedzieć, że w większości
obszarów aktywności ludzkiej rola prawa rośnie, co zresztą w ramach np.
koncepcji Leona Petrażyckiego jest zjawiskiem potencjalnie pozytywnym,
pod warunkiem jednak, że stanowione prawo będzie racjonalne i nastawione
na rozwój możliwości poszczególnych osób i całego społeczeństwa. Wzrost
znaczenia prawa i rozwój nowych regulacji prawnych zwiększają znaczenie
refleksji teoretycznej i kroków praktycznych czynionych na rzecz utrzymania
prawa w granicach ustrojowych zasad ochrony praw i wolności człowieka
oraz w granicach rozsądku. Granice te są wyznaczone aktualnym stanem
wiedzy prawniczej i zakresem normowanych dziedzin, a także aksjologią
konstytucyjną i jakością wykształcenia i etyki prawników, co łącznie można
określić jako poziom rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa.
Literatura: Antony Alott, The Limits of Law, Buttersworths, London 1980; Andrzej Kojder,
Nadmiar prawa, w: Krzysztof Frysztacki, Piotr Sztompka (red.), Polska początku XXI wieku:
przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Warszawska Drukarnia Naukowa PAN, Warszawa 2012,
s. 49–65; Kazimierz Opałek, Jerzy Wróblewski, Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa,
PWN, Warszawa 1991; Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Annie
114

Gurvitch Georges
Turskiej, Wydział Prawa i Administracji UW, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000;
Jarosław Utrat-Milecki (red.), Prawo i ład społeczny. Integralnokulturowa analiza zagadnienia
racjonalności, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Zobacz także:
Jurydyzacja życia społecznego; Polityzacja prawa; Prawo a moralność; System prawny; Zróż-
nicowanie prawa.
Gurvitch Georges
(11 XI 1894–12 XII 1965)
Urodził się w Noworosyjsku w Kraju Krasno-
darskim, zmarł w Paryżu. Zaliczany jest do
wybitnych przedstawicieli francuskiej socjolo-
gii, socjologii wiedzy i socjologii prawa.
Studia prawnicze ukończył w Dorpacie, po
czym wyjechał do Piotrogrodu, gdzie m.in. był
słuchaczem wykładów Leona Petrażyckiego.
W 1919 r. podjął pracę w Tomsku, na tam-
tejszym uniwersytecie. Zagrożony aresztowa-
niem przez bolszewików, wyjechał w 1920 r.
do Pragi, gdzie w latach 1921–1924 praco-
wał na Wydziale Prawa w sekcji rosyjskiej. W 1925 r. wyjechał do Francji
(w 1929 r. otrzymał obywatelstwo francuskie). Jego zainteresowania za-
gadnieniami z pogranicza prawa i socjologii znalazły wyraz w pracach po-
święconych prawu społecznemu. Aktywnie uczestniczył w powołaniu dwóch
czasopism: „Archives de philosophie du droit et de sociologie juridique”
(1931–1940) i „Annuaire de l’Institut international de philosophie du droit
et de sociologie juridique” (1934–1938). W 1935 r. został profesorem uni-
wersytetu w Strasburgu, a w następnym roku objął funkcję sekretarza ge-
neralnego l’Institut international de philosophie du droit et de sociologie
juridique. W kilku pracach z lat trzydziestych XX w. z wielkim szacunkiem
wypowiadał się o ideach Petrażyckiego, zwłaszcza o jego imperatywno-atry-
butywnej koncepcji prawa, prawie intuicyjnym, faktach normatywnych i plu-
ralizmie prawnym. W 1940 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Był tam
m.in. założycielem czasopisma „Journal of Legal and Political Sociology”
(1942–1947), opublikował też w 1942 r. książkę Sociology of Law. W 1945 r.
powrócił do Strasburga. Rok później zorganizował w ramach CNRS (Centre
national de la recherche scientifique) Centre d’études sociologiques i był jego
dyrektorem do 1949 r., kiedy przeniósł się do Paryża na Sorbonę. W 1956 r.
115

Gurvitch Georges
zainicjował wraz z Henri Janne’em z Brukseli powstanie l’Association in-

ternationale des Sociologues de Langue française, któremu przewodniczył
do śmierci (stowarzyszenie nadal jest bardzo aktywne). Na początku lat 60.
ponownie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, lecz nie przekonał się ani
do teorii Talcotta Parsonsa, ani do koncepcji innych wpływowych podów-
czas socjologów amerykańskich. Podzielał pogląd Pitirima A. Sorokina, że
socjologia amerykańska cierpi na „kwantofrenię”. W ostatnich latach życia
zajmował się przede wszystkim myślą Saint-Simona i Proudhona. Znany był
jako zdecydowany zwolennik polityki dekolonizacyjnej. Z tego powodu na
jego mieszkanie został dokonany (22 czerwca 1962 r.) zamach bombowy.
Wyszedł z niego cało, lecz doznał zawału serca. Trzy lata później zmarł.
Pośmiertnie ukazały się dwie jego książki.
Do głównych publikacji Gurvitcha poświęconych zagadnieniom socjo-
logicznoprawnym zalicza się: Le temps présent et l’idée du droit social (1931);
Une philosophie intuitionniste du droit, Léon Pétrazycki (1931); L’idée du droit
social. Notion et système du driot social. Histoire doctrinale depuis le XVIIe siècle
jusqu’à la fin du XIXe siècle (1932); Droit naturel ou droit positif intuitif? (1933);
L’expérience juridique et la philosophie pluraliste du droit (1935); Sociology of Law
(1942); Dialectique et sociologie (1962).
W pracach z lat 30. Gurvitch wprowadził pojęcie prawa społecznego. Uwa-
żał, że prawo społeczne jest wyrazem nowych form wspólnoty, współpracy
i solidarności międzyludzkiej. Rozwija się spontanicznie i niezależnie od
państwa. W książce Le temps présent… pisał: „Prawo społeczne jest dla nas
autonomicznym prawem wspólnoty, które integruje w obiektywną formę
każdą aktywną, konkretną całość. Takie społeczne prawo upowszechnia po-
zytywne wartości. Jest ono prawem integracji”. Każda forma zbiorowości
społecznej wytwarza prawo społeczne, którego „zwycięski marsz”, jak się
wyrażał, przezwycięży dominację prawa indywidualnego (trzecią podstawową
formę prawa nazywał prawem podporządkowania). Pojęciem prawa społecz-
nego posłużył się także w książce Sociology of Law, której podstawą była
publikacja autora z 1935 r. L’expérience juridique…, uzupełniona o prezentację
poglądów amerykańskich realistów prawnych, a zwłaszcza Roscoe Pounda,
nota bene autora przedmowy.
Gurvitch uważał, że podstawowym zadaniem socjologii prawa jest poszu-
kiwanie rozwiązania dualizmu prawa: jako instytucji społecznej posługującej
się przymusem oraz jako systemu norm i wartości, które skłaniają do po-
słuchu. Uznając, że nieuprawnione jest definiowanie prawa przez odwołanie
się do środków przymusu lub możliwości jego zastosowania, co zakładał
m.in. Max Weber, doszedł do wniosku, że najtrafniej istotę prawa odzwier-
ciedla ujmowanie go, w ślad za Petrażyckim, w kategoriach imperatywno-
116

Gurvitch Georges
-atrybutywnych. Była to jednak w większym stopniu deklaracja niż próba

zastosowania metody badania przeżyć (doświadczeń) prawnych.
Autor Sociology of Law postulował, by socjologia i socjologia prawa były
naukami teoretycznymi wolnymi od wartościowania. Zakładał zarazem, że
wartości duchowe są podstawą rzeczywistości społecznej i nadają im określo-
ne znaczenie. Socjologia powinna być „socjologią ludzkiego ducha” albo „so-
cjologią wartości duchowych”. Zjawiska społeczne i zjawiska prawne istnie-
ją na różnych „poziomach” („głębokościach”). Najgłębszym poziomem jest
„duch ludzki” („umysł intelektualny”) oraz „spontaniczne prawo intuicyjne”.
Prawo, pisał Gurvitch, jest „próbą zrealizowania w danym środowisku
społecznym idei sprawiedliwości […] przez wielostronną imperatywno-
-atrybutywną regulację, [która] wywodzi swoje obowiązywanie z faktów
normatywnych będących społeczną gwarancją ich skuteczności”. Stanowi
ono, podobnie jak inne instytucje społeczne, przejaw konkretnej formy uspo-
łecznienia. Dwie podstawowe jej formy to „uspołecznienie zorganizowane”
i „uspołecznienie spontaniczne”. Można w nich wyróżnić „rodzaje prawa”,
„typy prawa” i „systemy prawa”. Wiedza na ten temat ma duże znaczenie
praktyczne, może bowiem dostarczyć prawnikom – jak zakładał Gurvitch
– zadowalającego rozwiązania wielu problemów jurysprudencji. Jednakże
socjologię prawa należy traktować jako naukę pomocniczą teoretycznej fi-
lozofii prawa, która – jego zdaniem – stanowi wierzchołek nauk o prawie.
W dyskusji na temat tego, czy pierwotne są pewne formy życia społecz-
nego (rodzina, małżeństwo, własność), wtórne zaś regulacje prawne, które
ich dotyczą, czy może formy te zaczęły się kształtować wraz z pojawieniem
się odpowiednich reguł prawnych, Gurvitch zajął stanowisko kompromiso-
we. Uznał, że instytucje społeczne i regulujące je prawo kształtowały się
równocześnie, przechodząc do coraz wyższych form.
Za życia dzięki licznym książkom, prestiżowym stanowiskom i profesurze
na Sorbonie Gurvitch cieszył się uznaniem i znaczną popularnością. Kiedy
pozostała tylko jego spuścizna, z wielkiej estymy, jaką dawniej się cieszył,
niewiele przetrwało próbę czasu. Współcześnie można raczej zadać pyta-
nie, jak to się stało, że w krótkim czasie Gurvitch stał się autorem niemal
zapomnianym.
Na socjologii prawa nie odcisnął żadnego wyraźnego piętna, a kolejne
wydania jego Sociology of Law mijały właściwie bez echa. Jeśli książka ta bywa
przywoływana, to raczej jako przykład zainteresowania w pierwszej połowie
XX w. problematyką socjologicznoprawną niż jako godny odnotowania wkład
do tej dyscypliny.
Gurvitch wykazywał nieposkromioną predylekcję do skomplikowanych
klasyfikacji i rozbudowanych typologii. Wyróżnił np. 10 typów historycznych
117

Gurvitch Georges
społeczeństw globalnych, 27 różnych form uspołecznienia i 162 rodzaje pra-

wa („każda forma aktywnego uspołecznienia ma odpowiadający jej rodzaj
prawa”). Jest oskarżany, nie bezpodstawnie, o „pojęciowy fetyszyzm” i „prze-
intelektualizowane gry słowne”. Jego socjologia prawa jest oceniana jako
abstrakcyjna, formalna i ahistoryczna, tj. odległa od konkretnej, empirycz-
nej rzeczywistości, istniejąca w kulturowej i społecznej próżni. Wyróżniając
różne formy prawa, nie próbował określić, jakie warunki są niezbędne, by
poszczególne formy mogły się pojawić w życiu społecznym, nie dał także
żadnych wskazówek, na podstawie jakich zjawisk można owe formy prawa
czy uspołecznienia zidentyfikować.
Literatura: Georges Balandier, Gurvitch, PUF, Paris 1972; Reza Banakar, Integrating reciprocal
perspectives: on Georges Gurvitch’s theory of immediate jural experience, „Canadian Journal of Law
and Society” 2001, t. 16, nr 1, s. 67–91; Robert Cramer, Élements biographiques et bibliogra-
phiques pour une étude de l’apport de Georges Gurvitch à la théorie et à la socioloogie du droit, „Droit
et societé” 1986, nr 4, s. 457–467; Pauline McDonald, The legal sociology of Georges Gurvitch,
„British Journal of Law and Society” 1979, t. 6, nr 1, s. 24–52; Renato Treves, La sociologie
du droit de Georges Gurvitch, „Cahiers internationaux de sociologie” 1968, nr 45, s. 51–66.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Petrażycki Leon; Pluralizm prawny; Prawo a historia; Prawo intuicyjne; System prawny.
118

H
Handel ludźmi
(ang. Trafficking of human beings, fr. Trafic d’êtres humains, niem. Men-
schenhandel, ros. Торговля людьми)
Handel ludźmi, czasem określany jako współczesne niewolnictwo, oznacza

sprzeczne z prawem operacje i czynności, których przedmiotem jest człowiek,
a które są podejmowane w celu komercyjnego wykorzystania go. Istotą han-
dlu ludźmi jest doprowadzenie innego człowieka do stanu takiej zależności,
że możliwe jest przejęcie nad nim pełnej kontroli, a w efekcie wykorzystanie
Handel ludźmi
wbrew jego woli.

Pojęcie ‘handel ludźmi’ wywodzi się z pojęcia handlu niewolnikami. Jed-
nak jest pojęciem szerszym, ponieważ obejmuje szereg zachowań i działań
ludzi, które nie mieszczą się w pojęciu handlu niewolnikami. Handel ludźmi
jest pojęciem obecnie powszechnie wykorzystywanym w aktach prawnych,
zarówno międzynarodowych, jak i krajowych, powszechnie stosowanym
w piśmiennictwie fachowym, w tym kryminologicznym, weszło także do języ-
ka potocznego. W niektórych publikacjach i wypowiedziach osób publicznych
ciągle jeszcze można spotkać się z określeniem „handel żywym towarem”.
Handel ludźmi jako zjawisko społeczne powinien być widziany w trzech
perspektywach. Po pierwsze jako swoista skaza cywilizacyjna, ponieważ
zniewolenie i wykorzystanie innego człowieka to oczywiste zaprzeczenie
wszelkich wartości humanistycznych, którymi szczyci się współczesny świat.
Handel ludźmi to także poważne naruszenie przepisów prawa karnego, co
oznacza, że jest przestępstwem, a właściwie jego kwalifikowaną formą,
czyli zbrodnią. Jeśli przyjąć, że prawo karne stoi na straży podstawowych
wartości, które społeczeństwo uznaje za ważne, to handel ludźmi jest po-
ważnym zagrożeniem dla istotnych interesów każdego społeczeństwa. Po
trzecie handel ludźmi, inaczej niż wiele innych przestępstw kryminalnych,
jest także poważnym naruszeniem praw człowieka, zwłaszcza zaś prawa do
poszanowania godności i wolności. Sytuacja ofiary handlu ludźmi w zasadzie
nie może być porównana z sytuacją ofiary żadnego innego przestępstwa.
Owszem, ofiary wielu przestępstw cierpią, jednak poziom zniewolenia ofia-
ry handlu ludźmi, a także długotrwała trauma, której ona podlega, czynią
z handlu ludźmi przestępstwo szczególne. Uznanie, że przestępstwo handlu
ludźmi jest także naruszeniem praw człowieka (w tym także praw kobiet
i praw dziecka), sprawia, że znacznie wydłuża się lista obowiązków państwa,
które poza penalizacją w przepisach karnych musi podjąć działania zmierza-
jące do zagwarantowania efektywnego ścigania tego przestępstwa, zadbać
o szkolenia specjalistyczne wielu służb publicznych, stworzyć system opieki
nad ofiarą, wreszcie podnosić poziom świadomości na temat handlu ludźmi
przez edukację i akcje informacyjne.
119

Handel ludźmi
Legalną definicję handlu ludźmi zawierają akty zarówno prawa między-

narodowego, jak i prawa polskiego. Na poziomie międzynarodowym naj-
ważniejszym źródłem jest Protokół Dodatkowy do Konwencji o zwalczaniu
przestępczości zorganizowanej z 15 listopada 2002 r. (znany jako Protokół
z Palermo). Natomiast w prawie krajowym kluczowe znaczenie ma definicja
handlu ludźmi zawarta w art. 115 par. 22 Kodeksu karnego. W świetle tych
i innych definicji handel ludźmi obejmuje po pierwsze działania zmierza-
jące do „pozyskania” ofiary handlu ludźmi i utrzymania jej „posiadania”.
Chodzi tu o takie czynności, jak werbowanie, przechowywanie czy przewo-
żenie ofiary handlu ludźmi. Z punktu widzenia odpowiedzialności karnej
sprawcy takich czynów jest bez znaczenia, czy doszło do dalszych czynności
związanych z przekazaniem ofiary komuś innemu – już samo jej zwerbowa-
nie w celu dalszego wykorzystania jest podstawą do ukarania. Druga grupa
działań to wszystko to, co służy podporządkowaniu ofiary i jej zniewoleniu,
a zatem wszelkie formy wywierania nacisku, takie jak stosowanie siły fizycz-
nej czy groźby jej użycia, może to być także oszustwo czy wykorzystanie
stanu bezradności. Częstym sposobem przejmowania kontroli nad ofiarą
są realne groźby kierowane pod adresem członków najbliższej rodziny, np.
rodzeństwa czy rodziców. Również tego typu działania są podstawą do po-
ciągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej za zbrodnię handlu ludźmi.
Wreszcie istnieje rozległa gama zachowań i sytuacji, które prowadzą do
osiągnięcia najważniejszego celu handlu ludźmi, jakim jest wykorzystanie
ofiary. To wykorzystanie może dotyczyć świadczenia usług seksualnych czy
innych usług o charakterze przymusowym, w tym pracy przymusowej, może
dotyczyć żebrania lub popełniania drobnych przestępstw, a także prowadzić
do pobrania narządów lub tkanek na potrzeby przeszczepu.
Dzieci są szczególnie chronione przed tym przestępstwem. W prawie
międzynarodowym przyjmuje się, że dzieckiem jest osoba, która nie ukończy-
ła 18 roku życia. Aby popełnić przestępstwo handlu ludźmi wobec dziecka,
sprawca nie musi się uciekać do wymienionych wcześniej metod zniewolenia,
ponieważ dziecko jest ufne wobec dorosłych i dobrowolnie poddaje się ich
woli. Inaczej niż w przypadku dorosłych pornografia dziecięca i prostytucja
dziecięca są traktowane jako formy handlu ludźmi.
U podłoża współczesnego handlu ludźmi leży wiele zjawisk, które można
podzielić na dwie kategorie. Do pierwszej zalicza się te, które znajdują się po
stronie przyszłych ofiar, a więc okoliczności pchające ludzi ku zachowaniom
ryzykownym (push factors), jedną z nich jest bieda. Druga to czynniki, które
znajdują się po stronie tych osób czy segmentów rynku, które są beneficjen-
tami wykorzystywania innych (pull factors), wśród których kluczową rolę od-
grywają coraz bardziej wyrafinowane potrzeby współczesnego człowieka oraz
120

Handel ludźmi
chęć minimalizowania kosztów. Gdyby jednak pokusić się o próbę spojrzenia

na problem w skali makro, trzeba by uznać, że u genezy handlu ludźmi leżą
dwa zjawiska. Jedno z nich to coraz większe różnice ekonomiczne między
poszczególnymi częściami świata, drugie to zasadnicze zmiany w dostępie
do informacji i możliwościach komunikacyjnych. Ludzie biedni wiedzą, że są
bogate kraje, w których mogą spróbować szczęścia, a werbownicy i handlarze
nie mają poważniejszych problemów, żeby transportować potencjalne ofiary
z kraju do kraju czy z kontynentu na kontynent.
Polskie prawo karne zawiera kilka przepisów, które bezpośrednio dotyczą
handlu ludźmi. Najważniejszy jest art. 189a Kodeksu karnego, który w par. 1
stanowi, że kto dopuszcza się handlu ludźmi, podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 3 (zbrodnia). Natomiast na mocy par. 2
tego artykułu karalne jest także czynienie przygotowań do popełnienia prze-
stępstwa handlu ludźmi i jest one zagrożone karą od 3 miesięcy do lat 5.
Nieco innych sytuacji dotyczy przepis zawarty w art. 211a, który stanowi, że
ten kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem
adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności
od 3 miesięcy do lat 5. Natomiast poza Kodeksem karnym jest jeszcze jeden
przepis, który dotyczy niewolnictwa. Otóż na mocy art. 8 przepisów wpro-
wadzających Kodeks karny ten, kto powoduje oddanie innej osoby w stan
niewolnictwa albo uprawia handel niewolnikami, podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Z idei praw człowieka i zasady szacunku dla godności jednostki wynika
jednoznaczny zakaz czynienia z innego człowieka przedmiotu jakichkolwiek
transakcji, niezależnie od woli zainteresowanego. To właśnie dlatego we
wszystkich definicjach handlu ludźmi podkreśla się, że nikt nie może się
zgodzić na zniewolenie i bycie przedmiotem handlu. A zatem nawet w sy-
tuacji, kiedy sprawca przestępstwa twierdzi, że ofiara wiedziała, co ją czeka,
i wyraziła na to zgodę (np. została sprzedana do pracy w domu publicznym),
zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej.
Handel ludźmi bywa często mylony z przemytem ludzi, a są to dwa
różne przestępstwa. W przypadku handlu ludźmi występuje para podmio-
tów/uczestników: sprawca, który działa na szkodę ofiary, i ofiara, która jest
przedmiotem wykorzystania wbrew własnej woli. W przypadku przemytu
ludzi przemytnika i osobę przemycaną łączy korzystna dla obydwu stron
transakcja handlowa, na mocy której przemytnik umożliwia osobie przemy-
canej nielegalne przekroczenie granicy.
Istnieje powszechne przekonanie, że ofiary handlu ludźmi są wykorzy-
stywane tylko w prostytucji lub usługach o charakterze seksualnym. Nato-
miast na świecie, w Europie i w Polsce coraz poważniejszym problemem jest
121

Hipoteza trójstopniowego działania prawa
praca przymusowa, tzn. czerpanie korzyści z cudzej pracy, którą pracownik

wykonuje wbrew własnej woli. Kolejny problem, który w Polsce jeszcze nie
występuje, ale którego należy być świadomym, to handel narządami i tkan-
kami ludzkimi na potrzeby transplantacji i operacji kosmetycznych
Literatura: Zbigniew Lasocik, Handel ludźmi – aspekty społeczne i prawne, „Studia Socjo-
logiczne” 2007, nr 4, s. 31–58; tenże (red.), Handel ludźmi – zapobieganie i ściganie, Wy-
dawnictwa UW, Warszawa 2006; Tom Obokata, Trafficking of Human Beings from a Human
Rights Perspective. Towards a Holistic Approach, Martinus Nijhoff, Leiden–Boston 2006; Elaine
Pearson, Handel ludźmi a prawa człowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, b.tłum., La Strada–
–Anti-Slavery International, Warszawa–London 2002; Eleonora Zielińska, Nowe uregulowania
dotyczące handlu ludźmi w kodeksie karnym, w: Andrzej Siemaszko (red.), Stosowanie prawa.
Księga Jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2011, s. 397–409.
Zbigniew Lasocik
Zobacz także:
Dyskryminacja; Nierówności społeczne a prawo; Niewolnictwo; Prawa dziecka; Prawa oby-
watelskie.

(ang. Three-step hypothesis on the functioning of the law, fr. Hypothèse de
trois étapes de fonctionnement du droit, niem. Dreistufen-Hypothese über
die Wirksamkeit des Rechts, ros. Гипотеза трехуровневого действия
права)
Po raz pierwszy Adam Podgórecki przedstawił hipotezę trójstopniowego dzia-

łania prawa w książce Prestiż prawa w 1966 r. Według tej hipotezy „norma
prawna oddziałuje na ludzkie zachowanie za pośrednictwem trzech podsta-
wowych zmiennych. Pierwsza z nich to typ ustroju społecznego, w ramach
którego dana norma prawna działa. Druga zmienna to rodzaj podsystemu
(podkultury), który stanowi łącznik między globalnym systemem społecz-
nym a jednostką, do której prawo jest skierowane. Trzecia zmienna mody-
fikuje funkcjonowanie normy prawnej poprzez osobowość podmiotów, na
które oddziałuje prawo”.
Pierwszym poziomem działania prawa jest ustrój. Adam Podgórecki
twierdził, że system społeczny stanowi wielkie, „naturalne laboratorium”
dla całokształtu interakcji społecznych. Dzięki zjawisku „nieświadomie ge-
nialnego przystosowania się” (koncepcja Petrażyckiego) procesy zachodzące
w systemie społecznym wyłaniają, w drodze prób i błędów, procedury i wzory
zachowania, będące konsekwencją zderzania się różnorodnych sił. Pośród
122

„zmaterializowanych” skutków nacisków i napięć wewnątrz danego systemu

społecznego pojawiają się nie tylko specyficzne normy, które dotyczą danych
problemów, ale również normy, które mogą objąć całe społeczeństwo. We-
wnątrz danego systemu społecznego rozmaite typy oraz miary kar i nagród
dystrybuowane są wedle sposobów, jakie zostały określone przez specyficz-
ne wymogi tegoż systemu. W myśl rozmaitych koncepcji, np. Durkheima
koncepcji „świadomości zbiorowej”, system społeczny dokonuje również
przekształcenia w zasady prawne tych przekonań, które, w trakcie stałych
przemian społecznych, osiągają status zasad fundamentalnych. Przekonania
prawne, np. tabu kazirodztwa i inne przekonania, które mają charakter bez-
względnie obowiązujących, są następnie skutecznie, poprzez złożone procesy
socjalizacji, wpajane w psychikę członków systemu społecznego. Zmienna
ustroju społecznego działa nie tylko w formie prawa intuicyjnego, ale rów-
nież jako prawo oficjalne. Zawarty w polskim Kodeksie karnym (przyjętym
w lipcu 1932 r.) art. 39, par. 2 zakładał, że: „Kto usiłuje zmienić przemocą
ustrój państwa polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy niż
10 lat albo karze dożywocia”. To samo prawo obowiązywało po II wojnie
światowej aż do roku 1969 w ustroju społeczno-gospodarczym całkowicie
odmiennym od tego, który panował w momencie jego uchwalenia. Na pod-
stawie tego prawa przed wojną, w społeczeństwie demokratycznym, opartym
na prywatnej własności środków produkcji, zdelegalizowana została partia
komunistyczna. Po roku 1945 to samo prawo miało odwrotne znaczenie:
partia komunistyczna sprawowała władzę i wszelkie próby zmiany tego stanu
rzeczy podlegały karze. Zmienna systemowa w szerszym sensie odnosi się,
zdaniem Adama Podgóreckiego, głównie do strukturalnych uwarunkowań
systemu społecznego. Naciski ze strony różnych ciał społecznych, instytucji,
organizacji, klas i rozmaitych grup społecznych w sposób oczywisty zmieniają
percepcję i stosowanie prawa. Powyższe czynniki kanalizują działanie prawa
w różnych kierunkach.
Drugim poziomem, na którym procesy prawne w danym społeczeństwie
podlegają zasadniczej transformacji, jest wedle Podgóreckiego podkultura.
Również i w tym wypadku należy wprowadzić rozróżnienie między różny-
mi formami działania prawa oficjalnego i intuicyjnego. Dana podkultura
wzbogaca zbiór ogólnych wartości społeczeństwa, w którym działa, o pewne
wartości dodatkowe, specyficzne. Owe specyficzne wartości mogą wspoma-
gać socjalizację członków danego społeczeństwa. Podkultura prawna, oparta
na prawie oficjalnym, z reguły jest ukierunkowana proorganizacyjnie. Na
przykład istnieją pewne korporacje i zawody, które formalizują stosunki swo-
ich członków z klientami. Lekarz nie tylko powinien postępować zgodnie
z ogólnymi normami, które obowiązują w danym społeczeństwie, ale jest
123

dodatkowo ograniczony przez pewne oficjalne regulacje, odnoszące się do

jego zawodu. Nie zezwala mu się na wyjawienie natury choroby jego pa-
cjenta ani na wykorzystywanie wiedzy o nim czy uwodzenie go itd. (inne
tego rodzaju wymagania wymienione są w przysiędze Hipokratesa). Sytuacja
adwokata jest dość podobna. Obok obowiązków obywatela ma on dodatkowe
zobowiązania wobec swojego klienta. Nie ma nawet prawa do ujawnienia
informacji o ubocznym przestępstwie, którą ten ostatni mu wyjawił. Pod-
górecki uważał, że istnieją podkultury prawne ukształtowane przez normy
prawa intuicyjnego, niezależne od norm oficjalnie obowiązującego podsys-
temu prawnego.
Trzecim poziomem, na którym zachowanie prawne przechodzi zasadni-
cze przeobrażenie, jest osobowość jednostki (czynniki ukryte). Ów wymiar
jest, zdaniem Podgóreckiego, podwójnie istotny. Chociaż wszystko bierze
swój początek w psychice jednostki, to, paradoksalnie, w przypadku prawa
intuicyjnego to, co dzieje się w subiektywnie określonej psychice jednostki,
jest efektem wielu kumulujących się procesów, w których skupiają się rezul-
taty wielu przekształceń społecznych. Istnieje dość istotna różnica między
czynnikami systemowymi i podkulturowymi z jednej strony a czynnikami
osobowościowymi z drugiej. Czynniki systemowe są łatwo dostrzegalne.
Organizacje, instytucje, różnego rodzaju agendy i wszystkie inne ustano-
wione ciała mają swoje tytuły, struktury, kompetencje i przyjęte procedury.
Zajmują pewne formalne pozycje wewnątrz danego systemu społecznego,
a ich funkcje i sfery jurysdykcji są znane. Jeśli ich zakresy władzy kolidują ze
sobą, to stosuje się specjalne procedury w celu pojednania rywalizujących sił.
Chociaż podkultury są mniej przejrzyste w życiu społecznym, są jednak dość
widoczne. Przejawiają się w zwyczajach, obrządkach, obyczajach, rytuałach,
ceremoniach oraz tradycji w taki sposób, że tworzą widoczny kalejdoskop
rozpoznawalnych i dobrze ukształtowanych form. Czynniki osobowościowe
są innej natury. Są zakorzenione w postawach. Zawarte są w psychice in-
dywidualnej (nie zaś w większym, społecznie ustrukturalizowanym ciele):
mogą zostać ujawnione zgodnie z intencjami ich aktorów, mogą też zostać
objawione w sposób mylący (jako rezultat niewłaściwej ich percepcji lub
jako skutek celowej manipulacji) bądź mogą nie zostać odkryte w ogóle.
Z tych właśnie powodów można je określić jako czynniki ukryte. Dotarcie
do owych zmiennych umożliwia odkrycie całej gamy czynników determinu-
jących działanie prawa.
Adam Podgórecki uważał także, że trójstopniowe działanie prawa można
zdefiniować jako orientację prawną, w przypadku której osobowość o na-
stawieniu proprawnym, będąca wytworem podkultury proprawnej, działa
wewnątrz systemu społecznego, którego system prawny wspierany jest przez
124

prawo intuicyjne. Ów typ orientacji prawnej stanowi przykład „czystego”

konformizmu prawnego. Trójstopniowe działanie norm prawnych – jako
orientacja prawna – jest zdaniem Podgóreckiego niezwykle istotne do utrzy-
mania istniejącego normatywnego stanu rzeczy.
Literatura: Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966; tenże, Three
modifiers of the operation of the law, „Polish Sociological Bulletin” 1966, nr 1, s. 38–47; tenże,
Tre variabler i lagars verkningar, „Tidskrift, Utgiven av Juridiska Foreningen i Finland”, Hel-
singfors 1966, nr 4–5, s. 246–260; tenże, Dreistuffen-Hypothese uber Wirksamkeit des Rechts,
„Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Sonderheft 11 – Studien und
Materialen zur Rechtssoziologie” 1967, s. 271–283; tenże, Sociological Theory of Law, Dott.
A. Giuffrè Editore, Milano 1991.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Działanie prawa; Kultura prawna; Funkcje prawa; Podgórecki Adam; Prestiż prawa; Sub-
kultury prawne.
125

I Ius et lex
Ius et lex
Łacińska para pojęć ius et lex, czyli „prawo i ustawa”, znana w formie wyra-
żenia ius lexque już rzymskiemu komediopisarzowi Plautowi na przełomie III
i II w. p.n.e., pochodzi z prawa rzymskiego. Jej funkcja społeczna sprowadzała
się do podkreślenia, że prawo nie wyczerpuje się w ustawach, które są tylko
jedną z jego postaci zjawiskowych. Zestawienie pojęć ius et lex relatywizuje
zatem ustawę przez uznanie wielości źródeł prawa. Przy restryktywnym zało-
żeniu, że ustawa stanowi jedynie formę prawa, dychotomia ius et lex spełnia
funkcję podobną do znanych od dawna w kontynentalnej tradycji prawnej
przeciwstawień między literą (littera) a duchem (spiritus) tekstu prawnego
czy między jego brzmieniem (scriptum) a zamiarem autora (sententia).
Najstarsze prawo rzymskie uznawało, że ius składa się z ogólnych za-
sad prawa zwyczajowego, które są w razie potrzeby konkretyzowane przez
wprowadzające uszczegółowienia ustawy zgromadzeń ludowych (leges). Przy-
kładem spełniania przez ustawę takich funkcji jest najsłynniejsza z ustaw
rzymskich: ustawa XII Tablic (lex duodecim tabularum), która reguluje szcze-
góły, zakładając same instytucje prawne jako już istniejące i wiążące. Z tego
powodu uznawano za wątpliwe, czy ustawy (leges) są władne zmieniać przed-
ustawowe prawo zwyczajowe (ius). Wywodzi się stąd pojęcie ustawy, zwanej
w późniejszej terminologii ustawą „niedoskonałą” (lex imperfecta), albowiem
nie przewidywała ona żadnej sankcji za naruszenie zawartych w niej reguł. Aż
do połowy II w. p.n.e. rzymskie ustawy prywatnoprawne nie przewidywały
nieważności czynności prawnych podjętych z ich naruszeniem.
W związku z tym pojęcie ius odnoszono często do zastanego „prawa”
dawniejszego, podczas gdy dalszy rozwój systemu prawnego dokonywał
się w drodze legislacji cesarskiej, która tworzyła nową i wciąż narastają-
cą masę „ustaw” (leges). I tak w okresie późnego cesarstwa (dominatu)
mianem ius (vetus) określano stare prawo z epoki wczesnego cesarstwa
(pryncypatu), a wydawane na bieżąco rozporządzenia cesarskie (constitutio-
nes) określano mianem ustaw (leges). Dawne ius determinowało treść zrębu
tradycyjnego prawa prywatnego. Natomiast konstytucje cesarskie, wykazu-
jące z reguły – podobnie jak republikańskie ustawy zgromadzeń ludowych
(leges comitiales) – charakter interwencyjny, dotyczyły przede wszystkim
prawa publicznego.
Stałe współistnienie ius i lex w zachodniej tradycji prawnej, zwłaszcza
w postaci znanych dychotomii Gesetz und Recht, loi et droit, legge e diritto,
oznacza w efekcie, że w jej ramach porządki prawne składające się z sa-
mych ustaw bez udziału dogmatyki prawniczej, jakimi były w dużym stopniu
jeszcze kultury prawne starożytnego Wschodu, są co prawda teoretycznie
wyobrażalne, jednak uznaje się je za niekompletne. Nawet jeśli w zachodniej
126

Ius et lex
tradycji prawnej pojawiały się niekiedy tzw. zakazy interpretacji prawniczej,

wydawane zwłaszcza z okazji już dokonanej lub planowanej kodyfikacji
prawa, np. w VI w. przez cesarza Justyniana (panował w latach 527–565)
czy w XVIII w. przez króla pruskiego Fryderyka Wielkiego (1712–1786),
okazywały się zawsze krótkotrwałe.
Para pojęć ius et lex wciąż jeszcze leży u podstaw zachodniej kultury
prawnej, dla której ścisły legalizm nie jest wartością samoistną. Myśl tę
wypowiada art. 20 ust. 3 tzw. bońskiej konstytucji Republiki Federalnej Nie-
miec z 1949 r., według którego „władza wykonawcza i orzecznictwo sądowe
związane są ustawami i zasadami prawa (Gesetz und Recht)”. To uzupełnienie
ustawy pojęciem prawa uznaje się za owoc niemieckich doświadczeń z hitle-
ryzmem, który sięgał często do narzędzia „ustawowego bezprawia”. Przepis
ten rozumie się przeważnie jako apel skierowany również do ustawodawcy,
który ma zadbać o to, by prawo było treścią i granicą ustawy. W odnie-
sieniu do władzy wykonawczej i sądownictwa przepis ten może wyjątko-
wo usprawiedliwiać decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe sprzeczne
z ustawą (contra legem).
Następna różnica między lex i ius polega na tym, że ustawa jest zawsze
lokalna w sensie ograniczenia jej mocy wiążącej do terytorium tzw. państwa
narodowego, podczas gdy prawo jest uniwersalne, a więc ponadnarodowe.
Dlatego mówi się raczej o prawie natury niż o ustawie natury (choć w staro-
żytnej i średniowiecznej filozofii prawa rozpowszechnione były wyrażenia lex
naturalis i lex divina) i dlatego na uniwersyteckich wydziałach prawa studiuje
się właśnie „prawo”, a nie „ustawy”. Przeciwko tej konwencji terminologicz-
nej wykraczają jednak takie pojęcia transnarodowych systemów normatyw-
nych, jak znane od średniowiecza lex mercatoria, rozumiane w sensie zwycza-
jowego prawa handlowego, a także ukute ostatnio pojęcia lex sportiva jako
pozapaństwowe regulacje dziedziny sportu czy lex digitalis (electronica)
jako globalne prawo obrotu elektronicznego.
Niekiedy parę pojęć lex i ius rozumie się jeszcze szerzej, a mianowicie
– w nawiązaniu do pierwotnego znaczenia angielskiej dychotomii common
law i equity czy do wyrażenia niemieckiego Recht und Billig – w sensie wy-
odrębnienia pojęciowego prawa i sprawiedliwości. Relatywizacja pojęcia lex
za pomocą postawienia ustawy obok czy nawet poniżej prawa (ius) oznacza
oczywiście proklamowanie przewagi dogmatyki prawniczej i orzecznictwa
sądowego nad ustawodawstwem. Przewaga ta udokumentowana jest zwłasz-
cza w słynnym powiedzeniu, które wygłosił w 1907 r. jako gubernator stanu
Nowy York późniejszy prezes amerykańskiego Sądu Najwyższego Charles
Evans Hughes (1862–1948): „podlegamy konstytucji, lecz konstytucja jest
tym, co mówią o niej sędziowie”.
127

Ius et lex
Literatura: Robert Alexy, The Argument from Injustice. A Reply to Legal Positivism, Oxford
University Press, Oxford 2002; Edwin Ch. Clark, Ius and Lex in the development of Roman
law, „Juridical Review” 1919, nr 31, s. 110–134; Eric Engle, Law: Lex vs. Ius, „The Journal
Jurisprudence” 2008, nr 1, s. 31–49; George P. Fletcher, Na cześć «Ius et Lex». Kilka refleksji
nad pojęciem prawa, tłum. Marek Kaduczak, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 13–28; Tomasz Giaro,
Wykładnia bez kodeksu. Uwagi historyczne o normatywności wykładni prawniczej, w: Piotr Win-
czorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa. Materiały konferencji naukowej Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odbytej w dniu 27 lutego 2004 r., Liber, Warszawa
2005, s. 13–27; Birgit Hoffmann, Das Verhältnis von Gesetz und Recht. Eine verfassungsrecht-
liche und verfassungstheoretische Untersuchung zu Art. 20 Abs. 3 GG, Duncker & Humblot,
Berlin 2010.
Tomasz Giaro
Zobacz także:
Legalizm; Prawo a historia; Recepcja prawa; System prawny; Tradycja prawna.
128

J
Język prawniczy
(ang. Legal language, fr. Langage des juristes, niem. Juristensprache,
ros. Юридический язык)
Język prawniczy to język, którym posługuje się nauka i praktyka prawa, in-
terpretując, komentując oraz analizując wypowiedzi sformułowane w języku
prawnym. W ujęciu tym język prawniczy pełni funkcję opisową w stosunku
do decyzji prawodawcy, wyrażonych w języku prawnym. Powyższe kryte-
rium podmiotowe wyodrębnienia języka prawniczego wprowadził Bronisław
Język prawniczy
Wróblewski w pracy Język prawny i prawniczy.

Do definiowania języka prawniczego bywa stosowane również logicz-
ne kryterium poziomu języka: w ujęciu tym język prawniczy jest językiem
II stopnia (metajęzykiem), służącym do formułowania wypowiedzi, których
przedmiotem są wypowiedzi w języku prawnym (języku I stopnia). Kryte-
rium poziomu języka jest krytykowane ze względu na to, że w ramach języ-
ka prawniczego występują wyrażenia mieszczące się na różnych stopniach,
wyższych niż II stopień języka, w stosunku do języka prawnego (np. glosy,
rozważania teorii nauk nad dyscypliną szczegółową, wypowiedzi w ramach
metateorii dogmatyki prawa), co pozostaje w sprzeczności z definicją języ-
ka prawniczego jako języka II stopnia. Ponadto sam język prawny zawiera
wypowiedzi metajęzykowe (np. definicje legalne, przepisy wskazujące na
sposób interpretacji tekstu prawnego), stanowiąc niejednoznaczny punkt
odniesienia do określenia metajęzykowości języka prawniczego.
Słownictwo języka prawniczego jest znacznie bogatsze niż słownictwo
języka prawnego. Język prawniczy przejmuje terminy występujące w języku
prawnym (prawodawca może arbitralnie nadawać znaczenia terminom ję-
zyka bądź wprowadzać neologizmy w celu uzyskania możliwie precyzyjnej
i efektywnej regulacji).
Ponadto do języka prawniczego wprowadzane są pojęcia teoretyczno-
-porządkujące, tworzone w celu analizy, systematyzacji, stosowania i wy-
kładni prawa pozytywnego, nie występujące w języku prawnym. Pojęcia te
powstają w drodze różnego typu wnioskowań, w szczególności należą do
nich powstałe:
• w wyniku wnioskowań o charakterze indukcyjnym, w ramach których
tworzone są pojęcia ogólne przez wyodrębnienie w pojęciach występujących
w języku prawnym ich cech i relacji istotnych oraz pomijanie nieistotnych;
• w wyniku wnioskowań o charakterze indukcyjnym, w ramach których
uogólnione zostają pojęcia występujące w analizach dotyczących tworzenia,
stosowania i właściwości prawa;
• w wyniku analizy funkcji, które spełniają lub powinny spełniać normy
(przepisy) tworzące określony system prawa lub jego część;
129

Język prawniczy
• w wyniku apriorycznego przyjęcia jakiejś ontologii lub naukowej teorii

prawniczej;
• w wyniku przyjęcia określonych konwencji terminologicznych, wyko-
rzystywanych w badaniach prawnych.
W języku prawniczym funkcjonuje również terminologia nauk pozapraw-
nych, stosowanych instrumentalnie w procesach badania i analizy zjawisk
prawnych, w szczególności terminologia logiczno-językowa, socjologiczna
i in., a także prawnicza terminologia o charakterze historycznym. Pod wzglę-
dem syntaktycznym język prawniczy nie odbiega od języka etnicznego, acz-
kolwiek używane są głównie zdania oznajmiające.
Teksty języka prawniczego charakteryzuje znaczny stopień refleksyjności.
Wprowadzane są do nich często cytaty tekstów z języka prawnego, zwłasz-
cza wchodzące w zakres bazy interpretacyjnej tych norm prawnych, które
stanowią przedmiot danej analizy i komentarza w języku prawniczym.
Język prawniczy tradycyjnie różnicowany jest w zależności od jego użyt-
kownika. Stosując kryterium rodzaju użytkownika, wyodrębniano następu-
jące odmiany języka prawniczego (języki prawnicze):
• język prawniczy praktyki prawa, używany przez organy państwa sto-
sujące prawo i in.;
• język prawniczy nauki prawa, stosowany przez prawników-dogmaty-
ków do naukowej refleksji nad prawem;
• potoczny język prawniczy, w którym formułowane są potoczne wypo-
wiedzi uzewnętrzniające znajomość prawa i jego ocenę.
W ramach języka prawniczego praktyki prawa wyróżniane są języki prak-
tyk: sądowej, administracyjnej, organów ścigania, komorniczej i in.
Z kolei w ramach języka prawniczego nauki prawa wyróżnia się: język
dogmatyki prawa (w rozumieniu dyscypliny szczegółowej zajmującej się ana-
lizą, systematyką i konstrukcją pojęć określonej dziedziny prawa), język teorii
dogmatyki prawa (którego przedmiotem są wypowiedzi dogmatyki prawa)
i język metateorii dogmatyki prawa (którego przedmiotem są wypowiedzi
teorii dogmatyki prawa). Języki te charakteryzuje wysoki stopień nasycenia
terminologią i to zarówno należącą do języka prawnego, jak i swoistą dla
języka prawniczego, a także terminologią prawną o znaczeniu historycznym.
Potoczny język prawniczy jest bliski znaczeniowo pojęciu socjolektu
prawniczego, tj. odmiany języka prawniczego charakterystycznej dla środo-
wiska prawników jako wyodrębnionej grupy zawodowej.
Literatura: Janet Cotterill (red.), Language in the Legal Process, Palgrave Macmillan, New York
2002; Tomasz Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, „Zeszyty Naukowe Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego CCXCII. Prace Prawnicze” 1972, z. 55, s. 219–233; Stefan Kalinowski,
130

Język prawny
Jerzy Wróblewski, Zagadnienia polskiej terminologii prawnej i prawniczej, „Studia Prawno-Eko-

nomiczne” 1987, t. 39, s. 17–34; Lawrence M. Solan, The Language of Judges, University
of Chicago Press, Chicago 1993; Bronisław Wróblewski, Język prawny i prawniczy, Polska
Akademia Umiejętności, Prace Komisji Prawniczej, nr 3, Kraków 1948; Aleksander Zajda,
Studia z historii polskiego słownictwa prawniczego i frazeologii, Wydawnictwo UJ, Kraków 2001.
Andrzej Malinowski
Zobacz także:
Dyskursywne ujęcie prawa; Foucault Michel; Język prawny; Kultura prawna; Żargon praw-
niczy.
Język prawny
(ang. Language of the law, fr. Langue du droit, niem. Rechtssprache,
ros. Язык права)
Język prawny to taki, w którym formułowane są teksty prawa publicznego

(tzn. przepisy prawne i ich zbiory). Takie znaczenie terminu zaproponował
Bronisław Wróblewski w książce Język prawny i prawniczy, w której wprowa-
dził stosowane do dzisiaj rozróżnienie języka prawnego od języka prawni-
czego. Pojęcie języka prawnego zostało zdefiniowane w opozycji do języka
prawniczego, który Wróblewski rozumiał jako język prawników mówiących
o prawie. Wcześniej oba te terminy były często używane zamiennie, obok
takich określeń, jak język sądowy, ustawowy i in.
Obok kryterium wskazanego przez Bronisława Wróblewskiego stosowa-
na jest inna zasada podziału języków (prawnego i prawniczego) oparta na
poziomie języka: w ujęciu tym język prawny jest językiem I stopnia (przed-
miotowym), służącym wyłącznie do opisu wskazywanych przez prawodawcę
wzorów zachowań (tzn. nie jest używany do opisu wyrażeń sformułowanych
w innym języku), język prawniczy jest językiem II stopnia (metajęzykiem),
służy bowiem do formułowania wypowiedzi, których przedmiotem są wy-
powiedzi w języku prawnym. Takie kryterium podziału jest krytykowane,
zważywszy na to, że w ramach obu języków występują wyrażenia na różnych
poziomach języka (np. definicje legalne w tekstach prawnych, glosy i rozwa-
żania teorii nauk nad dyscypliną szczegółową w języku prawniczym), przez
co rozróżnienie jest niejednoznaczne.
Bronisław Wróblewski zwrócił uwagę na istnienie własności seman-
tycznych odróżniających język prawny od języka powszechnego. Zauważył,
że znaczenia niektórych zwrotów prawnych odbiegają od znaczenia równo-
brzmiących zwrotów języka etnicznego, a ustalenie, czy dane określenie użyte
w tekście prawnym ma swoiste znaczenie prawne, czy znaczenie z języka
131

Język prawny
etnicznego, wymaga każdorazowo indywidualnego rozważenia. Dotyczy to

wyrazów lub związków wyrazowych rozumianych idiomatycznie w sposób,
który nie występuje w języku etnicznym (np. dobra wiara, księgi wieczyste,
związek przyczynowy, rzecz, akt, domniemanie). Różnice między językiem
prawnym a językiem etnicznym występują również na poziomie słownictwa
specjalistycznego, jednakże słowa występujące początkowo tylko w aktach
normatywnych powoli przechodzą do języka etnicznego, chociażby za po-
średnictwem środków masowego przekazu.
Syntaktyka języka prawnego zasadniczo nie różni się od syntaktyki języka
etnicznego, jednakże i tutaj występują pewne odrębności, takie jak niewy-
stępowanie w tekstach prawnych zdań pytajnych czy specyficzne rozumienie
czasu teraźniejszego.
Przyjęta aksjologia procesu legislacyjnego oraz względy komunikacyjne
spowodowały, że pewne środki językowe są, a inne nie są stosowane przez pra-
wodawcę. Doprowadziło to do powstania zauważalnych prawidłowości w bu-
dowie wypowiedzi sformułowanych w języku prawnym. Do właściwości wypo-
wiedzi, które można przypisać językowi prawnemu, należą w szczególności:
• performatywny charakter wszystkich wypowiedzi języka prawnego;
• kategoryczność (nakazy, zakazy);
• specyficzna terminologia, charakteryzująca się dużym udziałem nazw
abstrakcyjnych;
• specyfika systemu definicji legalnych i odpowiadającego definicjom sys-
temu zakresów ich zastosowania (stosowanie zdefiniowanej terminologii);
• specyficzna syntaktyczna konstrukcja przepisów prawnych;
• specyficzna dla języka prawnego systematyka wewnętrzna tekstów
prawnych;
• brak bezpośredniego kontaktu i nierównorzędność ról komunikacyj-
nych legislatora i adresata;
• odindywidualizowanie języka (brak wypowiedzi sformułowanych
w pierwszej i drugiej osobie);
• dążenie do precyzji wypowiedzi;
• dobór słownictwa pozbawionego emocji, bez form regionalnych czy
środowiskowych, bez archaizmów;
• specyficzne użycie czasów przy formułowaniu dyrektyw postępowania;
• założenie dopuszczalności niestosowania przez adresata wypowiedzi
sformułowanej w języku prawnym utrwalonych w języku potocznym stan-
dardów semantycznych (dopuszczalność pozajęzykowych metod wykładni).
W obrębie języka prawnego wyodrębniano (poczynając od Zygmunta
Ziembińskiego i Sławomiry Wronkowskiej) dwie jego części składowe: język
przepisów prawnych i język norm prawnych. Za podstawę podziału przyjęto
132

Język prawny
rozróżnienie przepisu prawnego od normy prawnej – język przepisów jest

rozumiany jako język, w którym napisane zostały teksty prawne sporządzone
przez prawodawcę, natomiast język norm prawnych służy do wysławiania
norm uzyskanych w wyniku wykładni przepisów prawnych (w tym także norm
mających źródło niepisane, np. w skrajnej postaci w analogia iuris). O ile język
przepisów prawnych ujmowany jest jako gotowy wytwór prawodawcy i ustale-
nie jego własności jest przedmiotem badań pragmatyki językoznawczej, o tyle
własności języka norm prawnych są wprawdzie wtórne w stosunku do języka
przepisów prawnych, jednak jego właściwości zależą dodatkowo od innych
czynników, związanych z przyjętą metodologią wykładni bądź z zastosowa-
niem innych niż wykładnia dróg uzyskania normy prawnej (np. wnioskowań
prawniczych). Powoduje to, że przyporządkowanie tekstów w obu omawia-
nych działach języka prawnego nie jest jednoznaczne, zwłaszcza w sytuacji,
gdy interpretator nie ogranicza się tylko do wykładni logiczno-językowej.
W teorii prawa prowadzona jest dyskusja dotycząca językowego statusu
języka prawnego, prezentowane są różnorodne stanowiska przedstawiające
język prawny jako język specjalistyczny, język rodzajowy, idiolekt prawodaw-
cy, język prawodawcy, tekst przepisów prawnych, kod słowny, funkcjonalnie
wyodrębniony styl języka potocznego.
W szczególności język prawny w niektórych analizach teoretycznopraw-
nych jest traktowany jako rejestr języka etnicznego – podstawą wyodręb-
nienia go jest odniesienie do określonej klasy jego użytkowników. Tak ro-
zumiany język prawny stanowi przedmiot badań lingwistyki socjologicznej
(socjolingwistyki, językoznawstwa socjologicznego), analizującej społeczny
kontekst kształtu języka, tzn. wpływ czynników społecznych na formowa-
nie poszczególnych elementów i całego języka prawnego. W szczególności
dotyczy to systemu reguł pragmatycznych stosowanych przez twórców i od-
biorców tekstu prawnego (kompetencji socjolingwistycznej).
Literatura: Agnieszka Choduń, Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie leksykalnym

współczesnej polszczyzny, Trio, Warszawa 2007; Tomasz Gizbert-Studnicki, Język prawny z per-
spektywy socjolingwistycznej, PWN, Kraków 1986; Andrzej Malinowski, Polski język prawny.
Wybrane zagadnienia, LexisNexis, Warszawa 2006; Lawrence M. Solan, The Language of Stat-
utes: Laws and Their Interpretation, University of Chicago Press, Chicago 2010; Peter M.
Tiersma, Legal Language, University of Chicago Press, Chicago 2000; Bronisław Wróblewski,
Język prawny i prawniczy, Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji Prawniczej, nr 3,
Kraków 1948.
Andrzej Malinowski
Zobacz także:
Dyskursywne ujęcie prawa; Jezyk prawniczy; Kultura prawna; System prawny; Żargon praw-
niczy.
133

Jurydyzacja życia społecznego

(ang. Juridification of social life, fr. Juridification de la vie sociale, niem.
Verrechtlichung des sozialen Lebens, ros. Юридизация общественной
жизни)
Termin ‘jurydyzacja’ (od łacińskiego słowa iuridicus – prawny, prawniczy)

oznacza nadanie określonemu zjawisku charakteru prawnego, innymi słowy,
objęcie określonego zachowania, sytuacji lub stanu faktycznego regulacją
prawa pozytywnego. Jeśli dana kwestia przestaje być indyferentna z punktu
widzenia prawodawcy, tj. organ władzy publicznej stanowiący obowiązujące
normy prawne uznaje za pożądane unormowanie tej kwestii, to tym samym
zostaje ona objęta jurydyzacją. Mianem dejurydyzacji określa się natomiast
proces odwrotny – tj. rezygnację przez prawodawcę z regulacji prawnej kwe-
stii, które do tej pory były przedmiotem unormowania prawnego.
Rezygnacja z jurydyzacji określonych problemów jest na ogół podyktowa-
na przeświadczeniem prawodawcy, że zainteresowanym podmiotom należy
pozostawić swobodę postępowania w danej dziedzinie życia (np. dejurydy-
zacja apostazji wiąże się z przekonaniem, że problemy światopoglądowe są
prywatną sprawą obywateli), że konkretna regulacja prawna byłaby nieefek-
tywna, albo też przyjmuje się, że zamiast ustanawiać w danych kwestiach
powszechnie obowiązujące normy prawne, powinno się je pozostawić regu-
łom obyczajowym, moralnym czy religijnym.
Współcześnie pojęcie jurydyzacji nabiera coraz częściej pejoratywnego
charakteru i bywa utożsamiane ze zjawiskiem patologicznej nadregulacji
prawnej, popularnie nazywanej też „nadmiarem regulacji prawnych”, „lawi-
nowym ustawodawstwem”, „nadaktywnością ustawodawcy”, „nadprodukcją
aktów normatywnych” czy też „inflacją prawa”. Tendencja ta budzi zanie-
pokojenie wśród filozofów, socjologów i politologów, np. Giovanni Sartori
przestrzega przed „manią stanowienia prawa”, a Jürgen Habermas głosi tezę
o „kolonizacji życia społecznego przez normy prawne”. Autorzy analizujący
fenomen jurydyzacji życia społecznego przypominają też przestrogi Alexisa
de Tocqueville’a na temat „nowego despotyzmu” (pedantycznej i drobiazgo-
wej władzy centralnej, której powstawaniu sprzyja system demokratyczny).
Gwałtowne przyspieszenie twórczości legislacyjnej nie jest właściwością
tylko polskiej rzeczywistości prawnej, ustawodawstwo innych krajów post-
komunistycznych oraz zachodnioeuropejskich, a zwłaszcza system prawny
Unii Europejskiej, wykazują podobne tendencje. Zgodnie z opublikowanym
w 2001 r. raportem międzynarodowej komisji ekspertów (tzw. raport Man-
delkerna) prawodawstwo Unii Europejskiej już wówczas było przerośnięte na
134

tyle, że uzdrowić je mogła tylko radykalna deregulacja obejmująca redukcję

nawet 40 proc. wszystkich aktów wówczas obowiązujących.
Jurydyzacja życia społecznego polega na postępującej ingerencji władzy
publicznej w życie podporządkowanych jej jednostek w drodze legalnie wy-
dawanych aktów normatywnych, które coraz bardziej szczegółowo regulują
– nieuregulowane dotychczas – dziedziny życia. Wraz z rozszerzaniem się
zakresu spraw uregulowanych przez normy prawa stanowionego wypierane
zostają inne systemy normatywne – religijny, obyczajowy, moralny. Prawo-
dawca przyjmuje bowiem założenie, że normy należące do systemu prawnego
powinny udzielać odpowiedzi na pytania jeszcze do niedawna należące do
filozofii, etyki czy teologii (przykładami są kwestie dopuszczalności operacji
zmiany płci oraz odłączenia pacjenta od respiratora).
Normy prawa stanowionego coraz silniej ingerują w życie rodzinne,
ograniczają władzę rodzicielską, odgórnie wyznaczają model wychowywania
dzieci i kształtują relacje między małżonkami. Historycznie wykształcone
zwyczaje, przyjmowane od dziesiątków lat normy postępowania i uformowa-
ne w odległej przeszłości struktury organizacji społecznych są zastępowane
przez skodyfikowane reguły postępowania zawarte w aktach normatywnych.
Zjawisku jurydyzacji życia społecznego sprzyja wiara w moc prawa sta-
nowionego i nadzieja na możliwość reformowania świata przez zmiany le-
gislacyjne. Przykładami rozwiązań prawnych, które świadczą o postępującej
jurydyzacji życia społecznego, są obowiązujące w niektórych państwach eu-
ropejskich normy prawne zobowiązujące wszystkich rowerzystów i uprawia-
jących narciarstwo górskie do stosowania kasków ochronnych; zakazujące
rozpalania ognisk na terenie własnej posesji i używania kosiarek do trawy
w godzinach popołudniowych; wyznaczające sposób korzystania z drabiny;
zakazujące mycia samochodu na innym terenie niż specjalnie wydzielona
myjnia samochodowa; zakazujące wywieszania prania w ściśle określone dni
(sobotnie popołudnia, niedziele i święta państwowe); ograniczające sprzedaż
niefiletowanych steków albo nakazujące segregowanie śmieci w pojemniki,
których rodzaje i liczbę drobiazgowo określa ustawodawca.
Głównymi przyczynami postępującej jurydyzacji życia społecznego są:
1) paternalizm prawny; 2) interwencjonizm państwowy; 3) globalizacja;
4) rozrost funkcji demokratyczno-liberalnego państwa dobrobytu; 5) pozy-
tywistyczny model państwa prawa.
Paternalizm prawny i polityka interwencjonizmu państwowego wynikają
z przekonania, że instytucje władzy publicznej mają nie tylko zapewniać
pokój i rozstrzygać potencjalne konflikty społeczne, lecz także troszczyć
się o komfort życia obywateli i świadczyć na ich rzecz liczne usługi. Do-
bro jednostek (pod tym pojęciem rozumie się najczęściej bezpieczeństwo,
135

w tym i bezpieczeństwo socjalne) usprawiedliwia ograniczanie sfery pozo-

stających w gestii obywateli swobodnych decyzji. Ingeruje się w prywatne
sprawy obywateli w celu zabezpieczenia ich przed skutkami złych wyborów
(przykładem są obowiązkowe ubezpieczenia, obowiązek zapinania pasów
w samochodach). Zamiast pozostawienia obywatelom możliwości dokonania
swobodnego wyboru w różnych sytuacjach życiowych i promocji osobistej
odpowiedzialności za podejmowane decyzje, prawodawca – wyznaczając
w stanowionych normach prawnych model właściwego zachowania – przyj-
muje rolę wychowawcy-opiekuna. Paternalizm wspierany jest przez roszcze-
niowość obywateli względem państwa: władzę publiczną wielu z nich uważa
za zobowiązaną do spełniania najróżniejszych, coraz bardziej wyszukanych
świadczeń. Nie jest przypadkiem, że – jak dowodzą liczne statystyki przedsta-
wiające aktywność organów legislatywy – wzrost liczby uchwalanych ustaw
występuje w szczególności w latach wyborczych.
Jurydyzacja życia społecznego jest również naturalną konsekwencją reali-
zacji pozytywistycznej zasady państwa prawa (państwa prawnego), w którym
jedynie ustawa – ustanowiony przez parlament i ogłoszony zgodnie z wła-
ściwą procedurą akt normatywny – stanowi dla jednostek źródło wiedzy
o zachowaniach nakazanych i zabronionych. W przeszłości rolę tę odgrywały
normy zwyczajowe, religijne, etyczne, dzisiaj – w obliczu pluralizmu społe-
czeństw globalizującego się świata i sceptycyzmu wobec uniwersalnych zasad
etycznych – pragnie to czynić prawo pozytywne. Jeśli jedynie akty prawa
stanowionego wyznaczają granice autonomii jednostek, to system prawny
uzyskuje status dominującego regulatora życia społecznego, a orzekające na
podstawie jego norm sądy stają się ostatecznym rozjemcą wszelkich sporów.
Nadmierna jurydyzacja życia społecznego prowadzi do tego, że jedynym
wzorcem akceptowalnych zachowań stają się normy prawa stanowionego.
Tym samym przyczynia się do ograniczenia wolności i w znacznym stopniu
redukuje pluralizm wartości, postaw i celów życiowych.
Literatura: Janusz Guść, Krzysztof Łokucijewski, Globalizacja a jurydyzacja. O wpływie globalizacji
na skalę prawotwórstwa w liberalnym państwie demokratycznym, w: Jerzy Stelmach (red.), Filozofia
prawa wobec globalizmu, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003, s. 27–41; Jürgen Habermas, Law as
a medium and law as institution, w: Gunther Teubner (red.), Dilemmas of Law in the Welfare State,
Walter de Gruyter, Berlin–New York 1986, s. 214–220; Janusz Kochanowski, Jurydyzacja życia,
„Palestra” 2002, nr 7–8, s. 95–99; Krzysztof Koźmiński, Kilka uwag o zjawisku jurydyzacji, w:
Adam Niewiadomski (red.), Lingua Iuris, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010, s. 281–295; Chri-
stopher Staughton, Za dużo prawa, tłum. Ewa Gąsiorowska, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 167–175.
Krzysztof Koźmiński
Zobacz także:
Globalizacja prawa; Granice prawa; Legalizm; Nadmiar prawa; Polityzacja prawa; Prywa-
tyzacja prawa.
136

K
Kara
(ang. Punishment, fr. Châtiment, niem. Strafe, ros. Наказание)
Kara to, najogólniej mówiąc, dopuszczalna w systemie normatywnym inten-

cjonalnie zadana konsekwencja naruszenia norm tego systemu, której istotą
jest sprawienie przykrości naruszycielowi, wymierzana i wykonywana przez
osoby uprawnione na podstawie norm owego systemu. Kara jako instytucja
społeczna odnosi się do rozumienia w społeczeństwie dobra, zła, sprawie-
dliwości. Z tego względu zagadnienie kary było obecne nie tylko w reli-
Kara
gii, ale też w myśli filozofów. Znaczenie posługiwania się karami w życiu
społecznym nie maleje. Współczesna psychologia przywiązuje dużą wagę
do prostego warunkowania. Wielu psychologów twierdzi, że na tej drodze
najłatwiej jest uzyskać trwały efekt socjalizacyjny. Kara i nagroda to ele-
mentarne mechanizmy procesu wychowawczego i kontroli społecznej. Ka-
ranie i nagradzanie to sposoby postępowania „wychowawcy” i „kontrolera”,
zmierzających do powstrzymania sprawcy, a czasami także innych członków
danej grupy społecznej od zachowań społecznie niepożądanych lub nakło-
nienia ich do zachowań pożądanych. Kara i nagroda służą do wytwarzania
i wzmacniania wewnętrznych mechanizmów działania, a więc zadaniem
zarówno kary, jak i nagrody jest wzmacnianie motywacji. Podkreśla się jed-
nak, że większą wartość wychowawczą mają nagrody. Kara jest instytucją,
o której skuteczności rozstrzyga typ i rodzaj osób lub instytucji karzących,
zasady i procedura wymiaru kary oraz forma i przebieg karania, a także
osobowość karanego, okoliczności czynów podlegających karze, charakter
ogólnych relacji kształtujących więzi społeczne. Nie da się prawno-społecznej
złożoności kary sprowadzić do psychologicznego pojęcia bodźca awersyjnego.
W odniesieniu do wychowania współcześnie następuje poważna przemiana
postrzegania kary, jej krytyka. Do arsenału dotkliwych kar należą w praktyce
pedagogicznej nieudzielenie nagrody, wstrzymanie pochwały, odmówienie
przyjemności, a w skrajnym przypadku dezaprobata. Karą w wychowaniu
mogą być bowiem tylko takie działania, które w świetle aktualnej wiedzy
pedagogicznej służą dobru osoby karanej. Ma to znaczenie dla współczesnego
prawa karnego. Służy wyznaczaniu standardu posługiwania się kontratypem
karcenia małoletnich.
W prawie karnym mówimy o szczególnym przypadku kary kryminalnej.
Kara kryminalna to orzeczone przez sąd w imieniu władzy politycznej in-
tencjonalne potępienie przestępstwa, wyrażone prawnie określoną osobistą
dolegliwością sprawcy. Karę w prawie karnym wymierza się ze względu na
poczucie bezpieczeństwa, ładu i sprawiedliwości grupy społecznej, a nie ze
względu na dobro jednostki karanej, jak to się dzieje w przypadku kary
w wychowaniu. Inaczej też niż w wychowaniu, nie mamy w przypadku
137

Kara
kar kryminalnych do czynienia z systemem kar i nagród. W tym sensie

kodeks karny ma charakter kadłubowy, bo nie ma równoległego kodeksu
nagród za dobre zachowanie. Kary kryminalne muszą jednak respektować
godność ludzką, powinny być humanitarne, zgodne z prawami człowieka,
w tym z konstytucyjnym zakazem stosowania kar cielesnych oraz zaka-
zem tortur i nieludzkiego oraz poniżającego traktowania. Ponadto, zgod-
nie ze standardami konstytucyjnymi i europejskimi, surowość kary jest
ograniczona przez warunek jej proporcjonalności do stopnia szkodliwości
zawinionego czynu.
W ujęciu normatywnym kara kryminalna jest sankcją karną, czyli normą
sankcjonującą naruszenie normy sankcjonowanej, typizującej przestępstwo.
Współcześnie w krajach zachodnich stosuje się karę pozbawienia wolno-
ści, kary w formie różnych obowiązkowych zadań i ograniczenia wolności
w środowisku otwartym, majątkowe, wyjątkowo karę śmierci. Prawu kar-
nemu znane są też inne sankcje represyjne, mające złożony i niejednorodny
charakter, w tym najczęściej prewencyjne, resocjalizacyjne i lecznicze (środ-
ki karne, probacyjne, zabezpieczające). Jednym z problemów teoretycznych
i praktycznych jest oddzielenie kary kryminalnej od innych sankcji, w tym
zwłaszcza od sankcji represyjnych z innych gałęzi prawa. Najogólniej moż-
na powiedzieć, że karę kryminalną cechuje szczególny rodzaj społecznego
potępienia czynu i pośrednio sprawcy oraz zazwyczaj większy stopień dole-
gliwości. Identyfikacja sankcji karnych (kar kryminalnych) jest ważna, gdyż
ich stosowanie podlega rozbudowanym gwarancjom proceduralnym ochrony
praw jednostki. Z perspektywy praw człowieka istnieje więc problem ewen-
tualnego obchodzenia tych standardów gwarancyjnych. Dlatego przyjmuje
się, że niezależnie od formalnej definicji sankcji karnej należy w razie wąt-
pliwości, czy inne krajowe sankcje represyjne nie są ukrytymi ułomnymi
karami kryminalnymi, poddać je testowi konstytucyjności i zgodności ze
standardami międzynarodowymi i europejskimi.
Działanie społeczne, które określamy mianem kary kryminalnej, zawsze
ma charakter retrospektywny w tym sensie, że jest odpowiedzią na wcześniej
popełniony czyn, określony w ustawie jako przestępstwo. Ta zależność –
naganna akcja i reakcja karna – jest określona jako odwet. Jest to element
konstytuujący pojęcie kary, szczególnie widoczny w karze kryminalnej, nato-
miast w większości teorii penologicznych nie przesądza o celach kary, czyli
uzasadniających ją doktrynalnie i społecznie racjonalizacjach. W teorii kary
kryminalnej ważny jest ogólny podział jej racjonalizacji na teorie sprawie-
dliwościowe (retrybutywne) oraz instrumentalne. W teoriach sprawiedliwo-
ściowych pierwotnym zadaniem kary jest przywrócenie poczucia obowiązy-
wania całego porządku prawnego, chroniącego dobra prawne, zapobieganie
138

Kara
stanowi anomii. Natomiast teorie instrumentalne jako cele kary wskazują jej
zamierzone, wymierne empirycznie skutki dla polityki kryminalnej. W tym
drugim przypadku mówimy zarówno o skutkach na przyszłość w stosunku
do osoby karanej przez jej unieszkodliwienie lub wychowanie (prewencja
indywidualna), jak i o prewencji generalnej pozytywnej, czyli kształtowaniu
świadomości prawnej społeczeństwa, lub prewencji generalnej negatywnej,
czyli odstraszaniu ogółu od popełniania przestępstw. W praktyce cele usta-
wowe wymiaru kary w systemach karnych mają charakter mniej lub bardziej
eklektyczny. Kara kryminalna jest krytykowana za to, że jest odpłatą złem za
zło, a także jako środek społecznie i ekonomicznie kosztowny, a stosunkowo
mało efektywny. Szuka się sposobów minimalizacji zła wyrządzanego karą
przy jednoczesnym zwiększeniu efektywności i zmniejszeniu kosztochłon-
ności kontroli społecznej. Zwłaszcza kara pozbawienia wolności powoduje
znaczące negatywne skutki uboczne dla skazanego i jego bliskich, a w kon-
sekwencji dla społeczeństwa, ponadto jej wykonanie jest kosztowne. Z tego
względu propaguje się alternatywne kary w środowisku otwartym, w tym
z użyciem dozoru elektronicznego, grzywny kwotowe oraz alternatywy dla
kary, m.in. różne możliwości odpłaty przez sprawcę za zło przestępstwa
dobrem materialnym i psycho-społecznym zadośćuczynieniem w ramach
mediacji lub sprawiedliwości naprawczej.
W nauce prawa karnego spornym zagadnieniem jest kwestia jedności
celów orzekania kary pozbawienia wolności i celów jej wykonania. Z per-
spektywy nauk społecznych należy przyjąć, że mamy do czynienia z auto-
nomią celów wykonania kary pozbawienia wolności. Przy orzekaniu kary
kryminalnej odnosimy się przede wszystkim do zawinionego czynu. Nato-
miast w wykonaniu kary odnosimy się przede wszystkim do osoby sprawcy:
najważniejsza jest zasada humanitaryzmu i celowości oddziaływań. Pożąda-
nym rezultatem wszelkich działań w toku wykonywania kary pozbawienia
wolności zgodnie z europejskimi regułami więziennymi powinna być re-
adaptacja społeczna skazanego. Teoretycznie postuluje się, aby interwencja
karą kryminalną miała charakter ultima ratio, w praktyce jednak ta zasada
ma ograniczone zastosowanie. Społeczeństwa mimo wzrostu punitywności
większości nowoczesnych systemów karnych odczuwają problem bezkarności
sprawców najpoważniejszych zbrodni. Jednocześnie wzrost punitywności,
w tym zakresu kryminalizacji w wielu dziedzinach życia społecznego, budzi
kontrowersje w nauce prawa karnego i penologii.
Literatura: Hyman Gross, Crime and Punishment. A Concise Moral Critique, Oxford University
Press, Oxford–New York 2012; Seán McConville (red.), The Use of Punishment, Willan Pub-
lishing, Cullompton 2003; Jarosław Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna: perspektywa
139

Kara śmierci
integralnokulturowa, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010; tenże, Podstawy penologii. Teoria kary,
Wydawnictwa UW, Warszawa 2006; Michael Tonry (red.), Why Punish? How Much? A Reader
on Punishment, Oxford University Press, Oxford 2011.
Zobacz także:
Kara śmierci; Penologia; Punitywność; Przestępstwo; Resocjalizacja; Sankcja.
Kara śmierci
(ang. Capital punishment, fr. Peine de mort, niem. Todesstrafe, ros.
Смертная казнь)
Za najsurowszą możliwą karę uważa się pozbawienie skazanego życia.

W przeszłości znano różne okrutne formy kary śmierci kwalifikowanej.
Zwykła kara śmierci mogła być wtedy pewną formą złagodzenia najsurow-
szego wymiaru kary. Sposób wykonania kary mógł też być celowo hańbiący,
w Europie za hańbiącą uważano m.in. szubienicę. Natomiast w nowożytnej
kulturze zachodniej często przyjmowano, że karą śmierci niehańbiącą mogło
być rozstrzelanie, a także kara ścięcia głowy. Paradoksalnie, po zniesieniu
kar cielesnych na przełomie XVIII i XIX w. pozostawiono najważniejszą
karę uderzającą w ciało, karę śmierci. W Polsce do ostatecznego zniesienia
tej kary doszło wraz z wejściem w życie nowej kodyfikacji karnej z 1997 r.
Wcześniej, do lat 80. XX w., karę śmierci wykonywano w Polsce z regu-
ły przez powieszenie, a wobec wojskowych przez rozstrzelanie. W sensie
socjologiczno-antropologicznym w karze śmierci bardzo ważny jest rytuał,
czyli w ujęciu prawnym procedura, która nadaje społeczny sens sądowe-
mu pozbawieniu życia. Wbrew potocznym wyobrażeniom historycznie nie
zawsze łatwo jest rozstrzygnąć, w jakiej mierze określone działania były
likwidacją przeciwników politycznych, a w jakiej karą. Jak pokazały procesy
rehabilitacyjne w Polsce po 1989 r., granica między zwykłym mordem a karą
śmierci także współcześnie może się zacierać. W przeszłości powszechnie
w społeczeństwach spotykano się z pozbawianiem życia osób zagrażających
władzy czy panującej religii. Ponadto karę śmierci orzekano powszechnie jako
karę krwi za przestępstwa krwi, a więc była też typową karą za zabójstwo.
I w tym wypadku odróżnienie moralne zbrodni zabójstwa od np. pozbawie-
nia życia ludzi w wyniku formalnie legalnych działań zbrojnych lub działań
policji i osób jej pomagających wcale nie musi być oczywiste.
W przypadku zbrodni krwi w wielu społeczeństwach znano rytuały umoż-
liwiające dokonanie wykupu krwi, a więc zadośćuczynienia duchowego i ma-
terialnego za dokonaną zbrodnię, co najczęściej wymagało zgody krewnych
140

Kara śmierci
ofiary, a także zgody lub uczestnictwa przedstawiciela ładu społecznego.

Można powiedzieć, że kara śmierci najdłużej utrzymywała się i utrzymuje do
dzisiaj w niektórych społeczeństwach właśnie jako następstwo popełnienia
przestępstw, które można określić jako polityczne, i jako kara za zabójstwo.
Nawet pisarze oświeceniowi, tacy jak Cesare Beccaria i Jeremy Bentham,
którzy byli przeciwni karze śmierci jako okrutnej i przeciwnej naturze życia
społecznego, dopuszczali jej zastosowanie wobec najgroźniejszych wrogów
politycznych. Z kolei Immanuel Kant dokonał swoistej laicyzacji starotesta-
mentowej kary śmierci jako kary krwi (ius talionis) i uznał, że pozbawienie
życia za życie jest warunkiem sprawiedliwości, przez co silnie wpłynął na
współczesną dyskusję o karze śmierci za zabójstwo.
W historii jednak wielokrotnie kara śmierci była też wymierzana spraw-
com przestępstw mniejszej wagi, np. w Anglii ponowne nasilenie jej sto-
sowania wobec drobnych naruszycieli prawa nastąpiło jeszcze w XVIII w.
W przyjętej w 1722 r. ustawie (Waltham Black Act) przewidywano karę
śmierci za prawie 150 różnych przestępstw, głównie skierowanych przeciwko
mieniu. Na podstawie tej punitywnej ustawy do pierwszych dekad XIX w.
w Anglii skazywano na śmierć nawet kilkuletnie dzieci, sprawców drobnych
kradzieży czy bójek ulicznych (uchylono ją w 1823 r.). Skazywanie na śmierć
dzieci dopuszczających się drobnych kradzieży lub bójek cieszyło się jeszcze
w dziewiętnastowiecznej Anglii poparciem części ówczesnych elit, w tym
kręgów kościelnych. Ten stan historyczny nieco osłabia tezę, że historia
kary śmierci jest historią jej abolicji. Współcześnie karę śmierci przewiduje
się i wymierza w kilkudziesięciu krajach świata prawie wyłącznie za zbrod-
nie polityczne i za przestępstwa krwi, przede wszystkim zabójstwa, tylko
w niektórych jurysdykcjach także za przestępstwa narkotykowe oraz poważ-
niejsze przestępstwa na tle seksualnym. Obok powieszenia i rozstrzelania
jako formę egzekucji stosuje się śmiertelne rażenie prądem i różne formy
zabójstwa przez wstrzyknięcie substancji zabijających (Stany Zjednoczone),
a w krajach muzułmańskich może utrzymywać się kara śmierci przez ścięcie
i tradycyjne ukamienowanie.
Kara śmierci coraz częściej jest usprawiedliwiana utylitarnie, próbuje się
udowodnić, że każda egzekucja zabójcy może się przyczynić do uratowania
kilku istnień ludzkich, a więc utrzymuje się, że kara ta odstrasza potencjal-
nych morderców. Jest wiele badań kwestionujących te wyliczenia ze wzglę-
dów metodologicznych. Utylitaryści, argumentując przeciw jej stosowaniu,
podkreślają, że jest to kara nieodwracalna, a znane są stosunkowo liczne
przykłady pomyłek sądowych.
Ponadto podkreśla się, że dochodzi tu do użycia niedopuszczalnych środ-
ków. Kara śmierci nie jest bowiem obroną konieczną, czyli obroną przed
141

Kara śmierci
bezpośrednim zagrożeniem atakiem, a sama idea prewencji generalnej ne-

gatywnej (odstraszania) jest w doktrynie europejskiej oceniana krytycznie.
Natomiast w prewencji generalnej pozytywnej (kształtowania pozytywnego
stosunku do prawa) egzekucje, jak się podkreśla w literaturze, mogą mieć
skutek negatywny, propagują bowiem wzory działania przemocowego, od-
wetowego. W dokumentach międzynarodowych po II wojnie światowej wi-
dać ewolucję w kierunku ograniczania kary śmierci do najcięższych zbrodni
i określania sztywniejszych standardów procesowych na jej użytek. Od lat
80. XX w. wyraźnie już widać dążenie wspólnoty międzynarodowej do jej
całkowitej abolicji. W Europie kara śmierci w czasie pokoju została wyklu-
czona w protokole dodatkowym nr 6 z 1983 r. do Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka, Polska ten protokół ratyfikowała. W 2002 r. przyjęto pro-
tokół nr 13 do tej Konwencji o całkowitej abolicji kary śmierci, a więc także
w czasie wojny i zagrożenia wojennego, który Polska jedynie sygnowała.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej wyklucza z arsenału środków
prawa karnego sankcję kary śmierci (art. 2 ust. 1 w związku z art. 13). Od
2008 r. w Europie obchodzony jest uroczyście dzień abolicji kary śmierci
(10 października). Kara śmierci jest bowiem uważana za działanie sprzeczne
z europejskim rozumieniem przyrodzonej godności człowieka, której nikt nie
może go pozbawić. Ponadto karę śmierci, w tym zwłaszcza procedurę z nią
związaną – długotrwałe oczekiwanie na egzekucję w celi śmierci – uznaje
się za nieludzkie traktowanie w rozumieniu Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka (art.3 EKPCz, sprawa Soering przeciw UK, 1989 r.). Dlatego
współczesne międzynarodowe trybunały wyznaczone do sądzenia najwięk-
szych zbrodniarzy ludobójców nie przewidują kary śmierci. Podobna ewolucja
widoczna była też w XX w. w myśli chrześcijańskiej, czemu w swoim naucza-
niu dał wyraz Jan Paweł II. Ze współczesnej perspektywy penologicznej, jak
to zauważał już Edmund Krzymuski, kara śmierci nie jest karą, bo nie spełnia
kryteriów pojęcia „kara”, przynajmniej jeśli odrzucić interpretacje nadnatu-
ralne, teologiczne, zgodnie z którymi cierpienie skazańca miało ewentualnie
uchronić jego duszę przed piekłem. Oczywiście problemem głównym nie
jest kwestia, czy kara śmierci jest karą w sensie penologicznym, tylko czy
dopuszcza się zabijanie ludzi na podstawie wyroku sądu w sytuacji, gdy ta
śmierć w żaden sposób nie może być usprawiedliwiona obroną konieczną lub
stanem wyższej konieczności, które czasami usprawiedliwiają pozbawienie
człowieka życia przez funkcjonariuszy państwa lub nawet zwykłych obywa-
teli. Jednak mimo że kara śmierci jest sprzeczna z wartościami europejskimi
i dominującymi tendencjami rozwoju światowej kultury, ciągle jednak zwią-
zana z nią symbolika odwetu, zwłaszcza przy zbrodniach krwi, oddziałuje
na wyobraźnię społeczną. Znajduje to wyraz w sondażach, świadczących
142

Kastowy system
o wysokim poparciu dla tej formy kary w wielu krajach, także tych które
już dawno tą karą się nie posługują.
Literatura: Dwight Conquergood, Śmiertelny teatr. Przedstawienie, kara i kara śmierci, tłum.
Edward Maliszewski, w: Jarosław Utrat-Milecki (red.), Kara w nauce i kulturze, Wydawnictwa
UW, Warszawa 2009, s. 179–209; Paul Friedland, Seeing Justice Done. The Age of Spectacular
Capital Punishment in France, Oxford University Press, Oxford 2012; Alicja Grześkowiak,
Kara śmierci, w: System prawa karnego, t. 4: Mirosława Melezini (red.), Kary i środki karne.
Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 71–186; taż, Kara śmierci w polskim
prawie karnym, wyd. 2 popr., UMK, Toruń 1982.
Zob. także:
Kara; Penologia; Punitywność; Przestępstwo; Resocjalizacja; Sankcja.
Kastowy system
(ang. Caste system, fr. Système de castes, niem. Kastensystem, ros.
Кастовая система)
Obecna struktura społeczna Indii jest wynikiem współistnienia dwóch róż-

nych hierarchii. Pierwsza hierarchia powstała w epoce późnowedyjskiej
(prawdopodobnie ok. 1400 r. p.n.e.). W tamtym okresie rdzennymi miesz-
kańcami subkontynentu indyjskiego byli czarnoskórzy Drawidzi, którzy zo-
stali podbici przez jasnoskórych Ariów. Najeźdźcy uważali się za lepszą rasę
od podbitych ludów i aby zachować czystość krwi, wykluczyli ich ze swojej
wspólnoty. Tym samym dali początek istnieniu zhierarchizowanego systemu
społecznego. Podzielili społeczeństwo na cztery warny (barwy), do których
przynależność była dziedziczna, a zmiana jej była w zasadzie niemożliwa. Byli
to: bramini (kapłani), kszatrijowie (wojownicy), wajśjowie (rolnicy i kupcy)
oraz śudrowie (rzemieślnicy i służba). Ponadto do piątej warstwy pańćama
(niedotykalni) zepchnięto wszystkich tych, którzy nie należeli do żadnej
warny (członkowie plemion, potomkowie warn mieszanych, wykluczeni
z warny). W ten sposób rdzenni mieszkańcy zostali ulokowani na samym
dole drabiny społecznej, a Ariowie zajęli miejsce na samym jej szczycie.
Podział na cztery warny nie jest odpowiednikiem systemu kastowego.
Przez setki lat funkcjonowania zakorzenił on jednak w społeczeństwie tak
silne przekonanie o nierówności jednostek, że implikował narodzenie się
drugiej hierarchii – podziału na dżati, odpowiednik kast. W miarę upływu
lat społeczeństwo hinduskie dzieliło się na coraz bardziej hermetyczne gru-
py, z których każda miała swoje specyficzne prawa i obowiązki. Dżati mogą
zajmować różne pozycje w hierarchii warn, np. mogą zajmować pozycję
143

Kastowy system
najniższą lub najwyższą wśród braminów. Kasty mogą się w ramach warn
piąć i opadać, wymierać i rodzić się nowe, podział zaś na cztery warny od
tysięcy lat jest niezmienny. Przynależność do dżati jest dziedziczna i ściśle
związana z wykonywanym zawodem. Jej członków można rozpoznać po na-
zwisku. W obrębie dżati istnieje jeszcze jeden podział – na gotry, których
członkowie są ze sobą połączeni więzami krwi, tak więc małżeństwa zawiera
się w ramach tej samej dżati, lecz innej gotry (w hinduizmie małżeństwo jest
z reguły aranżowane). Dżati są endogamiczne, gotry egzogamiczne. Cenzus
obejmuje 3000 nadrzędnych dżati i 25 000 podgrup.
W wyniku podziału społeczeństwa na warny i dżati ukształtował się
system kastowy, który podtrzymywany jest przez doktrynę dominującej w In-
diach religii – hinduizmu. Głosi on wieczność świata, wynikającą z jego
stałego odnawiania się w kolejno następujących cyklach. Odradzając się
w różnych wcieleniach (reinkarnacja), człowiek może dążyć do doskonałości,
wypełniając obowiązki należne swojej kaście (każda dżati ma własną dhar-
mę), piąć się jak najwyżej w drabinie warn, aż wreszcie poprzez ascetyzm
osiągnąć stan absolutu – nirwanę. Według hinduizmu wzorce postępowania
obowiązujące człowieka są różne w zależności od kasty, do której należy.
Święte księgi tej religii przewidują różne rodzaje kar za te same przewinienia
popełnione przez osoby należące do różnych kast. System kastowy ogranicza
wolność jednostek, ponieważ zmusza je do podporządkowania się zasadom
należnym danej dżati. Podsumowując, fundamentem hinduizmu jest głęboko
zakorzeniona koncepcja nierówności ludzi, co stoi w opozycji do europejskie-
go indywidualizmu, zakładającego równość wszystkich jednostek.
Hinduizm, nakładając na wiernych obowiązek przestrzegania zasad rytu-
alnej czystości, spycha niedotykalnych (nazywanych także haridżanami lub
dalitami) na margines społeczny. Praktyka niedotykalności jest niezwykle
charakterystycznym elementem systemu kastowego. Choć została prawnie
zakazana w statucie Scheduled Caste Order of 1950 oraz w Konstytucji
z 1950 r. (art. 17), rzeczywistość jest taka, że niedotykalni nadal, zwłaszcza
w środowiskach wiejskich, nie dość, że żyją w wykluczeniu, to wciąż zajmują
się pracami uważanymi za rytualnie nieczyste (usuwanie padliny, czyszczenie
latryn itp.). Odnotowuje się w dalszym ciągu przypadki odmawiania dali-
tom dostępu do wspólnej studni lub wstępu na posterunek policji, a dzieci
bywają zmuszane do siedzenia osobno w czasie posiłków w szkołach. Wielu
z nich nie zgłasza przestępstw z powodu strachu przed odwetem ze strony
członków kast dominujących. Dalici stanowią ok. 1/6 populacji indyjskiej.
Walkę z praktyką niedotykalności zapoczątkował Mahatma Gandhi, który
szczególnie ostro przeciwstawiał się poniżającemu ich traktowaniu. Uważał,
że nie ma większego grzechu niż uciskanie słabszych w imię Boga. Przywódcą
144

Kastowy system
politycznym niedotykalnych w okresie tworzenia demokratycznych Indii był

doktor Bhimrao Ramji Ambedkar. Założył on partię niedotykalnych – Partię
Republikańską (Republican Party). Jednak znikoma poprawa ich losu skłoniła
go ostatecznie do podjęcia decyzji o przejściu na buddyzm. Indirze Nehru,
która pochodziła z bardzo wysokiej kasty braminów kaszmirskich, za to, że
poślubiła Feroza Gandhiego (wyznawcę zoroastryzmu), zabroniono wstępu
do świątyni, gdyż uznano ją za rytualnie nieczystą. Przegrała proces sądowy,
a w wyroku powołano się na przepis o wolności kultu religijnego, który
może za sobą pociągać pewną formę ekskluzywizmu. I choć Kocheril Raman
Narayanan, będąc niedotykalnym, został prezydentem Indii (1997–2002), to
taki awans społeczny jest czymś wyjątkowym.
Po odzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 r. system kastowy zo-
stał formalnie zniesiony. Konstytucja z 1950 r. zapewnia równość wszystkim
obywatelom wobec prawa, bez względu na religię, rasę, płeć i przynależność
kastową. Wprowadza jednak system rezerwacji części miejsc w urzędach,
szkołach średnich i na uniwersytetach, co stwarza pewne możliwości awansu,
ale i nie pozwala zapomnieć o pochodzeniu. O ile w dużych aglomeracjach
obserwuje się zanikanie hinduskiej kastowości, o tyle poza zasięgiem tych
zmian społecznych pozostały nadal obszary wiejskie, a zwłaszcza prowincje
na południu. Zanikowi temu sprzyjają anonimowość, urbanizacja, rozprze-
strzenianie się zachodnich wzorców oraz kultura masowa.
Po roku 1997 rząd zaczął prowadzić politykę modernizacji i liberalizacji
zarówno w kraju, jak i za granicą. W Indiach pojawiły się zagraniczne przed-
siębiorstwa zatrudniające rodzimych pracowników. Stosunki tam panujące
respektowały prawa obywatelskie. Uważa się, że miały one również znaczący
wpływ na zmiany zachodzące w społeczeństwie indyjskim. Lecz choć pra-
wo państwowe przewiduje objęcie ochroną tych, którzy ucierpieli w wyniku
dyskryminacji kastowej, np. w sporach pracowników z pracodawcami, nie
zawsze chronione są interesy ludzi z niższych kast, ponieważ większość osób
mających związek z prawem wywodzi się z kast wyższych.
Podziały kastowe znajdują odzwierciedlenie także w polityce. Twórcy po-
wojennego systemu politycznego uznali, że najlepszym rozwiązaniem proble-
mu dyskryminacji będzie zapewnienie kastom upośledzonym gwarantowanych
miejsc w parlamencie. W rzeczywistości jednak ich rola w rządzeniu krajem
jest symboliczna. Zrównanie w prawach wszystkich obywateli przyczyniło się
co prawda do zniszczenia starych układów międzykastowych, np. odsunięcia
od władzy kast rytualnie czystych, ale w praktyce nie zlikwidowało tych po-
działów. Po prostu dżati zmieniły swoje miejsce na drabinie społecznej. Wła-
dzę przejęły nowe kasty dominujące (np. rolnicy), a system kastowy przetrwał
w innej konfiguracji. Niestety ponownie zabrakło miejsca dla niedotykalnych.
145

Kastowy system
Współcześnie są jednak ludzie, którzy prowadzą swoją działalność bizneso-

wą, nie zważając na ograniczenia kastowe, co w przeszłości było niemożliwe,
a jeżeli już się zdarzało, to powodowało całkowity ostracyzm społeczny.
Problem istnienia w społeczeństwie indyjskim podziałów kastowych był
rozpatrywany w Organizacji Narodów Zjednoczonych. Od czasów konferencji
ONZ poświęconej rasizmowi (United Nations World Conference against
Racism, Durban 2001) światowi specjaliści zalecają zniesienie dyskryminacji
z powodu urodzenia oraz innych podobnych form rasizmu. W 2007 r. zo-
stała także wydana przez Parlament Europejski rezolucja w sprawie dalitów
(niedotykalnych), odnosząca się do przestrzegania praw człowieka w Indiach.
Przekonanie o nierównościach społecznych było tak silne, że odbiło swe
piętno także na innych religiach w rejonie, takich jak chrześcijaństwo czy
islam. Dzięki umiędzynarodowieniu problemu jasno wykazano istnienie dys-
kryminacji na tle kastowym w Indiach oraz w kilku innych krajach, zwłaszcza
w Nepalu, na Sri Lance, w Bangladeszu, Pakistanie, a także w niektórych
krajach afrykańskich.
W Japonii istnienie grupy zwanej burakumin (buraku) jest także przeja-
wem dyskryminacji społecznej. Japoński problem buraku nie był umacniany,
jak w Indiach, przez religię, ale był problemem ukształtowanym historycznie
i społecznie. Wywodzi się z czasów wojen w średniowieczu. Żołnierze, którzy
pozostali w pobitych armiach, a także uciekinierzy tworzyli grupy pasoży-
tujące na peryferyjnych obszarach wsi i wykonywali zajęcia lekceważone
społecznie. Nazywano ich „senmin” – ludzie z nizin.
W okresie Tokugawy (1603–1868) wydzielono cztery klasy społeczne:
samurajów, chłopów, rzemieślników i artystów oraz kupców. Trzy ostatnie
klasy były dyskryminowane w stosunku do klasy samurajów. Burakumin
byli postrzegani jako niska warstwa społeczna, nazywano ich też hinin i eta.
Można porównać ich pozycję do losu niedotykalnych, ponieważ podobnie
zostali zepchnięci na margines społeczny i wiedli bardzo ubogie życie.
Rząd Meiji w 1871 r. zakazał dyskryminacji burakumin i tym samym zosta-
li oni zrównani w prawach z pozostałymi obywatelami. Przyznano im prawo
wyborcze i obowiązek służby wojskowej, zostali nazwani „nowym ludem”.
Mimo to dyskryminacja społeczna nie została w pełni usunięta. Ruchy mające
na celu wyeliminowanie dyskryminacji burakumin wzmocniły się w 1922 r.
Aktywiści działający w całym kraju na rzecz burakumin zjednoczyli się, two-
rząc grupy „suiheisha”. Władze, obawiając się partii komunistycznej, ruchów
lewicowych i działalności z nimi powiązanej, w 1942 r. rozwiązały „suiheisha”.
Po II wojnie światowej, w 1946 r., nowa konstytucja zakazała wszelkich
form dyskryminacji. W 1955 r. powstało stowarzyszenie na rzecz wyzwolenia
burakumin, które opracowywało aktywną politykę, mającą na celu zlikwido-
146

Kawashima Takeyoshi
wanie podziałów społecznych. Działania te zostały uwieńczone specjalnym

prawem dotyczącym integracji społecznej z 1969 r. Dzięki temu przez ponad
10 lat, do końca lat 70., budżet państwa przeznaczał fundusze na inwestycje
w poprawę infrastruktury rejonów zamieszkanych przez burakumin i placó-
wek edukacyjnych. Uważa się też, że dzięki współpracy władz centralnych z te-
renowymi zlikwidowano przynajmniej najjaskrawsze przejawy dyskryminacji.
Największe zmiany w sytuacji burakumin przyniósł postęp gospodarczy.
I chociaż w Japonii problem buraku prawie zanikł, nie da się tego powiedzieć
o społeczeństwie indyjskim. Jednakże w momencie, kiedy Gandhi podjął
walkę z uprzedzeniami swoich rodaków i uświadomił im, że sami powinni
czyścić swoje latryny, zapoczątkował upadek systemu kastowego.
Literatura: Arthur L. Basham, Indie od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, tłum.

Zygmunt Kubiak, PIW, Warszawa 1973; Krzysztof Dębnicki, Konflikt i przemoc w systemie
politycznym niepodległych Indii, Dialog, Warszawa 2000; Govind S. Ghurye, Caste and Race in
India, Popular Prakashan, Mumbai 2008; Dietmar Rothermund, Indie: nowa azjatycka potęga,
tłum. Anna Tarnowska, Ewa Tarnowska, Mariusz Zwoliński, Dialog, Warszawa 2010; Hein-
rich von Stietencron, Hinduizm, tłum. Leon Żylicz, Dialog, Warszawa 2010.
Teruji Suzuki, Klaudia Wagner
Zobacz także:
Dyskryminacja; Nierówności społeczne a prawo; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Rów-
ność wobec prawa; Tradycja prawna; Wykluczenie prawne.
Kawashima Takeyoshi
(17 X 1909–21 V 1992)
Prawnik specjalizujący się w prawie cywilnym.
Działał jednocześnie jako socjolog prawa, doma-
gał się uznania żywego prawa (living law). W la-
tach 1945–1970 był profesorem Uniwersytetu
Tokijskiego. Urodził się wprawdzie w Gifu, ale
edukację odebrał w Osace – największym mie-
ście na południu Japonii – a następnie studiował
na Uniwersytecie Tokijskim, na wydziale prawa.
Po ukończeniu studiów w 1932 r. został asysten-
tem Izutaro Suehiro (1888–1951), wybierając
specjalizację w dziedzinie prawa cywilnego. Su-
ehiro jest wyjątkowym przykładem japońskiego naukowca, który studiował
za granicą na Uniwersytecie w Chicago (1917–1920). Po powrocie do kraju
krytykował powszechnie panującą w japońskiej nauce niemiecką wykładnię
147

Kawashima Takeyoshi
prawa cywilnego, a zwłaszcza tamtejszą jurysprudencję pojęć (conceptual

jurisprudence). W tamtych czasach socjologia prawa nie była jeszcze w Ja-
ponii odrębną dziedziną nauki, ale Suehiro stał się jej liderem. Wyjaśnił
Kawashimie znaczenie ‘analizy orzeczeń’ i krytykował jego dotychczaso-
wą aprobatę dla jurysprudencji pojęć. Z tego m.in. powodu Kawashima,
za czasów swojej asystentury, przetłumaczył w 1932 r. na język japoński
książkę Eugena Ehrlicha Die Rechtsfähigkeit (1909). Następnie przystąpił
do tłumaczenia na japoński podstawowego dzieła Ehrlicha Grundlegung der
Soziologie des Rechts (1913), ale czasy wojny bardzo utrudniały jakiekolwiek
badania w dziedzinie socjologii prawa. Od 1940 r. profesor Suehiro pod pre-
tekstem poparcia dla narodowej polityki wojennej realizował badania nad
prawem chińskim i wiejskimi zwyczajami prawnymi. W grupie badawczej
było wielu wpływowych ludzi nauki. Obiektem ich badań była Mandżuria,
a pole badawcze zostało przygotowane przez japońską firmę kolonialną
Manshu Tetsudo (Kolej mandżurska). Z powodu pogarszającej się sytuacji
wojennej działalność tę przerwano w 1944 r. Chociaż zebrane materiały
badawcze nie zostały ogłoszone, niewątpliwie były to pierwsze badania
socjologicznoprawne zorganizowane przez japońską naukę.
Kawashima nie mógł bezpośrednio uczestniczyć w badaniach kiero-
wanych przez Suehiro. Sam więc pojechał do Chin do dawnej Mandżu-
rii i prowadził tam badania terenowe na temat kultury prawnej. Jednak
w warunkach wojennych było to bardzo trudne, powrócił więc do Japo-
nii. We wsi, do której przymusowo ewakuowano jego rodzinę, zetknął
się z tradycyjnymi zwyczajami japońskimi. Zainteresowały go zwłaszcza
zagadnienia dotyczące prawa własności. Wyniki tych badań opublikował
po wojnie w książce pt. Teoria prawa własności (1949). Odwołując się do
różnych lokalnych dokumentów, zwyczajów prawnych i historii ekonomii,
zastanawiał się nad kwestią przeniesienia do Japonii prawa własności we-
dług wzorów zachodnioeuropejskich. Zastanawiał się, w jaki sposób funk-
cjonuje własność w tradycyjnym społeczeństwie japońskim i czy poczucie
własności jest adekwatne do prawa oficjalnego. Były to epokowe pytania
w teorii japońskiego prawa cywilnego.
W 1947 r. uczniowie Suehiro, m.in. Kawashima i Michitaka Kaino,
założyli Japońskie Stowarzyszenie Socjologii Prawa. Pierwszym problemem
socjologicznoprawnym, który po wojnie podjął Kawashima, było prawo
rodzinne. Współpracował z władzami okupacyjnymi w dążeniu do demokra-
tyzacji stosunków rodzinnych, burzył „ie”, czyli tradycyjny system hierarchii
rodzinnej, brał udział w reformatorskich pracach nad równouprawnieniem
płci w małżeństwie, przygotował projekt poprawek prawa cywilnego. Wte-
dy, w 1948 r., powstała jego praca Struktura rodzinna społeczeństwa japońskiego.
148

Kawashima Takeyoshi
W badaniach Kawashimy w dziedzinie socjologii prawa doniosłym pro-

blemem była świadomość prawna Japończyków. W społeczeństwie japoń-
skim system prawny nie był rezultatem rozwoju formalnej racjonalności
prawa, tak jak w krajach zachodnioeuropejskich. Nie istniał też jednoznacz-
ny związek uprawnień i obowiązków, lecz w różnych sytuacjach społecznych
podlegał on rozmaitym interpretacjom. Początkowo Kawashima poszuki-
wał wyjaśnienia specyfiki japońskiej świadomości prawnej w pracach Maxa
Webera, ale uznał, że nie jest ono zadowalające. Problematyką tą zajął się
w Japonii psycholog Takeo Doi. Na wielu przykładach z dziedziny psycholo-
gii zilustrował podejście Japończyków do rodziny, pozycji społecznej i przy-
należności do organizacji. Stwierdził, że ich mentalność (amae) przyczynia
się do zapewnienia stabilnej organizacji społeczeństwa.
Socjologia prawa Kawashimy wywodzi się przede wszystkim z prawa
cywilnego i z nim głównie jest związana. Jednocześnie w ciągu całego ży-
cia interesował się on świadomością prawną Japończyków i wydał wiele
książek poświęconych tej problematyce. Z powodu tragicznych doświad-
czeń wojennych był zagorzałym pacyfistą. Ale sprzeciwiał się też ruchom
studenckim, mającym na celu przyspieszenie reform politycznych. Ponad-
to aktywnie sprzeciwiał się krytyce socjologii prawa ze strony ideologii
marksistowskiej.
Po przegranej wojnie, w okresie okupacji, Kawashima interesował się
wymianą naukową z zagranicą. Zwrócił się do rządu okupacyjnego z prośbą
o sprowadzenie najnowszej literatury naukowej. Pierwszym dziełem z socjo-
logii prawa, jakie zostało wysłane, była Sociology of Law Georges’a Gurtvitcha
(1942, książka ta ukazała się w tłumaczeniu na język japoński w 1956 r.).
W ramach wprowadzania reform w powojennej Japonii rząd Stanów Zjed-
noczonych zaprosił do Ameryki trzech naukowców powiązanych z naukami
społecznymi. Kawashima dołączył do nich i w 1950 r. pojechał do Stanów
Zjednoczonych. Mimo że pobyt był krótki, zdołał odwiedzić kilka amery-
kańskich uniwersytetów i zorientować się w aktualnej sytuacji socjologii
prawa. Wtedy jednak mało który uniwersytet mógł się pochwalić wykładami
z tej dziedziny. Dopiero kiedy Kawashima został profesorem wizytującym
na Uniwersytecie Stanforda w latach 1958–1959, mógł pogłębić kontakty
z prawnikami i socjologami zainteresowanymi socjologią prawa. Po powro-
cie do Japonii przetłumaczył i wydał (1962) obszerną książkę Nicholasa S.
Timasheffa z 1939 r. An Introduction to the Sociology of Law.
Działalność naukowa Kawashimy była kontynuacją idei jego mistrza Izu-
taro Suehiro, który pierwszy sprowadził amerykańską tradycję akademicką do
japońskiego świata nauki. Kawashima te idee rozwinął i nasycił elementami
europejskiej socjologii prawa.
149

Kistiakowski Bogdan (Fiodor)
Literatura: Masaji Chiba, Kawashima Takeyoshi, w: David S. Clark (red.), Encyclopedia of Law
and Society. American and Global Perspectives, Sage Publication, Los Angeles 2007, s. 878–879;
Takeo Doi, «Amae» – a key concept for understanding Japanese personality structure, w: Robert J.
Smith, Richard K. Beardsley (red.), Japanese Culture. Its Development and Characteristics,
Aldine, Chicago 1962, s. 132–139; Eric A. Feldman, Law, culture, and conflict. Dispute resolu-
tion in postwar Japan, w: Daniel H. Foote (red.), Law in Japan. A Turning Point?, University
of Washington Press, Seattle 2007, s. 50–79; Yoshiyuki Matsumora, The Work of Takeyoshi
Kawashima, „Law & Society Review” 1988, t. 22, nr 5, s. 1037–1042; Setsuo Miyazawa,
Taking Kawashima seriously. A review of Japanese research on Japanese legal consciousness and
disputing behavior, „Law & Society Review” 1987, t. 21, nr 2, s. 219–241.
Teruji Suzuki
Zobacz także:
Antropologia prawa; Prawo zwyczajowe; Prawo żywe; Świadomość prawna; Tradycja prawna.

(4[16] XI 1868–16 IV 1920)
Filozof, socjolog i prawoznawca, uznawany za
jednego z twórców rosyjskiego nurtu w socjolo-
gii prawa. Działacz społeczny i organizator nie-
podległego państwa ukraińskiego.
Urodził się Kijowie, w rodzinie profesora
prawa karnego tamtejszego uniwersytetu. Od
czasów gimnazjalnych był wielokrotnie repre-
sjonowany za działalność społeczną i polityczną.
W 1888 r. wstąpił na wydział historyczno-filolo-
giczny Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijo-
wie, ale studiów nie ukończył. Potem był kolejno
relegowany z uniwersytetów: kijowskiego, char-
kowskiego i dorpackiego. W 1895 r. wyjechał do Niemiec. Studiował w Ber-
linie i Strasburgu, uczestniczył w seminariach Georga Simmla, Wilhelma
Windelbanda i Georga Friedricha Knappa. W 1898 r. obronił dysertację dok-
torską Gesellschaft und Einzelwesen. Eine methodologische Studie (Społeczeństwo
i jednostka. Studium metodologiczne). Ukazała się ona drukiem w Berlinie
w 1899 r. i została dobrze przyjęta.
Po powrocie do Rosji w 1899 r. nie został dopuszczony do egzami-
nu magisterskiego, nie mógł więc podjąć pracy akademickiej. Dopiero
w 1906 r. podjął pracę w prywatnej moskiewskiej szkole handlowej. Po
zdaniu w 1909 r. egzaminu magisterskiego został zatrudniony jako privatdo-
cent w katedrze prawa państwowego Uniwersytetu Moskiewskiego. Z pracy
150

zrezygnował jesienią 1911 r., protestując przeciwko usunięciu rektorów uni-

wersytetu. Do 1917 r. uczył filozofii prawa w liceum.
Zmuszony do ponownego ubiegania się o tytuł magistra w trybie obrony,
w 1916 r. opublikował pracę Соцiальныя науки и право. Очерки по методологiи
соцiальныхъ наукъ и общей теорiи права (Nauki społeczne i prawo. Szkice
z zakresu metodologii nauk społecznych i ogólnej teorii prawa), zbierającą
dotychczasowy jego dorobek. Uniwersytet w Charkowie uznał, że w drodze
wyjątku może być ona podstawą do ubiegania się o stopień doktora. W lutym
1917 r., w wieku 49 lat, otrzymał po raz drugi stopień doktorski, a następ-
nie objął katedrę prawa państwowego na uniwersytecie kijowskim. Drugą
katedrę otrzymał w 1918 r. w Państwowym Uniwersytecie Ukraińskim, gdzie
był też dziekanem Wydziału Prawa. W styczniu 1919 r. został wybrany do
Ukraińskiej Akademii Nauk. Zmarł w Jekaterynodarze (dziś Krasnodar).
Nie publikował wiele. Był krytyczny wobec swoich prac i w przygotowa-
nie każdej wkładał wiele wysiłku. Ponadto fatum sprawiło, że dwukrotnie,
w 1905 i 1917 r., pożar strawił jego przygotowane do druku rękopisy. Poza
wymienionymi książkami jest także autorem artykułów, m.in.: Государство
правовое и социалистическое (1906), Методология и ее значение для социаль-
ных наук и юриспруденции (1917) i Непрерывность правового порядка (1917).
Prace Kistiakowskiego nie były tłumaczone na języki zachodnie ani na język
polski. Wyjątek stanowi artykuł W obronie prawa, opublikowany w tzw. dru-
gim obiegu w latach 80. XX w.
Cechą podstawową poglądów Kistiakowskiego na prawo było przeświad-
czenie o wieloaspektowości zjawisk prawnych. Prawo uważał za złożone zja-
wisko kulturowe, produkt twórczości intelektualnej i wartość wyróżniającą
się tym, że jest uwarunkowana zmiennymi społecznymi. Prawo należy nie
tylko do sfery wartości, ale także do sfery kultury, nie może bowiem istnieć
bez substancjalnych elementów organizacji społecznej. Badanie społecznej
istoty prawa traktował jako konieczne dopełnienie badania jego normatyw-
nego charakteru. Społeczny charakter prawa nie oznacza, że stanowi ono
wartość podrzędną, mniej cenną niż prawda naukowa, rozwój moralny czy
też religijne sacrum. Przeciwnie, prawo nie powinno być traktowane jako mi-
nimum etyczne, stanowi bowiem wartość formalną o wyjątkowym znaczeniu,
dyscyplinującą w większym stopniu niż ćwiczenie woli, logika i metodologia.
Różnicę między naukami przyrodniczymi i socjologią widział Kistiakow-
ski nie w odmienności przedmiotu badań, ale w dążeniu tej ostatniej do
odkrywania istoty, znaczenia i celu badanych zjawisk. Stwierdzenie spo-
łecznego charakteru prawa nie oznaczało skonstatowania, że powstaje ono
w środowisku społecznym i nie istnieje poza nim, ale przede wszystkim
wyrażało przekonanie, że jego normy trwale i regularnie manifestują się
151

w życiu społecznym, stanowiąc jego istotny element. Stanowisko takie za-

równo prowadziło do krytykowania dorobku wczesnej socjologii rosyjskiej,
jak i wpływało na krytykę dorobku nauk prawnych.
Uważał, że złożona natura prawa skutkuje koncentrowaniem się na wy-
branych jego aspektach, traktowanych bezzasadnie jako jedyne lub pierwotne.
Analizując dorobek rosyjskiej nauki prawa, wyodrębnił Kistiakowski cztery
podstawowe teoretyczne ujęcia prawa. Pierwsze spośród ujęć teoretycznych
łączył z uznawaniem prawa za zjawisko wtórne wobec państwa. W dru-
gim ujęciu, socjologicznym (wiązał je Kistiakowski głównie z dorobkiem
Sergiusza Muromcewa, który uważał za prekursorski w skali światowej),
prawo to całokształt wyrażających się w życiu społecznym relacji prawnych,
uwarunkowanych społecznie (narodowo, ekonomicznie itd.). Psychologiczne
ujęcie prawa odnosił Kistiakowski do koncepcji Leona Petrażyckiego, a ści-
ślej do jej wczesnej wersji, przedstawionej we Wstępie do nauki prawa i mo-
ralności. Zdaniem Kistiakowskiego Petrażycki zbyt szeroko zakreślił granice
prawa, mieści się w nich bowiem psychika prawna, nie obejmują zaś one
problematyki prawa przedmiotowego i abstrahują od społecznego charakte-
ru prawa (zwłaszcza ten ostatni zarzut był nietrafny). W czwartym ujęciu,
normatywistycznym (wiązanym przez Kistiakowskiego z Pawłem Nowgorod-
cewem), prawo to ogół norm, wyrażających idee powinnościowe, określające
zewnętrzne relacje międzyludzkie. Wadą takiego ujęcia jest, jego zdaniem,
oderwanie prawa od jego realnych manifestacji w życiu społecznym.
Według Kistiakowskiego żadne z cząstkowych ujęć prawa nie zasługuje
na miano jedynie prawdziwego czy choćby pierwotnego wobec pozostałych.
W przyszłości należy więc dążyć do zbudowania teorii prawa, która byłaby
zdolna odzwierciedlać jego kulturową wieloaspektowość.
Współcześnie Kistiakowski jest zazwyczaj przywoływany z powodu
swojego oryginalnego stanowiska w kwestii państwa prawnego. W sporach
o charakter zreformowanej monarchii rosyjskiej i jej perspektyw po rewolucji
1905 r. formułowany był m.in. pogląd, że Rosja osiągnęła status państwa
prawnego. Kistiakowski takiemu stanowisku zdecydowanie się sprzeciwiał.
Uznawał dotychczasowe reformy za niewystarczające i przekonywał, że nie-
zbędnym elementem państwa prawnego jest bezwzględne podporządkowanie
władzy wykonawczej przepisom prawa.
Rozważając przyszły rozwój ustroju państwowego, Kistiakowski przyj-
mował, że formalny, wyrażający się w organizacji organów państwa podział
władzy nie jest możliwy. Postulował skoncentrowanie władzy w parlamencie,
sprawującym nadzór nad innymi organami państwa, działającymi nie wedle
zasad rozdzielenia władzy, ale zgodnie z zasadami podziału funkcji wład-
czych. Formalnie gwarantowane prawa człowieka, obejmujące podstawowe
152

Kontrola społeczna
wolności polityczne i prawa socjalne (prawo do pracy, prawo do godnej egzy-

stencji itp.), uznawał za nienaruszalną podstawę porządku prawnego. Mimo
krytycznego stosunku do marksizmu i ruchów rewolucyjnych przyszłą organi-
zację życia gospodarczego i społecznego nazywał państwem socjalistycznym.
Kistiakowskiego można uznać za prekursora i propagatora „praw czło-
wieka drugiej generacji”. Jednakże jego wizja przyszłości daleka była od
optymizmu. Uważał, że w ówczesnej Rosji problematyka praw człowieka
mało kogo interesuje. W artykule W obronie prawa, uznawanym do dzisiaj
za jedną z najsurowszych ocen rosyjskiej kultury prawnej, winił rosyjskich
inteligentów za niedocenienie prawa, traktowanie go jako użyteczne na-
rzędzie lub całkowite odrzucanie prawa, a zazwyczaj niedostrzeganie jego
obecności i znaczenia. W braku szacunku dla prawa i w jego kulturowej
absencji widział jedno ze źródeł deficytu dyscypliny społecznej, a pośrednio
niedorozwoju zarówno wolności zewnętrznej, gwarantowanej prawem, jak
i jej pochodnej – wolności duchowej.
Literatura: Zbigniew Cywiński, Między «samoderžaviem» a nihilizmem – rosyjskie dyskusje o pań-

stwie prawnym u zarania XX wieku, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2003, nr 2, s. 58–94;
Susan Heuman, Kistiakovsky: The Struggle for National and Constitutional Rights in the Last
Years of Tsarism, Harvard University Press, Cambridge, MA 1998; Alexander Vucinich, Social
Thought in Tsarist Russia. The Quest for a General Science of Society, 1861–1917, University of
Chicago Press, Chicago 1976, s. 125–152; Николай Прокофьевич Василенко, Академик Богдан
Александрович Кистяковский, „Социологические исследования” 1994, nr 2, s. 139–154, nr 4,
s. 129–139, nr 5, s. 135–140; Andrzej Walicki, Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu, ISP PAN,
Warszawa 1995, s. 356–416.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Godność prawa; Nihilizm prawny; Petrażycki Leon; Płaszczyzny badania prawa; Rządy pra-
wa; Normatywizm.
Kontrola społeczna
(ang. Social control, fr. Contrôle social, niem. Soziale Kontrolle, ros.
Социальный контроль)
Termin ‘kontrola społeczna’, wprowadzony do socjologii jako „kluczowa

kwestia” tej dyscypliny nauki i zaliczony w poczet jej elementarnych pojęć,
nie został w niej satysfakcjonująco zdefiniowany, pozostając określeniem
wieloznacznym. Z tym zastrzeżeniem można zaproponować stwierdzenie, że
mianem kontroli społecznej, w najszerszym znaczeniu tego terminu, określa
się w socjologii zarówno ogół społecznych oddziaływań, jak i pojedyncze
153

Kontrola społeczna
działania, które wywołują i wzmacniają konformizm członków grup lub

społeczności wobec wartości, norm i wzorów zachowań przyjętych w tych
grupach lub społecznościach, a tym samym ograniczają tendencje ich człon-
ków do dewiacji społecznej.
W intelektualnej historii pojęcia Morris Janowitz wyróżnił kilka faz roz-
woju, jakie następowały głównie w socjologii amerykańskiej. To na jej gruncie
na początku XX w. podjęto próby formułowania teoretycznych koncepcji kon-
troli społecznej (Edward Alsworth Ross, Robert Ezra Park i Ernest W. Bur-
ges, George Herbert Mead). Kontrola społeczna pojawiła się w nich w zna-
czeniach, których odpowiednikiem była normatywna regulacja zachowań
w społeczeństwie, analizowana przez dziewiętnastowiecznych europejskich
socjologów, przede wszystkim Émile’a Durkheima. W tych pierwszych kon-
cepcjach proponowanych przez amerykańskich socjologów kontrolę społecz-
ną rozumiano jako zasadniczy fundament porządku społecznego. Podkreśla-
no jej funkcję programującą pożądane społecznie zachowania, odczucia i sądy
ludzi. Natomiast funkcję represyjną czy korygującą kontroli społecznej, choć
doceniane było jej znaczenie dla utrzymania społecznego porządku, trakto-
wano w tych koncepcjach marginalnie. W latach 30. pojęcie kontroli społecz-
nej zaczęło ulegać dyfuzji; problematyka kontroli społecznej przeniknęła do
różnych dziedzin nauk społecznych: ekonomii, psychologii, nauk prawnych,
nauk politycznych. Definicje i zakres pojęcia bywały zmieniane w zależności
od zainteresowań i potrzeb poszczególnych dyscyplin i w takiej nowej, wie-
loznacznej formie kontrola społeczna powróciła do analiz socjologicznych.
Jednocześnie w socjologii, głównie w psychologii społecznej, proponowano
nowe konceptualizacje tego pojęcia, które zawężały jego pierwotne rozumie-
nie jako centralnego zagadnienia makrosocjologii. W coraz większym stopniu
kontrola społeczna zaczęła być utożsamiana z procesami socjalizacji i resocja-
lizacji. Dopiero prace funkcjonalistów (Talcotta Parsonsa, Siegfrieda F. Nadla,
Rogera Netta) stworzyły szanse ponownego zastosowania kontroli społecznej
jako pojęcia podstawowego w analizie mechanizmów stabilizowania syste-
mu społecznego, w tym wzmacniania społecznego konformizmu, ale kon-
tynuowano w nich głównie orientację zapoczątkowaną przez psychologów
społecznych, zgodnie z którą kontrola społeczna była analizowana jako pod-
stawowy czynnik wyjaśniania zachowań dewiacyjnych i przeciwdziałania im.
W podręcznikach socjologii kontrola społeczna jest najczęściej definio-
wana jako system zapewniania wewnętrznej spójności i ciągłości życia spo-
łecznego przez ochronę ładu normatywnego danej grupy lub społeczności
oraz utrzymanie w nich porządku społecznego. Kontrolę społeczną rozumie
się także jako system nakazów, które zalecają jednostkom sposoby postępo-
wania respektujące przyjęte w danej kulturze wartości, oraz zakazów, które
154

Kontrola społeczna
wskazują, jakie sposoby postępowania naruszają owe wartości i są społecznie

niepożądane. Tak zwany system kontroli społecznej tworzą oddziaływania
formalnych instytucji wymiaru sprawiedliwości, policji, służby zdrowia, po-
mocy społecznej, edukacji i wychowania, ośrodków kultu religijnego oraz
pozostałych placówek i agend, dla których ludzie są obiektami oficjalnie
zorganizowanych i ukierunkowanych aktywności, a także rozmaitych śro-
dowisk nieformalnych – rodzin, kręgów towarzyskich, sąsiedzkich i innych
nieoficjalnych podmiotów. Kontrola społeczna postępowania jednostek od-
bywa się przez stosowanie formalnych i nieformalnych sankcji pozytywnych,
które mają zachęcać do zachowań społecznie pożądanych (np. odznaczenie
medalem, gratyfikacja finansowa, pochwała, a także wyrazy uznania, podzi-
wu ze strony bliskich, współpracowników czy znajomych), oraz formalnych
i nieformalnych sankcji negatywnych, za pomocą których represjonowane są
zachowania społecznie niepożądane (np. kara pozbawienia wolności, pozba-
wienia praw publicznych, grzywny, a także ostracyzm towarzyski, potępienie,
zgorszenie, szyderstwo, drwina). We współczesnych społeczeństwach zasad-
nicze środki formalnej kontroli społecznej są zaplanowane i zorganizowane,
a ich procedury dostosowane do efektywnego osiągania jednoznacznie spre-
cyzowanych zadań. Głównym instrumentem kontroli społecznej jest prawo;
zachowania regulowane normą prawną są egzekwowane przez wyspecjali-
zowane aparaty państwa, dysponujące sankcjami karnymi, przewidującymi
zastosowanie rozmaitych form przymusu. Kontrola społeczna przyjmuje
także mniej przewidywalne i sterowalne, w różnym stopniu nagradzające
lub dolegliwe formy, gdy oddziałuje poprzez opinię publiczną, sztukę, środki
masowego przekazu, w tym środki cyfrowe.
W aktualnie rozwijanych podejściach do kwestii kontroli społecznej daje
się wyróżnić dwa nurty uwarunkowane historią rozwoju jej problematyki.
Pierwszy oznacza powrót do pierwotnej idei definiowania i badania kontroli
społecznej jako podstawowej kwestii socjologicznej, w drugim kontynuowane
jest zawężanie definicji kontroli społecznej do reakcji na dewiację społecz-
ną, zapoczątkowane pracami funkcjonalistów i w takiej postaci rozwijane
w studiach w obszarze socjologii prawa, socjologii dewiacji i kryminologii.
W ramach pierwszego, relatywnie rzadziej podejmowanego przez so-
cjologów nurtu próbę uporządkowania obszaru analiz podjął Jack P. Gibbs.
Zainteresowany problematyką kontroli w jej najszerszym rozumieniu, zadał
podstawowe pytanie o to, co jest społecznego w kontroli społecznej, i stwier-
dził, że w odróżnieniu od kontroli nad materią nieożywioną, którą nazwał
abiotyczną, i kontroli nad materią ożywioną, czyli biotyczną, kontrola spo-
łeczna jest specyficznym rodzajem kontroli nad zachowaniem człowieka (hu-
man control). Kontrola nad zachowaniem człowieka przybiera formę kontroli
155

Kontrola społeczna
wewnętrznej (samokontroli) oraz kontroli zewnętrznej. Zewnętrzną kontrolę

tworzą formy kontroli bezpośredniej i kontroli społecznej. W przypadkach
kontroli bezpośredniej relacja między kontrolującym a kontrolowanym zacho-
dzi bez pośrednika; jej dobitnym przykładem jest m.in. kontrola zniewalająca,
gdy kontrolujący stosuje przemoc, np. używa narzędzia lub podaje kontro-
lowanemu substancję chemiczną, aby go obezwładnić. Natomiast kontrola
społeczna jest takim rodzajem zewnętrznej kontroli nad zachowaniem czło-
wieka, którą wyróżnia obecność pewnego istotnego elementu, jakim jest tzw.
trzecia strona. Owa trzecia strona jest na wiele różnych sposobów używana
przez pierwszą stronę do kontroli drugiej strony. Takie wyostrzenie definicji
sprawia, że przypadki kontroli społecznej stają się łatwe do zidentyfikowania
i wyróżnienia spośród wielu innych rodzajów kontroli. Podobnie jak w kon-
cepcjach pierwszych socjologów, kontrola społeczna została w propozycji
Gibbsa zdefiniowana jako oddziaływanie zamierzone, co dodatkowo precy-
zuje zakres jej pojęcia w sytuacji, gdy w wielu innych podejściach przyjmo-
wane jest zbyt szerokie i niejednoznaczne rozumienie kontroli społecznej,
którą utożsamia się z każdym rodzajem oddziaływania na zachowania ludzi,
nawet z niezamierzonym czy nieuświadomionym wpływem. Rozpoznanie
wszystkich trzech stron procesów kontroli społecznej umożliwia badanie
intencji, również tych niejawnych, poszczególnych uczestników, w tym agen-
tów kontroli społecznej jako trzeciej strony, a także badanie znaczenia i roli,
jaką odgrywają oni w tych procesach. Podstawowe zagadnienia socjologii
kontroli to zdaniem Gibbsa naukowe wyjaśnienie założeń, form, efektyw-
ności i kierunków rozwoju kontroli abiotycznej, biotycznej i ludzkiej, czyli
również kontroli społecznej.
W koncepcjach zawężających pojęcie kontroli społecznej do odpowie-
dzi na dewiację analizie poddawane są rozmaite zorganizowane i niezorga-
nizowane formy społecznego definiowania dewiacji i odpowiadania na jej
przejawy w życiu społecznym. Przedmiotem badań jest w tych koncepcjach
kultura, polityka, technologia, modele, style lub wzory społecznej kontroli
dewiacji, w tym przestępczości. Stanley Cohen proponuje trzy poziomy ana-
lizy polityki społecznej kontroli dewiacji. Pierwszym jest badanie poszcze-
gólnych zjawisk dewiacyjnych oraz analiza działalności agend, które zajmują
się ich kontrolą społeczną. Drugi, wyższy poziom to konstruowanie teorii
i koncepcji opisujących oraz wyjaśniających stosowane procedury kontrolne.
Trzeci poziom jest poziomem metaanalizy różnych nurtów naukowej refleksji
o kontroli społecznej, dewiacji społecznej i ich wzajemnych związkach oraz
metaanalizy teoretycznych i praktycznych przeobrażeń podejść do tych za-
gadnień. Politykę kontroli społecznej, zarówno jej założenia teoretyczne, jak
i osiągnięte w jej praktyce rezultaty, Cohen zaleca badać w kilku wymiarach,
156

Korupcja
m.in. ideologicznym, organizacyjnym, profesjonalnym i ekonomiczno-poli-

tycznym. W obszarze każdego z tych wymiarów zawarte są elementy powodu-
jące, że oryginalne i skądinąd dobroczynne intencje polityki kontroli zostają
zniekształcone i nie znajdują odzwierciedlenia w działaniach kontrolnych
oraz ich efektach. Ideologiczne spory dotyczące priorytetów polityki kontro-
li, organizacyjna wygoda poszczególnych instytucji i placówek, „cechowe”
interesy różnych kategorii profesjonalistów czy w końcu dyktat ekonomii
– wszystkie te elementy wpływają na zmiany praktyki kontroli w stosunku
do deklarowanych jej założeniami intencji. Przykładów tego typu zjawisk
w kulturze czy polityce społecznej kontroli dewiacji dostarczają krytyczne
analizy jej wzorów i ich historycznych przeobrażeń, zawarte w pracach Mi-
chela Foucaulta, Davida Garlanda, Andrew T. Sculla i innych autorów.
Literatura: Stanley Cohen, Visions of Social Control. Crime, Punishment and Classification, Polity
Press, Cambridge 1985; Jack P. Gibbs, Control: Sociology Central Notion, University of Illinois
Press, Urbana–Chicago 1989; David Garland, Punishment and Modern Society. A Study in Social
Theory, University of Chicago Press, Chicago 1990; Andrzej Kojder, O naukowej użyteczności
pojęcia «kontrola społeczna», w: Jerzy Kwaśniewski (red.), Społeczna kontrola zachowań dewiacyj-
nych, Prace IPSiR UW, t. 11, IPSiR, Warszawa 1989, s. 9–22; Jerzy Kwaśniewski, Dylematy
konceptualizacji kontroli społecznej, „Studia Socjologiczne” 1989, nr 3, s. 133–146; Joanna
Zamecka, Marginalizujące funkcje instytucji kontroli społecznej, w: Kazimierz W. Frieske (red.),
Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji społecznej w Polsce, Instytut Socjologii UW, Warszawa
1997, s. 128–134.
Joanna Zamecka
Zobacz także:
Dewiacja społeczna; Funkcje prawa; Patologia społeczna; Resocjalizacja; Sankcja; Socjalizacja.
Korupcja
(ang. Corruption, fr. Corruption, niem. Korruption, ros. Коррупция)
W tradycyjnym rozumieniu korupcją jest przywłaszczenie zasobów publicz-

nych (dóbr, świadczeń, usług) lub takie nimi dysponowanie, aby bezprawnie
uzyskać osobistą korzyść, przy czym obie strony korupcyjnego porozumienia
– „dawca” zawłaszczonego dobra publicznego i jego „biorca” – solidarnie
dążą do minimalizacji ryzyka ujawnienia nielegalnej transakcji. W znaczeniu
precyzyjniej określającym korupcję jest ona ujmowana jako złożony schemat
współdziałania, w którym występują trzy strony i zawłaszczane jest dobro
publiczne bądź dobro prywatne. Należy więc wyróżnić: 1) stronę korumpu-
jącą wraz z a) zajmowaną przez nią pozycją służbową (zawodową czy spo-
łeczną) oraz b) zasobami, którymi dysponuje i c) korzyściami, które pragnie
157

Korupcja
uzyskać; oraz 2) stronę korumpowaną (kontrahenta propozycji korupcyjnej)

i jej a) pozycję wobec oferenta, b) dobra publiczne lub prywatne będące w jej
gestii wraz z ich wartością; a dalej: 3) trzecią stronę – beneficjenta transakcji
korupcyjnej, który bezpośrednio lub pośrednio uzyskuje wymierne korzy-
ści; a następnie: 4) środki, które są angażowane, aby transakcja korupcyjna
doszła do skutku; 5) techniki realizacji transakcji korupcyjnej i sposoby jej
asekuracji; 6) częstotliwość porozumień korupcyjnych składających się na
transakcję; 7) otoczenie, w którym dokonywana jest transakcja. Celem trans-
akcji korupcyjnej, która może się składać z sekwencji drobniejszych kontrak-
tów, nie zawsze jest uzyskanie dóbr, zasobów czy gratyfikacji (materialnych
lub symbolicznych), lecz także pozbawienie kogoś (np. konkurenta) jakichś
możliwości (np. uzyskania pozytywnej decyzji administracyjnej).
Jeśli chodzi o zasięg korupcji, wyróżnia się: 1) korupcję incydentalną
(sporadyczną); 2) korupcję zinstytucjonalizowaną; i 3) korupcję systemową,
której egzemplifikacją są rządy kleptokracji. Inne, bardzo proste, bo dycho-
tomiczne rozróżnienie korupcji dzieli ją na korupcję w sferze publicznej
i korupcję w sferze prywatnej, a dokładniej w prywatnej sferze biznesowej.
Ta druga forma korupcji zaczęła być wymieniana w ślad za konwencjami
międzynarodowymi, a zwłaszcza Decyzją Ramową Rady Europy z 22 lipca
2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym.
Na dwa powyższe podziały nakłada się podział korupcji według sfer,
w których występuje ona najczęściej, a mianowicie: korupcja urzędnicza,
gospodarcza i polityczna. Posłużenie się kryterium czasu prowadzi z kolei
do wyróżnienia korupcji krótkotrwałej i długookresowej, a rodzaju korzy-
ści – korupcji finansowej (majątkowej) i korupcji niefinansowej w postaci
różnych form korzyści osobistej.
Zupełnie inaczej są kategoryzowane przestępstwa korupcyjne w polskim
Kodeksie karnym, który wyróżnia osiem ich rodzajów, a mianowicie: 1) sprze-
dajność, inaczej łapownictwo bierne, czyli przyjmowanie korzyści lub jej
obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej (art. 228) a) w sferze
gospodarczej (art. 296a) i b) w sporcie (art. 296b); 2) przekupstwo, inaczej
łapownictwo czynne (art. 229); 3) płatna protekcja (art. 230 i 23a); 4) nad-
użycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków (art. 231); 5) złożenie
obietnicy, wręczenie łapówki za głosowanie w określony sposób (art. 250a);
6) poświadczenie nieprawdy (art. 271); 7) nadużycie zaufania lub niedopełnie-
nie obowiązków (art. 296); 8) utrudnianie przetargu publicznego (art. 305).
Przyczyny korupcji i czynniki, które powodują jej stabilizację na okre-
ślonym poziomie lub też wzrost, są dość dobrze rozpoznane. W najogól-
niejszym ujęciu wyróżnia się uwarunkowania historyczne, kulturowe i spo-
łeczne korupcji. Szczególnie duże znaczenie przypisuje się doświadczeniu
158

Korupcja
historycznemu: w ciągu stu kilkudziesięciu lat braku państwowości i suwe-

renności państwowej ignorowanie zaborczego lub narzuconego prawa i in-
nych regulacji normatywnych było uznawane za wyraz postawy patriotycz-
nej. Do kulturowych i społecznych uwarunkowań korupcji zalicza się brak
ukształtowanego społeczeństwa obywatelskiego i związany z tym niedobór
efektywnych mechanizmów kontroli społecznej i tradycji rządów prawa, sto-
sunkowo niewielki zakres subsydiarności państwa, niską kulturę polityczną
zarówno decydentów, jak i elektoratu oraz słabą, prywatno-familijną infra-
strukturę moralną społeczeństwa.
W nowych demokracjach, powstałych po okresie rządów autorytarnych,
istnieją dogodne warunki do tworzenia się i działania „oligarchicznych ka-
maryli”. Posługują się one populistyczną retoryką, aby ukryć przed opinią
publiczną, że mają na względzie przede wszystkim własne korzyści i interesy,
a korupcja jest jednym ze środków, które pozwalają je osiągnąć. Partie poli-
tyczne, kandydaci do parlamentu, a także na urząd prezydenta i inne wybie-
ralne urzędy potrzebują środków finansowych na kampanie wyborcze i dalszą
działalność. Z jednej więc strony starają się zdobyć fundusze z kasy państwo-
wej, z drugiej zaś wchodząc w tzw. układy, bardzo często o charakterze korup-
cyjnym, ze światem wielkiego biznesu. Uzyskawszy stanowiska państwowe,
fotele senatorów i posłów, muszą odpłacać się swoim „darczyńcom” m.in.
posadami w administracji publicznej i samorządowej oraz rozmaitymi innymi
świadczeniami, których podłożem są interesy korupcyjne i które rodzą kolejne
kontrakty, porozumienia i zmowy korupcyjne. Aby takie układy korupcyjne
mogły względnie bezpiecznie egzystować i replikować się, konieczne jest
rozpostarcie nad nimi parasola ochrony prawnej. Bywa on wykorzystywany
na dwa sposoby: albo pewne działania wyłącza się spod kontroli prawnej (tak
było w pierwszych latach III RP), albo toleruje się i podtrzymuje niski poziom
stanowienia prawa, jego nadmierne skomplikowanie, liczne sprzeczności, luki,
niedopowiedzenia, braki przepisów wykonawczych itp. Takie cherlawe prawo
ułatwia instrumentalne posługiwanie się nim i uzależnienie faktycznego obo-
wiązywania przepisów od doraźnych okoliczności. Z niską jakością prawa za-
zwyczaj współwystępuje niski poziom kultury prawnej nie tylko kontrolerów
prawa, lecz także jego adresatów. Przejawia się to m.in. w słabo działających
mechanizmach kontroli formalnej i nieformalnej. Są one dodatkowo osłabiane
przez entropię (rozszerzanie się) uznaniowości (i władzy dyskrecjonalnej) na
różnych szczeblach zarządzania. Zasadność decyzji uznaniowych częstokroć
nie podlega żadnej kontroli. Z kolei lokalne władze samorządowe, choć mają
kompetencje w zakresie rozwiązywania trudnych problemów, związanych
m.in. z korupcją, bardzo często nie są wyposażone w wystarczające środ-
ki finansowe i inne zasoby, aby otrzymane uprawnienia móc realizować.
159

Korupcja
Prawdopodobieństwo nawiązywania porozumień korupcyjnych zwięk-

sza się wraz z trwałością historycznego i kulturowego dziedzictwa sprzy-
jającego korupcji, nieukształtowaniem się społeczeństwa obywatelskiego
i rządów prawa, „dzikim” kapitalizmem politycznym, niską jakością prawa
stanowionego, niesprawnością wymiaru sprawiedliwości i szeroko zakreś-
lonym polem decyzji uznaniowych na różnych szczeblach administracji
państwowej i samorządowej. Także rynkowe walory korupcji, mianowicie
to, że potencjalne korzyści z korupcji znacznie przewyższają „zwyczajne”
dochody uzyskiwane z pracy, stanowią – zwłaszcza w sytuacji destrukcji
normatywności – silnie działającą zachętę do zawierania per fas et nefas tran-
sakcji korupcyjnych. Na wysoki poziom korupcji wpływają również takie
okoliczności, jak: duże i względnie bezpiecznie uzyskiwane zyski z korupcji,
niskie prawdopodobieństwo wykrycia kontraktu korupcyjnego i orzeczenia
(surowej) kary sądowej oraz silne poczucie niezawinionej dyskryminacji,
deprywacji, wykluczenia.
Sfery życia społecznego, które w Polsce są najbardziej zainfekowane ko-
rupcją, od wielu lat się nie zmieniają. Działalność administracji publicznej
oraz sfera polityki i gospodarki to obszary, w których korupcja występuje
najczęściej. W administracji od wielu lat najpoważniejsze afery korupcyjne są
związane z zamówieniami publicznymi, a także z udzielaniem ulg, zwolnień,
koncesji, ustanawianiem kontyngentów itp. Również przedstawiciele władz
samorządowych są postrzegani jako grupa bardziej zainfekowana korupcją
niż jakakolwiek inna zbiorowość. Zwłaszcza nepotyzm i branie łapówek to
przypadłości, które często zdarzają się radnym. Innym obszarem, w którym
dość często występuje korupcja, są rady nadzorcze spółek Skarbu Państwa.
Zawłaszczyły one sektor publiczny w gospodarce, są podporządkowane in-
teresom partyjnym i grupowym oraz w różny sposób deformują procesy
przekształceń własnościowych.
Korupcja skutkuje niewłaściwą alokacją zasobów i zamówień publicznych,
ograniczeniem inwestycji jednego rodzaju i nadmiarem innych, podejmowa-
niem błędnych lub nieefektywnych decyzji o zasięgu ogólnospołecznym lub
lokalnym, a także zmniejszeniem wydatków na cele publiczne (zwłaszcza na
badania naukowe i nowe technologie). Liczne układy korupcyjne negatywnie
wpływają na funkcjonowanie instytucji i organizacji oraz ich obsadę personal-
ną, stymulują powstawanie nieformalnych struktur i hierarchii, a także stano-
wią zachętę do omijania prawa. Ponadto korupcja wzmacnia szczególny typ
więzi, partnerstwa i antyprawnej lojalności, który Adam Podgórecki nazwał
brudną wspólnotą. Rozprzestrzenienie się brudnych wspólnot prowadzi do
powstania łupieżczego państwa (predatory state), w którym elity władzy – od
centralnych do lokalnych – wykorzystują zajmowane stanowiska do osobistego
160

Kultura prawna
bogacenia się dzięki rozbudowanej sieci powiązań korupcyjnych i quasi-

-korupcyjnych, zwłaszcza nepotycznych, klientelistycznych i patronackich.
Polityka prawa, odpowiednie regulacje prawne, media i organizacje po-
zarządowe mają do odegrania bardzo istotną rolę w ograniczaniu i prze-
ciwdziałaniu korupcji. Bezwzględna kryminalizacja zachowań korupcyjnych,
ścisłe egzekwowanie pragmatyki służbowej, nakładanie na adresatów pra-
wa dysponujących zasobami publicznymi ściśle określonych obowiązków
i procedur, których pogwałcenie spotyka się z natychmiastową reakcją, oraz
ograniczenie do niezbędnego minimum zakresu decyzji uznaniowych to tylko
niektóre z możliwych do zastosowania instrumentów prawnych.
Literatura: Andrzej Kojder, Korupcja i przekonania moralne Polaków, w: Janusz Mariański, Leon
Smyczek (red.), Wartości, normy i więzi moralne w zmieniającym się społeczeństwie, WAM, Kraków
2008, s. 323–358; Andrzej Kojder, Andrzej Sadowski (red.), Klimaty korupcji, Centrum im.
Adama Smitha–Semper, Warszawa 2002; Robert I. Rotberg (red.), Corruption, Global Secu-
rity, and World Order, Brookings Institution Press, Cambridge 2009; Maciej Tymiński, Piotr
Koryś (red.), Oblicza korupcji. Zjawisko, skutki i metody przeciwdziałania, Centrum Edukacji
Obywatelskiej, Warszawa 2006.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Destrukcja normatywności; Funkcje prawa; Kontrola społeczna; Patologia społeczna; Spo-
łeczeństwo obywatelskie; Żelazne prawo oligarchii.
Kultura prawna
(ang. Legal culture, fr. Culture juridique, niem. Rechtskultur, ros.
Правовая культура)
Prawo jest bez wątpienia elementem kultury, a jego w kulturze obecność

sugeruje co najmniej możliwość wyodrębnienia takiej jej części, którą można
nazywać kulturą prawną. Pojęcie ‘kultura prawna’ obecne jest w naukach
traktujących o prawie od dawna, pojawia się choćby w pracach Leona Pe-
trażyckiego, jednakże próby dookreślenia jego znaczenia trzeba datować na
późne lata 60. XX w., a popularność w socjologii prawa na następne deka-
dy. Dziś wydaje się ono jednym z kluczowych dla socjologii prawa, ale też
wyszło poza ramy tej dziedziny i jest wykorzystywane przez przedstawicieli
innych dyscyplin prawniczych, zwłaszcza zaś przez historyków prawa i kom-
paratystów prawnych. Popularności pojęcia nie staje na przeszkodzie brak
uzgodnienia cech i zakresu zjawisk nazywanych kulturą prawną i współwy-
stępowanie takich jej określeń, których zakresy znaczeniowe nie tylko się
nie pokrywają, ale bywają wzajemnie konkurencyjne.
161

Kultura prawna
Zasługa wprowadzenia pojęcia ‘kultura prawna’ do języka socjologii pra-

wa przypisywana jest zwykle Lawrence’owi M. Friedmanowi i chociaż jego
pierwszeństwo jest wątpliwe, to z dwóch względów jest to uzasadnione.
Po pierwsze Friedman przedstawił określenie kultury prawnej, które jest
trwałym punktem odniesienia zarówno dla kontynuatorów, jak i dla kryty-
ków. Po drugie w pracach Friedmana wzmiankowane są zarówno te kwestie,
które sprzyjały popularyzacji pojęcia, jak i te, które skutkują jego krytyką,
a nawet odrzuceniem.
W opublikowanym w 1969 r. artykule Legal culture and social development,
a następnie w kolejnych swoich pracach Friedman używał pojęcia kultury
prawnej jako zbiorczego określenia ogółu czynników czy też sił społecznych
mających zasadnicze, istotniejsze niż treść reguł formalnych prawa oficjalne-
go, znaczenie dla kształtowania rzeczywistego porządku prawnego. W takim
ujęciu kultura prawna miała stanowić konstrukcję zbudowaną z elementów
kultury jako takiej: zwyczajów, opinii, sposobów działania i myślenia, idei
czy oczekiwań; są one wyodrębnione przez swój ścisły związek ze społeczną
obecnością prawa, wpływając bezpośrednio na to, jak prawo jest stosowane,
jak się go unika czy nadużywa.
Kultura prawna w ujęciu Friedmana jest zjawiskiem złożonym, w którym
odbijają się z jednej strony cechy różnicujące społeczeństwa i poszczególne
zbiorowości, z drugiej zaś tendencje do koherencji i homogenizacji życia spo-
łecznego. Zróżnicowanie widać w tym, że w odniesieniu do każdej zbiorowości
społecznej (wyodrębnionej ze względu na płeć, poziom zamożności, pocho-
dzenie etniczne, orientację polityczną, profesję itd.) możliwe jest wskazanie
takich cech kultury prawnej, które będą właściwe tylko dla takiej zbiorowości
i będą ją odróżniać od innych. Mimo to można wyodrębnić takie cechy kultu-
rowe, które pozwolą na opisywanie i analizowanie kultur prawnych poszcze-
gólnych narodów lub państw, a nawet mówić o globalnej kulturze prawnej.
Friedman zwracał uwagę na dwa aspekty kultury prawnej, które nazwał
wewnętrzną i zewnętrzną kulturą prawną. Pierwszą utożsamiał z zespołem
postaw i zachowań osób profesjonalnie zajmujących się prawem (w polskiej
literaturze przedmiotu przyjęło się określenie „kultura prawnicza”), nato-
miast w drugiej widział zespół cech kulturowych określających stosunek do
prawa zwykłych ludzi.
Przekonanie, że prawo jest bądź jedną z form manifestowania się kultury,
bądź też – co najmniej – zjawiskiem o złożonej przyczynowości, współkształ-
towanym przez zjawiska kulturowe, było wyrażane od zarania społecznej
refleksji dotyczącej prawa. Znaleźć je można u Monteskiusza, rozważające-
go wzajemne relacje między prawami a obyczajami, zwyczajami i charak-
terem narodu; ma zasadnicze znaczenie dla poglądów niemieckiej szkoły
162

Kultura prawna
historycznej o zakorzenieniu prawa w historycznie kształtowanym Volksgeist;

u Henry’ego Sumnera Maine’a wyraża się w przekonaniu o zasadniczym
wpływie zwyczajów na kształt i zróżnicowanie prawa.
Zjawiska dziś zwykle zaliczane do kultury brali pod uwagę uczeni uzna-
wani zwykle za twórców socjologii prawa: Leon Petrażycki, Eugen Ehrlich
(podobieństwo Friedmanowskiego ujęcia kultury prawnej do prawa żywego
nie wydaje się przypadkowe), Émile Durkheim i Max Weber, są one łatwe
do odnalezienia także w późniejszych koncepcjach socjologicznoprawnych,
traktujących, przykładowo, o prestiżu czy też godności prawa.
Miano kultury prawnej przypada zazwyczaj tak czy inaczej wyodrębnionej
części dorobku kulturowego, mającej znaczenie dla kształtu prawa i zacho-
wań społecznych z prawem związanych, jednakże zasady jej wyodrębniania
pozostają sporne. Co więcej, kulturą prawną bywa też nazywany zasięg spo-
łecznego oddziaływania takiego dorobku bądź też jego poszczególne ele-
menty lub aspekty: dominujące na jakimś obszarze cechy charakterystyczne
prawa, niekiedy zawężane do cech prawa oficjalnego; zakorzenienie prawa
w tradycji; konkurencyjne lub współistniejące z prawem oficjalnym zjawiska
prawne, zróżnicowane wedle kryteriów historycznych, etnicznych lub religij-
nych; główne wartości chronione przez prawo; poglądy i postawy wpływające
na oceny i zachowania prawne grup i jednostek; standardy legalistycznych
form tworzenia, stosowania i praktykowania prawa; czy nawet stereotypy,
przesądy i uprzedzenia kulturowe związane z prawem.
Jedną z konsekwencji braku uzgodnienia podstawowych znaczeń są trud-
ności w odróżnieniu kultury prawnej od ideologii prawnej, aksjologii prawa,
tradycji prawnej, świadomości prawnej, prawa żywego, kręgu kulturowego
i pojęć służących do opisywania kulturowych cech prawa.
Na wieloznaczność pojęcia ‘kultura prawna’ wpływa wiele czynników.
Pierwszym i pierwotnym jest niejednoznaczność samego pojęcia ‘kultura’.
Pojęcie kultury prawnej bywa odnoszone do poszczególnych, konkurencyj-
nych określeń kultury, nie zawsze wziętych z nauk społecznych, ale można
się też spotkać z odwoływaniem się do konotacji potocznych. W szczególno-
ści kultura prawna traktowana jest czasem jako swoisty, pożądany standard
kulturowy, zespół oczekiwań kierowanych wobec instytucji i zwykłych ludzi.
Poziom ich realizacji pozwala mówić o „niskiej” lub „wysokiej” kulturze
prawnej, w zależności od poziomu edukacji prawnej, zaufania do instytucji
wymiaru sprawiedliwości, zaawansowania form tworzenia i stosowania pra-
wa, zakresu uznawania i poszanowania praw człowieka i innych, nie zawsze
precyzyjnie dookreślonych standardów „legalizmu”.
Drugim czynnikiem są spory o sens i zakres zjawisk prawnych. Jak-
kolwiek odwoływanie się do pojęcia kultury prawnej w socjologii prawa
163

Kultura prawna
zazwyczaj wiąże się z szerszym niż prawnicze rozumieniem prawa, to zakres

tego rozumienia nie jest ani wyznaczony, ani uzgodniony. Użyteczność poję-
cia kultury prawnej dla historyków prawa i komparatystów skutkuje niekiedy
zawężaniem problematyki do cech prawa oficjalnego i rysowania granic po-
szczególnych kultur prawnych na podstawie granic porządków politycznych.
Trzecim ważnym źródłem niejednoznaczności jest orientowanie się przez
badaczy bądź to na wspólnotę cech kulturowych, bądź też na zróżnicowa-
nie kulturowe. Jakkolwiek w praktyce badawczej te dwie perspektywy nie
stanowią dobrze wyodrębnionych orientacji ani ontologicznych, ani też me-
todologicznych, będąc zazwyczaj ogólnymi, nie zawsze jasno wyznaczony-
mi kierunkami realizowania zainteresowań badawczych, prowadzą jednak
do różnych sposobów postrzegania i badania zjawisk zbiorczo nazywanych
kulturą prawną.
Pierwsza perspektywa, nazywana niekiedy „socjologiczną”, zwraca uwagę
przede wszystkim na cechy kultury prawnej tak czy inaczej wyodrębnianych
zbiorowości, dążąc do ich wydzielenia jako specyficznie prawnych elementów
kultury tej zbiorowości, ukazania ich wzajemnych powiązań, pozwalających
na traktowanie kultury prawnej jako swoistego porządku, w końcu zaś do opi-
sania relacji kultury prawnej względem innych, wyodrębnionych sfer kultury
(politycznej, gospodarczej, artystycznej itd.). Ta perspektywa daje możliwość
badania przykładowo: obecności prawa w codziennym życiu małych zbiorowo-
ści (co bywa nazywane „orientacją etnograficzną”); interakcji obywateli z in-
stytucjami prawnymi; konkurencji i współdziałania prawa oficjalnego z nieofi-
cjalnymi porządkami prawnymi (a także innymi porządkami normatywnymi);
czy też manifestowania się zjawisk prawnych w kulturze masowej. Szukanie
elementów wspólnych prowadzi niekiedy do prób wyodrębnienia kultur
prawnych o bardzo szerokim zasięgu, takich jak choćby „europejska” czy
„latynoamerykańska”, czy nawet poszukiwania uniwersalnych, globalnych
standardów kulturowych, takich choćby jak „kultura praw człowieka”.
Druga perspektywa koncentruje uwagę na różnicach i podobieństwach
między poszczególnymi kulturami prawnymi, bada źródła i konsekwencje
procesów różnicujących i konwergencji. Bywa nazywana „komparatystyczną”,
zwłaszcza wtedy gdy orientuje się na porównywanie cech „wewnętrznych
kultur prawnych”, a nawet ogranicza do cech kulturowych prawa oficjalnego,
albo „antropologiczną”, kiedy jest bardziej zorientowana na analizę tradycji
prawnej i odwołuje się do różnicującego znaczenia odmienności etnicznych
czy religijnych. Ze względu na różnicujący sposób widzenia zjawisk kultu-
rowych związanych z prawem w tym wypadku respektowany jest niekiedy
postulat Erharda Blankenburga, który sugerował posługiwanie się pojęciem
‘kultur prawnych’ w liczbie mnogiej.
164

Kultura prawna
Czwartym, najbardziej labilnym źródłem niejasności znaczeniowej poję-

cia kultury prawnej jest zróżnicowanie przekonań poszczególnych autorów
względem doniosłości poszczególnych zjawisk prawnokulturowych dla in-
teresującego ich aspektu społecznej obecności prawa. Prowadzi to zazwy-
czaj do określania mianem kultury prawnej wąskich aspektów problematyki
prawnokulturowej, takich jak postawy i opinie profesjonalnych uczestników
obrotu prawnego, bądź też wybranych efektów socjalizacyjnych, których
skutkiem jest powstanie „kultury prawnej jednostki”, będącej częścią jej
osobowości społecznej.
Niejednoznaczność pojęcia jest uznawana za jego wadę podstawową, choć
nie jedyną. W literaturze zwraca się uwagę na ograniczoną przydatność poję-
cia kultury prawnej do badań empirycznych, w których uwaga koncentruje się
na poszczególnych, mierzalnych wskaźnikach. Wynikająca z tego fragmenta-
ryczność badań prowadzi do faktycznego zawężania zakresu znaczeniowego
pojęcia. W efekcie nawet badacze doceniający wagę kulturowego kontekstu
prawa uznawali pojęcie kultury prawnej za mylące i nieadekwatne, a przez
to nieprzydatne. Roger Cotterrell, najczęściej przywoływany krytyk pojęcia
kultury prawnej, proponuje posługiwanie się pojęciem ideologii prawnej.
Jak zauważył David Nelken, w istocie rzeczy, mówiąc o kulturze prawnej,
mamy do czynienia nie tyle z pojęciem opisującym określony typ lub zakres
zjawisk społecznych, ile raczej z jednym z akceptowanych przez socjologię
prawa sposobów opisywania i interpretowania względnie stabilnych postaw
i wzorców zachowań społecznych powiązanych z prawem, tym się wyróżniają-
cym, że punktem wyjścia jest postrzeganie prawa jako zjawiska kulturowego.
W opublikowanej w 1966 r., a zatem kilka lat przed ukazaniem się zna-
nego artykułu Friedmana, książce Prestiż prawa Adam Podgórecki określił
kulturę prawną jako „ogół nawyków i wartości związanych z akceptacją,
oceną i krytyką i realizacją obowiązującego systemu prawnego”, determino-
wanych przez charakteryzującą każde społeczeństwo i jemu właściwą „jakąś
społeczną praktykę realizacji ogólnych zasad prawnych, jakiś stopień posłu-
chu dla prawa, jego prestiżu, jakieś ogólne nawarstwienie rozmaitych ocen,
postaw moralnych, obyczajowych, społecznych, które wspierają lub osłabiają
funkcjonowanie całości systemu prawnego”. To uogólnienie związane było
z wcześniej już zaznaczającym się jego (a także jego współpracowników)
zainteresowaniem podkulturami prawnymi, zarówno adresatów prawa, jak
i tych którzy prawem zajmują się zawodowo.
Pojęcie kultury (czy choćby podkultury) prawnej obecne było w polskiej
socjologii lat następnych, jednakże centralną kategorią badawczą stało się
dopiero w 1986 r., gdy w ramach badań nad społecznymi i kulturowymi
uwarunkowaniami patologii społecznej kierowany przez Annę Turską zespół
165

Kultura prawna
badawczy rozpoczął realizację tematu badawczego „Kultura prawna i zja-

wiska dysfunkcjonalne w prawie”. Decyzją administracyjną prace zostały
przerwane, jednakże wstępne ustalenia i konceptualizacje złożyły się na dwu-
tomowe wydawnictwo, które nie tylko stanowi do dziś wyjątkową próbę
określenia zakresu pojęcia „kultura prawna” i jego użyteczności zarówno
dla socjologii prawa, jak i dla dyscyplin prawniczych, ale też, ze względu na
surową ocenę ówczesnego stanu rzeczy, przyczyniło się do ugruntowania
krytycznego nurtu w polskiej socjologii prawa.
Literatura: Lawrence M. Friedman, The Legal System. A Social Science Perspective, Russell Sage
Foundation, New York 1975; Andrzej Kojder, Kultura prawna: problem demarkacji i użyteczności
pojęcia, w: Kultura prawna i dysfunkcjonalności prawa, praca zbiorowa, Wydział Prawa i Ad-
ministracji UW, Warszawa 1988, s. 13–37; David Nelken, Using the concept of legal culture,
„Australian Journal of Legal Philosophy” 2004, nr 29, s. 1–26; tenże (red.), Comparing Legal
Cultures, Dartmouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1997 (zwł. teksty Rogera Cotterrella
i Lawrence’a M. Friedmana).
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Godność prawa; Pluralizm prawny; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne;
Subkultury prawne; Tradycja prawna.
166

L
Law and Society
Law and Society to szeroki, eklektyczny i interdyscyplinarny nurt w bada-
niach nad prawem, odgrywający istotną rolę przede wszystkim na konty-
nencie amerykańskim, ale obecny także w Wielkiej Brytanii i innych krajach
anglosaskich. Jego zasadniczym założeniem jest to, że refleksja nad prawem
powinna wykraczać poza analizy prawnodogmatyczne i obejmować jak naj-
szersze empiryczne studia nad jego rzeczywistym działaniem, warunkami
powstawania i skuteczności. Z tego względu w nurcie tym dąży się do wyja-
Law and Society
śniania zjawisk prawnych przez odwołanie do szeroko rozumianego dorobku

nauk społecznych.
Korzeni Law and Society można poszukiwać w amerykańskim realizmie
prawniczym, z jego zainteresowaniem zagadnieniem law in action. Początki
współczesnego ruchu Law and Society wiążą się natomiast z powołaniem
do życia w 1964 r. Law and Society Association. Organizacja ta pozostaje
do dziś główną formą instytucjonalizacji omawianego ruchu naukowego,
animując go m.in. przez wydawanie kwartalnika „Law & Society Review”
i organizację corocznych konferencji. Law and Society Association liczy obec-
nie ponad 1200 członków, z czego większość jest związana z wydziałami
nauk społecznych, a nie wydziałami prawa.
Jako dziedzina wiedzy Law and Society jest trudna do precyzyjnego zde-
finiowania.
Większość autorów piszących o historii tego nurtu unika formułowania
jego bezpośrednich i kategorycznych definicji, a podkreśla jego fragmentację
tematyczną, pluralizm teoretyczny i otwartość dyscyplinarną. Zwraca się tak-
że uwagę na to, że w ramach Law and Society dochodzi do zacierania granic
między naukami społecznymi i humanistyką oraz przenikania się nurtów
praktycznych i zorientowanych ściśle poznawczo.
Zastrzegając, że żadna z poniższych definicji nie jest wyczerpująca, można
wymienić kilka sposobów rozumienia Law and Society, wyrażanych explicite
i implicite w literaturze. W najszerszym ujęciu do Law and Society można
więc zaliczyć wszystkie nurty w badaniach nad prawem, które wykraczają
poza dogmatyczną analizę przepisów i orzecznictwa. Określenie to byłoby
więc tożsame z interdyscyplinarnymi badaniami nad prawem. W nieco węż-
szym sensie są to wszystkie obszary refleksji nad prawem, które odwołują
się do wiedzy z zakresu nauk społecznych. W takim ujęciu Law and Socie-
ty obejmuje wszelkie socjologiczne, ekonomiczne, politologiczne, psycho-
logiczne, antropologiczne czy historyczne badania nad prawem. W jeszcze
innym rozumieniu ruch Law and Society można rozumieć jako opierający
się na przeświadczeniu o istnieniu szerszych społecznych mechanizmów
wpływających na funkcjonowanie prawa (np. kultury, stratyfikacji społecznej,
167

Law and Society
władzy, organizacji), co wyklucza spośród składowych ruchu takie orientacje

badawcze, które przeczą, by miało to większe znaczenie (tak jak np. law and
economics w ujęciu ortodoksyjnym).
Jak zauważa Lawrence M. Friedman, ruch Law and Society nie jest jed-
nolitą dyscypliną naukową, ale sztucznie wyodrębnioną grupą uczonych,
skupiającą badaczy zainteresowanych zbliżoną tematyką, ale nie mających
wspólnych przeświadczeń teoretycznych czy założeń metodologicznych.
Z tego względu, jego zdaniem, Law and Society można porównywać do
takich dziedzin, jak studia regionalne, analizujące rozmaite obszary świata
z perspektywy geograficznej, społecznej, ekonomicznej, lingwistycznej itp.
Ruch Law and Society nie posługuje się w szczególności spójnym zespo-
łem pojęć. Terminy wykorzystywane w badaniach zaliczanych do tego nurtu
nie są też uniwersalne międzykulturowo, ale w dużej mierze opierają się
na inspiracjach czerpanych z doświadczeń amerykańskich. Choć oczywiście
w ramach Law and Society swoje odzwierciedlenie znajdują różne współczes-
ne orientacje teoretyczne, cechą łączącą wiele prac z tego nurtu jest także
niechęć do abstrakcyjnych ujęć teoretycznych i daleko idących uogólnień.
W ramach Law and Society wydaje się w zasadzie dominować podejście
pragmatyczne i indukcjonistyczne, a proponowane ujęcia teoretyczne mają
raczej charakter teorii średniego zasięgu.
Wiele ujęć typowych dla Law and Society jest również zorientowanych
na rozwiązywanie problemów poznawczych, wytwarzanych w dyskursie
prawniczym, nie zaś zagadnień teoretycznych należących do którejś z nauk
społecznych. Fakt ten można przypisywać historycznym powiązaniom mię-
dzy Law and Society a realizmem prawniczym, a także praktyczno-reforma-
torskim nastawieniom wielu autorów. Wszystkie wymienione okoliczności
sprawiają, że Law and Society odróżnia się od socjologii prawa, zwłaszcza
tzw. socjologicznej socjologii prawa w wydaniu europejskim, nawet jeśli
podejmuje zbliżone zagadnienia.
Opisane prawidłowości i zależności znajdują odzwierciedlenie w tematy-
ce badań i metodach badawczych wykorzystywanych przy ich podejmowaniu.
Wśród zainteresowań badawczych autorów związanych z Law and Society
dominują takie, które były bliskie również realistom prawniczym: rzeczywi-
ste funkcjonowanie sądów i innych organizacji stosujących prawo, zawody
prawnicze, korzystanie z prawa przez laików, konflikty i spory. Gdy chodzi
o metody badawcze, oprócz metod charakterystycznych dla socjologii, takich
jak wywiady kwestionariuszowe, w Law and Society znaczną rolę odgry-
wają metody terenowe i jakościowe: obserwacja, obserwacja uczestnicząca,
wywiad pogłębiony, studium przypadku. Szeroko wykorzystywane są także
analizy dokumentów zastanych, w tym badania aktowe.
168

Law and Society
Niezależnie od zróżnicowanych inspiracji autorów związanych z Law and

Society można sądzić, że wśród setek prac opublikowanych w ramach tego
ruchu istnieje zbiór kanonicznych, szczególnie często cytowanych dzieł. Dla
przykładu można przywołać kilka najbardziej znanych spośród nich. W jed-
nym z najczęściej cytowanych tekstów w historii amerykańskiej literatury
prawniczej, Why the «haves» come out ahead. Speculations on the limits of legal
change z 1974 r., Marc Galanter zwraca uwagę na znaczenie, jakie dla zwy-
cięstwa w sporze sądowym ma sposób organizacji stron sporu sądowego
i posiadane przez nie doświadczenie, i wprowadza szeroko wykorzystywane
rozróżnienie dwóch typów stron: one-shotters i repeat players. Inną znaną pracą
podejmującą zagadnienie funkcjonowania sądów jest The Process is the Punish-
ment. Handling Cases in a Lower Criminal Court Malcolma M. Feeleya z 1977 r.,
który na podstawie etnograficznych badań empirycznych przeprowadzonych
w sądzie w New Haven wykazuje, że uciążliwość procesu karnego przewyż-
sza, zwłaszcza w prostych sprawach, dolegliwość związaną z ewentualnymi
sankcjami formalnymi i że okoliczność ta jest powszechnie znana przez sę-
dziów i prokuratorów oraz uwzględniana przez nich w toku postępowania.
Gdy chodzi o zagadnienie korzystania z prawa, Stewart Macaulay w arty-
kule Non-contractual relations in business. A preliminary study z 1963 r. przedstawia
natomiast wyniki badań nad korzystaniem z prawa przez przedsiębiorców,
pokazując, że zawieranie formalnych umów i sposoby rozstrzygania sporów
związanych z ich realizacją są zależne od zewnętrznych wobec prawa okolicz-
ności, takich jak typ relacji między przedsiębiorcami zawierającymi umowę.
Węzłowym tekstem z zakresu badań nad rozwiązywaniem konfliktów jest
natomiast artykuł Williama L.F. Felstinera, Richarda Abla i Austina Sarata
Emergence and transformation of disputes. Naming, blaming, claiming z 1981 r.,
w którym autorzy analizują strukturę sporów prawnych, wymieniając trzy
główne etapy: poszukiwanie właściwej drugiej strony, przypisywanie jej winy
i wysuwanie roszczeń pod jej adresem.
Literatura: Lawrence M. Friedman, The law and society movement, „Stanford Law Review”
1986, nr 38, s. 763–780; Simon Halliday, Patrick D. Schmidt (red.), Conducting Law and
Society Research. Reflections on Methods and Practices, Cambridge University Press, Cambridge
2009; Felice Levine, Goose Bumps and «The search for signs of intelligent life» in sociolegal studies.
After twenty-five years, „Law & Society Review” 1990, nr 24, s. 7–33; Austin Sarat (red.),
The Blackwell Companion to Law and Society, Malden, Blackwell 2004; Joyce Sterling, Bryant
G. Garth, From legal realism to Law and Society. Reshaping law for the last stages of the social
activist state, „Law & Society Review” 1998, nr 32(2), s. 409–471.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Funkcje prawa; Kultura prawna; Legitymizacja prawa; Płaszczyzny badania prawa; Prawo
a historia.
169

Legalizm
Legalizm
(ang. Legalism, fr. Légalisme, niem. Legalismus, ros. Легализм)
Termin ‘legalizm’ pochodzi z języka łacińskiego (lex, leges – ustawa, prawa)

i znany jest innym językom europejskim (np. francuski, angielski, niemiec-
ki, włoski, hiszpański). Ma on zróżnicowane znaczenie, zależne w znacznej
mierze od kontekstu, w jakim jest używany.
Po pierwsze może się on odnosić do postawy wobec różnego typu norm
osób zobowiązanych na ich podstawie do określonych zachowań. Postawa
legalizmu sprowadza się do bezwzględnego posłuszeństwa obowiązującym
uregulowaniom normatywnym, podjętym zwłaszcza na mocy stanowienia,
będącego czynnością władczą instytucji do tego powołanych (np. państwo-
wych, korporacyjnych, wyznaniowych). Osoba, do której odnoszą się takie
uregulowania, uznaje je za nadrzędne wobec innych norm i/lub wartości,
które mogą określać treść i formę jej zachowań. W przypadku konfliktu
między dyrektywą zachowania wynikającą z norm stanowionych przez in-
stytucje władcze a wskazówkami zachowania określanymi przez inne reguły
i/lub wartości osoba przyjmująca postawę legalizmu zawsze kieruje się tym,
co dla owych zachowań wynika ze stanowionych norm. Wiązać się to może
z przekonaniem, że wartości (np. moralne, ekonomiczne, polityczne), które
chroni lub ma realizować stanowiona norma, w hierarchii wartości społecznie
istotnych zajmują zawsze pozycję nadrzędną; w przeciwnym razie nie byłaby
ona potwierdzana aktem stanowienia przez instytucję władczą.
Legalizm może też być następstwem oportunizmu danej osoby w jej rela-
cjach z instytucjami władczymi stanowiącymi dane normy. W tej postaci łączy
się on często z rezygnacją z oceny tych norm w kategoriach np. moralnych,
efektywnościowych, ekonomicznych. Za bezwzględnym posłuszeństwem po-
stanowieniom norm ma przemawiać ich samoistny autorytet lub, co zdarza się
częściej, autorytet przypisywany instytucji, która normy te stanowi (państwu,
korporacji, związkowi wyznaniowemu itp.). Legalizm może być również na-
stępstwem postawy oportunizmu wobec instytucji normy stanowiących albo
konformizmu w obliczu zachowań innych osób w stosunku do tych norm.
Łacińską paremią (zasadą), która odzwierciedla i uzasadnia przekonania
związane z postawą legalizmu, jest dura lex sed lex (twarde prawo, ale prawo).
Niekiedy jednak w naukach prawnych rozróżnia się legalistyczną, opor-
tunistyczną i konformistyczną postawę wobec norm podmiotów związanych
ich postanowieniami. Postawa legalistyczna ma się różnić od dwóch pozo-
stałych rodzajem argumentacji przemawiającej za jej przyjęciem (argument
bezwzględnego autorytetu norm lub instytucji władczych, które je stanowiły).
170

Legalizm
Postawa oportunistyczna łączy się z rachunkiem korzyści i strat dla dane-

go podmiotu, które mogą wynikać z respektowania lub nierespektowania
obowiązujących norm. Z kolei konformizm polega na dostosowaniu się do
postaw tych podmiotów, których zachowania są w opinii danej osoby właści-
we, godne uznania lub przynajmniej przeważające w określonej zbiorowości.
W dyskursie prawniczym oraz w rozważaniach potocznych pojawia się
niejednokrotnie teza, że istnieją społeczeństwa (narody), które charaktery-
zuje trwała, głęboko zakorzeniona i rozpowszechniona postawa legalizmu,
i takie, w których postawa taka jest zjawiskiem rzadkim. Tak np. Niemców
ma cechować wrodzony legalizm, a jego brak lub słabe rozpowszechnienie
– Polaków. Przyczyn takiego stanu rzeczy szuka się na ogół w przebiegu dzie-
jów obu narodów (np. długotrwałość silnej państwowości niemieckej, brak
państwowości lub jej słabość w przypadku Polski). W istocie, jak się zdaje,
teza o naturalnym niemieckim legalizmie i braku legalizmu w postawach
Polaków jest elementem stereotypów, często występujących w postrzeganiu
i ocenianiu narodu własnego i obcych.
Po drugie legalizm jest (lub ma być) konstytutywnym elementem dzia-
łań organów władzy publicznej. Polega on na tym, że każde z tych działań,
a zwłaszcza takie, które polega na podejmowaniu i realizacji decyzji wład-
czych, musi zawierać się w granicach obowiązujących norm prawnych. Organ
władzy może podejmować tylko takie działania, które są mu nakazane lub
dozwolone przez prawo. Nie może z nich rezygnować, nawet gdy uważa,
że z tych czy innych względów byłoby to bardziej korzystne i celowe. Nie
może też podejmować działań uznawanych za korzystne czy celowe, jeśli
prawo ich nie dopuszcza.
Zasadę legalizmu wprowadzają do postanowień o ustrojowym znaczeniu
liczne konstytucje, w tym konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.
(art. 7: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach pra-
wa”). Legalizm w działaniu organów władzy publicznej obejmuje: 1) sposób
powoływania i odwoływania danego organu; 2) jego skład osobowy; 3) zakres
jego zadań i kompetencji; 4) tryb podejmowania (wykonywania) i formę praw-
ną decyzji; 5) kontrolę (nadzór) nad działalnością organu; 6) zakres i tryb od-
powiedzialności prawnej za podejmowane decyzje samego organu i jego
personelu; 7) tryb likwidacji tego organu przez inne podmioty władcze.
Jest rzeczą oczywistą, że szczegółowe regulacje odnoszące się do wy-
mienionych sytuacji różnią się treścią w odniesieniu do różnych organów
władzy publicznej i ujęte są w aktach normatywnych różnej rangi w hierarchii
źródeł prawa (od konstytucji do zarządzeń organów administracji publicznej)
należących do różnych jego działów (prawo konstytucyjne, administracyjne,
karne materialne i procesowe, cywilne materialne i procesowe, finansowe itd.).
171

Legalizm
Legalizm w działaniach organów władzy publicznej jest powszechnie

uznawany za nieodłączny składnik praworządności, państwa prawnego czy
rządów prawa. Przeciwstawia się go niekiedy oportunizmowi w tych działa-
niach albo też szerokiemu zakresowi uznaniowości (władzy dyskrecjonalnej)
w postępowaniu organów (np. administracyjnych, sądowych).
Jednakże z legalizmem łączy się w wielu przypadkach formalizm praw-
ny. Organy władzy publicznej kierują się w takim wypadku bardziej „literą
niż duchem prawa”. Oznacza to, że 1) jeśli dokonują wykładni przepisów
mających zastosowanie w danym przypadku, to ograniczają się do wykładni
językowej i systemowej, unikając wykładni celowościowej i funkcjonalnej;
2) starają się podejmować decyzje w taki sposób, aby były one w wymiarze
indywidualnym i konkretnym możliwie dokładnym odzwierciedleniem za-
wartych w przepisie uregulowań generalnych i abstrakcyjnych; 3) o ile to
możliwe, unikają przy podejmowaniu decyzji brania pod uwagę pozapraw-
nych okoliczności sprawy (np. moralnych, ekonomicznych). Formalizm taki
chroni organy władzy publicznej i ich personel przed zarzutem dowolności
decyzyjnej, nadużycia prawa czy tym bardziej naruszenia jego postanowień.
Może jednak uderzać w społeczne poczucie sprawiedliwości. Tego rodzaju
sytuacja znana jest łacińskiej paremii, która głosi, a zarazem przestrzega:
summum ius, summa iniuria (najwyższe prawo, najwyższa niesprawiedliwość).
Zbyt formalistyczne, ścisłe, bezkrytyczne moralnie trzymanie się przepisów
może prowadzić do wielkiej niesprawiedliwości.
Legalizm nie tylko jest (ma być) zasadą działania organów władzy pu-
blicznej w państwie, ale może dotyczyć innych instytucji władczych – kor-
poracyjnych, wyznaniowych, organizacji i organów międzynarodowych, np.
Unii Europejskiej, sądów międzynarodowych. Do każdej z tych instytucji
można odnieść również uwagi poczynione wyżej na temat formalizmu nor-
matywnego (prawnego) i jego następstw.
Literatura: Paul Dresch, Hannah Skoda (red.), Legalism. Anthropology and History, Oxford
University Press, Oxford 2012; Józef Nowacki, Praworządność. Wybrane problemy teoretyczne,
PWN, Warszawa 1977; Joseph Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, tłum. Paweł
Maciejko, ABC, Warszawa 2000; Judith N. Shklar, Legalism. Law, Morals, and Political Trials,
Harvard University Press, Cambridge 1986.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Ius et Lex; Obowiązywanie prawa; Postawy wobec prawa; Praworządność; Rządy prawa;
Świadomość prawna.
172

Legitymizacja prawa
Legitymizacja prawa
(ang. Legitimacy of the law, fr. Légitimité de la loi, niem. Legitimität
des Rechts, ros. Легитимация права)
Pojęcie legitymizacji oznacza najogólniej akceptację prawa przez jego adre-

satów. Niekiedy jednak ogranicza się stosowanie tego pojęcia do akceptacji
opartej na określonego rodzaju racjach (stąd wyodrębnia się różne rodzaje
legitymizacji) albo do samej tylko akceptowalności (nawet przy braku fak-
tycznej akceptacji), gdy np. obowiązywanie prawa wynika z postanowień
konstytucji, która ucieleśnia racjonalne zasady organizacji społeczeństwa.
W pierwszym kierunku zmierzają subiektywistyczne teorie prawa czy też
teorie „żywego prawa”, w drugim zaś teorie prawa natury, zakładające ist-
nienie obiektywnego dobra, które ma urzeczywistniać prawo. U większo-
ści autorów pewną rolę odgrywają jednak oba aspekty legitymizacji, można
wręcz wnioskować, że istotą legitymizacji jest powiązanie obydwu aspektów
i że jest ona traktowana jako zasadniczy czynnik stabilności prawa właśnie
dlatego, że stanowi moment, w którym spotykają się ze sobą poczucie praw-
ne i utopia społeczna. Tę dwoistość wpisaną w pojęcie legitymizacji moż-
na znieść jedynie odwołując się do standardów akceptacji (ale niekoniecz-
nie oceny!) prawa, charakteryzujących wyobrażenia podzielane przez daną
wspólnotę prawną. Tak właśnie uczynił Max Weber, wprowadzając swoje
pojęcie legitymizacji. Według Webera ludzkie działanie społeczne kieruje
się w swym subiektywnym sensie na innych ludzi bądź na tzw. porządki
społeczne, a więc historycznie skonstruowane, względnie spójne systemy
normatywne. Porządki te istnieją o tyle, o ile pewna liczba ludzi je sobie
wyobraża jako obiektywnie obowiązujące. Tak więc zawarcie małżeństwa nie
byłoby według Webera działaniem zorientowanym jedynie na inną osobę, ale
na wyobrażony porządek społeczny, jakim jest małżeństwo, a więc zespół
praw i obowiązków, norm kulturowych i obyczajów, które powszechnie wiążą
się z pojęciem małżeństwa. Termin „porządek społeczny” łączy ze sobą oba
wskazane aspekty legitymizacji: z jednej strony oznacza zawsze porządek
wyobrażony, którego obowiązywanie wynika z subiektywnego przekonania
podmiotów, a z drugiej – określa zespół standardów o mniejszej lub większej
społecznej sile oddziaływania, jest mechanizmem obiektywizacji subiektyw-
nie skonstruowanych wyobrażeń i socjalizacji podmiotów. Weber wyróżnia
dwa zasadnicze rodzaje porządków: konwencję, gwarantowaną zewnętrznie
przez społeczną sankcję potępienia, oraz prawo, gwarantowane zewnętrz-
nie przez sankcję przymusu, wywieranego przez specjalnie w tym celu
173

Legitymizacja prawa
ustanowiony sztab ludzi. Weberowska definicja prawa zawiera więc trzy

istotne elementy: istnienie porządku, sankcję przymusu oraz legitymizację.
Legitymizacja z kolei może przybierać różne postacie w zależności od tego,
na czym skupiają się społeczne wyobrażenia. Może to być po pierwsze legity-
mizacja tradycjonalna, gdy adresaci prawa są przekonani, że „istniało ono za-
wsze”, po drugie legitymizacja afektualna, gdy porządek prawny zawdzięcza
swoją ważność objawieniu lub wzorcowości określonej normy (bez wątpienia
mieszczą się tu religijne źródła prawa). Po trzecie legitymizacja może mieć
źródło w orientacji na wartości, przekonaniu o absolutnej obowiązywalności
porządku. Po czwarte wreszcie źródłem legitymizacji (szczególnie istotnym
współcześnie) jest pozytywne stanowienie, o którego legalności przekonani
są adresaci norm. Legalność oznacza, że stanowiący prawo są uznawani
za uprawnionych do tego ze względu na cechy norm, które tworzą – ich
formalną poprawność, abstrakcyjność i uniwersalność (w szczególności to,
że wiążą one samych prawodawców). Weber opisuje długi proces (przy-
padający zwłaszcza na okres historii rzymskiej), w którym rośnie rola for-
malno-racjonalnych cech prawa, a racjonalizacja formalna oznacza również
legitymizację. Sytuacja zasadniczo się zmienia w nowoczesnych ustrojach
demokratycznych, w których legitymizację zapewnia prawu wzrost jego
racjonalności materialnej, poddanie go standardom społecznego poczucia
sprawiedliwości. Ten rozdźwięk między racjonalizacją formalną i materialną
można odczytywać jako powrót dualizmu, jakim od początku naznaczone jest
pojęcie legitymizacji.
W powyższym kontekście Weber formułuje również ważną obserwację
w odniesieniu do prawa natury, któremu odmawia uniwersalizmu i obiek-
tywności, jaką przypisywali mu niegdyś filozofowie, tacy jak Hugo Grocjusz.
Według Webera prawo natury jest konstrukcją społeczną, którą prawodawcy
posługują się w celu zapewnienia legitymizacji wprowadzanym przez siebie
zmianom prawa, a zatem, wbrew wcześniejszym postulatom filozofii prawa,
prawo natury miałoby charakter rewolucyjny. W pierwszej ze swych wersji
legitymizuje ono prawo kanoniczne, pozwalając mu na odseparowanie się od
silnie osadzonego w lokalnych kulturach prawa świeckiego, a ostatecznie pro-
wadząc do budowy centralistycznej i biurokratycznej kurii, będącej zapowie-
dzią nowoczesnego państwa. W drugiej wersji prawo natury legitymizuje ideę
praw przyrodzonych, która stworzyła podstawy liberalnego „społeczeństwa
kontraktów” i „indywidualizmu własnościowego” (Crawford Macpherson).
Wreszcie w trzeciej wersji prawo natury staje się uzasadnieniem praktycznej
użyteczności jako zasady prawa przez subtelne przesunięcie punktu ciężko-
ści z „rozumności” jako tego, co można wywieść z odwiecznego porządku
174

Legitymizacja prawa
natury, na „rozumność” w znaczeniu utylitarnym, a więc to, co stanowi naj-

lepszy środek realizacji wcześniej założonych celów. Zdemaskowanie przez
Webera zmian znaczenia prawa natury ma duże znaczenie dla losów pojęcia
legitymizacji, które zaczęto niekiedy postrzegać jako instrument polityczny.
Konstruktywizm Webera otwiera również pole dla radykalnych koncepcji
legitymizacji jako „fałszywej świadomości”.
Mimo wskazanych wyżej problemów pojęcie legitymizacji jest nadal
stosowane i analizowane przez socjologów. Jako pojęcie stopniowalne dość
dobrze daje się operacjonalizować na potrzeby badań społecznego oddzia-
ływania prawa. Szczególnie duże osiągnięcia miał na tym polu wybitny
polski socjolog prawa Adam Podgórecki. Zwrócił on m.in. uwagę na to,
że ludzie często znają jedynie podstawowe i najogólniej rozumiane prawa
i obowiązki, które cieszą się ich akceptacją, nie wiedzą natomiast zbyt wiele
o wyprowadzanych z tych zasad procedurach i normach technicznych, któ-
rych legitymizacja wymaga w związku z tym większych zabiegów ze strony
prawodawców.
Z kolei Niklas Luhmann rozważał pojęcie legitymizacji w kontekście
swojej teorii systemów społecznych i zwrócił uwagę, że sama procedura,
niezależnie od swego uzasadnienia, ma walor legitymizacyjny, wciągając ludzi
w orbitę społecznych interakcji i operacji systemu prawa. Wreszcie Jürgen
Habermas powraca w swoich książkach do legitymizacji rozumianej jako
odnoszenie się do uniwersalistycznych warunków akceptowalności moralnej
prawa, stara się więc skonceptualizować napięcie między faktycznie istnieją-
cym prawem a roszczeniami wysuwanymi pod adresem tego prawa z punktu
widzenia powszechnych zasad sprawiedliwości.
Literatura: Jürgen Habermas, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień pra-
wa i demokratycznego państwa prawnego, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek, Scholar,
Warszawa 2005; Niklas Luhmann, Legitimation durch Verfahren, Suhrkamp, Frankfurt am
Main 1983; Adam Podgórecki, Public opinion on law, w: Adam Podgórecki, Wolfgang Kaupen,
Jan Van Houtte, Pieter Vinke, Berl Kutchinsky, Knowledge and Opinion About Law, Martin
Robertson, London 1973, s. 65–100; Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii
rozumiejącej, tłum. Dorota Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Ekonomiczna analiza prawa; Obowiązywanie prawa; Poczucie prawne; Prawo intuicyjne;
Rewolucja; Weber Max.
175

Luhmann Niklas
Luhmann Niklas
(8 XII 1927–6 XI 1998)
Niklas Luhmann był niemieckim teoretykiem

socjologii, twórcą teorii systemów społecznych.
Obok ogólnych dzieł teoretycznych (m.in. pracy
Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeiner Theorie
z 1984 r.), tworzących podwaliny oryginalnego
paradygmatu teoretycznego w socjologii, jego do-
robek naukowy obejmuje także kilkadziesiąt po-
zycji książkowych i kilkaset artykułów z zakresu
socjologii szczegółowych. Teoria systemów jest
w nich wykorzystywana do opisu i wyjaśniania
różnorodnych zjawisk społecznych, głównie na
poziomie makro, ale także mikro. Luhmann był
więc np. autorem prac z zakresu socjologii polityki, religii, wiedzy, mediów,
komunikacji, kultury, administracji, wychowania, miłości i zaufania.
Na tle współczesnych dokonań teoretycznych koncepcja Luhmanna
wyróżnia się kilkoma wyjątkowymi cechami. Po pierwsze konsekwentnie
przenosił on na grunt nauk społecznych dorobek ogólnej teorii systemów,
w szczególności tzw. cybernetyki drugiego rzędu. Jest to casus samego okre-
ślenia „system”, ale też najlepiej znanego pojęcia wykorzystywanego przez
Luhmanna – autopoiesis – które zostało stworzone do opisu funkcjonowania
procesów neurologicznych, a następnie jedynie transponowane na grunt
nauk społecznych. To dziedzictwo sprawia, że teoria Luhmanna opiera się na
szczególnym stanowisku epistemologicznym – radykalnym konstruktywizmie
– zakładającym, że wszelkie treści poznania są konstruktem obserwatora,
i w konsekwencji przyjmującym, że należy zawiesić możliwość definitywnego
rozstrzygnięcia pytania o naturę rzeczywistości.
Po drugie jest to teoria komunikacyjna, tzn. taka która przyjmuje, że
podstawową materią życia społecznego jest komunikacja. Systemy społeczne,
takie jak społeczeństwa, organizacje i interakcje, nie są, zdaniem Luhmanna,
formą relacji między ludźmi ani nawet agregatem społecznym (zbiorowością
ludzi), ale składają się z wielu połączonych ze sobą „komunikacyj” (słowo
to jest celowo użyte w liczbie mnogiej – chodzi o poszczególne epizody
w procesie komunikacji), wytwarzających dalsze komunikacje. W konse-
kwencji teoria Luhmanna zakłada, że systemy społeczne mają charakter
ewolucyjny, co oznacza, że tworząca je komunikacja podlega mechanizmom
wariancji (różnicowania), selekcji i rekombinacji. Proces ten jest przy tym
176

Luhmann Niklas
kontyngentny, co z kolei oznacza, że struktura istniejącej w danym mo-

mencie komunikacji nie determinuje tego, jakie komunikacje powstaną
w systemie w przyszłości.
Po trzecie teoria ta opisuje społeczeństwo w kategoriach zróżnicowania
społecznego, wyróżniając kilka historycznych jego typów: zróżnicowanie seg-
mentarne, stratyfikacyjne, centrum–peryferie, funkcjonalne. W przekonaniu
Luhmanna współczesne społeczeństwo jest zróżnicowane funkcjonalnie, tzn.
składa się z wydzielonych podsystemów funkcjonalnych, które monopolizują
realizację określonych funkcji. W danym społeczeństwie istnieje więc tylko
jeden system prawny, gospodarczy, polityczny, sztuki itp. W odróżnieniu
jednak od niektórych innych teoretyków systemów społecznych i innych
autorów rozwijających koncepcje funkcjonalistyczne (zwłaszcza Talcotta Par-
sonsa) Luhmann nie sądził, by można było podać skończoną liczbę podsys-
temów funkcjonalnych, ale uważa, że ich lista nie jest zamknięta. Ponadto
według Luhmanna jedynym istniejącym współcześnie społeczeństwem jest
społeczeństwo światowe, co implikuje istnienie globalnych systemów funk-
cjonalnych, wewnętrznie zróżnicowanych na zasadzie segmentarnej.
Do najważniejszych obszarów zainteresowań Niklasa Luhmanna należała
socjologia prawa. Tej dziedzinie poświęcił kilka samodzielnych monografii
(najbardziej znane to Legitimation durch Verfahren z 1969 r. i Das Recht der
Gesellschaft z 1993) i kilkadziesiąt artykułów, tworząc rozległe teoretyczne
ujęcie prawa i jego społecznego funkcjonowania. Luhmann jest tu zwłaszcza
uznawany, obok Gunthera Teubnera, za twórcę autopoietycznej teorii pra-
wa. Warto podkreślić, że niezależnie od innych własności teorii Luhmanna,
a także faktu, że autor ten pozostawał w bliskim dialogu z teoretykami
prawa, jego koncepcja ma charakter redukcjonistyczny, tzn. konsekwentnie
definiował prawo jako zjawisko społeczne i tylko takie.
W ujęciu Luhmanna prawo można opisywać na kilka uzupełniających
się sposobów. Po pierwsze współcześnie jest ono jednym z podsystemów
funkcjonalnych w społeczeństwie światowym. Od innych podsystemów od-
różnia się tym, że monopolizuje realizację szczególnej funkcji, określanej
przez niego jako stabilizacja oczekiwań normatywnych (norm). Choć więc
oczekiwania normatywne mogą być wytwarzane w wielu systemach społecz-
nych, w tym wielu podsystemach funkcjonalnych, prawo jest jedynym, który
jest wyspecjalizowany w zwiększaniu trwałości norm w czasie.
Taki sposób definiowania funkcji prawa odróżnia socjologię prawa Ni-
klasa Luhmanna od wielu innych ujęć funkcjonalistycznych, upatrujących
w prawie mechanizmu realizacji substancjalnych potrzeb społecznych, takich
jak potrzeba rozwiązywania konfliktów, potrzeba organizacji życia zbiorowe-
go czy rozdzielania dóbr. Jego rozumienie funkcji prawa jest z jednej strony
177

Luhmann Niklas
bardziej abstrakcyjne i opiera się na swoistej definicji pojęcia „funkcja”, ale

z drugiej nie wyklucza tego, że prawo, realizując swoją funkcję, może się
przyczyniać do powstawania konfliktów i dezorganizacji życia społecznego.
Po drugie wyodrębnienie prawa jako systemu funkcjonalnego jest zwią-
zane z faktem, że opiera się ono – jak każdy inny podsystem funkcjonalny
i niektóre inne systemy społeczne – na szczególnym kodzie binarnym, po-
zwalającym na dokonywanie obserwacji zjawisk w otoczeniu oraz komuni-
kacji wewnątrz systemów. Prawo opiera się na kodzie prawne–bezprawne
i dzięki temu może zaobserwować dowolne zjawiska jako przynależne do
którejś ze stron tej dystynkcji. Oznacza to jednocześnie, że system praw-
ny nie może obserwować żadnych zjawisk za pomocą innego rozróżnienia,
a więc że wszystkie pojęcia prawne i wszystkie odwołania do prawa stanowią
przetworzenie (tzw. re-entry) tego wiodącego rozróżnienia.
Po trzecie, co jednak jest najsłabiej rozwiniętym i w pewnej mierze za-
niechanym wątkiem socjologii prawa Luhmanna, prawo można postrzegać
jako zgeneralizowane medium komunikacji. Pojęcie to nawiązuje do koncep-
cji zgeneralizowanych mediów wymiany Talcotta Parsonsa i ma się odnosić
do faktu, że prawo może odgrywać rolę pośrednika w komunikacji między
innymi systemami społecznymi.
Analizy społecznego funkcjonowania prawa, dokonywane przez Luh-
manna na podstawie przedstawionych założeń, szły w dwóch zasadniczych
kierunkach. Po pierwsze Luhmann przedstawiał wiele obserwacji na temat
wewnętrznego ustrukturyzowania i reprodukcji systemu prawnego. Po drugie
rozważał problematykę relacji między prawem a innymi systemami w jego
otoczeniu.
Gdy chodzi o pierwszą z wymienionych kwestii, Luhmann twierdził, że
podstawowym sposobem wewnętrznego uporządkowania systemu prawnego
jest zasada podziału na centrum i peryferie. Centralne miejsce systemu zaj-
muje komunikacja prawna wytwarzana przez sądy. Zgodnie ze wspomnianym
rozumieniem funkcji systemu prawnego jest ona (a nie np. ustawodawstwo)
postrzegana jako mająca największą stabilność. W strukturyzowaniu komuni-
kacji w systemie prawnym istotną rolę odgrywają również takie elementy ko-
munikacji, jak teorie prawa, dogmatyka prawnicza czy idea sprawiedliwości.
Wszystkie one przyczyniają się do tego, że pewne komunikacje są uznawane
za przynależne do systemu i reprodukowane, a inne nie – i zapominane.
Jednocześnie jednak omawiane ujęcie pozwala Luhmannowi na przedsta-
wianie dowolnej komunikacji odwołującej się do kodu prawne–bezprawne
jako przynależnej do systemu prawnego, co stwarza szerokie możliwości
socjologicznej analizy nieprofesjonalnej i nieformalnej komunikacji prawnej.
178

Luhmann Niklas
Drugie ze wspomnianych zagadnień jest podejmowane przez Luhmanna

za pomocą pojęcia sprzężenia strukturalnego. Termin ten odnosi się do takie-
go powiązania między systemami społecznymi, w którym komunikacja okre-
ślonego rodzaju, zachodząca w jednym ze sprzężonych systemów, wywołuje
określonego rodzaju komunikację w drugim, jednak bez naruszania autono-
mii żadnego z nich. Jest to efekt wytwarzania się w podsystemach struktur
wyspecjalizowanych w obserwacji systemów występujących w ich otoczeniu.
Pojęcie sprzężenia strukturalnego pozwoliło Luhmannowi na opisywanie
takich aspektów funkcjonowania systemu prawnego, jak legislacja i konsty-
tucje (sprzężenie strukturalne z systemem politycznym) czy umowy (sprzę-
żenie strukturalne z systemem gospodarki). Przyjęcie koncepcji sprzężenia
strukturalnego ma zwłaszcza fundamentalne znaczenie dla sposobu inter-
pretacji zewnętrznych oddziaływań na system prawny – w każdym wypadku
są one postrzegane jako wytwarzane w sposób autonomiczny przez sam ten
system na podstawie istniejącej w nim wcześniej komunikacji.
Teoria socjologiczna Luhmanna i jego socjologia prawa nie były przyj-
mowane bezkrytycznie ani w środowisku teoretyków socjologii, socjologów
prawa, ani wśród teoretyków prawa. Luhmannowi zarzucano nadmierne
skomplikowanie teorii i hermetyczność wypowiedzi, trudności w jej opera-
cjonalizacji, doszukiwano się podobieństw do pozytywistycznych teorii pra-
wa lub, przeciwnie, pokrewieństwa z postmodernizmem, odrzucano także
mocne założenia epistemologiczne stojące u jej podstaw. Zarówno jednak
w teorii socjologicznej, jak i w socjologii prawa koncepcja Luhmanna znalazła
naśladowców, inspirując, zwłaszcza w Niemczech, nową falę zainteresowania
ujęciami systemowymi.
Literatura: Michael King, Anton Schutz, The ambitious modesty of Niklas Luhmann, „Journal
of Law and Society“ 1994, t. 21, nr 3, s. 261–287; Michael King, Chris Thornhill (red.),
Luhmann on Law and Politics. Critical Appraisals and Applications, Hart, Oxford–Portland, OR
2006; Richard Nobles, David Schiff, Observing Law through Systems Theory, Hart, Oxford,
UK–Portland, OR 2013; Hubert Rottleuther, A purified sociology of law. Niklas Luhmann on the
autonomy of legal system, „Law & Society Review“ 1989, t. 23, nr 5, s. 779–798; Jan Win-
czorek, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Liber,
Warszawa 2008; Klaus Ziegert, The thick description of law. An introduction to Niklas Luhmann’s
theory, w: Reza Banaker, Max Travers (red.), An Introduction to Law and Social Theory, Hart,
Oxford, UK–Portland, OR 2002, s. 55–75.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Autopoietyczność prawa; Funkcje prawa; Obowiązywanie prawa; Rządy prawa; System
prawny.
179

M
Malinowski Bronisław
(7 IV 1884–16 V 1942)
Twórca naukowej antropologii, wybitny socjolog,
badacz kultury i etnolog. Pochodził z arystokra-
tycznej rodziny, jego ojciec był profesorem sla-
wistyki. Uczył się i kształcił w Krakowie. W la-
tach 1902–1906 studiował matematykę i fizykę
na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1908 r.
doktoryzował się z wyróżnieniem z filozofii.
Wyjechawszy do Anglii, podjął dalsze studia,
a potem wykłady w London School of Econo-
mics. W latach 1914–1920 prowadził badania
terenowe na Nowej Gwinei, Wyspach Trobrian-
da i w Australii. W 1922 r. uzyskał doktorat na
Uniwersytecie Londyńskim, a w 1927 otrzymał tam profesurę i objął nowo
utworzoną Katedrę Antropologii. W 1934 r. prowadził badania w południo-
wej i wschodniej Afryce. W 1936 r. otrzymał doktorat honoris causa Uni-
wersytetu Harvarda w Stanach Zjednoczonych. W 1940 i 1941 r. prowadził
badania terenowe w Meksyku. W 1942 r. otrzymał profesurę Uniwersytetu
Yale. W Polsce po raz ostatni był w 1923 r.
Dorobek publikacyjny Malinowskiego jest ogromny. Zyskał dzięki nie-
mu światowe uznanie i sławę. Polskojęzyczna edycja dzieł Malinowskiego
liczy 13 tomów. Dla socjologii prawa duże znaczenie mają dwie jego prace:
Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich (1926) oraz Prawo i zwyczaj (1934).
Malinowski wprowadził do badań społecznych metodę obserwacji uczest-
niczącej, polegającą na długotrwałym uczestnictwie w życiu badanej społecz-
ności. Jej celem jest uchwycenie typowych sposobów myślenia, odczuwania
i działania tubylców, ustalenie, co jest dla nich obowiązującą regułą, zwy-
czajem, zasadą postępowania. Sformułował szczegółowe postulaty i reguły
tej metody, która była krokiem milowym w prowadzeniu antropologicznych
badań terenowych.
Za podstawę życia społecznego uznawał kulturę, rozumianą jako ca-
łokształt dziedzictwa społecznego, na które składają się różnego rodzaju
urządzenia, umiejętności techniczne, idee, zwyczaje, wartości, a także mity,
magia i religia. Każda kultura stanowi niepodzielną całość, jest wewnętrznie
zintegrowana, a poszczególne jej elementy, powiązane ze sobą więzią funk-
cjonalną, należy analizować w ogólnym kontekście całości kultury. Według
Malinowskiego trwałe powiązania funkcjonalne elementów kultury, które
mają cechy powszechności i względnej od siebie niezależności, są insty-
tucjami. Instytucje, będące najważniejszym elementem każdego systemu
180

kulturowego, są, w myśl jego koncepcji, „zorganizowanym systemem działań

ludzkich”, grupą ludzi podejmujących w określonych warunkach wspólne
działania. Za pośrednictwem instytucji każda zbiorowość zaspokaja swoje
potrzeby. Zmiany kulturowe są spowodowane przede wszystkim kontaktem,
zderzeniem lub konfliktem z odmiennymi kulturami.
Ludzkie działania są motywowane przez potrzeby dwojakiego rodzaju:
pierwotne, związane z biologiczną naturą człowieka, oraz wtórne, związane
z faktem współżycia z innymi ludźmi. Zaspokajaniu potrzeb służą instytucje.
Potrzeby wtórne są zaspokajane przede wszystkim przez instytucje prawne,
ekonomiczne, wychowawcze i polityczne.
Malinowski zdecydowanie krytykował dotychczasowy sposób ujmowania
prawa pierwotnego przez etnologów z przełomu XIX i XX w., nazywając ich
myślenie „antykwarycznym”. Wykazywał, iż błędny jest pogląd, że w spo-
łeczności pierwotnej jednostka jest całkowicie podporządkowana grupie, że
jej członkowie automatycznie podporządkowują się regułom grupowym, że
w społecznościach tych występuje „komunizm pierwotny”, że nie ma włas-
ności prywatnej, ale jest tylko własność wspólna, oraz że nie ma w niej
prawa, a co najwyżej pierwociny prawa karnego. Nie zgadzał się również
z poglądem, że w społeczności pierwotnej brakuje takich elementów kul-
tury, którym można by nadać miano instytucji prawnych. Swoje krytyczne
stanowisko szczegółowo uzasadniał. Wykazywał również, że regulatorem
stosunków międzyludzkich w społeczności pierwotnej nie są sankcje repre-
syjne, lecz rozbudowany układ wzajemnych zobowiązań. Co więcej, istnieją
reguły, których złamanie jest potępiane, ale nie pociąga za sobą kary.
Na podstawie systematycznie przeprowadzonych obserwacji terenowych
Malinowski stwierdził, że każda dziedzina życia w społeczności przedpiś-
miennej ma swoją „stronę prawną”. Zwyczaj staje się zwyczajem prawnym,
kiedy ustanawia zobowiązania i roszczenia stron. „Reguły prawa – pisał za
Petrażyckim, lecz nie wymieniał jego nazwiska – wyodrębniają się od reszty
reguł pod tym względem, że odczuwane są one i uważane jako zobowiązania
jednej osoby oraz uprawnione roszczenia innej”.
Prawo pierwotne jest przede wszystkim prawem cywilnym. Jest wysoko
rozwinięte i reguluje wszystkie dziedziny organizacji społecznej. Reguły tego
prawa są elastyczne i przystosowują się do zmieniających się warunków.
Najważniejsze zasady prawne to prawo matrylinii i prawo egzogamii. Według
prawa matrylinii, jak ustalił Malinowski, dziecko jest cieleśnie spokrewnione
i moralnie związane tylko i wyłącznie z matką. Prawo to decyduje o dziedzi-
czeniu własności, o prawie do ziemi, o władzy, godnościach, stanowiskach,
o związkach między płciami itp. doniosłych sprawach. Z kolei prawo egzo-
gamii zakazuje stosunków seksualnych i małżeństwa w obrębie tego samego
181

klanu totemicznego, który jest niezmienny, przenika do świata przyszłego

i przez inkarnację powraca do obecnego. Ponadto, jak stwierdził Malinowski,
„w społecznościach pierwotnych mamy umowne akty, takie jak małżeństwo,
adopcja, śluby pobratymstwa, inicjacja, transakcja handlowa etc. Wszystkie
akty tego rodzaju stwarzają więź współdziałania, stan wzajemnej zależności,
w którym reguły postępowania nabierają mocy obowiązującej nie tyle dzięki
jakimś siłom zewnętrznym lub narzuconemu z zewnątrz mechanizmowi, ile
raczej dzięki temu, że wywiązanie się ze zobowiązania stanowi samo przez
się pozytywną stronę żądania usługi wymiennej”. W społeczności pierwotnej
czarna magia, którą posługują się czarownicy, ma niezwykłą siłę prawną, za
jej pośrednictwem stosowane są reguły prawa plemiennego, zapobiega prze-
mocy i przywraca równowagę. Czarownik nie czyni niczego wbrew prawu,
jest uczciwy i sprawiedliwy, jest bowiem wielki i bogaty. Kiedy musi ukarać
jakiś akt bezprawia, czuje za sobą poparcie opinii całej społeczności. W ta-
kiej sytuacji sprawca częstokroć stara się wynagrodzić wyrządzoną szkodę
lub polubownie załatwić sprawę. Innym rysem prawa pierwotnego jest to,
że zasady wymiaru kary są nieokreślone, podobnie jak tylko w najogólniej-
szych zarysach jest określona zbrodnia. Nie istnieją również instytucje, które
można by nazwać „wymiarem sprawiedliwości”. Poza tym „nakazy prawa
i zwyczaju są zawsze organicznie związane i nie istnieją one w izolacji”.
Sformułowany przez Malinowskiego (a wcześniej wyrażony przez Petra-
życkiego) postulat metodologiczny, który nadal zachowuje aktualność, głosi,
że w badaniu zjawisk prawnych należy skupiać uwagę przede wszystkim
na tym, co jest powszechne, a nie na tym, co wyjątkowe. Na prawie „słu-
chanym”, a nie na prawie łamanym, na stałych prądach prawnych, a nie na
przygodnych zaburzeniach. Badacz nie powinien ograniczać się do suchego
wyliczenia reguł prawa, lecz określić sposoby funkcjonowania tych reguł
w życiu.
Według Malinowskiego studia nad prawem pierwotnym powinny
uwzględniać kontekst kulturowy, w jakim występuje dana instytucja prawna
(własność, małżeństwo, rodzina, zobowiązanie itp.). Należy również badać
reakcje społeczne na podporządkowanie się regułom lub ich lekceważenie,
a także skutki, jakie reakcje te wywołują. Ogromną zasługą Malinowskie-
go jest wykazanie, że w społecznościach pierwotnych, przedpaństwowych,
w których nie ma aparatu władzy, kodeksów i sędziów, istnieje prawo i funk-
cjonują reguły prawne.
Literatura: Piotr Bielarczyk, Antropologia prawa Bronisława Malinowskiego, „Studia Iuridica”

2003, nr 41, s. 27–57; Raymond Firth, Man and Culture: An Evaluation of the Work of Bronislaw
Malinowski, Routledge, London 1960; Andrzej K. Paluch, Malinowski, Wiedza Powszechna,
182

Małżeństwo
Warszawa 1981; Isaac Schapera, Malinowski’s theories of law, w: Raymond Firth (red.), Man
and Culture. An Evaluation of the Work of Bronislaw Malinowski, Routledge, London 2001,
s. 139–156; Michael W. Young, Bronisław Malinowski. Odyseja antropologa, tłum. Szymon Piotr,
Wydawnictwo Twój Styl, Warszawa 2008.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Antropologia prawa; Funkcje prawa; Kultura prawna; Petrażycki Leon; Płaszczyzny badania
prawa; Prawo zwyczajowe.
Małżeństwo
(ang. Marriage, fr. Mariage, niem. Ehe, ros. Брак)
W ujęciu tradycyjnym małżeństwo oznacza względnie trwały związek męż-

czyzny i kobiety, określony prawem i zwyczajami danego państwa, tworzący
wspólnotę duchową, fizyczną i ekonomiczną.
Małżeństwo może być poprzedzone zaręczynami, mającymi charakter
oficjalnej umowy, zobowiązującej do jego zawarcia w określonym czasie.
Wyróżnia się rodzaje małżeństw ze względu na:
1) liczbę osób zawierających związek małżeński: monogamiczne (związek
jednej kobiety i jednego mężczyzny) lub poligamiczne jako poliandria (jedna
kobieta i kilku mężczyzn) lub poliginia (jeden mężczyzna i kilka kobiet);
2) nakaz wyboru partnera: poza własną grupą społeczną – małżeństwo
egzogamiczne, lub w ramach własnej grupy społecznej – małżeństwo endo-
gamiczne;
3) włączenie małżonka do grupy lokalnej: gdy kobieta włączana jest do
lokalnej grupy, w której żyje mąż – małżeństwo patrylokalne, gdy mężczy-
zna jest włączany do grupy, w której przebywa jego żona – małżeństwo
matrylokalne.
Prawo do zawarcia małżeństwa zostało uznane w XX w. za jedno z pod-
stawowych praw człowieka. Obejmuje ono wolność zawarcia związku mał-
żeńskiego, przejawiającą się w prawie do wyrażenia nieskrępowanej woli
i niewymuszonej nakazem rodzinnym zgody, równość praw i obowiązków
małżonków w czasie trwania małżeństwa i w przypadku jego rozwiązania.
Małżeństwo, dotąd będące wynikiem umowy między rodzinami (swoistym
kontraktem handlowym), stopniowo stało się rezultatem swobodnego wy-
boru nupturientów, motywowanego uczuciami (miłością). W wielu społecz-
nościach jednakże tradycja, a zwłaszcza nakazy religijne sankcjonują przy-
mus ze strony najbliższej rodziny, a sprzeciw wywołuje reakcje szczególnie
dramatyczne dla kobiet, które pozbawiane są życia wskutek dokonywanych
183

Małżeństwo
przez krewnych tzw. zabójstw honorowych (honour related violence). Aranżacja

małżeństwa odbywa się bez uwzględnienia dopuszczalnego przez prawo naj-
niższego wieku zawarcia go (dotyczy to zwłaszcza dziewcząt), a tym samym
stopnia dojrzałości psychicznej i fizycznej nupturientów. W czasie trwania
takiego małżeństwa kobieta i mężczyzna nie mają równych praw w zakresie
decydowania o wychowaniu dzieci, wyboru nazwiska, zawodu i zajęcia ani
w stosunkach majątkowych.
Prawo i tradycja danego państwa rozstrzygają, czy małżeństwo jest insty-
tucją świecką, czy religijną, w jaki sposób zostaje zawarte i w jakim trybie
(jeżeli przewidziana jest taka możliwość) może zostać rozwiązane.
Prawo decyduje o formie małżeństwa, ustanawiając jednocześnie okolicz-
ności wyłączające możliwość jego zawarcia. Należą do nich przede wszyst-
kim: zbyt bliski stopień pokrewieństwa, nieodpowiedni wiek nupturientów,
stan zdrowia lub umysłu, zagrażający małżeństwu lub zdrowiu przyszłego
potomstwa. Jeśli dojdzie do zawarcia małżeństwa mimo ustanowionych pra-
wem przeszkód, może ono zostać unieważnione.
Zawarcie związku małżeńskiego rodzi skutki prawne i społeczne. Staje
się podstawą powstania grupy społecznej, stanowiącej do niedawna w po-
wszechnym przekonaniu „podstawową komórkę społeczną”. Jest formalno-
prawnym związkiem znajdującym się często pod szczególną ochroną i opieką
ze strony państwa, preferowanym wśród innych możliwych form trwałego
współżycia ludzi.
Małżonkowie nabywają określone prawa, ale także przyjmują na sie-
bie obowiązki i związaną z ich realizacją odpowiedzialność, choć osobisty
charakter części z nich powoduje, że nie można na drodze prawnej wymu-
sić ich egzekucji. Prawa i obowiązki wynikają ze szczególnego charakteru
małżeństwa jako wspólnoty duchowej, związku emocjonalnego opartego na
potrzebie miłości i poczucia bezpieczeństwa, poszukiwanych w relacjach
z najbliższym człowiekiem. Należy do nich obowiązek wierności, wyklu-
czający związki intymne poza małżeństwem, obowiązek pomocy, zwłaszcza
w trudnych momentach życiowych, obowiązek osobistych starań w wycho-
wywaniu dzieci i prowadzenia gospodarstwa domowego. Niewywiązywanie
się z tego rodzaju obowiązków obniża poczucie satysfakcji z małżeństwa
i w skrajnych przypadkach prowadzi do rozkładu wspólnego pożycia, a tym
samym do rozwodu.
Inny charakter ma obowiązek zaspokajania potrzeb materialnych rodziny,
która powstała w wyniku zawarcia małżeństwa (obowiązek alimentacyjny).
Obowiązek alimentacyjny może być egzekwowany na drodze sądowej; w wy-
padku bezskuteczności podjętych działań prawnych w określonych przy-
padkach możliwa jest pomoc finansowa udzielana ze środków publicznych.
184

Małżeństwo
Małżeństwo ustaje w sposób naturalny, tzn. w wyniku śmierci małżonka,

lub na drodze prawnej wskutek orzeczenia sądu (lub innego organu prze-
widzianego przez prawo).
Małżeństwo, jak każda instytucja życia społecznego, ulega przeobraże-
niom pod wpływem zmian kulturowych, zwłaszcza w tradycyjnym systemie
wartości, procesu indywidualizacji, będącego rezultatem upowszechnienia
praw jednostki, procesów gospodarczych, w tym zmian w redystrybucji pracy,
emancypacji kobiet i rosnącego ich uniezależnienia ekonomicznego.
Zmiany w tradycyjnym systemie wartości powodują osłabienie norm spo-
łecznych leżących u podstaw zawarcia małżeństwa i wyznaczających sposób
jego funkcjonowania. Decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest wyni-
kiem swobodnego wyboru, a nie konieczności utrzymania odpowiedniego
statusu społecznego i narzuconej roli społecznej. Małżeństwo traktowane
jest jako jeden z wielu sposobów wspólnego pożycia dwojga ludzi. Formalny
związek zastępowany jest różnymi konfiguracjami: od związków partnerskich
poprzez kohabitację do LAT (living apart together) – układ, w którym partnerzy
nie mieszkają razem – i świadomy wybór samotnego życia (single). Decyzja
o zawarciu małżeństwa zapada w coraz późniejszym wieku i nie oznacza
automatycznej zgody na posiadanie potomstwa (childfree). Rozwojowi róż-
norodnych form pożycia dwojga ludzi towarzyszy osłabienie społecznego
przekonania o obowiązku ochrony trwałości małżeństwa, co znajduje wyraz
we wzrastającej liczbie rozwodów.
Utrwalenie indywidualizmu jako perspektywy postrzegania człowieka
i jego potrzeb, wraz z powszechną akceptacją wolności i praw osobistych
jednostki, wyrażoną w podstawowych aktach prawa międzynarodowego
i krajowego, powodują ocenę „przydatności” małżeństwa, tak jak i innych
instytucji społecznych, z punktu widzenia bezpośrednich korzyści indywi-
dualnych, a nie przypisanej mu roli i funkcji społecznych. Coraz powszech-
niejsze przekonanie, że małżeństwo ogranicza wolność jednostki, możliwość
realizacji aspiracji zawodowych i społecznych, osobisty sukces i szczęście,
powoduje zmniejszenie popularności tej formy wspólnego pożycia.
Na zmianę podejścia do tradycyjnego modelu małżeństwa ma wpływ
także dokonywana przez trybunały międzynarodowe interpretacja podlega-
jącego ochronie prawa do prywatności, poszerzająca jego treść o ochronę
praw reprodukcyjnych, swobodę decyzji o prokreacji, ochronę orientacji
seksualnej, w tym praw homoseksualistów do równego traktowania z oso-
bami heteroseksualnymi w zakresie prawa do kształtowania życia rodzinne-
go. Przyznanie osobom o tej samej orientacji seksualnej prawa do zawarcia
małżeństwa powoduje konieczność zmiany tradycyjnej definicji, w której
odmienność płci nupturientów stanowiła warunek konieczny uznania jego
185

Małżeństwo
ważności w obliczu prawa. Możliwość zawarcia małżeństwa homoseksual-

nego, z uwagi na dominującą w odbiorze społecznym dezaprobatę, nie jest
powszechnie przyjętym rozwiązaniem prawnym. Jeszcze rzadziej występuje
budzące zdecydowany sprzeciw społeczny przyznanie małżonkom tej samej
płci prawa do adopcji dzieci.
Stabilności małżeństwa nie sprzyjają procesy ekonomiczne. Rezulta-
tem otwarcia rynków pracy jest migracja pracowników, która w przypadku
przedłużającego się rozłączenia małżonków prowadzi do rozpadu rodziny.
Wzrastające bezrobocie umacnia pozycję pracodawcy, żądającego od pra-
cownika dyspozycyjności w stopniu uniemożliwiającym założenie rodziny
lub – gdy ta już istnieje – wywiązywania się z obowiązków małżeńskich
i rodzicielskich. Obawa przed niemożnością pogodzenia życia zawodowego
z rodzinnym powoduje rezygnację z zawarcia trwałego, sformalizowanego
związku z partnerem.
Wpływ na małżeństwo jako instytucję społeczną ma emancypacja kobiet.
Rola żony i matki nie jest już jedynym wyborem.
Proces nazwany deinstytucjonalizacją małżeństwa traktowany jest bądź
jako przejaw jego kryzysu, bądź jako świadectwo jego przemiany, naturalnej
w obliczu zachodzących procesów społecznych. W pierwszym przypadku
postulowany powrót do tradycyjnego wzorca (reinstytucjonalizacja małżeń-
stwa), z wyznaczonymi rolami kobiety jako matki i żony oraz mężczyzny
jako męża i ojca, miałby prowadzić do wzmocnienia najbardziej pożądanej
z punktu widzenia społeczeństwa rodzinnej formy wspólnego pożycia doro-
słych ludzi, a w konsekwencji do odwrócenia niekorzystnych zmian demogra-
ficznych, kulturowych i ekonomicznych. W drugim przypadku różnorodność
alternatywnych form organizacji wspólnego pożycia traktowana jest jako
bogactwo społeczeństwa, będące wynikiem nieskrępowanego rozwoju czło-
wieka, społecznej akceptacji jego wolności i dokonywanych przezeń wyborów.
Literatura: Anne Barlow, Simon Duncan, Grace James, Alison Park, Cohabitation, Marriage
and the Law. Social Change and Legal Reform in the 21st Century, Hart Publishing, Oxford
2005; Anthony Giddens, Przemiany intymności: seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych
społeczeństwach, tłum. Alina Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; Mil-
ton C. Regan, Alone Together. Law and the Meanings of Marriage, Oxford University Press, Oxford
1999; Krystyna Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,
Nomos, Kraków 2002; Joanna Wróblewska, Rodzina dziś i jutro. Perspektywa zmiany w obrębie
małżeństwa i rodziny w świetle futurologiczno-socjologicznej koncepcji Alvina Tofflera, w: Maria
Świątkiewicz-Mośny (red.), Rodzina. Kondycja i przemiany, Wydawnictwo UJ, Kraków 2011.
Zobacz także:
Prawa dziecka; Rodzina; Rozwód; Równość wobec prawa; Subkultury prawne.
186

Metoda analizy dokumentów osobistych

(ang. Method of personal documents analysis, fr. Méthode d’analyse des
documents personnels, niem. Methode der Analyse persönlicher Dokumente,
ros. Метод анализа личных документов)
Przez „dokumenty osobiste” rozumie się w socjologii autobiografie, dzien-

niki, pamiętniki, wspomnienia, listy, a także pewien typ wypracowań szkol-
nych. Wspólną cechą dokumentów osobistych jest to, że są źródłami pisany-
mi, które powstały z inicjatywy samych osób piszących lub na zamówienie
i z reguły koncentrują się na wewnętrznych przeżyciach, opiniach i ocenach
ich autorów. Ogólnie mówiąc, dokumenty osobiste pozwalają widzieć ludzi
tak, jak widzą oni siebie samych.
O ile metoda obserwacji dostarcza przede wszystkich danych o tym, jak
ludzie się zachowują w różnych sytuacjach, o tyle dokumenty osobiste do-
starczają wglądu w ich doznania, przeżycia, emocje, motywy postępowania,
aspiracje, oceny sytuacji, w które są lub byli uwikłani itp.
Metodą analizy dokumentów osobistych, podobnie jak każdą inną metodą
badawczą, należy się posługiwać ostrożnie i ze świadomością nie tylko jej
zalet, lecz także ograniczeń. Główną zaletą danych zawartych w dokumen-
tach osobistych jest to, że pozwalają one wejrzeć w to, co nie jest dostępne
bezpośredniej obserwacji, mianowicie w przeżycia wewnętrzne (psychicz-
ne). Relacje o nich mogą jednak zawierać różne zafałszowania. Jedne z nich
są przypadkowe, spowodowane bądź błędną wiedzą autora, bądź zawodną
pamięcią, inne są zamierzone, jak wówczas, gdy autor tendencyjnie opisuje
niektóre osoby czy zdarzenia, usiłuje popisać się zdolnościami literackimi lub
też tak modeluje swój opis, by uzyskać np. nagrodę (jeśli dokumenty osobi-
ste są gromadzone w drodze konkursu). Znanych jest wiele przykładów, gdy
twórca falsyfikatu potrafił wyprowadzić w pole nawet wybitnych specjalistów
(tak np. Zygmunt Freud potraktował podsunięty mu podrobiony dziennik
dorastającej dziewczyny jako doniosły dokument obrazujący kształtowanie
się świadomości seksualnej).
Inne ograniczenia w stosowaniu metody analizy dokumentów osobistych
polegają na tym, że rzadko umożliwiają one statystyczną charakterystykę
uzyskanych wyników, na ogół nie można też oszacować ich wiarygodności
i trudno jest uzyskać dokumenty osobiste w większej ilości.
Celem badań realizowanych omawianą metodą jest nie tyle opis i analiza
jakiegoś fragmentu rzeczywistości społecznej czy jakichś konkretnych zja-
wisk, co uzyskanie ich subiektywnego obrazu, takiego jaki przedstawia się
oczom (i doświadczeniu) respondentów. Ten typ badania Florian Znaniecki
187

(1882–1958), jeden z głównych twórców metody analizy dokumentów oso-

bistych, nazwał badaniem ze „współczynnikiem humanistycznym”. Huma-
nista, dowodził Znaniecki, zajmuje się światem cudzych świadomości, tym,
jak procesy społeczne postrzegają i oceniają ci, którzy w nich uczestniczą.
Renomę wybitnego socjologa Florian Znaniecki zyskał już na początku
lat 20. XX w. W latach 1918–1920 ukazało się jego pięciotomowe dzieło,
napisane wspólnie z amerykańskim socjologiem Williamem I. Thomasem,
Chłop polski w Europie i Ameryce. Podstawą źródłową tej pracy są właśnie do-
kumenty osobiste – listy pisane przez chłopów-emigrantów do rodzin i osób
bliskich, które pozostawili w Polsce.
Thomas i Znaniecki wyróżnili listy ceremonialne, informacyjne, senty-
mentalne, literackie oraz dotyczące interesów. Na podstawie tych źródeł
dokonali charakterystyki tradycyjnej organizacji polskiej wsi, opisali rozkład
pierwotnej solidarności rodzinnej, procesy dezorganizacji społecznej (rozu-
mianej jako zmniejszenie wpływu norm postępowania na członków grupy)
pod wpływem nowych doświadczeń oraz przedstawili proces kształtowania
się społecznej osobowości imigranta.
Te rozległe analizy potwierdziły przyjęte przez autorów założenie, że
proces asymilacji imigrantów nie ma charakteru jednostkowego, lecz jest zja-
wiskiem grupowym. Wszelkie natomiast wytwory kultury mają takie znacze-
nie, jakie nadali im ludzie, którzy je wytworzyli lub którzy ich doświadczają.
Rzeczywistość społeczną należy przeto widzieć oczyma jej uczestników, a nie
przez pryzmat kategorii, które tworzy zewnętrzny obserwator.
Wprawdzie krytycy dzieła Thomasa i Znanieckiego podkreślali, że listy
i autobiografie emigrantów nie były reprezentatywne dla wszystkich chłopów
polskich, którzy wyemigrowali do Ameryki, a dobór ich był przypadkowy,
to jednak nie negowano założenia autorów, że autentyczność dokumentów
osobistych nadaje im walor danych obiektywnych. Zgadzano się także z au-
torami, że autobiografie są nieocenionym źródłem w badaniu rozwoju oso-
bowości społecznych.
Dokumentami osobistymi posługiwał się również uczeń Znanieckiego Jó-
zef Chałasiński. Jego czterotomowe dzieło Młode pokolenie chłopów z 1938 r. jest
uznawane za szczytowe osiągnięcie w rozwoju tej tendencji w socjologii. Ponad
półtora tysiąca życiorysów młodego pokolenia chłopów umożliwiło przedsta-
wienie procesu kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce. Po II wojnie
światowej Chałasiński kontynuował badania prowadzone metodą analizy doku-
mentów osobistych (nazywaną także metodą pamiętnikarską), redagując m.in.
(w latach 1964–1969) siedmiotomową edycję Młode pokolenie wsi Polski Ludowej.
Współcześnie metoda analizy dokumentów osobistych jest rzadko stoso-
wana, a socjologowie prawa niemal zupełnie do niej nie sięgają. Do wyjątków
188

można zaliczyć podjętą w 1987 r. próbę jej zastosowania w badaniu nad rolą
przymusu, w tym prawnego i administracyjnego, w życiu polskiej młodzieży.
Autor badania, Andrzej Kojder, uzyskał od ludzi młodych w wieku 21–26 lat
167 pisemnych relacji o przymusie, który dotknął ich szczególnie boleśnie.
Zebrane materiały doprowadziły do spostrzeżenia, że ludziom młodym przy-
mus kojarzy się najczęściej z naciskiem, który skłania do określonego dzia-
łania lub uniemożliwia zrobienie tego, na co ma się ochotę.
Okazało się, że część młodzieży postrzegała przymus w kategoriach
bezosobowych, rzeczowych (jako pewien splot zdarzeń, sytuacji, czynników
zewnętrznych, okoliczności), natomiast druga część jako konkretne oddzia-
ływanie człowieka na człowieka, mające na celu ograniczenie jego swobody,
wyrządzenie mu szkody lub spowodowanie jakiejś dolegliwości.
Uczucia towarzyszące doświadczanemu przymusowi były na ogół bardzo
intensywne. Ich wyrazem są przeżycia albo zdecydowanie pasywne: bez-
silność, bezradność, paraliżujący strach, poczucie zagrożenia, wyobcowanie
i samotność, albo przeżycia aktywne: wściekłość, gniew i oburzenie, bunt,
albo też jedne i drugie, tzn. bezradność i jednocześnie gniew.
Zdaniem części młodzieży przymus jest nieodłączną cechą ludzkiej kon-
dycji w świecie, „nasycona” jest nim niemal każda dziedzina życia społecz-
nego. Można wszelako sądzić, że przekonanie polskiej młodzieży o wszech-
obecności przymusu było w jakimś stopniu odbiciem opresyjnego charakteru
kontroli społecznej i kontroli prawnej w drugiej połowie lat 80.
Przymus, który dotknął ludzi młodych, został przyporządkowany do
jednej z ośmiu kategorii. I tak, wyróżniono: 1) przymus ustrojowy; 2)przy-
mus stanu wojennego; 3) przymus milicyjny; 4) przymus służby wojskowej;
5) przymus niesatysfakcjonującej pracy; 6) przymus kryminalny; 7) przymus
rodzicielski; 8) przymus konwenansów obyczajowych. Dla socjologa prawa
szczególnie interesujące są przede wszystkim opinie młodzieży o przymusie
ustrojowym, kryminalnym i milicyjnym.
Ustrój panujący w PRL był niewątpliwie ustrojem niedemokratycznym. Na
różne elementy przymusu, którymi ustrój ten się posługiwał, zwracali uwagę
prawie wyłącznie młodzi mężczyźni. To oni zdecydowanie częściej niż kobiety
swoje miejsce w życiu widzieli przez pryzmat różnych ograniczeń ustrojowych.
Zarazem najczęściej przyznawali, że trzeba się na nie godzić, bo jakiekolwiek
działanie na rzecz zmian spotyka się z represjami ze strony władzy państwowej.
Doznania przymusu milicyjnego (opisywanego częściej niż jakikolwiek
inny) zakotwiczone były w głównej mierze w doświadczeniach stanu wojen-
nego. Ukaranie mandatem, zatrzymanie na komisariacie za udział w obcho-
dach rocznicowych uznawanych za nielegalne, pobicie i aresztowanie były
udziałem sporej części młodzieży. Rzadziej zdarzały się sytuacje, kiedy na
189

Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych
młodego człowieka wywierana była presja, by podjął współpracę z resortem

spraw wewnętrznych.
Przymus kryminalny oznaczał różne sytuacje wiktymizujące, spowodo-
wane głównie przez czyny chuligańskie. Ich ofiarami stosunkowo często
padały kobiety. Wielokrotnie działo się to na oczach przypadkowych świad-
ków, którzy w zdecydowanej większości wypadków nie próbowali interwe-
niować. Osoby pokrzywdzone czynem przestępczym z reguły nie starały się
odwoływać do instytucji kontroli prawnej. Był to pośredni dowód na to, że
instytucje te nie cieszyły się zaufaniem społecznym.
Literatura: Józef Chałasiński, Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się
warstwy chłopskiej w Polsce, t. 1–4, Spółdzielnia Wydawnicza „Pomoc Oświatowa”, Warszawa
1938; tenże, Młode pokolenie wsi Polski Ludowej: pamiętniki i studia, t. 1–7, LSW, Warszawa
1964–1969; Andrzej Kojder, Przymus w doświadczeniach życiowych młodzieży, w: tenże, Godność
i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995, s. 336–365;
Stefan Nowak (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965, rozdz.: „Wykorzy-
stanie dokumentów osobistych”, s. 140–148; William I. Thomas, Florian Znaniecki, Chłop
polski w Europie i Ameryce, t. 1–5, tłum. różni, LSW, Warszawa 1976.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych; Metoda eksperymentalna;
Metoda monograficzna; Metoda obserwacji; Metoda wywiadu; Metody badawcze.
Metoda analizy dokumentów urzędowych

i danych statystycznych
(ang. Method of official documents and statistical data analysis, fr.
Méthode d’analyse des documents officiels et données statistiques, niem.
Methode der Analyse amtlicher Dokumente und statistischer Daten, ros. Ме-
тод анализа официальных документов и статистических данных)
Rozmaite instytucje gromadzą ogromną liczbę najróżniejszych informacji

o ludziach, ich zachowaniach, o tym, co wytwarzają, jakie płacą podatki, na
kogo głosują, ilu skazanych odbywa karę pozbawienia wolności itp. Dzięki
tym informacjom można porównać odsetki urodzin w różnych krajach i/lub
w różnych latach, wskaźniki przestępstw zarówno w jednym województwie,
jak i w całym kraju lub w kilku krajach, odsetki samobójstw, frekwencję
wyborczą itd.
Klasycznym przykładem zastosowania metody analizy dokumentów
urzędowych i danych statystycznych są badania Émile’a Durkheima nad
samobójstwami. W 1897 r. ukazała się jego książka Samobójstwo. Studium
190

z socjologii. Dowodził w niej, że samobójstwo jest zjawiskiem społecznym,

na które wpływ w największej mierze mają cechy grupy społecznej, do jakiej
sprawca zamachu samobójczego należy lub z jakiej się wywodzi. Zdaniem
Durkheima każde społeczeństwo odznacza się określoną skłonnością do sa-
mobójstw. Względną intensywność tej skłonności mierzy się stosunkiem
ogólnej liczby wypadków śmierci z własnej woli do wielkości całej populacji
niezależnie od wieku i płci.
Z danych statystycznych, które zebrał Durkheim, wynikało m.in., że
samobójstwa są najczęstsze wśród protestantów, znacznie rzadsze wśród
katolików, a najrzadsze wśród wyznawców judaizmu. Jak te fakty wyjaśnić,
wiedząc, że w każdej z tych trzech religii samobójstwo jest zakazane? Odpo-
wiedź, którą sformułował Durkheim, jest następująca: „Samobójstwa zmie-
niają się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społecznej i religijnej
[...], do stopnia integracji społeczności rodzinnej […], do stopnia integracji
społeczności politycznej. [...] Doszliśmy zatem do następującej konkluzji:
samobójstwa zmieniają się w odwrotnym stosunku do integracji grup spo-
łecznych, których częścią jest jednostka”. Teoretyczna interpretacja wniosków
wyprowadzonych z analizy danych statystycznych doprowadziła Durkheima
do wyróżnienia czterech typów samobójstw: egoistycznych, altruistycznych,
anomijnych i fatalistycznych. Samobójstwa egoistyczne są wynikiem słabej
integracji jednostki z grupą i społecznością, której była ona członkiem. Samo-
bójstwa altruistyczne, przeciwnie niż poprzednie, są skutkiem zbyt silnej inte-
gracji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy (w tej kategorii samobójstw
mieści się japońskie sepuku, samobójstwa pilotów kamikadze, a także prote-
stacyjne akty samospalenia mnichów buddyjskich). Samobójstwa anomijne
biorą się stąd, że zachowaniom jednostek brakuje regulacji, co jest dla nich
źródłem cierpienia. W końcu samobójstwa fatalistyczne są skutkiem sytuacji
jednostkowych. Ktoś np. decyduje się na rozstanie z życiem, uważa bowiem,
że znajduje się w tragicznej sytuacji, z której nie ma żadnej drogi wyjścia.
Współczesnym polskim przykładem ogromnego zbioru danych staty-
stycznych są cztery tomy publikacji Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości pod
wspólnym tytułem Atlas przestępczości w Polsce (t. 1–4, 1994–2009). Publikacje
te zawierają różnorodne, polskie i międzynarodowe, dane urzędowe odno-
szące się do przestępczości, polityki karnej i problemów penitencjarnych.
Ponadto ostatni tom zawiera dane pochodzące z badań wiktymizacyjnych.
Analizy międzynarodowych statystyk przestępczości, których podstawą
są informacje EUROSTAT-u (agencji statystycznej Komisji Europejskiej)
i European Commission for the Efficiency of Justice (agencji Rady Europy),
ujawniły m.in., że różnice w definicjach poszczególnych kategorii przestępstw
w poważnym stopniu ograniczają możliwość porównań międzynarodowych.
191

Z kolei badanie dynamiki poszczególnych rodzajów przestępstw zakłócają

krajowe reformy prawa karnego i systemów statystycznych. Niejednolite są
również statystyki dotyczące osób uwięzionych, w niektórych bowiem kra-
jach dane o populacji więziennej obejmują zarówno skazanych prawomocnym
wyrokiem sądowym na karę pozbawienia wolności, jak i tymczasowo aresz-
towanych, a nawet osoby zatrzymane przez policję, objęte monitoringiem
elektronicznym i nieletnich przebywających w zakładach poprawczych. Mimo
tych i innych trudności związanych z wykorzystaniem danych statystycznych
stanowią one istotne źródło wiedzy o zjawiskach, których dotyczą. Tak np.
okazało się, że ostatnią dekadę XX w. i pierwsze lata następnego stulecia
cechował w Polsce systematyczny wzrost przestępczości. W terytorialnym
natomiast rozkładzie przestępczości nie zaszły istotne zmiany, nadal najbez-
pieczniejsze są województwa tzw. ściany wschodniej, a najwyższe wskaźniki
przestępczości odnotowywane są w województwach zachodniej części kraju.
Według statystyk międzynarodowych najbezpieczniejszymi krajami na po-
czątku XXI w. były Hiszpania i Portugalia. Na bezwzględną karę pozbawienia
wolności znacznie częściej są skazywani mieszkańcy krajów postkomunistycz-
nych niż Europy Zachodniej. Ponadto dane statystyczne wyraźnie pokazują,
że we wschodniej części kontynentu dominuje model wymiaru sprawiedliwo-
ści oparty na karach izolacyjnych, w zachodniej zaś na karach nieizolacyjnych.
Analiza treści dokumentów urzędowych, takich jak akta sądowe, może
doprowadzić do konceptualizacji zjawisk, które są społecznie doniosłe, lecz
pozostają prawnie indyferentne. Do takich zjawisk należy samosąd. Benita
Świerżewska (Zychowicz) przeprowadziła w 2007 r. w kilkunastu sądach
analizę wybranych spraw dotyczących przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu
(art. 148–162 kk) oraz przestępstw przeciwko wolności (art. 189–193 kk).
Cechą wspólną wszystkich osądzonych czynów było to, że nie tylko były
czynami bezprawnymi, lecz także zostały dokonane spontanicznie, przez
więcej niż jedną osobę, z użyciem przemocy, podjęto je na skutek przeko-
nania, że sprawca (faktyczny lub za takiego uznany) naruszył społeczne
poczucie sprawiedliwości, a organy wymiaru sprawiedliwości nie podejmą
żadnych działań interwencyjnych. Wyliczone znamiona popełnionego czynu
bezprawnego wyczerpują definicję samosądu, która nie pokrywa się z okre-
śleniami odwetu, obrony koniecznej, krwawej pomsty, wendety czy dintojry.
Analizowanie treści dokumentów urzędowych może także dostarczyć
informacji, które w inny sposób nie są dostępne. Tak np. badanie instytu-
cjonalnych aspektów bezdomności wykazało, że najczęściej udzielaną formą
pomocy jest pomoc doraźna w postaci posiłków, odzieży i miejsca w schroni-
sku, lecz niektóre powiaty nie oferują bezdomnym żadnej formy schronienia.
W pierwszej dekadzie XXI w. środki finansowe na pomoc bezdomnym syste-
192

Metoda eksperymentalna
matycznie się zmniejszały, malała także liczba wolontariuszy pracujących na

ich rzecz. W województwie lubelskim rządowym Indywidualnym Programem
Wychodzenia z Bezdomności objętych było zaledwie 13 proc. bezdomnych.
W innych województwach sytuacja prawdopodobnie nie była lepsza.
Współcześnie wiele badań, zwłaszcza nad nieprzystosowaniem młodzie-
ży, narkomanią, punitywnością systemów prawnych, dynamiką alkoholizmu,
bezrobociem, uczestnictwem w kulturze i podobnymi zagadnieniami, prze-
prowadza się metodą analizy dokumentów urzędowych, zwłaszcza danych
statystycznych. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że metoda ta ma pew-
ne ograniczenia i niedostatki. Po pierwsze materiały sprawozdawcze, dane
spisowe i urzędowe są najczęściej zbierane dla celów pozanaukowych. Ter-
minologia, jaka jest w nich stosowana, kategoryzacje zjawisk i stopień do-
kładności pomiaru często nie odpowiadają potrzebom badań naukowych.
Po drugie dokumenty urzędowe i dane statystyczne są często niekompletne.
Stopień ich zupełności zależy od sprawności gromadzących je instytucji (np.
od operatywności urzędów podatkowych czy policji). Po trzecie oficjalne
dane bywają mało wiarygodne lub o niemożliwym do określenia stopniu
wiarygodności (przykładem są statystyki wypadków przy pracy, dane o kra-
dzieżach kieszonkowych czy piractwie komputerowym).
Literatura: Joanna Bielecka-Prus, Renata Maciejewska, „Społeczne i instytucjonalne aspekty

bezdomności w województwie lubelskim. Raport cząstkowy z analizy dokumentów urzę-
dowych”¸ Lublin, kwiecień 2010; Émile Durkheim, Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum.
Krzysztof Wakar, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006; Andrzej Siemaszko, Beata Gruszczyń-
ska, Marek Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce, t. 1–4, Oficyna Naukowa, Warszawa
1994–2009; Benita Świerżewska, „Samosąd jako przejaw dysfunkcjonalności organów wy-
miaru sprawiedliwości”, praca magisterska, Wydział Prawa i Administracji UW, 2007.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Metoda analizy dokumentów osobistych; Metoda monograficzna; Metoda obserwacji; Metoda
projekcyjna; Metoda wywiadu; Metody badawcze.
(ang. Experimental method, fr. Méthode expérimentale, niem. Methode
des Experiments, ros. Экспериментальный метод)
Kiedy badacz wpływa na pewne zjawisko, zdarzenie czy zachowanie, kon-

trolując warunki, w jakich ono występuje, aby zaobserwować, jak zmiana
warunków wpływa na przebieg badanego zjawiska, zdarzenia czy zachowania,
wtedy takie postępowanie nazywa się eksperymentowaniem.
193

Eksperyment (doświadczenie) jest więc takim badaniem, które ma na

celu wywołanie pewnego zjawiska lub wpłynięcie na jego przebieg, aby po-
znać jego przyczyny i wywoływane przez nie skutki. Kiedy chemik dodaje
pewne odczynniki, aby stwierdzić, jak po ich dodaniu ciecz się zmienia, wtedy
przeprowadza eksperyment. To samo robi fizyk, kiedy przy stałej tempera-
turze gazu zmienia jego objętość, aby zaobserwować, jak wraz ze zmianą
objętości zmienia się prężność gazu i inne jego właściwości.
Celem eksperymentu jest ustalenie, czy w danych warunkach zachodzi
zależność między zjawiskami (czynnikami) A, B, C..., czy też takiej zależności
nie ma. Jeżeli wraz ze zmianą czynnika A zmienia się czynnik B, to uznaje
się, że istnieje między nimi zależność (dodatnia lub ujemna). W ekspery-
mencie badacz wpływa (sprawuje kontrolę) nie tylko na sytuację, w której
odbywa się eksperymentowanie, lecz także na jeden z czynników, któremu
hipotetycznie przypisuje oddziaływanie na drugi czynnik.
Eksperymentowanie jest więc procedurą badawczą, która polega na
czynnej ingerencji w naturalny tok zdarzeń. Kiedy w dawniejszych czasach
fizyk chciał np. zbadać, jaka istnieje zależność między oporem elektrycznym
przewodnika a jego długością, wielokrotnie zmieniał długość przewodnika
(pozostawiając wszystkie inne jego właściwości takie same) i za każdym
razem mierzył jego opór. Otrzymywał w ten sposób wykaz pomiarów, które
różnym długościom przewodnika przyporządkowywały określone wielkości
oporu elektrycznego. Powyższy przykład, a także wiele podobnych, wskazuje,
że metoda eksperymentalna odegrała niezwykle istotną rolę w historii nauk
przyrodniczych, przede wszystkim fizycznych, chemicznych i biologicznych.
Metody eksperymentowania uznawane za klasyczne posługują się dwoma
schematami wnioskowania indukcyjnego (zwanymi kanonami Milla): kanonem
jedynej zgodności (jeżeli w różnych warunkach zjawisko Z występuje w każ-
dym przypadku, gdy występuje zjawisko C, to wnioskujemy stąd, że zjawiska
te są zależne przyczynowo) i kanonem jedynej różnicy (jeżeli jakieś zjawisko
występuje wówczas, gdy zachodzi jakieś inne zjawisko, a nie występuje, gdy to
inne zjawisko też nie występuje, to istnieje między nimi związek przyczynowy).
W naukach społecznych, a więc także w socjologii prawa, przeprowadza-
nie badań eksperymentalnych nastręcza wiele trudności, zarówno technicz-
nych, jak i etycznych. Po pierwsze nie wszystkie zjawiska można dowolnie
wywoływać. Tylko niektórymi zjawiskami można manipulować i na ogół
w bardzo ograniczonym zakresie. Po drugie eksperymentowanie w naukach
społecznych nie może łamać uznanych wartości, narażać ludzkiego zdrowia,
życia, prywatności, intymności, prawa do decydowania o własnym losie itd.
Przykładem eksperymentu, który z powodu swej pomysłowości i teore-
tycznych implikacji, a także kontrowersyjności etycznej zyskał duży rozgłos,
194

był eksperyment Stanleya Milgrama, przeprowadzony w 1963 r. na Uni-

wersytecie Yale nad posłuszeństwem wobec autorytetu. W eksperymencie
zadaniem „nauczyciela” (osoby poddanej eksperymentowi) było nauczenie
„ucznia” (współpracownika eksperymentatora) listy trudnych do zapamię-
tania słów. Za każdy popełniony błąd „nauczyciel” powinien karać „ucznia”
coraz silniejszymi wstrząsami elektrycznymi – od 15 do 450 wolt. Mimo
wyraźnych oznak bólu i cierpienia, jakich doznawali „uczniowie”, 65 proc.
„nauczycieli” zastosowało wstrząsy o sile 435 wolt. Co było powodem zada-
nego bliźnim cierpienia grożącego utratą życia? Zdaniem autora eksperymen-
tu w grę wchodziły przede wszystkim takie czynniki, jak: autorytet instytucji
(uniwersytetu), w której przeprowadzany był eksperyment, aprobata celów
eksperymentu (zdobycie wiedzy o wpływie kar na uczenie się) oraz poczucie
powinności, by wykonać powierzone zadanie.
Trudności techniczne, metodologiczne i etyczne przeprowadzania rzeczy-
wistych eksperymentów spowodowały, że popularne stały się eksperymenty ex
post facto i badania quasi-eksperymentalne. Jednym z popularnych przykładów
takich badań jest praca H. Lawrence’a Rossa i Donalda T. Campbella nad skut-
kami zmiany prawnej. Autorów interesowało, czy wprowadzenie w stanie Con-
necticut w połowie lat 50. XX w. przepisów ograniczających prędkość pojazdów
przyczyniło się do zmniejszenia w tym stanie liczby śmiertelnych wypadków
drogowych. Po przeprowadzeniu długiego ciągu obserwacji przed wprowa-
dzeniem nowych przepisów i po nim oraz zastosowaniu logiki modelu quasi-
-eksperymentalnego, zwanego schematem poszerzonego szeregu czasowego,
autorzy doszli do wniosku, że nowe przepisy (i zawarte w nich surowsze sank-
cje) nie spowodowały istotnego zmniejszenia liczby ofiar wypadków drogo-
wych, chociaż surowe dane statystyczne zdawały się taką zależność sugerować.
Wypada też wspomnieć, że jednym ze środków dowodowych przewi-
dzianych przez Kodeks postępowania karnego (art. 211) jest eksperyment
karno-procesowy. Polega on na dokonaniu doświadczenia lub odtworzeniu
zdarzeń bądź ich fragmentów w ściśle określonych warunkach w celu spraw-
dzenia już zebranych dowodów, uzyskania nowych lub weryfikacji założeń
wynikających z wersji śledczych.
W procesie karnym eksperyment ten stanowi samoistną czynność proce-
sową, której celem jest wykrycie prawdy oraz poznanie – na podstawie zna-
nych okoliczności – rzeczywistego przebiegu zdarzeń. Może on być przepro-
wadzony w toku postępowania zarówno przygotowawczego, jak i sądowego,
a jego celem może być: 1) sprawdzenie zebranych dowodów; 2) sprawdzenie
wersji śledczych; 3)uzyskanie nowych dowodów.
Eksperyment może być przeprowadzony z urzędu i na wniosek stron.
Najczęściej stosuje się go w sprawach: 1) wypadków drogowych; 2) kradzieży
195

Metoda monograficzna
i zagarnięcia mienia; 3) wypadków z bronią. Niedopuszczalne jest prowadze-

nie eksperymentów, które by zagrażały życiu lub zdrowiu, mogły spowodo-
wać uszkodzenie mienia, wiązały się z naruszeniem nietykalności cielesnej,
poniżały godność lub obrażały dobre obyczaje, ponadto nie wolno zmuszać
do udziału w eksperymencie podejrzanego i osób mu najbliższych.
Proces przygotowania eksperymentu karno-procesowego obejmuje:
1) określenie celu eksperymentu; 2) ustalenie charakteru eksperymentu
(doświadczenie czy odtworzenie) oraz sposobu wykonania poszczególnych
czynności i ich kolejności; 3) wybór miejsca i czasu przeprowadzenia ekspe-
rymentu; 4) określenie uczestników eksperymentu; 5) przygotowanie miejsca
i sprzętu potrzebnego do przeprowadzenia eksperymentu; 6) sporządzenie
planu eksperymentu.
Eksperyment powinien być przeprowadzony w warunkach identycznych
lub możliwie najbardziej zbliżonych do tych, w jakich nastąpiło zdarzenie.
Dotyczy to czasu, miejsca, warunków meteorologicznych, akustycznych, uży-
cia oryginalnych lub podobnych przedmiotów itp.
Literatura: Donald T. Campbell, Julian C. Stanley, Experimental and Quasi-experimental Designs

for Research, R. McNally, Chicago 1966; Christine Horne, Michael J. Lovaglia (red.), Experi-
ments in Criminology and Law. A Research Revolution, Rowman & Littlefield, New York 2007;
Stanley Milgram, Obedience to Authority, Harper & Row, New York 1974; H. Lawrence Ross,
Donald T. Campbell, Sankcje za niedozwoloną szybkość wprowadzone w Connecticut: badanie skut-
ków zmiany prawnej, tłum. Antoni Sułek, w: Antoni Sułek (red.), Logika analizy socjologicznej.
Wybór tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa 1979, s. 146–157; Antoni Sułek, Schematy
eksperymentalne w badaniach społecznych, w: tenże (red.), Logika analizy socjologicznej. Wybór
tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa 1979, s. 101–135.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych; Metoda monograficzna;
Metoda obserwacji; Metoda projekcyjna; Metoda wywiadu; Metody badawcze.
(ang. Monographic method, fr. Méthode monographique, niem. Mono-
graphische Methode, ros. Монографический метод)
Monografią jest opracowanie naukowe poświęcone jednemu zagadnieniu,

tematowi, wydarzeniu, miejscowości czy jakiemuś konkretnemu zjawisku.
W socjologii przez badania monograficzne rozumie się całościowy opis i ana-
lizę pewnego układu społecznego (np. sądu, szkoły, zakładu pracy, rodziny,
wsi), ze zwróceniem szczególnej uwagi na jego genezę, strukturę i zasady
funkcjonowania.
196

W badaniach monograficznych z reguły stosuje się kilka różnych metod:

obserwację uczestniczącą, analizę dokumentów urzędowych i osobistych oraz
wywiady. Specyfiką metody monograficznej nie jest więc sposób uzyskiwa-
nia danych empirycznych, lecz sam przedmiot badań, który jest traktowany
jako pewien układ społeczny (choć może nim być pojedyncza społeczność
lub instytucja, taka jak więzienie), który chce się wszechstronnie poznać.
Metodą monograficzną od dawna posługiwali się antropolodzy w badaniu
społeczeństw pierwotnych. Ogromną rolę odegrały prace Bronisława Mali-
nowskiego, przedstawiające wyniki jego badań terenowych w Nowej Gwinei
i na Wyspach Trobrianda.
Jedną z najgłośniejszych prac monograficznych jest książka Roberta S.
Lynda i jego żony Helen M. Lynd pt. Middletown, opublikowana w 1929 r.
Middletown to fikcyjna nazwa małego miasteczka w Stanach Zjednoczonych.
Lyndowie i ich współpracownicy uczestniczyli w życiu miasteczka, o ile to
było możliwe, przeprowadzali nieformalne wywiady, dokonywali analizy da-
nych urzędowych (spisów mieszkańców, archiwów, akt sądowych, rejestrów
szkolnych itp.), zapoznali się z protokołami różnych organizacji, z histo-
rią miasta, z tym, o czym pisały miejscowe gazety, z frekwencją w kinach,
interesowała ich przynależność do klubów, związków wyznaniowych itp.
Przeprowadzonych także zostało kilkaset wywiadów kwestionariuszowych
z różnymi grupami mieszkańców (biznesmenami, robotnikami, gospody-
niami domowymi, uczniami). Na podstawie tej ogromnej ilości informacji
i materiałów źródłowych Lyndowie nakreślili obraz życia w przeciętnym
amerykańskim mieście.
Bardziej współczesnym przykładem badań quasi-monograficznych są stu-
dia Ervinga Goffmana nad instytucjami totalnymi. Z uwagi na ich ścisły zwią-
zek z regulacjami formalnymi i dużą pomysłowość warto je tutaj przytoczyć.
W potocznym znaczeniu instytucją jest każdy zakład o charakterze pu-
blicznym, zajmujący się określonymi sprawami i działający w pewnej dziedzi-
nie życia. W takim rozumieniu instytucje to, innymi słowy, urzędy. Można je
podzielić na wiele rodzajów: na takie które wytwarzają różnego typu dobra,
administrują, organizują rekreację i czas wolny, konsumpcję bezpośrednią,
opiekę społeczną, edukację, mają za zadanie zapewnienie porządku publicz-
nego, egzekwowanie prawa itd.
W znaczeniu socjologicznym instytucją jest całokształt organizacji jakiejś
dziedziny życia, którą regulują odpowiednie normy (prawne, religijne, oby-
czajowe lub tp.). Mówi się więc o instytucji małżeństwa, rozwodu, kontroli
społecznej, wymiaru sprawiedliwości, własności, o instytucji Kościoła, ob-
rzędów noworocznych itp. Oczywiście, każda instytucja ma swoistą genezę,
posiada określoną strukturę i pełni rozmaite funkcje w życiu społecznym.
197

W ujęciu Ervinga Goffmana instytucje totalne są takimi instytucjami,

które regulują całokształt życia jednostek i ograniczają je bardziej niż ja-
kiekolwiek inne, a ich głównym zadaniem jest przekształcenie osobowości
pensjonariuszy. Zasadniczą cechą instytucji totalnych jest przełamanie
bariery między trzema odrębnymi dziedzinami życia: spaniem, odpoczyn-
kiem i pracą. W instytucji totalnej są one funkcjonalnie połączone. Życie
pensjonariuszy instytucji totalnych toczy się w jednym i tym samym miejscu
i podlega jednej władzy. Wszystkie czynności, nawet najbardziej intymne,
odbywają się w bezpośredniej obecności innych ludzi. Rozkład zajęć każdego
dnia jest ściśle zaplanowany. Ustawicznie sprawdzana jest uległość.
W instytucjach totalnych istnieje podział na „podwładnych” i „nadzor-
ców”. Dystans między nimi jest zazwyczaj bardzo duży. Życie w instytucjach
totalnych ma charakter pozarodzinny. Czas mija w nich w zuniformizowanej
gromadzie, która podlega ustawicznej obróbce, mającej na celu „przekształca-
nie osobowości”, a więc zmianę przekonań i postaw moralnych. Zniszczeniu
dotychczasowej indywidualności i tożsamości podwładnych służą m.in. jed-
nolite uniformy, brak możliwości podejmowania swobodnych decyzji i nie-
ustanne wymuszanie okazywania szacunku personelowi.
Władza w instytucjach totalnych ma charakter grupowy. „Każdy członek
personelu ma prawo karania każdego podwładnego”. Sankcje są stosowane
nawet za drobne wykroczenia (za niewłaściwy wygląd lub ukłon, za sposób
jedzenia, za wypowiedziane lub niewypowiedziane słowa itp.). Regulaminy
wewnętrzne drobiazgowo określają, co jest dozwolone, a co niedozwolone.
W zamian za posłuszeństwo są przyznawane nieliczne nagrody (np. pozwo-
lenie na zapalenie papierosa, zajęcie postawy siedzącej). Jako szczególny
przywilej traktowany jest najkrótszy nawet pobyt poza instytucją totalną.
Rozbudowany system kar jest głównym czynnikiem destrukcji dotychcza-
sowej osobowości podwładnych.
Erving Goffman wyróżnia pięć grup instytucji totalnych: 1) instytucje
opiekuńcze nad osobami niedołężnymi i niepełnosprawnymi, które są nie-
szkodliwe społecznie (domy starców, przytułki, domy opieki itp.); 2) in-
stytucje ochronne, w których sprawuje się opiekę nad osobami chorymi,
niebezpiecznymi dla otoczenia (np. sanatoria przeciwgruźlicze, szpitale psy-
chiatryczne, leprozoria); 3) instytucje izolacyjno-korekcyjne, w których są
umieszczane jednostki naruszające porządek społeczny i/lub prawny (więzie-
nia, zakłady poprawcze, obozy jenieckie, łagry, obozy koncentracyjne); 4) in-
stytucje zadaniowe, które realizują różne zadania o charakterze technicznym
(koszary, internaty, obozy pracy, okręty, osady kolonistów); 5) eremitoria, tj.
instytucje przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z czynnego
życia, oraz miejsca kontemplacji religijnej (opactwa, klasztory, eremy).
198

Wspólną cechą wszystkich tych instytucji jest to, że każda z nich jest
grupą formalną, celową i wtórną, tzn. że więź społeczna wynika w nich
z realizacji określonych zadań i ma charakter rzeczowy.
Istotą wszystkiego, co dzieje się w instytucji totalnej, jest praca nad ludź-
mi. Dla personelu pensjonariusze są materiałem, tworzywem, które poddaje
się codziennej obróbce. Zmuszanie podwładnych do posłuszeństwa musi się
liczyć z ich potrzebami fizjologicznymi oraz z tym, że niektórzy z nich mają
jakąś pozycję w świecie zewnętrznym lub możnych protektorów. Personel
musi ustawicznie przezwyciężać bierność podwładnych, kontrolować ich za-
chowania i bronić instytucji przed jakimikolwiek dążeniami do jej zmiany.
W tym celu stwarza coś w rodzaju teorii natury ludzkiej, która jest zwer-
balizowaną racjonalizacją podejmowanych przez instytucję totalną działań.
Przykładem polskich badań socjologicznoprawnych o charakterze mono-
graficznym są zainicjowane pod koniec lat 60. XX w. i prowadzone w latach
następnych badania nad „drugim życiem” w zakładach poprawczych, wycho-
wawczych i w więzieniach. „Drugie życie” to życie niejawne, utajnione, rządzą-
ce się swymi własnymi prawami. Jego istota polega na szczególnej stratyfikacji
pensjonariuszy na „ludzi” i „frajerów”. Ci pierwsi mają rozległą, choć niefor-
malną władzę, drudzy są im całkowicie podlegli. W drugim życiu obowiązują
specyficzne rytuały, język i normy zachowania. Według Adama Podgóreckiego
„drugie życie” w zakładach karno-izolacyjnych jest wynikiem kumulacji sytu-
acji karzących. Agresywność, wywołana całym splotem opresyjności, zostaje
skierowana nie tyle na wychowawców, bo oni dla tej agresywności są na ogół
niedostępni, co na współtowarzyszy. Można więc widzieć „drugie życie” jako
zorganizowany system wewnątrzgrupowej agresji, która wytwarza specyficz-
ną stratyfikację wśród wychowanków (więźniów). Wzajemna agresywność
zostaje uporządkowana wedle pewnych grupowych norm, rytuałów, wytwo-
rzonej nieformalnej hierarchii i rygorystycznie przestrzeganej stratyfikacji.
Literatura: Christie Davies, Goffman’s concept of the total institutions. Criticisms and revisions,
„Human Studies” 1989, t. 12, nr 1–2, s. 77–95; Erving Goffman, Instytucje totalne. O pacjentach
szpitali psychiatrycznych i mieszkańcach innych instytucji totalnych, tłum. Olena Waśkiewicz, Jacek
Łaszcz, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2011 (1961); Robert S. Lynd, Helen M.
Lynd, Middletown, Harcourt, New York 1929; Tracey Godwin Mullins (red.), Selected Topics on
Youth Courts. A Monograph, U.S. Department of Justice, Washington 2004; Adam Podgórecki,
Metoda monograficzna, w: tenże, Zarys socjologii prawa, PWN, Warszawa 1971, s. 259–303.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Metoda analizy dokumentów osobistych; Metoda analizy dokumentów urzędowych i da-
nych statystycznych; Metoda obserwacji; Metoda projekcyjna; Metoda wywiadu; Metody
badawcze.
199

Metoda obserwacji
Metoda obserwacji
(ang. Observational method, fr. Méthode d’observation, niem. Methode
der Beobachtung, ros. Метод наблюдения)
Opinia, że każda nauka zaczyna się od obserwacji i w celu ostatecznego

sprawdzenia swoich wniosków musi do niej powrócić, jest powszechnie
akceptowana. Obserwacji, która ma służyć celom poznawczym (naukowym),
trzeba się uczyć, zwłaszcza że może ona być prowadzona w różny sposób,
za pomocą różnych technik.
Z obserwacją uczestniczącą mamy do czynienia wówczas, gdy badacz ma
możność stania się członkiem grupy, którą chce zbadać. Na przykład Niels
Anderson, badając trampów, często wędrował i mieszkał razem z nimi, nie
ujawniając, że jest socjologiem. Inny amerykański socjolog, Howard S. Becker,
prowadził badania nad środowiskiem klezmerów i ich publicznością, występu-
jąc w nocnych lokalach jako pianista. W Polsce socjolog religii Edward Ciupak
organizował w latach 60. obserwacje uczestniczące pielgrzymek religijnych.
Aby prowadzić obserwację uczestniczącą, badacz nie zawsze musi wyko-
nywać te same czynności, co inni członkowie grupy. Często może występować
w innej roli, np. turysty, wędrowca, urlopowicza czy dziennikarza.
Jednym z pierwszych uczonych, którzy na szeroką skalę, w sposób syste-
matyczny i metodologicznie wyrafinowany posługiwali się metodą obserwacji
uczestniczącej, był Bronisław Malinowski, twórca nowoczesnej antropologii.
Swoje badania terenowe prowadził w Australii, w Nowej Gwinei, na Wy-
spach Trobrianda, w kilku krajach afrykańskich i w Meksyku. Największy
rozgłos zyskał dzięki badaniom trobriandzkim, m.in. nad pierwotną zbrodnią
i karą. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji Malinowski stwierdził
m.in., że każda dziedzina życia w społeczności przedpiśmiennej ma swoją
„stronę prawną”. Zwyczaj staje się zwyczajem prawnym, kiedy ustanawia
zobowiązania i roszczenia stron. „Reguły prawa – pisał za Petrażyckim, lecz
nie wymieniał jego nazwiska – wyodrębniają się od reszty reguł pod tym
względem, że odczuwane są one i uważane jako zobowiązania jednej osoby
oraz uprawnione roszczenia innej”.
Jak zaobserwował Bronisław Malinowski, prawo pierwotne jest przede
wszystkim prawem cywilnym. Jest ono wysoko rozwinięte i reguluje wszyst-
kie dziedziny społecznej organizacji. Reguły tego prawa są elastyczne i przy-
stosowują się do zmieniających się warunków. Najważniejszymi zasadami
prawnymi są: prawo matrylinii i prawo egzogamii.
W społecznościach przedpiśmiennych czarna magia, którą posługują się
czarownicy, ma niezwykłą siłę prawną, za jej pośrednictwem stosowane są
200

Metoda obserwacji
reguły prawa plemiennego, zapobiega przemocy i przywraca równowagę.

Ponadto zasady wymiaru kary są nieokreślone, nie ma ściśle określonego
pojęcia zbrodni i instytucji pełniących rolę wymiaru sprawiedliwości.
Malinowski sformułował postulat metodologiczny, który wcześniej wyra-
ził Petrażycki, że należy badać przede wszystkim zjawiska powszechne, a nie
wyjątkowe, a więc głównie prawo „przestrzegane”, a nie prawo „omijane”.
Wadą obserwacji uczestniczącej jest przede wszystkim to, że badacz może
tylko tyle zdarzeń zaobserwować, w ilu może uczestniczyć. Jeśli korzysta
z płatnych informatorów (jak np. Malinowski), musi polegać na ich rzetelno-
ści i wiarygodności. Ponadto przez angażowanie się w działania grupy naraża
się na osłabienie albo utratę obiektywizmu. Jeszcze innym mankamentem
metody obserwacji jest to, że relacji badacza z reguły nie można poddać
intersubiektywnej kontroli.
Inną formą obserwacji jest obserwacja nieuczestnicząca. W tym wypadku
badacz pozostaje w ścisłym kontakcie z badaną grupą, ale w jej aktywno-
ściach i życiu nie bierze udziału. W Polsce z wielkim powodzeniem metodę
obserwacji nieuczestniczącej stosował Zbigniew Bożyczko. Systematycznie
zbierał materiały we Wrocławiu w latach 1959–1960. Poznał osobiście 84
złodziei kieszonkowych i pozyskał ich zaufanie. Po pewnym czasie z nie-
którymi nawiązał stałe kontakty, polegające na wzajemnych odwiedzinach
i uczestnictwie w ich życiu rodzinnym. Fragmenty swoich prac przedstawiał
badanym w celu dokonania uzupełnień i ewentualnych zmian.
Badania Zbigniewa Bożyczki rzuciły ciekawe światło na antyprawną pod-
kulturę złodziei kieszonkowych. Okazało się, że wielu z nich żyło w konku-
binacie, bo nieuregulowany tryb życia, jaki prowadzili, nie sprzyjał trwałości
związków małżeńskich. Jeśli zawierali małżeństwa, to przeważnie „profe-
sjonalne”. Wielu było bardzo religijnych. Jako zawód najczęściej podawali
„krawiec”, mieli stałe miejsce zamieszkania, a przestępstw dokonywali poza
sąsiedztwem.
Swoisty kodeks etyczny podkultury złodziei kieszonkowych zawierał
w latach 60. i 70. następujące zasady: z kapusiem nie wolno współpracować;
zyskiem ze wspólnej kradzieży należy dzielić się uczciwie; wspólników nie
wolno ujawniać; złapanemu złodziejowi, nawet nieznajomemu, należy poma-
gać; skazanego należy wspierać finansowo; kolegę, który wyszedł z więzienia,
należy sowicie ugościć i w pierwszych dniach na wolności zabezpieczyć mu
byt; żony lub kochanki nie wolno koledze zabierać.
Dzięki utajonej obserwacji nieuczestniczącej okazało się więc, że wyko-
nywanie zawodu przestępczego prowadzi do integracji środowiskowej i wy-
kształcenia się specyficznych wzorów podkulturowych, które w dużej części są
antyprawne, lecz nie we wszystkich aspektach są antyspołeczne i antymoralne.
201

Metoda obserwacji
Innymi przykładami zastosowania obserwacji nieuczestniczącej były ba-

dania z 1965 r. nad udziałem ławników w postępowaniu karnym, nad ich
wpływem na rozprawę i naradę sędziowską. Aplikant sądowy otrzymywał
trzynastostronicowy kwestionariusz obserwacji, który później, po rozprawie,
miał wypełnić. Ławnicy nie wiedzieli, że są obiektem badania (objęło ono
257 rozpraw w różnych sądach). W wyniku przeprowadzonych obserwacji
okazało się, że ponad 80 proc. ławników nie zapoznawało się z aktami sprawy
przed dniem rozprawy i nie interesowało się sprawą, którą mieli rozpatry-
wać. Sędziowie w większości wypadków nie informowali ławników o stanie
sprawy, nie wyjaśniali im możliwych wariantów kwalifikacji prawnej czynu
i nie próbowali pobudzić ich aktywności.
W czasie rozprawy ok. 60 proc. ławników nie wykazywało nią zaintereso-
wania. Tylko co trzeci ławnik zadawał pytania w czasie rozprawy, ich uwaga
koncentrowała się głównie na problematyce dowodowej. Z reguły wykazywali
tendencję do obniżania zaproponowanej przez sędziego kary. Według oceny ob-
serwatorów ok. 2/3 ławników nie odgrywało bezpośredniej roli w rozprawie.
Uzyskane wyniki badania nad ławnikami doprowadziły Adama Podgórec-
kiego do sformułowania koncepcji kontrolnej grupy odniesienia. Dotychczas
w socjologii ogólnej i jej szczegółowych dyscyplinach na ogół wyróżniano
trzy podstawowe grupy odniesienia: pozytywne, negatywne i porównawcze.
Przez pozytywną grupę odniesienia rozumie się taką grupę, do której jed-
nostki aspirują, której chciałyby być członkami, która jest dla nich źródłem
reguł zachowania i wartości życiowych. Negatywna grupa odniesienia jest
grupą, od której jednostki się odcinają, której unikają i o związki z którą
nie chcą być posądzone. Porównawcza grupa odniesienia to grupa, do której
jednostki (z różnych powodów) wprawdzie nie aspirują, lecz wedle której
oceniają i porównują zachowanie własne i zachowania innych ludzi. Nato-
miast kontrolna grupa odniesienia jest grupą, w której udział modyfikuje
zachowania jednostek w kierunku częściowego przystosowania się do wzo-
rów zachowania obowiązującego w grupie.
Podstawowymi pomocami stosowanymi w badaniach realizowanych me-
todą obserwacji był kiedyś ołówek i papier. Współcześnie stosuje się kamerę
i magnetofon, o czym obserwowani niekiedy nie wiedzą. Nadal użyteczne jest
posługiwanie się formularzami do zapisywania obserwacji, które narzucają jej
pewną systematyczność i wskazują, na co badacz w kolejnych sekwencjach
swojej pracy powinien zwracać szczególną uwagę.
Obserwowane sytuacje mogą być „naturalne”, mogą też być wytworzone
sztucznie. Badani mogą wiedzieć, że są obserwowani, lub też nie zdawać
sobie z tego sprawy. Na przykład w badaniu zachowania i interakcji dzie-
ci często stosowanym narzędziem jest szyba przepuszczająca obraz tylko
202

Metoda projekcyjna
w jednym kierunku. Każdy z członków zespołu obserwatorów notuje inny

typ zachowań. W ten sposób są minimalizowane ewentualne zniekształcenia
spowodowane przez indywidualnego obserwatora. Wydatnie przyczyniają
się do tego również nakręcone filmy i taśmy magnetofonowe, ale bardzo
niewiele jest badań socjologicznoprawnych, w których narzędzia te byłyby
wykorzystywane.
Literatura: Nels Anderson, The Hobo. The Sociology of the Homeless Man, Chicago University
Press, Chicago 1923; Howard S. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. Olga
Siara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 (1963); Zbigniew Bożyczko, Kra-
dzież kieszonkowa i jej sprawca, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1962; Edward Ciupak,
Kult religijny i jego społeczne podłoże, LSW, Warszawa 1965; Bronisław Malinowski, Pierwotna
zbrodnia i kara, tłum. Józef Chałasinski, Andrzej Waligórski, w: tenże, Dzieła, t. 2, PWN,
Warszawa 1980, s. 56–96; Adam Podgórecki, Utajona obserwacja rzeczywistego działania insty-
tucji, w: Moralność i społeczeństwo. Księga Jubileuszowa dla Marii Ossowskiej, PWN, Warszawa
1969, s. 297–311.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Malinowski Bronisław; Metoda analizy dokumentów osobistych; Metoda analizy dokumen-
tów urzędowych i danych statystycznych; Metoda monograficzna; Metoda wywiadu; Metody
badawcze.
Metoda projekcyjna
(ang. Projectionary method, fr. Méthode projective, niem. Methode der
Projektion, ros. Проекционный метод)
Uważa się, że pojęcie ‘metoda projekcyjna’ wprowadził amerykański psycho-

log Lawrence Kelso Frank w 1939 r. Metoda ta polega na przedstawieniu
osobom badanym pewnej sytuacji (nazywanej sytuacją bodźcową – słowną,
obrazkową lub wymagającą wykonania określonej czynności), której przypi-
sują oni pewne znaczenie, nadają jej jakiś sens lub którą w dowolny sposób
interpretują. Metoda ta, a także składające się na nią różne techniki bywają
niekiedy nazywane metodą autoekspresyjną. Jej celem jest uzyskanie pogłę-
bionego wglądu w osobiste, prywatne poglądy osób badanych, dostarczenie
wiadomości o ich potrzebach, predyspozycjach (postawach), zainteresowa-
niach, konfliktach emocjonalnych, cechach osobowości itp.
Charakterystyczną cechą metody projekcyjnej jest to, że badani najczę-
ściej nie znają celu badania, nie są więc w stanie dostosować swoich reakcji
do przypisywanych badaczowi oczekiwań, a tym samym tylko w ograniczo-
nym stopniu mogą tendencyjnie wpływać na wyniki badania.
203

Metoda projekcyjna
Najprostszymi technikami stosowanymi w ramach metody projekcyjnej

są techniki słowne. Wyróżnia się kilka ich rodzajów. Technika swobodnego
kojarzenia słów polega na tym, że wymienia się pewną liczbę słów, jedno
po drugim, a zadaniem respondentów jest podanie pierwszej myśli, jaka się
im kojarzy z danym słowem. Słowa-hasła mogą dotyczyć różnych dziedzin:
prawa, pracy, rodziny, kościoła, decyzji politycznych itp. Wybór konkretnych
haseł jest efektem przyjętych założeń i ustalonej procedury interpretowania
wyników. Inną techniką jest technika kończenia zdań. Badanym przedstawia
się listę niedokończonych zdań, prosząc, aby dopełnili je według pierwszych,
nasuwających się im skojarzeń. Jeśli zdania takie zostały odpowiednio dobra-
ne, to odpowiedzi respondentów umożliwiają zdobycie ważnych informacji
o strukturze i intensywności ich przekonań. Do zestawu pytań testowych
zaleca się dołączenie kwestii obojętnych dla głównego problemu badawczego,
by w ten sposób skuteczniej ukryć zasadniczy cel badania.
Test polegający na kończeniu zdań, badający postawy wobec prawa, jaki
został zastosowany w badaniu przeprowadzonym w 1996 r. pt. „Jakiego pra-
wa Polacy potrzebują?”, składał się z następujących niedokończonych zdań:
1) Szczególnie surowo należy karać...; 2) Adwokaci często...; 3) Prawnicy są
to ludzie, którzy...; 4) Gdybym musiał(a) pójść do sądu, to...; 5) Kara śmierci
jest...; 6) Przestępców należy...; 7) Wydaje mi się, że Sejm...; 8) To, co robi
Prezydent...; 9) Prokurator to człowiek, który...; 10) Większość prawników
to...; 11) Prawo w naszym kraju jest...; 12) Wyroki sądowe są zazwyczaj...;
13) Policjanci najczęściej...
Uzyskane wyniki potwierdziły istnienie w społeczeństwie polskim bardzo
silnych i mocno ugruntowanych negatywnych stereotypów prawa, jego orga-
nów oraz osób prawo tworzących i stosujących. Według wyników przepro-
wadzonego testu projekcyjnego prawo w Polsce jest nieczytelne, niespójne,
niestabilne, nieskuteczne, niesprawiedliwe. Ponadto nie jest przestrzegane,
zawiera liczne luki, nierówno traktuje adresatów, jest za łagodne i wymaga
zmian. Pozytywny stosunek do prawa charakteryzuje zdecydowaną mniej-
szość Polaków, przy czym ich oceny, że prawo jest dobre (słuszne, potrzebne),
są na ogół nieskonkretyzowane.
Obraz prawników nie był nasycony tak ciemnymi barwami jak wizeru-
nek samego prawa. Negatywne cechy, takie jak łapownictwo, interesowność,
hochsztaplerstwo, karierowiczostwo, manipulowanie prawem i niedostatecz-
ne przygotowanie do wykonywanego zawodu, były nieco rzadziej przypisywa-
ne prawnikom niż cechy pozytywne, takie jak uczciwość, odpowiedzialność,
mądrość. Wielu też ludzi postrzegało prawników przez pryzmat ich cech neu-
tralnych („pilnują prawa”, „są zapracowani”, „znają prawo” itp.). Adwoka-
tów najczęściej posądzano o branie łapówek, przekupstwo, wykorzystywanie
204

Metoda projekcyjna
klientów i luk w prawie, naginanie przepisów do konkretnych okoliczności,

kłamliwość, niekompetencję, niefachowość, popełnianie błędów. Lepszy był
wizerunek prokuratorów. Z kolei policjantom przypisywane były takie ce-
chy, jak: opieszałość, nieskuteczność, bezradność, bezsilność, a w dalszej
kolejności: nieuczciwość, skorumpowanie, brak kwalifikacji, niekompetencja.
Przestępców, według zgodnej opinii, należy przede wszystkim karać, najlepiej
szybko i bardzo surowo, z całą stanowczością, bezwzględnie, bez wyjątku,
w zależności od winy, a ponadto powinno się ich ścigać, sądzić i izolować.
Żądanie surowych kar dla przestępców współwystępowało z przeświadcze-
niem, że wyroki sądowe są zazwyczaj za łagodne, za niskie, zbyt liberalne,
nieproporcjonalne do popełnionego przestępstwa, a także niesprawiedliwe,
niesłuszne, nieskuteczne. Sejm jako najwyższa władza ustawodawcza był
przez większość Polaków oceniany negatywnie. Uzasadniające argumenty
grupują się w pięciu kategoriach, od najliczniej do najmniej licznie repre-
zentowanych: 1) Sejm jest nieskuteczny, nieefektywny, niewydolny, pracuje
źle i za mało; 2) Sejm zajmuje się nieistotnymi sprawami, jest za bardzo
rozgadany, nie uchwala najpotrzebniejszych ustaw, za bardzo „politykuje”;
3) Sejm działa opieszale, nic nie robi; 4) Sejm powinien być rozwiązany;
5) Sejm nie reprezentuje społeczeństwa.
Kolejna technika projekcyjna, technika kończenia historyjek lub dysku-
sji, jest podobna do wyżej omówionej. Osobom badanym przedstawia się
początek jakiejś historyjki, opowieści lub dyskusji, a ich zadaniem jest opo-
wiedzenie, jak zdarzenia potoczą się dalej.
Inna kategorią technik projekcyjnych są techniki obrazkowe. Badanym
pokazuje się wiele niejednoznacznych obrazków (najczęściej rysunków lub
fotografii) i prosi się ich, aby opowiedzieli, co na nich widzą, np.: Co się
tutaj dzieje? Jak do tego doszło? Co za chwilę się wydarzy? Zakłada się,
że – podobnie jak w wypadku zastosowania innych technik projekcyjnych –
respondenci opisując przedstawione na obrazku (rysunku, zdjęciu) zdarzenia
i/lub postacie, pośrednio mówią o sobie, wyrażają swoje myśli, uczucia, oce-
ny, postawy. Modyfikacją techniki obrazkowej jest przedstawienie rysunków
z alternatywnymi podpisami, z których respondenci mają wybrać podpis
najlepiej – ich zdaniem – odzwierciedlający przedstawione zdarzenie. Nie-
kiedy zadanie, jakie mają wykonać, polega na uporządkowaniu w sekwencji
czasowej przedstawionych im rysunków, zdjęć lub obrazków.
Trzecią kategorią technik projekcyjnych są techniki zabawowe, stosowane
głównie w badaniu hierarchii wartości i postaw małych dzieci. Prosi się je np.,
by zorganizowały przyjęcie, przedstawienie kukiełkowe, sprzeczkę rodziców
lub tp. zdarzenie, a następnie starannie się rejestruje i poddaje analizie tak
wywołane interakcje i zachowania.
205

Metoda wywiadu
Czwartą kategorią technik projekcyjnych są techniki psychodramatyczne.

Psychodrama wymaga, jak wiadomo, aby jej uczestnicy odgrywali, najlepiej
jak potrafią, wyznaczone im role i zachowywali się tak, jak w rzeczywistych
sytuacjach życiowych. Prosi się więc np. osoby badane, aby odegrały rolę
policjanta, który skłania zatrzymanego do wręczenia mu łapówki, czy też
opryskliwego dla petentów urzędnika.
Stosowanie na szerszą skalę metody projekcyjnej i różnych technik, które
się na nią składają, jest utrudnione ze względu na złożoność procedury ba-
dawczej, jej czasochłonność, dużą dozę inwencji koniecznej w przygotowaniu
rekwizytów i kłopoty z semantyczną interpretacją uzyskanych materiałów.
W socjologii prawa metoda ta jest bardzo rzadko stosowana.
Literatura: Lawrence K. Frank, Projective Methods, C.C. Thomas, Springfield, IL 1948; Gard-
ner Lindzey, Projective Techniques and Cross-Cultural Research, Appleton-Century Crofts, New
York 1961; Stefan Nowak (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965, rozdz.:
„Metody projekcyjne”, s. 169–184; Józef Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci
i młodzieży, PWN, Warszawa 1975; Anna Turska, Elżbieta Łojko, Zbigniew Cywiński, Andrzej
Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują?, Wydawnictwa
UW, Warszawa 1999.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Metoda analizy dokumentów osobistych; Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych
statystycznych; Metoda eksperymentalna; Metoda obserwacji; Metoda wywiadu; Metody
badawcze.
Metoda wywiadu
(ang. Interview method, fr. Méthode de l’interview, niem. Methode des
Interviews, ros. Метод опроса)
Wywiadem nazywa się rozmowę przeprowadzoną według uprzednio przygo-

towanego planu. Wyróżnia się: 1) wywiady „swobodne”, niesformalizowane;
i 2) wywiady sformalizowane z użyciem kwestionariusza, czyli odpowiednio
ułożoną listą pytań, które są podporządkowane celom badania. Kwestiona-
riusz wypełnia albo sama osoba badana (respondent), albo ankieter. Pytania
powinny być sformułowane jednoznacznie i zrozumiale dla każdego respon-
denta, a więc tak, by nie wymagały dodatkowych wyjaśnień i komentarzy
ze strony ankietera. Dwoma podstawowymi typami wywiadów są wywiad
indywidualny i wywiad grupowy, nazywany też audytoryjnym. Celem każ-
dego z nich jest uzyskanie informacji od respondentów. Powinny one być
szczere, rzetelne, wiarygodne i w miarę możliwości jednoznaczne.
206

Metoda wywiadu
O tym, jak budować kwestionariusz, pouczają liczne podręczniki metod

badań socjologicznych. Podkreśla się w nich, że każdy kwestionariusz po-
winien „przekładać” problematykę badań na język konkretnych pytań, które
doprowadzą do uzyskania odpowiedzi zgodnych z celem badania. Każde py-
tanie powinno być tak sformułowane, aby odpowiedź na nie była dokładnym
i możliwie całkowitym odbiciem postawy, poglądu czy wiedzy każdego ba-
danego. Język, w jakim sformułowane są pytania kwestionariusza, powinien
być w pełni komunikatywny dla respondentów dysponujących różnym zaso-
bem wiedzy oraz wolny od wieloznaczności, a przy tym jak najprostszy. Nie
należy przyjmować nierealistycznego założenia o znawstwie respondentów,
czyli o ich poinformowaniu o sprawach, co do których mogą nie posiadać
żadnych wiadomości. Pytania powinny więc korespondować z przypuszczal-
nym poziomem poinformowania respondentów i nie powinny wywoływać
zażenowania, że czegoś nie wiedzą. Ponadto żadne pytanie nie powinno
stawiać badanego wobec konieczności udzielenia odpowiedzi, która – jak
można przypuszczać – nie jest aprobowana społecznie.
Respondent powinien być przekonany, że wszystkie odpowiedzi są jed-
nakowo dobre i możliwe do przyjęcia. Forma zadawanych pytań nie może
w żaden sposób sugerować, że jedne odpowiedzi są bardziej, a inne mniej
„właściwe”. Pytanie: „Chyba się Panu/Pani nie podoba, że sądy w Polsce
każdą sprawę rozpatrują bardzo długo?”, nie jest właściwe, ponieważ jest
wyraźnie tendencyjne. Czasami tendencyjność jest znacznie mniej widoczna,
np. w pytaniu: „Czy jest Pan/Pani zwolennikiem surowej kontroli podatko-
wej?”. Na tak zadane pytanie łatwiej jest bowiem odpowiedzieć twierdząco
niż przecząco, bo odpowiedź przeczącą respondent może uznać za przeciw-
stawienie się prowadzącemu wywiad, a więc kontrowersyjną.
Ważną zasadą jest także to, by poszczególne pytania odnosiły się tylko
do pojedynczych zagadnień. Dlatego niepoprawne są np. pytania: „Czy jest
Pan/Pani za surowszym karaniem przestępców i takim samym traktowaniem
przestępców młodocianych i dorosłych?” oraz „Czy opowiada się Pan/Pani
za podwyższeniem emerytur i zasiłków dla bezrobotnych?”
Także kolejność pytań ma doniosłe znaczenie. Powinny się one układać
w jednorodne ciągi tematyczne. Respondent powinien mieć poczucie, że ko-
lejne pytanie jest konsekwencją poprzedniego lub że jeden wątek tematyczny
się zakończył, a rozpoczął następny. Na ogół zaleca się, by kwestionariusz za-
czynał się od pytań możliwie prostych i ogólnych, a następnie przechodził do
pytań bardziej rozbudowanych i szczegółowszych. Ponadto pierwsze pytania
powinny dostarczać respondentowi orientacji w tematyce badania, w cha-
rakterze pytań, na które będzie odpowiadał, a także nadawać ton całemu
wywiadowi i pobudzać respondenta do pozytywnej interakcji z ankieterem.
207

Metoda wywiadu
Nie mniej ważne jest również to, by respondent był przekonany o war-
tości badań, o tym, że służą one doniosłym celom, że jego głos w sprawach,
których dotyczy badanie, jest istotny, że ankieter jest osobą neutralną i życz-
liwie traktującą każdą odpowiedź, a instytucja przeprowadzająca badanie jest
wiarygodna i zebranych danych nie wykorzysta do nagannych celów.
Wywiad kwestionariuszowy jako jedna z technik wywiadu może zawierać
trzy rodzaje pytań: 1) „zamknięte”; 2) „półotwarte”; i 3) „otwarte”. Pytaniami
„zamkniętymi” nazywa się takie pytania, na które możliwe odpowiedzi są
podane w kwestionariuszu. Należy je stosować zwłaszcza wtedy, gdy zbiór
możliwych odpowiedzi jest znany i gdy każda odpowiedź reprezentuje od-
mienne stanowisko, w miarę wyraźnie i dokładnie odzwierciedlające pogląd,
który może żywić któryś z respondentów. Pytania „półotwarte” podają nie-
które możliwe odpowiedzi, z których respondent może wybrać jedną, ale
umożliwiają również sformułowanie własnej odpowiedzi. Z kolei pytania
„otwarte” nie sugerują żadnej możliwej odpowiedzi, lecz domagają się dłuż-
szej lub krótszej narracji, jak np. w pytaniu: „Jakie konsekwencje powinny
spotkać studenta, który został przyłapany na ściąganiu w trakcie egzaminu?”
Wypowiedzi respondentów są dla badacza źródłem informacji o tym, jak
postrzegają oni pewne zjawiska, co o nich wiedzą, jak je oceniają i jak są
gotowi wobec nich się zachowywać.
Jednakże uzyskane w wywiadach kwestionariuszowych informacje pod-
legają różnym zakłóceniom, z których należy nie tylko zdawać sobie spra-
wę, ale w miarę możliwości im zapobiegać. Przede wszystkim trudny do
ustalenia jest stopień zgodności między wypowiedziami respondenta a jego
rzeczywistymi poglądami czy formułowanymi ocenami. Zdarza się, że re-
spondent uznaje jakąś opinię, ale się do tego nie przyznaje, albo wypowiada
pogląd, z którym bynajmniej się nie utożsamia. Bywa również i tak, że nie
ma poglądu lub wiedzy w danej sprawie, a mimo to udziela kategorycznej
odpowiedzi. Ponadto może twierdzić, z jakiegoś, sobie tylko znanego po-
wodu, że zaszło jakieś zdarzenie, choć w rzeczywistości ono nie nastąpiło.
Istotnymi sposobami zwiększenia wiarygodności wyników sondaży kwestio-
nariuszowych jest zagwarantowanie respondentom pełnej anonimowości,
odpowiednie zredagowanie ankiet oraz właściwe przygotowanie ankieterów
do przeprowadzenia wywiadów.
Do pierwszych w skali światowej, reprezentatywnych badań socjolo-
gicznoprawnych zrealizowanych metodą wywiadu kwestionariuszowego
należą badania Adama Podgóreckiego nad prestiżem prawa, zrealizowane
w 1964 r. Łącznie przeprowadzono w nich 2820 wywiadów kwestionariuszo-
wych (1384 z dorosłymi mieszkańcami miast i 1436 z mieszkańcami wsi).
208

Metoda wywiadu
Głównym celem badań było ustalenie, jak Polacy oceniają prawo, jakie są
ich opinie o karach przewidywanych przez prawo oraz o instytucjach, które
prawo stosują. Chodziło również o wykrycie związków między poglądami na
prawo a rozmaitymi czynnikami społeczno-demograficznymi (takimi jak płeć,
wiek, wykształcenie, zawód, pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania)
i cechami psychospołecznymi (poczucie zagrożenia, stopień przystosowania
życiowego, sposób wychowania, religijność itp.).
Uzyskane wyniki ujawniły m.in., że skłonność do deklarowania surow-
szych kar, zarówno prawnych, jak i pozaprawnych (np. w wychowaniu), miały
przede wszystkim osoby o niskim wykształceniu, wykonujące pracę fizyczną,
bez doświadczenia prawnego, wykazujące symptomy poczucia zagrożenia
i źle życiowo przystosowane. Respekt dla prawa, nawet gdy jest ono uznawa-
ne za niesłuszne, wykazywały osoby w wieku średnim (35–49 lat) i powyżej
sześćdziesiątego roku życia, z rodzin inteligenckich, nie wykazujące poczucia
zagrożenia. Natomiast tendencję do omijania prawa lub niestosowania się
do przepisów prawnych wykazywały osoby w wieku młodszym (25–34 lat),
bez wykształcenia, pochodzenia nieinteligenckiego, robotnicy niewykwalifi-
kowani, osoby mające poczucie zagrożenia i wykazujące symptomy nieprzy-
stosowania życiowego. Okazało się więc, jak stwierdził Adam Podgórecki,
że respekt dla prawa charakteryzuje przede wszystkim osoby dobrze sy-
tuowane. Dlaczego? Dlatego, że prawo chroni ich aktualny stan posiada-
nia i pozwala im sprawnie funkcjonować w ramach istniejącego porządku
społecznego i prawnego.
W ciągu następnych kilkudziesięciu lat przeprowadzono w Polsce
i w świecie wiele rozmaitych kwestionariuszowych badań socjologicznopraw-
nych. Wyniki tych badań potwierdziły, w większości wypadków, następujące
ogólne prawidłowości: 1) osoby zajmujące wyższą pozycję społeczną z reguły
bardziej pozytywnie oceniają prawo oficjalne niż osoby o niższej pozycji
społecznej; 2) z opinią, że prawa należy zawsze przestrzegać, nawet jeśli
naszym zdaniem jest ono niesłuszne, zgadza się mniejszość adresatów prawa;
3) poglądy adresatów prawa na wiele kwestii prawno-ustrojowych są roz-
bieżne i zależą od cech społeczno-osobowościowych i zajmowanego miejsca
w strukturze społecznej; 4) krytyczne postawy wobec prawa stanowionego
zdecydowanie przeważają nad postawami aprobującymi; 5) większość adre-
satów prawa jest przekonanych, że prawo oficjalne najlepiej chroni interesy
ludzi sprawujących władzę; 6) instytucjom kontroli prawnej destynariusze
prawa przypisują niewielką skuteczność; 7) ludzie młodzi częściej niż osoby
starsze wyrażają opinię, że niesłuszne prawo należy przy nadarzającej się
okazji omijać.
209

Metody badawcze
Literatura: Chava Frankfort-Nachmias, David Nachmias, Metody badawcze w naukach społecz-

nych, tłum. Elżbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 266–296; Jaber F. Gubrium,
James A. Holstein, Handbook of Interview Research: Context and Methods, Sage, Oxford 2001;
Stefan Nowak (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965, rozdz: „Wywiad”,
s. 61–97; Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966; Anna Turska,
Elżbieta Łojko, Zbigniew Cywiński, Andrzej Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego
prawa Polacy potrzebują?, Wydawnictwa UW, Warszawa 1999.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
statystycznych; Metoda eksperymentalna; Metoda obserwacji; Metoda projekcyjna; Metody
badawcze.
Metody badawcze
(ang. Research methods, fr. Méthodes de recherche, niem. Forschungs-
methoden, ros. Методы исследования)
Metodą badawczą nazywa się uznany w nauce sposób postępowania, na-

dający się do wielokrotnego powtórzenia, który umożliwia – według uzna-
wanych standardów poznawczych – rozwiązanie postawionego problemu
badawczego. Innymi słowy, na metodę badawczą składa się ogół czynności,
które należy wykonać, i środków pomocniczych, które należy zastosować,
aby rozwiązać problem badawczy określonego rodzaju. Dwa inne sposoby
rozumienia metody badawczej to utożsamianie jej ze swoistym podejściem
heurystycznym, czyli zespołem wskazówek określających pożądany kieru-
nek poszukiwań badawczych, lub też ze specyficznym sposobem opisywania
zjawisk określonego rodzaju. Oczywiście, nie każdy problem naukowy jest
problemem badawczym, w każdej bowiem dyscyplinie istnieją autonomiczne
problemy ontologiczne i językowe, teoriopoznawcze i metodologiczne.
Cechą każdej metody badawczej są: powtarzalność (dana metoda może
być wielokrotnie zastosowana przez różnych badaczy w różnym czasie), sys-
tematyczność (każda metoda składa się z określonej sekwencji czynności),
cykliczność (wnioski formułowane w ramach jednego etapu procesu ba-
dawczego są początkiem kolejnego etapu) oraz intersubiektywna sprawdzal-
ność (wyniki uzyskane dzięki zastosowaniu danej metody podlegają kontroli
przez innych badaczy, mogą być przez nich weryfikowane, tzn. uznawane
za prawdziwe lub za fałszywe). W ramach każdej metody badawczej mogą
być stosowane rozmaite techniki badawcze oraz różne narzędzia badawcze.
Przez technikę badawczą rozumie się: 1) szczególny sposób posługiwania
210

Metody badawcze
się narzędziami badawczymi (instrumentami fizycznymi, pojęciowymi, lo-

gicznymi czy statystycznymi) w ramach danej metody; 2) specyficzny spo-
sób zbierania danych faktograficznych, ich porządkowania i analizowania; 3)
określony sposób postępowania w ramach danej metody. Metoda podstawo-
wa stosowana w jednym badaniu może stać się jedną z technik badawczych
w innym, znacznie szerszym badaniu. Tak np. metoda wywiadu kwestiona-
riuszowego w badaniu postaw wobec prawa stanie się jedną z technik ba-
dawczych w monograficznym studium nad stosunkiem obywateli do wymiaru
sprawiedliwości. Poza tym te sposoby rozwiązywania problemu badawczego,
które jedni autorzy nazywają metodami, inni traktują jako techniki badawcze,
i vice versa. W znacznej mierze jest to wynik zamiennego posługiwania się
terminami „metoda” i „technika”.
Każda metoda badawcza, jako specyficzny wzorzec postępowania nauko-
wego, jest elementem szerszej procedury (procesu badawczego), na który
składają się następujące elementy: 1) sformułowanie problemu badawczego;
2) przyjęcie ogólnych i szczegółowych dyrektyw teoretycznych i badawczych;
3) sformułowanie hipotez, które chce się potwierdzić lub sfalsyfikować;
4) ustalenie planu badań i wybór metody badawczej; 5) sformułowanie py-
tań, na które chce się znaleźć odpowiedź; 6) zebranie danych empirycznych
(dokonanie pomiaru); 7) dokonanie statystycznej analizy i interpretacji da-
nych; 8) sformułowanie twierdzeń; 9) sformułowanie wyjaśnień; 10) usys-
tematyzowanie twierdzeń i wyjaśnień w postaci teorii naukowej.
Częstokroć proces badawczy zatrzymuje się na punkcie 7. i dalsza pro-
cedura badawcza nie jest podejmowana, uważa się bowiem, że uzyskane
i zanalizowane dane nie dają podstaw, by formułować twierdzenia, albo
dane są na tyle niejednoznaczne lub nie ma między nimi istotnych korela-
cji statystycznych, że próba ich generalizacji byłaby nieuprawniona. Należy
również wyraźnie zastrzec, że przedstawiona wyżej procedura badawcza ma
charakter idealizacyjny. Praktyka badawcza często odbiega od przedstawione-
go schematu, a kolejność poszczególnych etapów procesu badawczego bywa
odmienna. Na przykład przed sformułowaniem problemu badawczego mogą
się wyraźnie uwidocznić pytania badawcze, które – przed podjęciem innych
decyzji – określą, jaka metoda badawcza będzie zastosowana. Żadna więc
rekonstrukcja procesu badawczego nie może być traktowana jako sztywny,
w każdym wypadku obowiązujący schemat. Niemniej zasady poprawnego
tworzenia pojęć, wnioskowania indukcyjnego i dedukcyjnego, definiowania,
tworzenia uogólnień itp. powinny być możliwie skrupulatnie respektowa-
ne. Wprawdzie wiedza uzyskiwana dzięki zastosowaniu metod badawczych,
które obowiązują w nauce, nie jest wiedzą do końca pewną, ostateczną
211

Metody badawcze
i niezmienną, lecz i tak znacznie przewyższa spekulatywne fantazjowanie

i eseistyczne domniemania, by nie wspomnieć o ignorancji.
Nie istnieją specyficzne metody badawczego charakterystyczne dla jed-
nej tylko dyscypliny naukowej. Większość metod badawczych ma zastoso-
wanie w całej grupie nauk, np. w naukach społecznych, w naukach przy-
rodniczych czy w naukach technicznych. Podobnie jak metody statystyczne
i reguły wnioskowania logicznego mogą być stosowane do różnego typu
danych, tak również ta sama metoda, z ewentualnymi jej modyfikacjami,
może być użyta do rozwiązania najrozmaitszych problemów formułowanych
w socjologii, psychologii, politologii, ekonomii i innych dyscyplinach. Jak
już dawno zauważył Witold Kula, „to co ciekawe i nowe w nauce rodzi
się właśnie na skrzyżowaniu tradycyjnych nauk; przez zastosowanie me-
tod wypracowanych przez jedne do przedmiotów tradycyjnie opracowanych
przez drugie, przez kombinacje różnych metod, przez wiązanie różnych
przedmiotów itp.”
Wśród metod badawczych, które są stosowane lub są możliwe do za-
stosowania w socjologii prawa, na uwagę zasługują przede wszystkim:
1) metoda obserwacji; 2) metoda analizy dokumentów urzędowych i danych
statystycznych; 3) metoda analizy dokumentów osobistych; 4) metoda wy-
wiadu; 5) metoda monograficzna; 6) metoda projekcyjna; i 7) metoda eks-
perymentalna. Wymienione metody badawcze nie są charakterystyczne tylko
dla socjologii prawa, lecz mogą być zastosowane w wielu innych dziedzinach
socjologii (socjologii kultury, socjologii religii, socjologii pracy itp.) oraz
w niemal wszystkich naukach społecznych i humanistycznych.
Wybór konkretnej metody badawczej zależy przede wszystkim od rodzaju
problemu badawczego i celu badania. Główny problem badawczy może do-
tyczyć np. rozkładu jakiejś cechy (np. stosunku do prawa) w całej badanej
zbiorowości z uwzględnieniem struktury płci, wieku, wykształcenia, miejsca
zamieszkania itp. Może też polegać na ustaleniu wpływu określonych bodź-
ców (np. mandatów karnych) na zachowania określonej kategorii adresatów
(np. użytkowników dróg publicznych). W obu wypadkach zostaną zastoso-
wane odmienne metody badawcze. Na decyzję o wyborze takiej a nie innej
metody badawczej mają także wpływ względy pozamerytoryczne, zwłaszcza
koszty całego przedsięwzięcia. Jeśli są one niewspółmierne do celów badania,
to albo trzeba z badania zrezygnować, albo zgodzić się na to, że jego wyniki
będą mniej dokładne i mniej rzetelne. W tym drugim wypadku kilkuprocen-
towy błąd w oszacowaniu np. liczby studentów, którzy pozytywnie oceniają
obowiązujący kodeks karny, nie będzie miał takiego znaczenia, jak taki sam
błąd popełniony w prognozie penitencjarnej dotyczącej liczby skazań na karę
pozbawienia wolności w kolejnym roku.
212

Metody badawcze
Każda spośród wyróżnionych metod badawczych może być zastosowana

do rozwiązania rozmaitych problemów badawczych. Są jednakże takie zagad-
nienia badawcze, które jak gdyby „przynależą” do określonych metod. Dla
przykładu, metoda wywiadu kwestionariuszowego służy przede wszystkim
do badania opinii i postaw, zwłaszcza w ich aspekcie poznawczym i afektyw-
nym. Metoda dokumentów osobistych umożliwia uchwycenie uznawanych
przez respondentów wartości, norm i aspiracji. Metoda projekcyjna lepiej
niż inne metody pozwala wniknąć w strukturę rzeczywistych przekonań
i preferencji. Metoda monograficzna jest dobrym narzędziem identyfikowania
ról społecznych w różnych układach instytucjonalnych. Metoda eksperymen-
talna dostarcza odpowiedzi na pytanie, jakie są istotne przyczyny i skutki
badanych zjawisk.
Chociaż do rozwiązania konkretnego problemu badawczego jedne meto-
dy nadają się lepiej, a inne gorzej, ten sam cel działalności naukowej może
być osiągnięty za pomocą różnych sposobów postępowania badawczego.
Oznacza to, że do rozwiązania tego samego problemu mogą być zastosowa-
ne różne metody, a więc do tego samego celu można dojść różnymi drogami
(choć często w różnym czasie i przy zaangażowaniu odmiennych środków).
Jednakże wybór podstawowej metody badawczej powinien być dostosowany
do specyfiki badanego problemu. Merytoryczna adekwatność metody ba-
dawczej wobec celu badania i rodzaju pytań badawczych zapewni uzyskanie
najwartościowszych poznawczo i najbardziej wiarygodnych rezultatów przy
najniższych nakładach czasowych, organizacyjnych i finansowych.
Projektując konkretne przedsięwzięcie badawcze, należy wziąć pod uwagę
zalety i ograniczenia każdej możliwej do zastosowania w danym wypadku
metody badawczej. Jedne metody dostarczą pełniejszej, lepiej uzasadnionej,
wiarygodniejszej odpowiedzi na pytania badawcze, inne takich walorów nie
będą miały.
Literatura: Earl Babbie, Podstawy badań społecznych, tłum. Witold Betkiewicz i in., Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 2008; Jerzy Brzeziński, Struktura procesu badawczego w naukach
behawioralnych, PWN, Warszawa–Poznań 1976; Stephen Elias, Legal Research: How to Find &
Understand the Law, Nolo, Berkeley 2009; Michael McConville, Wing Hong Chui, Research
Methods for Law, Edinburgh University Press, Edinburgh 2007; Chava Frankfort-Nachmias,
David Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. Elżbieta Hornowska, Zysk
i S-ka, Poznań 2001.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
statystycznych; Metoda eksperymentalna; Metoda monograficzna; Metoda obserwacji; Me-
toda projekcyjna; Metoda wywiadu.
213

Mobbing
Mobbing
(ang. Mobbing, fr. Harcèlement, niem. Mobbing, ros. Моббинг)
W literaturze obok pojęcia ‘mobbing’ używane też bywają pojęcia bullying,
dręczenie, szykanowanie, terror psychiczny, molestowanie, maltretowanie
i nękanie, a zakres ich wzajemnej identyczności lub zróżnicowania nie jest
ustalony. W polskiej literaturze pojęcie mobbingu odnosi się zazwyczaj do
mobbingu pracowniczego.
Słowo mobbing wywodzone jest zazwyczaj od angielskiego czasownika
mob, oznaczającego agresywne zachowanie grupowe, jednakże etymologia
taka wydaje się wtórna. Pierwotnym źródłem jest raczej rzeczownik mob
oznaczający stado. Pojęcie mobbingu, jak się powszechnie sądzi, zostało po
raz pierwszy użyte przez Konrada Lorenza w opublikowanej w 1963 r. książce
Tak zwane zło (tłumaczenie polskie ukazało się po raz pierwszy w 1972 r.).
Chociaż sam autor przywołał je jako już funkcjonujące w języku angielskim
określenie obronnych działań stadnych skierowanych przeciwko napastniko-
wi, można się spotkać z opinią, że pochodzi ono z jego pracy.
Jakkolwiek Lorenzowi szło o opisanie grupowego mechanizmu obronne-
go słabszych zwierząt skierowanego przeciwko silniejszemu napastnikowi, to
do języka nauk społecznych mobbing trafił na przełomie lat 60. i 70. przez
skojarzenie z nękaniem, zastraszaniem i osaczaniem jako takim. Szwedzki
lekarz Peter-Paul Heineman odnosił pojęcie mobbingu do form przemocy
grupowej w szkołach, której cechą charakterystyczną było osamotnienie ofia-
ry wobec grupy agresorów. Skandynawskie badania nad przemocą szkolną
(w szczególności prowadzone przez Dana Olweusa) zainspirowały psycho-
loga Heinza Laymana, który w latach 80. zaczął badać zjawiska nękania
w środowisku pracy. Współcześnie termin jest odnoszony do różnorodnych
patologii organizacyjnych, a zgodnie z zamysłem Leymana najczęściej jest
stosowany wtedy, kiedy idzie o patologiczne relacje pracownicze nie zawie-
rające w sobie elementów przemocy fizycznej.
Wzrost zainteresowania problematyką dyskryminacji społecznej i praw-
nej i szczególne zainteresowanie organizacji międzynarodowych w zwalcza-
niu naruszeń praw pracowniczych, które znalazło odbicie także w krajowych
regulacjach prawnych, spowodowało, że mobbing stał się przedmiotem badań
medycyny, psychiatrii, psychologii, socjologii i nauk prawnych. Ze względu
na znaczenie, jakie się przypisuje temu zjawisku w polityce społecznej, poję-
cie mobbingu często pojawia się w pracach o charakterze popularyzatorskim,
prezentujących je zazwyczaj przez wskazanie eklektycznie dobranych cech.
Charakterystyka zachowań mobbingowych koncentruje się zazwyczaj na
tym, że godzą one w godność jednej lub kilku osób (są wrogie, mściwe,
214

Mobbing
okrutne, upokarzające); mają trwały i powtarzający się charakter; ich jawnym

lub skrytym celem jest degradacja społecznego, psychicznego lub zdrowot-
nego statusu ofiary.
Dla perspektywy psychiatryczno-psychologicznej wciąż ważne pozostaje
określenie mobbingu zaproponowane przez Leymana, który widział w nim
formę psychicznego zastraszania, polegającego na wrogich i nieetycznych,
systematycznie powtarzających się praktykach zbiorowych lub jednostko-
wych, skierowanych zazwyczaj przeciwko jednostce i powodujących, że staje
się ona bezradna i traci możliwości obrony, a następnie podtrzymujących
taki stan bezradności.
Podstawowym kierunkiem zainteresowania jest z takiej perspektywy
badanie somatycznych i mentalnych przejawów stresu, wpływających na
fizyczne, umysłowe i społeczne upośledzenie ofiary. Wśród konsekwencji
mobbingu wymienia się zespół stresu posttraumatycznego, depresję, nie-
spójność osobowości społecznej i zaburzenia psychoorganiczne.
Konsekwencją przyjęcia perspektywy ofiary jest to, że mniej uwagi
poświęca się źródłom zachowań mobbingowych, w szczególności zaś nie
uwzględnia się cech agresorów i ofiar. Skutkuje to odejściem od pierwotnego,
związanego z działaniem grupowym znaczenia pojęcia ‘mobbing’ i uznawa-
niem za mobbing także działań pojedynczego agresora (mobbera). Kliniczny
zakres obserwacji spowodował, że Leyman wprowadził do swojego ujęcia
bardzo konkretne wskaźniki umożliwiające wykrywanie mobbingu, uznając,
że działania nękające powinny się utrzymywać przynajmniej przez pół roku
i powtarzać co najmniej raz w tygodniu. Mimo zastrzeżeń autora o staty-
stycznym charakterze tych wskaźników są one przywoływane w definicjach
mobbingu i ich uzasadnieniach.
Psychospołeczne i socjologiczne ujęcia mobbingu zwracają większą uwa-
gę na przyczyny i inaczej określają konsekwencje tego zjawiska, eksponując
zakłócenia działania organizacji, a także związki mobbingu z dyskryminacją
i wykluczeniem społecznym oraz zaburzenia rynku pracy.
Wśród przyczyn wyróżnia się zazwyczaj te związane z cechami zbioro-
wości (zazwyczaj organizacji) będącej areną mobbingu, który z takiej per-
spektywy może być traktowany jako manifestacja braku lub zaburzenia więzi.
Przyczyny takie mogą mieć charakter zewnętrzny i wynikać z zaburzeń makro-
strukturalnych (bezrobocie, przekształcenia własnościowe, kryzysy popytu
i podaży itd.). Wśród przyczyn zewnętrznych stosunkowo rzadko wymienia
się prawo oficjalne, natomiast niekiedy dostrzega się znaczenie kulturowych
mechanizmów społecznego zróżnicowania, nierówności i dyskryminacji.
Między przyczynami wewnątrzorganizacyjnymi, związanymi z formami
organizacji i działaniami konkretnej zbiorowości, wymienia się zazwyczaj
215

Mobbing
poszczególne zaburzenia wpływające na zasady podziału pracy, hierarchię

zarządzania i kontroli, formy rekrutacji, reguły zarządzania, kompetencję
przełożonych (także w zakresie zapobiegania patologiom), komunikację we-
wnętrzną i zewnętrzną. Znacząca część podawanych w literaturze przyczyn
wewnętrznych związana jest z wadami w zakresie wewnętrznej regulacji
normatywnej, przejawiającymi się czy to w niedostatecznym dookreśleniu
obowiązków i uprawnień, czy też w nadmiernej reglamentacji zachowań.
Odrębną kategorię przyczyn stanowią te, które uprawdopodabniają przyj-
mowanie przez niektóre osoby pozycji agresora lub ofiary, a które są przed-
stawiana bądź jako zmienne psychologiczne, bądź jako cechy wynikające
z zaburzenia procesów socjalizacyjnych.
Relacje między mobbingiem a nierównością (zwłaszcza przybierającą po-
stać dyskryminacji) są często podnoszone, ale zarazem są niejednoznaczne.
Wynika to w pewnej mierze z takiego określania zjawiska, które odróżnia
mobbing od innych patologii, w szczególności od dyskryminacji pracowniczej
i molestowania seksualnego, i odwoływania się do opinii osób będących
ofiarami czy choćby obserwatorami nękania pracowniczego. Najczęściej
dostrzegana przez pracowników forma mobbingu przybiera postać relacji
między przełożonym a podwładnym, w której ofiarą jest ten drugi, rzadziej
mówi się o mobbingu, kiedy ofiara i agresor nie są powiązani zależnością
służbową, najrzadziej zaś wówczas, gdy ofiarą jest przełożony. Jakkolwiek
nie stwierdza się zależności między płcią ofiary a częstością zachowań mob-
bingowych, zwraca się uwagę, że mężczyźni zazwyczaj uznają się za ofiary
mobbingu ze strony przełożonych płci męskiej, natomiast kobiety widzą
skierowane przeciwko sobie praktyki mobbingowe zarówno w zachowaniach
zwierzchników, jak i kolegów niezależnie od ich płci. Podobnie trudno mówić
o korelacji między wiekiem a prawdopodobieństwem wiktymizacji, jednakże
poszczególne badania zwracają uwagę na zagrożenie zarówno najmłodszych,
jak i najstarszych pracowników.
Zagrożenie wiktymizacją bywa łączone z takim cechami różnicującymi,
jak rasa, język, poglądy, orientacja seksualna czy nonkonformizm obyczajowy,
ale także w tym zakresie trudno o zasadne uogólnienia.
Prekursorem regulacji prawnej zjawisk związanych z mobbingiem pra-
cowniczym była Szwecja, gdzie już w latach 70. wprowadzono przepisy
chroniące zdrowie psychiczne pracowników, a w 1993 r. wydano odrębny
akt prawny w sprawie środków przeciwdziałania zjawiskom skierowanym
przeciwko pracownikom, nagannym i powtarzającym się działaniom, mo-
gącym prowadzić do wyłączenia pracownika ze społeczności pracowniczej.
Jakkolwiek ochrona przed zachowaniami o charakterze mobbingowym
wywodzona jest bezpośrednio z konstytucyjnej zasady ochrony godności
216

Mobbing
ludzkiej, to do polskiego prawa pojęcie mobbingu trafiło w wyniku nowe-

lizacji Kodeksu pracy, która weszła w życie w 2004 r. Zgodnie z art. 943
pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi, rozumianemu jako
działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko
pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub za-
straszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności
zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pra-
cownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.
Ofierze mobbingu przysługują roszczenia względem pracodawcy, jeżeli mob-
bing wywołał rozstrój zdrowia lub też wskutek mobbingu rozwiązała ona
umowę o pracę.
W literaturze wyraża się pogląd, że w przypadkach, gdy mobbingu do-
puszcza się pracodawca lub osoba odpowiedzialna w zakładzie pracy za
sprawy związane z zatrudnieniem, mobbing może stanowić przesłankę od-
powiedzialności karnej na podstawie art. 218 k.k. Kodeks karny przewiduje
też karalność działań, które wywołują u innych osób uszczerbek na zdrowiu,
trwałą chorobę psychiczną, całkowitą lub znaczną trwałą niezdolność do pra-
cy, a także takich, które polegają na znęcaniu się nad osobami pozostającymi
w stosunku zależności od sprawcy.
W innych przypadkach, w szczególności zaś wtedy gdy ofiarą mobbingu
nie jest pracownik, ale pracodawca, dochodzenie roszczeń możliwe jest na
zasadach ogólnych, określonych w przepisach prawa cywilnego.
Nowelizacja Kodeksu pracy obok pojęcia mobbingu wprowadziła też poję-
cia molestowania i molestowania seksualnego, a także zmieniła przepisy od-
noszące się do dyskryminacji pracowniczej. Zagadnienia mobbingu dotknęła
także nowelizacja z 2009 r., jednakże kwestia relacji między mobbingiem,
molestowaniem, molestowaniem seksualnym i dyskryminacją pracowniczą
pozostaje otwarta.
Literatura: Maureen Duffy, Len Sperry, Mobbing. Causes, Consequences, and Solutions, Oxford
University Press, New York 2012; Heinz Leymann, The content and development of mobbing at
work, „European Journal of Work and Organizational Psychology” 1996, t. 5, nr 2, s. 165–
184; tenże, The Mobbing Encyclopedia, http://www.leymann.se/English/frame.html (dostęp: 14
IV 2013); Dorota Merecz, Agnieszka Mościcka, Marcin Drabek, Mobbing w środowisku pracy.
Charakterystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i sposoby przeciwdziałania, Instytut
Medycyny Pracy im. profesora J. Nofera, Łódź 2005; Małgorzata Zych, Mobbing w polskim
prawie pracy, C.H. Beck, Warszawa 2007.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Dyskryminacja; Kontrola społeczna; Naznaczanie społeczne; Patologia społeczna; Stalking;
Wykluczenie prawne.
217

Monteskiusz (Montesquieu)
(18 I 1689–10 II 1755)
Filozof i prawnik, wybitny pisarz i czołowy
przedstawiciel francuskiego Oświecenia. Urodził
się w rodzinie szlacheckiej, do 1708 r. był adwo-
katem, następnie radcą i prezesem sądu w Bor-
deaux. W 1727 r. został wybrany do Akademii
Francuskiej. Odziedziczony po rodzicach mają-
tek pozwolił mu na trzyletnią podróż po Europie
(1728–1731), w czasie której prowadził studia
nad prawem, obyczajami i ustrojami politycz-
nymi. Jest autorem wielu dzieł, które przynio-
sły mu duży rozgłos, m.in. Listy perskie (1721),
Rozważania o przyczynach wielkości Rzymian i o ich
upadku (1734), O duchu praw (1748), La défense de «L’Esprit des lois» (1750).
Monteskiusz jest uznawany za bezpośredniego prekursora socjologii pra-
wa. Jego imieniem nazwana jest główna aula wykładowa w Międzynarodo-
wym Instytucie Socjologii Prawa w Oñati (Hiszpania).
W swoim słynnym, do dzisiaj wznawianym i czytywanym dziele O du-
chu praw, będącym owocem 20 lat pracy, wyłożył zasady dobrze rządzonego
i praworządnego państwa. Stwierdził, że państwo jest wynikiem umowy
społecznej obywateli, mającej na celu ochronę ich interesów, bezpieczeństwa
i wolności. Rozważał współzależności między życiem społecznym a prawem.
Dowodził, że skuteczność prawa zależy od innych czynników w republice,
monarchii i w ustroju despotycznym. Wskazywał też na wpływ formy rządu,
instytucji społecznych i obyczajów na prawo.
Zdaniem Monteskiusza wpływ warunków geograficznych (zwłaszcza kli-
matu i gleby) na społeczeństwo i prawo maleje wraz z rozwojem cywilizacji,
wzrasta natomiast znaczenie takich czynników, jak wielkość kraju, sposób
zdobywania środków niezbędnych do życia, dominująca religia, obyczaje
i handel.
W każdym ustroju prawa powinny tworzyć harmonijną jedność z „na-
turą rządu” i jego podstawową zasadą. W republice naturą rządu jest dba-
łość o demokrację i suwerenność ludu, zasadą zaś jest cnota polityczna
obywateli. W monarchii naturą rządu jest władza jednostki zgodna z obo-
wiązującymi prawami, zasadą zaś jest honor. W despotii naturą rządu jest
władza jednostki opierająca się na jej samowoli, a podstawową zasadą jest
strach poddanych.
218

Monteskiusz twierdził, że praworządność w państwie zależy od rozdziału

trzech władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Jeśli władze te są
rozdzielone, wzajemnie się równoważą i kontrolują, stanowi to gwarancję
wolności obywateli. Rozdzielenie władz i uniezależnienie ich od siebie spo-
woduje, jak zakładał, wykluczenie arbitralności i dowolności w działaniach
państwa, zapewniając mu stabilność, a obywatelom ochronę ich wolności.
Być wolnym według Monteskiusza oznacza swobodę czynienia tego, na co
prawo zezwala, i zarazem nie być zmuszonym do czynienia rzeczy przez pra-
wo zakazanych. Dzięki niezależności sądów od władz państwowych sędziowie
będą mogli wydawać sprawiedliwe wyroki. Obywatele, którzy czuliby się
pokrzywdzeni decyzją któregoś z urzędów, mogliby odwoływać się do sądu
i od niego oczekiwać zadośćuczynienia.
Na kartach dzieła Monteskiusza przewija się myśl, że „duch umiarkowania
powinien być duchem prawodawcy”. Zawarte jest w nim także przeświadcze-
nie, że życie społeczeństw powinno być przeniknięte duchem praw. Ów duch
praw jest różny u różnych narodów, zależy od wielu czynników (położenia geo-
graficznego, klimatu, liczby ludności, obyczajów, tradycji, religii itp.). To zróż-
nicowanie uniemożliwia stworzenie jednego, powszechnego modelu prawa.
Możliwe są natomiast częściowe, uniwersalne reformy, np. powołanie dwu-
izbowego parlamentu jako władzy ustawodawczej, z prawem weta dla rządu.
Nowatorskie idee Monteskiusza nie przysporzyły mu uznania za życia.
Krytycznie wypowiadali się o nich m.in. Helwecjusz, Condorcet, Rousseau
i Wolter. Co więcej, jego główne dzieło O duchu praw zostało 29 listopada
1751 r. umieszczone na indeksie kościelnym. Potępili je także uczeni Sorbo-
ny. Wraz z upływającym czasem jaśniało jednak coraz większym blaskiem.
Współcześnie jest uznawane za jedno z najwspanialszych osiągnięć myśli
ludzkiej XVIII w. A także za zwiastuna nowej dyscypliny akademickiej –
socjologii prawa.
Literatura: Juliusz Bardach, Konstanty Grzybowski (red.), Monteskiusz i jego dzieło: sesja
naukowa w dwusetną rocznicę śmierci, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1956;
David W. Carrithers, Michael A. Mosher, Paul A. Rahe (red.), Montesquieu’s Science of Politics.
Essays on the Spirit of Laws, Rowman & Littlefield, New York 2000; Rebecca E. Kingston,
Montesquieu and his Legacy, SUNY Press, New York 2008; Thomas L. Pangle, Montesquieu’s
Philosophy of Liberalism: A Commentary on The Spirit of the Laws, University of Chicago Press,
Chicago 1973; Werner Stark, Montesquieu: Pioneer of the Sociology of Knowledge, Routledge,
London 1998.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Prawo a historia; Prawo natury; Rządy prawa; Tradycja prawna; Umowa społeczna.
219

N
Nadmiar prawa
Nadmiar prawa
(ang. Inflation of law, fr. Inflation du droit, niem. Rechtsinflation, ros.
Избыток права)
Nadmiar to zbyt duża obfitość czegoś, to obfitość przekraczająca zapotrze-
bowanie, zbędna nadwyżka, która rodzi różne trudności i kłopoty. Zazwyczaj
nadmiar jest zaprzeczeniem lub przeciwieństwem właściwej miary. Tak np.
wielki nadmiar wody oznacza powódź, nadmiar plonów okazuje się klęską
urodzaju, nadmiar opiekuńczości jest równoznaczny z niewolą, namiar ape-
tytu z łakomstwem itd.
Nadmiar prawa to zbyt duża liczba – w stosunku do koniecznych po-
trzeb – ustaw, przepisów, procedur i instrumentów kontrolnych. Oczywiście
nie istnieje żadna uniwersalna, powszechnie uznana miara właściwej ilości
prawa na podobieństwo np. platynowo-irydowego wzorca metra przecho-
wywanego w Sèvres pod Paryżem. Tym samym nie istnieje żaden wzorzec
odpowiedniego nasycenia prawem stosunków społecznych, gospodarczych
i jakichkolwiek innych. Jednakże zawodowe doświadczenie prawników, so-
cjologów i polityków, a także życiowe doświadczenie tzw. przeciętnych ludzi
– destynariuszy prawa – pozwalają na wiarygodny osąd w kwestii nadmiaru
(czy inaczej entropii, hipertrofii czy inflacji) prawa. Również rozmaite dys-
funkcjonalności prawa, zwłaszcza przewlekłość w wydawaniu orzeczeń sądo-
wych i nadmierne skomplikowanie procedur prawnych i administracyjnych,
są spowodowane nadmierną labilnością prawa, która przekracza rozsądne
granice efektywnej regulacji normatywnej.
Pogląd, że w początkach XXI w. występuje nadmiar prawa, zwłaszcza
w Polsce, i że zjawisko to było wyraźnie widoczne już od lat 80. XX w.,
można zilustrować wieloma przykładami. Dwa z nich są szczególnie in-
struktywne. Tak zwana ustawa Mieczysława Wilczka o działalności gospo-
darczej z 23 grudnia 1988 r. składała się z 25 merytorycznych artykułów.
Stworzyła ona podwaliny polskiego kapitalizmu. W krótkim bowiem cza-
sie Polacy zarejestrowali 2 mln firm. Ustanowiona po 16 latach Ustawa
(z 2 lipca 2004 r.) o swobodzie działalności gospodarczej liczy 110 artykułów,
a więc jest ponad czterokrotnie dłuższa. Deklarując, że gwarantuje swobodę
działalności gospodarczej, faktycznie ją ogranicza. Drugim przykładem jest
ranking Banku Światowego pod nazwą Ease of Doing Business. Pod koniec
pierwszej i na początku drugiej dekady XXI w. Polska była klasyfikowana
w siódmej dziesiątce państw, nota bene za czternastoma państwami poko-
munistycznymi. Na owo odległe miejsce składało się 160 miejsce w świecie
w kategorii formalności związanych z pozwoleniem na budowę, 120 miejsce
w dziedzinie płacenia podatków, 110 miejsce w sferze rozpoczęcia działal-
ności biznesowej, 80 miejsce w dziedzinie zarejestrowania własności oraz
220

Nadmiar prawa
zakończenia działalności biznesowej itd. Trudno więc w Polsce prowadzić

jakikolwiek biznes, bo na każdym niemal kroku czyha nadmiar przepisów,
krępujących zarówno urzędników, jak i petentów. Istniejący stan rzeczy do-
bitnie świadczy o nadmiarze prawa. Najważniejsze przyczyny i przejawy tego
zjawiska są następujące.
Wiara decydentów politycznych i ustawodawcy w omnipotencję prawa,
w cudowną moc uzdrawiania za pomocą nowych przepisów prawa każdej
dziedziny życia, która została dotknięta jakimś schorzeniem, niesprawnością,
patologią, skłania ich do nieustającej aktywności legislacyjnej.
Wadliwe rozwiązania systemowe w dziedzinie legislacji oraz rozmaite
dysfunkcjonalności w tworzeniu i nowelizacji prawa (np. brak wieloletnich
i rocznych planów legislacyjnych, brak planów zadaniowych rządu w dziedzi-
nie legislacji, brak międzyresortowej koordynacji działalności prawotwórczej
itp.) również skutkują nadmiarem prawa.
Podejmowanie chybionych decyzji legislacyjnych, stanowienie zbędnych
przepisów lub niestanowienie przepisów niezbędnych to inne przyczyny nad-
miaru prawa. Charakterystycznym przykładem jest wprowadzenie w 2010 r.
przez ministra finansów obowiązku prowadzenia pełnej rachunkowości, zgod-
nej z wymaganiami ustawy o rachunkowości, przez wszystkie organizacje
pozarządowe oraz zobowiązanie każdego mikroprzedsiębiorcy (np. szatniarza
czy osoby prowadzącej toaletę publiczną), by od 2013 r. posługiwał się kasą
fiskalną (ekonomiści obliczyli, że w tym wypadku koszt poboru podatku
będzie wyższy od przychodów z podatku). Z kolei drastycznym przykładem
braku niezbędnych przepisów jest nieuregulowanie kwestii, kiedy i w jakim
trybie dane zbierane i gromadzone przez policję i inne instytucje kontroli
prawnej (zwłaszcza przez służby specjalne) mogą być uznane za wykorzy-
stane lub zbędne, a następnie usunięte i zniszczone.
Ustawiczne nowelizowanie prawa jest jednym z głównych powodów jego
nadmiaru. Nie ma chyba takiej dziedziny prawa w Polsce, która nie byłaby
wielokrotnie zmieniana. Po 1989 r. prawo o ustroju sądów powszechnych
było nowelizowane ponad 60 razy, ustawa o podatku dochodowym od osób
fizycznych (PIT – Personal Income Tax) ponad 100 razy, kodeks cywilny ponad
60 razy, kodeks karny ponad 40 razy, kodeks postępowania karnego po-
nad 60 razy. Szczególną niestabilnością charakteryzują się przepisy emerytal-
ne, podatkowe i ubezpieczeniowe. Wprowadzenie tak wielu zmian w prawie
jest pod każdym względem niezmiernie kosztowne.
Niestabilność regulacji niższego rządu (regulaminów, rozporządzeń itp.),
a także relatywizm przepisów i ich interpretacji są jeszcze innym źródłem
nadmiaru prawa. Ustawa Ordynacja podatkowa oraz Ustawa o podatku
dochodowym od osób fizycznych zawierają nie tylko wiele zwolnień i ulg,
221

Nadmiar prawa
ale także rozmaitość procedur związanych z wydawaniem interpretacji in-

dywidualnych, co powoduje, że w obiegu prawnym funkcjonują sprzeczne
stanowiska (interpretacje) organów podatkowych. Innym przykładem różno-
rodności regulacji dotyczących tej samej dziedziny są wzory umów ubezpie-
czeniowych. Firmy ubezpieczeniowe, których w Polsce działa kilkadziesiąt,
posługują się ponad tysiącem (!) wzorów umów ubezpieczeniowych.
Nadmierna ogólnikowość przepisów i procedur jest potencjalnym źró-
dłem nadmiaru prawa. Wydane pod naciskiem bieżących potrzeb nazbyt
ogólne przepisy zostają po pewnym czasie uszczegółowione i tym samym
wydatnie powiększają liczbę obowiązujących aktów prawnych. Przykładem
są regulacje w prawie telekomunikacyjnym i w innych ustawach, zezwala-
jące funkcjonariuszom służb specjalnych na pozyskiwanie danych objętych
tajemnicą lekarską, dziennikarską, adwokacką, notarialną, radcy prawnego
itp. Przepisy te są ogólnikowe, nie precyzują, w jakim celu mogą być gro-
madzone dane, ich pozyskiwanie nie podlega żadnej zewnętrznej kontroli,
zgromadzone dane nie muszą być zniszczone, gdy okazały się nieprzydatne,
mogą więc być bezterminowo przechowywane itp.
Podziały i antagonizmy w korporacjach prawniczych i między korporacjami
są źródłem sporów kompetencyjnych, które wymagają uregulowania, a więc
wydania nowych przepisów. Na początku drugiej dekady XXI w. powstały
spory między Stowarzyszeniem Sędziów Polskich Iustitia a Stowarzyszeniem
Themis oraz kontrowersje między Krajową Radą Prokuratury a Prokuratu-
rą Generalną i między Trybunałem Konstytucyjnym a Sądem Najwyższym.
Negatywne skutki, jakie rodzi nadmiar prawa, są wielorakie. Nadmiar
prawa wpływa negatywnie przede wszystkim na sam system prawa, powo-
duje jego ociężałość i rozchwianie. Ten stan rzeczy rzutuje z kolei na wiele
innych dziedzin życia zbiorowego. Ociężałość prawa wyraża się w przewle-
kłości postępowania nie tylko policyjnego, prokuratorskiego i sądowego, lecz
także administracyjnego.
Ponadto nadmiar prawa obezwładnia zarówno instytucje publiczne, ad-
ministrację rządową i samorządową, jak i obywateli. Wpływa tym samym
negatywnie na gotowość do podejmowania spontanicznych inicjatyw spo-
łecznych. Opóźnia lub wręcz uniemożliwia kształtowanie się społeczeństwa
obywatelskiego. Rodzi apatyczny stosunek do prawa i do instytucji, które je
tworzą i stosują. Apatia prawna ma z kolei skłonność do przeradzania się
w nihilizm prawny.
Literatura: Andrzej Kojder, Nadmiar prawa, w: Krzysztof Frysztacki, Piotr Sztompka (red.),
Polska początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Warszawska Drukarnia Nauko-
wa PAN, Warszawa 2012, s. 49–65; tenże, Dyskretne formy wykluczenia prawnego, w: Maria
Jarosz (red.), Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu politycznym, Oficyna Naukowa–ISP PAN,
222

Naukowa polityka prawa
Warszawa 2008, s. 48–77; tenże, Prawo w impasie, w: Maria Jarosz (red.), Polska. Ale jaka?
Oficyna Naukowa–ISP PAN, Warszawa 2005, s. 126–161; Marek Zubik (red.), Niedostatki
wymiaru sprawiedliwości, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Funkcje prawa; Godność prawa; Granice prawa; Jurydyzacja życia społecznego;
Stanowienie prawa.

(ang. Scientific policy of law, fr. Politique scientifique du droit, niem.
Wissenschaftliche Rechtspolitik, ros. Научная политика права)
Autorem pojęcia i koncepcji naukowej polityki prawa jest Leon Petrażycki.

Program tej nowej dziedziny badań nad zastosowaniami prawa zawarł on
w obszernym, blisko dwustustronicowym dodatku do drugiego tomu Lehre
vom Einkommen z 1895 r. zatytułowanego Civilpolitik und politische Oekonomie.
Dowodził tam, że prawo może i powinno być wykorzystywane jako instru-
ment realizowania zamierzonych, planowanych i racjonalnych zmian w życiu
społecznym. Aby postulat ten został spełniony, należy powrócić do dawnego,
dualistycznego podziału nauki o prawie na ogólną naukę o istniejącym prawie
i na naukę o prawie pożądanym (naturalnym), którego jednym z celów jest
poszukiwanie „ideału” prawa.
W kolejnych swoich pracach Petrażycki wielokrotnie wyrażał przekonanie,
że: „Misja przyszłej nauki polityki prawa polega na świadomym prowadzeniu
ludzkości w tym samym kierunku, w jakim posuwała się ona dotychczas,
drogą nieświadomie empirycznego przystosowania, oraz na odpowiednim
przyspieszeniu i ulepszeniu posuwania się ku światłu i ku wielkiemu ide-
ałowi przyszłości”. Prawo, które skłania ludzi do czynienia dobra, stopniowo
urzeczywistnia „ideał wszechludzkiej miłości”. W swoim długofalowym dzia-
łaniu naukowa polityka prawa powinna systematycznie wzmacniać tendencje
filocentryczne, a więc takie pobudki działania ludzi i towarzyszące im emo-
cje, które mają na względzie potrzeby i dobro całego gatunku Homo sapiens.
Istnienie prawa (a także nota bene moralności) jest wyrazem niewystarcza-
jącego przystosowania człowieka do warunków życia społecznego i zarazem
środkiem umożliwiającym osiągnięcie tego przystosowania. Patrząc wsze-
lako na prawo (i tożsame z nim emocje imperatywno-atrybutywne) przez
pryzmat jego wielowiekowego rozwoju i roli dziejowej, można dostrzec, że
stale i z coraz większym natężeniem zachęca ono ludzi do sprawiedliwości,
prawdomówności, dobra, życzliwości oraz poszanowania własnej i cudzej
223

wolności i własności. Prawo wzbudza emocje i uczucia karytatywne (do-

broczynne) – mające na względzie dobro innych ludzi. Poszerza tym samym
społeczny krąg przedmiotów miłości. Nie znając i nie odróżniając Greka od
Żyda – jak za św. Pawłem pisał Petrażycki – ideał miłości zasadza się na
przeświadczeniu o podobieństwie, braterstwie i godności wszystkich ludzi.
Co więcej, ideał miłości rozwija i wzmacnia karytatywne dyspozycje emo-
cjonalne, cementuje dobrowolną, spontaniczną gotowość pomnażania dóbr,
które służą nie tylko własnej grupie, lecz także osobom obcym i całemu
rodzajowi ludzkiemu. Caritas generalis, miłość ogólna, staje się światłem i dro-
gowskazem dla wszystkich innych zasad normatywnych, także dla prawa,
i krok po kroku przybliża rodzaj ludzki do ziemskiego Królestwa Miłości.
Petrażycki był przekonany, że mimo długich niekiedy okresów stagnacji
i regresu prawo stanowi istotny czynnik cywilizacyjnego i kulturowego roz-
woju i postępu. Jest jedną z głównych instytucji życia społecznego, a także
doniosłym czynnikiem adaptacji do warunków życia zbiorowego i środo-
wiska przyrodniczego, a w konsekwencji uspołecznienia. Prawo organizuje
i chroni niezwykle istotne sfery interakcji międzyludzkiej: 1) współdziałanie
w celu zaspokajania potrzeb; 2) porozumiewanie się w celu łagodzenia spo-
rów i konfliktów; a także 3) kształtuje stosunki władzy i podległości; oraz
4) ustanawia zasady podziału dóbr gospodarczych. Poza pełnieniem tych
funkcji prawo jest także stymulatorem zmian społecznych. Kiedy narastają
sprzeczności między prawem oficjalnym a społecznym poczuciem sprawie-
dliwości (tj. prawem intuicyjnym), prawo oficjalne (stanowione przez pań-
stwo i uznane przez nie instytucje) wcześniej czy później podlega zmianom,
nierzadko wraz z całym systemem polityczno-gospodarczym.
Skoro prawo odgrywa tak zasadniczą rolę w dziejach i życiu społeczeństw,
należy świadomie kierować jego rozwojem przez mądrze zaprojektowaną
naukową politykę prawa. Jej zadaniem jest poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie, jakie będą najbardziej prawdopodobne społeczno-psychiczne następ-
stwa obowiązujących regulacji prawnych, jak rozwiązywać problemy życia
społecznego za pomocą środków prawnych oraz jakie stanowić prawo i jak
je stosować, aby osiągnąć zamierzony stan rzeczy. Metoda politycznoprawna
powinna przede wszystkim polegać na badaniu motywacyjnego i wychowaw-
czego działania prawa.
Prawodawca powinien wykorzystywać szczególną siłę motywacyjną ukie-
runkowującą postępowanie ludzkie, jaką jest świadomość obowiązku prawne-
go. Wyraża się ona w powszechnym niemal poczuciu, że to, do czego jesteśmy
zobowiązani, przysługuje komuś innemu jako to, co mu się należy. W długim
procesie oddziaływania prawa wzmacniane zostają przyzwyczajenia i skłon-
ności społecznie pożądane, a eliminowane te, które okazują się szkodliwe
224

dla życia zbiorowego. Zasadnicze znaczenie mają dwa rodzaje motywacji:

aktywna i pasywna. Motywacja aktywna wypływa z poczucia, że jesteśmy do
czegoś uprawnieni i zarazem na innych osobach ciąży odpowiedni obowiązek.
Motywacja pasywna wynika zaś z poczucia obowiązku, skłania do dostarcza-
nia innym tego, co uważamy, że im się należy. Motywacje te podtrzymują
się wzajemnie, następuje ich „sprzymierzone psychiczne działanie”. Normy
prawnokarne (zakazujące np. kazirodztwa, zabójstwa, rozboju, kradzieży,
oszustwa) pełnią w systemie społecznym funkcję „odtrutki psychologicznej”,
osłabiają szkodliwe pokusy, powodują, że z czasem skłonności do dysfunkcjo-
nalnych społecznie zachowań tracą „podłoże motywacyjne”. Jednakże kiedy
system prawny długi czas jest niespójny, kiedy następują w nim ciągłe zmia-
ny, wtedy motywacyjna siła nakazów i zakazów prawnych słabnie, nastawie-
nia, które wywołują jedne normy, są „paraliżowane” przez działanie innych.
Prawodawca powinien uwzględniać także oddziaływanie wychowawcze
prawa. Polega ono na wzmacnianiu i rozwijaniu w ludziach jednych skłon-
ności i cech charakteru oraz na osłabianiu i wyplenianiu innych. Pozytywna
wychowawcza rola prawa wyraża się w tym, że dyscyplinuje ono charakter
ludzi (powstrzymuje ich od ulegania chwilowym nastrojom, np. agresji, sa-
mowoli), wdraża do rozważnego postępowania i dbania o dzień jutrzejszy,
kształtuje świadomość ciążących na nich obowiązków i uczy poszanowania
uprawnień bliźnich.
W sferze wychowawczego działania prawa prawodawca powinien stoso-
wać – wedle zaleceń Petrażyckiego – trzy zasady: 1) ćwiczenia i niećwiczenia;
2) przyzwyczajania; i 3) retroakcji. Przez ćwiczenie (stałe pobudzanie) jed-
nych motywów działania i tłumienie innych prawo wzmacnia i rozwija jedne
skłonności, dyspozycje psychiczne, cechy charakteru człowieka i nastawienia
behawioralne (np. prospołeczne) oraz osłabia inne (np. egoistyczne) i pro-
wadzi do ich zaniku. Stałe powtarzanie pewnych oddziaływań pozostawia
„ślady” w psychice, następuje „automatyzacja zachowań”, działania odby-
wają się „bez walki motywów”. Działanie zasady przyzwyczajenia wyraża
się w tym, że prawo określa dla wszystkich swoich destynariuszy wspólny
„szablon postępowania”, którego „ciśnienie motywacyjne” jest szczególnie
intensywne. W wielu typowych sytuacjach życiowych zbyteczne są medytacje,
jak należy postąpić, jaką należy podjąć decyzję, bo określa to nagromadzony
przez wieki „kapitał przyzwyczajeń”, na straży którego stoją środki praw-
nokarne i reguły porządku społecznego. Właściwie stanowione i egzekwo-
wane prawo odgrywa więc dwoistą rolę: jest czynnikiem wytwarzającym
przyzwyczajenia i zarazem czynnikiem zapewniającym ich ciągłość. Z kolei
zasada retroakcji działa w ten sposób, że wykonywanie pewnych zautoma-
tyzowanych czynności wywołuje emocje, które w przeszłości owe czynności
225

poprzedzały. Ponieważ postępowanie niezgodne z prawem na ogół łączy

się z rozmaitymi zagrożeniami, postępowanie zaś zgodne z prawem jest
najczęściej na dłuższą metę korzystne, przeto w długim procesie historycz-
nym z przestrzeganiem prawa łączą się w psychice większości ludzi emocje
atrakcyjne (apulsywne), a z nieprzestrzeganiem – odpychające (repulsyw-
ne). Odgrywają w tym wypadku rolę nie tylko własne doświadczenia jed-
nostki, lecz także przykłady losów innych ludzi. Repulsje powstają również
w stosunku do tego, co innym ludziom szkodziło, a apulsje w stosunku
do tego, co okazywało się dla nich korzystne. Społeczne „zarażanie się”
emocjonalne powoduje, że to, co dla życia społecznego okazuje się gorsze,
jest wypierane przez to, co jest lepsze, to, co mniej odpowiednie, przez to,
co jest odpowiedniejsze.
Stosowanie tej wiedzy i wypływających z niej zaleceń przez prawodawcę
jest warunkiem koniecznym, choć niewystarczającym do stanowienia efek-
tywnie oddziałujących regulacji prawnych.
Najczęstszym błędem prawodawcy jest stanowienie takich przepisów
prawa, których przestrzeganie może wytwarzać i upowszechniać niepożą-
dane przyzwyczajenia i szkodliwe dyspozycje psychiczne. Stanowienie i sto-
sowanie prawa nastawione na rozwiązywanie przede wszystkim doraźnych
problemów politycznych, socjalnych czy jakichś innych jest na dłuższą metę
nieopłacalne, ani bowiem nie wytwarza motywacyjnych zachęt do przestrze-
gania prawa, ani nie oddziałuje wychowawczo.
Zapanowanie w odległej, trudno wyobrażalnej przyszłości „ideału wszech-
ludzkiej miłości”, a więc takich stosunków międzyludzkich, które są nace-
chowane ogólnoludzką solidarnością, humanitaryzmem, dobroczynnością,
miłosierdziem, szacunkiem dla bliźnich itp. wartościami, będzie oznaczało,
że cel prawa został osiągnięty. Przestanie ono być potrzebne jako regulator
stosunków międzyludzkich i jeden z głównych czynników socjalizacji i po
prostu zaniknie, a wraz z nim także ideały, postulaty i dyrektywy (telematy)
naukowej polityki prawa.
Literatura: Jarosław Niesiołowski, O rodzajach polityki prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny

i Socjologiczny” 1994, nr 4, s. 89–90; Leon Petrażycki, Wstęp do nauki polityki prawa, oprac.
Wiktor Leśniewski, PWN, Warszawa 1968; Adam Podgórecki, Założenia polityki prawa. Me-
todologia pracy legislacyjnej i kodyfikacyjnej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957; Roscoe
Pound, Social Control Through Law, Transaction Publishers, New Brunswick 1997.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Funkcje prawa; Petrażycki Leon; Podgórecki Adam; Prakseologia; Socjalizacja; Socjologia
prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja.
226

Naznaczanie społeczne
(ang. Labeling, fr. L’étiquetage, niem. Etikettierungsansatz, ros. Cоциаль-
ная стигматизация)
Naznaczaniem społecznym określa się rozwijaną w socjologii dewiacji od

lat 60. XX w. perspektywę teoretyczną, której głównym przedmiotem jest
analiza wpływu tzw. reakcji społecznej na kształtowanie obrazu dewiacji
i dewiantów w świadomości społecznej. W perspektywie tej nie została skon-
kretyzowana jednolita koncepcja. Jest to raczej zestaw propozycji i postula-
tów dotyczących wielu różnych aspektów zjawiska naznaczania społecznego
(inaczej stygmatyzacji, etykietowania, degradacji statusu itp.), wysuwanych
przez badaczy reprezentujących różne orientacje socjologiczne, m.in. interak-
cjonizm symboliczny (Howard S. Becker i Erwin Lemert), funkcjonalizm (Kai
T. Erikson), teorię systemów (Leslie Willkins i Thomas J. Scheff), naturalizm
(David Matza), etnometodologię (John I. Kitsuse, Aaron V. Cicourel i Harold
Garfinkel), teorię dramaturgiczną (Erving Goffman), fenomenologię i socjo-
logię prawa (Richard Quinney). Niemniej uznaje się, że mimo wielu, często
znaczących różnic w poglądach autorów koncepcji zaliczanych do perspekty-
wy naznaczania społecznego podstawowymi, wspólnie przez nich podejmo-
wanymi zagadnieniami są: istota etykiet dewiacyjnych, procesy wyłaniania
i nadawania tego typu etykiet oraz społeczne konsekwencje takich procesów.
W najpopularniejszej, interakcjonistycznej wersji naznaczania społecz-
nego dokonano adaptacji założeń interakcjonizmu symbolicznego, przede
wszystkim przesłanki o społecznym rodowodzie ludzkiej jaźni, umożliwia-
jącej człowiekowi oddziaływanie i reagowanie na samego siebie oraz kon-
stytuowanie własnych działań, a także o samoistnym procesie twórczym,
jakim jest interakcja społeczna, rozumiana jako wzajemne dostosowywanie
linii postępowania uczestników przez obopólny proces interpretowania i de-
finiowania znaczeń konstruowanych czynności. Zgodnie z tymi przesłankami
naznaczanie społeczne jest procesem kreowania dewiacji, a tym samym pro-
cesem stawania się dewiantem, stopniowego budowania jaźni dewiacyjnej.
W ramach tego procesu pewne cechy lub zachowania jednostek lub grup
społecznych są rozpoznawane przez interpretujące je tzw. audytorium spo-
łeczne jako odstępstwa od norm konwencjonalnych, czego konsekwencją jest
społeczne identyfikowanie tych cech lub zachowań jako dewiacyjnych, a ma-
nifestujących je ludzi jako dewiantów społecznych, następnie odnoszenie się
do nich w sposób uznany za odpowiedni dla tych kategorii dewiantów, do
których zostali zakwalifikowani. W takim ujęciu nie rozpatruje się dewiacji
jako konsekwencji posiadania przez ludzi cech (np. osobliwego w opinii
227

danej społeczności wyglądu, różnych rodzajów fizycznej czy psychicznej nie-

pełnosprawności, pochodzenia etnicznego, wyznania religijnego, orientacji
seksualnej) lub w następstwie ich kontrowersyjnych dla danej społeczności
czynów (np. odurzania się substancjami psychoaktywnymi, uprawiania seksu
za pieniądze, stosowania przemocy, wandalizmu, zaboru cudzego mienia).
Dewiacyjność rozpatrywana jest jako właściwość przypisywana pewnym
cechom lub czynom oraz pewnym osobom, które posiadają te cechy lub
angażują się w ten rodzaj czynności. Jest to właściwość przypisywana im
w następstwie szczególnej społecznej aktywności, która polega nie tylko
na nadawaniu tym cechom lub zachowaniom takich właśnie dewiacyjnych
znaczeń przez egzekutorów reguł społecznych, ale także na zaakceptowaniu
tych znaczeń oraz odgrywaniu związanych z nimi ról przez osoby społecznie
rozpoznane i traktowane jako dewianci.
W perspektywie labellingu zakłada się, że naznaczanych i naznaczają-
cych łączy sekwencja interakcji sprzyjających kreowaniu i podtrzymywaniu
dewiacji społecznej. Naznaczani to posiadacze cech potencjalnie społecznie
dyskredytujących lub osoby zachowujące się w taki sposób, że owe ich cechy
lub zachowania, nie skrywane, ale przeciwnie, wyeksponowane bądź w inny
sposób ujawnione, podlegają społecznej interpretacji, w wyniku której za-
zwyczaj zostają przez naznaczających faktycznie zdyskredytowane. Należy
zauważyć, że niekiedy zachodzą też przypadki tzw. zaprzeczenia dewiacji,
gdy naznaczający znajdują określone powody, aby takie cechy lub zachowania
niektórych ludzi interpretować jako niedewiacyjne. Naznaczający swoją dys-
kredytującą definicję prezentują w postaci tzw. etykiety dewiacyjnej (stygmy),
nadawanej osobie naznaczanej. Naznaczenie etykietą dewiacyjną może mieć
charakter formalny, gdy taka definicja jest tworzona w ramach oficjalnych
procedur działania określonych instytucji kontroli społecznej, np. policji, pro-
kuratury, sądów, służby zdrowia i innych służb społecznych. Może też mieć
charakter nieformalny, gdy ujawnia się w reakcjach opinii publicznej, mediów
masowych czy ludzi z bliższego lub dalszego otoczenia osób naznaczanych.
Definicje naznaczających są następnie interpretowane przez naznaczanych
jako ich obiekty odniesienia, wedle których kształtują oni własne definicje,
włączając je jako bardziej lub mniej znaczące elementy samoidentyfikacji.
Naznaczanie społeczne rozumiane jest jako proces nabywania i utrwalania
przez jednostki lub grupy społeczne tożsamości dewiacyjnych, jako proces
wzmacniający rozwój ich karier dewiacyjnych. Sprzyjają temu analizowane
w różnych koncepcjach mechanizmy naznaczania, m.in. stereotypy dewiacyj-
ne, ceremonie degradacji statusu czy retrospektywne interpretacje, czyli inter-
pretowanie faktów z przeszłości naznaczanego, nie budzących wcześniej wąt-
pliwości, w sposób potwierdzający, a tym samym umacniający jego aktualną
228

definicję dewiacyjną. W konfrontacji z totalną, jednoznaczną i stanowczą re-

akcją społeczną naznaczony etykietą dewiacyjną skazany jest na porażkę. Tym
bardziej że jedynymi ludźmi, wśród których ma szanse zaspokajać potrzeby ak-
ceptacji czy afiliacji, są inni dewianci – efektywne naznaczanie oddala jednost-
kę od konwencjonalnych środowisk, z których zazwyczaj zostaje wykluczona.
W niektórych koncepcjach naznaczania społecznego przyjmowany jest
uproszczony, deterministyczny model wyjaśniania dewiatyzującej roli reak-
cji społecznej, w którym zakłada się, że osoby rozpoznawane i traktowane
jako dewiacyjne dokonują rewizji własnych wyobrażeń o sobie samych i ich
samoidentyfikacja zmienia się na zgodną z narzuconą im społeczną defini-
cją. W koncepcjach, które odrzucają podejście deterministyczne, przyjmuje
się założenie o aktywnej, a nie reaktywnej postawie naznaczonych wobec
etykiet dewiacyjnych, która pozwala im uczestniczyć w procesie naznaczania
społecznego, rozumianym jako proces negocjowania znaczeń. Naznaczają-
cy i naznaczani uzgadniają definicję kontrowersyjnej cechy lub czynu oraz
ustalają, jaka etykieta zostanie w miarę zgodnie zaakceptowana przez obie
strony. Ostateczna wersja etykiety zależy zarówno od siły reakcji nazna-
czającej, przypisującej atrybutowi naznaczanego lub jego czynności cechę
dewiacyjności, a jemu samemu dewiacyjną tożsamość, jak i od mocy, z jaką
naznaczony broni konwencjonalności swoich czynności lub też wykazuje
zdolność i gotowość do podjęcia czynności konwencjonalnych, a zatem od
siły (lub słabości) postawy, która pozwala mu przeciwstawić się naznacze-
niu etykietą „dewianta”. Trzeba jednak podkreślić, że w pracach teoretyków
labellingu najczęściej analizowanym przypadkiem naznaczenia społecznego
jest naznaczenie etykietą dewiacyjną uwieńczone „sukcesem”, kiedy jednost-
ka w następstwie naznaczania społecznego przyjmuje tożsamość dewiacyjną
i akceptuje status dewianta, który – jak podkreślają – jest statusem dominują-
cym i nieuchronnie wyklucza wszystkie inne. Znacznie rzadziej omawiane są
przypadki wspomnianego zjawiska zaprzeczenia dewiacji, kiedy to w efekcie
negocjowania znaczeń dochodzi do „normalizacji” potencjalnego dewianta
i jego zachowania. Między tymi dwoma skrajnymi efektami naznaczania
społecznego plasują się rozwiązania pośrednie, kiedy jednostce udaje się
„utargować” znacznie łagodniejszą i niejednoznacznie dewiacyjną etykietę
(np. kogoś kto „nie wylewa za kołnierz”, a nie „alkoholika”, „radykalnego
polityka”, a nie „wichrzyciela”, lub osoby tylko częściowo lub czasowo, a nie
całkowicie dewiacyjnej – „wykolejonej”, „ułomnej” lub niepełnosprawnej we
wszystkich sferach aktywności życiowej).
Odrębnym zagadnieniem pozostaje proces autonaznaczania, gdy jednost-
ka wyraźnie dąży do określonej (powszechnie lub jedynie w opinii potencjal-
nie naznaczających) dewiacyjnej samoidentyfikacji i taką narzuca otoczeniu.
229

W kontekście innego jeszcze wariantu tego zjawiska zwraca się uwagę, że

proces naznaczania może również przybierać formę interakcji z uwewnętrz-
nionym „uogólnionym innym”. W jej wyniku jednostka samonaznacza się
niejako w zastępstwie etykiety dewiacyjnej, którą zostałaby naznaczona przez
społeczne audytorium, gdyby ujawniła swoją skrywaną dyskredytowalną ce-
chę lub czynność.
O przebiegu procesu naznaczania społecznego i jego konsekwencjach
decydują rozmaite, wymagające wyjaśnienia czynniki, które ujawniają się
zarówno wtedy, gdy naznaczanie analizowane jest jako zmienna zależna, jak
i wtedy, gdy analizowane jest jako zmienna niezależna. W pierwszym przy-
padku badacze próbują rozstrzygnąć, kto lub co inicjuje proces naznaczania,
w jakim celu proces ten jest inicjowany i jakie formy przybiera. W szerokiej
wersji perspektywy naznaczania, którą propaguje Ken Plummer, rezygnuje
się z sugerowania, że etykiety dewiacyjne przykładane są niezależnie od
osobowości czy zachowania naznaczanych, ale raczej uznaje się, że dewianci
mogą się sami przyczyniać do własnego naznaczenia na wiele sposobów,
wymagających specyfikacji. Odrzuca się też przypuszczenie, że etykiety de-
wiacyjne są nakładane tylko bezpośrednio przez agentów formalnej kontroli
społecznej, dopuszczając, że są one również przykładane niebezpośrednio,
przez agentów formalnej i nieformalnej kontroli, a także przez autonazna-
czanie. W przypadku rozważania naznaczania społecznego jako zmiennej
niezależnej problemy badawcze sprowadzają się do do trzech podstawowych
pytań. Po pierwsze, czy konsekwencje naznaczania są zawsze negatywne,
tzn. czy naznaczanie jedynie wzmacnia dewiację, czy też wywołuje skutki
pozytywne, kiedy to społeczna anatema lub obawa przed nią hamuje lub
zmienia dewiację? Po drugie, czy etykiety dewiacyjne są zazwyczaj biernie
internalizowane przez naznaczonych, czy raczej odpowiadają oni na nazna-
czanie w rozmaity sposób, aktywnie uczestnicząc w procesie negocjowania
i uzgadniania znaczeń, forsując swoje stanowiska? Po trzecie, czy etykiety
dewiacyjne są niezmienne i nieodwołalne, czy też możliwe są ich modyfika-
cje, takie jak np. restygmatyzacja (np. czynnego „heroinisty” w „uczestnika
programu metadonowego”), a nawet destygmatyzacja (np. „byłego więźnia,
a zatem przestępcy” w „zwykłego, przestrzegającego praw obywatela”)?
Zagadnienia analizowane w perspektywie naznaczania społecznego ujaw-
niają złożone problemy naukowego konceptualizowania i badania procesów
stygmatyzacji, restygmatyzacji i destygmatyzacji. Podkreśla się, że pogłębio-
nej weryfikacji naukowej wymagają argumenty przedstawicieli tej orientacji,
dotyczące metod i środków deeskalacji i przekształcania reakcji społecznej,
zwłaszcza jej form nadskutecznych, czyli takich które podtrzymują, a nawet
wzmacniają dewiację. Trzeba jednak zauważyć, że ich argumenty były i nadal
230

Nieposłuszeństwo obywatelskie
są wykorzystywane w dyskusji na temat kierunków i granic modyfikowania

założeń i praktyk formalnego i nieformalnego identyfikowania różnorodnych
przejawów dewiacji społecznej i radzenia sobie z nimi.
Literatura: Elżbieta Czykwin, Stygmat społeczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2007; Erving Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. Aleksandra Dzier-
żyńska, Joanna Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005; An-
drzej Kojder, Co to jest teoria naznaczania społecznego?, „Studia Socjologiczne” 1980, nr 3,
s. 45–65; Ken Plummer, Misunderstanding labelling perspectives, w: Dawid Downes, Paul Rock
(red.), Deviant Interpretations, Oxford Univeristy Press, Oxford 1979, s. 85–121; Edwin Schur,
Labeling Deviant Behavior, Harper and Row, New York 1971; Richard D. Schwartz, Jerome H.
Skolnick, Two studies of legal stigma, „Social Problems” 1962, t. 10, nr 2, s. 133–142; Andrzej
Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1993; Zbigniew Welcz, Powstanie i rozwój teorii naznaczania społecznego, „Studia
Socjologiczne” 1985, nr 1, s. 65–86.
Joanna Zamecka
Zobacz także:
Dyskryminacja; Dewiacja społeczna; Kontrola społeczna; Resocjalizacja; Socjalizacja.
(ang. Civil disobedience, fr. Désobéissance civile, niem. Ziviler Ungehorsam,
ros. Гражданское неповиновение)
Nieposłuszeństwo obywatelskie polega na jawnym łamaniu wybranych prze-

pisów prawnych w imię motywów etyczno-moralnych. Wielu autorów włącza
również do definicji nieposłuszeństwa obywatelskiego brak przemocy oraz
gotowość poniesienia sankcji prawnych swego postępowania. Inni traktu-
ją te cechy nieposłuszeństwa raczej jako warunki jego usprawiedliwiania
w przypadku oceny sądowej. Warunki usprawiedliwiania nieposłuszeństwa
obywatelskiego stanowią przedmiot bogatej debaty toczonej w ramach ju-
rysprudencji i filozofii prawa. Dla socjologii prawa istotniejsza jest wszakże
sama definicja nieposłuszeństwa obywatelskiego, która ukształtowała się
w wyniku historycznego rozwoju różnych tradycji protestu wobec niespra-
wiedliwego prawa lub niesprawiedliwych decyzji politycznych. Nieposłuszeń-
stwo obywatelskie wymaga odróżnienia od oporu (oraz prawa do oporu),
tradycyjnie rozumianego jako ogólny sprzeciw wobec władzy ze względu na
łamanie przez nią prawa, a także od sprzeciwu sumienia jako odmowy speł-
nienia obowiązku prawnego na mocy szczególnego uprawnienia, które rości
sobie podmiot takiego aktu. Zarówno opór, jak i sprzeciw sumienia mogą
być zgodne z prawem i, co więcej, przeważnie idą w parze z deklaracjami
231

legalności ze strony tych, którzy te formy działania praktykują. Natomiast

nieposłuszeństwo obywatelskie jest w swej intencji złamaniem prawa w celu
zwrócenia uwagi na istotny problem społeczny, wiążący się albo z łamanym
przepisem prawnym (bezpośrednie nieposłuszeństwo obywatelskie), albo
z innym przepisem lub polityką (pośrednie nieposłuszeństwo obywatelskie).
Będąc formą protestu korzystającą z prawa jako narzędzia komunikacji,
nieposłuszeństwo obywatelskie może być interpretowane jako akt symbolicz-
ny. Niesie ono w sobie przesłanie protestujących dotyczące racji, dla których
prawo obowiązuje, przenosi też uwagę publiczności poza pozytywistyczną
koncepcję prawa – na społeczno-moralne podstawy porządku prawnego.
W tym sensie może być ogólnie określone jako podważenie legalności w imię
legitymizacji. Podobną konstrukcję intelektualną można dostrzec u podstaw
„stanu wyjątkowego”, tyle że wtedy władze państwowe lub ich część nie-
jako „od góry” starają się przywrócić respekt obywateli wobec prawa. Nie-
posłuszeństwo obywatelskie jest tymczasem typowym „oddolnym” aktem
symbolicznego protestu, często dokonywanym w celu zwrócenia uwagi na
problemy mniejszości społecznych (zwłaszcza grup o nakładających się na
siebie statusach mniejszościowych), nie mających dostatecznej reprezentacji
w systemie demokratycznym. W tym sensie nieposłuszeństwo obywatelskie
pozwala na korektę procedury demokratycznej, premiującej z reguły opinię
większości oraz głos silnych grup interesu. Ta mniejszościowa natura aktów
nieposłuszeństwa obywatelskiego może sugerować, że omawiana instytucja
jest przejawem prawnonaturalnego sposobu myślenia, atakiem na demokra-
cję w imię „prawdy”. W pewnej mierze może tak być w przypadku protestów
motywowanych religijnie, w istocie jednak nieposłuszeństwo obywatelskie
w dwojaki sposób realizuje także ideę demokracji. Po pierwsze przynależność
mniejszościowa dotyczy większości obywateli w tym sensie, że prawie każdy
należy do jakiejś mniejszości i w pewnych sytuacjach może się czuć niere-
prezentowany i wyobcowany w systemie demokratycznym. Po drugie istnieją
dobra wspólne, które nie są dostatecznie chronione właśnie dlatego, że są
zbyt ogólne, np. dobro przyszłych pokoleń czy stan środowiska naturalnego.
Ich ochrona leży w interesie wszystkich, ale jedynie wąskie, postmateriali-
stycznie myślące grupy mają odwagę protestować w imię tych idei.
Socjologia zajmuje się głównie dwoma aspektami nieposłuszeństwa oby-
watelskiego: jego genezą oraz warunkami jego skuteczności. Pierwszy aspekt
jest przedmiotem przede wszystkim bogatej literatury poświęconej ruchom
społecznym czasów nowożytnych, drugim zaś zajmują się autorzy badają-
cy tzw. działanie pozbawione przemocy. W obu wypadkach jednak pewne
aspekty nieposłuszeństwa obywatelskiego są marginalizowane. Tak więc
w literaturze na temat ruchów społecznych stosunkowo niewiele pisze się
232

o nieposłuszeństwie obywatelskim dawnych epok, starożytności i średnio-

wiecza, z uwagi na to, że ruchy te są zjawiskiem dość nowym. Sprzyja temu
dodatkowo fakt, że instytucja nieposłuszeństwa obywatelskiego kojarzona jest
z tradycją specyficznie amerykańską, i to raczej dopiero dwudziestowieczną.
Nawet słynny esej Henry’ego Davida Thoreau, wydawany dzisiaj jako Obywa-
telskie nieposłuszeństwo, nosił oryginalnie zupełnie inny tytuł. Z kolei literatura
poświęcona działaniu pozbawionemu przemocy skupia się zanadto na jed-
nej cesze nieposłuszeństwa obywatelskiego, jaką jest właśnie brak przemocy,
i traktuje jako nieposłuszeństwo obywatelskie jedynie działanie, które tę cechę
posiada. Ponadto literatura ta koncentruje się na instrumentalnym aspekcie
nieposłuszeństwa obywatelskiego, traktując je w głównej mierze jako metodę
nadzwyczajnego działania politycznego, specyficzną formę podważania legity-
mizacji władzy. Na uwagę zasługują tymczasem z jednej strony formy niepo-
słuszeństwa obywatelskiego nacechowane przemocą, a z drugiej pryncypialne
wyrzeczenie się przemocy, sprawiające, że nieposłuszeństwo obywatelskie nie
może być interpretowane jako działanie celowo-racjonalne. Ze względu na
swoją wyjątkowość (wyłączanie zasady pozytywności prawa) nieposłuszeństwo
obywatelskie rzadko jest brane pod uwagę jako narzędzie rewolucji społecznej,
a z uwagi na symboliczny i jawny charakter ma stosunkowo duży potencjał
oddziaływania społecznego w sytuacji wywierania presji na władzę politycz-
ną i proces legislacyjny. Jest więc wygodnym narzędziem oddolnych ruchów
reformatorskich i dziś już stanowi typowy element kanonu demokratycznych
środków wyrażania opinii. Jego znaczenie zdaje się rosnąć wraz ze wzrostem
roli mediów masowych w demokracji, a efektywność jest stosunkowo wysoka
z uwagi na to, że nieposłuszeństwo obywatelskie szczególnie dobrze obna-
ża zależność władzy politycznej od jej społecznego wsparcia i legitymizacji.
Literatura: Charles C. Euchner, Extraordinary Politics. How Protest and Dissent Are Changing
American Democracy, Westview Press, Boulder, CO 1996.; Michał Kaczmarczyk, Nieposłuszeństwo
obywatelskie a pojęcie prawa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010; John Morreall, The justifiability
of violent civil disobedience, w: Hugo Adam Bedau (red.), Civil Disobedience in Focus, Rout-
ledge, London–New York 1991, s. 130–143; Rafał Pankowski, O obywatelskim nieposłuszeństwie
i demokracji bezpośredniej. Uwagi teoretyczne, w: Między lobbingiem a akcją bezpośrednią (meto-
dy działania obywateli), Stowarzyszenie „Asocjacje”–„Zielone Brygady”, Warszawa–Kraków
1997, http://www.zb.eco.pl/bzb/21/uwagi.htm (dostęp: 5 IX 2013); Gene Sharp, Power and
Struggle, Porter Sargent, Boston 1973; Jerome G. Skolnick, The Politics of Protest, Simon and
Schuster, New York 1969.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Granice prawa; Legalizm; Legitymizacja prawa; Poczucie prawne; Postawy wobec prawa;
Rządy prawa.
233

Nierówności społeczne a prawo

(ang. Social inequalities and the law, fr. Inégalités sociales et le droit, niem.
Soziale Ungleichheiten und das Recht, ros. Социальное неравенство
и право)
Nierównością wobec prawa jest nierówność społeczna wywoływana przez

prawo, podtrzymywana przez nie lub wyrażająca się w zróżnicowanym do-
stępie do prawa. Nie idzie zatem o to tylko, że status prawny poszczegól-
nych jednostek jest zróżnicowany, ani też o to, że podobne sobie działania
poszczególnych jednostek są odmiennie traktowane w procesie stosowania
prawa. O nierówności wobec prawa trzeba mówić wtedy, kiedy dostęp do
cenionych i pożądanych zasobów społecznych jest ułatwiany lub utrudniany
ze względu na cechę społeczną jednostki, jej przynależność do określonej
kategorii społecznej czy grupy lub też jej pozycję w strukturze społecznej,
przy czym owo ułatwienie lub utrudnienie jest konsekwencją statusu praw-
nego lub traktowania w procesie stosowania prawa. W szczególności samo
prawo może być traktowane jako jeden z cennych zasobów społecznych, do
których dostęp jest ułatwiany bądź utrudniany.
Nierówność wynikająca z litery prawa może przybierać różne formy.
Najdalej posuniętą jest pozbawienie określonej zbiorowości podmiotowości
prawnej (zdolności prawnej). Uprzedmiotowienie jest jedną z podstawo-
wych cech niewolnictwa, a jako przykład przywołuje się zazwyczaj prawny
ustrój starożytnego Rzymu, gdzie niewolnik traktowany był jako „mówiące
narzędzie” (instrumentum vocale) i pozbawiony zarówno podmiotowości, jak
i ochrony prawnej. We współczesnym świecie, wobec formalnego zakazu nie-
wolnictwa, tak daleko posunięta nierówność wydaje się niemożliwa, jednakże
argumenty przeciwko pozbawianiu podmiotowości prawnej są podnoszone
np. przy okazji sporów o status prawny dziecka poczętego, któremu zazwy-
czaj przyznawana jest warunkowa, a niekiedy (jak choćby w prawie polskim)
ograniczona zdolność prawna.
Odmiennymi przejawami nierówności są te, które przybierają formy se-
gregacji. W przypadku segregacji pozycja prawna przedstawicieli poszczegól-
nych zbiorowości jest odrębnie reglamentowana, przy czym pozycja praw-
na niektórych zbiorowości jest lepsza niż innych w tym sensie, że można
mówić o jej dominacji. Przykładami daleko posuniętej prawnej reglamen-
tacji segregacyjnej mogą być dawniejsze prawa segregacyjne na południu
Stanów Zjednoczonych, prawne ramy południowoafrykańskiego apartheidu
czy też rasowe przesłanki reglamentacji prawnej państwa nazistowskiego.
Jakkolwiek nierówności segregacyjne wiąże się zazwyczaj z przesłankami
234

etnicznymi, to u podstaw segregacji mogą też leżeć inne przesłanki, choćby

takie jak religia lub płeć.
Powszechnie występującą postacią nierówności wynikającej z treści prawa
jest reglamentowanie poszczególnych uprawnień i obowiązków ze względu
na taką czy inną cechę społeczną (wiek, stan zdrowia, język, wykształcenie,
majątek, płeć, orientację seksualną itd.).
Często utożsamia się pochodne wobec prawa nierówności z dyskrymina-
cją, jednakże pogląd taki nie jest uzasadniony. O ile nierówność ma charakter
obiektywny, o tyle pojęcie dyskryminacji ma zazwyczaj charakter ocenny.
Z prawniczego punktu widzenia z dyskryminacją prawną mamy do czynienia
wtedy, gdy prawo (litera lub praktyka) prowadzi do nierówności, którą to
samo prawo, zazwyczaj w akcie prawnym wyższego rzędu, uznaje za niedo-
puszczalną. O nierówności wobec prawa można jednak mówić także wtedy,
gdy dopuszczalne w prawie nierówności nie są akceptowane społecznie.
W tym ostatnim przypadku dostrzeganie zjawisk i procesów dyskrymina-
cji prawnej może się wiązać z negatywną oceną poszczególnych rozwiązań
prawnych, a nawet prawa jako takiego. Oceny takie mogą dotyczyć zarówno
prawa własnego, tutejszego i współczesnego, jak i rozwiązań bezpośrednio
nie dotykających oceniającego, a także porządków historycznych i odległych.
Należy zauważyć, że nierówności prawne mogą być kulturowo akcepto-
wane i traktowane jako uprawnione. W konsekwencji negatywne ich oceny,
formułowane z perspektywy niezakorzenionych kulturowo standardów (np.
odwołujących się do praw człowieka bądź też wywiedzionych z odmiennego
kulturowego porządku wartości), mogą być niezrozumiałe dla adresatów
prawa i budzić sprzeciw, a próby likwidacji nierówności napotkają opór. O ile
np. reglamentacja zdolności do czynności prawnych ze względu na wiek jest
powszechnie akceptowana, o tyle już prawna reglamentacja zakresu władzy
rodzicielskiej może zostać uznana za dyskryminacyjną zarówno przez tych,
którzy widzą dyskryminację dzieci w braku penalizacji kar cielesnych, jak
i przez tych, którzy uznają, że prawo dyskryminuje zwolenników „tradycyj-
nego” wychowania.
Problem nierówności związanych z prawem podejmują zarówno prawni-
cy, jak i socjologowie, jednakże różnią się oni zasadniczo w charakterystykach
nierówności wobec prawa i we wnioskach.
Z prawniczego punktu widzenia nierówności związane z prawem wią-
żą się bezpośrednio z postulatem równości wobec prawa, traktowanej jako
jedna z podstawowych zasad porządku prawnego, a niekiedy jako ważna
składowa sprawiedliwości. Wprowadzenie zasady równości do porządku
prawnego skutkuje założeniem, że przynajmniej na poziomie ustrojowym
o dyskryminacji nie może być mowy, a w konsekwencji uznaje się, że o ile
235

dyskryminacja prawna stanowi co najmniej zaburzenie porządku prawnego

lub naruszenie zasad sprawiedliwości, o tyle wszystkie pozostałe przypadki
nieidentycznego reglamentowania uprawnień i obowiązków nie stanowią na-
ruszenia zasady równości. Rozciąga się to na nierówną reglamentację prawną
i na nierówność w stosowaniu prawa. W tym drugim przypadku idzie jednak
wyłącznie o nierówne traktowanie w takich sytuacjach, w których prawo
gwarantuje równouprawnienie.
Krytyczne (co nie znaczy, że podważające słuszność) spojrzenie na for-
malną zasadę równości ma różne źródła, wśród których znajdują się inspi-
racje myśli liberalnej, widzącej w niej ograniczenie wolności jednostkowej
i hamulec rozwoju społecznego (zwłaszcza zaś ekonomicznego), marksistow-
skiej krytyki prawa jako politycznego narzędzia kamuflowania rzeczywistych
nierówności społecznych czy też afirmatywnego ujęcia prawa jako społecz-
nego mechanizmu podtrzymywania integracji społecznej, wywodzącego się
z koncepcji Leona Petrażyckiego.
Socjologiczny sposób widzenia nierówności wobec prawa, który można
odnaleźć w pracach z zakresu socjologii prawa, kryminologii czy też różnych
nurtów polityki społecznej, nie jest jednorodny, rzadko też samo pojęcie
nierówności wobec prawa, stanowiącej niewątpliwy element rzeczywistości
społecznej, wysuwa się na plan pierwszy. Ważniejsze wydają się pytania
o adekwatność regulacji prawnych do społecznych wyobrażeń o usprawiedli-
wionej i nagannej nierówności, a także o ich społeczne źródła. W szczególno-
ści można to odnieść do przejawów nierównego traktowania poszczególnych
kategorii społecznych przez organy stosujące prawo, zwłaszcza zaś w sytuacji
formalnie deklarowanej równości i zakazu dyskryminacji.
Dostrzeganie i badanie istotnych zmiennych, różnicujących dostęp grup
i jednostek do cenionych zasobów, prowadzi do zwrócenia uwagi na zna-
czenie i reguły prawnej reglamentacji dostępu do takich zasobów. Nie tyle
zatem równość wobec prawa jest przedmiotem refleksji, ile relacje między
regulacją prawną a kształtem, zakresem i dynamiką społecznych nierówności.
Mogą się one wiązać z rzeczywistym zakresem i treścią regulacji prawnej,
ale też wynikać z utrwalonych wyobrażeń i ocen zarówno litery i praktyki
prawa, jak i przekonań dotyczących jego znaczenia w życiu społecznym,
tudzież interpretacji zasady równości formalnej, we współczesnym świecie
powszechnie kojarzonej z prawem. Należy też zwrócić uwagę, że samo prawo
może być traktowane jako swoisty zasób społeczny, do którego dostęp może
nie być oparty na zasadzie równości.
Z perspektywy socjologicznej trudno mówić o zasadzie równości wobec
prawa, chyba że idzie o obecność prawniczego postulatu równości w świado-
mości społecznej i znaczenie tej świadomości dla formułowania ocen i postu-
236

latów wobec prawa. Wiedza o życiu społecznym pozwala natomiast mówić

o trwałej w nim obecności rozmaitych form nierówności związanych z prawem.
Sprzyja to zwróceniu uwagi, że wiele nierówności społecznych pozostaje poza
sferą zainteresowania prawa, a jednocześnie mamy do czynienia z tendencją
do rozszerzania zasady równości na coraz to nowe sfery życia społecznego.
W efekcie coraz to nowe kategorie społeczne domagają się równego traktowa-
nia, a równość wobec prawa uznawana jest zazwyczaj za postulat podstawowy.
We współczesnych naukach społecznych, obok cząstkowych, często jed-
nowymiarowych analiz, skoncentrowanych na poszczególnych wymiarach
społecznej nierówności (majątkowych, seksualnych, etnicznych itd.), ma-
jących mniej lub bardziej wyrazisty kontekst prawny, zwraca się uwagę na
znaczenie nierówności społecznych (zarówno tych, które są uznawane przez
prawo za niedopuszczalne, jak i tych, które prawo aprobuje bądź przemilcza)
dla dynamiki procesów stratyfikacyjnych i zaburzeń spójności społecznej, co
z kolei łączy zainteresowanie nierównościami związanymi z prawem z pro-
blematyką marginalizacji i wykluczenia społecznego.
Zainteresowanie niedostrzegalnymi dawniej sferami nierówności spo-
łecznej nie tylko prowadzi do badań szczegółowych, ale też wpływa na kształt
regulacji prawnej, jakkolwiek kwestią sporną pozostaje klasyfikacja zasobów,
do których dostęp powinien być oparty na zasadach rzeczywistej, a nie tylko
formalnej równości; użyteczność stosowania środków prawnych do zapobie-
gania zjawiskom rzeczywistej nierówności; w końcu – formy prawne i zasady
stosowania rozwiązań prawnych. Wyraźnie widać to choćby w przypadku
nierówności związanych z płcią biologiczną i płcią kulturową. Problematy-
ka nierówności społecznych i prawnych wyznaczanych przez płeć biologiczną
nie tylko jest dziś obecna w badaniach socjologicznych (ze szczególnym
uwzględnieniem feministycznej socjologii prawa), ale też jest przedmiotem
licznych regulacji prawnych, przy czym sama zasada formalnej równości ze
względu na płeć biologiczną jest niemal powszechnie akceptowana. Z kolei
równouprawnienie osób LGBT (z ang. Lesbians, Gays, Bisexuals, Transgen-
ders) rodzi spory społeczne i prawne, a rozszerzenie formalnej zasady ega-
litarnej na tę społeczność jest w dobie obecnej raczej wyjątkiem niż regułą
i przybiera zróżnicowane formy.
W regulacjach prawnych coraz częściej odbija się też przekonanie, że za-
sada formalnej równości może stać na przeszkodzie realizacji innych ważkich
celów. Tym należy tłumaczyć obecność we współczesnym prawie rozwiązań
mających cechy dyskryminacji pozytywnej, polegającej na celowo nierów-
nym traktowaniu wybranych kategorii społecznych, nie mającym jednak cech
gorszego traktowania, ale przeciwnie – będącym gwarantowanym prawnie
uprzywilejowaniem, kompensującym pozostawanie w obiektywnie gorszej
237

Niewolnictwo
sytuacji społecznej. Zapewne ze względu na prawniczą zasadę równości wo-

bec prawa unika się nazywania takich rozwiązań nierównością i mówi raczej
o „szczególnych uprawnieniach”, działaniach „afirmacyjnych” lub „uprzywi-
lejowaniu wyrównawczym”.
Literatura: Jarlath Clifford, Locating equality: from historical philosophical thought to modern legal
norms, „The Equal Rights Review” 2008, t. 1, s. 11–23; Henryk Domański, Legitymizacja nie-
równości, „Nauka” 2010, nr 1, s. 49–66; Andrzej Kojder, Dyskretne formy wykluczenia prawnego,
w: Maria Jarosz (red.), Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu politycznym, Oficyna Nauko-
wa–ISP PAN, Warszawa 2008, s. 48–77; Nicholas Mark Smith, Basic Equality and Discrimi-
nation. Reconciling Theory and Law, Ashgate, Farnham, UK–Burlington, VT 2011; Aleksandra
Winiarska, Witold Klaus, Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko społeczno-kulturowe,
w: Bożena Kłos, Jolanta Szymańczak (red.), Zasada równości i zasada niedyskryminacji, Biuro
Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, „Studia BAS” 2011, nr 2(26), s. 9–40.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Dyskryminacja; Kastowy system; Niewolnictwo; Równość wobec prawa; Wykluczenie praw-
ne; Prawa obywatelskie.
Niewolnictwo
(ang. Slavery, fr. Esclavage, niem. Sklaverei, ros. Рабство)
Niewolnictwo to jedna z from zależności, a bardziej precyzyjnie, jedna z form

pracy zależnej. Niemal nigdy w historii nie było tak, że ktoś był niewolni-
kiem i nie pracował – niewolnictwo zawsze polegało na wykorzystywaniu
pracy niewolnika.
Pojęcie ‘niewolnik’ ma swój rodowód w zjawiskach historycznych. W śre-
dniowiecznej Europie głównym źródłem niewolników były kraje słowiańskie.
To dlatego w większości języków europejskich termin niewolnik pochodzi od
określenia Słowianina – angielski: slave, francuski: esclave, niemiecki: Sklave,
hiszpański: esclavo.
Niewolnictwo jest pojęciem wieloznacznym, ponieważ może oznaczać:
zjawisko społeczne, które przez swoją masowość wpływa na kształt państwa
i społeczeństwa; system społeczny, którego podstawą jest niewolnictwo; sy-
tuację konkretnego człowieka, który jest niewolnikiem; sytuację faktyczną
polegającą na zniewoleniu drugiego człowieka i wykorzystywaniu jego pra-
cy lub zdolności intelektualnych; sytuację prawną, w której człowiek jest
przedmiotem własności i typowych transakcji handlowych, przenoszących
własność; oraz sytuację polegającą na wykorzystywaniu cudzej źle opłacanej
pracy, świadczonej w nieludzkich warunkach.
238

Niewolnictwo
Istotą niewolnictwa jako zjawiska społecznego jest całkowite uzależnienie

jednego człowieka od woli innego człowieka. Poziom tego uzależnienia jest tak
wysoki, że uprawnione jest mówienie o zniewoleniu. Natomiast zniewolenie
oznacza sytuację, w której człowiek staje się przedmiotem własności konkretnego
człowieka, grupy ludzi, rodziny lub instytucji. Niewolnik nie może zmienić swojej
sytuacji bez narażenia się na sankcje płynące ze strony właściciela i/lub państwa.
Drugim, obok zniewolenia, elementem konstytutywnym niewolnictwa
jest kategoria obcości. W ogromnej większości przypadków niewolnik wy-
wodził się ze społeczności etnicznie odmiennej od społeczności posiadacza
czy właściciela. Utrzymywanie wrogiego czy choćby negatywnego stosunku
do niewolnika było o tyle łatwiejsze, że najczęściej pochodził on z grupy
podbitej lub uznawanej za wrogą. Niewolnik, noszący piętno człowieka za-
leżnego i doświadczający poczucia krzywdy, niemal zawsze postrzegany był
jako potencjalne źródło zagrożenia dla właściciela i systemu społecznego.
Należy rozróżniać niewolnictwo w sensie prawnym i faktycznym. Nie-
wolnictwo w sensie prawnym oznacza, że niewolnik jest przedmiotem praw
rzeczowych i może być przedmiotem transakcji handlowych, przenoszących
własność. Może być także przedmiotem takich czynności prawnych, jak da-
rowizna, zastaw czy pożyczka.
O niewolnictwie w sensie faktycznym można mówić wówczas, gdy
w sensie prawnym zostało ono zakazane, a mimo to istnieje. Niewolnictwo
faktyczne oznacza zatem, że człowiek zniewolony znajduje się w sytuacji
przedmiotu, stanowiącego czyjąś „własność”, jednak ten stan rzeczy nie jest
chroniony prawem. Zarówno sprowadzenie człowieka do stanu niewolnic-
twa, jak i obrót niewolnikami są poważnym przestępstwem (zbrodnią).
Terminu ‘niewolnictwo’ w sensie potocznym używa się na oznaczenie sytu-
acji, gdy ktoś wykonuje ciężką pracę w trudnych warunkach, a wynagrodzenie
za nią pozostaje w rażącej sprzeczności wobec nakładu pracy czy jej efektów.
W polskim porządku prawnym nie ma jednoznacznego zakazu niewol-
nictwa. Konstytucja RP nie formułuje takiego zakazu wprost, ale na podsta-
wie szeregu przepisów (dotyczących godności człowieka, wolności i ochrony
pracy) można w sposób uprawniony twierdzić, że taki zakaz istnieje. Nato-
miast prawo polskie jednoznacznie zakazuje sprowadzania innego człowieka
do stanu niewolnictwa i handlu niewolnikami, ponieważ art. 8 przepisów
wprowadzających Kodeks karny z 1997 r. stanowi, że: „Kto powoduje od-
danie innej osoby w stan niewolnictwa albo uprawia handel niewolnikami,
podlega karze pozbawiania wolności na czas nie krótszy od lat 3” (zbrodnia).
Historia niewolnictwa liczy kilka tysięcy lat. Pierwsze wzmianki o ludziach
niewolnych, najczęściej wywodzących się z podbitych plemion, pochodzą
z okresu starożytności. Znamienne, że nie ma przekazów, aby niewolnictwo
239

Niewolnictwo
towarzyszyło plemionom koczowniczym, pojawia się dopiero wśród plemion

osiadłych i to takich, które utrzymywały się dzięki uprawie ziemi. Oczywi-
ście najwięcej wiemy o niewolnictwie starożytnym na Bliskim Wschodzie,
w Grecji i w Rzymie. We wszystkich organizmach państwowych i państwo-
podobnych tamtego okresu i tamtego regionu występowało zjawisko nie-
wolnictwa, chociaż na przestrzeni dziejów miało ono różny charakter, różny
był poziom zniewolenia i różna pozycja prawna niewolników. Niektórym
niewolnikom właściciele powierzali inne zadania niż tylko ciężka praca fizycz-
na, z czasem nawet zaszczytne, takie jak opieka nad dziećmi czy nauczanie.
W basenie Morza Śródziemnego niewolnictwo było traktowane jako zja-
wisko normalne i naturalne i jako takie stanowiło podstawę funkcjonowania
systemu społecznego. Niewolnicy pochodzili w zasadzie z trzech źródeł: byli
to wzięci do niewoli mieszkańcy podbitych państw, ludzie porwani przez
zawodowych porywaczy lub korsarzy na terenach Azji, a także dzieci porzu-
cone, pozbawione opieki lub osierocone. W naturalny sposób rezerwuarem
nowych niewolników byli sami niewolnicy, ponieważ dziecko niewolnika
niemal zawsze stawało się niewolnikiem.
We wczesnych wiekach średnich klasyczne niewolnictwo zaczęło ewolu-
ować ku tzw. kolonatowi i różnym formom poddaństwa, niemniej nadal było
obecne w Europie. Ponieważ Kościół nigdy nie zakwestionował niewolnictwa
(domagał się jedynie humanitarnego traktowania niewolników), zjawisko to
odgrywało istotną rolę w gospodarkach wielu krajów, zwłaszcza morskich.
Sytuacja uległa zmianie, kiedy Europa stała się areną rozwoju miast i two-
rzenia się zupełnie nowych społeczności miejskich. W handlu i wytwórczości
nie było miejsca na niewolnictwo, bo były to zawody ludzi wolnych. Tak
było jednak tylko w zachodniej części Europy. W cesarstwie bizantyjskim,
w państwach muzułmańskich i na Bałkanach sytuacja wyglądała inaczej, gdyż
tam niewolnictwo w różnych formach przetrwało do późnego średniowiecza.
W kulturze euro-atlantyckiej najbardziej znanym i najpóźniejszym chrono-
logicznie przypadkiem niewolnictwa ery nowożytnej było niewolnictwo w Sta-
nach Zjednoczonych i w krajach Ameryki Południowej. Czarni niewolnicy po-
chodzący z Afryki pojawili się na kontynencie amerykańskim w drugiej połowie
XVII w. Formalnie niewolnictwo zostało zniesione w Stanach Zjednoczonych
w latach 1862–1865, natomiast faktycznie istniało do początków wieku XX.
Niemal powszechna akceptacja niewolnictwa w Grecji czy w Rzymie spra-
wiła, że próby zmiany sytuacji nigdy nie wyszły poza ideowe deklaracje prze-
ciwników. W wiekach średnich niewolnictwo zaczęło zanikać pod wpływem
czynników makrospołecznych, takich jak urbanizacja i zmiany w gospodarce
rolnej. Dopiero w okresie nowożytnym pojawiło się świadome i zorganizo-
wane działanie na rzecz zniesienia niewolnictwa.
240

Niewolnictwo
Pierwsze wzmianki o takich działaniach podejmowanych przez amery-

kańskich kwakrów pochodzą z tego samego okresu, kiedy w Stanach Zjedno-
czonych pojawili się pierwsi niewolnicy, tj. z drugiej połowy XVII w. W poło-
wie XVIII w. w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze towarzystwo abolicyjne,
a angielscy kwakrzy przedstawili parlamentowi oficjalną petycję w sprawie
zniesienia niewolnictwa. Dwie dekady później podobna organizacja aboli-
cyjna powstała w Stanach Zjednoczonych. Nie przeszkadza to jednak, aby
druga połowa XVIII w. była uznana za szczytowy okres handlu niewolnikami
zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i na świecie.
W pierwszych dekadach XIX w. w Europie trwała dyskusja o zniesieniu
handlu niewolnikami. Wśród zwolenników takiego rozwiązania zdecydo-
wanym liderem była Wielka Brytania, natomiast najbardziej zaangażowane
w handel niewolnikami były Hiszpania i Portugalia. Na świecie to okres
swoistych paradoksów. Z jednej strony pierwsze kraje zaczęły wprowadzać
zakaz handlu niewolnikami (Wenezuela, Meksyk), z drugiej – w tym samym
czasie oparte na niewolnictwie gospodarki Kuby i Brazylii przeżywały boom
i przyczyniały się do intensywnego rozwoju tych krajów, a stany południowe
USA przyjmowały coraz drastyczniejsze rozwiązania dotyczące niewolników,
takie jak zakaz wyzwalania niewolników w Missisipi (1822) czy zakaz mał-
żeństw niewolniczych w stanie Luizjana (1824).
Punktem zwrotnym w międzynarodowych staraniach na rzecz zniesienia
niewolnictwa było powstanie Ligii Narodów w 1919 r. Pierwsza międzynarodo-
wa konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa, przygotowana pod auspicja-
mi tej organizacji, została podpisana 25 września 1926 r. Trzy dekady później,
bo 7 września 1956 r., została podpisana ONZ-owska konwencja uzupełniają-
ca w sprawie zniesienia niewolnictwa oraz handlu niewolnikami. Tymczasem
powstały dwa ważne dokumenty, które jednoznacznie zabraniały niewolnic-
twa. Były to Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) i Europejska
Konwencja Praw Człowieka (1950). Ostatnim krajem świata, gdzie formalnie
zniesiono niewolnictwo, była Arabia Saudyjska, która uczyniła to w roku 1962.
Literatura: Kevin Bales, Understanding Global Slavery, University of California Press, Berke-
ley–Los Angeles–London 2005; Ira Berlin, Pokolenia w niewoli. Historia niewolnictwa w Ameryce
Północnej, tłum. Dominika Cieśla, PIW, Warszawa 2010; Iza Bieżuńska-Małowist, Marian
Małowist, Niewolnictwo, Czytelnik, Warszawa 1987; David Brion Davis, The Problem of Slavery
in Western Culture, Oxford University Press, Oxford 1988.
Zbigniew Lasocik
Zobacz także:
Dyskryminacja; Nierówności społeczne a prawo; Prawa obywatelskie; Przymus prawny;
Równość wobec prawa; Wykluczenie prawne.
241

Nihilizm prawny
Nihilizm prawny
(ang. Legal nihilism, fr. Nihilisme juridique, niem. Rechtsnihilismus, ros.
Правовой нигилизм)
Nihilizm prawny to zespół cech kultury prawnej, wyrażających się w osła-

bionej godności prawa. Poszczególne symptomy nihilizmu prawnego mogą
być postrzegane jako delegitymizacja prawa; niski poziom prestiżu prawa;
negowanie lub umniejszanie znaczenia społecznych funkcji prawa; nasile-
nie poglądów i postaw antylegalistycznych lub instrumentalne posługiwanie
się formą prawną bez poszanowania społecznie cennych wartości. Nihilizm
prawny może manifestować się w jednostkowych i zbiorowych zachowaniach
mających kontekst prawny, ale też w ideologiach politycznych, koncepcjach
społecznych i doktrynach prawnych.
Pojęcie nihilizmu (od łac. nihilo – nic) odnoszone jest zwykle do poglądów
lub doktryn negujących istnienie lub znaczenie wybranych zjawisk bądź też
takich, które do tego zachęcają. Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, kie-
dy pojęcie nihilizmu się pojawiło, niewątpliwie jednak od schyłku XVIII w.
rozpowszechniło się wystarczająco, by stać się jednym z kluczowych dla
sporów toczonych w dziewiętnastowiecznej i późniejszej niemieckiej filozofii
(w szczególności dyskusji o idealizmie niemieckim i nietzscheanizmie). Roz-
powszechnieniu nie towarzyszyło uzgodnienie znaczenia i epitet nihilizmu
odnoszono zarówno do metafizyki, ateizmu (antyteizmu), acedii, idealizmu
poznawczego, dekadencji, buddyzmu, programów ugrupowań rewolucyjnych
i anarchistycznych, jak i do innych zjawisk społecznych, doktryn religij-
nych, politycznych i naukowych, kierunków literackich i postaw. Pojęcie
przeniknęło do języka publicystyki i polityki, gdzie stosowane było z jeszcze
większą swobodą.
Pojęcie nihilizmu prawnego, jakkolwiek odnoszone także do doktryn
i poglądów zachodnich (zwłaszcza zaś faszystowskich i nazistowskich po-
glądów na prawo i towarzyszącej im praktyki), najczęściej służy do cha-
rakteryzowania rosyjskiej kultury prawnej (świadomości prawnej, doktryn
prawniczych itd.) i najlepiej jest zadomowione w rosyjskiej literaturze praw-
nej. Z tej racji spory intelektualistów Zachodu miały dla ukształtowania się
tego pojęcia znaczenie drugorzędne i wtórne. Ważniejsze było pojawienie
się słowa ‘nihilizm’ w burzliwej dziewiętnastowiecznej dyskusji rosyjskich
inteligentów, co stało się za sprawą opublikowanej w 1862 r. powieści Iwana
Turgieniewa Ojcowie i dzieci. Protagonista powieści, Eugeniusz Bazarow (we-
dług powszechnej opinii stanowiący literacki obraz radykalnego publicysty,
Dymitra Pisariewa), nie tylko jest przedstawiony jako nihilista, ale też pre-
242

Nihilizm prawny
zentuje podstawowe założenia nihilizmu, zwłaszcza zaś sceptycyzm wobec

autorytetów i programowe dążenie do rozwiązywania problemów społecz-
nych przez wyzwolenie jednostki od tradycyjnych przekonań i norm spo-
łecznych i dzięki takiemu wyzwoleniu.
Rosyjskie dyskusje o nihilizmie, wzbogacone o recypowane poglądy fi-
lozofów Zachodu, rzadko dotykały wprost problematyki prawnej i koncen-
trowały się z jednej strony na kryzysie moralności i religii, z drugiej zaś na
potrzebie rozwoju edukacji i nauki. Przyszłemu ukuciu terminu ‘nihilizm
prawny’ przysłużyły się jednak dwa inne wątki toczonych dyskusji. Pierw-
szym i ważniejszym był problem antylegalizmu, drugim – narastająca popu-
larność marksizmu i jego rosyjskich interpretacji.
Źródeł rosyjskiego antylegalizmu szuka się często u podstaw ruskiej
tradycji i wiąże z poglądami Kościoła Wschodniego (jedenastowieczne kaza-
nie metropolity kijowskiego Hilariona „Słowo o prawie i łasce” jest często
interpretowane jako krytyka prawa, któremu przeciwstawiał on ewangeliczny
ideał miłości). Niezależnie od źródeł religijnych wyrazista obecność antylega-
lizmu w dziewiętnastowiecznych sporach o istotę „rosyjskości” zdaje się mieć
u podstawy przede wszystkim utożsamienie rosyjskiego oficjalnego porządku
prawnego z prawem Zachodu i uznanie, że każdemu prawu można przypisać
cechy tego porządku. Zderzenie rosyjskiej tradycji prawnej, w której istotną
rolę odgrywał element aksjologiczny, z porządkiem instytucjonalno-norma-
tywnym Zachodu skutkowało nieporozumieniami i interpretacjami, które
dziś trzeba uznać za ahistoryczne i akulturowe. Niemniej jednak krytyka
zmian ustrojowych, którym Rosja była poddawana od początków XVIII w.,
stawała się często krytyką prawa jako takiego. Krytyka ta, co wyraźnie widać
choćby u Iwana Aksakowa i Lwa Tołstoja, nie opierała się na znajomości
prawa Zachodu, ale na przeświadczeniu, że godzi ono w fundamentalne
dla rosyjskiego ludu wartości: miłosierdzie, sprawiedliwość, zgodę, wolność
i pokój. Innymi słowy, u źródeł antylegalistycznych koncepcji leżały dwie
przesłanki: utożsamienie prawa z formami i praktyką sprawowania władzy
w Rosji i przeświadczenie o prymacie wartości nad instytucjami kontrolny-
mi. Niezależnie od tego, czy u źródeł krytyki leżały przesłanki religijne, czy
też brały się one z doktryn socjalnych, antylegalizm rosyjski należy widzieć
jako krytykę prawa pustego aksjologicznie lub też niweczącego wartości,
a w konsekwencji godzącego w życie społeczne.
Poprzez narodników idea nihilistycznego sceptycyzmu spotkała się
z marksizmem. Krytyczny stosunek do autorytetów i wspieranych przez nie
norm i ideologii, któremu towarzyszyło przekonanie o możliwości poznania
i rozwiązania problemów społecznych, współgrał nie tylko z samoprezentacją
marksizmu jako doktryny naukowej (a nawet – jedynej doktryny naukowej),
243

Nihilizm prawny
ale także z marksistowską krytyką prawa jako narzędzia służącego zarówno

kamuflowaniu, jak i podtrzymywaniu nierówności klasowej.
Bogdan Kistiakowski zwrócił uwagę, jak kulturowo szkodliwy dla Rosji
był brak szacunku dla prawa. Co ważne, podkreślał, że istotną rolę odgrywał
tu nie tylko antylegalizm, ale także nieobecność, a co najmniej marginalizacja
prawa w dyskusjach intelektualistów rosyjskich.
Po przewrocie bolszewickim kwestie prawne nie miały dla sprawujących
władzę zasadniczego znaczenia. Na marginesie wojny domowej i terroru zna-
lazły się spory o to, czy prawo powinno być odrzucone natychmiast i zastą-
pione porządkiem odwołującym się do wartości proletariackich (szczególnie
dobitnie wyraziło się to w okresie tzw. komunizmu wojennego i w koncep-
cjach Michaiła Rejsnera), czy też może być ono traktowane jako czasowo
użyteczne narzędzie, instrument służący realizowaniu celów nowej władzy
w okresie przejściowym (ten punkt widzenia dominował w okresie Nowej
Polityki Ekonomicznej, głównie za sprawą Eugeniusza Paszukanisa). Spór
między Rejsnerem a Paszukanisem był w istocie rzeczy jedynym w nauce
sowieckiej sporem odnoszącym się do konfliktu między społecznie cennymi
wartościami a instrumentalnie traktowanym prawem.
Pojęcie nihilizmu prawnego upowszechniło się w Związku Sowieckim
w latach 30. jako określenie poglądów na prawo, które negują jego zna-
czenie społeczne, w marksistowsko-leninowskim rozumieniu tych słów.
Prawo jako pochodna zorganizowanej władzy politycznej miało stanowić
wartość samoistną, nadrzędną wobec innych wartości społecznych, tych
zwłaszcza, które wyrażały się w moralności, religii i obyczaju. Ujęcie ta-
kie wiąże się ze zmianami wprowadzanymi w polityce sowieckiej przez
Stalina, w sferze prawa realizowanymi przez Andrieja Wyszynskiego. Co-
dzienny terror został ukryty za prawem, przedstawianym jako nowa, wyż-
sza jego postać, w wymiarze formalnym nawiązująca do rozwiązań kon-
tynentalnego pozytywizmu prawniczego, jednakże realizująca wymagania
sprawiedliwości socjalnej.
Zarzut nihilizmu prawnego, dezawuujący zarówno porządki komunizmu
wojennego, jak i NEP-u, stanowił element kampanii propagandowej, mającej
przedstawić Rosję Sowiecką jako państwo oparte na stabilnym porządku
prawnym i gwarantujące prawa zarówno materialne, jak i procesowe. Epitet
nihilizmu prawnego odnoszono początkowo do antylegalistycznych elemen-
tów koncepcji Paszukanisa i Rejsnera, choć w istocie godził on tym samym
w tradycję intelektualną rosyjskich inteligentów i w marksistowską krytykę
prawa. Następnie zarzut nihilizmu rozszerzano na inne doktryny społeczne
i prawne, a także na poglądy poszczególnych uczonych. Nihilistyczne okazały
się koncepcje normatywistów, a to ze względu na ich idealizm. Nihilistami
244

Nihilizm prawny
prawnymi zostali nazwani Leon Petrażycki i Bogdan Kistiakowski, jakkol-

wiek trudno w rosyjskiej przedrewolucyjnej nauce prawa znaleźć uczonych,
którzy większą wagę przywiązywali do podkreślania godności prawa i jego
znaczenia społecznego. Wystarczało wskazywanie na aksjologiczne kontek-
sty prawa, brak przywiązania do etatystycznego ujęcia prawa i podnoszenie
kwestii relacji między prawem a innymi porządkami normatywnymi. Te same
argumenty pozwalały nazwać nihilistycznymi także inne koncepcje i kierunki
refleksji prawnej. W szczególności za nihilistyczne uznano wszystkie ujęcia
socjologicznoprawne.
Tak rozumiany nihilizm prawny trafił do literatury zachodniej, jego zaś
sowiecka krytyka zyskała sobie tam swoistą aprobatę. W efekcie przedstawia-
no Andrieja Wyszynskiego jako tego, kto przywrócił w ZSRR ideały prawa
i praworządności.
Pytanie o istotę nihilizmu prawnego powróciło, gdy prawnicy Zacho-
du, wychodząc z innych koncepcji filozoficznych i odmiennych doświadczeń
społecznych, szukali elementów nihilizmu w ideologii i praktyce nazizmu.
Inaczej niż w Rosji, skoncentrowano uwagę nie na problemie antylegalizmu,
ale na kwestii naruszania elementarnych wartości przez oficjalny i wspierany
zorganizowanym przymusem porządek prawny. Zarówno tych wartości, które
filozofowie prawa widzieli u jego podstaw, jak i tych, które prawo winno
chronić. Nihilistyczny kryzys postaw miał być konsekwencją działań aparatu
politycznego, zerwania zasady równowagi między chronionym przez prawo
porządkiem a sprawiedliwością.
Uznanie porządku nazistowskiego za nihilistyczny pozwoliło z innej per-
spektywy spojrzeć na prawo sowieckie. Nie tylko dostrzeżono brak zgodności
między literą a praktyką, ale też zwrócono uwagę na pustkę aksjologiczną
narzędzia, całkowicie powolnego władzy politycznej. Pozwoliło to na zada-
wanie pytań o przyczyny dziewiętnasto- i dwudziestowiecznego rosyjskiego
antylegalizmu i zwróciło uwagę na odmienność rosyjskiej kultury prawnej.
Współcześnie pojęcie nihilizmu prawnego używane jest zazwyczaj wtedy,
gdy trzeba opisać specyficzne cechy rosyjskiej kultury prawnej. Po upadku
komunizmu stało się ono szczególnie popularne w rosyjskiej publicystyce
społecznej i prawnej, jakkolwiek w literaturze prawniczej prezentowane jest
w wyjątkowo eklektyczny sposób. Do wypracowanych w nauce sowieckiej
ujęć, zwracających uwagę na podważanie lub negowanie społecznej roli pra-
wa (dziś traktowanych węziej i nie obejmujących już Petrażyckiego) i po-
zwalających odróżniać nihilizm postępowy od wstecznego, dodano krytykę
stalinowskiego zakłamania prawnego, co pozwala na analizowanie treści
aksjologicznych prawa i dopuszcza refleksję nad skrajnie instrumentalnym
traktowaniem prawa przez władzę polityczną. Nihilizmem prawnym nazywa
245

Nihilizm prawny
się też jednostkowe i masowe zachowania antyprawne, przy czym próby

odróżnienia naruszeń prawa będących skutkiem nihilizmu prawnego od
zachowań kryminalnych nie są ani wyraźne, ani konsekwentne. Nihilizm
prawny przedstawiany jest w nauce rosyjskiej jako zaburzenie świadomo-
ści prawnej, kulturowo uwarunkowana postawa, a nawet jako indywidualna
predyspozycja do odrzucania porządku społecznego. W efekcie nihilizmem
prawnym może być nazwany zarówno proceder tworzenia prawa nieapro-
bowanego społecznie i godzącego w szanowane wartości, jak i zorganizo-
wany opór wobec takiego prawa, przybierający formy nieposłuszeństwa
obywatelskiego.
Jeśli traktować nihilizm jako cechę kultury prawnej, która nie ma cha-
rakteru lokalnego, to należy mówić raczej o symptomach nihilizmu prawne-
go bądź też o zagrożeniu nihilizmem prawnym. Łatwiej dostrzegalnym, ale
wtórnym i niekoniecznie występującym elementem tego wielowymiarowego
zjawiska jest krytyka, na tyle silna, że utożsamiana z jego odrzuceniem,
wyrażająca się w opiniach, doktrynach i znaczących zachowaniach. Z nihili-
zmem prawnym można jednak wiązać tylko takie przejawy krytyki, u podstaw
których leży przekonanie o niezgodności nakazów prawnych z wartościami
utrwalonymi w kulturze danej społeczności. Pierwotnym elementem nihili-
zmu prawnego jest zatem swoisty konflikt między poszczególnymi instytu-
cjami społecznymi lub ich kulturowymi obrazami. U źródeł takiego konflik-
tu może leżeć zarówno kulturowa obcość porządku prawnego (zastanego,
narzuconego, przeszczepionego itd.), jak i jego delegitymowanie, będące
skutkiem przeświadczenia o naruszaniu przez twórców prawa i instytucje
prawo stosujące ważnych społecznie wartości.
Symptomy nihilizmu prawnego mogą mieć różny zasięg społeczny i róż-
ne nasilenie. Mogą dotykać poszczególnych grup społecznych, etnicznych,
religijnych itd. (w tym sensie nihilizm prawny wiąże się ze zjawiskami wy-
kluczenia prawnego). Mogą prowadzić zarówno do zbliżenia treści prawa
oficjalnego do oczekiwań społecznych, jak i do eskalacji kontroli i opresji.
Nihilizm prawny może mieć charakter trwały, ale też może zniknąć, gdy
znikną przesłanki kulturowego zróżnicowania.
Innymi słowy, nihilizm prawny stanowi jedną z manifestacji szczególnego
rodzaju konfliktów między prawem intuicyjnym a pozytywnym (w znaczeniu
petrażycjańskim).
Literatura: Zbigniew Cywiński, Sprawiedliwość przeciwko prawu. Rosyjskie spory o pra-

wo i sprawiedliwość, w: Jerzy Kwaśniewski (red.), Normatywność współczesnej Polski, IPSiR
UW, Warszawa 2005, s. 207–255; tenże, Uwagi o nihilizmie prawnym, „Studia Iuridica”
1997, nr 34, s. 7–24; Богдан Александрович Кистяковский, В защиту права, w: tenże,
Избранное, t. 1, Институт общественной мысли, Российская Политическая Энциклопедия
246

Norma prawna
(РОССПЭН), Москва 2010, s. 573–599; Владимир Геннадьевич Сафонов, Понятие правового

нигилизма, „Государство и право” 2004, nr 12, s. 65–69; Владимир Александрович Туманов,
Правовой нигилизм в историко-идеологическом ракурсе, „Государство и право” 1993, nr 8,
s. 52–58.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Godność prawa; Kistiakowski Bogdan; Kultura prawna; Legalizm; Po-
czucie prawne.
Norma prawna
(ang. Legal norm, fr. Norme juridique, niem. Rechtsnorm, ros. Правовая
норма)
Norma prawna bywa określana dwojako. W tradycyjnym ujęciu prawniczym

norma prawa oficjalnego składa się z trzech elementów: hipotezy, dyspozycji
i sankcji. Hipoteza określa, czyje zachowanie i w jakich warunkach jest re-
gulowane, dyspozycja podaje, jakie zachowanie jest nakazane, zakazane lub
dozwolone, a sankcją są zapowiadane skutki, jakie spotkają ewentualnych
sprawców, jeśli w warunkach wskazanych w hipotezie nie zachowają się
zgodnie z wzorcem zawartym w dyspozycji. W socjologii prawa przyjmuje
się natomiast – za Leonem Petrażyckim – że wszelkie normy zachowania
(zakazu, nakazu czy też „znoszenia” czyjegoś postępowania), które jednej
stronie przypisują pewne uprawnienie, a na drugą stronę nakładają pewien
obowiązek, są normami prawnymi (prawa oficjalnego, intuicyjnego, zwycza-
jowego, naturalnego czy jakiegoś innego). Normy prawne ustanawiają więc
dwustronny, atrybutywno-imperatywny związek między dwiema stronami
przez wskazanie, jak jest zobowiązana postępować jedna strona, aby spełnić
uzasadnione roszczenie (oczekiwanie) drugiej strony. Tak rozumiana norma
prawna składa się z części definiującej, która wskazuje obowiązkową formę
zachowania i – bardzo często, choć nie zawsze − z części sankcjonującej,
określającej, jakie konsekwencje spotkają sprawcę pogwałcenia normy. (Nor-
my prawne bez sankcji są nazywane leges imperfectae.)
Twórcą norm prawa oficjalnego (pozytywnego) jest podmiot zbiorowy
(normodawca, organ prawodawczy, najczęściej jest nim parlament), któremu
zostało przyznane szczególne uprawnienie (upoważnienie) do stanowienia
(wydawania, formułowania) zbiorów norm prawnych (konstytucji, kodek-
sów, ustaw). Normy stanowione zgodnie z obowiązującą procedurą są uzna-
wane za prawomocne, a aparat przymusu (policja, prokuratura, sądy) jest
uprawniony do kontroli, czy są one przez adresatów „spełniane”. W skład
247

Norma prawna
systemu prawnego wchodzą normy ze względu na specyficzny akt ich ustano-

wienia na podstawie odpowiednich norm kompetencji prawodawczej, a także
normy będące konsekwencjami tych ostatnich.
Istotną cechą norm prawa oficjalnego jest to, że są one ze sobą hie-
rarchicznie powiązane; norma, która jest hierarchicznie wyższa, stanowi
podstawę obowiązywania norm hierarchicznie niższych. Przyjmuje się po-
nadto, że normy tworzące system prawny są zbiorem norm niesprzecznych.
Przez sprzeczność rozumie się w tym wypadku sytuację, kiedy jeden lub
dwa składniki jednej normy – hipoteza, dyspozycja lub sankcja – są sprzecz-
ne z odpowiednim(i) elementem(ami) drugiej normy, a przynajmniej jeden
z elementów w obu normach jest identyczny. W celu usunięcia sprzeczno-
ści między normami prawnymi ustala się takie ich znaczenie, które usuwa
sprzeczność, albo też stosuje się kryteria: chronologiczne (lex posteriori derogat
legi priori – ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą), merytoryczne
(lex specialis derogat legi generali – ustawa szczególna uchyla ustawę ogólną),
bądź hierarchiczne (lex superior derogat legi inferiori – ustawa wyższej rangi
uchyla ustawę niższej rangi). To ostatnie kryterium uznaje się za nadrzędne
nad pozostałymi.
O ile w teorii nie jest dopuszczalna sprzeczność norm prawnych, o tyle
jest dopuszczalna ich konfliktowość, czyli sytuacja, kiedy nie jest możliwe
spełnienie dyspozycji obowiązujących norm. Jeśli np. jedna norma prawna
nakłada na adresatów obowiązek poddania się szczepieniom ochronnym,
a druga wyłącza z kręgu adresatów ludzi chorych na cukrzycę, to mamy
do czynienia z konfliktowością norm prawnych. W systemie prawnym taka
sytuacja jest tolerowana.
Normy prawne, ujmowane jako normy atrybutywno-imperatywne,
wskazują na: 1) podmiot uprawnienia (może nim być jednostka, grupa
osób, różne rzeczywiste i wyobrażone istoty i przedmioty); 2) przedmiot
uprawnienia (całokształt działań, zaniechań i tolerowania, do których ktoś
jest uprawniony); 3) podmiot obowiązku; i 4) przedmiot obowiązku (ca-
łokształt działań podmiotu obowiązku wymagany przez normę prawną).
Ład społeczny jest zapewniony dzięki temu, że miliony ludzi żywią po-
dobne przekonania prawne (że należy dotrzymywać umów, płacić podatki,
że nie wolno zabijać, kraść, oszukiwać itp.). Znajdują one wyraz w apro-
bowanych i przestrzeganych normach. W treści tych norm zawarte są po-
dzielane społecznie przekonania, naładowane szczególną siłą emocjonalną.
Przekonania te skłaniają do spełniania najtrudniejszych nawet obowiązków
i egzekwowania należnych uprawnień. Ludzie są gotowi ponosić najwięk-
sze ofiary, aby ich poczuciu godności własnej, słuszności i sprawiedliwości
stało się zadość. Jak to ujął Pitirim A. Sorokin w książce Society, Culture and
248

Norma prawna
Personality: „Żyjemy i działamy, rodzimy się i umieramy, radujemy się i cier-

pimy w «klimacie norm prawnych» [...]; przenikają one wszystkie sfery na-
szego zachowania i wszystkie dziedziny naszego życia. [...] normy prawne są
istotą – szkieletem, sercem i duszą – każdej zorganizowanej grupy społecznej
oraz instytucji”.
Normy prawne są najczęściej porównywane z normami moralnymi. Zaj-
mując się tą kwestią, Maria Ossowska w książce Podstawy nauki o moralności
doszła do wniosku, że „odróżniano normy prawne od moralnych na podsta-
wie 1) ich sformułowania, 2) ich genezy, 3) warunków, w jakich obowiązują,
4) sankcji, jakie mają za sobą, 5) sposobu, w jaki się o ich obowiązywaniu
dowiadujemy, 6) ich treści”. Jeśli chodzi o sposób formułowania, to normy
prawne mają z reguły postać warunkową („Jeśli x jest pełnoletni, poczy-
talny...”), natomiast normy moralne – bezwarunkową („Każdy, kto fałszy-
wie świadczy o drugim człowieku...”). Poza tym normy prawne posługują
się zazwyczaj małym kwantyfikatorem, natomiast normy moralne dużym.
Jeśli chodzi o genezę, to normy prawne (zwłaszcza prawa oficjalnego) po-
wstają w wyniku określonego aktu stanowienia. Obowiązują dlatego, że zo-
stały w prawomocny sposób ustanowione. Normy moralne kształtują się
żywiołowo w długim procesie społecznej ewolucji. Ponadto normy prawne
mają charakter heteronomiczny: obowiązują adresatów bez względu na to,
czy je akceptują, czy też nie akceptują. Normy moralne mają zaś w znacz-
nie większym stopniu postać autonomiczną: znaczna ich część obowiązuje
człowieka tylko wtedy, gdy je „w swoim sumieniu” zaakceptuje. Sankcje za
przekroczenie norm prawnych i norm moralnych są odmienne. Przekrocze-
nie normy prawnej zagraża pociągnięciem sprawcy do odpowiedzialności
karnej, przewidzianej odpowiednimi przepisami. Pogwałcenie normy mo-
ralnej najczęściej zagraża wyrzutami sumienia i/lub potępieniem ze strony
opinii publicznej. W odmienny też sposób stwierdza się obowiązywanie
norm prawnych i norm moralnych. Aby stwierdzić, jakie obowiązują normy
prawne, wystarczy zajrzeć do konstytucji, odpowiednich kodeksów, ustaw,
rozporządzeń itp. Aby natomiast ustalić, co obowiązuje w zakresie moral-
ności, trzeba poznać, jakie w danym społeczeństwie są stosowane kryteria
tego, co dobre, i tego, co uznaje się za złe, sprawiedliwe i niesprawiedliwe,
słuszne i niesłuszne itp. Normy prawne bywają też odróżniane – pisała Maria
Ossowska – na podstawie ich treści: regulują przede wszystkim „zewnętrzne”
zachowania. Normy moralne natomiast wnikają głębiej w intencje czynów. Po
wtóre, jak dowodził Leon Petrażycki, normy prawne mają charakter impera-
tywno-atrybutywny, normy moralne zaś są normami imperatywnymi, jedno-
stronnymi (nakazują pewne postępowanie lub zakazują go bez upoważnienia
do odnośnych roszczeń).
249

Norma prawna
W obszernej literaturze poświęconej związkom prawa i moralności pod-

kreśla się ponadto inne jeszcze różnice między normami prawnymi a nor-
mami moralnymi. I tak, normy prawne mają przede wszystkim charakter
negatywny – zakazują różnych czynów; normy moralne w znacznie większym
stopniu mają charakter pozytywny – nakazują i zachęcają do aprobowanego
postępowania, upowszechniają, jak pisał Czesław Znamierowski, życzliwość
świadomie powszechną.
Normy prawne są najczęściej sformułowane w postaci zdań oznajmują-
cych („Każdy, kto dopuścił się takiego to a takiego czynu, podlega takiej a ta-
kiej karze”), normy zaś moralne w postaci zdań powinnościowych („Uczony
powinien być bezstronny”, „Umów należy dotrzymywać”).
Normy prawne występują w hierarchicznym powiązaniu z innymi,
uprzednio ustanowionymi normami prawnymi, a normy moralne analogicz-
nych zestawów na ogół nie tworzą.
Normy prawne są zakresowo węższe niż normy moralne. Te ostatnie są
w większości nieskończone i nieograniczone, bo w odniesieniu do nich nie
istnieją granice np. moralnej doskonałości, odpowiedzialności, odwagi czy
obowiązku.
Normy prawne zawierają powołanie się na fakty pozytywne (ustawy,
rozporządzenia, precedensy, praktykę sądową itp.), z których czerpią swoją
moc obowiązującą, natomiast podstawą norm moralnych są z reguły prze-
świadczenia ocenne, zawarte w najrozmaitszych źródłach.
Istnienie norm prawnych jest oznaką, że proces interakcji jest zorganizo-
wany, że istnieją instytucjonalne mechanizmy regulacji i kontroli zachowań,
natomiast istnienie norm moralnych takiej przesłanki nie stanowi.
Wszystkie przedstawione wyżej różnice między normami prawnymi
a normami moralnymi są różnicami stopnia, a nie odmiennościami rodza-
jowymi. Ponadto ujawniają je raczej luźne obserwacje aniżeli systematyczne
studia i analizy.
Literatura: Sylvie Delacroix, Legal Norms and Normativity: An Essay in Genealogy, Hart, Oxford–
–Portland, OR 2006; John Drobak (red.), Norms and the Law, Cambridge University Press,
Cambridge 2006; Maria Ossowska, Podstawy nauki o moralności, PWN, Warszawa 1963; Leon
Petrażycki, Teoria prawa i państwa, t. 1–2, PWN, Warszawa 1959–1960; Pitirim A. Sorokin,
Society, Culture and Personality. Their Structure and Dynamics, Harper & Brothers Publishers,
New York–London 1947; Czesław Znamierowski, Oceny i normy, PWN, Warszawa 1957.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Norma społeczna; Normatywizm; Petrażycki Leon; Prawo a moralność; Prawo; System
prawny.
250

Norma społeczna
Norma społeczna
(ang. Social norm, fr. Norme sociale, niem. Sozialnorm, ros. Социальная
норма)
Norma społeczna to, innymi słowy, ogólnie przyjęta, ustalona reguła, zasada,
przepis, prawidło, standard, dyrektywa albo wzór postępowania (zachowania
się, działania).
Normą społeczną nazywa się normę regulującą stosunki międzyludzkie
na względnie rozległym obszarze i/lub w ciągu życia kilku pokoleń. Wskazuje
ona adresatom, jak powinni postępować w określonych sytuacjach i jakie-
go postępowania powinni się wystrzegać. Norma definiuje rodzaj i zakres
powinności, jakie ciążą na jednostce (i/lub grupie społecznej) w związku
z pełnieniem przez nią różnych ról życiowych (zawodowych, rodzinnych,
koleżeńskich itp.), i tym samym określa, w jaki sposób powinni się zacho-
wywać członkowie grupy w sytuacjach uznanych za szczególnie ważne.
Każda norma wyznacza szczególny rodzaj interakcji wiążącej normodaw-
cę i adresatów oraz najczęściej ustala wzajemne relacje między adresatami.
Sposoby postępowania, które są uzasadniane przez odwołanie się do wie-
loletniej tradycji, jakiegoś aktu stanowienia (ludzkiego lub nadprzyrodzonego)
albo powszechnego przekonania (rozproszonej zgody powszechnej), że to, co
się nakazuje, jest właściwe (słuszne, pożądane), a to, czego się zakazuje, jest
niewłaściwe (niesłuszne, niepożądane), stają się z czasem normami społecz-
nymi. To, co w danej grupie społecznej uznaje się za cenne, godne pożądania,
posiadania czy zdobycia lub też za coś, czego należy unikać, wystrzegać się czy
pozbywać, jest wyrażone w postaci wypowiedzi normatywnych, czyli takich,
które coś nakazują (zalecają) lub czegoś zabraniają (przed czymś ostrzegają).
Jako szczególny rodzaj wypowiedzi normy należą do tej samej kategorii
co rady, życzenia, wskazówki, przestrogi, zalecenia, żądania, wymagania,
dozwolenia czy ustanowienia obowiązku. Nie są więc – jak sądzi większość
autorów – zdaniami w sensie logicznym, nie można im przypisać prawdziwo-
ści lub fałszywości. Normy społeczne niczego nie opisują ani nie stwierdzają
żadnego stanu rzeczy. Można je wszakże rozpatrywać jako nakazy (zakazy)
słuszne lub niesłuszne, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, pożyteczne lub
szkodliwe, humanitarne lub niehumanitarne itp.
Nakazy i zakazy normatywne mogą być spełnione lub niespełnione. Są
spełnione wtedy, kiedy w warunkach określonych w normie jej adresat (ad-
resaci) zachowuje się w sposób zgodny z poleceniem normatywnym. Stwier-
dzenie, że czyjeś postępowanie jest zgodne (lub niezgodne) z jakąś normą,
jest, oczywiście, zdaniem w sensie logicznym i może być kwalifikowane jako
prawdziwe lub fałszywe.
251

Norma społeczna
Ponieważ większość norm to wypowiedzi, które coś nakazują i czegoś

zakazują, uznając, że nakazane zachowania (działania) są właściwe (pożąda-
ne, oczekiwane), a zakazane – niewłaściwe, przeto zagadnienie norm ściśle
wiąże się z kwestią wartości. Mówiąc najkrócej, w normach społecznych
wyrażają się uznawane wartości, a zarazem stoją one na straży wartości.
Chroniąc wartości, normy zawierają w sobie groźbę i obietnicę. Groźbą są
ewentualne negatywne następstwa, jakie spotkają sprawcę, gdy zachowa się
niezgodnie z ustalonym wzorcem, natomiast obietnicą jest możliwość otrzy-
mania nagrody (gratyfikacji) w wypadku spełnienia nakazu (i/lub zakazu)
normatywnego. Oczywiście, ta sama wartość (np. „sprawiedliwość”, „god-
ność” czy „uczciwość”) może być wyrażana jako norma na różne sposoby
w zależności od tego, kto ją formułuje, w jakim celu i do kogo się zwraca.
Normy społeczne odnoszą się do niemal każdej dziedziny aktywności
człowieka w jego środowisku społecznym, do jego stosunków z innymi ludź-
mi oraz do najrozmaitszych form i przejawów życia zbiorowego. Istnieją
normy dotyczące nie tylko działania i zaniechania, lecz także normy po-
strzegania, odczuwania i oceniania, a ponadto tworzenia i funkcjonowania
pożądanego ładu stosunków międzyludzkich i zapobiegania naruszeniom
tego ładu. Według procedur uznawanych za obowiązujące, tj. według zbioru
odpowiednich norm, zarówno prowadzone są obrady parlamentarne, badania
naukowe i zawody sportowe, jak i zawierane jest małżeństwo, podpisywana
jest umowa kupna-sprzedaży, wystawiane są oceny egzaminacyjne i odbywają
się konkursy piękności. Im większe znaczenie przypisuje się jakiejś dziedzi-
nie życia zbiorowego, w tym większym stopniu normy, które ją regulują, są
formalizowane, stają się coraz bardziej kategoryczne i częstokroć poparte
groźbą niezwłocznego zastosowania zinstytucjonalizowanego przymusu wo-
bec sprawców występków, wykroczeń czy przestępstw.
Jako wzór (standard) zachowania norma społeczna stanowi kryterium,
według którego jest oceniane ludzkie działanie. Działanie zgodne z obo-
wiązującymi normami jest na ogół aprobowane, natomiast niezgodne jest
dezaprobowane. Zarówno aprobata, jak i dezaprobata mogą przybierać różne
formy: od ustnej pochwały do przyznania wysokiego odznaczenia (albo wy-
stawienia pomnika) oraz od nagany do pozbawienia życia (np. przez orze-
czenie i wykonanie wyroku śmierci).
To że w pewnych sytuacjach ludzie zachowują się w podobny sposób −
świętując np. narodzenie dziecka, zawierając związek małżeński czy odprowa-
dzając na wieczny spoczynek zmarłego − jest spowodowane tym, że przyswoili
sobie te same (lub podobne) normy, najczęściej „odziedziczone” po dalekich
przodkach. Jednakże podobieństwo pewnych zachowań nie zawsze jest skut-
kiem przestrzegania tych samych norm. Może ono być zupełnie przypadkowe,
252

Norma społeczna
może też stanowić wynik reakcji organicznych lub emocjonalnych. Jednak-

że większość interakcji społecznych (wzajemnych oddziaływań i stosunków
między ludźmi) przebiega według wzorców normatywnych, z których część
jest sformalizowana w postaci kodeksów, ustaw, rozporządzeń, regulaminów
i tym podobnych oficjalnych postanowień, część zaś ma charakter niesfor-
malizowanych, niepisanych i nieusystematyzowanych nakazów i zakazów.
Normy podtrzymywane i chronione przez oficjalne instytucje kontro-
li społecznej nazywa się normami zinstytucjonalizowanymi. Istnienie tych
norm umożliwia rozpatrywanie organizacji społecznych, ról społecznych,
systemów moralnych, religijnych czy politycznych, a nawet całego społe-
czeństwa globalnego jako struktur normatywnych.
Powszechność norm i ich instytucjonalizacja doprowadziły do ukształto-
wania się względnie trwałych systemów normatywnych, tj. układów wzajem-
nie powiązanych, współzależnych norm społecznych, regulujących wszystkie
ważniejsze dziedziny życia zbiorowego. Wraz z uznawanymi wartościami,
potrzebami życiowymi, interesami jednostkowymi i grupowymi oraz ukła-
dami stratyfikacyjnymi systemy normatywne stanowią główny wyznacznik
stosunków społecznych.
Dzięki stabilności systemów normatywnych system społeczny pozostaje
w równowadze. Podtrzymuje go masowe przestrzeganie norm społecznych.
Dlaczego jednak ludzie przestrzegają norm? Socjologowie dwojako odpowia-
dają na to pytanie. Według przedstawicieli kierunku funkcjonalistycznego
i nurtów doń zbliżonych normy społeczne odzwierciedlają system wartości
kulturowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Normy zapewniają
harmonię stosunków międzyludzkich, przewidywalność interakcji, a także za-
spokajanie podstawowych potrzeb. Przedstawiciele szkoły konfliktu utrzymu-
ją natomiast, że normy społeczne są narzędziem rozwiązywania problemów
społecznych. W doktrynie marksistowskiej twierdzi się np., że normy od-
zwierciedlają układ sił klasowych, są narzędziem panowania klasowego i wy-
zysku świata pracy. Co istotne, ani pierwszy, ani drugi kierunek nie wyjaśnia
zróżnicowania norm i systemów normatywnych między społeczeństwami.
W literaturze socjologicznej (podobnie jak prawniczej, etycznej, psycho-
logicznej, antropologicznej czy politologicznej) wyróżnia się rozmaite rodzaje
(kategorie) norm, a kryteria, które służą do ich wyodrębnienia, są nader
różnorodne. W żadnej z nauk społecznych nie przyjęła się taka typologia
norm, która uzyskałaby powszechne uznanie i była częściej stosowana niż
inne. Podziałów norm jest tak wiele, że można tutaj przytoczyć tylko część
z nich – te najczęściej spotykane.
Do norm szczególnie doniosłych w dziejach ludzkiej ewolucji zali-
cza się normy dotyczące współpracy, koordynacji zachowania i własności.
253

Norma społeczna
Ze względu na dziedzinę życia zbiorowego, którą regulują normy społeczne,

wyróżnia się – jako najważniejsze – normy moralne, prawne, religijne i oby-
czajowe, przy czym autorskie charakterystyki każdego z tych typów norm
bywają wielce zróżnicowane.
Podział norm dokonywany ze względu na ich ogólność prowadzi naj-
częściej do wyróżnienia norm uniwersalnych, dotyczących wszystkich ludzi
danej kategorii w każdym miejscu i czasie (takimi normami są np. normy
Dekalogu w społeczności chrześcijan), i norm szczegółowych, „zamknię-
tych”, odnoszących się do określonego zbioru osób (np. posłów, lekarzy,
socjologów, członków związku zawodowego, partii politycznej czy organiza-
cji młodzieżowej). Z ogólnością norm łączy się zakres ich obowiązywania.
Jedne normy obowiązują w małych grupach, w których styczności między
ludźmi są stałe i bezpośrednie (np. w grupie rodzinnej, kręgu koleżeńskim
czy zespole pracowniczym), inne obowiązują w dużych zbiorowościach. Gdy
norma imiennie określa adresata i okoliczności obowiązywania, wówczas
nazywa się ją normą indywidualną, gdy natomiast adresat jest określony ro-
dzajowo, wówczas mamy do czynienia z normą generalną. Oczywiście, bywa
tak, że adresat normy jest określony indywidualnie, natomiast okoliczności
obowiązywania są podane generalnie, i vice versa.
W polskiej literaturze prawniczej i etycznej często jest przywoływany
i dyskutowany zaproponowany przez Czesława Znamierowskiego podział
norm na aksjologiczne, tetyczne i konstrukcyjne. Normy aksjologiczne to
takie, które są uzasadniane przez odwołanie się do pewnych aprobowa-
nych wartości („powinno się dokonać danego czynu, ponieważ jest to czyn
dobry albo najlepszy z możliwych”). Normy tetyczne obowiązują na mocy
jakiegoś prawomocnego aktu stanowienia (taki charakter mają normy prawa
oficjalnego). Z kolei normy konstrukcyjne stwarzają („konstruują”) nowe
możliwości działania, które bez nich nie mogłyby zaistnieć. Spotkać je można
w przepisach obyczajowych, w statutach organizacji, w grach towarzyskich
itp. Normy konstrukcyjne nadają swoiste konwencjonalne znaczenie zarówno
pewnym zachowaniom, jak i pewnym rzeczom.
Literatura: Cristina Bicchieri, The Grammar of Society. The Nature and Dynamics of Social Norms,
Cambridge University Press, Cambridge 2006; Michael Hechter, Karl-Dieter Opp (red.),
Social Norms, Russell Sage Foundation, New York 2001; Anita Sharma, Dalip Malhotra,
Personality and Social Norms, Ashok Kumar Mittal, New Delhi 2007; Czesław Znamierowski,
Rozważania wstępne do nauki o moralności i prawie, PWN, Warszawa 1964.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Destrukcja normatywności; Naznaczanie społeczne; Norma prawna; Prawo; Prawo a mo-
ralność; Sankcja.
254

Normatywizm
Normatywizm
(ang. Normativism, fr. Normativisme, niem. Normativismus, ros.
Нормативизм)
Normatywizm to określenie teorii prawa Hansa Kelsena (1881–1973) –

współtwórcy konstytucji Austrii z 1920 r., sędziego austriackiego Trybu-
nału Konstytucyjnego (do 1930 r.), profesora Uniwersytetu Wiedeńskiego
(1919–1930), a następnie uniwersytetów w Kolonii, Pradze, Genewie (gdzie
podjął szerzej zagadnienia prawa międzynarodowego), Uniwersytetu Harvar-
da i od 1942 r. Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley – przez samego
Kelsena nazwanej „czystą nauką prawa” (reine Rechtslehre) lub „czystą teorią
prawa” (pure theory of law).
„Czystość” nauki prawa Kelsena polegała na tym, że miała ona być sa-
mowystarczalna logicznie i ograniczyć się do badania prawa jako zjawiska ze
sfery powinności, przeciwstawianej, w ślad za Davidem Hume’em i Imma-
nuelem Kantem, rzeczywistości. Twórca „czystej nauki prawa” w podstawo-
wej z tego punktu widzenia książce pod takim tytułem, wydanej w 1934 r.
i uwzględniającej także nowsze zainteresowanie autora prawem międzyna-
rodowym, twierdził, że „została ona nazwana czystą, ponieważ usiłuje wy-
kluczyć z poznania prawa pozytywnego obce mu elementy [...] Czysta nauka
prawa stwierdza jedynie swoją niekompetencję do udzielenia odpowiedzi na
pytanie, czy dany porządek prawny jest sprawiedliwy, czy nie, lub odpowiedzi
na bardziej fundamentalne pytanie – co konstytuuje sprawiedliwość. Czysta
nauka prawa – jako nauka – nie może udzielić odpowiedzi na tak postawione
pytania, gdyż naukowa odpowiedź na nie nie jest w ogóle możliwa”.
Kelsen wskazywał w ten sposób podstawową różnicę między teorią (na-
uką) prawa a filozofią prawa. W przedmowie do pierwszego numeru pisma
„Revue internationale de la théorie du droit”, który wydał w 1926 r. wraz
z wybitnym prawnikiem francuskim Léonem Duguitem (1859–1928) oraz cze-
skim teoretykiem prawa Franciszkiem Weyrem (1879–1951), jako przedmiot
teorii prawa wskazał „naturę prawa, stosunki prawa z państwem i społeczeń-
stwem, podstawowe pojęcia i metody poznania prawniczego, stosunki mię-
dzy różnymi prawami krajowymi (porządkami prawnymi) i między prawem
krajowym a prawem międzynarodowym oraz inne problemy tego rodzaju.
[...] «Teoria prawa», oparta na wystarczająco solidnych podstawach, stanowi
wyjściowy postulat wszelkich badań naukowych w materii konkretnego syste-
mu prawnego: określonego prawa krajowego czy prawa międzynarodowego”.
Ma to być wyłącznie „teoria prawa pozytywnego”, „prawa samego w sobie,
prawa czystego, które abstrahuje od materialnego podłoża, przypadkowego
255

Normatywizm
i zróżnicowanego, jakie ma prawo w tym czy innym państwie czy we wspól-

nocie cywilizowanych państw”. Nie będzie to zatem „«filozofia prawa» w po-
tocznym tego słowa znaczeniu, tj. spekulatywne rozwiązywanie problemów
sprawiedliwości, prawa sprawiedliwego lub słusznego, prawa naturalnego czy
też absolutnego”. Tak rozumiana teoria prawa pozytywnego miała być tym sa-
mym oczyszczona z elementów metafizycznych, od których zdaniem Kelsena
nie był wolny dziewiętnastowieczny pozytywizm prawniczy, który nie zakładał
ścisłego rozdziału sfer powinności i rzeczywistości, traktując prawo jako fakt
szczególnego rodzaju. Wynikał z tego również brak możliwości uznania badań
i rozważań socjologicznoprawnych za należące do dziedziny teorii prawa czy
nauki prawa – co nie oznaczało kwestionowania przez Kelsena celowości
czy nawet potrzeby prowadzenia takich badań, tyle że poza teorią prawa.
W 1960 r. Kelsen napisał, że „prawo jest normą lub, dokładniej, zespołem
norm, porządkiem normatywnym”. W jego ujęciu prawo stanowiło system
norm (stąd pochodzi nazwa „normatywizm”, stworzona przez krytyków
teorii Kelsena), zbudowany na zasadzie hierarchicznej: od usytuowanych
u podstawy norm indywidualnych (Kelsen, w przeciwieństwie do stanowiska
zdecydowanej większości przedstawicieli nauki prawa, nie uważał, że norma
prawna musi być generalna i abstrakcyjna) do znajdującej się na szczycie
hipotetycznej normy podstawowej (Grundnorm), zawierającej upoważnienie
do ustanowienia norm konstytucyjnych. Konstrukcja normy podstawowej
stała się przedmiotem szczególnego zainteresowania krytyków teorii Kelsena,
podnoszących jej charakter prawnonaturalistyczny, niezgodny z podstawo-
wymi założeniami normatywizmu. Normy wyższego szczebla były normami
upoważniającymi do stanowienia norm niższych – niekoniecznie przez akty
prawa stanowionego, Kelsen nie wykluczył bowiem budowania porządku
prawnego także przez prawotwórstwo sądowe. W konsekwencji hierarchia
norm stanowiła hierarchię podstaw obowiązywania norm niższych, lecz nie
ich treści; w 1960 r. Kelsen mógł nawet stwierdzić, że przedmiotem nauki
prawa są jedynie te normy, które określają akty tworzenia prawa lub upo-
ważniają do podejmowania takich aktów. Norma prawna ma moc wiążącą
niezależnie od realnej skuteczności, której badanie, jako dotyczące sfery rze-
czywistości, nie należy do właściwej nauki prawa.
W tym ujęciu związek między wystąpieniem określonych prawem oko-
liczności a prawnym obowiązkiem określonego zachowania nie był związ-
kiem przyczynowym (ten bowiem dotyczy aspektów rzeczywistości), lecz
związkiem normatywnym. Podobnie normatywny jest związek między normą
sankcjonowaną, tj. wyznaczeniem sposobu zachowania się w określonych
okolicznościach, a sankcją. Rozważania Kelsena dały bowiem podstawę
do stworzenia innej niż tradycyjna – zasadzająca się na rozdziale hipotezy,
256

Normatywizm
dyspozycji i sankcji – koncepcji normy prawnej w postaci konstrukcji norm

sprzężonych: normy sankcjonowanej i normy sankcjonującej, rozwijanej póź-
niej przez Jerzego Landego (1886–1954).
Zdaniem Kelsena tożsamość norm jako elementów składowych porządku
hierarchicznego była tak wielka, że kwestionował on przesłanki oddzielania
prawa prywatnego i prawa publicznego, a także podziału prawa na przedmio-
towe i podmiotowe. To, co zwykło się nazywać uprawnieniem, było jego zda-
niem szczególnym spersonifikowaniem prawa przedmiotowego, które sprowa-
dza się do zbioru norm nakazujących pozostałym osobom powstrzymywanie
się od ingerowania w dany sposób w życie innych. Tak samo kwestionował
Kelsen sens terminu „państwo prawne”, jego zdaniem bowiem każde pań-
stwo ze swej istoty, mając określony porządek prawny, było państwem praw-
nym. Przyjmowanie powyższych założeń nie oznaczało jednak obojętności
aksjologicznej Kelsena, który – lecz nie w ramach „czystej teorii prawa”, ale
„ogólnej nauki o państwie” czy też teorii politycznej – bronił instytucji parla-
mentaryzmu i liberalnej demokracji oraz, w okresie międzywojennym z pozy-
cji socjaldemokratycznych, krytykował stanowiska antyliberalne i antydemo-
kratyczne, w tym „polityczną teorię bolszewizmu” i „komunistyczną teorię
prawa” (są to tytuły jego książek, wydanych odpowiednio w 1948 i 1955 r.).
Włączenie przez Kelsena norm konstytucyjnych do hierarchii porząd-
ku prawnego miało istotny walor praktyczny. Dzięki jego ujęciu miejsca
konstytucji w systemie prawa zniwelowano dotychczas występujące w my-
śleniu prawników kontynentalnych przeszkody w uznaniu norm konsty-
tucyjnych za takie same normy prawne jak normy ustawowe, stanowiące
podstawowy przedmiot zainteresowania pozytywistów prawniczych. Coraz
bardziej oczywiste stawało się – w ślad za rozwiązaniami konstytucji Austrii
oraz stanowiskiem samego Kelsena w tej materii – przekonanie o potrzebie
wprowadzenia sądowej kontroli zgodności ustaw z konstytucją; w dzisiej-
szej Europie kontynentalnej kontrola ta stanowi konieczny składnik modelu
liberalnej demokracji.
Literatura: Hans Kelsen, Czysta teoria prawa, oprac. Tadeusz Przeorski, s.n., Warszawa 1934;
tenże, Istota i rozwój sądownictwa konstytucyjnego, tłum. Bolesław Banaszkiewicz, Biuro Trybu-
nału Konstytucyjnego, Warszawa 2009; tenże, What is the Pure Theory of Law?, „Tulane Law
Review” 1969, t. 34, s. 269–276; Herbert Schambeck, Nauka prawa Hansa Kelsena, „Studia
Iuridica Toruniensia” 2011, t. 8, s. 34–47; Lars Vin, Hans Kelsen’s Pure Theory of Law: Legality
and Legitimacy, Oxford University Press, Oxford 2007.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Legalizm; Norma prawna; Praworządność; Rządy prawa; System prawny.
257

O
Obowiązywanie norm
Obowiązywanie norm
(ang. Validity of norms, fr. Force obligatoire des normes, niem. Geltung
der Normen, ros. Действие норм)
Na pytanie, co to znaczy, że dana norma obowiązuje, udziela się zazwyczaj

jednej z trzech odpowiedzi. Według kryterium behawioralnego norma obo-
wiązuje wtedy, kiedy rzeczywiście wpływa na zachowanie adresatów, cieszy
się posłuchem i jest realizowana. Podporządkowanie się normie, a w wypad-
ku jej pogwałcenia uruchomienie sankcji, które mają dotknąć sprawcę, jest
świadectwem, że norma obowiązuje. Według kryterium legalności nie chodzi
o stosunek adresatów do normy, lecz o to, jak norma została ustanowio-
na. Prawomocne, a więc zgodnie z przyjęta procedurą, ustanowienie normy
uznaje się za równoznaczne z jej obowiązywaniem. Kryterium zasadności
normy odwołuje się do tego, jak norma jest uzasadniona. Jeśli jest uzasad-
niona w sposób społecznie aprobowany, bo wyraża zbiorowo podzielane
wartości lub pozwala osiągnąć cenione dobra, to jest normą obowiązującą.
Wspólną przesłanką wszystkich trzech kryteriów, wedle których interpretuje
się obowiązywanie normy, jest teza, że z samego istnienia normy nie wynika,
iżby ona obowiązywała.
Jednym z głównych problemów dotyczących norm społecznych, a zwłasz-
cza norm etycznych, jest zakres ich obowiązywania. Dyskutowana jest przede
wszystkim kwestia, czy normy i jakie ewentualnie normy obowiązują bez-
warunkowo (absolutnie), tzn. zawsze i wszędzie należy ich przestrzegać,
czy też obowiązują w sposób warunkowy (relatywny, sytuacyjny), tzn. są
dozwolone (usprawiedliwione) odstępstwa od nich.
Wyniki badań antropologicznych, etnologicznych i historycznych po-
twierdzają tezę, że w dziejach ludzkich społeczeństw nie sposób znaleźć
takich norm społecznych, które by zawsze i wszędzie obowiązywały. Istniały
bądź nadal istnieją społeczności, w których nie obowiązywał np. zakaz za-
bójstwa, dzieciobójstwa, kazirodztwa czy gwałtu zbiorowego. Historyczna
i kulturowa zmienność norm społecznych wydaje się nie podlegać dyskusji.
Nie uchyla to wszakże pytania, czy można wskazać takie normy, które po-
winny bezwarunkowo obowiązywać wszystkich ludzi. Stanowisko skrajnego
absolutyzmu (pryncypializmu) zajmują ci, którzy na tak (lub podobnie) po-
stawione pytanie odpowiadają twierdząco. Przeciwieństwem tego stanowiska
jest skrajny sytuacjonizm (relatywizm), według którego każdą normę należy
traktować jak nakaz (zakaz) dopuszczający wyjątki (odstępstwa). Stanowi-
skiem pośrednim jest umiarkowany sytuacjonizm. W tym wypadku uznaje
się, że wiele norm ma wprawdzie charakter względny, odnoszą się one bo-
wiem tylko do pewnych okoliczności lub określonego kręgu adresatów, lecz
zarazem niektóre normy powinny obowiązywać bezwarunkowo.
258

Obowiązywanie norm
Do prekursorów skrajnego pryncypializmu zalicza się Immanuela

Kanta. Jak wiadomo, nie dopuszczał on odstępstwa od norm moralnych.
Najogólniejszą dyrektywą postępowania powinien być imperatyw katego-
ryczny, nakazujący, aby postępować tak, jakby zasada naszego postępowa-
nia miała się stać prawem powszechnym. Według Kanta do norm bezwa-
runkowo obowiązujących należy m.in. zakaz kłamstwa i nakaz pomagania
ludziom w nieszczęściu. Tego, że w konkretnych sytuacjach normy te nie
mogą być jednocześnie spełnione (np. wówczas, gdy jedynym sposobem
udzielenia komuś pomocy jest posłużenie się kłamstwem), Kant zdawał się
nie dostrzegać.
Według stanowiska skrajnego sytuacjonizmu (relatywizmu), które jest
najwyraźniej eksponowane w filozofii egzystencjalnej, żadna norma nie jest
w tym sensie uniwersalna, żeby nie dopuszczała wyjątków. Konkretne sy-
tuacje, w jakich znajduje się człowiek, wymuszają odstępstwa od norm.
Żadna powinność nie ma charakteru absolutnego, lecz każdorazowo zależy
od okoliczności. Ludzie są skazani na ciągłe dokonywanie wyborów, w czym
nie może ich wyręczyć żaden system norm.
Stanowisko pośrednie – umiarkowanego sytuacjonizmu – głosi, że wpraw-
dzie wiele norm społecznych ma charakter względny, lecz istnieją też normy
bezwarunkowo obowiązujące. Należy do nich zaliczyć zakaz tortur i nakaz
ochrony każdego życia. Zdaniem np. Alberta Schweitzera podstawową, ko-
nieczną, powszechną i absolutną zasadą etyki jest utrzymanie i popieranie
życia oraz podnoszenie go na coraz wyższy poziom.
Współcześni przedstawiciele umiarkowanego sytuacjonizmu zgadzają się
z poglądem, że nie istnieją absolutne rozstrzygnięcia etyczne, a odstępstwa
od norm są wymuszane przez konkretne, nierzadko traumatyczne sytuacje,
w jakich znajduje się człowiek. Ocena postępowania powinna uwzględniać
warunki, w których się ono przejawiło. Za miarę skuteczności czynu należy
uznać – zdaniem Josepha F. Fletchera – zasadę miłości. Tylko bowiem mi-
łość może przesądzić o tym, czy czyn jest dobry czy zły. Miłość domaga się
dobra bliźnich i nie kieruje nią oczekiwanie wzajemności. Każdy uczynek
popełniony w imię miłości jest sprawiedliwy (na przełomie XIX i XX stulecia
podobną rolę ideałowi miłości przypisywał Leon Petrażycki).
Analogiczne argumenty na rzecz stanowiska umiarkowanego sytuacjo-
nizmu wysuwa proporcjonalizm, nowy kierunek w etyce, zapoczątkowany
w drugiej połowie lat 80. XX w. Głosi on, że istnieją pewne niewzruszone
reguły moralne, których nie wolno naruszyć, o ile nie istnieje po temu uza-
sadniająca proporcjonalna racja. Podstawą takiej racji może być konkretna
sytuacja, ale o tak wielkim znaczeniu, aby przeważyła nad obowiązującym
nakazem lub zakazem normatywnym.
259

Obowiązywanie prawa
Według innych współczesnych poglądów (w polskiej literaturze formu-

łowała je Ija Lazari-Pawłowska) norm bezwarunkowo obowiązujących należy
poszukiwać z jednej strony wśród norm najogólniejszych, z drugiej zaś strony
– najbardziej szczegółowych. Normy najogólniejsze są wyrazem przewodnich
idei moralnych (należą do nich nakazy: miłości bliźniego, powszechnej życz-
liwości, minimalizacji cierpień, czci dla życia itp.). Dzięki ogólności są one
na tyle elastyczne, że mogą być dostosowywane do konkretnych okoliczności.
Bezwarunkowo obowiązują również normy bardzo szczegółowo określające
krąg adresatów i sposób nakazanego (zakazanego) zachowania. W zwyczaj-
nych, naturalnych warunkach relatywizacja tych norm jest niedopuszczalna.
Do norm bezwarunkowo obowiązujących bywają ponadto zaliczane normy
formalne, czyli takie które nie wskazują na konkretne sposoby postępowa-
nia. Przykładami takich norm są zalecenia, by w każdej sytuacji wybierać
czyn najlepszy z możliwych, by postępować zgodnie z nakazami własnego
sumienia, by drugiemu nie czynić tego, co nam niemiłe itp.
Literatura: Predrag Cicovacki, The Restoration of Albert Schweitzer’s Ethical Vision, Bloomsbury,
London 2012; Joseph F. Fletcher, Situation Ethics: The New Morality, Westminster Press,
Philadelphia 1966; Bernard Hoose, Proportionalism. The American Debate and its European
Roots, Georgetown University, Washington 1987; Ija Lazari-Pawłowska, Etyka. Pisma wy-
brane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992; Leon Petra-
życki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkelkraut, Księgarnia
L. Idzikowskiego, Warszawa 1925.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Destrukcja normatywności; Norma prawna; Norma społeczna; Obowiązywanie prawa; Po-
czucie prawne; Prawo a moralność.
(ang. Validity of law, fr. Force obligatoire de la loi, niem. Geltung des
Rechts, ros. Действие права)
Obowiązywanie prawa to określenie mające kilka różnych aspektów i, w kon-

sekwencji, znaczeń. Łącznie da się je sprowadzić do stwierdzenia, że wa-
runkiem koniecznym spełniania przez prawo różnorakich funkcji w społe-
czeństwie jest to, że nie tylko formalnie obowiązuje ono w danym miejscu
i w danym czasie, ale także jest uważane (ściślej, jego normy są uważane)
za obowiązujące, a zatem wiążące jego adresatów, że jest przez tych adresa-
tów przestrzegane, a przez właściwe organy władz publicznych stosowane
260

i egzekwowane. Wszystkie aspekty obowiązywania prawa poza obowiązy-

waniem w sensie formalnym zarazem zawierają silny pierwiastek psycholo-
giczny, dobitnie zaznaczony przez Leona Petrażyckiego oraz przedstawicieli
kierunku realizmu skandynawskiego.
Rozróżnia się obowiązywanie prawa w ogóle jako systemu i obowiązy-
wanie poszczególnych norm wchodzących w skład systemu prawa, w kra-
jach kontynentu europejskiego konstruowanych na podstawie przepisów
prawa, których obowiązywanie jest warunkiem obowiązywania odpowied-
nich norm. Dalsze rozważania będą dotyczyły przede wszystkim obowiązy-
wania norm prawa.
Podstawowe znaczenie ma rozumienie obowiązywania prawa w katego-
riach konwencjonalnych, formalnych czy wręcz formalno-dogmatycznych;
określa się je jako tetyczne obowiązywanie prawa. Przy założeniu prawi-
dłowego konstruowania normy prawnej na podstawie danego przepisu lub
przepisów na jego treść składa się wykazujący moc prawną, zawierający dany
przepis lub przepisy akt normatywny, wydany w wyniku zastosowania pra-
widłowej procedury, należycie ogłoszony, niepozbawiony następnie, wskutek
zastosowania odpowiedniej procedury, tejże mocy (choćby w sposób pośred-
ni, taki jak pozbawienie mocy aktu wykonawczego do ustawy przez uchylenie
upoważnienia ustawowego do wydania tego aktu, albo w sposób szczególny
– na mocy orzeczenia sądu prawa publicznego, tj. trybunału konstytucyjne-
go, albo, co w Polsce dotyczy aktów prawa miejscowego, sądu administra-
cyjnego), a ponadto nie wykazujący sprzeczności z aktami normatywnymi
umiejscowionymi wyżej w hierarchii źródeł prawa. Oczywistym elementem
prawniczego warsztatu zawodowego jest w tych warunkach zbadanie, czy
odpowiedni przepis spełnia wymogi prawidłowego uchwalenia i ogłoszenia
oraz czy nie występują przesłanki nakazujące przyjąć, że nastąpiła utrata
jego mocy obowiązującej. W ramach pozytywizmu prawniczego jedynym
uznanym rozumieniem obowiązywania prawa jest obowiązywanie tetyczne,
jednak wobec niewystarczalności pozytywizmu do wyjaśnienia zjawiska pra-
wa rozumienie to nie może być uznane za zadowalające.
Występuje zatem pojęcie obowiązywania prawa w ujęciu aksjologicznym.
Stoi za nim założenie, że obowiązywać może tylko prawo zgodne z przy-
jętymi standardami ponadpozytywnymi, w tym moralnymi, a w rezultacie
wartościami, takimi jak godność każdego człowieka, sprawiedliwość, słusz-
ność, czy też nakazami natury. Oczywistym zbiorem takich standardów,
stanowiącym podstawę do oceny prawa pozytywnego, jest dla zwolenników
konstrukcji obowiązywania w sensie aksjologicznym prawo naturalne. Przy
tym ujęciu można się starać podważyć moc obowiązującą prawa formalnie
obowiązującego, lecz niezgodnego z danymi standardami. Występują w tym
261

zakresie dwie postawy: postawa radykalna – prawo pozytywne niezgodne

z normami ponadpozytywnymi automatycznie nie ma mocy obowiązującej,
czyli po prostu nie jest prawem (lex iniusta non est lex); i postawa bardziej
umiarkowana – tylko prawo rażąco niezgodne z uznanymi wyższymi stan-
dardami nie jest prawem (lex iniustissima non est lex). Pierwsza postawa,
wyrażana przez niektórych filozofów czy polityków, nosząca znamiona fun-
damentalizmu, rzadko jest akceptowana przez prawników, którzy z reguły
przyjmują potrzebę zachowania odpowiedniego minimum stabilności oraz
pewności formalnej i materialnej prawa; także św. Tomasz z Akwinu nigdy nie
twierdził, że niesprawiedliwe prawo nie jest prawem, używał on ostrożniej-
szych określeń, takich jak „prawo niesprawiedliwe nie jest wprost prawem”
lub „prawo niesprawiedliwe stanowi wypaczenie prawa”. Druga postawa,
której wyrazem jest tzw. formuła Radbrucha (wypracowana przez Gustawa
Radbrucha, 1878–1949), także jest sprzeczna z podstawami pozytywizmu
prawniczego, jednakże ma umocowanie we współczesnych prawniczych
koncepcjach prawa naturalnego oraz konstrukcji państwa prawnego w zna-
czeniu materialnym. Nie jest ona postawą nieetyczną czy czysto polityczną,
lecz konstrukcją prawną, nakazującą wyeliminowanie z obrotu prawnego
przepisów rażąco sprzecznych z normami ponadpozytywnymi – wyłącz-
nie jednak przy zastosowaniu prawem przewidzianego trybu eliminowania
takich przepisów.
Poza – oczywistym – eliminowaniem przez ustawodawcę oraz poza cał-
kowicie wyjątkową wykładnią contra legem, otwartą dla wszystkich sądów,
eliminacja z obrotu prawnego lex iniustissima może, a nawet powinna być
zadaniem trybunałów konstytucyjnych i innych najwyższych rangą sądów
prawa publicznego. Szczególną – zindywidualizowaną – formułą zakwestio-
nowania obowiązywania określonych norm prawnych ze względu na ich
kolizję z wartościami uznawanymi przez daną osobę jest nieposłuszeństwo
obywatelskie.
Można również mówić, w kategoriach realizmu prawnego, o obowią-
zywaniu prawa w znaczeniu behawioralnym, tj. o tym, że faktycznie wy-
stępuje zgodność zachowań adresatów norm prawnych – należących do
treści formalnie obowiązującego prawa – z tymi normami. Zgodność ta,
odpowiadająca pojęciu behawioralnej skuteczności prawa, nie musi wynikać
ze świadomego kierowania się treścią norm, czyli z przestrzegania prawa
w znaczeniu ścisłym. Może ona — w kategoriach indywidualnych — być
czysto przypadkowa, a może być, także w kategoriach społecznych, skutkiem
naśladownictwa, automatyzmu, prostej kontynuacji tradycji. Świadome prze-
strzeganie prawa może być skutkiem prostego respektu wobec niego (który
wynika z ulegania przymusowi, z obawy przed sankcją), a może się łączyć
262

z poszanowaniem prestiżu prawa (co oznacza odpowiednio znaczny stopień

aksjologicznej akceptacji jego norm, przynajmniej norm najistotniejszych).
Zależy też od reprezentowanej przez daną osobę, odpowiednio do jej ogólnej
postawy wobec instytucji społecznych, postawy wobec prawa. Za Adamem
Podgóreckim można wyróżnić następujące postawy: legalistyczną (legalną),
którą można sprowadzić do kierowania się regułą dura lex, sed lex (twarda
ustawa pozostaje ustawą i wobec tego trzeba jej przestrzegać bez względu
na osobisty stosunek do jej treści); krytyczno-wartościującą, która oznacza
aprobowanie jedynie prawa uznanego za sprawiedliwe (można ją określić
jako orientację na ius); konformistyczną (kierowanie się skutecznością w re-
alizacji ogólnie zakładanych celów); i oportunistyczną (z punktu widzenia
osiągania własnych korzyści); występuje wreszcie także postawa nonkon-
formistyczna, wyrażająca się w programowym odrzucaniu norm prawnych,
odpowiadająca nihilizmowi prawnemu. Powszechny brak faktycznego stoso-
wania się do treści formalnie obowiązującej normy prawnej, przy braku re-
akcji władz publicznych na ten fakt, zmusza do zadania pytania, czy w takim
razie nie dochodzi do wyeliminowania normy z obrotu prawnego na zasadzie
desuetudo; desuetudo, przeciwieństwo consuetudo, tj. zwyczaju, było uznanym
w średniowieczu sposobem utraty mocy prawnej normy prawa zwyczajo-
wego, jednakże nie jest obecnie uznanym sposobem utraty mocy przepisu
prawa stanowionego.
Szczególnym sposobem realistycznego rozumienia obowiązywania prawa
jest przyjęte przez przedstawicieli amerykańskiego funkcjonalizmu utożsa-
mianie prawa obowiązującego z prawem stosowanym przez organy orzeka-
jące (i szerzej, organy stosujące prawo), które zwłaszcza w systemie common
law kształtuje się pod wpływem bardzo różnych czynników, a nie tylko treści
ustawodawstwa. Takie rozumienie, które wydaje się oczywiste w systemie
common law i – ze względu na realne znaczenie orzecznictwa Trybunału Spra-
wiedliwości Unii Europejskiej – w systemie prawa europejskiego, nie powin-
no być całkowicie negowane także w odniesieniu do europejskiego prawa
kontynentalnego, w tym prawa polskiego.
Literatura: Andrzej Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2001; Adam Podgórecki, Socjologiczna teoria prawa, tłum. Łucja M.
Kwaśniewska, Roland Smogór, Interart, Warszawa 1998.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Legalizm; Nieposłuszeństwo obywatelskie; Obowiązywanie norm; Prawo; Praworządność;
Skuteczność prawa.
263

Opinia społeczna
Opinia społeczna
(ang. Public opinion, fr. Opinion publique, niem. Öffentliche Meinung,
ros. Общественное мнение)
Pojęcie „opinia społeczna” używane bywa jako synonim pojęcia „opinia pu-
bliczna”, co nie jest w pełni adekwatne – zakresy tych pojęć przecinają się
i w pewnej mierze nakładają na siebie.
Pojęcie opinii publicznej jest starsze, związane z systemem demokra-
tycznym (w warunkach braku demokracji opinie nie mogą być swobodnie
ujawniane, opinia publiczna stanowi więc fikcję), polityką i politologią. Moż-
na by się cofać do myślicieli starożytnych, a na pewno do wielu myślicieli
nowożytnych, by odtworzyć różne konteksty i odcienie znaczeniowe pojęcia
opinii publicznej (zbiór różnych poglądów indywidualnych, jakaś suma po-
glądów czy pogląd dominujący, czasem z uwzględnieniem analizy, jak do owej
dominacji dochodzi). Tu warto wspomnieć Alexisa de Tocqueville’a. Pisał on
o wielkiej sile opinii publicznej, która „ogromnie ciąży na sposobie myślenia
każdego człowieka, kieruje nim i wywiera nań nacisk”.
Początek systematycznej refleksji nad opinią publiczną nastąpił w Stanach
Zjednoczonych. Znaczą go nazwiska socjologa Charlesa H. Cooleya, Waltera
Lippmanna, politologa Valdimera O. Keya. Lippmann i Key analizowali rolę
opinii publicznej w kontekście procesu politycznego, chodziło bowiem o to, by
„zręczni organizatorzy opinii” zdołali „wykreować większość w dniu wyborów”.
Od tamtej pory problematyka opinii publicznej jest doceniana, a ona sama
definiowana na wiele sposobów, zgodnie z perspektywą teoretyczną badacza.
Dominuje bardziej socjologiczne rozumienie opinii publicznej właśnie jako opi-
nii upublicznionej, stanowiącej produkt interakcji społecznych i komunikacji,
w której biorą udział nie tylko jednostki, ale także instytucje, w tym media dru-
kowane, radio, telewizja, internet. Zgodnie z tym rozumieniem indywidualne,
prywatne poglądy, nawet jakoś zagregowane, nie stanowią opinii publicznej.
Opinii społecznej, choć nie jest ona tożsama z opinią publiczną, nie
sposób jednak przeciwstawiać tej ostatniej, gdyż w obu wypadkach podmioty
posiadające i ewentualnie wyrażające opinie są częściowo te same: ludzie,
grupy ludzi, części społeczeństwa. Opinia społeczna to poglądy członków
społeczeństwa, wszystkich lub części (grup lub kategorii społecznych), na
określone sprawy. Opinia społeczna zatem to zjawisko z poziomu jednost-
kowego, rozumiane agregatowo (określenie Antoniego Sułka).
Za definicyjne cechy opinii społecznej należy więc uznać wskazanie, kto
jest jej nosicielem, podmiotem, oraz określenie, co znaczy posiadanie poglądu
na jakąś kwestię, sprawę.
264

Opinia społeczna
Podmiotem opinii społecznej może być całe społeczeństwo (i wtedy jest

ona na ogół zróżnicowana) albo grupy bądź kategorie społeczne (nie ma
konieczności określania ich liczebności – wystarczy, że będą one znaczące
w danym społeczeństwie i w danej sytuacji). Nie zakłada się, że wszyscy
członkowie społeczeństwa mają pogląd na wszelkie kwestie – zdarza się,
że w jakiejś sprawie niektórzy zdania nie mają. Do diagnozowania i opi-
su opinii społecznej służą badania sondażowe (oraz różne uzupełniające
techniki badawcze).
Jeśli chodzi o posiadanie zdania w jakiejś sprawie, to nie przesądza się,
o co chodzi – mogą to być kwestie polityczne, ale także najszerzej rozumia-
ne kwestie społeczne: elementy ładu społecznego czy polityki społecznej,
kwestie prawne, obyczajowe, kulturowe itd. Samo posiadane zdanie może
mieć różny charakter. Najbardziej popularne jest rozróżnienie Roberta Wor-
cestera na wartości, opinie i postawy. Metaforycznie określił on wartości jako
„głębokie prądy nastroju społecznego, zmieniające się powoli, ale potężne”;
opinie to jakby „zmarszczki na powierzchni świadomości społecznej – płyt-
kie i łatwe do zmiany”; postawy są głębsze i silniejsze niż opinie, stanowią
formę pośrednią między wartościami i opiniami.
Zainteresowanie opinią społeczeństwa ma źródła zarówno teoretyczne,
jak i praktyczne. Socjologowie nie tylko ją badają i opisują, ale także starają
się wyjaśnić mechanizmy jej kształtowania się oraz wpływu na jednostkę. Po-
litycy i politolodzy szukają sposobów, aby wpłynąć na preferencje polityczne
i decyzje wyborcze. Różne podmioty gospodarcze i społeczne chcą wpływać
na opinie klientów lub innych kategorii społecznych, grup czy społeczności,
by kształtować lub podtrzymywać opinie i postawy pożądane.
Ułatwiał to i nadal ułatwia rozwój metodologii badań sondażowych.
W Stanach Zjednoczonych sondaże, choć prowadzone już wcześniej, na do-
bre zaczęły być stosowane w czasie wielkiego kryzysu i II wojny światowej.
W 1935 r. George Gallup założył American Institute of Public Opinion (obec-
nie The Gallup Organization). Powstawały także akademickie ośrodki ba-
dawcze, np. The Bureau of Applied Social Research (od 1939 r. na Columbia
University), którego pierwszym dyrektorem był Paul F. Lazarsfeld. W Polsce
badania sondażowe zainicjował Stefan Nowak badaniami nad studentami
Warszawy, a swoimi publikacjami na temat metodologii badań sondażowych
określił standardy ich prowadzenia. W 1958 r. powstał Ośrodek Badania
Opinii Publicznej (w 1998 r. sprywatyzowany, a w okresie 2011–2012 osta-
tecznie przejęty i włączony w nową organizację badawczą TNS Polska S.A.).
Z kolei w 1982 r. rząd utworzył Centrum Badania Opinii Społecznej, które
od 1997 r. działa jako fundacja (na podstawie ustawy z 1997 r. o fundacji –
Centrum Badania Opinii Społecznej, Dz.U. z 1997 r. nr 30, poz. 163).
265

Organizacje pozarządowe
Zainteresowanie problematyką opinii publicznej i społecznej rozbudził

na nowo niemiecki teoretyk społeczny, Jürgen Habermas. Sformułował on
normatywną koncepcję „sfery publicznej”, do której wszyscy mają dostęp
na równych prawach i w której w idealnej sytuacji komunikacyjnej (ideale
Sprechsituation) toczą się racjonalne debaty. Choć taka idealna sfera publiczna
i komunikacja nie istnieją, to stosunkowo bliskie tego ideału są kraje libe-
ralnej demokracji. Mimo to Habermas krytykuje opinię publiczną: sądzi, że
osobiste opinie ludzi – diagnozowane w badaniach ankietowych – stanowią
echo opinii formalnych, za którymi stoją instytucje, że są receptywne i zde-
gradowane, że nie mogą „wybić się” na poziom krytyczny wobec panującego
porządku. Ta perspektywa, choć szeroko omawiana i dyskutowana, zasad-
niczo nie zmieniła rozumienia pojęcia opinii publicznej i społecznej ani nie
wpłynęła na popularność badań sondażowych.
Literatura: Charles Horton Cooley, Social Process, Southern Illinois University Press, Carbon-
dale 1966; Jürgen Habermas, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, tłum. Marek Czyżew-
ski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007; Valdimer Orlando Key, Public Opinion
and American Democracy, Knopf, New York 1961; Walter Lippmann, Public Opinion, Dover
Publications, Mineola, NY 2004 (1922); Stefan Nowak (red.), Metody badań socjologicznych,
PWN, Warszawa 1965; tenże (red.), Studenci Warszawy. Studium długofalowych przemian po-
staw i wartości, Wydawnictwa UW, Warszawa 1991; Robert Worcester, Public opinion and the
environment, „The Political Quarterly” 1997, t. 68, nr B.
Mirosława Grabowska
Zobacz także:
Metoda wywiadu; Poczucie prawne; Prawo a moralność; Sondaż; Społeczeństwo obywatel-
skie; Świadomość prawna.
(ang. Non-governmental organisations, fr. Organisations non gouvernemen-
tales, niem. Nichtregierungsorganisationen, ros. Неправительственные
организации)
Organizacje pozarządowe to przejęte z terminologii anglosaskiej (non-govern-

mental organizations, w skrócie NGOs) łączne określenie różnego rodzaju form
samoorganizacji obywatelskiej, działających w obrębie społeczeństwa oby-
watelskiego (w art. 300 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
nazywa się je „podmiotami reprezentującymi społeczeństwo obywatelskie”),
które składają się na „trzeci sektor” organizacji społeczeństwa. W prawie
międzynarodowym (formalnie pojęcie to po raz pierwszy wystąpiło w art. 71
Karty Narodów Zjednoczonych) i w praktyce międzynarodowe organizacje
266

pozarządowe (grupujące niepubliczne podmioty z co najmniej trzech państw)

odróżnia się od właściwych organizacji międzynarodowych jako organizacji
międzyrządowych.
Nie ma jednej, ogólnie przyjętej i dostosowanej nawet tylko do organizacji
wewnątrzkrajowych definicji organizacji pozarządowej. Definicje doktrynalne
coraz częściej wychodzą od koncepcji sektorów organizacji społeczeństwa,
zgodnie z którą nie mający własnych interesów sektor władz publicznych
(sektor publiczny) powinien, w ramach zasady pomocniczości wyznaczającej
zakres jego obowiązków wobec społeczeństwa, realizować dobro wspólne
i zasadniczo nie prowadzić działalności gospodarczej; działalność ta jest do-
meną sektora przedsiębiorców podejmujących ją na zasadzie dobrowolności,
kierujących się własnym, partykularnym interesem ekonomicznym, a trzeci
sektor, z natury rzeczy niepubliczny, dobrowolnie tworzy się i podejmuje
działalność o charakterze nieekonomicznym, nastawioną na realizację celów
zbiorowych, nie partykularnych. W tym ujęciu trzeci sektor łączy w sobie
pewne cechy sektora publicznego – cel działalności, i sektora przedsiębior-
ców – dobrowolność czy wręcz spontaniczność, nie stojącą jednak na prze-
szkodzie profesjonalizmowi działania. Mówi się zarazem o kształtowaniu
się czwartego sektora: przedsiębiorczości społecznej, którego podstawową
cechą jest prowadzenie działalności gospodarczej, by bezpośrednio (w szcze-
gólności przez zatrudnianie osób społecznie wykluczonych) lub pośrednio
(przez przeznaczanie całości dochodu) realizować cele nieekonomiczne,
a nie zaspokajać ekonomiczny interes danego przedsiębiorcy lub inwesto-
rów; przedsiębiorczość społeczna może, lecz nie musi, stanowić domenę
organizacji pozarządowych.
Kwalifikując organizacje pozarządowe jako organizacje trzeciego sektora,
zakres omawianego pojęcia można rozumieć szerzej albo węziej, w zależności
do rodzaju celów wiązanych z tym pojęciem, zawsze jednak muszą to być
organizacje tworzone dobrowolnie, a nie ustawowo, wobec czego należy
wyłączyć wszelkie samorządy, w tym samorządy zawodowe, które zalicza
się do systemu władz publicznych. Organizacje pozarządowe mogą stawiać
sobie bardzo różne cele jako tzw. cele statutowe w bardzo różnych dziedzi-
nach. Najbardziej podstawowy z punktu widzenia celów podział organizacji
to podział na organizacje operacyjne, bezpośrednio prowadzące działalność
w danej dziedzinie (kultury, ochrony zdrowia, pomocy społecznej itp.), or-
ganizacje rzecznicze (promujące określone wartości czy rozwiązania, także
wobec podmiotów władzy politycznej – np. w sferze ochrony praw człowieka
czy ochrony środowiska) i organizacje strażnicze (podejmujące obywatelską
kontrolę działania władz publicznych). Co do zakresu pojęcia organizacji
pozarządowej, występujące różnice dotyczą – mających cele szczególne na
267

tle innych organizacji trzeciego sektora – organizacji religijnych, w tym Ko-

ściołów i innych związków wyznaniowych, organizacji politycznych, w tym
partii politycznych, a nierzadko również organizacji wyrażających interesy
ekonomiczne, w tym związków zawodowych i organizacji pracodawców.
Możliwość różnego rozumienia wynika także z Konstytucji RP, która – nie
posługując się terminem „organizacje pozarządowe” – z jednej strony wska-
zuje na stosunkowo szeroki zakres trzeciego sektora (RP „zapewnia wolność
tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodo-
wych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych
zrzeszeń oraz fundacji”), z drugiej strony odrębne przepisy poświęca nie tylko
Kościołom i innym związkom wyznaniowym oraz partiom politycznym, ale
i, traktując je tym samym jako kategorię szczególną, związkom zawodowym
oraz organizacjom pracodawców.
Termin „organizacja pozarządowa” został wprowadzony do polskiego
ustawodawstwa dopiero w 1997 r. – i to jedynie w odniesieniu do rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych – w wą-
skim rozumieniu, odpowiadającym funkcjonującemu od czasów realnego
socjalizmu pojęciu organizacji społecznej: obejmującym związki zawodowe
czy organizacje przedsiębiorców, lecz wyłączającym fundacje. Mogąca znaleźć
szersze zastosowanie legalna definicja organizacji pozarządowych znajduje
się w ustawie z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie: „niebędące jednostkami sektora finansów publicznych
w rozumieniu przepisów o finansach publicznych [i] niedziałające w celu
osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające
osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną,
w tym fundacje i stowarzyszenia”. Poza stanowiącymi podstawowe formy
organizacyjnoprawne fundacjami i stowarzyszeniami do organizacji poza-
rządowych w rozumieniu ustawy należą m.in. organizacje przedsiębiorców
i organizacje społeczno-zawodowe rolników, a także – już z ograniczeniami
– partie polityczne wraz z utworzonymi przez nie fundacjami oraz związki
zawodowe i organizacje pracodawców; nie są organizacjami pozarządowymi,
choć mają status z nimi porównywalny, osoby prawne i jednostki organizacyj-
ne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do odpowiednich
Kościołów i związków wyznaniowych.
Powołana ustawa z 2003 r. wprowadziła istotną zbiorczą kategorię statu-
towych celów organizacji pozarządowych – prowadzenie działalności pożytku
publicznego, tj. „działalności społecznie użytecznej, prowadzonej przez or-
ganizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie”.
Wobec szerokiego ustawowego wyliczenia rodzajów odpowiednich zadań
publicznych, przez sferę działalności pożytku publicznego można w praktyce
268

rozumieć wszystkie zakresy statutowej działalności organizacji pozarządo-

wych, które jednocześnie należą do sfery zadań publicznych, realizowanych
przez właściwe organy administracji publicznej, przede wszystkim organy
samorządu terytorialnego. Podstawowym celem ustawy było uregulowa-
nie, odpowiadające zasadzie pomocniczości, współpracy między ustawowo
zobowiązanymi do współpracy organami administracji publicznej a zainte-
resowanymi organizacjami pozarządowymi – przy pozostawieniu stronom
swobody w wyborze odpowiedniej dla nich formy współpracy. Ustawa szcze-
gółowo unormowała najbardziej zaawansowaną formę współpracy: zlecanie
organizacji pozarządowej realizacji zadań publicznych wraz z udzieleniem
odpowiedniej dotacji.
Tym samym stworzono podstawy do rozwijania w Polsce funkcjonującej
od kilku dekad w państwach wysokorozwiniętych praktyki wykorzystywania
potencjału organizacji operacyjnych i reprezentowanego przez nie kapita-
łu społecznego w realizowaniu zadań publicznych z zakresu świadczenia
szeroko rozumianych usług społecznych. Tam gdzie wykorzystywanie to
znalazło, jak w Wielkiej Brytanii, szerokie zastosowanie, zaczyna się jed-
nak zwracać uwagę na uzależnianie w ten sposób organizacji pozarządo-
wych, świadczących profesjonalne usługi w zamian za środki publiczne,
od władz publicznych i zacieranie w ten sposób, także przez postępowanie
ekonomizacji, tożsamości trzeciego sektora. Zarówno w sferze współpracy
z sektorem publicznym, jak i w zakresie podejmowania działalności poza
taką współpracą współczesne społeczeństwa w demokratycznych państwach
o gospodarce rynkowej nie mogą należycie funkcjonować bez organizacji po-
zarządowych, realizujących w różnej skali różnorodne, ustalane przez siebie
cele statutowe.
Literatura: Michael Edwards, David Hulme (red.), Non-Governmental Organisations – Perfor-

mance and Accountability: Beyond the Magic Bullet, Earthscan, London 1995; Maciej Kisilowski,
Prawo sektora pozarządowego. Analiza funkcjonalna, LexisNexis, Warszawa 2009; Małgorzata
Halszka Kurleto, Organizacje pozarządowe w działalności pożytku publicznego, LexisNexis, War-
szawa 2008; Dorota Moroń, Organizacje pozarządowe. Fundament społeczeństwa obywatelskiego,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012; Anna Szustek, Polski sektor
społeczny, Aspra-JR, Warszawa 2008; Jan Jakub Wygnański, Ekonomizacja organizacji pozarzą-
dowych: możliwość czy konieczność?, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Równość wobec prawa; Społeczeństwo obywatelskie; Suwerenność; System prawny; Umowa
społeczna; Władza.
269

Organy kontroli państwowej i ochrony prawa

(ang. Organs of state control and for defence of rights, fr. Autorités du
contrôle d’Etat et de la protection de la loi, niem. Organe der staat-
lichen Kontrolle und des Rechtsschutzes, ros. Органы государственного
контроля и правоохранительные органы)
Pojęcie „organy kontroli państwowej i ochrony prawa” odnosi się przede

wszystkim do organów państwa, o których mowa w rozdz. IX Konstytucji
z 1997 r., tj. do Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich
i Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Do tego katalogu można zaliczyć rów-
nież Rzecznika Praw Dziecka i Prokuratora Generalnego. Wyżej wymienione
organy państwa nie mieszczą się w strukturze trójpodziału władzy. Wynika
to z art. 10 ust. 2 Konstytucji, który do władzy ustawodawczej zalicza Sejm
i Senat, do władzy wykonawczej – Prezydenta i Radę Ministrów, natomiast
do władzy sądowniczej – sądy i trybunały.
Cechą organów kontroli państwowej i ochrony prawa w przedstawionym
rozumieniu jest to, że prawo przyznaje im pewną niezależność od innych or-
ganów państwa, a w szczególności od władzy ustawodawczej i wykonawczej.
Ponadto każdy z tych organów zajmuje się badaniem zgodności z prawem
działalności organów władzy publicznej, w tym władzy ustawodawczej i wy-
konawczej (i w pewnym zakresie także podmiotów prywatnych). W tym sen-
sie można przyjąć, że organy te zajmują się „kontrolą państwową” i „ochroną
prawa”, o czym mowa w tytule rozdz. IX Konstytucji. Obowiązujące prawo
przyznaje tym organom odpowiednie środki prawne na wypadek stwierdze-
nia naruszenia prawa przez władzę publiczną.
Podstawowe regulacje dotyczące Najwyższej Izby Kontroli, znanej jeszcze
w okresie II RP, są zawarte w art. 202–207 Konstytucji RP, a także w ustawie
z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli. Organ ten jest „naczelnym
organem kontroli państwowej”, a zarazem „podlega Sejmowi”, w pewnym
sensie wpisuje się zatem w realizację parlamentarnej funkcji kontrolnej. Pre-
zes NIK jest powoływany przez parlament (sejm za zgodą senatu) na sześcio-
letnią kadencję. Podległość NIK sejmowi wyraża się również w tym, że statut
NIK jest nadawany przez marszałka sejmu. Ponadto NIK jest zobowiązana do
przedkładania sejmowi wielu dokumentów (np. analizy wykonania budżetu
państwa, opinii w przedmiocie absolutorium dla rady ministrów, coroczne-
go sprawozdania ze swojej działalności), a także do prowadzenia kontroli
m.in. na zlecenie sejmu i jego organów. Do kompetencji NIK należy kon-
trola działalności przede wszystkim podmiotów publicznych (tzn. organów
270

władzy publicznej – centralnej i samorządowej – oraz innych podmiotów

wykonujących zadania publiczne) z punktu widzenia kryteriów legalności,
gospodarności, celowości i rzetelności. Szczegółowy wykaz podmiotów, któ-
rych działalność kontroluje NIK, w powiązaniu z kryteriami kontroli zawiera
art. 203 Konstytucji oraz art. 2–5 ustawy o NIK.
Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich, wprowadzona w Polsce
w 1987 r., obecnie jest uregulowana w art. 208–212 Konstytucji. Rzecznik
stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela, określonych w Kon-
stytucji oraz w innych aktach normatywnych. Jest powoływany przez sejm
za zgodą senatu na kadencję pięcioletnią. Konstytucja stanowi, że RPO
jest organem niezawisłym, niezależnym od innych organów państwowych
i odpowiada jedynie przed sejmem. Prawo wystąpienia do RPO ma każdy
człowiek i jednostka organizacyjna, niezależnie od obywatelstwa czy innych
cech indywidualnych, a przedmiotem wniosku może być „pomoc w ochro-
nie […] wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej”.
Szczegółowe kompetencje, jakimi dysponuje RPO w sytuacji, gdy zamierza
podjąć interwencję w celu ochrony wolności lub praw jednostek, są wy-
mienione w ustawie z 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
Można powiedzieć, że z jednej strony wystąpienie do RPO jest wolne od
formalności typowych dla pism procesowych w postępowaniach sądowych,
natomiast z drugiej – Rzecznik, w odróżnieniu od sądu, nie jest zobowią-
zany do zajęcia się każdą sprawą. Rzecznik może również działać z urzędu.
RPO co do zasady nie dysponuje instrumentami o charakterze władczym,
za pomocą których może sam doprowadzić do usunięcia naruszenia prawa.
Może natomiast kierować różnego rodzaju wystąpienia do innych organów
władzy publicznej w sprawach ogólnych i indywidualnych, w tym wszczynać
postępowania przed sądami i Trybunałem Konstytucyjnym.
Działalność Rzecznika Praw Dziecka opiera się na ustawie z 6 stycznia
2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka. Organ ten „stoi na straży praw dziecka
określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Konwencji o prawach
dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności,
praw i obowiązków rodziców”. Rzecznika Praw Dziecka powołuje sejm za
zgodą senatu na kadencję pięcioletnią.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (art. 213–215 Konstytucji) jest orga-
nem, który „stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu
publicznego w radiofonii i telewizji”. Zgodnie z Konstytucją w skład Krajowej
Rady wchodzą osoby powoływane przez sejm, senat i prezydenta. Konsty-
tucja nie wskazuje natomiast kadencji członków Krajowej Rady, a ponadto
nie zastrzega, ile ma to być osób ani w jakich proporcjach mają one być
271

powoływane przez wymienione organy państwa. W tym zakresie odesłano

do ustawy. W świetle aktualnego brzmienia art. 7 ust. 1 ustawy z 29 grudnia
1992 r. o radiofonii i telewizji w skład KRRiT wchodzi pięciu członków –
dwóch powołuje sejm, jednego senat i dwóch prezydent. Kadencja członków
Rady wynosi sześć lat. Warto odnotować, że – w przeciwieństwie do pozosta-
łych organów kontroli państwowej i ochrony prawa – KRRiT ma kompetencję
do wydawania aktów prawa powszechnie obowiązującego. Jak stanowi art.
213 ust. 2 Konstytucji, Rada może wydawać rozporządzenia wykonawcze
do ustaw. Szczegółowe kompetencje Rady i zasady postępowania przed tym
organem reguluje wyżej wymieniona ustawa o radiofonii i telewizji. Poza
wykonywaniem zadań, o których mowa w Konstytucji, KRRiT posiada tak-
że kompetencje organu administracji publicznej, np. w zakresie udzielania
koncesji na rozpowszechnianie programów czy kontrolowania działalności
dostawców usług medialnych. W tym zakresie działalność Rady podlega
kontroli sądów administracyjnych.
Aktualny stan ustawodawstwa pozwala zaliczyć do organów ochrony
prawa również prokuraturę i Prokuratora Generalnego, który jest naczelnym
organem prokuratury (zob. art. 1 ust. 2 i 3 ustawy z 20 czerwca 1985 r.
o prokuraturze). Do zadań prokuratorów należy m.in. prowadzenie i nad-
zorowanie postępowań przygotowawczych oraz sprawowanie funkcji oskar-
życieli publicznych w postępowaniach karnych przed sądami. Prokurator
Generalny jest niezależny od władzy wykonawczej. Jest powoływany na ka-
dencję sześcioletnią przez Prezydenta RP spośród kandydatów zgłoszonych
przez Krajową Radę Sądownictwa i Krajową Radę Prokuratury. W aktualnym
stanie prawnym Prokurator Generalny nie jest członkiem rządu, a zatem jest
to organ w zasadzie wyodrębniony i niezależny od bieżącej polityki. Stworzo-
no jednakże możliwość odwołania Prokuratora Generalnego przed upływem
kadencji przez sejm, większością kwalifikowaną 2/3 głosów, w przypadku
odrzucenia przez Prezesa Rady Ministrów sprawozdania z rocznej działal-
ności prokuratury.
Należy dodać, że zgodnie z Konstytucją niektóre spośród omówionych
wyżej organów kontroli państwowej i ochrony prawa – tj. Prokurator Gene-
ralny, Prezes NIK oraz Rzecznik Praw Obywatelskich – mają kompetencję do
wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o kontrolę zgodno-
ści aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową
lub ustawą. Wymienione organy mogą również złożyć do TK wniosek o skon-
trolowanie zgodności z Konstytucją działalności partii politycznej. Ponadto
Prezes NIK oraz członkowie KRRiT ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną
przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku
z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania.
272

Literatura: Ryszard Chruściak, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji w systemie politycznym i kon-
stytucyjnym, Elipsa, Warszawa 2007; Sławomir Serafin, Bogumił Szmulik, Organy ochrony
prawnej RP, C.H. Beck, Warszawa 2010; Halina Zięba-Załucka, Organy kontroli państwowej
i ochrony prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Fosze, Rzeszów 2000.
Janusz Trzciński, Marcin Wiącek
Zobacz także:
Kontrola społeczna; Legalizm; Obowiązywanie prawa; Równość wobec prawa; Rządy prawa;
System prawa.
273

P
Patologia
Patologia instytucji
instytucji
(ang. Pathology of institution, fr. Pathologie de l’institution, niem.

Pathologie der Institution, ros. Патология института)
Ponad stuletnie doświadczenia zaborów oraz trwająca przez wiele dziesięcio-
leci deprywacja podstawowych potrzeb i blokada wielu aspiracji życiowych
wytworzyły i ugruntowały w Polakach postawę braku szacunku dla regulacji
normatywnych i instytucji państwowych. Ukształtowały się i utrwaliły nasta-
wienia oportunistyczne: „zewnętrzna” akceptacja narzuconych reguł porząd-
ku politycznego i ich „wewnętrzna” dezaprobata. Zwłaszcza w okresie Polski
Ludowej oficjalny, publicznie wyrażany stosunek do instytucji państwowych
zdecydowanie się różnił od prywatnej ich oceny, od opinii przeznaczonej „na
użytek własny”, bliskiej rodziny i zaufanego kręgu przyjaciół. Powodowało
to, że Polacy żyli przez wiele pokoleń w świecie rozdwojonym, w sytuacji
zwielokrotnionego dysonansu: poznawczego, pragmatycznego i aksjologicz-
nego. Dysonans ten rzutował nie tylko na stosunek do instytucji, lecz także
na sposób, w jaki one funkcjonowały.
Dysonans poznawczy polegał na tym, że doświadczenia dnia codziennego
nie pokrywały się z oficjalnym, odświętnym obrazem otaczającej rzeczywi-
stości. Dysonans pragmatyczny wyrażał się w nieprzystawaniu do siebie
dwóch stylów zaradności życiowej: oficjalnie propagowanej i dozwolonej oraz
cenionej indywidualnie i podejmowanej poza formalną kontrolą. Przejawem
dysonansu aksjologicznego był konflikt wartości prywatno-osobistych, uzna-
wanych w kręgu rodzinnym i grupach koleżeńskich, z wartościami „od-
świętnymi”, zawartymi w głoszonej ideologii. Tak zwany typowy człowiek
socjalizmu był więc w istocie istotą rozdwojoną, osobliwym homo duplex,
któremu przypadło żyć w dwóch nie przystających do siebie światach i który
wykształcił w sobie dwa różne mechanizmy adaptacyjne: jeden na użytek
oficjalnych instytucji, drugi na użytek prywatny.
Adam Podgórecki, wnikliwy badacz problemów patologii społecznej,
zauważył w połowie lat 70., że źródłem „złych zachowań” są nie tyle „źli
ludzie”, co „złe instytucje”, które przez swoją strukturę i sposób działania
wywołują zjawiska społecznie negatywne. Postępując zgodnie z tą obser-
wacją, do najbardziej jaskrawych przejawów patologii instytucji w systemie
realnego socjalizmu wypada zaliczyć następujące zjawiska:
1. Przerost więzi nieformalnych, istnienie różnych „układów”, „cho-
dów”, „pleców”, koterii, klik, grup interesów wewnątrz instytucji, co po
dłuższym czasie powodowało, że instytucja stawała się „brudną wspólnotą”,
organizacją o charakterze mafijnym.
2. Niedorozwój więzi formalnych: brak jasno określonych celów, które
instytucja ma realizować, brak kryteriów i normatywów działania, nieokreś-
lenie zasad zwierzchnictwa i podległości itd.
274

3. Wadliwa selekcja pracowników i nadmierna koncentracja władzy w rę-

kach niekompetentnego kierownictwa, niewłaściwy system awansowania
i degradacji, krzyżowanie się zakresów odpowiedzialności, tolerowanie ogól-
nie niskich standardów pracy instytucji.
4. Wadliwy obieg informacji, arbitralna selekcja otrzymywanych i prze-
kazywanych wiadomości, brak kontroli sprawozdawczości.
5. Autokratyczny styl zarządzania instytucją, przedmiotowy stosunek do
pracowników i ich obowiązków.
6. Nadmierny rytualizm w działaniu instytucji przejawiający się w roz-
budowanych procedurach formalno-biurokratycznych, których skrupulatne
przestrzeganie było traktowane jako miernik uzyskiwanych efektów.
7. Przerost formalizmu polegający na nadmiernym rozbudowaniu we-
wnętrznych przepisów i instrukcji, nazbyt sztywnym i drobiazgowym trzy-
maniu się reguł, bez względu na zmieniającą się sytuację, i ciągły nadzór
nad przestrzeganiem mało znaczących zasad pragmatyki służbowej przy jed-
noczesnym bagatelizowaniu jakości wykonywanych obowiązków.
8. Wadliwy rozdział gratyfikacji (wynagrodzeń, awansów, premii, podwy-
żek i innych nagród) oraz kar (upomnień, potrąceń, zwolnień), nie odzwiercie-
dlający rzeczywistego wkładu pracy, kwalifikacji i merytorycznych osiągnięć.
9. Utajnianie rzeczywistych celów, którym instytucja ma służyć, realizo-
wanie zadań sekretnych, społecznie niejawnych.
10. Sztywność struktur, ich petryfikacja, skostnienie, niezdolność insty-
tucji do reagowania na bodźce wewnętrzne i zewnętrzne.
11. Pozorowanie działalności, wykonywanie różnych zadań fikcyjnych,
wyłącznie „na papierze” lub na pokaz, fałszowanie danych i dostosowywanie
ich do oczekiwań decydentów.
12. Niewspółmiernie wysokie koszty działania ponoszone przez insty-
tucje w porównaniu do uzyskiwanych efektów.
13. Niestabilność, poddawanie instytucji ustawicznym reorganizacjom,
zmianom strukturalnym i kadrowym, ciągła modyfikacja wewnętrznych prze-
pisów i zarządzeń.
14. Prowadzenie działań bezużytecznych, nieprzydatnych, zbędnych,
bezproduktywnych i bezprzedmiotowych.
15. Wyizolowanie instytucji z szerszego kontekstu społecznego i insty-
tucjonalnego w celu wykorzystywania jej zasobów przez czynniki sprawujące
nad nią nadzór.
W systemie realnego socjalizmu niektóre z wyliczonych przejawów pa-
tologii instytucji występowały dość sporadycznie, inne były jego nieodłączną
częścią, a jeszcze inne decydowały o jego istnieniu. Często też nawzajem
się uzupełniały, podtrzymywały i tworzyły nowe formy dysfunkcjonalności,
275

zwłaszcza rozległą sieć działań pozornych. Uczestnictwo w wielu tego typu

działaniach przyczyniało się do rozpowszechnienia wśród Polaków wzorów
„złej roboty” (mimo sloganów upowszechniających wzory „dobrej robo-
ty”) i usprawiedliwiało współudział w działaniach oszukańczych, podejmo-
wanych w interesie własnym, lecz ze szkodą dla instytucji, innych ludzi
i szerszych zbiorowości.
Wraz ze zmianą ustrojową, zapoczątkowaną wydarzeniami 1989 r., wy-
mienione wyżej przejawy patologii instytucji nie stały się obiektem celowych,
systematycznych, centralnie kierowanych działań naprawczych. Kolejne rządy
podejmowały wprawdzie rozmaite decyzje o eliminacji części dziedzictwa
poprzedniego systemu (ich zasięg uzależniony był od długości kadencji),
ale nie były one podporządkowane żadnemu całościowemu programowi in-
stytucjonalnej reformy państwa. Reforma taka nie została, niestety, podjęta,
być może z powodu nieukształtowania się silnego ośrodka politycznego,
rozdrobnienia głównych sił proreformatorskich, tzw. wojny na górze oraz
nieumiejętności korzystania przez nowe elity z potencjału nauk społecz-
nych. W tym stanie rzeczy dokonane zmiany ładu instytucjonalnego miały
charakter cząstkowy i ani w ciągu pierwszej dekady III Rzeczypospolitej
Polskiej, ani w następnych latach nie zostały doprowadzone do końca, bo nie
tylko nie została przeprowadzona dekomunizacja, lecz nawet w skromnym
zakresie lustracja.
Nadmiernie rozbudowany, niesprawny, w części skorumpowany apa-
rat administracyjny, który utrwala patologię instytucji, nie tylko nie został
ograniczony, lecz nadal jest rozbudowywany o kolejne dziesiątki tysięcy
urzędników. Sytuacja ta wydatnie utrudnia przechodzenie od społeczeństwa
upaństwowionego do społeczeństwa obywatelskiego, tj. takiego w którym
znaczna część aktywności obywatelskiej jest uniezależniona od państwa
i jego instytucji centralnych, nie jest przez nie inicjowana, organizowana
i kontrolowana.
W skali makrospołecznej wymienione wyżej przejawy patologii instytucji
nadal istnieją, choć niektóre z nich z mniejszą intensywnością, i nadal rodzą
wiele negatywnych następstw. Do ważniejszych należą następujące:
1. Niesprawności organizacyjne, niska produktywność i niski poziom
świadczonych usług, przez co dysfunkcjonalne instytucje utrwalają stan cha-
osu i zagrażają podstawom bezpieczeństwa państwa.
2. Dewaluacja pojęcia dobra wspólnego, rzetelnej pracy i odpowie-
dzialności za państwo i współobywateli; w społecznym odczuciu sens tych
pojęć coraz bardziej się rozmywa, stają się one nieokreślone, pozbawione
siły pobudzającej do działania na rzecz zarówno własnej społeczności, jak
i innych ludzi.
276

3. Destrukcja sceny politycznej; przestaje ona być areną, na której ście-

rają się wartości ideowe, programy efektywnego urządzenia państwa i wizje
pożądanego ładu społecznego i gospodarczego, staje się natomiast forum
nieprzebierającej w środkach rywalizacji o stanowiska, wpływy i pieniądze.
4. Atrofia elementarnych norm moralnych; w elitach politycznych i w co-
raz szerszych kręgach społeczeństwa tracą na znaczeniu uczciwość, prawdo-
mówność, lojalność, odpowiedzialność, solidarność itp. cnoty zapewniające
harmonię współżycia między ludźmi.
5. Degradacja innowacyjności; niesprawność instytucji powoduje, że na-
wet przedsięwzięcia dobrze zaprojektowane od strony technicznej nie mogą
zostać zrealizowane, te zaś projekty, które naruszają dotychczasowy status
quo w sferze interesów politycznych, nie mogą odegrać reformatorskiej roli,
są bowiem w różny sposób marginalizowane.
W systemie de nomine demokratycznym patologię instytucji podtrzymuje
przede wszystkim destrukcja normatywności. Zjawisko to pojawia się wtedy,
kiedy w powszechnym odczuciu normy społeczne, zwłaszcza prawne i mo-
ralne, tracą moc głównych regulatorów stosunków międzyludzkich. Nakazy
i zakazy (prawne, moralne, obyczajowe, religijne, estetyczne i wszelkie inne)
przestają pełnić funkcje kontrolne, socjalizacyjne i integracyjne. Ulegają roz-
kładowi kryteria tego, co obowiązuje i co nie obowiązuje, co wolno, a czego
nie wolno, co jest sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe, co jest słuszne, a co
niesłuszne itp. Ludzkim zachowaniom i interakcjom brakuje w wielu donio-
słych sytuacjach życiowych drogowskazów. Brakuje również autorytetów, do
których można by się odneść. Wywołany przez destrukcję normatywności
chaos normatywny odciska swe dewastujące piętno na wielu dziedzinach
życia zbiorowego, w tym zwłaszcza na funkcjonowaniu instytucji.
Wśród wielu negatywnych skutków, które powodują zainfekowane wi-
rusem patologii instytucje, szczególnie niebezpieczny jest deficyt poczucia
odpowiedzialności za sposób pełnienia ról i stanowisk publicznych. Jeśli
deficyt ten się powiększa, to ogarnia najpierw coraz szersze kręgi życia po-
litycznego, które staje się areną bezwzględnej gry interesów partyjnych, po-
tem przenosi się na stosunki pracy, by w końcu ogarnąć kręgi koleżeńskie
i środowisko rodzinne. W umysłach ludzi stopniowo rodzi się i utrwala
przekonanie, że jeśli nawet istnieją jakieś wyraźne reguły, do których wy-
pada się stosować, to mają one charakter doraźny, tymczasowy i prowizo-
ryczny. Ponadto nadmierne uzależnienie treści stanowionego i nowelizo-
wanego prawa od układu sił politycznych w parlamencie skłania większość
Polaków do traktowania całego porządku prawnego jako narzędzia urze-
czywistniania celów grupowych i partyjnych, nie zaś ogólnospołecznych
i ogólnonarodowych.
277

Patologia społeczna
Jak wyraźnie wynika z doświadczenia historycznego, siła państwa zależy

od instytucji, które je tworzą, organizują i ochraniają, od ich sprawności i au-
torytetu, jakim się cieszą wśród obywateli. Aby więc Rzeczpospolita Polska
stała się państwem nowoczesnym, zasobnym, bezpiecznym i przyjaznym dla
swoich mieszkańców i przybyszów, konieczne jest skuteczne przeciwdziałanie
zjawiskom patologii instytucji.
Literatura: Maria Jarosz (red.), Instytucje: konflikty i dysfunkcje, Oficyna Naukowa–ISP

PAN, Warszawa 2012; Andrzej Kojder, Destrukcja normatywności: jej współczesne przeja-
wy i skutki społeczne, w: Śląsk – Polska – Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspek-
tywie lokalnej i globalnej. Xięga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, do druku przygo-
towali Antoni Sułek, Marek S. Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice 1998, s. 354–370; tenże, Patologia instytucji, w: Waldemar Kuczyński (red.),
Dziesięciolecie Polski Niepodległej, Wydawnictwo United Publishers and Production, Warsza-
wa 2001, s. 1018–1029; Adam Podgórecki, Patologia działania instytucji, w: tenże (red.),
Socjotechnika. Funkcjonalność i dysfunkcjonalność instytucji, Książka i Wiedza, Warszawa
1974, s. 39–67.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Atrofia prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Nadmiar prawa; Patologia społeczna;
Podgórecki Adam.
(ang. Social pathology, fr. Pathologie sociale, niem. Soziale Pathologie,
ros. Социальная патология)
Patologia (od grec. pathos – m.in. cierpienie, logos – m.in. nauka) to ter-
min, który w naukach przyrodniczych oznacza procedurę badania stanów
chorobowych organizmów. Został zapożyczony i jako patologia społeczna
wprowadzony do nauk społecznych przez pierwsze pokolenie dziewiętnasto-
wiecznych socjologów, przede wszystkim Émile’a Durkheima, rozwijających,
na wzór nauk przyrodniczych, organicystyczne i ewolucjonistyczne koncepcje
społeczeństwa. W owym czasie uznawano, że społeczeństwo, jak każdy żywy
organizm, może znajdować się w rozmaitych stanach chorobowych, które
zaburzają jego właściwe, zrównoważone funkcjonowanie. Z tego względu
harmonijna egzystencja społeczeństwa i jego prawidłowy rozwój wymagają,
aby społeczny organizm utrzymywał swój wewnętrzny ład, nie dopuszczał
do pojawienia się zakłóceń w postaci różnego rodzaju patologii społecznych
i potrafił im odpowiednio przeciwdziałać. W pozytywistycznym podejściu
do kwestii społecznych przyjmowano, że celowe korygowanie przebiegu
278

ewolucyjnych przemian organizmu społecznego przez zastosowanie nauko-

wo wywiedzionych rekomendacji dla praktyki jest z jednej strony gwaran-
cją dobrej kondycji społeczeństwa, a z drugiej – czynnikiem uzdrawiającym
w przypadkach pojawienia się stanów chorobowych, patologicznych.
Durkheim postulował – w miejsce uniwersalnych norm zdrowia społecz-
nego, wyznaczających, co jest patologią, a co nią nie jest – odniesienie się do
przyjętych i rozpowszechnionych w konkretnej badanej społeczności reguł,
które zalecał uprzednio rozpoznawać za pomocą metod naukowych. Należy
orzekać o nich na podstawie obserwacji reakcji społecznych, wyrażających
brak akceptacji, oburzenie, potępienie, domaganie się kary czy innego ro-
dzaju traktowania czynów sprzecznych z normatywnymi standardami danej
społeczności. Owe reakcje społeczne, ich formalny lub nieformalny charakter,
siła, z jaką się ujawniają, a także historyczna ewolucja moralności, stanowią-
cej ich podstawę, stają się niejako obiektywnymi wskaźnikami anormalno-
ści wywołujących je zjawisk. Durkheim zauważył, że występowanie takich
reakcji sprzyja konsolidacji i podtrzymaniu zbiorowej świadomości norma-
tywnej, a zatem przypadki naruszenia norm społecznych, które stają się ich
obiektami, mogą spełniać pożyteczną dla społeczności funkcję. Dowodził, że
rozpatrywanie ich wyłącznie jako czynników dysfunkcjonalnych w stosun-
ku do porządku normatywnego jest uproszczeniem, które nie ma podstaw
naukowych. Zauważył również, że pewne zjawiska, identyfikowane przez
społeczność jako zamach na jej normatywność, mogą okazać się antycypacją
przyszłej wersji zmodyfikowanej w ich wyniku normatywności. Obserwacje
Durkheima zainspirowały następne pokolenia badaczy, zwłaszcza tych którzy
zajmowali się zagadnieniami dewiacji społecznej, do poszukiwania nauko-
wo uzasadnionych rozstrzygnięć w kwestii rzeczywistych, jak się wkrótce
okazało, złożonych i niejednoznacznie dezintegrujących czy wywrotowych
funkcji społecznego nonkonformizmu.
Ważne dla rozwoju refleksji teoretycznej i badań patologii społecznej
było wprowadzone przez Durkheima pojęcie anomii społecznej. Oznaczał on
nim zjawisko swego rodzaju korozji systemu normatywnego społeczeństwa,
spowodowane niewłaściwie przebiegającym procesem społecznego podziału
pracy, kryzysami gospodarczymi czy politycznymi, w jakie obfitowały gwał-
towanie przebiegające procesy społeczne. Społeczeństwo dotknięte anomią
nie tylko nie gwarantuje jednostkom dostatecznego poziomu integracji
społecznej z innymi ludźmi, która wspiera w nich poczucie wzajemności
i zobowiązania, ale również osłabia oddziaływanie norm regulujących za-
chowania jednostek. Anomia oznacza stan beznormia, w którym jednostki
doświadczają dezorientacji normatywnej; postępowanie zgodne z dotychczas
obowiązującymi normami nie gwarantuje osiągnięcia rezultatów, do jakich
279

miało doprowadzić, a nowe reguły, których przestrzeganie dawałoby spodzie-

wany efekt, jeszcze się nie wyłoniły. Jednostki odczuwają brak wyraźnych
wytycznych odnoszących się do właściwego sposobu działania, co przyczynia
się do podejmowania przez nie różnych rodzajów zachowań, w tym zachowań
sprzecznych z dotąd obowiązującymi regułami.
We współczesnych naukach społecznych termin ‘patologia społeczna’
odnoszony jest do zachowań lub innych przejawów życia społecznego, które
spełniają kilka, choć niekoniecznie wszystkie, z następujących, wyróżniają-
cych je kryteriów: są sprzeczne z powszechnie akceptowanymi wartościami
i regułami postępowania; ich masowość lub relatywnie duża częstotliwość
występowania stanowi zagrożenie dla porządku społecznego; natężenie ma-
nifestowanego w nich społecznego zła w postaci braku poszanowania ładu
normatywnego spotyka się z moralnym potępieniem; w społeczności roz-
powszechnione jest przeświadczenie o konieczności przeciwdziałania takim
zjawiskom i powiązanym z nimi szkodom.
Mimo braku precyzji i dyskusyjnego charakteru poszczególnych kryte-
riów, za pomocą których zjawiska patologiczne mają być w nauce rozpozna-
wane, w praktyce badawczej jej przedmiotem stają się bardziej lub mniej
zgodnie identyfikowane przez badaczy zjawiska i zachowania. Jako patologie
społeczne wyróżniane są destrukcyjne i nieaprobowane społecznie formy
aktywności jednostek lub grup, a także pewne formy organizacji lub działań
poszczególnych instytucji. Jako patologiczne określane są nie tylko niektóre
elementy systemów społecznych, ale również całe systemy społeczne, gdy
wcielają w życie doktryny zgubne dla swojej populacji lub całej ludzkości.
Termin ten jest również wykorzystywany do wskazywania sytuacji lub warun-
ków społecznych, które identyfikowane są jako zakłócenia porządku społecz-
nego; te same sytuacje czy warunki bywają rozpatrywane w roli czynników
patogennych sprzyjających takim zakłóceniom.
Patologia społeczna bywa rozpatrywana jako patologia grupowa, czyli
taka, która obejmuje zjawiska wspólnie charakteryzujące jakieś grupy, kate-
gorie czy wybrane zbiory jednostek; jako patologia indywidualna, określająca
destrukcyjne zachowania lub stany charakteryzujące poszczególne jednostki;
a także jako patologia działania rozmaitych instytucji lub organizacji, która
dodatkowo generuje niepożądane, negatywne zachowania jednostkowe i gru-
powe, odgrywając tym samym rolę czynnika patogennego. Do patologii spo-
łecznych zaliczane są najczęściej niepokojące społeczność przypadki łamania
norm, w tym przede wszystkim norm prawnych, a więc wszelkie rodzaje prze-
stępstw przeciwko życiu i zdrowiu, np. zabójstwa, terroryzm, handel ludźmi,
rozbój, mobbing, przestępstwa na tle seksualnym, a także szeroki wachlarz
innych typów czynów przestępczych, m.in. przestępstwa gospodarcze, korup-
280

cja, nepotyzm. Jako symptomy patologii społecznej analizowane są również

zjawiska sprzeczne z normami obyczajowymi i moralnymi, których narusze-
nie nie jest zagrożone sankcjami karnymi, ale jest oceniane jako naganne
i szkodliwe, takie jak np. samobójstwa, prostytucja, alkoholizm, narkomania
czy innego rodzaju uzależnienia. W badaniach i opracowaniach na temat pa-
tologii społecznej uwzględniane są zjawiska społeczne oceniane jako zgubne
dla kondycji społecznej i dotkniętych nimi jednostek, takie jak ubóstwo,
bezrobocie, rozpad rodziny, brak właściwej opieki nad dziećmi i młodzieżą,
osobami chorymi, niepełnosprawnymi czy w podeszłym wieku itp., rozpa-
trywane – jak podkreślono wyżej – bądź jako przejawy patologii społecznej,
zarówno grupowej, jak i indywidualnej, bądź jako czynniki, warunki lub sytu-
acje patogenne. Przedmiotem studiów są także zjawiska patologii instytucji.
Pojęcie patologii społecznej zakorzeniło się w naukach społecznych jako
hasło wyznaczające obszar zainteresowania socjologii i innych nauk społecz-
nych, głównie kryminologii, psychologii, polityki czy pedagogiki społecznej,
rozmaitymi szkodliwymi przejawami życia społecznego. Zaangażowanie
nauki w przeciwdziałanie różnym patologiom społecznym wyraża postulat
sformułowany przez Adama Podgóreckiego – socjologa, który w latach 50.
ubiegłego wieku wprowadził i rozpowszechnił tę problematykę na gruncie
nauki polskiej. Dostrzegał on pilną potrzebę rozwoju interdyscyplinarnej
wiedzy o charakterze praktycznym, której zadaniem byłoby opracowanie
sprawniejszych niż ówcześnie praktykowane metod i środków przeciwdzia-
łania negatywnym społecznie elementom życia społecznego. W latach 20.
i 30. XX w. problematyka ta rozwijana była pod hasłem dezorganizacji spo-
łecznej, w następnych dekadach pod hasłem dewiacji społecznej, a następnie
– problemów społecznych. W swoim projekcie interdyscyplinarnej nauki
o patologii społecznej Podgórecki proponował jej definiowanie jako nega-
tywnej dewiacji społecznej, co pozwoliło włączyć w zakres tej nauki modele
teoretyczne rozwijane w socjologii dewiacji.
Literatura: Jerome Braun (red.), Social Pathology in Comparative Perspective: The Nature and Psy-
chology of Civil Society, Praeger, Westport 1995; Émile Durkheim, Zasady metody socjologicznej,
tłum. Jerzy Szacki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011; Andrzej Kojder, Zjawiska
patologii społecznej w Polsce w świetle badań empirycznych, „Studia Socjologiczne” 1976, nr 1(60),
s. 171–202; Jerzy Kwaśniewski, Ontologiczny status patologii społecznej, w: Andrzej Kojder, Jerzy
Kwaśniewski (red.), Między autonomią a kontrolą. Studia i szkice, Zakład Poligrafii Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 1992, s.113–122; Adam Podgórecki, Patologia życia społecznego,
PWN, Warszawa 1969; tenże (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976.
Joanna Zamecka
Zobacz także:
Anomia; Dewiacja społeczna; Korupcja; Mobbing; Przestępstwo; Stalking.
281

Penologia
Penologia
(ang. Penology, fr. Pénologie, niem. Pönologie, ros. Пенология)
Penologia jest ogólną nauką o karze. Jako dyscyplina naukowa, przedmiot

badań i kształcenia rozwinęła się w ramach nauki prawa karnego. Penologia
jest przede wszystkim usystematyzowaną wiedzą o karze kryminalnej, czyli
karze za przestępstwo, która jest wymierzana i wykonywana w ramach wy-
miaru sprawiedliwości karnej. Nazwa wyróżniająca tej dyscypliny pochodzi
od łacińskiego słowa poena (kara). Penologia zajmuje się karą kryminalną jako
zinstytucjonalizowanym, złożonym procesem prawno-społecznym (instytu-
cją prawną i społeczną), który ma swoje zróżnicowane formy organizacyjne.
Systematyczne badania penologiczne rozwijały się w związku z reforma-
mi systemu prawa karnego i wykonywania kary, podejmowanymi od XVIII w.
Badania te zarówno były powiązane z rozważaniami o charakterze ogólnym
i teoretycznym na temat podstaw prawa karnego, jak i wynikały z potrze-
by uogólnień doświadczeń wynikających z praktyk penalnych, w szczegól-
ności wykonywania kary więzienia. Sama nazwa „penologia” została naj-
prawdopodobniej wymyślona przez Francisa Liebera i użyta po raz pierwszy
w 1834 r., o czym wspominał on w swoim dzienniku. W liście do Alexisa de
Tocqueville’a podkreślał, że penologia jest tą częścią nauk penalnych, która
zajmuje się karą i przestępcą, a nie definicją przestępstwa (czyli dogmaty-
ką). Nauka o przestępcy wyodrębniła się jednak w drugiej połowie XIX w.
jako antropologia kryminalna i kryminologia, co ostatecznie zawęziło studia
penologiczne do prawno-społecznych analiz kary i wymiaru sprawiedliwości
w sprawach karnych. W ramach nauki prawa karnego wątki rozważań typo-
wo penologicznych, historyczno-prawno-społecznych, odgrywały szczególną
rolę w twórczości najwybitniejszego karnisty polskiego XX w. Juliusza Ma-
karewicza. Szczególne zasługi dla rozwoju penologii w Polsce ma Bronisław
Wróblewski, który upowszechnił na gruncie polskim sam termin ‘penologia’
w swoim dwutomowym dziele Penologia. Socjologia kar z 1926 r. i trwale
powiązał nurt polskiej penologii z szerszymi rozważaniami o charakterze
socjologiczno-antropologicznym.
Penologia stara się podać z przyjętej przez siebie perspektywy całościowe
uzasadnienie i opis systemu karania, łącząc wątki epistemologiczne, ontolo-
giczne i aksjologiczne. Penologia jest więc interdyscyplinarnym podejściem
do określonego przedmiotu: kary kryminalnej jako zjawiska prawno-społecz-
nego. Penologia może być traktowana jako pewien wyodrębniony zakres te-
matów interdyscyplinarnych naukowych badań kary (kryminalnej) oraz jako
282

Penologia
wyodrębnione na potrzeby dydaktyki przedmioty nauczania. Może obejmować

takie zagadnienia przedmiotowe, jak filozofia kary, socjologia i antropologia
kary oraz analizy funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości karnej
i wykonywania poszczególnych form kary, zwłaszcza więzienia, historia kary
i prawa karnego, prezentacja ideologii instytucji penalnych itd.
W konsekwencji tych polimorficznych zainteresowań penologia, zależnie
od dominującego w danym kraju i czasie nurtu badań i refleksji, zbliża się
do: 1) rozważań filozoficznych na temat kary, od których odróżnia ją jed-
nak powiązanie analiz z nauką prawa karnego (jej teorią i dogmatyką) oraz
z ogólnym dorobkiem nauk społecznych, a więc także z wynikami badań
empirycznych; 2) anglosaskiego nurtu Criminal Justice Studies (czy nie-
mieckiej Sanktionsforschung) lub polskich nauk penitencjarnych sensu largo,
a więc prawnych, socjologicznych i pedagogicznych badań funkcjonowania
wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, zwłaszcza wykonywania kary,
rozpatrywanych jednak w jej ramach w szerszym kontekście ideowym i fi-
lozoficznym. Ponadto penologia tradycyjnie od swoich początków w XIX w.
z szerszej perspektywy zajmuje się nie tylko karą kryminalną, ale też odpo-
wiednio teorią i praktyką innych metod zapobiegania przestępczości, w tym
współcześnie tzw. sprawiedliwością naprawczą. O ile więc nauki penitencjar-
ne zalicza się trafnie do zbioru nauk kryminologicznych, studia z zakresu
penologii są bliższe bezpośrednio filozofii prawa karnego, rozważaniom na
temat najogólniejszych podstaw kary kryminalnej w jej uwarunkowaniach
kulturowo-społecznych, historycznych, filozoficznych oraz instytucjonalnych.
Z tego względu czasami są traktowane jako subdyscyplina kryminologii, np.
w krajach anglosaskich, ale czasami wyodrębnia się je obok kryminologii
jako jedną z samodzielnych, pomocniczych dyscyplin nauk penalnych, co jest
zgodne z utrwalonymi w nauce polskiej poglądami na miejsce i rolę penolo-
gii, zakreślonymi jeszcze przez Bronisława Wróblewskiego i Leszka Lernella.
Przez większą część XX w. wpływ penologii na prawo karne i jej znaczenie
jako samodzielnego wykładu i przedmiotu badań podlegały wyraźnemu ogra-
niczeniu, spowodowanemu szybkim rozwojem pozytywistycznych studiów
etiologii i fenomenologii przestępczości: kryminologii. Studia te pośrednio,
a czasami wprost podważały podstawy ideowe i racjonalność dyskursu na
temat kary kryminalnej, a więc i podstawy tożsamości penologii, którą mia-
ły zastąpić studia paternalistycznej resocjalizacji i nowe koncepcje kontroli
społecznej związane z pojęciem ‘niebezpieczność’. Osłabienie pozytywizmu
w ostatnich trzech dekadach XX w. odbiło się na stanie polityki kryminalnej
i polityki penitencjarnej, które zaczęły tracić swoje dotychczasowe podstawy
naukowe. Od tego czasu nauki penalne przeżywają zdaniem części badaczy
283

Penologia
kryzys poznawczy i polityczny, a wśród prób zaradzenia temu zjawisku, któ-

rego jednym z przejawów jest populistyczna punitywność, można wymie-
nić także podejmowane starania o odrodzenie penologii jako samodzielnego
przedmiotu wykładu i badań, prowadzonych na użytek nauki prawa karnego
i szerzej wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Związki odrodzenia
penologii jako samodzielnego obszaru badań i kształcenia z kryzysem pozy-
tywistycznej resocjalizacji dobrze ilustruje rozpoczęcie wydawania w 1973 r.
pisma „International Journal of Criminology and Penology”, w którego wstę-
pie tak wyjaśniano tytuł nowego periodyku: „Termin «penologia» – niezbyt
powszechnie używany – został wybrany jako lepszy od terminu «corrections»
[resocjalizacja], używanego zwłaszcza w Ameryce, który jest jednak znacznie
bardziej ograniczony, jeśli chodzi o znaczenie”.
Kwestia miejsca penologii jako odrębnej dyscypliny wśród innych nauk
penalnych i związane z tym określenie zakresu jej zainteresowań mają istot-
ne znaczenie naukowe i dydaktyczne. Problemem dla nauki i dydaktyki nie
jest rzecz jasna samo posługiwanie się lub nie terminem ‘penologia’ jako
wyodrębnioną subdyscypliną prawa karnego, lecz podejmowanie lub nie
w odpowiednio przygotowany sposób odpowiednich badań i odpowiednich
wykładów uzupełniających wiedzę z zakresu innych dyscyplin penalnych,
takich jak nauki (dogmatyczne) prawa karnego, kryminalistyka, kryminolo-
gia, w tym zwłaszcza polityka kryminalna i penitencjarna. Zdaniem twórców
polskiego kanonu rozwoju myśli penologicznej, Bronisława Wróblewskiego
i Leszka Lernella, penologia powinna prowadzić do określenia teoretycznych
podstaw wymiaru sprawiedliwości karnej, a penologiczna teoria kary powin-
na stanowić wprowadzenie do nauki polityki kryminalnej i nauk peniten-
cjarnych. Zgodnie też ze stanowiskiem Bronisława Wróblewskiego i Juliusza
Makarewicza w ten sposób zapewnione powinno być stałe powiązanie nauki
prawa karnego z dorobkiem nauk społecznych, w tym zwłaszcza socjologii
i historii prawa. Taki kierunek badań penologicznych kontynuuje funkcjo-
nujący na Uniwersytecie Warszawskim Europejski Ośrodek Studiów Penolo-
gicznych im. Prof. Genowefy Rejman. W swojej serii wydawniczej stara się
włączać studia penologiczne do szerszego dyskursu nauki prawa karnego,
nauk społecznych i humanistyki. Opracowania najbliższe zagadnieniom pe-
nologicznym publikowane są współcześnie m.in. w czasopismach: „Punish-
ment and Society. The International Journal of Penology” oraz „Theoretical
Criminology. An International Journal”.
Literatura: Leszek Lernell, Podstawowe zagadnienia penologii, Wydawnictwo Prawnicze, War-

szawa 1977; David Scott, Penology, Sage, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore, 2008;
284

Perwersja prawna
Jarosław Utrat-Milecki, Kara. Teoria i kultura penalna – perspektywa integralnokulturowa, Wy-

dawnictwa UW, Warszawa 2010; tenże, Podstawy penologii. Teoria kary, Wydawnictwa UW,
Warszawa 2006; Bronisław Wróblewski, Penologja. Socjologja kar, t. 1–2, Księgarnia Kazi-
mierza Rutskiego, Wilno 1926.
Zobacz także:
Kara; Kara śmierci; Przestępstwo; Punitywność; Resocjalizacja; Sankcja.
Perwersja prawna
(ang. Legal perversion, fr. Perversion juridique, niem. Rechtsperversion,
ros. Извращение права)
Termin „perwersja prawna” został wprowadzony do polskiego języka na-

ukowego przez Adama Podgóreckiego w książce Socjologia prawa z 1962 r.
Za perwersję prawną uznawał on sytuację „użycia przepisów prawnych
w celu wykorzystania systemu prawnego dla celów niezgodnych z tym sys-
temem”. Zachowanie prawnie perwersyjne jest więc pod pewnymi wzglę-
dami zachowaniem konformistycznym (polega na dążeniu do zrealizowania
jakichś norm), jednak pod innymi – nonkonformistycznym (narusza cele,
dla których normy te zostały powołane) i jest motywowane względami
instrumentalnymi.
Zdaniem Podgóreckiego występowanie perwersji prawnej jako zjawiska
społecznego jest naturalną konsekwencją faktu, że prawo, oprócz funkcji
wychowawczej, pełni także funkcję wskaźnikową (informacyjną), tzn. określa
właściwe sposoby postępowania. O ile w większości przypadków działania
podejmowane przez jednostki stanowią jednocześnie realizację wzorca okre-
ślonego przez prawo i zmierzają do osiągnięcia celu, dla którego został on
ustalony, o tyle w określonych sytuacjach jednostki mogą realizować wzo-
rzec zachowania określony przez prawo w sposób idiosynkratyczny, w tym
zwłaszcza – społecznie niepożądany.
By zilustrować pojęcie perwersji prawnej, Podgórecki posługiwał się przy-
kładem kryminalisty dwukrotnie przyznającego się do popełnienia czynu,
którego w rzeczywistości się nie dopuścił, a następnie powołującego się na
swoje prawa procesowe, by uniknąć odpowiedzialności karnej. Działania
te podejmuje po to, by uzyskiwać pożądane przez siebie efekty w postaci
przeniesienia z więzienia na czas rozpraw sądowych i uzyskania sławy bez-
względnego przestępcy. Gdy to jednak mu się nie udaje, modyfikuje swoją
strategię tak, by uniknąć negatywnych konsekwencji poprzednich działań.
285

Perwersja prawna
Tym samym wykorzystuje normy postępowania karnego do celów, dla któ-

rych nie zostały one przewidziane, ale robiąc to, postępuje w sposób zgodny
z owymi normami.
Pojęcie perwersji prawnej jest zbliżone do pojęć nadużycia prawa i obej-
ścia prawa (działania praeter legem), znanych nauce prawa od czasów rzym-
skich, a współcześnie zdefiniowanych w Polsce przepisami kodeksu cywil-
nego i ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Nadużycie prawa
polega na podejmowaniu działania, które jest zgodne z treścią odpowiedniej
normy prawnej, ale jest sprzeczne ze „społeczno-gospodarczym przeznacze-
niem prawa lub z zasadami współżycia społecznego”. Obejście prawa polega
natomiast na tym, że osiąga się cel zabroniony przez jakąś normę, realizując
działania dozwolone przez inną. Socjologiczne ujęcie perwersji prawa tym się
jednak odróżnia od swoich teoretycznoprawnych odpowiedników, że zostało
pomyślane do opisu i wyjaśniania zjawisk społecznych, nie zaś jako narzędzie
(negatywnej) oceny zachowań prawnych. Między innymi pojęcie perwersji
prawnej nie jest wartościujące.
Problematyka perwersji prawnej jest szczególnie doniosła, gdy dotyczy
zachowań zbiorowych. Podgórecki zwracał uwagę, że zjawisko to nie jest spo-
łecznie problematyczne dopóty, dopóki nie staje się masowe. O ile pojedyncze
zachowania tego rodzaju stanowią konsekwencję prawa wielkich liczb, o tyle
masowość zachowań prawnie perwersyjnych stanowi jego zdaniem symptom
istnienia szerszych dysfunkcjonalnych mechanizmów społecznych. Może to
być zwłaszcza słabość kontroli społecznej lub dysfunkcjonalność samego
prawa, które przez wadliwą konstrukcję motywuje jednostki do zachowań
perwersyjnych. W tym znaczeniu zjawisko perwersji prawnej można trak-
tować jako wskaźnik nieskuteczności działania prawa.
Podgórecki nie stworzył zwartej typologii okoliczności, które sprzyjają
masowemu pojawianiu się zjawiska perwersji prawnej. Systematyzację warun-
ków wpływających na działanie prawa, a pobocznie pozwalających wyjaśnić
zachowania perwersyjne można odnaleźć w jego późniejszych pracach pod
nazwą hipotezy trójstopniowego działania prawa. Prowadzi ona do wniosku,
że występowanie działań perwersyjnych może być efektem zróżnicowanych
przyczyn. Może to być konsekwencja upowszechnienia się w społeczeństwie
szczególnych typów osobowości, zwłaszcza obejmujących postawę celowo-
ściową czy antylegalistyczną. Działania perwersyjne mogą być też skutkiem
oddziaływania podkultur grupowych, promujących działania perwersyjne
(np. w postaci „brudnej wspólnoty”), a także okoliczności o charakterze
ustrojowym, zmuszających obywateli do poszukiwania akceptowalnych dla
nich rozwiązań normatywnych. Występowaniu perwersji prawnych sprzyjać
286

Perwersja prawna
będzie zwłaszcza kombinacja wymienionych trzech czynników. Rozwinięcie

tej myśli, przydatne przy wyjaśnianiu zjawiska perwersji prawnej, zawiera
Podgóreckiego koncepcja orientacji prawnych.
Na koniec warto zauważyć, że zaproponowane przez Podgóreckiego ujęcie
problematyki perwersji prawnej pozostawia pewną swobodę interpretacyjną.
Po pierwsze jednostki mogą podejmować zachowania perwersyjne, orientując
je na znany im wzorzec postępowania, jednak nie po to, by go realizować,
ale właśnie po to, by go demonstracyjnie naruszać i osiągać korzyści (przy-
kładem mogą być niektóre odmiany terroryzmu). W takim wypadku prawo
również pełni funkcję informacyjną, ponieważ wyznacza punkt odniesienia
dla zachowań jednostek, jednak ani cel jego istnienia nie jest realizowany,
ani nie jest ono formalnie przestrzegane.
Po drugie na tle zagadnienia perwersji prawnej pojawia się kwestia przyj-
mowanego przez Podgóreckiego rozróżnienia prawa intuicyjnego i pozytyw-
nego. Jest mianowicie rzeczą dyskusyjną, czy możliwe jest podejmowanie
zachowań perwersyjnych w odniesieniu do prawa intuicyjnego, czy też po-
jęcie to odnosi się wyłącznie do prawa pozytywnego.
Po trzecie warto zauważyć, że zachowania prawnie perwersyjne mogą
niekiedy prowadzić do skutków pozytywnych, zwłaszcza w systemach praw-
nych naruszających prawa człowieka albo w inny sposób dążących do reali-
zacji celów, które są społecznie niepożądane. Przykładu dostarczają studia
nad prawną regulacją zagłady Żydów. W okupowanej Polsce władze hitle-
rowskie kryminalizowały rozmaite zachowania osób pochodzenia żydow-
skiego, w tym zwłaszcza takie, które w normalnych okolicznościach nie
podlegałyby karze lub byłyby uznawane za drobne wykroczenia. Za naru-
szenie antysemickich przepisów okupanta groziła zazwyczaj kara śmierci,
jednak do jej wykonania wymagany był formalny wyrok sądu, wydany z za-
chowaniem wszelkich wymogów proceduralnych. Wyroki takie wydawano
w przygniatającej większości spraw i było jasne, że niezależnie od dowo-
dów i działań obrony sprawa osoby pochodzenia żydowskiego nie może
zostać wygrana. Ponieważ jednak władze okupacyjne dysponowały jedynie
ograniczoną obsadą sędziowską, rozpatrywanie wniosków formalnych było
czasochłonne. Fakt ten doprowadził do wykształcenia się perwersyjnej
strategii obrony, polegającej na wykorzystywaniu wszystkich istniejących
w procedurze możliwości odwoławczych. Dawało to szansę na kilkutygo-
dniowe przedłużenie życia osobom skazanym na śmierć. Perwersja prawna
prowadziła tu więc do efektów pozytywnych, choć jest rzeczą oczywistą,
że w systemie prawnym innego typu działanie takie należałoby uznać za
społecznie niekorzystne.
287

Petrażycki Leon
Literatura: Hubert Izdebski, Aleksander Stępkowski (red.), Nadużycie prawa. Materiały kon-
ferencyjne, Liber, Warszawa 2003; Adam Podgórecki, Socjologia prawa, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1962; tenże, Socjologiczna teoria prawa, tłum. Łucja M. Kwaśniewska, Roland
Smogór, Interart, Warszawa 1998.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Działanie prawa; Funkcje prawa; Hipoteza trójstopniowego działania prawa; Postawy wobec
prawa; Prawo intuicyjne; Skuteczność prawa.
Petrażycki Leon
(29 IV 1867–15 V 1931)
Znakomity prawnik, socjolog i filozof, uczony
o niepospolitej wyobraźni i reformator nauki.
Pochodził ze starej polskiej rodziny szlacheckiej
herbu Leliwa. W 1885 r. ukończył gimnazjum
w Witebsku, a w 1890 studia wyższe na Uni-
wersytecie Kijowskim. Dalsze studia odbywał
w Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, gdzie
ukazały się dwa jego dzieła (Die Fruchtvertheilung,
1892 i Die Lehre vom Einkommen, 1893–1895, 2
t.), które spotkały się z szerokim rezonansem. Po
powrocie do Rosji uzyskał w 1896 r. magisterium
na Uniwersytecie Kijowskim, a pół roku później
stanowisko docenta na Uniwersytecie Petersbur-
skim. W 1898 r. uzyskał tam doktorat i stanowisko profesora nadzwyczajne-
go, a w 1901 – profesora zwyczajnego. Dwukrotnie był wybierany na dziekana
Wydziału Prawa Uniwersytetu Petersburskiego. W 1906 r. został posłem
do I Dumy Państwowej. W drugiej połowie października 1917 r. wyjechał
z Rosji. W kwietniu 1919 r. objął pierwszą w Polsce uniwersytecką Katedrę
Socjologii na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych UW. W 1922 r. został
prorektorem Wolnej Wszechnicy Polskiej, a w 1925 wiceprezesem Między-
narodowego Instytutu Socjologii w Paryżu i członkiem korespondentem Mię-
dzynarodowej Akademii Prawa Porównawczego w Hadze. W 1927 r., z okazji
pięćdziesięciolecia urodzin, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie nadał
mu tytuł doktora honoris causa. Zmarł śmiercią samobójczą w Warszawie.
Do głównych prac Petrażyckiego, które zawierają aspekty socjologicz-
noprawne, należą: Akcjonernaja kompanija (1898); Bona fides v grażdanskom
prawie (1902); O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa (1904
288

Petrażycki Leon
[1924]); Wstęp do nauki prawa i moralności (1905 [1930]); Teoria prawa i pań-
stwa (1907 [1959–1960], 2 t.); Universitet i nauka (1907, 2 t.); Akcii, birżewaja
igra i teoria ekonomiczeskich krizisow (1911); Nowe podstawy logiki i klasyfi-
kacja umiejętności (1939). Poza tekstami ogłoszonymi drukiem pozostawił
kilka tysięcy stron manuskryptów, z których większość została zniszczona
w czasie II wojny światowej. Znaczącą pozycję w nauce zachodniej zdobyli
petersburscy uczniowie Petrażyckiego, przede wszystkim Pitirim A. Sorokin,
Georges Gurvitch i Nicholas S. Timasheff.
W ciągu pierwszych 35 lat od śmierci Petrażyckiego ukazało się na te-
mat jego twórczości ponad 200 opracowań i komentarzy w różnych języ-
kach, a w ciągu ostatnich 35 lat – około 400. Świadczy to o ciągle żywym
oddziaływaniu jego myśli. Przyczyną tak rozległej i trwałej recepcji dzieła
Petrażyckiego jest jego nowatorska, pluralistyczna i mająca wiele teoretycz-
nych odniesień koncepcja prawa jako dwustronnych przeżyć emocjonalnych
imperatywno-atrybutywnych, a nadto stworzenie nowej dziedziny badań
nad prawem – naukowej polityki prawa – sformułowanie wielu doniosłych
twierdzeń na temat wpływu emocyj na stosunki społeczne, a także jego
metodologiczne studia nad poprawnością teorii naukowych, adekwatnością
i podstawami wiedzy humanistycznej.
Prawo w ujęciu Petrażyckiego to coś więcej niż zbiór nakazów i zakazów
chronionych przymusem państwowym. Takie wąskie rozumienie prawa za-
sługuje – jego zdaniem – na miano absolutnego idiotyzmu prawnego. Utrzy-
mywanie, że prawo jest czymś zewnętrznym wobec człowieka, to tworzenie
emocjonalnych fantazmatów, hipostaz i abstrakcji. Aby w naszym umyśle
zrodziło się przekonanie, że jesteśmy do czegoś uprawnieni, a inni ludzie
mają obowiązek nasze uprawnienie respektować, nie musi istnieć władza
państwowa, polityczna czy jakaś inna. Nie tylko konkretnym ludziom przypi-
sujemy pewne uprawnienia i czujemy się wobec nich w różny sposób zobo-
wiązani, lecz także zwierzętom, zmarłym, bóstwom, istotom wyobrażonym,
a nawet przedmiotom materialnym.
Prawo – dowodził Petrażycki – jest specyficznym przeżyciem uprawnień
i obowiązków, z których tylko część jest sformalizowana w postaci prawa ofi-
cjalnego i pozytywnego, a także zagrożona, w wypadku ich nierespektowania,
przymusem państwowym. Prawomocnymi źródłami prawa i władzy są nie
tylko władze państwowe i świeckie, lecz także władze religijne, rodzicielskie
i osobiste ludzi występujących w różnych rolach publicznych, zawodowych,
organizacyjnych itp.
Z ontologicznego punktu widzenia prawo jako zjawisko realne należy
do sfery zjawisk psychicznych, istnieje w psychice człowieka jako swoiste
przeżycie emocjonalne imperatywno-atrybutywne, niezależnie od tego, czy
289

Petrażycki Leon
podstawą tego przeżycia są jakieś fakty normatywne (uprzednie ustanowienia

jakichś nakazów i/lub zakazów). Każde przeżycie imperatywno-atrybutywne,
czy inaczej zobowiązująco-uprawniające, jest ex definitione prawem, choć nie
zawsze prawem pozytywnym lub oficjalnym.
Tak rozumiane prawo Petrażycki podzielił na kilka kategorii. Dwa pod-
stawowe podziały to podział na prawo intuicyjne i prawo pozytywne oraz
na prawo oficjalne i prawo nieoficjalne. W prawie intuicyjnym (w przeży-
ciach prawno-intuicyjnych) nie występują wyobrażenia faktów normatyw-
nych, w prawie pozytywnym natomiast takie wyobrażenia występują. Prawo
oficjalne ma poparcie ze strony władzy państwowej, a prawo nieoficjalne
takiego poparcia nie ma.
Pozytywizacja prawa, czyli przekształcanie prawa intuicyjnego w prawo
oficjalne, oraz funkcje, jakie prawo pełni w życiu zbiorowym, to zagadnie-
nia dotyczące zjawisk społeczno-prawnych. Prawo, zdaniem Petrażyckie-
go, stanowi niezwykle doniosły czynnik adaptacji i socjalizacji. Organizuje
współdziałanie ludzi w celu zaspokajania potrzeb i porozumiewanie się, aby
łagodzić spory i konflikty. Prawo kształtuje też stosunki władzy (pełni wtedy
funkcję organizacyjną) oraz ustanawia zasady podziału dóbr (pełni w tym
wypadku funkcję rozdzielczą).
W długim, wielowiekowym procesie swego oddziaływania prawo wzmac-
nia przyzwyczajenia i skłonności społecznie pożądane, korzystne dla życia
zbiorowego, eliminuje zaś te, które są szkodliwe, dysfunkcjonalne. Impera-
tywno-atrybutywne przeżycia prawne nie tylko motywują do wykonywania
określonych obowiązków i czynienia użytku z posiadanych uprawnień, lecz
także pobudzają do egzekwowania roszczeń własnych i cudzych. W normal-
nych, ustabilizowanych warunkach różne odmiany motywacji wywoływanej
przez normy prawne łączą się ze sobą, podtrzymują się wzajemnie, następuje
ich „sprzymierzone psychiczne działanie”. Kiedy natomiast system prawny
jest w długim czasie niespójny, kiedy następują w nim ciągłe zmiany, wtedy
motywacja, którą wywołują jedne normy, jest modyfikowana czy „parali-
żowana” przez działanie innych norm. Okresom dezorganizacji społecznej
towarzyszy chaos motywacyjnego i wychowawczego działania prawa, nie
pełni ono w systemie społecznej roli „odtrutki psychologicznej”, nie osłabia
szkodliwych pokus, nie ukierunkowuje ludzkich zachowań na dobro wspól-
ne, nie rozwija i nie utrwala prospołecznych skłonności i cech charakteru.
Wyznaczając wszystkim adresatom wspólny „szablon postępowania”,
prawo w ciągu wieków kształtuje silne przyzwyczajenia społeczne. Syste-
matycznie uczy ludzi, jak powinni powstrzymywać się przed działaniami
społecznie niekorzystnymi i jak mają znosić różne ciężary, ograniczenia
i obowiązki. Ponieważ postępowanie niezgodne z prawem najczęściej łączy
290

Petrażycki Leon
się z rozmaitymi zagrożeniami, dolegliwościami i sankcjami, postępowa-

nie zaś zgodne z prawem jest z reguły na dłuższą metę korzystne, przeto
w całym procesie historycznym z przestrzeganiem prawa łączą się emocje
apulsywne (przyciągające, atrakcyjne), a z nieprzestrzeganiem – repulsywe
(odpychające).
Petrażycki dowodził, że wraz z rozwojem stosunków społecznych „psy-
chiczne ciśnienie prawa” stopniowo się zmniejsza. Osiąga ono bowiem coraz
większe „efekty wychowawcze”. Wiele składników prawa, które były w mi-
nionych epokach społecznie i gospodarczo konieczne, współcześnie zanikło,
np. niewolnictwo, przypisanie chłopów do ziemi, karanie chłostą i śmier-
cią, stosowanie tortur, sprawowanie przez pana pełni władzy nad sługą,
męża nad żoną.
W regulacjach prawnych zmniejsza się rola siły, przymusu i strachu.
Zastępuje je odwoływanie się do dobrze pojętych korzyści własnych oraz
do motywacji altruistycznej, nastawionej na potrzeby i dobro innych ludzi.
W miarę rozwoju historycznego następuje wzrost wymagań prawnych – pra-
wo żąda od ludzi coraz większej ilości zachowań społecznie racjonalnych,
stopniowo apeluje do coraz wyższych, szlachetniejszych pobudek postępowa-
nia i zarazem zmniejsza się jego presja motywacyjna (tak np. dawne prawo
rzymskie skłaniało dłużnika do zapłacenia wierzytelności groźbą „pocięcia
go na kawałki”, obecnie wystarcza na ogół groźba zapłacenia odsetek za
zwłokę). Dzisiaj, twierdził Petrażycki, ludzie dobrowolnie robią to, do cze-
go w przeszłości mógł ich skłonić tylko srogi przymus, obawa utraty życia,
majątku czy dobrego imienia.
Skoro prawo (podobnie jak moralność) jest oznaką ciągle niewystarcza-
jącej adaptacji człowieka do warunków życia zbiorowego, skoro stopnio-
wo umożliwia osiągnięcie pełnej socjalizacji, to spełniwszy swoje zadanie
w odległej, trudno wyobrażalnej przyszłości po prostu zaniknie. W pamięci
przyszłych pokoleń pozostanie, jak przewidywał Petrażycki, jedynie wspo-
mnieniami czasów, kiedy ludzka spontaniczność i egoizm musiały być utrzy-
mywane w karbach surowych kar i rygorów.
Tezę, że następuje stopniowy, choć nie bez zahamowań i regresów, postęp
etyczny całej ludzkości, Petrażycki uznawał za historycznie potwierdzoną.
Wyciągał stąd wniosek, że naukowa polityka, tj. wykorzystywanie prawa
w roli instrumentu realizowania planowanych, racjonalnych zmian w życiu
społecznym, może ten postęp wydatnie przyspieszać.
Ponieważ prawo jest psychospołecznym mechanizmem przystosowaw-
czym do warunków życia zbiorowego i środowiska przyrodniczego, które
w przyszłości ulegną radykalnej zmianie, tak jak zmieni się sam człowiek,
przeto okaże się, wraz z moralnością, instytucją historycznie epizodyczną.
291

Platon
W pamięci przyszłych pokoleń pozostaną one jedynie wspomnieniami cza-

sów, kiedy ludzka chciwość, żądza władzy i egoizm musiały być utrzymywane
w karbach surowych kar i rygorów.
Literatura: Karl B. Baum, Leon Petrazycki und seine Schüler. Der Weg von der psychologischen
zur soziologischen Rechtstheorie in der Petrazyckigruppe, Dunker & Humblot, Berlin 1967; Jan
Górecki (red.), Sociology and Jurisprudence of Leon Petrażycki, University of Illinois Press,
Urbana–Chicago–London 1975; Andrzej Kojder, Obrachunki Petrażycjańskie, w: tenże, Godność
i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 56–188;
tenże, Leon Petrażycki’s socio-legal ideas and their contemporary continuation, „Journal of Classical
Sociology” 2006, t. 6, nr 3, s. 333–358; Krzysztof Motyka, Wpływ Leona Petrażyckiego na
polską teorię i socjologię prawa, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1993; Aleksander W. Ru-
dzinski, Petrażycki’s significance for contemporary legal and moral theory, „American Journal of
Jurisprudence” 1976, t. 21, s. 107–130.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Prawo intuicyjne; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Pluralizm prawny; Naukowa polityka
prawa; Prawo a moralność; Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja.
Platon
(ok. 427–347 r. p.n.e.)
Pochodził ze znakomitego rodu, otrzymał staran-
ne wykształcenie. W młodości uprawiał poezję,
malarstwo i muzykę. Z Sokratesem spędził osiem
ostatnich lat życia ateńskiego mędrca (uczynił go
bohaterem niemal wszystkich swoich dialogów).
Potem przez 12 lat podróżował. Powróciwszy do
Aten, założył w gaju Akademosa szkołę filozo-
ficzną, która otrzymała nazwę Akademii. Przez
ok. 40 lat zajmował się w niej pracą pisarską i na-
uczycielską. Rodziny nie założył. Zmarł w dniu
swoich osiemdziesiątych urodzin. Pozostawił po
sobie 35 dialogów oraz zbiór listów. Dialogi, za-
tytułowane od imienia jednego z rozmówców, poświęcone są takim m.in.
zagadnieniom, jak: poznanie, mądrość, odwaga, prawo, roztropność, poboż-
ność, cnota, miłość, nieśmiertelność duszy.
Poglądy na zadania człowieka w życiu społecznym przedstawił Platon
w swojej normatywnej teorii idealnego (doskonałego) państwa, którego wio-
dącą zasadą jest idea dobra i sprawiedliwości. Państwo, które utożsamiał ze
292

Platon
społeczeństwem (w jego czasach nie istniało bowiem rozróżnienia państwa

i społeczeństwa), powstało w wyniku różnicowania się ludzkich potrzeb i po-
działu pracy. Powinno ono być zbudowane jak organizm: każdy obywatel
powinien robić to, czego wymaga wspólne dobro i dążenie do doskonałości.
Ład w państwie będzie zapewniony, jeśli części będą zależeć od całości, a nie
całość od stanu części. Podstawą państwa powinna być wiedza. Aby czynić
dobro i zaprowadzać sprawiedliwość, trzeba mieć o nich wiedzę. Mają ją
filozofowie. Tak więc to oni powinni rządzić doskonałym państwem. Poza
władcami w państwie są potrzebni strażnicy (wojsko) i wytwórcy (rzemieśl-
nicy). Cnotą władców powinna być mądrość, strażników – męstwo, a rze-
mieślników – panowanie nad sobą. Harmonijny ustrój państwowy powstaje
wtedy, kiedy każdy stan sprawnie wykonuje swoje funkcje. Najważniejsze są
obowiązki władców, najmniej doniosłe – rzemieślników. Oznacza to, że ide-
alne państwo powinno być stanowo zhierarchizowane. Nie powinna w nim
istnieć własność indywidualna, bo stanowi przeszkodę w dążeniu do do-
skonałości. Również instytucja rodziny powoduje, że interes ogólny zostaje
rozdrobniony na interesy partykularne.
Myśl Platońska, nazywana platonizmem, zakłada dualizm bytu i działania
we wszystkich dziedzinach. Obok pierwiastków przemijających, realnych,
istnieją w świecie pierwiastki idealne, wieczne i niezmienne. Obok bytu
idealnego istnieje zależny od niego byt realny. Obok duszy istnieje zależne od
niej ciało. Obok wiedzy rozumowej, niedoświadczalnej i wrodzonej istnieje
wiedza zmysłowa, zależna i niepewna, obok dobra realnego istnieją dobra
idealne, które powinny być właściwym celem dążeń każdego człowieka.
Zdaniem autorów nowożytnych (m.in. Karla Poppera) Platon był jednym
z pierwszych socjologów. Miał wysoce rozwiniętą świadomość teoretyczną,
cechowała go ogromna wyobraźnia i przenikliwość socjologiczna. Przedstawił
wnikliwą analizę organizacji społecznej i fazy jej rozwoju, określił warunki
stabilności społeczeństwa, a także ujął społeczeństwo jako jednorodną, or-
ganiczną całość, która ma określone potrzeby i strukturę.
Dostrzegał ogromną rolę, jaką w społeczeństwie pełni prawo. Na-
zwanie więc Platona prekursorem socjologii i zwiastunem socjologii pra-
wa jest w pełni uzasadnione. W jego tekstach, zwłaszcza w Państwie (ok.
408 r. p.n.e.), można znaleźć pierwociny socjologii prawa, m.in. rozważania
na temat sprawiedliwości, dobrego sędziego, ustrojów państwowych, związ-
ków między oligarchią a biedą, przemiany demokracji w dyktaturę, stosunku
państwa do badań naukowych, uczciwości. „Prawu – pisał w Państwie – nie
na tym zależy, aby jakiś jeden rodzaj ludzi był osobliwie szczęśliwy; prawo
zmierza do tego stanu dla całego państwa; harmonizując obywateli namową
i przymusem, skłania ich do tego, aby się z sobą dzielili tym pożytkiem, jaki
293

Platon
każdy potrafi przynieść dla wspólnego dobra; prawo samo wytwarza takich
ludzi w państwie nie na to, żeby potem pozwolić każdemu, niech sobie idzie,
którędy sam zechce, ale na to, żeby się nimi posługiwać dla zjednoczenia pań-
stwa”. W złym ustroju państwowym, którego uosobieniem dla Platona była
oligarchia, brakuje oświaty, panuje bieda, powszechna jest przestępczość.
Demokracja nie ma wprawdzie wad oligarchii, lecz z nadmiaru demokracji,
„z wolności bez granic” rodzi się dyktatura. W państwie ważną rolę pełnią
sędziowie. Zdaniem Platona sędzia powinien być człowiekiem wiekowym,
takim który „długi czas usilnie się uczył rozpoznawać istotę zła, posługując
się wiedzą, a nie osobistym doświadczeniem”. Młodych ludzi natomiast za-
chęcał: „Obserwuj, słuchaj, rzadko osądzaj i nie chciej za dużo”.
W Prawach dał opis pierwotnego, pasterskiego życia ludzkości (pominął
epoki zbieractwa, łowiectwa i oswajania zwierząt). Utrzymywał, że w epoce
patriarchalnej ludzie nie znali pisma i tym samym nie mieli pisanych praw.
Patriarcha, głowa rodziny, był jedynym władcą. Jego rozkazy i polecenia były
prawem. Początek prawodawstwa nastąpił wtedy, kiedy pasterstwo zaczęło
być wypierane przez rolnictwo. Grupy rodowe powoływały arbitrów, którzy
z praw rodowych wybierali najlepsze, przedstawiali je naczelnikom plemion,
by ci posługując się nimi, sprawowali rządy.
Twierdził również, że nierówności między obywatelami tego samego sta-
nu są jedną z przyczyn rozkładu państwa. Każde państwo „to dużo państw,
a nie jedno państwo. Tak jak pola na szachownicy. Jakkolwiek by było, to
w każdym siedzą przynajmniej dwa państwa, które się zwalczają: państwo
ubogich i państwo bogatych. A w każdym z nich znowu bardzo liczne or-
ganizacje. Więc jeżeli je będziesz traktował jako jedno państwo, to będzie
zupełnie chybione”. Rozumny prawodawca powinien dążyć do likwidacji
zarówno podziałów istniejących w społeczeństwie, jak i nadmiernej indy-
widualizacji. Uniformizację obywateli w zakresie zachowania publicznego,
myśli i uczuć uznawał Platon za ważny element idealnego państwa. Aby ją
zaprowadzić, należy zapewnić drobiazgową kontrolę nad wszystkimi sfera-
mi życia jednostek. Pogląd ten spowodował, że Platon bywa uznawany za
prekursora i propagatora totalitaryzmu.
Szkoła Platońska podlegała różnym przeobrażeniom, dostosowywała się
do panujących w danym czasie idei i dominujących nurtów w filozofii. Nie-
kiedy zdecydowanie oddalała się od nauk jej założyciela, ale przetrwała blisko
9 stuleci, aż do 529 r. n.e., kiedy zamknął ją bizantyjski cesarz Justynian I
Wielki (483–565). Odrodzenie myśli platońskiej pod koniec ery starożytnej
i w pierwszych wiekach nowej ery otrzymało nazwę neoplatonizmu. Różne
wątki tej filozofii, w bardziej lub mniej zmieniającej się postaci, przetrwały do
czasów współczesnych. Zasadnicze postulaty Platona dotyczące organizacji
294

Pluralizm prawny
społecznej, wyrażone w jego Państwie, znalazły najpełniejsze odzwierciedlenie

w ustroju kościołów chrześcijańskich.
Literatura: Ernest Barker, The Political Thought of Plato and Aristotle, Dover, New York 1959;
Bogdan Dembiński, Późny Platon i Stara Akademia, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty
2010; Michael Erler, Platon, C.H. Beck, München 2006; Joanna Gwiazdecka, Etyka Platona.
O formie platońskiej refleksji moralnej, Wydawnictwo Antyk, Komorów 2004; Dorota Zygmun-
towicz, Praktyka polityczna. Od «Państwa» do «Praw» Platona, Wydawnictwo Naukowe UMK,
Toruń 2011.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Nierówności społeczne a prawo; Prawo; Prawo a historia; Totalitaryzm; Władza.
Pluralizm prawny
(ang. Legal pluralism, fr. Pluralisme juridique, niem. Rechtspluralismus,
ros. Правовой плюрализм)
Pluralizm prawny bywa ujmowany dwojako: 1) jako współistnienie na tym

samym obszarze dwóch lub więcej porządków (systemów) prawnych; lub
2) jako obowiązywanie w ramach jednego porządku (systemu) prawnego
odmiennych uregulowań odnoszących się do poszczególnych grup narodowo-
ściowych, religijnych, zawodowych czy regionalnych. Zwolennicy pluralizmu
prawnego twierdzą, że w każdym politycznie zorganizowanym społeczeń-
stwie istnieją, poza prawem oficjalnie ustanowionym przez powołane do tego
organy państwa, inne kategorie (typy, rodzaje, systemy, porządki) prawa,
które w mniejszym lub większym stopniu są od prawa oficjalnego niezależne.
Według perspektywy pluralizmu prawnego, nazywanej częstokroć per-
spektywą socjologiczną, prawo jest zjawiskiem ontologicznie złożonym.
Takie stanowisko reprezentował m.in. Leon Petrażycki, który na początku
XX w. odróżniał prawo pozytywne i prawo intuicyjne oraz prawo oficjalne
i nieoficjalne. Z kolei Eugen Ehrlich poza prawem prawniczym i prawem
państwowym wyróżniał „żywe prawo” (lebendes Recht), przez które rozumiał
reguły porządku społecznego ukierunkowujące ludzkie postępowanie. Takie
szerokie i nieprecyzyjne ujmowanie prawa żywego w zasadzie uniemożliwiało
odróżnianie go od reguł zwyczajowych, religijnych, etycznych, porządkowych
i innych. W latach 30. XX w. pluralistyczne podejście do prawa rozwijał
Georges Gurvitch. Dowodził on, że w każdym społeczeństwie istnieją trzy
typy prawa: prawo państwowe, które dąży do monopolizacji wszystkich czyn-
ności prawnych, prawo międzyjednostkowe i międzygrupowe oraz prawo
295

Pluralizm prawny
społeczne (te dwie ostatnie kategorie prawa nie zostały przez Gurvitcha
jednoznacznie wyeksplikowane).
W antropologii wyraźnie zaznaczyła się koncepcja pluralizmu prawnego
Leopolda Pospisila. Uważał on, że skoro każde społeczeństwo jest struktu-
ralnie bardzo złożone i de facto nie jest zintegrowaną całością, to w każdym
istnieje wiele „poziomów prawnych”, tyle ile jest segmentów (podgrup)
społecznych. Z kolei John Griffiths w często przywoływanym artykule pt.
What is legal pluralism? zwrócił uwagę, że pluralizm prawny zdecydowanie
przeciwstawia się centralizmowi prawnemu, który ujmuje prawo jako „hie-
rarchiczny, ekskluzywny, systemowy i ujednolicony porządek twierdzeń nor-
matywnych”. Tak określone prawo jest mitem, faktem natomiast stwierdzal-
nym empirycznie jest pluralizm prawny. Zdaniem Griffithsa wersją słabą
pluralizmu prawnego jest uznawanie przez władzę państwową odmiennych
praw dla różnych grup ludności. Z kolei wersja mocna wyraża się w uznawa-
niu istnienia kilku porządków prawnych, które odnoszą się do tego samego
kręgu adresatów.
Koncepcję pluralizmu prawnego rozumianego nie w kategoriach różnych
porządków prawnych, lecz jako idea dotycząca różnych, nakładających się na
siebie, przecinających, zmieszanych ze sobą przestrzeni prawnych, inaczej
– sieci porządków prawnych, stworzył portugalski socjolog Boaventura de
Sousa Santos. Świat prawny jest, jego zdaniem, policentryczny, cechuje go
interlegalność, istnieje w nim sześć nakładających się na siebie „aglomera-
cji relacji prawnych”: prawo domowe (normy i reguły właściwe dla relacji
rodzinnych); prawo produkcji (odnoszące się do stosunków pracy); prawo
wymiany (odnoszące się do stosunków handlowych); prawo wspólnotowe
(odnoszące się do stosunków wewnątrzgrupowych); prawo państwowe (re-
gulujące stosunki wewnątrzpaństwowe); i prawo systemowe.
Rozbudowany schemat pluralizmu prawnego przedstawił japoński so-
cjolog prawa Masaji Chiba. Poza wyróżnieniem trzech poziomów prawa:
prawa oficjalnego, prawa nieoficjalnego i postulatów prawnych, rozróżnił
także, przede wszystkim na użytek badań w społeczeństwach niezachodnich,
„trzy dychotomie prawa”: prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; reguły prawne
i postulaty prawne; oraz prawo miejscowe i prawo przeszczepione. Ustalenie,
jakie w danym społeczeństwie istnieją kombinacje tych trzech poziomów
i dychotomii prawa, jest kwestią rozstrzygnięć empirycznych.
Z krytyką ujęcia prawa w koncepcjach pluralizmu prawnego wystąpił wy-
bitny niemiecki prawnik Gunther Teubner. Twierdził mianowicie, że niewła-
ściwie odróżniano prawo od innych systemów normatywnych i niezgodnie
ze stanem faktycznym przypisywano prawu tylko jedną funkcję. Zdaniem
Teubnera współczesny system prawny ma charakter globalny, lecz nie jest
296

Pluralizm prawny
zintegrowany. Pluralizm prawny powinien być zdefiniowany jako „wielość

różnych procesów komunikacyjnych, które rozpatrują działania społeczne
według binarnego kodu legalny–nielegalny”. Kod ten, jak zakłada autor, po-
zwala odkryć wiele różnorodnych dyskursów prawnych.
Również zdaniem francuskiego antropologa prawa Norberta Roulanda
trzeba odrzucić niemal wszystko, co nauka zachodnia mówiła dotychczas
o prawie. Zwłaszcza trzeba odrzucić dogmat, że uniformizacja prawa jest
korzystna dla społeczeństwa. Prawo pozytywne (oficjalne), ukształtowane
w krajach cywilizacji zachodniej, jest szczególną formą nowoczesnej reli-
gii, wyrazem zmitologizowanego myślenia. Dominują mity Państwa, Libe-
ralizmu, Wielkich Kodyfikacji, Postępu, Rozumu, Interesu Publicznego itp.
W istocie prawo jest „internormatywnym” procesem „krążenia” norm mię-
dzy sferami moralności, religii i prawa. Każde społeczeństwo zakreśla gra-
nice tego, co ma charakter prawny, w których zawiera się wszystko, co jest
żywotne dla jego spójności i reprodukcji. Zmienność stosunków społecznych
jest zorganizowana wokół trzech archetypów: identyfikacji, zróżnicowania
i podporządkowania. Z archetypu podporządkowania, charakterystycznego
dla świata islamu i chrześcijaństwa („skoro Bóg istniał przed stworzeniem
świata, przeto człowiek jest związany z siłami, które istnieją poza nim i po-
nad nim”), rozwinęło się przekonanie, że społeczeństwo może się uwolnić
od odpowiedzialności za siebie, o ile przekaże się ją jakiemuś zewnętrznemu
wobec siebie bytowi, np. Państwu, co spowodowało, że regulatorem stosun-
ków międzyludzkich są bezosobowe normy, a dochodzenie sprawiedliwości
jest sformalizowane i urzeczowione.
Odpowiedź na pytanie, jakie kategorie prawa bywają wyróżniane w socjo-
logii prawa i antropologii prawa, obrazuje dyskusja, jaka odbyła się w 1981 r.
na temat nazwy, jaką powinno posługiwać się istniejące od 1978 r. stowa-
rzyszenie Commission on Folk Law and Legal Pluralism należące do Inter-
national Union of an Anthropological and Ethnological Sciences. Członko-
wie stowarzyszenia zgłosili następujące propozycje zmiany słów folk law na:
customary law (prawo zwyczajowe); ethnic law (prawo etniczne); indigeneous
law (prawo tubylcze); informal law (prawo nieformalne); intuitive law (prawo
intuicyjne); living law (żywe prawo); local law (prawo lokalne); national law
(prawo narodowe); native law (prawo rodzime); non-codified law (prawo nie-
skodyfikowane); non-state law (prawo niepaństwowe); non-statute law (prawo
nieustawowe); people’s law (prawo ludzi); popular law (prawo potoczne); pri-
mitive law (prawo pierwotne); traditional law (prawo tradycyjne); unofficial law
(prawo nieoficjalne); unwritten law (prawo niepisane). Dyskusja nad nazwą
Commission… została ponownie podjęta w 1991 r., lecz nie doprowadziła
do konkluzywnych wniosków.
297

Płaszczyzny badania prawa
Niezależnie od różnic w rozumieniu pluralizmu prawnego wszyscy auto-

rzy opowiadający się za tym sposobem ujmowania prawa kwestionują pogląd
głoszony przez pozytywizm prawny, że jedynym prawem jest prawo tworzone
przez państwo. Argumentują w związku z tym, że poza prawem państwowym
czy obok niego istnieją alternatywne wobec niego, niezinstytucjonalizowane
porządki prawne. Nie istnieje tym samym jedna legalność, lecz legalności
dopełniające się, wzajemnie sprzeczne lub w stosunku do siebie konku-
rencyjne. Fikcją jest więc przeświadczenie, że prawo jest „wolą suwerena
podniesioną do rangi ustawy i zabezpieczoną przymusem”. Jako zjawisko
realne prawo jest jednym (obok religii, obyczajów i moralności) z podsta-
wowych społecznych systemów normatywnych. Jego wyróżnikiem (genus
proximum) jest istnienie społecznie aprobowanych i względnie powszechnie
respektowanych powinności egzekwowanych według zasady, że to, do czego
są zobowiązani jedni ludzie, może być przedmiotem uzasadnionych roszczeń
ich partnerów interakcji. Wyznaczony w taki sposób zakres prawa obejmuje
różne jego rodzaje, gatunki i odmiany. Są one wyodrębnione przede wszyst-
kim na podstawie tego, jakie kategorie „faktów normatywnych” uzasadniają
obowiązywanie symetrycznej relacji wiążącej powinności z roszczeniami.
Literatura: Masaji Chiba, Legal Pluralism: Toward a General Theory through Japanese Legal Culture,
Tokai University Press, Tokyo 1989; John Griffiths, What is legal pluralism, „Journal of Legal
Pluralism” 1986, nr 24, s. 1–55; M.B. Hooker, Legal Pluralism. An Introduction to Colonial and
Neo-Colonial Laws, Oxford University Press, Oxford 1975; Andrzej Kojder, Prawo zwyczajowe
i pluralizm prawny, w: tenże, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2001, s. 207–224; Sally E. Merry, Legal pluralism, „Law & Society
Review” 1988, t. 22, nr 5, s. 869–896; Dawid Bunikowski, Karol Dobrzeniecki (red.),
Pluralizm prawny: tradycja, transformacje, wyzwania, Interdyscyplinarne Koło Naukowe, Toruń
2009; Norbert Rouland, Anthropologie juridique, PUF, Paris 1989.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Petrażycki Leon; Prawo a moralność; Prawo intuicyjne; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne;
Prawo państwowe i niepaństwowe; Zróżnicowanie prawa.

(ang. Perspectives of the study of law, fr. Perspectives de la recherche sur le droit,
niem. Forschungsebenen des Rechts, ros. Подходы к исследованию права)
Termin „płaszczyzny badania prawa” został wprowadzony przez specjalistów

teorii i filozofii prawa oraz nauk pokrewnych. „Płaszczyzna” to tyle, co rodzaj
podejścia do badania zjawisk prawnych, uzależniony z reguły od tego, jak
298

postrzegana jest sama istota prawa. Metody badań tych zjawisk są zatem
pochodną przyjętej przez badacza ontologicznej koncepcji prawa.
Można wyróżnić kilka takich koncepcji i, w konsekwencji, kilka płasz-
czyzn badania prawa. Oto najczęściej spotykane.
1. Prawo jest uznawane za zespół (system) chronionych sankcjami wła-
dzy publicznej wypowiedzi o powinnym zachowaniu różnego rodzaju pod-
miotów. Same te sankcje są postrzegane także jako rodzaj wypowiedzi o po-
winnym zachowaniu, z tym że są one kierowane do organów władzy, którym
przekazuje się kompetencję do ich uruchamiania w określanych sytuacjach
faktycznych. Wypowiedzi o powinnym zachowaniu zawarte są w tekstach
aktów normatywnych i przybierają postać przepisów. Mogą one być także
artykułowane na podstawie funkcjonujących w danej zbiorowości zwycza-
jów (prawo zwyczajowe) albo wiązane z treścią indywidualnych i konkret-
nych decyzji władczych, podejmowanych przez uprawnione organy władzy
publicznej (z reguły sądy – prawo precedensowe, jugde made law). W kon-
sekwencji płaszczyzną badania tak postrzeganego prawa jest płaszczyzna
badań prowadzonych z zastosowaniem metod właściwych naukom o języku
naturalnym i wypowiedziach w nim formułowanych. Prawoznawstwo zorien-
towane w tym kierunku, przede wszystkim zaś jurysprudencja analityczna
o zabarwieniu prawnodogmatycznym, wypracowało ponadto wiele własnych
metod językowego badania prawa – wykładni przepisów, wyprowadzania
norm z przepisów, rozwijania norm z norm (techniki derywacyjne), usuwania
luk i sprzeczności z systemu prawa itp. W badaniach tego typu korzysta się
także z pojęć, metod rozumowania i ze wskazówek należących do istotnego
działu filozofii, jakim jest logika. Tego rodzaju podejście ma zarazem wyraźne
zabarwienie praktyczne, jest bowiem elementem rozumowań prawniczych
związanych ze stosowaniem obowiązujących norm prawnych. Płaszczyznę
badawczą, o której mowa, określa się zwykle jako logiczno-językową.
Innym rodzajem postrzegania prawa jest sprowadzanie norm postępowa-
nia do pewnego typu zachowań ludzkich: zachowań masowych, powtarzal-
nych i przeżywanych przez ich uczestników jako powinne lub dozwolone.
Prawo może być przedmiotem obserwacji podobnej do tej, jakiej podlega
wiele innych obiektów leżących w polu zainteresowań nauki (np. zachowania
ludzkie i towarzyszące im przeżycia psychiczne). W rezultacie badania nad
prawem trzeba sytuować na płaszczyźnie, na której mieszczą się wszelkie stu-
dia nad zjawiskami społecznymi. Są to badania prowadzone z zastosowaniem
metod właściwych takim zwłaszcza dyscyplinom, jak socjologia i psychologia
społeczna. Jest to zatem tzw. płaszczyzna socjologiczna badań nad prawem.
Gdy prawo sprowadzi się do pewnego typu przeżyć psychicznych, wów-
czas właściwą płaszczyzną jego badania jest płaszczyzna, na której umieszcza
299

się metody i techniki badawcze psychologii indywidualnej i społecznej. Dla-

tego płaszczyzna ta nosi nazwę psychologicznej.
Kolejne spojrzenie na prawo to takie, w którym jest ono traktowane
jako zespół środków służących głównie kontroli zachowań ludzkich. Pra-
wo jest wówczas sprowadzane do roli systemu pozwalającego centralnemu
i lokalnym ośrodkom władzy publicznej w sposób zwrotny komunikować
się z adresatami norm i sterować ich zachowaniami. Podejście tego rodzaju
sprzyja stosowaniu w badaniach nad prawem metod właściwych cybernetyce
i informatyce. Ukształtowała się w następstwie tego podejścia stosunkowo
nowa poddyscyplina w ramach ogólnej teorii prawa – informatyka prawnicza.
Prawo, tak jak inne normy społeczne (moralane, estetyczne itp.), jest
nośnikiem wartości, tj. stanów rzeczy uznawanych społecznie za cenne,
godne ochrony i upowszechniania. Niekiedy wartości te uznaje się za abso-
lutne, istniejące obiektywnie i mające znaczenie uniwersalne (absolutyzm),
niekiedy zaś jako będące produktem zróżnicowanych w czasie i przestrzeni
kultur ludzkich (relatywizm). Niezależnie jednak od zajętego wobec warto-
ści stanowiska ontologicznego badania nad prawem mogą być prowadzone
z uwzględnieniem jego wymiaru aksjologicznego (płaszczyzna aksjologiczna).
Ponieważ zaś aksjologia jest działem filozofii, tę płaszczyznę badania pra-
wa można nazwać też filozoficzną. Rozszerza się ona niekiedy w kierunku
studiów np. nad językiem jako wyrazicielem (nośnikiem) norm i wartości.
Ponadto, choć już bez bezpośredniego związku z odpowiedzią na pytanie
o ontologiczny status prawa, pojawiają się kolejne płaszczyzny jego badania.
2. Prawo uchodzi za zespół norm postępowania, mających istotne zna-
czenie dla tworzenia i dystrybucji dóbr materialnych; jest także mniej lub
bardziej świadomie tworzone jako środek mający wspomagać funkcjonowanie
określonych mechanizmów ekonomicznych. Badanie prawa może zatem być
prowadzone na płaszczyźnie ekonomicznej (ten kierunek określany jest jako
law and economics).
Stosunkowo częstą płaszczyzną badania prawa, choć raczej trzeba by
powiedzieć: podejściem do problemów, które są z nim związane, są badania
prawno-porównawcze mające dwie postacie: synchroniczną i diachroniczną
(jedna zresztą nie wyklucza drugiej).
Pierwsza to studia nad prawem, w których prawo obowiązujące w okreś-
lonym państwie lub należące do pewnej rodziny praw (np. prawa anglo-
saskiego) porównuje się z prawem innego państwa lub prawa należącego
do innej rodziny (np. kontynentalnego prawa stanowionego). Porównywane
są nie tylko określone zasady, reguły i instytucje prawne należące do tych
zespołów, ale także całe kultury prawne, mechanizmy stanowienia i stoso-
wania prawa itp.
300

Dla podejścia diachronicznego natomiast charakterystyczne jest ujmo-

wanie prawa w procesie jego przeobrażeń na przestrzeni dziejów i porów-
nywanie dawniej przyjmowanych rozwiązań ze współczesnymi. To podejście
(płaszczyznę badań) określa się jako historyczne, a metody w związku z nim
stosowane czerpie się w znacznej mierze z nauk historycznych.
Jakkolwiek, co już podkreślano, dogmatyczne dyscypliny prawnicze sytu-
ują swoje badania nad prawem głównie na płaszczyźnie logiczno-językowej,
to dosyć powszechnie postuluje się, aby badania te prowadzone były wielo-
płaszczyznowo, albowiem prawo jest zjawiskiem przejawiającym się w róż-
nych postaciach. Badania takie mogą dotyczyć zwłaszcza wyodrębnionych
instytucji prawnych, np. własności i posiadania, umów cywilnoprawnych,
różnych typów przestępstw, orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych,
aktów stanowienia prawa. Mogą także mieć charakter bardziej kompleksowy,
gdy np. przedmiotem badań są całe gałęzie prawa lub działalność legislacyjna
państwa w jakimś okresie.
Podejście wielopłaszyznowe nie jest jednak w prawoznawstwie szeroko
stosowane. Wynika to przede wszystkim z tego, że stawia przed badaczami
bardzo wysokie wymagania fachowe (metodologiczne), którym nie zawsze są
oni w stanie sprostać. Zakłada bowiem, że badacz będzie z równą biegłością
posługiwał się wszystkimi środkami, które wielopłaszyznowemu podejściu
do prawa służą, a przede wszystkim dostrzeże, że natura prawa jest (czy
może być) wielostronnie złożona.
Sytuowanie badań nad prawem na różnych płaszczyznach sprzyja tzw.
zewnętrznej integracji prawoznawstwa, tj. wiązaniu go z innymi naukami –
socjologią, psychologią, ekonomią, językoznawstwem, filozofią, historiogra-
fią. Jest to rezultat korzystania przez prawoznawstwo z metod badawczych
właściwych tym naukom, a także przenoszenia na jego grunt pojęć, które
zostały przez nie wypracowane.
Literatura: Aleksander Peczenik, Wartość naukowa dogmatyki prawa: praca z zakresu porównaw-
czej metodologii nauki prawa, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1966; Tomasz Pietrzykowski,
Intuicja prawnicza. W stronę zewnętrznej integracji teorii prawa, Difin, Warszawa 2012; Kazimierz
Opałek, Jerzy Wróblewski, Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa, PWN, Warszawa 1991;
Jerzy Wróblewski (red.), Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Warszawa 1982; Zygmunt Ziembiński, Metodologiczne zagadnienia prawoznaw-
stwa, PWN, Warszawa 1974.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Antropologia prawa; Ekonomiczna analiza prawa; Kistiakowski Bogdan; Petrażycki Leon;
Pound Roscoe; Prawo.
301

Poczucie prawne
Poczucie prawne
(ang. Sense of law, fr. Sentiment du droit, niem. Rechtsgefühl, ros.
Правовое чувство)
Pojęcie poczucia prawnego, tak jak jest ono stosowane w polskiej socjolo-
gii prawa, oznacza zespół psychicznych lub osobowościowych predyspozycji
czy też zakorzenionych w psychice (osobowości społecznej) kompetencji do
rozpoznawania i kwalifikowania zjawisk i zachowań jako prawnych.
Trudno stanowczo rozstrzygać, jaką drogą pojęcie poczucia prawnego
trafiło do języka polskiej nauki prawa, jakkolwiek najbardziej prawdopodob-
nym źródłem są tutaj teorie prawa natury. Już w ich antycznych wersjach
znaczącą rolę odgrywała idea poczucia sprawiedliwości, odnajdywana w spo-
rach o zależność dike i themis, obecnych zarówno u Platona i Arystotelesa,
jak i w Antygonie Sofoklesa. Właściwe koncepcjom prawa natury poszukiwa-
nia kryterium i narzędzia oceny prawa oficjalnego jako (nie)sprawiedliwego
nierzadko prowadziły i prowadzą do poszukiwania specyficznej, naturalnej
zdolności do oceny prawowitości prawa i ludzkich zachowań.
Dla ukształtowania nowoczesnego rozumienia poczucia prawnego istotne
znaczenie miała filozofia moralna szkockiego Oświecenia, zwłaszcza zaś prace
Davida Hume’a i Adama Smitha, gdzie obok zmysłu moralnego pojawia się też
zmysł sprawiedliwości (sense of justice). Dla Hume’a stanowił on swoiste od-
czucie czy też emocję moralną, która wykształca się w procesie transformacji
życia społecznego od stanu naturalnego do zorganizowanego, cywilizowanego
państwa. Prawość kierowanych tym zmysłem zachowań miała prowadzić do
odczuwania przyjemności, podczas gdy opieranie się miało sprowadzać ból.
Ujęcie Hume’a wyróżnia to, że nie uważał on zmysłu prawnego za zjawi-
sko przyrodzone, ale widział w nim produkt społeczny, konieczną pochodną
edukacji i wdrożenia w konwenanse. Z kolei Adam Smith widział w zmyśle
prawnym formę przeżycia empatycznego (tak bowiem rozumiał przeżycia mo-
ralne), pozwalającego na współodczuwanie bólu i przyjemności innych ludzi.
Na przyjęcie się terminu ‘poczucie prawne’ wpływ miały też różne nurty
nauki niemieckiej, które w ślad za Immanuelem Kantem, Georgiem Heglem
i Ludwigiem Feuerbachem posługiwały się odnoszonym do prawa pojęciem
Moralgefühl czy też po prostu Rechtsgefühl. W szczególności znalazło to wyraz
w różnorakich ujęciach psychologicznych, częstych w niemieckiej nauce pra-
wa XIX i początków XX w., a kojarzonych z Ludwigiem Knappem, Ernstem
Bierlingiem, Augustem Sturmem, Sigmundem Kornfeldem czy Erwinem
Rieslerem, którzy poza inspiracjami filozoficznymi odwoływali się zazwyczaj
także do wybranych kierunków psychologicznych.
302

Poczucie prawne
Kolejnym, być może najbardziej znaczącym dla polskiej nauki prawa źró-
dłem upowszechnienia się terminu ‘poczucie prawne’ były koncepcje Leona
Petrażyckiego, zwłaszcza zaś leżąca u ich podstaw teza o psychologicznej
naturze prawa i koncepcja prawa intuicyjnego, rozumianego jako swoista
emocja etyczna, która przy zachowaniu dwoistej, imperatywno-atrybutywnej
natury (przesądzającej o zaliczeniu do sfery zjawisk prawnych) nie zawierała
w swojej konstrukcji wyobrażenia autorytetu zewnętrznego, legitymującego
wyobrażenie wzajemnie skorelowanych uprawnień i obowiązków. Dla Petra-
życkiego prawo intuicyjne było tożsame z emocją sprawiedliwości.
W polskiej nauce okresu międzywojennego był Petrażycki najczęściej
przywoływanym przy okazji odwoływania się do poczucia prawnego auto-
rytetem, jakkolwiek jego ujęcie zjawisk prawnych przedstawiane było jako
koncepcja bądź to prawnonaturalna, bądź psychologiczna czy też socjolo-
giczna. Autorzy poruszający problematykę poczucia prawnego nawiązywali
także do innych ujęć, zarówno prawnonaturalnych, jak i psychologicznych.
O zadomowieniu się pojęcia poczucia prawnego w języku nauki i praktyki
prawa tamtego okresu świadczy nie tylko to, że posługiwali się nim przed-
stawiciele różnych orientacji teoretycznych (Antoni Peretiatkowicz, Stani-
sław Druszkowski, Roman Rybarski i inni), ale także to, że trafiło ono do
Konstytucji kwietniowej, która w art. 64 ust. 2 stwierdzała: „Przez wymiar
sprawiedliwości sądy strzegą ładu prawnego w Państwie i kształtują poczucie
prawne społeczeństwa”.
Po II wojnie światowej pojęciem poczucia prawnego posługiwali się
głównie uczeni nawiązujący do koncepcji Leona Petrażyckiego, dla których
odróżnianie psychiki moralnej i prawnej miało znaczenie szczególne. Inne
ujęcia nawiązywały zazwyczaj do tradycji prawnonaturalnej. W szczególności
Maria Ossowska uważała, że „poczucie prawne nie jest zwykle niczym innym
jak poczuciem moralnym, tak jak moralne jest prawo natury, do którego
odwołujemy się, gdy nasza legislacja okazuje się niewystarczająca”.
Polska teoria prawa, zdominowana przez orientację marksistowską, pod-
dała termin poczucia prawnego krytyce. Prawnonaturalnym ujęciom poczucia
prawnego zarzucano przekłamywanie rzeczywistości i traktowanie poczu-
cia prawnego jako zjawiska naturalnego per se. Zarzut taki, niezasadny już
wobec ujęcia Davida Hume’a, wspierany był sugestią, że nazbyt szerokie
ujmowanie prawa zmniejsza znaczenie prawa oficjalnego. Krytyka ujęć psy-
chologicznych była równie surowa. Twierdzono, że pojęcie poczucia praw-
nego mistyfikuje społeczno-ekonomiczną istotę zjawisk prawnych, przedsta-
wiając je jako zakorzenione, poprzez psychikę, w biologii; minimalizujące
znaczenie elementu intelektualnego, który miał ustępować uczuciom i emo-
cjom; programowo lekceważące czynną rolę prawa oficjalnego; zawężające
303

Poczucie prawne
problematykę funkcjonowania prawa w psychice do zirracjonalizowanego

wartościowania.
Efektem krytyki było uznanie pojęcia poczucia prawnego za bezwarto-
ściowe dla marksistowskiej nauki prawa. Refleksja nad poczuciem prawnym
miała ustąpić badaniom świadomości prawnej lub badaniom nad wzajemny-
mi relacjami prawa i moralności.
Jakkolwiek ostrze krytyki skierowane było głównie przeciwko teoriom
prawnonaturalnym i wybranym przedstawicielom niemieckiego psychologi-
zmu prawnego, to do grona tych ostatnich zazwyczaj włączano także Leona
Petrażyckiego, pomijając lub marginalizując socjologiczne odniesienia jego
koncepcji. Tym samym krytyka poczucia prawnego i psychologizmu była też
krytyką koncepcji Petrażycjańskich, a pośrednio dotykała też kształtującego
się wokół Adama Podgóreckiego nurtu socjologii prawa.
Przedstawiciele tego kierunku, mniej podatni na presję ideologiczną,
posługiwali się co prawda pojęciem świadomości prawnej jako terminem
technicznym, ale nie unikali też przywoływania poczucia prawnego. Jakkol-
wiek punktem odniesienia były zwykle pojęcia Petrażycjańskie, to można
wskazać na węższe i szersze rozumienie poczucia prawnego. W węższym
sensie poczucie prawne to synonim prawa intuicyjnego, w szerszym – ogólna
nazwa tych zjawisk, które Petrażycki nazywał psychiką prawną. Wraz z roz-
wojem badań socjologicznoprawnych pojęcie to było nie tylko coraz częściej
odnoszone do psychiki prawnej jednostek, ale też używane w odniesieniu
do rozmaicie dookreślanych zbiorowości.
W obronie pojęcia poczucia prawnego wystąpił Krzysztof Kiciński. Zwró-
cił uwagę na to, że posługiwanie się pojęciem świadomości prawnej prowadzi
do zaniedbania badań nad takimi motywacjami prawnymi, które nie opierają
się wyłącznie na znajomości prawa i uświadomionych przekonaniach wzglę-
dem niego. W konsekwencji uznawał poczucie prawne za szersze zarówno
od prawa intuicyjnego, jak i od świadomości prawnej. Jednocześnie jednak
propozycja Kicińskiego jest krytyczna wobec rozróżnienia przeżyć moralnych
i prawnych, proponowanego przez Petrażyckiego, i prowadzi autora do wnio-
sku, że poczucie prawne jest podzakresem poczucia moralnego, albowiem
jak uważa, jego normy są pochodną ocen moralnych.
Jeśli wziąć pod uwagę petrażycjańskie źródła i kierunki badań prowa-
dzonych przez tych polskich badaczy, którzy posługiwali się pojęciem po-
czucia prawnego, trzeba zauważyć, że poczucie prawne ma szerszy zakres
znaczeniowy także z innych względów niż podnoszone przez Kicińskiego. Po
pierwsze nie wiąże ono przeżyć prawnych wyłącznie z prawem oficjalnym,
przeciwnie – zwraca uwagę na relacje między jego porządkiem a porząd-
kami nieoficjalnymi, które równie dobrze mogą wpływać na przekonanie
304

Poczucie prawne
o prawnym, antyprawnym czy też prawnie obojętnym charakterze zachowań

doświadczanych i będących skutkiem różnego rodzaju motywacji. W tym
sensie poczucie prawne wydaje się bardziej użytecznym pojęciem wtedy, gdy
idzie o badania złożonej, pluralistycznej rzeczywistości prawnej. Po drugie
badania poczucia prawnego w istocie rzeczy nie zamykają się na kwestii,
jak prawo odbija się w świadomości jednostek i zbiorowości, ale pozwala
zadać pytanie zasadnicze: co jest prawem? Pytanie to wydaje się kluczowe
dla badań zarówno nad czynnikami warunkującymi prestiż prawa oficjalnego,
jak i przyczynami społecznego oporu wobec poszczególnych rozstrzygnięć
takiego prawa. Po trzecie prawo z perspektywy poczucia prawnego z jed-
nej strony postrzegane jest jako pochodne wobec przeżyć jednostkowych,
z drugiej strony zaś jest jednym z czynników, które poprzez psychikę jed-
nostki kształtują jej zachowania społeczne. Ujęcie takie można odnaleźć nie
tylko u Petrażyckiego, ale też w znaczących koncepcjach polskiej socjologii
prawa, takich choćby jak hipoteza trójstopniowego działania prawa Adama
Podgóreckiego.
Przekonanie o użyteczności takiego ujęcia nie jest we współczesnej so-
cjologii prawa odosobnione. Holenderski socjolog prawa Marc Hertogh,
porównując rozmaite ujęcia legal consciousness (pojęcie to tłumaczone jest
zazwyczaj jako świadomość prawna), zwrócił uwagę, że w europejskiej so-
cjologii prawa, odmiennie niż w amerykańskiej, w centrum zainteresowania
badaczy znajduje się nie tyle to, jak ludzie doświadczają prawa oficjalnego,
ile raczej pytanie o to, co ludzie doświadczają jako prawo. W konsekwencji
prawo jest traktowane jako zmienna zależna, a przedmiotem zainteresowa-
nia są przede wszystkim czynniki wpływające na jego dynamicznie zmienny
obraz, warunkujący zachowania jednostek i zbiorowości. Jakkolwiek Hertogh
dostrzega bliskość takich stanowisk z teorią Petrażyckiego, to jego zdaniem
podstawowym źródłem inspiracji dla badaczy jest teoria żywego prawa Eu-
gena Ehrlicha.
Literatura: Markus Dirk Dubber, The Sense of Justice. Empathy in Law and Punishment, New
York University Press, New York–London 2006; Marc Hertogh, A «European» conception of
legal consciousness: Rediscovering Eugen Ehrlich, „Journal of Law and Society” 2004, t. 31, nr 4,
s. 457–481; Krzysztof Kiciński, Poczucie prawne a poczucie moralne, w: Jacek Kurczewski (red.),
Prawo w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975, s. 451–483; Anna Turska, «Poczucie prawne»
a świadomość prawna, „Państwo i Prawo” 1961, z. 2, s. 243–252.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Prawo a moralność; Prawo intuicyjne; Prawo żywe; Prestiż prawa; Socjologia prawa w Polsce:
rozwój idei i instytucjonalizacja; Świadomość prawna.
305

Podgórecki Adam
Podgórecki Adam
(16 XII 1925–18 VIII 1998)
Jeden z najwybitniejszych polskich socjologów

drugiej połowy XX w., zajmował się socjolo-
gią prawa, socjologią moralności, socjotechniką
i patologią społeczną, a także socjologią ogólną
i teoriami socjologicznymi. Stworzył i zrealizo-
wał wiele pionierskich projektów badawczych
w dziedzinie socjologii prawa. Wykształcił w Pol-
sce i za granicą liczne grono oddanych uczniów.
Maturę uzyskał w 1945 r., potem ukończył
studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim
(1948), doktoryzował się (1951) i uzyskał magi-
sterium z socjologii (1952). Był jednym z uczest-
ników prywatnego seminarium Jerzego Landego, który zaraził go fascynacją
dorobkiem Leona Petrażyckiego. Po studiach i doktoracie pracował przez
kilka lat jako radca prawny na prowincji. W 1956 r. został zatrudniony na
Uniwersytecie Warszawskim. W 1963 r. uzyskał habilitację, a w 1972 otrzy-
mał tytuł profesora nadzwyczajnego. Był pomysłodawcą i współorganizato-
rem utworzonego w 1972 r. Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji
UW, w którym kierował Zakładem Socjologii Norm i Patologii Społecznej.
Po trzech latach, na skutek zarzutów o „prowadzenie działalności antypań-
stwowej”, jego Zakład został rozwiązany, a on sam przeniesiony do Instytutu
Filozofii UW. W 1977 r. wyjechał do Holandii, a w następnym podjął pracę
w Centre for Socio-Legal Studies in Wolfson College w Wielkiej Brytanii.
Od stycznia 1979 do czerwca 1997 r. był profesorem socjologii i antropo-
logii w Carleton University w Ottawie (Kanada). W czerwcu 1998 r., po
22 latach nieobecności, odwiedził Polskę, wygłosił kilka odczytów i udzielił
kilku wywiadów, co spotkało się z szerokim rezonansem środowiskowym.
Adam Podgórecki jest autorem około 30 książek i kilkuset artykułów
opublikowanych w kilkunastu językach, m.in.: Założenia polityki prawa (1957),
Socjologia prawa (1962), Charakterystyka nauk praktycznych (1962), Zjawiska
prawne w opinii publicznej (1964), Prestiż prawa (1966), Zasady socjotechniki
(1966), Patologia życia społecznego (1968), Zarys socjologii prawa (1971), Law
and Society (1974), Practical Social Sciences (1975), A Sociological Theory of Law
(1993), Social Oppression (1993), Polish Society (1994), Higher Faculties: A Cross-
-National Study of University Culture (1997). Jest ponadto redaktorem i współ-
autorem takich m.in. książek, jak: Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność
306

Podgórecki Adam
i prawo (1971), Knowledge and Opinion about Law (1973), Multi-dimensional

Sociology (1979), Sociotechnics (1976), Zagadnienia patologii społecznej (1981),
Sociological Approaches to Law (1981), Social Engineering (1996), Totalitarian
and Post-Totalitarian Law (1996). Ogłosił również 46 zbiorów przypowieści
chińskiego mędrca Si-tiena, który jest jego autorskim porte-parole.
W ramach International Sociological Association (ISA) założył wraz
z Williamem M. Evanem Komitet Badawczy Socjologii Prawa (1962) i przez
wiele lat był jego wiceprzewodniczącym. W Polskim Towarzystwie Socjolo-
gicznym powołał Sekcję Socjologii Prawa i przez kilkanaście lat jej przewod-
niczył (1963–1978).
Podgórecki zdobył rozległe doświadczenie naukowe. Wielokrotnie był
stypendystą i wykładowcą na uczelniach amerykańskich, kanadyjskich i nie-
mieckich. W latach 80. utworzył Grupę Roboczą ISA Legal Systems and
Social Systems i był jej przewodniczącym. W International Institute for the
Sociology of Law w Oñati (Hiszpania) zorganizował wiele przedsięwzięć
badawczych i edukacyjnych, dotyczących m.in. ukrytych struktur prawa. Był
członkiem wielu stowarzyszeń i organizacji naukowych. Za swoje prace ba-
dawcze otrzymał m.in. nagrodę Fundacji Jurzykowskiego (1978), nagrodę
im. Bronisława Malinowskiego Polskiego Instytutu Sztuki i Nauk w Nowym
Jorku (1997), a w 2004 r. Komitet Badawczy Socjologii Prawa ISA ustanowił
nagrodę naukową jego imienia.
Pracę naukową rozpoczynał Podgórecki od zagadnień naukowej polity-
ki prawa, socjologii prawa i charakterystyki nauk praktycznych. W pracach
tych wykorzystywał i rozwijał idee naukowe Leona Petrażyckiego i zasady
prakseologii, sformułowane przez Tadeusza Kotarbińskiego. Dowodził, że
racjonalny prawodawca powinien posługiwać się trzema rodzajami dyrektyw:
1) dyrektywami legislacyjnymi, mówiącymi, jak należy stanowić akty norma-
tywne, aby oddziaływały skutecznie; 2) dyrektywami kodyfikacyjnymi, okre-
ślającymi zasady poprawnego redagowania przepisów prawnych; i 3) dyrekty-
wami techniki kodyfikacyjnej, ustalającymi reguły porządkowania przepisów
w ramach danego aktu normatywnego. W Charakterystyce nauk praktycznych
dowodził, że zadaniem tych nauk jest ustalanie, jak na podstawie znajomości
zależności między faktami można realizować stany rzeczy zalecone przez
uznane oceny. Podstawową procedurą nauk praktycznych jest tok postę-
powania celowościowego, składający się z następujących głównych ogniw:
diagnozy, uzasadnienia hipotez (że dane działanie wywoła postulowany stan
rzeczy), konstruowania projektu działania, realizacji projektu, sprawdzenia
stanu rzeczy (który zaistniał) i oceny skutków postępowania celowościowe-
go. Zagadnienia te uszczegóławiał w tekstach poświęconych socjotechnice.
Główną jednak uwagę poświęcał socjologii prawa. Nie tylko stworzył tę
307

Podgórecki Adam
dyscyplinę w Polsce, lecz był także jej pionierem i popularyzatorem w skali

światowej. W kilku książkach i wielu artykułach omówił metody socjologii
prawa, jej przedmiot, problem skuteczności prawa i związki socjologii prawa
z naukami prawnymi. Zajął się także społeczną percepcją prawa rodzinnego,
władzy rodzicielskiej i rozwodów, badał podejmowanie decyzji sędziowskich,
prestiż prawa, świadomość prawną, postawy prawne i moralne. W pracach
tych stał na stanowisku pełnej autonomii socjologii prawa i w zasadzie przyj-
mował Petrażycjański pogląd na prawo jako swoiste przeżycie imperatyw-
no-atrybutywne, wyrażające się w uznaniu, że na jednej stronie stosunku
społecznego ciąży pewne zobowiązanie, druga zaś strona ma uprawnione
roszczenie, by domagać się spełnienia tego zobowiązania.
Podstawą znacznej części prac socjologicznoprawnych Podgóreckiego
były starannie przygotowane sondażowe badania opinii publicznej. Część
pytań kwestionariuszowych z tych badań jest stosowanych do dziś. Uzyskany
w latach 60. obraz stosunku Polaków do prawa, nasycony dużą dozą opor-
tunizmu i instrumentalizmu, nie zmienił się zasadniczo w ciągu następnego
półwiecza. Poczucie prawne w III RP jest niemal takie samo jak w latach
realnego socjalizmu, a stosunek do organów i instytucji państwowych jest
nadal bardzo krytyczny. Wśród tez Podgóreckiego największą widoczność
zyskała „hipoteza trójstopniowego działania prawa”. Głosi ona, że przepis
prawny oddziałuje na zachowania społeczne poprzez trzy zmienne: 1) zna-
czenie, jakie danemu przepisowi nadaje rodzaj stosunków społeczno-go-
spodarczych, w ramach których ten przepis obowiązuje; 2) typ podkultury
w ramach danego ustroju społeczno-gospodarczego; i 3) typ osobowości ad-
resatów prawa w ramach danego ustroju i danej podkultury. W późniejszych
pracach poświęconych socjologii prawa Podgórecki przedstawił m.in. własną
typologię legitymizacji władzy, wyróżniając osiem typów legitymizacji: 1) de-
mokratyczną i realistyczną; 2) pozornie demokratyczną i nierealistyczną;
3) legitymizację „ślepego zaułka”; 4) legitymizację „brudnej wspólnoty”;
5) represyjną; 6) tradycjonalistyczną; 7) charyzmatyczną; i 8) awangardową.
Wiele uwagi poświęcił też prawom człowieka i ich roli w społeczeństwie
oraz charakterystyce prawa w państwach totalitarnych i posttotalitarnych.
Refleksje na te tematy doprowadziły go do wniosku, że socjologia prawa
powinna zmierzać do zbudowania teorii adekwatnej, tj. takiej która odpo-
wiada na pytanie, w jaki sposób prawo (pozytywne i intuicyjne) zapewnia
integralność systemu społecznego.
Następną dziedziną intensywnych prac badawczych, publikacyjnych
i organizacyjnych Podgóreckiego, rozwijaną równolegle z socjologią prawa,
była socjotechnika. Jej podstawy, jak dowodził, tworzą: prakseologia, poli-
tyka prawa, metodologia nauk praktycznych i ogólne twierdzenia o społecz-
308

Podgórecki Adam
nym zachowaniu się ludzi. Celem socjotechniki jest formułowanie zaleceń

(rekomendacji, dyrektyw celowościowych) mówiących o tym, jak dokonywać
przekształceń społecznych, aby osiągnąć zamierzone cele. W pracach opubli-
kowanych po wyjeździe z Polski stwierdzał, że socjotechnika ma, podobnie
jak inne dziedziny wiedzy praktycznej, taki sam status naukowy, jak nauki
teoretyczne, posiada bowiem własną metodologię. Niewykorzystanym po-
tencjałem socjotechniki w państwach demokratycznych jest jej użyteczność
w projektowaniu zmian społecznych.
Inną sferą naukowych zainteresowań Podgóreckiego były zagadnienia
patologii społecznej i dewiacji. Przedstawiając w niej szeroki wachlarz takich
m.in. zjawisk, jak: samobójstwa, zabójstwa, hazard, prostytucja, kazirodz-
two, przestępczość zorganizowana, uznał, że patologia społeczna nie może
stanowić odrębnej dyscypliny naukowej, jest bowiem eklektycznym zbio-
rem rozmaitych typów dewiacji, wyróżnionych na podstawie subiektywnych
ocen. Zwieńczeniem prac Adama Podgóreckiego z zakresu patologii i de-
wiacji społecznej jest książka Social Oppression, będąca próbą całościowego
opisu zjawiska ucisku, opresji i prześladowania. Autor zajął się w niej przede
wszystkim opresją będącą dziełem człowieka, a polegającą na ograniczeniu
dostępnych alternatyw zachowania. Wyróżniane dotychczas typologie opresji
(np. wyzysk, marginalizacja, bezradność, imperializm kulturowy, metodycz-
na przemoc) mają, zdaniem Podgóreckiego, liczne wady: są wartościujące,
tautologiczne, brakuje im precyzji i nie są poparte danymi empirycznymi.
Opresja, jak dowodził, nie tylko wpływa na opcje poznawcze, lecz także
ogranicza, częstokroć w sposób niewidoczny i niemal nieuświadomiony,
fizyczne możliwości zachowania. Dlatego bywa traktowana jako sytuacja
naturalna i niekwestionowana. Przybiera również wiele rozmaitych form:
opresji prawnej, ekonomicznej, politycznej, ideologicznej, kulturowej, egzy-
stencjalnej. Podgórecki przekonywał, że opresja bezpośrednia (w interakcjach
face-to-face) została współcześnie zastąpiona przez anonimowe naciski wy-
wierane przez sformalizowane struktury społeczne. Zmieniła się rola prawa
i jego licznych patologii. To właśnie prawo stało się głównym mechanizmem
społecznej opresji. W strukturach sformalizowanych legitymizowane sytu-
acje opresji tworzy prawo pozytywne, podobną rolę w strukturach o niskim
stopniu formalizacji odgrywa prawo intuicyjne. W sytuacji opresji dwoma
typowymi kategoriami zachowania są wycofanie się (w mertonowskim
znaczeniu) i hiperkonformizm (skrajna uległość). Degradacji ulega przede
wszystkim społeczne poczucie legalności (związanie prawem). Zwłaszcza
w państwie totalitarnym prawo nabywa cech spetryfikowanej opresji, obowią-
zuje bowiem warunkowo, a władza polityczna posługuje się nim w sposób
skrajnie instrumentalny.
309

Polityzacja prawa
W studiach nad teoriami socjologicznymi Podgórecki przyjmował założe-

nie, że stworzenie nowego paradygmatu uprawiania socjologii – perspektywy
wielowymiarowej – okaże się poznawczo i eksplikacyjnie owocne. Składni-
kami tego paradygmatu powinny być: systematyczna analiza epistemolo-
gicznych i ontologicznych przesłanek przyjmowanych przez różne szkoły
naukowe, ustalenie ich implikacji i konsekwencji, porównanie uzyskanych
w ten sposób rezultatów, dokonanie redefinicji granic między poszczególny-
mi perspektywami (szkołami) i przeprowadzenie unifikacji tak „oczyszczo-
nych” perspektyw w „wielowymiarową socjologię”. Propozycje te spotkały się
z odzewem poza Polską, lecz nie były na tyle mocne, by „wielowymiarowa
socjologia” pozyskała widocznych adherentów.
Globalna analiza społeczeństwa polskiego doprowadziła Podgóreckiego
do wniosku, że ma ono charakter wyjątkowy, na co składają się takie czyn-
niki, jak szczególne położenie geopolityczne, tolerancja polityczna i religijna,
kultywowanie wspólnoty sąsiedzkiej, skłonność do tworzenia narodowych
legend i mitów, tworzenie autotelicznych grup odniesienia, fasadowość eto-
su, postawa spektakularnej pryncypialności (przypisywanie pewnym normom
i wartościom sakralnego lub symbolicznego znaczenia), roszczeniowa orien-
tacja życiowa, negatywne nastawienie do prawa. Smutne stwierdzenie autora
z 1995 r., że „okres postkomunistyczny stwarza normatywnemu dziedzictwu
komunizmu w Polsce dobre warunki przetrwania”, znalazło potwierdzenie
w następnych latach.
Literatura: William M. Evan, Adam Podgórecki (1925–1998), „Footnotes” 1998, nr 8, s. 14;

Jacek Kurczewski, Adam Podgórecki 16 XII 1925–18 VIII 1998, „Studia Socjologiczne” 1998,
nr 3, s. 13–17; Andrzej Kojder, Adam Podgórecki’s Vita Activa, „Polish Sociological Review”
1999, nr 2, s. 323–330; tenże, Droga Adama Podgóreckiego do socjotechniki, w: Jerzy Kubin,
Jerzy Kwaśniewski (red.), Socjotechnika. Kontrowersje, rozwój, perspektywy, IPSiR UW, War-
szawa 2000, s. 19–28.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Hipoteza trójstopniowego działania prawa; Postawy wobec prawa; Prawo posttotalitarne;
Prawo totalitarne; Prestiż prawa; Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja.
Polityzacja prawa
(ang. Politicisation of the law, fr. Politisation du droit, niem. Politisierung
des Rechts, ros. Политизация права)
Termin ‘polityzacja prawa’, choć często stosowany w publicystyce, nauce

prawa i socjologii prawa, nie doczekał się jednoznacznej definicji. Pod tym
310

Polityzacja prawa
ogólnym mianem często rozumie się upolitycznienie postępowania legisla-

cyjnego, procesu stosowania prawa, orzeczeń sądowych, funkcjonowania
służby cywilnej, administracji publicznej, służb mundurowych itd. Trudno-
ści definicyjne są wzmacniane przez fakt, że prawo jest zazwyczaj środkiem
prowadzącym do jakiegoś celu (tj. instrumentem służącym realizacji okreś-
lonych stanów i wartości, np. zapobieganiu i ograniczaniu przestępczości,
zwiększaniu dochodów budżetu, poprawie efektywności gospodarowania),
a jego treść, tryb stanowienia i stosowania są w jakimś stopniu uzależnione
od sytuacji politycznej (proces legislacyjny ma przynajmniej w części charak-
ter polityczny, biorą w nim bowiem udział rząd i członkowie parlamentu);
ponadto skład niektórych organów władzy sądowniczej jest konsekwencją
decyzji politycznych (np. wybór sędziów trybunałów).
Wobec trudności w określeniu zakresu znaczeniowego polityzacji pra-
wa należy przyjąć, że oznacza ona pewnego rodzaju instrumentalizację pra-
wa, tj. sytuację, kiedy prawo pozytywne jest traktowane jako narzędzie czy
środek do realizacji partykularnych interesów władzy politycznej, które są
zewnętrzne w stosunku do samego prawa. Innymi słowy, pojęcie polityzacji
prawa oznacza, że decyzje polityczne dominują nad prawem, jego stanowie-
niem i stosowaniem. Jeśli cele i interesy podmiotów politycznych determi-
nują treść regulacji prawnych oraz stosowanie prawa, a osoby sprawujące
władzę polityczną lub zabiegające o jej wzmocnienie wykorzystują je jako
narzędzie działania politycznego, to pojawia się zjawisko polityzacji pra-
wa. W takich okolicznościach prawo przestaje być samoistnym systemem
reguł chroniących prawa podmiotowe jednostek przed arbitralną władzą,
a staje się jednym z wielu doniosłych instrumentów, którym posługuje się
władza polityczna.
Należy pamiętać, że w państwie prawnym normy prawa pozytywnego są
nie tylko środkiem, za pomocą którego władza działa, lecz jednocześnie wy-
znaczają bariery, jakich rządzący nie mogą przekraczać. Aby więc nie doszło
do polityzacji prawa, podmioty posługujące się prawem jako instrumentem
społecznego oddziaływania muszą działać w jego ramach (a nie poza nim),
a zamierzonymi celami mogą być jedynie stany rzeczy wyselekcjonowane
i zinternalizowane przez sam porządek prawny, które odpowiadają struk-
turze, funkcjom i aksjologii porządku społecznego. Znaczy to, że organy
państwowe stosujące prawo nie kierują się interesem władzy politycznej albo
partykularnie zdefiniowanym dobrem państwa, lecz dążą do realizacji celów
dostatecznie wysoko usytuowanych w hierarchii wartości społecznych. W ten
sposób prawo w państwie prawa jest nie tylko narzędziem sprawowania
władzy i realizowania określonej polityki społecznej, lecz także efektywnym
narzędziem ograniczania i kontroli władzy wykonawczej.
311

Polityzacja prawa
Tendencja do polityzacji prawa jest charakterystyczna nie tylko dla

państw rządzonych autokratycznie (totalitarnych i autorytarnych), w któ-
rych występuje skłonność do „zawłaszczania” przez władzę polityczną niemal
wszystkich dziedzin życia. Również we współczesnych państwach liberalno-
demokratycznych, w których władza polityczna dąży do realizacji „woli wy-
borców”, demokratycznie wybrani politycy czują się zmuszeni kierować się
w swoich działaniach nastrojami i oczekiwaniami społecznymi. Uczestnicząc
w procesie stanowienia prawa, nieuchronnie tym samym w jakiejś części
polityzują je, mają bowiem przekonanie, że ich grupowy, partyjno-polityczny
interes jest nadrzędny względem wszelkich innych interesów.
Przedmiotem polityzacji prawa są nie tylko regulacje prawa ustrojowego
(np. korzystne dla rządzących zmiany w konstytucji lub w prawie wybor-
czym), ale też np. przepisy prawa karnego (np. zaostrzenie sankcji karnych
pod wpływem emocji wyrażanych przez znaczną część elektoratu), podat-
kowego albo gospodarczego (np. wprowadzenie rozwiązań prawnych spo-
wodowane li tylko kalkulacją wyborczą).
Wypada ponadto rozróżnić polityzację prawa na etapie jego stanowie-
nia (polityzacja procesu legislacyjnego), kiedy prawo staje się bardziej ele-
mentem doraźnej rywalizacji politycznej niż racjonalnie uprawianej polityki
prawnej, oraz na etapie stosowania (przez organy zarówno egzekutywy, jak
i judykatywy), kiedy do głosu dochodzą nie tylko prawnicze metody wykładni
obowiązujących przepisów, lecz także z góry określone cele, które podmiot
dysponujący władzą polityczną pragnie osiągnąć.
Skutkiem długotrwałej polityzacji prawa jest obniżenie jego autoryte-
tu, a w konsekwencji także skuteczności. Ponadto podporządkowanie sta-
nowienia i stosowania prawa doraźnym interesom politycznym częstokroć
powoduje inflację prawa, osłabienie pewności i stabilności prawa, zmiany
legislacyjne są bowiem podejmowane pod wpływem aktualnych wydarzeń,
doniesień medialnych i bieżących potrzeb politycznych. W konsekwencji po-
lityzację prawa należy uznać za zjawisko negatywne i niepożądane. Znane
z nieodległej przeszłości przykłady polityzacji prawa to przede wszystkim
tworzenie prawa korzystnego dla aktualnej elity władzy, ograniczanie nie-
zależności sądownictwa i niezawisłości sędziowskiej, a także niezależności
i kompetencji korporacji prawniczych.
Literatura: John Ferejohn, Judicializing politics, politicizing law, „Law and Contemporary Pro-
blems” 2002, t. 65, nr 3: The Law of Politics, s. 41–68; Lech Morawski, Instrumentalizacja
prawa, „Państwo i Prawo” 1996, nr 3, s. 16–28; Bogdan Szlachta, Polscy konserwatyści wobec
problemu «polityzacji» prawodawstwa, w: tenże (red.), Myśl i polityka: księga pamiątkowa ofiaro-
wana profesorowi Jackowi Marii Majchrowskiemu, t. 2, Oficyna Wydawnicza Akademia Frycza
Modrzewskiego, Kraków 2011, s. 455–469; Piotr Winczorek, Instrumentalne wykorzystywanie
312

Ponowoczesność
prawa w procesie prawotwórczym, w: Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Pro-
fesor Annie Turskiej, Wydział Prawa i Administracji UW, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa
2000, s. 58–64.
Zobacz także:
Globalizacja prawa; Granice prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Nadmiar prawa; Stano-
wienie prawa; Prywatyzacja prawa.
Ponowoczesność
(ang. Postmodernity, fr. Postmodernité, niem. Postmoderne, ros.
Постмодернизм)
Ponowoczesność (postmodernity) to pojęcie odnoszące się do epoki w dziejach

cywilizacji, która zdaniem niektórych autorów nastąpiła po epoce nowoczes-
nej. Główną cechą ponowoczesności ma być zasadnicze przekształcenie,
w porównaniu do nowoczesności, sposobów organizacji życia społecznego.
Zmiana ta jest w szczególności wiązana z fundamentalnym kryzysem, jaki
miał być udziałem nowoczesności, zwłaszcza z fiaskiem tzw. projektu oświe-
cenia, mającego w założeniu doprowadzić do wytworzenia społeczeństwa
opartego na racjonalnych przesłankach, w szczególności wiedzy naukowej.
Na najogólniejszym poziomie ponowoczesność ma się charakteryzować
zanikiem trwałych wzorów postępowania oraz powszechną kontyngencją
(niestałością, płynnością) i fragmentacją życia. Okoliczności te mają swoje
odzwierciedlenie w wielu aspektach funkcjonowania społeczeństwa. W sfe-
rze kultury wiążą się z powszechnym konsumeryzmem, zmianą percepcji
czasu i przestrzeni i wytworzeniem „przemysłu kulturalnego”. W ekonomii
polegają na przekształceniu dominujących form organizacji gospodarczych
i przejściu do gospodarki postindustrialnej. Ponowoczesna struktura społecz-
na charakteryzuje się zanikiem spójnych i systematycznych barier klasowych,
a sfera etyczna – zanikiem moralności, opierającej się na normach, i daleko
idącą subiektywizacją. W dziedzinie komunikacji ponowoczesność przeja-
wia się powszechnym zapośredniczeniem kontaktów międzyludzkich przez
media elektroniczne i w konsekwencji wirtualizacją świata, a w obszarze
kontroli społecznej – powszechnością surveillance.
W socjologii do zwolenników poglądu o istnieniu ponowoczesności na-
leżą m.in. tacy autorzy, jak Zygmunt Bauman, Jean Baudrillard, Scott Lash,
John Urry, Mike Featherstone czy Paul Virillio. Pogląd o istnieniu epoki
ponowoczesnej jest też wyrażany w wielu pracach filozoficznych. Pokrewne
ponowoczesności, ale pod pewnymi względami odmienne diagnozy stoją
313

Ponowoczesność
za takimi socjologicznymi ujęciami współczesnych społeczeństw, jak późna

nowoczesność, refleksyjna nowoczesność, społeczeństwo ryzyka czy społe-
czeństwo postindustrialne.
Od ponowoczesności jako epoki historycznej należy odróżnić postmo-
dernizm (postmodernism), rozumiany jako szeroki nurt intelektualny w hu-
manistyce i naukach społecznych, aktywny w szczególności w latach 80.
i początku lat 90. XX w. Zyskał on przedstawicieli we wszystkich dzie-
dzinach życia kulturalnego: od literatury przez filozofię, muzykę, sztuki
wizualne i architekturę po nauki społeczne. Podobnie jak w socjologicznej
tezie o istnieniu ponowoczesności, również w przypadku postmodernizmu
istotne jest przekonanie o wyczerpaniu się programu Oświecenia. Wiąże
się z tym sceptycyzm wobec racjonalistycznych uzasadnień dla sztucznie
konstruowanych instytucji społecznych czy ostatecznych uzasadnień decy-
zji moralnych lub preferencji estetycznych. Autorzy postmodernistyczni są
również przeświadczeni o potrzebie poszukiwania nowych form ekspresji
w kulturze i nowych sposobów organizacji życia zbiorowego. Teorie postmo-
dernistyczne są przy tym silnie zróżnicowane i czerpią inspirację z tak róż-
nych prądów intelektualnych, jak strukturalizm, pragmatyzm, psychoanaliza
czy komunitaryzm.
Najważniejsze wątki podejmowane przez postmodernizm można opisać
przez negację jako podważenie istotnych elementów koncepcji modernistycz-
nych, w ich aspektach dotyczących podmiotowości, rozumu i języka. Inspiru-
jąc się psychoanalizą, zwłaszcza w wersji Jacques’a Lacana, autorzy postmo-
dernistyczni twierdzą, że jednostkowa podmiotowość jest wytwarzana przez
społeczne dyskursy, w których uczestniczą ludzie, i z tego względu ani nie
jest produktem wewnętrznego doskonalenia się, ani nie jest wewnętrznie
spójna. Jej powstawanie stanowi też proces niepozbawiony przemocy. Od
czasu znanej pracy Jeana-François Lyotarda z końca lat 70. XX w. w post-
modernizmie przyjęło się również przeświadczenie o „końcu metanarracji”,
tzn. o niemożliwości wytworzenia takiego racjonalnego obrazu świata, który
pozwoli na wytworzenie ostatecznych i niepodważalnych uzasadnień jakichś
tez. Postmodernistyczne analizy języka, zwłaszcza prace Jacques’a Derridy,
odrzucają strukturalistyczne przeświadczenie, że język stanowi odzwiercie-
dlenie trwałych kategorii kultury i że pozwala na doskonałe komunikowanie
znaczenia między jego użytkownikami. Preferowaną metodą refleksji nad
językiem jest w związku z tym dekonstrukcja, tzn. poszukiwanie warunków,
które determinują ostateczne znaczenia tekstów.
W naukach prawnych oddziaływanie tezy o istnieniu ponowoczesności
wydaje się dość ograniczone, podobnie jak popularność teorii postmoder-
nistycznych. Największym uznaniem myśl postmodernistyczna cieszy się
314

Ponowoczesność
w niektórych odłamach teorii prawa, zwłaszcza w jej ujęciach krytycznych.

Elementy myśli postmodernistycznej zostały w szczególności przyswojone
w Critical Legal Studies i feministycznych teoriach prawa.
Jak można sądzić, najbardziej interesujące dla prawników są postmoder-
nistyczne tezy odnoszące się do języka. Zwolennicy postmodernizmu w teo-
rii prawa twierdzą więc niekiedy, że fałszywe jest przeświadczenie o kon-
kluzywności norm prawnych wyrażonych w języku, racjonalności działań
legislacyjnych, możliwości bezinteresownej interpretacji tekstów prawnych
czy racjonalnego przekonywania stron w dyskursie prawniczym. Kładą nato-
miast nacisk na dyskursywny, narracyjny charakter prawa i związaną z tym
kontyngentną relację między sprawiedliwością a prawem. Na przełomie XX
i XXI w. względnie szerszym uznaniem cieszą się też koncepcje włoskiego
filozofa Giorgia Agambena, odnoszące się do roli państwa, zwłaszcza jego
idea państwa jako zinstytucjonalizowanego stanu wyjątkowego.
Socjologia prawa wydaje się w dużej mierze sceptyczna wobec tez post-
modernizmu. Można to do pewnego stopnia wiązać z faktem, że postmoder-
nistyczna krytyka nowoczesności została w socjologii prawa skonsumowana
niejako avant la lettre, w efekcie zasadniczego sporu z pozytywizmem praw-
niczym. Choć znaczna część ujęć teoretycznych w socjologii prawa pozostaje
w duchu modernistyczna, przeświadczenie o słabości prawa stanowionego
jako narzędzia sterowania społeczeństwem wydaje się w nich szeroko po-
dzielane. Z tego względu obserwacje postmodernistów na ten temat nie
podważają socjologicznoprawnych ujęć prawa.
Ograniczona recepcja idei postmodernistycznych poszła w socjologii
prawa w dwóch zasadniczych kierunkach. Po pierwsze polegała na przyję-
ciu niektórych tez postmodernizmu w niektórych ujęciach teoretycznych,
akcentujących zagadnienie kontyngencji i fragmentacji życia społecznego.
Jest to zwłaszcza widoczne w niektórych teoriach pluralizm prawnego, któ-
re radykalizują przekonanie o wielości i nakładaniu się różnych porządków
prawnych. Do takich teorii można zaliczyć np. wariant pluralizmu prawnego
promowany przez portugalskiego autora Boaventurę de Sousa-Santosa.
Po drugie, podobnie jak w innych empirycznych naukach nad prawem,
zwłaszcza kryminologii, względną popularność uzyskały niektóre postmo-
dernistyczne koncepcje dotyczące kontroli społecznej, zwłaszcza prace Mi-
chela Foucaulta nad więzieniami i innymi instytucjami totalnymi czy Gillesa
Deleuze’a nad zjawiskiem kodu. Podkreślają one rolę władzy symbolicznej,
procesów normalizacji i związanego z tym kontrolnego wymiaru dyskursu.
W tym ujęciu jednostki są kontrolowane przez narzucenie im znormalizo-
wanych wzorców działania i myślenia i w efekcie wytworzenie określonych
typów podmiotowości. Z kolei inspirowana postmodernizmem socjologia
315

Postawy wobec prawa
kontroli społecznej wskazuje na znaczenie zewnętrznych wobec jednost-

ki, nienormatywnych mechanizmów sterowania zachowaniem i związanego
z tym zjawiska „dywiduacji”.
Literatura: Michał Błachut (red.), Ponowoczesność. Z zagadnień teorii i filozofii prawa, Kolonia
Limited, Wrocław 2007; Drucilla Cornell, Michael Rosenfeld (red.), Deconstruction and the
Possibility of Justice, Routledge, London–New York 1992; Lech Morawski, Co może dać nauce
prawa postmodernizm?, TNOiK, Toruń 2001; Ryszard Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia
przekładów, Baran i Suszczyński, Kraków 1996; Barry Smart, Postmodernizm, tłum. Maciej
Wasilewski, Zysk i S-ka, Poznań 1998.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Dyskursywne ujęcie prawa; Feministyczna socjologia prawa; Foucault Michel; Krytyczne
studia nad prawem; Perwersja prawna.
Postawy wobec prawa

(ang. Attitudes to the law, fr. Attitude à l’égard du droit, niem. Ein-
stellung zum Recht, ros. Правовые установки)
Przyjmuje się, że pojęcie ‘postawa’, sięgające rodowodem drugiej połowy

XVII w., zostało spopularyzowane w naukach społecznych za sprawą Wil-
liama I. Thomasa i Floriana Znanieckiego, którzy we wstępie do swego pię-
ciotomowego dzieła Chłop polski w Europie i Ameryce (1918 [1976]) nazwali
tak aktualne lub potencjalne, względnie stałe reakcje człowieka na otacza-
jące go zjawiska. Zainteresowanie problematyką postaw, najpierw głównie
socjologów i psychologów społecznych, a potem pedagogów, spowodowało
m.in., że sam termin ‘postawa’ był (i jest nadal) w różny sposób ujmowany
i definiowany. Najczęściej przyjmuje się, że postawa jest konstruktem trój-
elementowym, na który składają się: 1) ocena obiektu postawy (komponent
ocenno-afektywny); 2) wiedza (przekonania) dotycząca obiektu postawy
(komponent poznawczy postawy); i 3) skłonność do określonego zachowania
się wobec obiektu postawy (komponent behawioralny). Obiektem postawy
mogą być ludzie, instytucje, zdarzenia, zjawiska, przedmioty, czyli bez mała
wszystko, co dla jednostki lub grupy ludzi ma jakieś znaczenie. Postawa wo-
bec jakiegoś obiektu może być postawą pełną (trójelementową) lub postawą
cząstkową (dwu- lub jednoelementową), przy czym do zaistnienia postawy
konieczny jest komponent ocenno-afektywny. Poza tym zazwyczaj wyróżnia
się postawy pozytywne (przychylne), neutralne i negatywne (nieprzychylne).
Do zmiany postawy dochodzi wtedy, kiedy zmienia się wartość jej poszcze-
316

Postawy wobec prawa
gólnych komponentów, albo pod wpływem nowych informacji o obiekcie

postawy, albo pod wpływem nagród i kar, z jakimi spotykają się ujawnione
uprzednio postawy. Zakłada się, że postawy ludzi są kształtowane i mody-
fikowane w trakcie całego procesu socjalizacji, zwłaszcza w pierwszej jego
fazie, tzn. w okresie socjalizacji pierwotnej.
W badaniach nad postawami wobec prawa akcentuje się ich charakter
bądź podmiotowy, bądź też przedmiotowy. W ujęciu podmiotowym postawy
wobec prawa określane są jako względnie trwałe cechy osobowości, charak-
teryzujące poszczególne jednostki, które mają stałą skłonność do podobnych
reakcji afektywnych i behawioralnych w podobnych sytuacjach społecznych
związanych z prawem. Jakkolwiek bada się postawy charakteryzujące jed-
nostki, zakłada się, że wspólnota warunków społecznych umożliwia genera-
lizowanie uzyskanych wyników na szersze kategorie społeczne, wyróżniane
ze względu na cechy demograficzne, status, role społeczne, przynależność
do grup formalnych, wspólnotę kulturową itp. W szczególności możliwe
jest traktowanie postaw wobec prawa jako elementu narodowej (lokalnej)
kultury prawnej, co z kolei umożliwia analizy porównawcze odnoszące się
do charakterystycznych postaw wobec prawa w różnych kulturach.
Ujęcie przedmiotowe postaw nawiązuje do tego aspektu terminologicz-
nej propozycji Thomasa i Znanieckiego, który akcentuje powiązanie postaw
z określonym obiektem (przedmiotem) i podkreśla znaczenie relacji jednost-
ki względem tego obiektu. Z tej perspektywy mniejsze znaczenie mają cechy
osobowościowe wpływające na postawy wobec prawa, większy natomiast
nacisk kładzie się na to, jakie zjawiska prawne są przedmiotem postaw.
Złożoność i wielkowymiarowość zjawisk społeczno-prawnych umożliwia ba-
danie postaw wobec konkretnych rozwiązań prawnych (np. podwyższenia
podatku dochodowego, penalizacji prostytucji, depenalizacji rozpowszechnia-
nia pornografii), organów prawnych (np. policji, prokuratury, sądów), norm
składających się na poszczególne gałęzie prawa (np. prawa pracy, prawa
o ruchu drogowym), a także postaw wobec prawa jako takiego, a zatem
wobec norm prawnych z różnych dziedzin prawa oficjalnego. Dodatkowo
można wyróżnić postawy wobec prawa obowiązującego współcześnie, wobec
prawa dawniejszego i postawy wobec projektów prawnych.
W polskiej socjologii prawa częstsze jest podmiotowe ujmowanie postaw
wobec prawa, co prowadzi do prób klasyfikacji podstawowych typów tych
postaw. Najczęściej są analizowane postawy wobec prawa jako takiego czy
też norm prawnych w ogólności, rzadziej natomiast poruszana jest proble-
matyka postaw wobec konkretnych rozwiązań prawnych czy poszczególnych
norm prawnych.
317

Postawy wobec prawa
W prowadzonych w Polsce od lat 60. XX w. badaniach bezpośrednio

lub też pośrednio dotykających kwestii postaw wobec prawa zaznaczyły się
dwa główne nurty.
Pierwszy, związany z badaniami prowadzonymi pod kierunkiem Marii
Boruckiej-Arctowej, postawami wobec prawa nazywał charakteryzujący jed-
nostkę zespół względnie trwałych dyspozycji do oceniania prawa (ogółu
norm prawnych, norm określonej gałęzi prawa, organów prawnych itp.),
które są powiązane, jak zakładano, ze względnie trwałymi przekonaniami
o właściwościach obiektu postawy i gotowością do określonych zachowań
wobec prawa. Charakterystyczne dla tego nurtu zainteresowanie problema-
tyką świadomości prawnej nie tylko skutkowało kontrowersyjnym uznaniem
jednostkowych postaw za element zbiorowej świadomości prawnej, ale też
prowadziło do zwrócenia uwagi na problematykę znajomości i nieznajomo-
ści prawa. Proponowana klasyfikacja postaw wobec prawa dawała w efekcie
odpowiedź na pytanie nie tyle, jakie są rzeczywiste i możliwe postawy wobec
prawa, ile raczej jakie są źródła zachowań zgodnych z prawem. Wyodrębniano
postawę legalistyczną, której podstawą jest generalna akceptacja treści prawa,
prowadząca do zachowań zgodnych z wzorcami normatywnymi, oraz po-
stawę krytyczno-wartościującą, uwzględniającą ocenę treści poszczególnych
norm i nie determinującą ani proprawnych, ani antyprawnych zachowań.
Jakkolwiek podkreślano znaczenie postaw nie związanych przedmiotowo
z prawem, ale mogących mieć wpływ na zachowania prawnie istotne (po-
stawa oportunistyczna), to w istocie rzeczy poza klasyfikacją pozostawały
postawy skutkujące zachowaniami niezgodnymi z prawem. Przykładowo
można wymienić postawę kontraformizmu prawnego, charakteryzującą się
skłonnością do nieposzanowania prawa z powodu jego generalnego odrzu-
cenia, czy też postawę cynizmu prawnego, polegającą na zimnej kalkulacji
skutków obejścia prawa.
Odmienne stanowisko w badaniach nad postawami wobec prawa pre-
zentował Adam Podgórecki i socjologowie prawa z jego kręgu. Wychodził on
z założenia, że postawy wobec prawa są pochodną struktury osobowości, tych
zwłaszcza jej aspektów, które są związane z internalizacją porządku prawne-
go. Analizując wyniki badań empirycznych, nawiązywał do Petrażycjańskiego
rozróżnienia motywacji zasadniczej (opartej na emocjach) i celowościowej
(zorientowanej na osiągnięcie zamierzonego celu) i poszukiwał takich ele-
mentów osobowości, które sprzyjają określonym zachowaniom wobec prawa.
Za takie elementy uznał dyspozycje emocjonalne, prowadzące bądź do reakcji
apulsywnych (przyciągających), bądź do reakcji repulsywnych (odpychają-
cych) w sytuacjach prawnie istotnych. Obecność takich dyspozycji (emocji)
318

Postawy wobec prawa
w składzie osobowości pozwala mówić o postawie zasadniczej, rozumianej

jako bezpośrednia, spontaniczna akceptacja lub negacja określonej reguły
zachowania. Brak takich dyspozycji rodzi postawę celowościową, wyraża-
jącą się w gotowości do zaakceptowania lub zanegowania reguły prawnej
na podstawie kalkulacji możliwych w danej sytuacji zachowań i wyobrażeń
dotyczących ich skutków.
W swoich badaniach nad postawami wobec prawa Adam Podgórecki
wyróżnił także dwie inne postawy: postawę o orientacji prospołecznej, która
jest zorientowana na ocenę społecznych skutków postępowania jednostki,
i postawę o orientacji indywidualistycznej, której podstawą są osobiste wa-
lory (lub niedostatki) kogoś, czyje zachowanie jest przedmiotem oceny.
Przeprowadzone przez Adama Podgóreckiego badania postaw wobec pra-
wa ujawniły m.in., że postawa o orientacji indywidualistycznej jest w spo-
łeczeństwie polskim znacznie powszechniejsza niż postawa prospołeczna.
Charakteryzuje ona przede wszystkim osoby o niskiej pozycji społecznej, go-
rzej wykształcone, wykonujące zawody pracowników niewykwalifikowanych,
mające silne poczucie zagrożenia i odznaczające się złym przystosowaniem
życiowym. Postawę natomiast prospołeczną demonstrują zazwyczaj osoby
o wyższym statusie, lepiej wykształcone, mieszkające w dużych miastach,
zajmujące stanowiska kierownicze oraz nie wykazujące symptomów poczucia
zagrożenia i złego przystosowania życiowego.
Popularność w naukach społecznych problematyki dotyczącej postaw jest,
jak się wydaje, spowodowana przyjmowanym powszechnie założeniem, że
w postawach wyrażają się faktycznie uznawane przez ludzi wartości, czyli to,
co uważają oni za cenne i godne pożądania, oraz normy, czyli aprobowane
i przestrzegane nakazy oraz zakazy postępowania.
Literatura: Roy Baker, Defamation Law and Social Attitudes. Ordinary Unreasonable People, Edward
Elgar, Cheltenham, UK–Northampton, MA 2011; Maria Borucka-Arctowa, O społecznym dzia-
łaniu prawa, PWN, Warszawa 1967; Stefan Nowak (red.), Teorie postaw, PWN, Warszawa
1973; Adam Podgórecki, Wolfgang Kaupen, Jan Van Houtte, Pieter Vinke, Berl Kutchinsky,
Knowledge and Opinion about Law, Martin Robertson, London 1973; Adam Podgórecki, Jacek
Kurczewski, Jerzy Kwaśniewski, Maria Łoś, Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność i prawo
(Wybrane problemy), Książka i Wiedza, Warszawa 1971.
Zbigniew Cywiński, Andrzej Kojder
Zobacz także:
Hipoteza trójstopniowego działania prawa; Poczucie prawne; Podgórecki Adam; Socjalizacja;
Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja; Świadomość prawna.
319

Pound Roscoe
Pound Roscoe
(27 X 1870–30 VI 1964)
Wybitny prawnik i pedagog, twórca koncepcji

socjologicznej jurysprudencji. W amerykańskiej
literaturze prawniczej jeden z najczęściej cyto-
wanych autorów. Urodził się w stanie Nebraska,
w mieście Lincoln. Ojciec jego był sędzią. Na
uniwersytecie w rodzinnym mieście uzyskał ma-
gisterium (1889) i doktorat (1898) z botaniki.
Przez rok (1899) studiował prawo na Harvardzie.
Po śmierci ojca wrócił do Lincoln, gdzie został
przyjęty do adwokatury i na tamtejszym uni-
wersytecie został wykładowcą prawa, a potem
dziekanem (1904–1907). W latach 1907–1909 pracował w Northwestern
University, następny rok spędził na Uniwersytecie Chicagowskim, a w 1910
r. podjął pracę na Uniwersytecie Harvarda, w 1916 został dziekanem Wy-
działu Prawa, zrezygnował z tego stanowiska w 1936. Przez 11 lat wykładał
różne przedmioty. Był surowym krytykiem polityki New Dealu prezydenta
Franklina D. Roosevelta, a także kierunku realizmu prawniczego. W latach
1946–1949 był doradcą ministra sprawiedliwości Tajwanu. Po powrocie do
Stanów Zjednoczonych ostro krytykował politykę amerykańską wobec Chin.
Po przejściu na emeryturę nadal nauczał na kilku wydziałach prawa.
Pozostawił po sobie ponad tysiąc publikacji. Dla socjologii prawa szcze-
gólne znaczenie mają takie jego prace, jak: The need of a sociological jurisprudence
(1907); Law in books and law in action (1910); An Introduction to the Philosophy
of Law (1922); Law and Morals (1924); Social Control through Law (1942);
Sociology of Law (1945); Jurisprudence, 5 t. (1959).
Pound był niezwykłym erudytą i poliglotą, miał fenomenalną pamięć, był
niezwykle pracowity i miał skłonność do drobiazgowej systematyzacji opraco-
wywanych zagadnień. W Stanach Zjednoczonych upowszechnił problematykę
europejskiej teorii prawa i socjologii prawa. Zarys programu badań nad pra-
wem opublikował w krótkim artykule pt. The need of a sociological jurisprudence
w 1907 r. Projekt ten rozwinął do rozmiaru ogromnego, liczącego 3149 stron,
pięciotomowego dzieła pt. Jurisprudence, opublikowanego w 1959 r.
Kierunek nazwany przez Pounda socjologiczną jurysprudencją jest jego
autorskim pomysłem i w istocie nie znalazł adherentów, chociaż zaliczany
bywa do jednej z postaci amerykańskiego pragmatyzmu. Jest to koncep-
cja niezwykle rozbudowana, która obok analizy pojęć prawnych obejmuje
320

Pound Roscoe
charakterystykę historycznych i współczesnych poglądów na prawo w ujęciu

porównawczym, zagadnienia działania prawa, interesów społecznych, a także
kwestie metodologiczne i etyczne. Jurysprudencję (czyli prawoznawstwo,
naukę o prawie) określał Pound jako zorganizowany zespół wiedzy o instytu-
cjach prawnych, regułach prawnych i porządku prawnym, to jest o prawnym
uporządkowaniu społeczeństwa. Tak rozumiane prawoznawstwo uformowało
się, zdaniem Pounda, dopiero w XX w.
Wyodrębniał cztery metody badania prawa: 1) analityczną (badanie prze-
pisów systemu prawnego); 2) historyczną (badanie źródeł systemu prawne-
go, jego instytucji i doktryn); 3) filozoficzną (badanie filozoficznych podstaw
systemu prawnego); 4) socjologiczną (badanie systemu prawa jako narzędzia
społecznego i jako części kontroli społecznej oraz celów, które prawo fak-
tycznie realizuje).
Pound uznawał, że zjawiska prawne należą do zjawisk społecznych. Ba-
danie ich jako takich może być, jak zakładał, korzystne zarówno dla prawo-
znawstwa, jak i nauk społecznych. Prawo powinno korzystać z doświadczeń
praktyki społecznej i poszukiwać praktycznych rozwiązań dotyczących jego
działania. „Prawo musi być trwałe – podkreślał – ale nie może być statyczne”.
Prawo jest zjawiskiem dynamicznym i stale jest „w budowie”.
Socjologiczna jurysprudencja powinna być ujmowana przede wszystkim
jako wiedza stosowana, jako inżynieria społeczna poprzez prawo. Jej pod-
stawą jest wiedza o sposobach osiągania celów porządku prawnego, a także
o społecznych skutkach instytucji, doktryn i przepisów prawnych, nadto
wiedza o czynnikach wpływających na skuteczność prawa, na proces sądzenia
i administrowania. Socjologiczna jurysprudencja ma wprawdzie wiele powią-
zań z socjologią prawa, ale jest od niej odmienna. O ile socjologia prawa jest
w znacznej części wiedzą teoretyczną (bada, opisuje i wyjaśnia związki mię-
dzy prawem a życiem społecznym), o tyle socjologiczna jurysprudencja ma
charakter praktyczny, jest wiedzą stosowaną, a ponadto zajmuje się jedynie
prawem w rozumieniu prawniczym, a więc: 1) porządkiem prawnym poli-
tycznie zorganizowanego społeczeństwa; 2) całokształtem obowiązujących
przepisów prawnych; i 3) wykładnią przepisów i ich stosowaniem w procesie
sądowego i administracyjnego rozstrzygania sporów.
Pound był bodajże pierwszym autorem, który dokonał (jeszcze w 1907 r.)
słynnego rozróżnienia na law in books i law in action. Tradycyjne prawoznaw-
stwo zajmowało się głównie „prawem w książkach”, przedmiotem natomiast
socjologicznej jurysprudencji, podobnie jak socjologii prawa, jest „prawo
w działaniu”. Zwracał uwagę, że wiedza o rozbieżnościach między literą
prawa a praktyką jego stosowania ma doniosłe znaczenie nie tylko dla „całej
administracji sprawiedliwości”, ale także dla systemu społecznego.
321

Pound Roscoe
Konflikt między stałością a zmiennością prawa jest immanentną cechą

każdego porządku prawnego. Przejawia się on m.in. w konfliktach między
law in books i law in action. We wszystkich dojrzałych systemach prawa praw-
nicy stają między potrzebą utrzymania porządku społecznego, powszechnego
bezpieczeństwa i bezpieczeństwa ekonomicznego oraz pewności, jednolito-
ści i przewidywalności prawa, a potrzebą indywidualizacji prawa, indywi-
dualnego jego stosowania, swobodnego uznania dowodów sądowych, wy-
łączenia sprawy spod działania reguł ogólnych, nadzwyczajne złagodzenie
kary itp. W różnych systemach prawa – zwracał uwagę Pound – kwestia
indywidualizacji jest rozmaicie rozwiązywana. Wprawdzie indywidualiza-
cja stosowania prawa jest nieuchronną koniecznością, ale nie może pro-
wadzić do arbitralności, do naruszenia wartości, które są chronione przez
porządek prawny. Zwłaszcza sprawiedliwość powinna być chroniona przed
nadmierną indywidualizacją w stosowaniu prawa. „Sprawiedliwość na pod-
stawie prawa” oznacza według Pounda, mówiąc w pewnym uproszczeniu,
„bezosobowy, równy i pewny wymiar sprawiedliwości”. Sprawiedliwość ta
(odrębna od „sprawiedliwości poza prawem”) ma również pewne wady,
takie jak: arbitralność bezosobowych reguł ogólnych, traktowanie prawa
jako celu, a nie jako środka, niedostosowanie prawa do zmieniających się
ideałów etycznych. W rozważaniach na ten temat Pound wyróżniał trzy
kategorie sprawiedliwości: 1) ustawodawczą; 2) wykonawczą; i 3) sądową,
która lepiej niż dwie pozostałe łączy możliwość pewności prawa z potrzebą
jego indywidualizacji.
Istotnym elementem socjologicznej jurysprudencji jest teoria interesów
społecznych oraz stosunek prawa do tych interesów. Przez interes Pound ro-
zumiał żądanie, pragnienie lub oczekiwanie, które ludzie (indywidualnie lub
zbiorowo) starają się zaspokoić i które z tego względu muszą być przez sys-
tem prawa określone, uznane i zrealizowane w ustalonych ramach prawnych.
Pound podzielił interesy na: 1) indywidualne; 2) publiczne; i 3) społeczne.
Interesami indywidualnymi są interesy osobiste (cześć, honor, prywatność,
wierzenia, poglądy itp.), interesy „stosunków domowych” (relacje rodziców
i dzieci, małżonków itp.) i interesy ekonomiczne (własność, wolność działal-
ności gospodarczej, swoboda umów, stowarzyszania się, ciągłość zatrudnie-
nia). Interesy publiczne to przede wszystkim roszczenia państwa, a interesy
społeczne to przede wszystkim ochrona życia, bezpieczeństwa, powszechnej
moralności, minimum socjalnego itp. Interesy te krzyżują się ze sobą, a także
bywają w konflikcie. Jednak oddziałując na występujące w społeczeństwie
interesy, prawo tworzy określone stosunki społeczne.
Zdaniem Pounda system prawa realizuje zadania porządku prawne-
go przez: „1) uznanie pewnych interesów indywidualnych, publicznych
322

Prakseologia
i społecznych; 2) określenie granic, w których te interesy powinny być uzna-

wane i sankcjonowane […]; 3) przedsięwzięcie zabezpieczenia tak uznanych
interesów wewnątrz określonych granic”. Prawo dokonuje więc wartościo-
wania interesów, a czyni to za pośrednictwem narzędzi kontroli społecz-
nej. Przez kontrolę społeczną rozumiał Pound – zgodnie z wcześniejszymi
w tym względzie poglądami Edwarda A. Rossa – „wpływ na zachowanie
się jednostek przez jakąś formę nacisku o charakterze społecznym – na-
cisku wywieranego przez współzawodnictwo, kontakt lub stowarzyszenie się
z kimś innym”. Trzy podstawowe formy kontroli społecznej to religia, opinia
społeczna oraz państwowy wymiar sprawiedliwości. Współcześnie, zauważał
Pound, kontrola społeczna jest sprawowana za pomocą prawa, działa poprzez
prawo i środki przymusu, które ono stosuje. W państwie nowożytnym prawo
stało się najważniejszym czynnikiem kontroli społecznej.
Literatura: Reza Banakar, Sociological jurisprudence, w: Reza Banakar, Max Travers (red.),
Introduction to Law and Social Theory, Hart Publishing, Oxford 2002, s. 33–50; Sheldon
Glueck (red.), Roscoe Pound and Criminal Justice, Dobs Ferry, New York 1965; Paul Lom-
bard Sayre, The Life of Roscoe Pound, Rothman, Littleton 1981; Eli E. Nobleman, Review
of Roscoe Pound, Treatise on Jurisprudence, „The American University Law Review” 1961,
t. 10, s. 178–199; David Widgor, Roscoe Pound: Philosopher of Law, Greenwood Press,
Westport 1974.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Funkcje prawa; Kontrola społeczna; Naukowa polityka prawa; Prakseologia; Skuteczność
prawa; Władza sądownicza.
Prakseologia
(ang. Praxeology, fr. Praxéologie, niem. Praxeologie, ros. Праксеология)
Prakseologia jest nauką o sprawnym działaniu. Za jednego z prekursorów

naukowej prakseologii uważa się Alfreda Espinasa, który w 1890 r. pisał:
„i otóż słowo «praktyka» nasuwa termin «prakseologia» dla oznaczenia na-
uki o formach najogólniejszych i zasadach najwyższych działania w świecie
stworów żywych”. Prekursorem prakseologii w Polsce oraz najwybitniejszym
na świecie prakseologiem był Tadeusz Kotarbiński, który po raz pierwszy
użył nazwy „prakseologia” w 1923 r. w artykule pt. Zasady teorii czynu, ale
poglądy prakseologiczne głosił już w 1910 r. w odczycie pt. Cel czynu a zadanie
wykonawcy, który wraz z pięcioma innymi opublikował w 1913 r. w swojej
pierwszej książce pt. Szkice praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu. Kotarbiń-
ski tak uzasadniał konieczność utworzenia prakseologii oraz jej zadania:
323

Prakseologia
„uderzało mnie, że ustawicznie operujemy takimi pojęciami, jak: czyn,

sposób, metoda, wytwór (w których się opisuje różne elementy i postaci
działania), albo takimi, jak: dokładnie, starannie, zręcznie, marnotrawstwo,
fuszer, tandeta (w których wypowiadamy oceny niejako techniczne różnych
robót), i że żadna z wyodrębnionych specjalności naukowych nie zajmuje się
specjalnie tymi pojęciami. A przecież powinna chyba powstać jakaś osobna
nauka, która by właśnie dociekała warunków sprawnego działania w całej
ogólności, w odniesieniu do wszystkich dziedzin aktywności ludzkiej”. Taką
„osobną” naukę w bardzo dojrzałej postaci zaprezentował Tadeusz Kotar-
biński w 1955 r. w Traktacie o dobrej robocie. Sformułował teorię działania,
przedstawił analizę struktury oraz typologię działań (czynności) oraz dzieł,
typologię kryteriów oceny sprawności działań, zasady konstruowania planu
i programu działania, zasady ekonomizacji działań, zasady kooperacji ne-
gatywnej i pozytywnej i wiele innych zagadnień związanych z działaniami
i ich usprawnianiem.
W Traktacie o dobrej robocie Tadeusz Kotarbiński proponował podział ogółu
dyrektyw praktycznych na cztery kategorie: dyrektywy ekonomizacji działań;
dyrektywy przygotowania działań; dyrektywy instrumentalizacji działań; dy-
rektywy organizacji działań. Poszczególne dyrektywy znajdują uzasadnienie
w zależnościach przyczynowych, prawidłowościach stwierdzonych w bada-
niach naukowych czy też opartych na doświadczeniu w rozmaitych dziedzi-
nach ludzkiej działalności.
Podstawowe ogólne dyrektywy ekonomizacji działań według Tadeusza
Kotarbińskiego to: dyrektywy aktywizacji podmiotu działającego, dyrektywy
minimalizacji interwencji, dyrektywy pozostawania w pozycji dodatniej wo-
bec toku zdarzeń, dyrektywy potencjalizacji, dyrektywy stwarzania faktów
dokonanych, dyrektywy kunktacji (zwlekania, odkładania działań). Z kolei
podstawowe dyrektywy (zasady) skutecznej kooperacji negatywnej (walki)
to: należy posiadać przewagę sił w miejscu i czasie rozstrzygającego star-
cia, należy planować zarówno sukcesy, jak i porażki, należy wykorzystywać
funkcje i zasoby (właściwości) przeciwnika, należy koncentrować siły własne
i dekoncentrować siły wroga, należy dążyć do sparaliżowania członu naczel-
nie uzależniającego zwalczaną całość oraz do zabezpieczenia własnego członu
kierowniczego, należy dążyć do uzyskania pozycji „języczka u wagi”; „jeśli
nie możesz przeciwnika pokonać, to się do niego przyłącz”, należy wpro-
wadzać przeciwnika w błąd, zaskakiwać go i unikać zaskoczenia ze strony
wroga; szczególne formy: niekonwencjonalne działania, „nierespektowanie
własnej integracji” (Machiavelli), zmiana reguł walki, wprowadzanie no-
wej broni, należy z wyrachowaniem oszczędzać przeciwnika i jego zasoby;
przeciwnik, który nie ma nic do stracenia, który jest źle traktowany, jest
324

Prakseologia
groźniejszy, nie ma skrupułów; zasoby przeciwnika i on sam mogą przydać

się w przyszłości.
Tadeusz Kotarbiński dostrzegał silny związek badań nad sposoba-
mi usprawniania działań i etyką. Tak oto rozstrzygał etyczne wątpliwości
usprawniania działań, które mogą być stosowane wobec ludzi: „Mamy prawo
uczyć się i uczyć innych techniki sprawnego działania, chociażby dlatego, aby
wrogowie godziwych celów nie górowali nad nami sprawnością. Co więcej,
musimy wiedzieć, czym grozi narzędzie w ręku szaleńca lub złoczyńcy, aby
móc powiedzieć, do jakich granic może się posunąć maestria w szkodliwym
używaniu obosiecznych w zasadzie środków. Musimy o tym wiedzieć, aby
móc w miarę możliwości nie dopuszczać do klęsk. I nie będziemy wyrzekali
się leków, chociaż leki bywają używane do trucicielstwa”.
Prakseologia stała się w drugiej połowie ubiegłego stulecia podstawą
wielu nauk praktycznych. Powstała wówczas metodologia toku postępowania
celowościowego i formułowania ocen utylitarnych (twierdzeń prakseologicz-
nych), prakseologiczne koncepcje polityki prawa, nauki o polityce, prakseolo-
giczna wersja socjotechniki, pedagogiki resocjalizacyjnej, ekonomii czy nauki
o zarządzaniu. A także prakseologia prawa (Baudoin Dupret), prakseologia
międzynarodowa, przez którą rozumie się zbiór reguł skutecznego działa-
nia obowiązujących w stosunkach międzynarodowych, niezależnie od tego,
czy są one zgodne z prawem międzynarodowym, czy też pozostają z nim
w sprzeczności, oraz prakseologiczna teoria stosunków międzynarodowych.
Wszystkie te koncepcje w szerokim zakresie wykorzystują pojęcia i twierdze-
nia prakseologii, prakseologiczną teorię walki i kooperacji pozytywnej oraz
obszerny zbiór ogólnych zasad sprawnego działania.
Literatura: Baudoin Dupret, Prawo w naukach społecznych, tłum. Joanna Stryjczyk, Oficyna
Naukowa, Warszawa 2010, rozdz. 13: „Prakseologia prawa”; Tadeusz Kotarbiński, Szkice
praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu, w: tenże, Dzieła wszystkie. Prakseologia, cz. 1, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999, s. 5–85; tenże, Traktat o dobrej robocie, PWN,
Warszawa 1955; tenże, Zasady teorii czynu, w: tenże, Dzieła wszystkie. Prakseologia, cz. 1,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999, s. 132; Ludwig von Mises, Ludzkie dzia-
łanie. Traktat o ekonomii, tłum. Witold Falkowski, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa
2011; Marek Mlicki, Socjotechnika. Zagadnienia etyczne i prakseologiczne, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław 1986; „Prakseologia” 1974, nr 1(49); Tadeusz Pszczołowski,
Prakseologia w ujęciu Alfreda Espinasa, „Materiały Prakseologiczne” 1963, nr 10, s. 93–101;
Jan Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Destrukcja normatywności; Nadmiar prawa; Naukowa polityka prawa;
Obowiązywanie prawa; Resocjalizacja.
325

Prawa dziecka
Prawa dziecka
(ang. Children’s rights, fr. Droits de l’enfant, niem. Kinderrechte, ros.
Права ребенка)
Pojęcie praw dziecka odnosi się do wynikających z przyrodzonej i niezbywal-

nej godności człowieka praw w relacji władza–jednostka każdej istoty ludz-
kiej w wieku poniżej 18 lat, z zastrzeżeniem, że prawo może przewidywać
możliwość wcześniejszego uzyskania przez dziecko pełnoletniości. Państwo
ma obowiązek gwarantować możliwość korzystania z praw i egzekwowania
ich, kierując się dobrem dziecka, rozumianym jako najlepsze zabezpieczenie
jego interesów (Konwencja ONZ o Prawach Dziecka).
Realizacja zadań państwa w zakresie praw dziecka nie uchybia auto-
nomii rodziny i zasadzie, w myśl której to rodzice ponoszą główną odpo-
wiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka, a państwo, szanując prawa
rodziców, powinno jedynie okazywać im stosowną pomoc w wykonywaniu
obowiązków związanych z wychowywaniem. Rodzice mają prawo do wycho-
wywania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami, tradycją i zwyczajami
związanymi z miejscem dziecka w rodzinie i poza nią. Dziecko, pozostając do
momentu osiągnięcia pełnoletniości pod władzą rodzicielską, winno rodzi-
com posłuszeństwo. Niemniej rodzice zobowiązani są do poszanowania jego
godności i praw, a przed podjęciem decyzji w ważnych sprawach dotyczących
dziecka powinni go wysłuchać w takiej mierze, na jaką pozwala jego rozwój
umysłowy i stopień dojrzałości, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego
rozsądne życzenia. Jakiekolwiek ograniczenie lub w skrajnej sytuacji pozba-
wienie rodziców praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach
przewidzianych w prawie, pod nadzorem sądu.
Wypracowanie znajdującego powszechną akceptację katalogu praw dziec-
ka stało się możliwe dopiero w latach 90. XX w. Uznanie podmiotowości
dziecka, będące konsekwencją stopniowego porzucania poglądu, zgodnie
z którym dziecko stanowi „własność” rodziców mających nieograniczone
prawo decydowania o jego losie, przyszłości, a nawet życiu, legło u podstaw
stosownych regulacji w prawie międzynarodowym i krajowym. Ewolucja
przekonań w dziedzinie praw dziecka i jego podmiotowości widoczna była
kolejno w Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie
Ogólne Ligii Narodów w 1924 r., Deklaracji Praw Dziecka ONZ, przyjętej
przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1959 r., Między-
narodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ z 1966 r. (art.
24), Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kultu-
ralnych ONZ z 1966 r. (art. 10 ust. 3). Uwieńczeniem starań o uznanie
326

Prawa dziecka
podmiotowości dziecka stało się przyjęcie 20 listopada 1989 r. przez Zgro-

madzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Konwencji o Prawach Dziecka,
uzupełnionej dwoma protokołami fakultatywnymi: o angażowaniu dzieci
w konflikty zbrojne oraz o handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecię-
cej pornografii.
Katalog uznanych praw dziecka obejmuje prawo do życia, prawo do toż-
samości, swobodę wypowiedzi, wolność myśli, sumienia i wyznania (z za-
strzeżeniem respektowania prawa rodziców do wychowania zgodnie z ich
przekonaniami), wolność zrzeszania się i zgromadzeń, wolność od arbitralnej
lub bezprawnej ingerencji w sferę życia prywatnego, wolność od przemocy,
prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki, prawo do pieczy zastępczej
w przypadku, gdy pozbawione jest opieki rodzicielskiej.
Uznanie podmiotowości dziecka wymaga respektowania jego prawa do
tożsamości. Dziecko ma prawo po urodzeniu otrzymać imię, nazwisko, oby-
watelstwo. Na władzach publicznych ciąży obowiązek sporządzenia aktu
urodzenia po uzyskaniu informacji o fakcie narodzin dziecka. Brak rejestracji
dziecka skazuje je we współczesnym świecie, w którym każdy człowiek musi
posiadać odpowiedni numer identyfikujący go, na „nieistnienie” w oficjal-
nych rejestrach, co przekłada się na jego „nieobecność” w całkowicie real-
nym życiu. Dziecko takie staje się „niewidzialne” dla państwa i nie może
liczyć na jego pomoc przy naruszaniu lub pozbawieniu go podstawowych
praw. Bez przypisanej tożsamości dzieci nie mają dostępu do edukacji, opieki
medycznej i innych podstawowych usług. Narażone są na przemoc i wyko-
rzystywanie. Stają się ofiarami handlu ludźmi, zmuszane są do niewolniczej
pracy, prostytucji, udziału w konfliktach zbrojnych (Raport UNICEF: „The
State and the World’s Children 2006: Excluded and Invisible”).
Prawo do tożsamości obejmuje również prawo dziecka poznania swoich
rodziców biologicznych, także gdy wychowuje się w rodzinie adopcyjnej.
Dlatego też tajemnica przysposobienia uległa modyfikacji przez prawo osoby
adoptowanej po uzyskaniu pełnoletniości dostępu do stosownych dokumen-
tów stanu cywilnego w celu poznania swoich rodziców biologicznych.
Uznanie podmiotowości dziecka oznacza także prawo dziecka do uczest-
nictwa (osobiście lub za pośrednictwem innych osób) w ustalaniu jego praw
przed organami władzy publicznej. Dziecko mające wystarczające rozeznanie
ma prawo w toczącym się postępowaniu do otrzymania istotnych informa-
cji, wyrażenia swojego stanowiska, do bycia informowanym o ewentualnych
skutkach podejmowanych decyzji (Europejska Konwencja o Wykonywaniu
Praw Dzieci).
Stopniowa zmiana podejścia do statusu dziecka w rodzinie i społeczeń-
stwie nie spowodowała zmiany w klasyfikacji najczęściej łamanych praw
327

Prawa dziecka
dziecka. Nadal na pierwszym miejscu utrzymuje się prawo do życia bez prze-
mocy. Dziecko narażone jest na przemoc w rodzinie, przemoc rówieśniczą,
ale także ze strony instytucji państwowych (szkoły, państwowych instytucji
opiekuńczych). Najbardziej negatywnie na rozwój dziecka wpływa doświad-
czanie przemocy w najbliższym środowisku, czyli w rodzinie. Powszechna
akceptacja dla fizycznego karcenia małoletnich jako metody wychowawczej
wynika z tradycji uznającej prawo rodziców do stosowania kar cielesnych
za ich „prawo naturalne” oraz przekonania, że „nadrzędność dorosłych nad
dziećmi” pozwala im w każdy możliwy sposób wymusić stosowne zachowa-
nie dziecka, nawet kosztem jego cierpienia fizycznego i psychicznego. Pań-
stwa, zobowiązane do ochrony dzieci przed wszelkimi formami przemocy
fizycznej i psychicznej, starają się wpływać na zmianę postaw społecznych.
Taki cel mają wprowadzone w wielu krajach regulacje prawne zakazujące
osobom wykonującym władzę rodzicielską oraz sprawującym opiekę lub
pieczę nad dzieckiem stosowania kar cielesnych. Przepisy pozbawione są
sankcji prawnej, mają bowiem na celu ustanowienie określonego standardu,
w nadziei, że w przyszłości zostanie on powszechnie zaakceptowany.
Przekonania utrwalone tradycją leżą u podstaw także innych form prze-
mocy wobec dzieci, głównie dziewczynek, które zmuszane są do zawarcia
małżeństwa przed 18 rokiem życia oraz podejmowania współżycia seksu-
alnego przed uzyskaniem odpowiedniej dojrzałości fizycznej i psychicznej.
Jedną z form przemocy jest powszechnie praktykowane w Afryce, ale także
w Azji, Ameryce Łacińskiej oraz w rodzinach imigranckich w Europie ry-
tualne obrzezanie kobiet (female genital mutilation), któremu poddawane są
dziewczynki między 12 a 14 rokiem życia. Oznacza ono zabiegi usunięcia
lub zmodyfikowania zewnętrznych organów płciowych kobiety bez przyczyn
medycznych, dokonywane bez znieczulenia, zazwyczaj w warunkach naraża-
jących na utratę zdrowia lub w skrajnych przypadkach życia.
Prawem dziecka, którego realizacja wobec narastającego ubóstwa w du-
żym stopniu uzależniona jest od pomocy państwa, jest prawo do odpowied-
niego poziomu życia. Niezapewnienie dzieciom ochrony przed niedożywie-
niem powoduje ich słabsze wyniki w nauce, gorszą sytuację zdrowotną,
większe prawdopodobieństwo bezrobocia i uzależnienia od pomocy spo-
łecznej w przyszłości (Raport UNICEF 2012: „Ubóstwo Dzieci”). Państwo
zobowiązane jest w przypadku rodzin niewydolnych ekonomicznie stworzyć
system wsparcia, tak aby zapewnić dzieciom dostęp do podstawowych dóbr
niezbędnych do ich rozwoju.
Dziecko pozbawione swojego środowiska rodzinnego ma prawo do opieki
zastępczej. Państwo zobowiązane jest stworzyć odpowiednie formy pieczy,
wśród których tzw. rodziny zastępcze uznane są za najlepsze środowisko
328

Prawa obywatelskie
wychowawcze jako najbardziej przypominające rodzinę naturalną. Przebywa-

jąc w rodzinie zastępczej lub w sytuacji koniecznej w instytucji powołanej
do opieki nad dziećmi, dziecko zachowuje swoje prawa, łącznie z prawem
do ochrony ze strony państwa.
Realizacji praw dziecka sprzyja efektywny system kontroli. Działający
na podstawie Konwencji o Prawach Dziecka Komitet Praw Dziecka, mający
prawo rozpatrywania sprawozdań złożonych przez państwa, które Konwencję
ratyfikowały, a następnie – po zasięgnięciu opinii organizacji pozarządowych
– przedstawienia wniosków w postaci tzw. obserwacji końcowych, nie ma
możliwości egzekucji swoich zaleceń. Mała aktywność władz publicznych
w danym państwie w budowaniu systemu ochrony praw dziecka, wobec
dominujących nadal postaw społecznych polegających na przedmiotowym
traktowaniu dziecka, prowadzi do sytuacji, gdy „prawa przyznane dziecku
często są jedynie prawami deklarowanymi, a nie realizowanymi”.
Literatura: Jadwiga Bińczycka, Humaniści o prawach dziecka, Impuls, Kraków 2000; Michael
Freeman, Towards a sociology of children’s rights, w: tenże (red.), Law and Childhood Studies,
Oxford University Press, Oxford 2012, s. 29–38; Radosław G. Hałas, Sławomir Hypś, Karcenie
małoletnich w perspektywie prawnomiędzynarodowej i prawnoporównawczej, w: Filip Ciepły (red.),
Prawne aspekty karcenia nieletnich, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 41–71; Ewa
Markowska-Gos, Realizacja praw dziecka we współczesnej rodzinie – wybrane aspekty socjologiczno-
-prawne (komunikat z badań), w: Izabela Marczykowska i in. (red.), Prawa dziecka. Wybrane
aspekty, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 155–178; Renata
Matysiuk, Ryszard Rosa, Prawa człowieka – prawa dziecka. Podstawy filozoficzno-aksjologiczne
i pedagogiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach,
Siedlce 2011; Tadeusz Smyczyński (red.), Konwencja o prawach dziecka: analiza i wykładnia,
Ars boni et aequi, Poznań 1999.
Zobacz także:
Dyskryminacja; Nierówności społeczne a prawo; Prawa obywatelskie; Rodzina; Równość
wobec prawa; Rozwód.
Prawa obywatelskie
(ang. Civil rights, fr. Droits civiques, niem. Bürgerrechte, ros.
Гражданские права)
Prawa obywatelskie niekiedy definiowane są wąsko i przeciwstawiane innym,

ściśle zdefiniowanym rodzajom praw, kiedy indziej definiuje się je szerzej.
Najwęższe rozumienie utożsamia je z jedną z dwóch kategorii praw zawar-
tych przez uczestników rewolucji francuskiej w Deklaracji Praw Człowieka
i Obywatela (1789). Do praw człowieka zalicza się wtedy prawo do wolności
329

Prawa obywatelskie
osobistej, prawo do osobistej autonomii i nietykalności, w tym prawo do

życia, bezpieczeństwa i własności; prawa obywatela to prawa zapewniające
uczestnictwo w życiu politycznym. Marksiści i inni socjaliści przekonywali
niegdyś, że tym, co Deklaracja określa jako prawa człowieka, są w istocie
jedynie „burżuazyjne” prawa troski o własny interes, natomiast prawa oby-
watela, choć tyczą się współpracy między ludźmi, nie mogą być w pełni zreali-
zowane w społeczeństwach kapitalistycznych. Po rewolucji obydwie kategorie
praw miały się stać niepotrzebne – pierwsze nie stosowałyby się w nowej
sytuacji, drugie byłyby już zrealizowane. Prognoza ta źle zniosła próbę czasu.
To samo można powiedzieć o postulowanym rozdzieleniu praw człowieka
i obywatela. Jak wielokrotnie pokazywał Jürgen Habermas, autonomia pry-
watna i autonomia publiczna są ze sobą ściśle powiązane. Nie można się
spodziewać, że ludzie będą swobodnie korzystali ze swobód demokratycz-
nych, gdy zagrożone jest ich życie, wolność, własność czy bezpieczeństwo:
demokracja wymaga autonomii osobistej. I odwrotnie – autonomia osobista
jest najbardziej narażona na ataki właśnie wówczas, gdy obywatele pozba-
wieni są praw politycznych; a zatem również pod tym względem prawa
człowieka i obywatela wzajemnie od siebie zależą. Trudno się więc dziwić,
że oba te rodzaje praw pełnią centralną rolę w liberalnych konstytucjach
krajów całego świata.
Z wymienionych względów obecnie częściej można się zetknąć z szer-
szą koncepcją, która łączy prawa zarówno „człowieka”, jak i „obywatela”.
Takie ujęcie zastosowano w Karcie Praw Konstytucji Stanów Zjednoczonych
Ameryki, w art. 3–20 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (1948) oraz
w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (1966).
Wzięte razem, prawa te określa się niekiedy jako „prawa pierwszej generacji”.
Nie są to jednak jedyne prawa, które uzyskały szerokie uznanie między-
narodowe. W dużym stopniu w odpowiedzi na ruch socjalistyczny w XIX w.
oraz w związku z powstaniem państw opiekuńczych w wieku XX między-
narodowe konwencje zaczęły uwzględniać prawa „drugiej generacji”, znane
szerzej jako prawa ekonomiczne i socjalne. Stanowią one treść art. 22–26
Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a także Międzynarodowego Pak-
tu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966). Powszechna
Deklaracja wymienia tu „prawo do ubezpieczeń społecznych”, prawa „go-
spodarcze, społeczne i kulturalne, niezbędne dla jego [człowieka – przyp.
M.K.] godności i swobodnego rozwoju jego osobowości”, prawa do pracy, do
urlopu i wypoczynku, „do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt
jego i jego rodziny” oraz do nauki.
Wiele kontrowersji budzi natura związku między prawami ekono-
micznymi i socjalnymi a starszą generacją praw. Przedstawiciele państw
330

Prawa obywatelskie
socjalistycznych oraz różnego rodzaju dyktatorzy próbowali wykazać, że

prawa pierwszej generacji są dobrem luksusowym, a zapewnienie ich reali-
zacji pozbawione jest dużego społecznego znaczenia, jeśli państwo nie jest
w stanie zadbać o bezpieczeństwo ekonomiczne i socjalne. Podobnie da się
streścić argumenty, jakie podnosili niektórzy przywódcy państw azjatyckich,
zwłaszcza premier Singapuru, Lee Kuan Yew, krytykując to, co postrzegali
jako obsesję Zachodu na punkcie praw obywatelskich i politycznych. Twier-
dzą oni, że „wartości azjatyckie” mają o wiele bardziej wspólnotowy charak-
ter, są o wiele mniej indywidualistyczne, a nacisk kładą raczej na porządek
i harmonię społeczną i rodzinną niż na prawa i postulaty jednostek.
Z kolei niektórzy zachodni liberałowie utrzymują, że praw obu gene-
racji nie można zaliczyć do tej samej kategorii. Krytycy ci uznają wyższość
praw pierwszej generacji, a niektórzy z nich twierdzą wręcz, że praw drugiej
generacji tak naprawdę nie można nawet nazwać prawami. Jeden z argu-
mentów na potwierdzenie tej tezy głosi, że obie generacje praw stawiają
państwu radykalnie różne wymagania. Pierwsza ma jedynie domagać się
od państwa, by nie ingerowało w życie obywateli, natomiast prawa drugiej
generacji muszą zostać przez państwo zabezpieczone. Pierwsze to prawa
„negatywne”, drugie – „pozytywne”. Pierwsze zawsze pozostają w zasięgu
możliwości, na drugie może nie być stać państwa zbyt ubogiego lub pozba-
wionego odpowiedniej infrastruktury, państwo może również nie wykazywać
w tym kierunku woli. Z podobnych powodów prawa pierwszej generacji nie
stwarzają problemów dla systemu prawnego, łamania ich można bowiem
po prostu zakazać, podczas gdy nieumiejętność zapewnienia skutecznych
rozwiązań kwestii ubóstwa czy nierówności wiąże się ze skomplikowany-
mi problemami polityki społecznej, co do których orzekanie i w sprawie
których działanie leżą w zasięgu kompetencji nielicznych, z pewnością zaś
nie policji ani sądów. Przedstawione argumenty nabierają szczególnej wagi
w kwestiach dotyczących kształtu konstytucji. Zwolennicy rozgraniczenia
generacji pozostają sceptyczni wobec uwzględniania w konstytucji praw eko-
nomicznych i socjalnych, jak to jest w wielu miejscach Europy i we wszyst-
kich krajach postkomunistycznych, a z czym nie spotkamy się w konstytucji
Stanów Zjednoczonych. Tam gdzie ekonomiczne prawa obywatelskie wcie-
lono do konstytucji, sędziowie często przyznają, że są w stanie nadzorować
ich przestrzeganie jedynie w minimalnym zakresie, w odróżnieniu od praw
obywatelskich sensu stricto, które mogą egzekwować w pełni.
Odpowiadając pierwszej grupie krytyków, dla których prawa ekonomiczne
i socjalne przyćmiewają inne prawa obywatelskie, wielu oponentów, zwłasz-
cza spośród liberałów, zaprzecza istnieniu takiej zależności. Z jednej strony,
nawet jeśli uwzględnimy jako istotne wyjątki Singapur i Chiny, zbyt mało jest
331

Prawa obywatelskie
krajów autorytarnych w dobrej kondycji ekonomicznej, zbyt wiele zaś w kon-

dycji fatalnej, by można było uznać ten argument za bezdyskusyjny. Co więcej,
jak zauważył uhonorowany Nagrodą Nobla ekonomista i filozof Amartya Sen,
żadnego państwa demokratycznego nie dotknęła jeszcze nigdy klęska głodu,
w dużym stopniu dlatego, że ustrój demokratyczny daje obywatelom środki
powiadamiania władz o katastrofalnych skutkach decyzji politycznych oraz
mobilizowania się w proteście przeciwko tym decyzjom. Z charakterystycz-
nym dla despoty zamknięciem na świat, ignorancją i bezkarnością trudno
byłoby utrzymać się przy władzy rządzącym w państwie demokratycznym.
Sen odrzuca również tezę, jakoby wartości liberalne można było odnaleźć
jedynie na Zachodzie, podając zaczerpnięte ze starożytnych Chin i Indii przy-
kłady licznych myślicieli i szkół myśli, wypowiadających się dobitnie w obro-
nie wartości liberalnych. Można także zauważyć, że nawet jeśli koncepcje
praw obywatelskich i politycznych rzeczywiście wywodzą się z Zachodu,
podobnie jest z lodówką, co nie oznacza, że tylko na Zachodzie należy jej
używać. Niektóre wynalazki z łatwością przyjmują się na całym świecie, po-
nieważ służą interesom i potrzebom wspólnym dla wszystkich ludzi. Bardzo
możliwe, że właśnie do takich interesów i potrzeb zalicza się możliwość
obrony przed arogancją władzy oraz uczestnictwa w dotyczących nas decy-
zjach i bezpiecznego oprotestowywania tych, które mogą nam zaszkodzić.
Za słabe należy również uznać wiele z argumentów zwolenników poglądu
o wyższości politycznych praw obywatelskich nad prawami ekonomicznymi
i socjalnymi. Pod względem zarówno pilności, rzeczywistej wagi, jak i konse-
kwencji dla innych praw spór ten nie przedstawia żadnej wartości, nie zanosi
się bowiem na jego rozstrzygnięcie, skoro po obu stronach znaleźli się równie
zdolni i zasłużeni dyskutanci. Czy prawo do sprawiedliwego procesu jest za-
wsze i wszędzie ważniejsze niż prawo do minimalnych środków egzystencji?
I odwrotnie: czy prawo do pracy należy w oczywisty sposób przedkładać nad
prawo do swobody wypowiedzi, skoro może ono być konieczne właśnie po
to, by oprotestować brak prawa do pracy?
Próby obrony omawianej dychotomii jako podziału, który można by
wprowadzić w życie, ze względów praktycznych również skazane są na po-
rażkę. Nawet najklasyczniej pojmowane prawa obywatelskie są w dużym
stopniu zależne od zabezpieczenia ze strony państwa. Ustanawiające je
przepisy nie będą funkcjonować bez odpowiedniego poziomu wsparcia ze
środków publicznych i skutecznego wdrożenia. Efektywność, z jaką speł-
nione będą te warunki, zależy od sytuacji finansowej państwa, jego inte-
gralności, struktury instytucji oraz dysponowania wyszkolonymi kadrami,
zdolnymi do przeciwstawienia się korupcji i różnego rodzaju deprawacjom,
które są potencjalnym problemem zawsze, kiedy nie są uruchamiane środki
332

Prawa obywatelskie
zapobiegawcze, a stawka jest wysoka. Żadna z tych pożądanych cech pań-

stwa nie jest do osiągnięcia za darmo, żadna nie jest nawet tania. Żadne
z klasycznych praw obywatelskich nie ma charakteru jedynie negatywnego,
nie da się go sprowadzić do wolności od ingerencji z zewnątrz. Prawa te
ustanawiane są decyzją państwa, utrzymywane w mocy dzięki państwowym
zabezpieczeniom, wprowadzane w życie za sprawą interwencji państwa, po-
dejmowanej wówczas, gdy instytucja państwowa stwierdzi zatwierdzonymi
przez państwo metodami, że zachodzą ku temu podstawy. Polityczne prawa
cywilne są prawami do interwencji państwa na rzecz poszkodowanego, do-
kładnie tak samo jak są nimi prawa do opieki społecznej i dobrobytu. I po-
dobnie jak one pozostają pustymi hasłami, jeśli taka interwencja nie nastąpi
i jeśli nie będzie skuteczna, co pociąga za sobą wydatek znacznych środków.
Argument ten prezentują przekonująco i obszernie Stephen Holmes i Cass
Sunstein w książce The Cost of Rights (1999).
Co więcej, jeśli mamy wierzyć tym neoliberałom, którzy opowiadają się
za rozdzieleniem praw negatywnych i pozytywnych, musimy zdawać sobie
sprawę, że dobrobyt często bywa rezultatem powstrzymania się przez rząd od
niewłaściwych działań lub takich działań zaprzestania, a nie tylko wynikiem
podejmowania działań pożądanych. Powstrzymywanie się zaś od działania,
jak wciąż przypominają zwolennicy tego podziału, jest rzekomo rozwiąza-
niem tanim, należy więc przypuszczać, że równie tania będzie przynosząca
pozytywne skutki decyzja państwa, kiedy nie podejmie ono szkodliwych
ekonomicznie lub politycznie kroków. Dychotomia ta załamuje się w koń-
cu także w przypadku praw, które trudno jednoznacznie zakwalifikować do
jednej z dwóch kategorii, takich jak prawa kulturalne i społeczne (zwane też
prawami „trzeciej generacji” lub „solidarnościowymi”), oraz takich, które –
przeciwnie – można zaliczyć do obydwu, jak prawo tworzenia związków za-
wodowych czy prawo do własności prywatnej. W żadnym z tych przypadków
nie sprawdza się dychotomia między prawami obywatelskimi a ekonomicz-
nymi i socjalnymi. Niektóre prawa mogą więcej kosztować niż inne, niektóre
łatwiej niż inne poddawać się fachowej ocenie sędziów, jednak wbrew często
wyrażanej opinii żadne z nich nie uzasadnia prostej dychotomii.
Jak zwykle, gdy socjologia prawa przywołuje różnorakie konteksty em-
piryczne, by naświetlić ostro zarysowane dychotomie, w których lubują
się prawnicy i filozofowie, należy być wyczulonym na zróżnicowanie, na
konkretne konteksty i okoliczności, źródła i ograniczenia instytucjonalnych
kompetencji oraz na to, co jest, a co nie jest możliwe do osiągnięcia do-
stępnymi środkami. Trzeba także brać pod uwagę racje stojące za ustano-
wieniem praw, nie tylko ich definicje. Człowiekowi szczerze oddanemu idei
praw obywatelskich i politycznych powinno również zależeć na spełnieniu
333

Prawo
warunków, w jakich prawa te będą egzekwowalne. Taka postawa doprowadzi

zaś prawdopodobnie do poszerzenia zakresu uznawanych przez niego praw.
Literatura: Bogusław Banaszak (red.), Prawa człowieka: Geneza, koncepcje, ochrona. Wydawnic-
two Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997; Joanne R. Bauer, Daniel A. Bell (red.),
The East Asian Challenge for Human Rights, Cambridge University Press, Cambridge 1999;
Jürgen Habermas, Faktyczność i obowiązywanie: teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demo-
kratycznego państwa prawnego, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek, Scholar, Warszawa
2005; Stephen Holmes, Cass Sunstein, The Cost of Rights, Why Liberty Depends on Taxes,
W. W. Norton & Co., New York 1999; Susan Moller Okin, Liberty and welfare. Some issues
in human rights theory, w: J. Roland Pennock, John W. Chapman (red.), Human Rights, New
York University Press, New York 1981, s. 232–256; Amartya Sen, Development as Freedom,
Oxford University Press, Oxford 1999; Henry Shue, Basic Rights. Subsistence, Affluence and U.S.
Foreign Policy, Princeton University Press, Princeton 1994; Jeremy Waldron, Liberal Rights,
Cambridge University Press, Cambridge 1993.
Martin Krygier
przełożył Jakub Ozimek
Zobacz także:
Dyskryminacja; Globalizacja prawa; Nieposłuszeństwo obywatelskie; Prawa dziecka; Rów-
ność wobec prawa; Rządy prawa.
Prawo
(ang. Law, fr. Droit, niem. Recht, ros. Право)
Poszukiwanie takiej definicji prawa, która by obejmowała wszystkie jego

kategorie, rodzaje, odmiany i przypisywane mu cechy – w różnych czasach,
kulturach i ustrojach państwowych, teoriach i doktrynach prawnych – jest
z góry skazane na niepowodzenie. Prawo jest bowiem zjawiskiem ontolo-
gicznie złożonym, nie daje się ująć w jednej syntetycznej definicji, a każda
definicja projektująca wcześniej lub później musi się okazać ułomna. Jak
swego czasu pisał Herbert L.A. Hart, „nawet wytrawni prawnicy czują, że
chociaż znają prawo, nie mogą wyjaśnić i w pełni zrozumieć wszystkiego,
co dotyczy prawa i jego relacji do innych rzeczy”.
Najdawniejsze prawo pochodzi sprzed wielu stuleci przed naszą erą (np.
najdawniejsze prawo egipskie z XXX w. p.n.e., sumeryjskie z XXII w. p.n.e.,
a chińskie z mniej więcej XVIII w. p.n.e., podobnie jak kodeks karny
Hammurabiego). Późniejsze doniosłe daty z historii prawa to pochodzą-
ce z VI w. p.n.e. reformy ateńskiego męża stanu Solona, wydane w latach
451–450 p.n.e. ustawy XII Tablic, zawierającej przepisy prawa prywatnego,
procesowego i postępowania egzekucyjnego, a także ukazanie się datowa-
nego na V w. p.n.e. hinduskiego przewodnika prawnego Arthashastra. Cechą
334

Prawo
wspólną dawniejszego prawa było to, że odznaczało się ono, według współ-
czesnych kanonów karania, dużą surowością i formalizmem, a jego celem
była ochrona osoby władcy i jego świty.
Jurysprudencja, która rozwijała się w Rzymie w I–III w.n.e., wraz z póź-
niejszą kodyfikacją prawa (tzw. Corpus Iuris Civilis), dokonaną w latach
528–534 za cesarza Justyniana I Wielkiego, wywarły znaczny wpływ na roz-
wój prawa w całej niemal Europie. Źródłami prawa rzymskiego były: zwy-
czaje, ustawy podejmowane na zgromadzeniach ludowych, rozporządzenia
cesarskie (konstytucje), edykty magistratur i opinie wybitnych prawników.
Ponadto wyróżniane było prawo naturalne, które ustanowiła – jak wierzono
– boska opatrzność na użytek wszystkich stworzeń. Prawo było zwykle dzie-
lone na ius publicum, tj. prawo regulujące stosunki związane z instytucjami
państwa, i ius privatum – odnoszące się do uprawnień osobowych i majątko-
wych między obywatelami.
W epoce średniowiecza różni autorzy odwoływali się przede wszystkim
do prawa bożego i prawa naturalnego, którymi powinna być związana każda
władza monarsza. Myśl tę rozbudował św. Tomasz z Akwinu (ok. 1225–1274)
przez sformułowanie idei czworakiego prawa: wiecznego, naturalnego, ludz-
kiego i boskiego. Prawo wieczne należy do zjawisk nadprzyrodzonych i jest
nim wola samego Boga. Prawem naturalnym są reguły prawa wiecznego,
które znajdują stopniowy wyraz w rozumie. Prawem ludzkim jest zastosowa-
nie prawa naturalnego do ludzkich potrzeb, a prawem boskim są objawione
w Piśmie Świętym uzupełnienia rozumu i prawa ludzkiego, które odnoszą
się do przeznaczenia i zbawienia człowieka.
W dobie nowożytnej definiowanie prawa stało się specjalnością „anali-
tycznego pozytywizmu prawniczego”. Główny przedstawiciel kierunku, John
Austin (1790–1859), rozumiał przez prawo „rozkaz wsparty przez siłę”. We-
dług niego prawem danego kraju są ogólne nakazy wydane przez suwerena
(lub upoważnionych przez niego podwładnych) i poparte groźbą przymusu.
Suwerenem jest osoba lub organ kolegialny mający władzę wewnątrz państwa
i zewnętrznie niezależny.
Na elementy przymusu, siły i państwa w określaniu prawa zwracali głów-
nie uwagę niemieccy teoretycy prawa drugiej połowy XIX w., m.in. Rudolf
von Ihering (1818–1892) i Rudolph Sohm (1841–1917). Podobnie traktował
prawo Karol Marks (1818–1883) i jego kontynuatorzy.
Odmiennie od dominujących na przełomie XIX i XX w. nurtów określał
prawo Leon Petrażycki (1867–1931). Uważał, że źródłem prawa są emo-
cje dwustronne, imperatywno-atrybutywne, łączące przeżycia obowiązku
i uprawnienia. Dowodził również, że prawo pozytywne (stanowione przez
organy władzy państwowej, kościelnej i innej) jest tylko częścią prawa
335

Prawo
rzeczywiście funkcjonującego w społeczeństwie (ten drugi gatunek prawa

nazwał prawem intuicyjnym). Siła społecznego oddziaływania tego prawa
jest, jego zdaniem, niedoceniana.
Na początku XX w. przedstawiciele skandynawskiej szkoły teorii prawa
z Uppsali: Axel Hägerström (1868–1939), Anders Lundstedt (1882–1955) i Karl
Olivecrona (1897–1980), dowodzili, że chociaż przymus ma znaczenie podsta-
wowe w określaniu prawa, to jednak w niektórych działach prawa (w prawie
konstytucyjnym czy w znacznej części prawa cywilnego) nie jest on cechą de-
cydującą. Prawo należy traktować przede wszystkim jako zjawisko społeczne.
Z kolei zdaniem reprezentantów amerykańskiej szkoły realizmu prawni-
czego, przede wszystkim Oliviera Holmsa (1841–1935) i Karla Llewellyna
(1893–1962), prawem są nie tylko oficjalne przepisy prawne, lecz także
praktyka ich stosowania, a zwłaszcza „to, co dzieje się w sądach”.
W literaturze teoretycznoprawnej na moralne aspekty prawa zwrócił
uwagę Lon L. Fuller (1902–1978). Sformułował on kanony wewnętrznej
moralności prawa. Ich stosowanie przyczyni się do wywoływania przez prawo
skutków społecznie pożądanych i minimalizowania skutków negatywnych.
Prawo zdaniem Fullera powinno być przede wszystkim zrozumiałe, dostępne,
względnie stałe, spójne, nie powinno działać wstecz i należy je stosować
zgodnie z głoszonymi wartościami.
Inne dwudziestowieczne sposoby ujmowania prawa są pozbawione roz-
machu teorii Petrażyckiego. Tak np. Niklas Luhmann (1927–1998) podkreślał
znaczenie roli oczekiwań jako istotnego elementu prawa. Poprzez oczekiwa-
nia prawo przekazuje innym systemom społecznym normy i role, jakie można
pełnić w społeczeństwie. Ponadto każdy system prawny posiada potencjał
autopoiesis – zdolność samowytwarzania się.
Jeszcze inaczej ujmował prawo William M. Evan (1922–2009). Według
niego jest ono układem czterech wzajemnie powiązanych komponentów:
wartości, norm, ról i organizacji. System prawny tworzą organy prawodaw-
cze, orzekające i stosujące prawo. Pozostaje on w relacji wzajemnego od-
działywania z pozaprawnymi podsystemami społecznymi.
Jako jeden z rodzajów kontroli społecznej, mianowicie rządową kontro-
lę nad obywatelami, proponuje definiować prawo Donald Black. Jest ono
„zmienną ilościową”. Wskaźnikami ilości prawa jest liczba aresztowań, suro-
wość wyroków, liczba spraw sądowych, obowiązujących kodeksów, ustaw itp.
Poza postulatem badania ilości prawa Black wyróżnia także „modele prawa”,
odpowiadające modelom kontroli społecznej: model karny, kompensacyjny,
terapeutyczny i pojednawczy.
W Polsce Adam Podgórecki (1925–1998), nawiązując do idei Petrażyc-
kiego, przyjmował, że prawem jest sformalizowana (tj. ujęta w wyraźnie
336

Prawo
społecznie rozpoznawalny wzór normatywny) wzajemna relacja uprawnień

i obowiązków, która jest eufunkcjonalna w stosunku do danego systemu
społecznego. Jego zdaniem podstawową cechą prawa jest jego dążenie do
zapewnienia społeczeństwu integralności. Prawo oddziałuje przez trzy ze-
spolone ze sobą elementy: kulturę społeczeństwa, w którym funkcjonuje,
podkulturę środowiska konkretnej jednostki oraz indywidualne cechy oso-
bowości tej jednostki.
Coraz wyraźniej zarysowująca się w drugiej połowie XX w. tendencja uj-
mowania prawa jako zjawiska ontologicznie złożonego znajduje wyraz w sta-
nowisku pluralizmu prawnego. Polega ono na dostrzeganiu i opisywaniu wielu
równocześnie ze sobą współistniejących rodzajów prawa, a nawet porząd-
ków prawnych. Drugim nurtem są „krytyczne studia prawne” (Critical Legal
Studies), w których poszukuje się powiązań regulacji i refleksji prawnych
z dominującymi w danym czasie ideologiami społeczno-politycznymi. Obie te
perspektywy podważają ujmowanie prawa jako zbioru oficjalnie ustanowio-
nych norm opatrzonych sankcją. Ponadto zwrócenie uwagi na prawo krajów
azjatyckich i afrykańskich doprowadziło wielu socjologów i antropologów pra-
wa do stwierdzenia, że prawo orientalne jest przede wszystkim prawem intu-
icyjnym i nie opiera się na koncepcji winy (i sankcji), ale na koncepcji wstydu
(zachowania twarzy). Ta komparatystyczna perspektywa wyraźnie uwidoczni-
ła dwoisty charakter prawa: jako uprawnień i powiązanych z nimi powinności.
Współcześnie konkurują ze sobą dwa odmienne ujęcia prawa: etatystycz-
no-jurydyczne (charakterystyczne dla różnych odmian pozytywizmu praw-
niczego) i socjologiczno-antropologiczne.
Według definicji etatystyczno-jurydycznych (pozytywistycznych) prawem
są wszystkie normy, które zostały w odpowiedni (prawomocny) sposób usta-
nowione przez organy państwa i są zabezpieczone przymusem. Prawo wedle
takiego ujęcia jest systemem norm genetycznie i funkcjonalnie powiązanych
z działalnością aparatu państwowego posługującego się przymusem.
Tak rozumiane prawo jest przedmiotem prawoznawstwa, w którym jako
główną metodę badawczą stosuje się analizę logiczno-językową norm praw-
nych, zwaną także metodą formalno-dogmatyczną. Zakłada się przy tym, że
system prawa jest „zamkniętym systemem logicznym” i że do zrozumienia
„istoty” prawa i jego przejawiania się w życiu społecznym i państwowym nie
ma większego (bądź żadnego) znaczenia rozważanie jego związków z innymi
społecznymi systemami normatywnymi, zwłaszcza z moralnością. W skrajnej
wersji pozytywizmu prawniczego, który reprezentował Hans Kelsen (1881–
–1973), w prawoznawstwie nie ma miejsca na refleksje socjologiczne czy psy-
chologiczne o prawie, nie istnieją tym samym kryteria oceny prawa z punktu
widzenia zasad sprawiedliwości. Swoisty amoralizm czy etyczny nihilizm
337

Prawo
prawa wyraża się w tym, że nie przestaje ono być prawem ze względu na treści
moralne, które zawiera, choćby były one najbardziej naganne czy niegodziwe.
Złagodzoną wersję pozytywizmu prawnego przedstawił na początku lat
60. XX w. Herbert L.A. Hart (1907–1992). Uważał on, że aby wyjaśnić zło-
żoność systemu prawa i zrozumieć większość cech prawa, należy wyróżnić
w nim dwa rodzaje wzajemnie powiązanych reguł: reguły pierwszego rodza-
ju (pierwotne) nakładające zobowiązania do czynienia jednych rzeczy i po-
wstrzymywania się od innych, niezależnie od swej woli, oraz reguły drugiego
rodzaju (wtórne, reguły orzekania), które nadają kompetencje publiczne lub
możności prywatne, a więc prowadzą do stworzenia lub zmiany obowiąz-
ków i powinności. Wedle takiej konwencji prawo jest charakteryzowane jako
związek pierwotnych reguł obowiązku z regułami wtórnymi. W ścisłym więc
znaczeniu prawem są ustawy, rozporządzenia urzędów, procedury sądowe.
Natomiast w szerszym znaczeniu do prawa zalicza się również praktykę jego
stosowania oraz rozmaitego rodzaju zasady, na które powołują się organy
tworzące i stosujące prawo.
Z kolei socjologiczno-antropologiczne określenia prawa ujmują je jako
całokształt stosowanych w danym społeczeństwie sformalizowanych i nie-
formalnych środków kontroli nad zachowaniami jednostkowymi i zbiorowy-
mi, którymi posługują się instytucje władzy lub które są dozwolone przez
powszechny konsens społeczeństwa. Kiedy kontrola dotyczy wzajemnych
relacji między uprawnieniami i obowiązkami (powinnościami) jednostek
i grup społecznych (w ramach instytucji lub poza nimi), oznacza to, że ma
się do czynienia z prawem. Tak rozumiane prawo wyznacza układ wzajem-
nych zobowiązań i roszczeń między ludźmi, a tym samym reguluje interakcje
międzyludzkie, działalność instytucji i organizacji. Nakazy i zakazy prawne
w tym sensie mają charakter imperatywno-atrybutywny, że zobowiązują ad-
resatów, by zachowywali się w określony sposób, i zarazem upoważniają
kontrolerów prawnych do podejmowania działań korekcyjnych w wypadku
stwierdzenia odstępstwa od wymaganego postępowania.
Prawo w perspektywie socjologiczno-antropologicznej ma charakter plu-
ralistyczny, albowiem uznaje się, że na tym samym obszarze może istnieć
kilka porządków prawnych, a więc poza prawem pozytywnym (stanowionym,
państwowym, oficjalnym) i międzynarodowym także prawo intuicyjne (żywe,
społeczne), prawo zwyczajowe, prawo różnych wspólnot (np. religijnych czy
etnicznych), stowarzyszeń (np. sportowych) i organizacji (np. politycznych)
oraz prawo naturalne. Za inny typ pluralizmu prawnego uważa się sytuację,
gdy w ramach jednego wspólnego porządku prawnego obowiązują odmien-
ne uregulowania odnoszące się np. do grup narodowościowych, religijnych,
zawodowych, regionalnych czy jakichś innych.
338

Prawo a historia
Literatura: Antoni Dębiński, Starożytne kodyfikacje prawne, Wydawnictwa KUL, Lublin 2000;
Patrick H. Glenn, Legal Traditions of the World, wyd. 4, Oxford University Press, New York
2010; Marcus Hurn, History of Law, Franklin Pierce Law Centre, New Hempshire 1988;
Katarzyna Sójka-Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000; Ian Ward, Introduction to Critical Legal
Theory, wyd. 2, Cavendish, London 2004; George Write, Maria Stalzer, Wyant Cuzzo (red.),
The Legal Studies Reader. A Conversation & Reading about Law, Peter Lang, New York 2004.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Ius et Lex; Norma prawna; Pluralizm prawny; Prawo a moralność; System prawny; Zróżni-
cowanie prawa.
Prawo a historia
(ang. Law and history, fr. Droit et l’histoire, niem. Recht und Geschichte,
ros. Право и история)
Ponieważ z uwagi na zmianę kontekstu społecznego prawo zmienia się na-

wet wtedy, gdy jego tekst pozostaje taki sam, jest ono z pewnością zjawi-
skiem historycznym. Powstaje jednak pytanie, czy każda nauka prawa musi
być zawsze nauką historyczną, jak twierdziła niemiecka szkoła historyczna
w prawoznawstwie. Jej protoplasta Gustaw von Hugo (1764–1844) stwo-
rzył racjonalne podstawy klasyfikacji dyscyplin prawniczych, wyróżniając trzy
punkty widzenia na kwestie prawne. Stawia się mianowicie albo pytanie
praktyczne: „Co jest prawem?”, albo pytanie historyczne: „Jak stało się to
prawem?”, albo pytanie filozoficzne: „Czy jest rozsądne, żeby było to pra-
wem?”. Pytania te stawia się z reguły właśnie w tej kolejności. Odpowiedź
na pierwsze jest sprawą dogmatyki prawa, na drugie – historii prawa, a na
trzecie – filozofii prawa.
Jednak nie każdy namysł prawnika nad dowolnymi zjawiskami z prze-
szłości prawa i nie każde pielęgnowanie pamięci o nich stanowią naukę
historii prawa w znaczeniu przyczynowego badania przeszłości. Poza za-
kres historii prawa wykraczają na pewno sterylne badania „starożytności”
(antiquitates) prawa rzymskiego, jeśli są one pozbawione jakiegokolwiek
znaczenia praktycznego i związku ze współczesnością. W przeciwieństwie do
prawa rzymskiego, obowiązującego jeszcze w XIX w. w krajach niemieckich
i określanego przez tzw. pandektystów jako „rzymskie prawo dzisiejsze”,
badania takie zostały zdyskwalifikowane już przez Georga Friedricha Puchtę
(1798–1846) jako bezpłodny „antykwaryzm”.
Utożsamienie nauki prawa z jego historią przez dziewiętnastowieczne
prawoznawstwo niemieckie osiągnęło punkt szczytowy w dziele najwy-
339

Prawo a historia
bitniejszego ówczesnego prawnika, jakim był Fryderyk Karol von Savigny

(1779–1861). Jego zdaniem zjawiska prawne „istnieją” tylko dlatego, że
„stały” się one tym, czym obecnie są, w wyniku procesu historycznego.
Prawotwórstwo musi zatem polegać przede wszystkim na dopasowywaniu
materiału normatywnego zaczerpniętego z przeszłości do nowych potrzeb.
Oparty na „duchu narodowym” (Volksgeist) historyzm Savigny’ego był z poli-
tycznego punktu widzenia doktryną nacjonalistyczną i konserwatywną, która
jednak zarazem obnażała iluzoryczność prawa natury, z całkowitym pomi-
nięciem tradycji, opartego rzekomo wyłącznie na rozumie.
Z przejściem od szkoły historycznej do pozytywizmu łączyło się ograni-
czenie historii do metodologii kontrastowej, zakładającej, że zjawiska praw-
ne wykazują charakter tym bardziej historyczny, im bardziej różnią się od
zjawisk dzisiejszych. W tym duchu, dokładnie przeciwnym do historyzmu
Savigny’ego, zauważał wówczas Leon Petrażycki (1867–1931), że wciąż jesz-
cze istniejące zjawiska prawne nie należą do historii prawa: „Jeśli zjawiska
przeszłości «minęły» całkowicie, nie zostawiając dla nas po sobie żadnego
istotnego śladu w teraźniejszości jako swego wytworu, to nie istnieją one dla
nas. Jeśli zaś zjawiska te zostawiły w wyniku pewną teraźniejszą właściwość
[…], to dla nas znowu jednak ważna jest nie przeszłość, lecz to, co teraz
będąc wytworem przeszłości, jest teraźniejszością”.
Ową wyrastającą z przeszłości teraźniejszość prawa określamy obecnie
jako tradycję prawną. Stanowi ona kategorię szerszą niż system prawny, po-
zwalającą na zaliczenie do niej całych grup państw, które składają się na tzw.
kręgi czy rodziny prawa. Tradycja powoduje historyzację dogmatyki i dogma-
tyzację historii, która musi następować w miarę uświadamiania sobie przez
dogmatykę prawniczą wagi tradycji. Już rzymscy prawnicy i cesarze twierdzili,
że od ustalonej wykładni można odejść: według Hadriana tylko z powodu
„pożytku publicznego” (utilitas publica), a według Antoninusa Piusa jedynie
z powodu „oczywistej słuszności” (aequitas evidens) nowego rozwiązania,
w końcu według Ulpiana z powodu „oczywistego pożytku” (evidens utilitas).
Mniej lub bardziej świadomej obrony tradycji można się dopatrywać
w typowym dla każdego dyskursu praktycznego domniemaniu na korzyść za-
chowania obowiązującej regulacji prawnej. Określa się je jako domniemanie
na rzecz status quo, zgodnie z którym „nie należy reformować tego, czego
niezdatność nie jest udowodniona” (Leon Petrażycki); jako konserwatywną
zasadę bezwładności lub inercji czy zachowania ciągłości (Chaim Perelman);
albo wreszcie jako favor traditionis (Joachim Hruschka). Domniemanie to
oznacza w praktyce, że ciężar dowodu spoczywa zawsze na tym, kto w dys-
kursie dogmatyki prawniczej, orzecznictwa sądowego czy ustawodawstwa
proponuje wprowadzenie innowacji prawnych.
340

Prawo a historia
Od zasady bezwładności należy odróżnić myloną z nią niekiedy wykładnię

historyczną, określoną przez Savigny’ego jako „kanon historyczny” wykładni.
W pierwszym tomie swego Systemu dzisiejszego prawa rzymskiego z 1840 r. Sa-
vigny umieścił ją zresztą na przedostatnim miejscu wśród wyróżnionych tam
przezeń czterech kanonów interpretacji prawniczej, a mianowicie po kanonie
gramatycznym i logicznym, a bezpośrednio przed kanonem systematycznym.
Jednak w praktyce wykładni Savigny postawił dokonywane przez interpreta-
tora zabiegi historyczne na pozycji zdecydowanie podporządkowanej również
wykładni systematycznej, ponieważ nie przekazują nam one „prawdziwego
sensu prawa”, stanowiąc tylko i wyłącznie „część jego historii”.
Według współczesnej teorii prawa wykładnia historyczna dzieli się na
ogół na dwa rodzaje: wykładnię subiektywno-historyczną, która odwołuje się
do rzeczywistej woli tzw. historycznego ustawodawcy, i obiektywno-histo-
ryczną, opartą na rzeczywistej funkcji, którą interpretowana norma prawna
spełniała w chwili jej wydania. Natomiast w ujęciu Savigny’ego wykładnia
historyczna służyła zawsze uznanemu współcześnie za odpowiedni aktowi
stosowania prawa. Wykazywała ona zatem cechy wykładni obiektywno-tele-
ologicznej, w związku z czym nie przypominała dzisiejszej wykładni histo-
rycznej, ani w jej subiektywnym, ani obiektywnym wariancie.
Wykładnia historyczna bywa niestety mylona z wykładnią genetyczną.
Wykładnia historyczna (lub ściślej mówiąc: przywoływany w procesie wy-
kładni „argument historyczny”) polega na przytoczeniu faktów z przeszłości
danego problemu prawnego lub danej instytucji prawnej. W tym zakresie
wywodzi się często, że rozważane obecnie rozwiązanie danego problemu
legislacyjnego było już kiedyś zastosowane, przynosząc pożądane lub nie-
pożądane skutki. Argumentacja tego typu podpada zatem pod pojęcie „wy-
korzystywania doświadczeń” lub „uczenia się z historii”. Często propaguje
się ją pod hasłem, że należy doprowadzić do końca uprzednio rozpoczęty
i będący już w toku trend historyczny.
W ten sposób rozwój ewolucyjny jawi się jako ideał preferowany w sto-
sunku do zrywających jego ciągłość radykalnych innowacji. Na przykład po
zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. tamtejsze sądy uzasadniały odmowę zwrotu
w naturze wschodnioniemieckich nieruchomości ich dawnym właścicielom
argumentem, że nie można zobowiązać państwa do „odwracania koła histo-
rii” o pół wieku wstecz. Tymczasem wykładnia genetyczna zmierza do usta-
lenia, w jaki sposób doszło do uregulowania danej kwestii prawnej. Pokrywa
się to częściowo z badaniem woli historycznego ustawodawcy, zwłaszcza na
podstawie tzw. materiałów ustawodawczych (travaux préparatoires), odsłania-
jących postawiony sobie przezeń cel. Określanie sięgania do tych materiałów
jako wykładni historycznej nie jest jednak ścisłe.
341

Prawo a moralność
Literatura: Tomasz Giaro, Prawo i historia prawa w dobie globalizacji. Nowe rozdanie kart, w:
tenże (red.), Prawo w dobie globalizacji, Liber, Warszawa 2011, s. 73–88; tenże, Tradition und
Geschichte als Grenzen der Auslegungsfreiheit im Privatrecht, w: Jerzy Stelmach, Rainer Schmidt
(red.), Krakauer-Augsburger Rechtsstudien. Die Grenzen der rechtsdogmatischen Interpretation, Wol-
ters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 223–241; James Gordley, Comparative law and legal
history, w: Mathias Reimann, Reinhard Zimmermann (red.), The Oxford Handbook of Com-
parative Law, Oxford University Press, Oxford 2006, s. 753–773; Maria Zmierczak, Nauki
historycznoprawne pośród dyscyplin prawniczych, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1995, t. 47,
nr 1–2, s. 79–92.
Tomasz Giaro
Zobacz także:
Ius et Lex; Monteskiusz; Recepcja prawa; Rewolucja; Savigny Friedrich Carl von; Tradycja
prawna.
Prawo a moralność
(ang. Law and morality, fr. Droit et morale, niem. Recht und Moral,
ros. Право и мораль)
Wedle Leona Petrażyckiego cechą wyróżniającą sądy o powinności prawnej

i zawarte w nich normy czy reguły prawne jest ich dwustronność. Norma
prawna z jednej strony nakłada obowiązek działania, z drugiej – upoważnia
do roszczenia. Jeżeli sformułowana jest w postaci nakazu postępowania,
to wynika z niego obowiązek z jednej i roszczenie z drugiej strony. Leon
Petrażycki nazywał normę prawną normą imperatywno-atrybutywną, obo-
wiązująco-przydzielającą, oznaczając w ten sposób jej dwoistą wartość psy-
chologiczną, wzbudzającą z jednej strony obowiązek działania, z drugiej zaś
możność żądania, aby działanie było wypełnione.
Normy moralne (sądy o powinności moralnej) oparte są na uznanych za
dobre wzorach postępowania. Uchybienie tym wzorom i opartym na nich
powinnościom może pociągnąć za sobą repulsje członków zbiorowości wobec
człowieka, który swoim postępowaniem obraża moralność. Opinia publicz-
na, której potępienie może być bardzo silne, nie ma charakteru formalnego
roszczenia, związanego z obrażoną normą postępowania. Również reakcja
jednostki dotkniętej niemoralnym postępkiem, będąca wyładowaniem jej
przeżyć emocjonalnych pokrzywdzonego, nie jest roszczeniem opartym na
obowiązującej normie postępowania. Cechą rodzajową norm moralnych
według Leona Petrażyckiego jest imperatywność, albowiem źródłem norm
moralnych są emocje dotyczące obowiązku. Psychika moralna jest psychiką
pokojową, nie skłania do walki i przemocy. Normy moralne nakazują pewien
sposób postępowania, ale nie dają uprawnienia, by te nakazy egzekwować.
342

Prawo a moralność
Znaczenie norm moralnych i norm prawnych jest odmienne. O ile normy

moralne powstawały jako wyraz powtórzonych ustosunkowań emocjonal-
nych ludzi w określonych sytuacjach, o tyle normy prawne (normy prawa
oficjalnego) obiektywizują się w postaci formalnych nakazów; o ile na straży
norm moralnych stoi tylko prawdopodobieństwo wywołania ujemnej reakcji
emocjonalnej pokrzywdzonego i społecznego otoczenia, o tyle normy prawne
są strzeżone środkami formalnymi – sankcjami w przypadku ich nieprzestrze-
gania; wreszcie o ile normy moralne stanowią wyraz oceny dodatniej lub
ujemnej postępowania człowieka, o tyle normy prawne są formalną podstawą
roszczeń jakiegoś człowieka, ludzi lub organów.
Powstawanie norm prawnych może się odbywać na dwojakiej drodze.
Pierwsza z nich stanowi łącznik między normami prawnymi a resztą norm
społecznych; jest to zwyczaj i prawo zwyczajowe, powstające podobnie jak
powstają w społeczeństwie inne normy społeczne: przez powtarzanie się
podobnych rozstrzygnięć w podobnych sytuacjach, co doprowadza do wy-
tworzenia sądu o powinności prawnej, ustalenia normy czy reguły, według
której należy postąpić w sytuacji podobnej do tych, jakie już poprzednio były
podstawą wytworzenia odpowiedniego sądu.
Drugim źródłem normy prawnej jest jej ustanowienie w drodze nakazu
organizacyjnego, występującego w rozmaitych postaciach formalnych. W ten
sposób tworzy się tzw. prawo stanowione.
Jeśli chodzi o formę norm prawnych, to w ujęciu prawniczym składają się
one z hipotezy, dyspozycji i sankcji. Hipoteza określa, czyje zachowanie i w ja-
kich warunkach jest regulowane; dyspozycja podaje, jakie zachowanie jest na-
kazane, zakazane lub dozwolone; sankcją są zapowiadane skutki zachowania.
Sankcje spotkają ewentualnych sprawców, jeśli w warunkach wskazanych
w hipotezie nie zachowają się zgodnie z wzorcem zawartym w dyspozycji.
W socjologii prawa przyjmuje się natomiast – za Petrażyckim – że wszel-
kie normy zachowania, które jednej stronie przypisują pewne uprawnienie,
a na drugą stronę nakładają pewien obowiązek, są normami prawnymi (pra-
wa oficjalnego, intuicyjnego, zwyczajowego, naturalnego itp.). Normy praw-
ne ustanawiają więc dwustronny, atrybutywno-imperatywny związek między
dwiema stronami przez wskazanie, jak jest zobowiązana postępować jedna
strona, aby spełnić uzasadnione roszczenie (oczekiwanie) drugiej strony. Tak
rozumiana norma prawna składa się z części definiującej, która wskazuje
obowiązkową formę zachowania wynikającą z czyjegoś roszczenia, i – za-
zwyczaj – z części sankcjonującej, określającej, jakie konsekwencje spotkają
sprawcę niewypełnienia obowiązku zaspokojenia roszczenia.
Według Marii Ossowskiej podstawowym kryterium odróżniania norm
moralnych i prawnych jest sposób sformułowania normy. Użycie trybu
343

Prawo a moralność
warunkowego wraz z podaniem sankcji w razie naruszenia normy odróżnia

normy prawne od norm moralnych.
Kolejnym kryterium jest geneza norm. Normy prawne (normy prawa
oficjalnego) to te, które powstają na drodze sformalizowanej, sformułowane
są i nadane przez powołane do tego instytucje, podczas gdy normy moralne
powstają w wyniku bardzo wielu skomplikowanych procesów, przeważnie
o charakterze nieformalnym, podobnie jak prawo zwyczajowe czy prawo
intuicyjne.
Czynnikiem odróżniającym może być również, według Marii Ossowskiej,
rodzaj sankcji w razie naruszenia norm. W przypadku naruszenia norm praw-
nych stosowaną sankcją jest sformalizowana kara, w przypadku norm mo-
ralnych – potępienie ze strony opinii publicznej. Przy czym Maria Ossowska
zauważa, że norma moralna może być czasem obłożona zarówno potępie-
niem publicznym, jak i konkretną karą w razie jej naruszenia.
Dalszym kryterium może być sposób, w jaki stwierdza się obowiązywanie
norm prawnych lub norm moralnych. Ustalenie, że jakaś norma jest obo-
wiązującą normą prawną, dokonywane jest przez odnalezienie jej w zbiorze
przepisów określanych jako prawne, podczas gdy określenie jakiejś normy
jako normy moralnej zależy od tego, czy da się stwierdzić, że zawiera się
ona w sferze poczucia słuszności.
Inne próby odróżnienia norm prawnych i moralnych oparte są na analizie
ich treści. Pierwszy wariant tego rozróżnienia stwierdza, że prawo reguluje
zachowania „zewnętrzne”, podczas gdy moralność – „wewnętrzne”. Drugi
wariant tego rozróżnienia polega na omówionym wyżej określeniu norm
moralnych jako norm imperatywnych (nakładających obowiązek), natomiast
norm prawnych jako norm imperatywno-atrybutywnych (nakładających
i obowiązek, i roszczenie).
Literatura: Wacław Makowski, Nauka o państwie, cz. 1: Teoria państwa, Nakładem Komitetu
Wydawniczego Podręczników Akademickich. Skład Główny w Kasie im. Mianowskiego,
Warszawa 1939; Maria Ossowska, Podstawy nauki o moralności, PWN, Warszawa 1963; Leon
Petrażycki, Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, tłum. i oprac. Jerzy
Lande, PWN, Warszawa 1959; Adam Podgórecki, Sociological Theory of Law, A. Giuffre Edi-
tore, Milano 1991.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Norma prawna; Norma społeczna; Petrażycki Leon; Poczucie prawne; Prawo intuicyjne;
344

Prawo intuicyjne
Prawo intuicyjne
(ang. Intuitive law, fr. Droit intuitif, niem. Intuitives Recht, ros.
Интуитивное право)
Pojęcie prawa intuicyjnego wprowadził do teorii prawa na początku XX w.
Leon Petrażycki. Stamtąd zostało ono przeniesione do socjologii prawa i in-
nych dziedzin wiedzy o prawie. Najobszerniej o prawie intuicyjnym wy-
powiedział się Petrażycki w drugim tomie Teorii prawa i państwa w związku
z teorią moralności. Za każdym razem punktem odniesienia rozważań o prawie
intuicyjnym jest w jego tekstach prawo pozytywne.
Wspólną cechą prawa pozytywnego i prawa intuicyjnego jest to, że są one
zjawiskami realnymi i należą do klasy przeżyć imperatywno-atrybutywnych.
Przeżycia te albo zawierają w sobie wyobrażenia jakichś faktów normatyw-
nych (kodeksów, ustaw, zwyczajów itp.), co oznacza, że należą do prawa
pozytywnego, albo takich wyobrażeń nie zawierają, co charakteryzuje prawo
intuicyjne. Skład psychiczny obu gatunków prawa jest więc z gruntu odmien-
ny. Mówiąc dokładniej, differentia specifica prawa intuicyjnego w stosunku do
prawa pozytywnego polega na tym, że w jego składzie nie ma wyobrażenia
faktów normatywnych, że atrybutywny obowiązek odpowiedniego postępo-
wania nie zostaje uzależniony od jakiegokolwiek autorytetu postronnego.
Według Petrażyckiego faktem normatywnym jest każde wyobrażenie (prze-
świadczenie), że tak a tak zostało postanowione, ustalone, przyjęte lub tp.
(np. że tak jest napisane w Ewangelii, w konstytucji, że tak stanowi kodeks,
ustawa, starodawny obyczaj, że tak nauczał Chrystus).
Cztery podstawowe właściwości prawa intuicyjnego są następujące.
1. Prawo intuicyjne ma w znacznej mierze charakter indywidualny, indywi-
dualnie zmienny i różnorodny. Treść prawa intuicyjnego zależy od okoliczności
życia każdego człowieka, od jego charakteru, wykształcenia, pozycji społecznej
itp. Wspólność warunków życiowych, doświadczeń i kolei losów przyczynia
się do ujednolicenia przeżyć intuicyjnoprawnych, a tym samym do jednorod-
ności prawa intuicyjnego. Można więc zasadnie mówić o prawie intuicyjnym
danej klasy społecznej, określonej zbiorowości, dzieci, kobiet, mężczyzn itd.
2. Prawo intuicyjne przystosowuje się do konkretnych, indywidualnych
okoliczności, do danego układu stosunków społecznych itp. Ma przy tym
skłonność do pozytywizacji, do przekształcania się w fakty normatywne i do
ujednolicania treści pod wpływem wspólnych doświadczeń życiowych danej
grupy ludzi.
3. Prawo intuicyjne odznacza się dużym potencjałem przystosowawczym
do nowych okoliczności, stale jest w ruchu, nie podlega petryfikacji, a na
jego treść nie ma istotnego wpływu czyjakolwiek samowola.
345

Prawo intuicyjne
4. Prawo intuicyjne ma szeroki zasięg obowiązywania i zastosowania,

znacznie szerszy niż prawo pozytywne. Wiele obowiązków i uprawnień
w dziedzinie prawa intuicyjnego ludzie przeżywają jako coś powszechnego,
słusznego i samo przez się oczywistego. Z tego powodu prawo intuicyjne
bywa traktowane jako probierz prawa pozytywnego.
W różnych doniosłych sytuacjach życiowych przeżycia intuicyjnoprawne
wzbudzają wielkie napięcie emocjonalne, dynamizm emocjonalny, entuzjazm,
a nawet fanatyzm. Ta cecha prawa intuicyjnego powoduje, że jego oddziały-
wanie motywacyjne i wychowawcze jest na ogół silniejsze niż prawa pozy-
tywnego. Co więcej, „w rozległych dziedzinach życia społecznego odgrywa
ono – jak pisał Petrażycki – rolę ważniejszą i w skutkach donioślejszą niż
prawo pozytywne”.
Tam gdzie chodzi o przestrzeganie praw innych ludzi, o przysporzenie im
pewnego dobra lub wyrządzenie jakiegoś zła, gdy w grę wchodzi rozdzielenie
dobrodziejstw lub ciężarów, a także realizacja uprawnień własnych, ludzie
zazwyczaj kierują się własnym prawem intuicyjnym, wskazaniami własnego
sumienia intuicyjnoprawnego, nie zaś nakazami czy zakazami prawa po-
zytywnego. Jednakże samo prawo intuicyjne nie wystarcza, jak dowodził
Petrażycki, by mogło istnieć i rozwijać się życie społeczne. Nie może ono
bowiem zapewnić należytej unifikacji stosunków prawnych, porządku i po-
koju społecznego.
Prawo intuicyjne dominuje w takich specyficznych dziedzinach, jak dzia-
łalność krytyczna (literacka, plastyczna, teatralna i wszelka inna), nagra-
dzanie i karanie, udzielanie pochwał i nagan itp. „Jaka się komu należy
ocena na egzaminie – pisał Petrażycki – jest to sprawa intuicyjno-prawnego
sumienia egzaminatora, która nie może być rozumnie z góry wymierzona
przez prawo pozytywne. W sferze wymiaru kary w różnych dziedzinach życia,
w rodzinie, szkole, w dziedzinie kryminalnej jest rzeczą niesłychanie ważną
dostosowanie kary do stopnia winy, co daje się osiągnąć tylko za pomocą
prawa intuicyjnego, nie zaś pozytywnego”.
Między prawem intuicyjnym a prawem pozytywnym może zachodzić
w tym samym czasie jedna z trzech relacji: po pierwsze dziedzina istnienia
i działania prawa pozytywnego nie ma punktów stycznych z prawem intu-
icyjnym (przykładem są kwestie formalne, a także sfera przepisów technicz-
nych, proceduralnych i porządkowych, które należą do wyłącznej kompetencji
prawa pozytywnego); po drugie między dziedziną istnienia i działania prawa
intuicyjnego a odpowiednią dziedziną prawa pozytywnego zachodzi relacja
krzyżowania się zakresów; po trzecie dziedziny istnienia i działania prawa po-
zytywnego i prawa intuicyjnego pokrywają się ze sobą. Tej ostatniej sytuacji
Petrażycki poświęcił najwięcej uwagi. Stwierdził, że aby mógł trwać ustrój
346

Prawo intuicyjne
społeczny, polityczny i gospodarczy, między obu gatunkami prawa musi ist-

nieć ogólna treściowa zgodność co do naczelnych zasad. Chociaż prawo in-
tuicyjne wywiera stały nacisk na wykładnię i stosowanie prawa pozytywnego
w kierunku uwzględnienia przekonań intuicyjnoprawnych, w szczegółach
może pozostawać z nim niezgodne. „Zaspokajając żądania intuicyjno-prawne
jednych ludzi – twierdził Petrażycki – prawo pozytywne nie może tym samym
zaspokoić żądań intuicyjno-prawnych innych ludzi”. Ponieważ prawo pozy-
tywne ma tendencję do utrwalania swoich postanowień, a prawo intuicyjne
cechuje się w miarę swobodnym rozwojem, przeto z biegiem czasu narastają
rozbieżności między obu gatunkami prawa. Z reguły pod naporem prawa
intuicyjnego zmienia się – w większym lub mniejszym stopniu – treść prawa
pozytywnego. Kiedy jednak na skutek przeciwdziałania rządzących, aparatu
państwowego lub grup kontrolujących ustawodawstwo zmiana prawa pozy-
tywnego nie jest możliwa, następuje społeczny wybuch, rewolucja. Błędny
jest więc pogląd upatrujący w sprzecznych interesach klasowych przyczyn
rewolucji. Sprzeczności te istnieją niekiedy setki lat i tak długo nie powo-
dują one rewolucji, jak długo panuje wiara w świętość i sprawiedliwość po-
rządku prawnego, w zgodność postanowień prawa pozytywnego z regułami
prawa intuicyjnego.
Doniosłe znaczenie prawa intuicyjnego wyraża się ponadto w tym, że
wywiera ono nacisk na naukowe opracowanie prawa pozytywnego, na teorię
prawa, interpretację źródeł prawa, na praktykę sądową i w ogóle na stosowa-
nie prawa. Potencjalne konflikty między prawem pozytywnym a intuicyjnym
są w ten sposób zażegnywane albo łagodzone. Nie znaczy to jednak, że prawo
intuicyjne jest zwykle kulturowo i cywilizacyjnie wartościowsze od prawa
pozytywnego. Jak zaznaczał Petrażycki, „treść prawa intuicyjnego może być
i bywa również bardzo nierozsądna, barbarzyńska, bardziej zacofana, mniej
rozsądna niż istniejące prawo pozytywne”. Poza tym należy mieć na uwadze,
że również prawo pozytywne oddziałuje na prawo intuicyjne. Siła i kierunek
tego oddziaływania zależą od treści prawa pozytywnego, jego zgodności z po-
trzebami życia społecznego i od wielu innych czynników. Ogólna prawidłowość
jest taka, że oddziaływanie prawa pozytywnego jest tym silniejsze, im więk-
szym poważaniem się ono cieszy w danym środowisku. Dodatnie, apulsywne
przeżycia prawne wywoływane przez fakty normatywne prawa pozytywnego
stają się z czasem przeżyciami samoistnymi, niezależnymi już od uprzednich
faktów normatywnych. W analogiczny sposób prawo pozytywne staje się
częstokroć dla ludzi, którzy nim się zajmują zawodowo, prawem intuicyjnym.
„Niekiedy prawo pozytywne postępowe – pisał Petrażycki – wywiera bardzo
szybki, radykalny i odradzający wpływ na prawo intuicyjne, czasami wywołuje
głębokie «rewolucje» w dziedzinie intuicyjno-prawnej psychiki społecznej”.
347

Prawo naturalne
Jeszcze jedna okoliczność nobilituje prawo intuicyjne w życiu spo-

łecznym, ta mianowicie, że sprawiedliwość należy do kategorii prawa in-
tuicyjnego. Poczucie sprawiedliwości jest przeświadczeniem, niezależnym
od autorytetów zewnętrznych, że osobie X (lub grupie osób) należy się
to a to, że do tego a tego jest uprawniona, a na kimś innym spoczywa
powinność, by temu uprawnieniu stało się zadość. Wszystkie więc uwagi
dotyczące prawa intuicyjnego odnoszą się również, jak twierdził Petrażycki,
do sprawiedliwości.
Wiele polskich i zagranicznych badań socjologicznoprawnych nad po-
czuciem prawnym, postawami wobec prawa i świadomością prawną zawiera
elementy wiedzy na temat prawa intuicyjnego, lecz w takim aspekcie wyniki
tych badań nie są z reguły interpretowane. O ile więc pojęcie prawa intuicyj-
nego zyskało prawo obywatelstwa w bardziej oświeconej literaturze socjolo-
gicznoprawnej, o tyle na terenie empirii jeszcze nie zdążyło się zadomowić.
Literatura: Anthony Allott, Gordon R. Woodman (red.), People’s Law and State Law. The Bella-
gio Papers, Walter de Gruyter, Dordrecht 1985; Donald D. Barry (red.), Toward «Rule of Law» in
Russia? Political and Legal Reform in the Transition Period, M.E. Sharpe, New York–London 1992;
Georges Gurvitch, Sociology of Law, Transaction Publishers, London 2001; Leon Petrażycki,
Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, tłum. i oprac. Jerzy Lande, t. 2,
tłum. i oprac. Wiktor Leśniewski, PWN, Warszawa 1959–1960; Adam Podgórecki, Intuitive
law versus folk law, „Zeitschrift für Rechtssoziologie” 1982, nr 1(3), s. 74–81.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Petrażycki Leon; Pluralizm prawny; Poczucie prawne; Prawo; Prawo oficjalne i prawo nie-
oficjalne; Prawo żywe.
Prawo naturalne
(ang. Natural law, fr. Droit naturel, niem. Naturrecht, ros. Естественное
право)
Prawo naturalne, które zdaniem jego zwolenników (jusnaturalistów) ist-

nieje niezależnie od prawa pozytywnego, tj. norm prawnych tworzonych
przez ludzi, wynikających z obowiązujących w danym miejscu i w danym
czasie formalnych źródeł prawa, z istoty swojej stoi ponad prawem pozy-
tywnym, a ze względu na swoją wyższość oraz oparcie na wartościach ab-
solutnych i niezmiennych, w szczególności sprawiedliwości, a także ścisły
związek z moralnością może być kryterium oceny obowiązywania prawa
pozytywnego (walidacyjna funkcja prawa naturalnego) lub kryterium oceny
treści norm prawa pozytywnego (aksjologiczna funkcja prawa naturalnego).
348

Prawo naturalne
Jusnaturalizm, czyli przekonanie o istnieniu prawa naturalnego, jest tra-

dycyjnie przeciwstawiany pozytywizmowi prawniczemu, tj. sprowadzaniu
zjawiska prawa do norm prawa pozytywnego.
Idea prawa naturalnego, nazywanego również w niektórych jego wyda-
niach prawem natury, występuje od czasów starożytnych w bardzo zróżnico-
wanych wyobrażeniach i postaciach. W starożytnej Grecji prawo naturalne –
rozumiane jako prawo rządzące w całym świecie rzeczy i ludzi, nakazujące żyć
zgodnie z naturą (kosmologiczna koncepcja prawa naturalnego, naturalizm
prawa naturalnego) – było przede wszystkim kategorią religijną i filozoficzną,
która nie musiała służyć do oceny prawa pozytywnego i nie wpływała na
praktykę prawa. Związek między prawem naturalnym a prawem pozytyw-
nym zaczęto dostrzegać w jurysprudencji rzymskiej, przede wszystkim dzięki
rozwijającemu wątki myśli Arystotelesa Markowi Tuliuszowi Cyceronowi
(106–43 r. p.n.e.). Dla Cycerona prawo naturalne stanowiło „zdrowy rozsą-
dek, z naturą zgodny, w każdym z ludzi się mieszczący, trwały, odwieczny,
nakazujący spełniać obowiązek, zakazem odstręczający od złego”, poprze-
dzający prawo ludzkie, które powinno być zgodne z prawem pozytywnym.
Zarazem za wyraz prawa naturalnego Cycero uważał jednak archaiczną już
w jego czasach ustawę XII Tablic, a treści prawa naturalnego utożsamiał
z ius gentium, które Rzymianie stosowali w stosunkach z innymi ludami.
Według św. Tomasza z Akwinu (1225–1274) prawo naturalne, jako dzieło
Boga (teistyczna koncepcja prawa naturalnego, nadnaturalizm prawa natural-
nego), stanowiło odbicie wiecznego prawa boskiego w rozumie ludzkim jako
efekt „naturalnego sądu rozumu ludzkiego”. Była to ontologiczna koncepcja
prawa natury – prawo to określa treści tego, co dobre, i tego, co złe, choć
nie dostarcza ludziom wszystkich niezbędnych reguł postępowania; reguły
te wynikają ze zmiennego ze swojej istoty, choć muszącego kierować się
nakazami prawa naturalnego, prawa ludzkiego: prawa wspólnego wszystkim
oraz prawa pozytywnego. Pod koniec średniowiecza Marsyliusz z Padwy (ok.
1275–1343) sformułował inną, swoiście pozytywistyczną koncepcję prawa
naturalnego jako norm prawa powszechnie przyjętych przez wszystkie na-
rody. W czasach nowożytnych z kolei powstała – również ontologiczna, lecz
jeszcze bardziej treściowo kategoryczna – konstrukcja prawa naturalnego
jako zbioru niezmiennych nakazów postępowania, którą sformułował Hugo
Grocjusz (1583–1645). Nakazy te wynikały nie z woli Boga (co oznaczało
odrzucenie nadnaturalizmu), lecz z natury człowieka (naturalizm w znacze-
niu ścisłym), a wobec tego do tej koncepcji najbardziej wydaje się pasować
termin „prawo natury”. Zadaniem ustawodawcy miało być nadanie normom
prawa natury formy ustawowej, zredagowanie nakazów prawa natury w for-
mie przede wszystkim jednego kodeksu albo zbioru kodeksów.
349

Prawo naturalne
Opracowanie tak rozumianych kodyfikacji prawnonaturalnych oznacza-

ło koniec koncepcji prawa natury – gdy okazało się, jak różne mogą być
kodyfikacje prawnonaturalne wydawane do początku XIX w., ujawnił się
pozytywizm prawniczy w jego najprostszej formule, wyrażonej przez jednego
z cywilistów francuskich: „ja nauczam nie prawa cywilnego, lecz Kodeksu
Napoleona”. Równocześnie jednak mogła powstać inna konstrukcja prawa
naturalnego, stworzona przez Immanuela Kanta (1724–1804) – konstrukcja
epistemologiczna, sprowadzająca się do wskazania nie treści, lecz zasady,
wedle której można było dojść do zastosowania „prawa moralnego”, miano-
wicie imperatywu kategorycznego „postępuj tylko według takiej maksymy,
dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem”.
W późniejszym okresie konstrukcja Kanta, znajdująca odzwierciedlenie
w stanowisku Gustawa Radbrucha (1878–1949) o tym, że nie jest prawem
ustawa rażąco sprzeczna z wymogami sprawiedliwości (tzw. formuła Radbru-
cha), a obok niej – w ramach neotomizmu jako również podstawy społecz-
nego nauczania Kościoła katolickiego – idea prawa naturalnego św. Tomasza
odegrały największą rolę w myśleniu o prawie naturalnym. Myślenie to jed-
nocześnie przyniosło wiele nowych koncepcji. Można tu wymienić: konstruk-
cję prawa natury o zmiennej treści (Rudolf Stammler, 1856–1938), za stałą
uważającą tylko formę prawa; „nową teorię prawa naturalnego” Johna Finnisa
(ur. 1940), w której pierwszą zasadę rozumu praktycznego św. Tomasza
z Akwinu traktuje się nie jako nakaz moralny („czyń dobro, unikaj zła”), lecz
jako podstawową zasadę rozumnego postępowania („należy dążyć do dobra,
a zło jest tym, czego należy unikać”); oraz sformułowaną przez Lona Fullera
(1902–1978) koncepcję formalnego prawa naturalnego lub „wewnętrznej mo-
ralności prawa”, na którą składają się zasady niezbędne do istnienia porządku
prawnego, takie jak generalny charakter, konieczność ogłaszania prawa, zakaz
retroakcji itd. Wiele z nowych koncepcji ma cechy „miękkiego” jusnaturali-
zmu, odchodzącego od traktowania prawa naturalnego jako odzwierciedlenia
idealnej i ponadczasowej sprawiedliwości na rzecz określania, co jest w kon-
kretnym przypadku niesprawiedliwością czy nawet rażącą niesprawiedliwo-
ścią, i dopiero na tym tle oceniania prawa pozytywnego. Tym samym stają się
one bliższe także coraz częstszemu „miękkiemu” pozytywizmowi, nie pomi-
jającemu już aspektów aksjologii, z którą jus naturalis było zawsze związane.
Jednocześnie kształtuje się dająca się odnieść do myśli Marsyliusza z Pa-
dwy kategoria „zasad ogólnych prawa”, a istotne znaczenie ma fakt, że
Traktat o Unii Europejskiej zasady te utożsamia zarówno z prawami pod-
stawowymi, wynikającymi z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom
członkowskim, jak i z prawami podstawowymi zagwarantowanymi w Eu-
ropejskiej Konwencji Praw Człowieka. Dochodzi bowiem także do swoistej
350

Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne
„pozytywizacji” prawa naturalnego przez kodyfikowanie praw człowieka

(praw podstawowych), coraz częściej uważanych za centralny punkt prawa
naturalnego, w aktach prawa międzynarodowego i prawa europejskiego.
Prawo naturalne, mające za źródło odwieczne zjawiska określane jako
„głód absolutu” i „głód sprawiedliwości”, trzeba uznać za naturalne uzupeł-
nienie pozytywizmu prawniczego – w rozmaitych wydaniach jusnaturalizmu
wskazujące na różne naturalne ograniczenia pozytywizmu – umożliwiające
pełniejsze zrozumienie złożonego fenomenu prawa.
Literatura: Przemysław Kaczmarek, Łukasz Machaj (red.), Pozytywizm prawniczy i szkoła

prawa natury. Tradycje sporu i jego współczesne implikacje, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka
Cyfrowa, Wrocław 2010; Leszek Kołakowski, O prawie naturalnym, „Ius et Lex” 2002, nr 1,
s. 145–154; Francis Oakley, Natural Law, Laws of Nature, Natural Rights. Continuity and Dis-
continuity in the History of Ideas, Continuum International Publishing Group, London 2005;
Leo Strauss, Prawo naturalne w świetle historii, tłum. Tomasz Górski, Pax, Warszawa 1969;
Roman Tokarczyk, Klasycy praw natury, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1988.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Historia a prawo; Monteskiusz; Prawa obywatelskie; Prawo; Prawo a moralność; Prawo
intuicyjne.

(ang. Official and unofficial law, fr. Droit officiel et non-officiel, niem. Offi-
zieles und inoffizieles Recht, ros. Право официальное и неофициальное)
Podział prawa na oficjalne i nieoficjalne wprowadził Leon Petrażycki w 1907 r.

w Teorii prawa i państwa w związku z teorią moralności. Stwierdził tam m.in., że
wraz z rozwojem władzy i organizacji państwowej następuje zróżnicowanie
prawa na dwie kategorie: na prawo oficjalne, które jest prawem stosowa-
nym i/lub popieranym przez władze państwowe (Jerzy Lande nazywał je
prawem urzędowym), oraz prawo nieoficjalne, które takiego statusu nie
ma, choć jego źródła mają niekiedy charakter pozytywny, jak w wypadku
kodeksu honorowego czy reguł dintojry, funkcjonujących z żelazną konse-
kwencją w podkulturze przestępczej. Powyższy podział nie stosuje się, jak
zastrzegał Petrażycki, do prawa międzynarodowego.
Do prawa oficjalnego należy nie tylko prawo pozytywne, lecz także
znaczna liczba zjawisk intuicyjnoprawnych, o ile obowiązują one oficjalnie.
Zwłaszcza „aksjomaty prawa intuicyjnego”, czyli powszechne i ugruntowa-
ne przekonania intuicyjnoprawne, są częścią prawa oficjalnego. Za takie
aksjomaty są np. uznawane przez organy władzy państwowej podstawowe,
351

przyrodzone prawa człowieka i obywatela. Poza tym oficjalne prawo karne,

podobnie jak prawo cywilne, pozostawia wymierzanie kary czy rozstrzygnię-
cie sporu prawu intuicyjnemu, tj. uznaniu sędziów. W dawniejszych czasach
sądy dobrej wiary i sądy sprawiedliwości, a współcześnie sądy polubowne
miały takie samo znaczenie oficjalne jak sądy państwowe i z biegiem czasu
przekształcały się częstokroć w sądy stosujące prawo pozytywne.
Prawo oficjalne nie istnieje w społecznościach przedpaństwowych. Na
niższych szczeblach organizacji państwowej ma ono bardzo ubogą treść,
określa jedynie, do kogo należy władza i kto sprawuje dowództwo w wy-
padku pojawienia się zagrożenia. Początkowo prawo oficjalne nie normuje
kwestii karania, własności czy ściągania długów. Kwestie te są pozostawione
prawu nieoficjalnemu. Stopniowo pierwotne sfery nieoficjalnego prawa kar-
nego i prawa cywilnego przekształcają się w prawo oficjalne. Pod wpływem
rozmaitych czynników wewnętrznych i zewnętrznych podlega ono różnym
wahaniom, to się rozszerza, to zawęża. Poza tym te aspekty życia zbiorowego,
które w państwach świeckich pozostają poza prawem oficjalnym, w pań-
stwach teokratycznych należą do prawa oficjalnego albo nawet są objęte
regulacjami prawa pozytywnego. Podobnie w reżimach policyjnych prawo
oficjalne normuje znacznie rozleglejszą sferę stosunków międzyludzkich
i relacji instytucjonalnych niż w państwach liberalnych. „W rozwoju teokra-
tycznych państw wschodnich i w rozwoju prawa w tych państwach – pisał
Petrażycki – główną rolę odgrywały inne fakty normatywne i inne odmiany
prawa pozytywnego (prawo boskie, ustawowe i umowne, prawo wypowie-
dzi proroków, założycieli religii itd., prawo nauk przedstawicieli wiedzy sa-
kralnej, sakralne prawo ksiąg prawniczych itd.) aniżeli – w historii prawa
europejskich państw starożytnych i nowożytnych. […] We współczesnym
prawie oficjalnym narodów przodujących główną i kierowniczą rolę odgry-
wają w charakterze faktów normatywnych ustawy państwowe”.
Prawo oficjalne podlega ciągłym przeobrażeniom pod wpływem zmian
w prawie pozytywnym i w jego odmianach, z których jedne zyskują na zna-
czeniu, jak prawo ustawowe, inne zaś tracą na znaczeniu, jak np. prawo
zwyczajowe czy prawo kościelno-religijne. Tak jak zmienia się skład i sfe-
ra działania prawa oficjalnego, podobnie zmienia się prawo nieoficjalne.
Współcześnie w różnych państwach poza prawem ustawowym do prawa
oficjalnego wchodzą także – w mniejszym lub większym zakresie – prawo
kościelne i prawo wyznaniowe, prawo tubylcze, prawo zwyczajowe i prawo
praktyki sądowej. Straciły natomiast na znaczeniu prawa autorytetów reli-
gijnych i prawa ksiąg prawniczych.
Sytuacja, której Petrażycki nie rozważał, to istnienie prawa pozytyw-
nego, które nie jest prawem oficjalnym. Przykładem są regulacje prawa
352

pozytywnego od dłuższego czasu „martwe”, czyli takie na które władza pań-

stwowa nie tylko się nie powołuje i ich nie stosuje, lecz ignoruje ich istnie-
nie. Kiedy nikt nie jest pociągany do odpowiedzialności za niestosowanie
się do formalnie obowiązujących, lecz zupełnie zapominanych, „martwych”
przepisów, wtedy de facto nie są one częścią prawa oficjalnego.
Pojęciami prawa oficjalnego i prawa nieoficjalnego posługiwał się Masaji
Chiba, zwłaszcza w książce Legal Pluralism: Toward a General Theory through
Japanese Legal Culture, a także, choć w mniejszym zakresie, w Legal Cultures in
Human Society (2002). Nie powoływał się jednak na Petrażyckiego jako autora
tego rozróżnienia. Zdaniem japońskiego socjologa prawa istnieją trzy główne
poziomy prawa: prawo oficjalne w postaci systemu prawnego uznawanego
przez prawomocną władzę państwową, prawo nieoficjalne w postaci systemu
prawnego nie uznawanego przez prawowitą władzę państwową, lecz w prak-
tyce uznawanego przez pewne kręgi społeczeństwa i wywierającego wpływ
na prawo oficjalne, oraz postulaty prawne w postaci wartości i ideałów, które
wpływają na treść zarówno prawa oficjalnego, jak i prawa nieoficjalnego.
Te trzy poziomy prawa są w rozmaity sposób zorganizowane w różnych
społeczeństwach i podlegają wewnętrznym zmianom. W społeczeństwach
wschodnich znaczną rolę odgrywa, jak twierdził Chiba, prawo nieoficjalne,
w społeczeństwach natomiast zachodnich dominuje prawo oficjalne.
Wiele rozproszonych uwag na temat prawa oficjalnego i prawa nieoficjal-
nego zawartych jest w książce Andrzeja Kojdera Godność i siła prawa, a także
w różnych jego tekstach poświęconych Petrażyckiemu. Poza tym w 2009 r.
w książce Pluralizm prawny: tradycja, transformacje, wyzwania Dawid Bunikowski
opublikował obszerny artykuł poświęcony prawu nieoficjalnemu (wraz z krót-
kim omówieniem koncepcji Petrażyckiego). W innych dawniejszych i współcze-
snych publikacjach z zakresu literatury socjologicznoprawnej koncepcja prawa
oficjalnego i prawa nieoficjalnego nie spotkała się z zauważalnym rezonansem.
Literatura: Dawid Bunikowski, Prawo nieoficjalne, w: Dawid Bunikowski, Karol Dobrzeniecki

(red.), Pluralizm prawny: tradycja, transformacje, wyzwania, Interdyscyplinarne Koło Naukowe,
Toruń 2009, s. 37–75; Masaji Chiba, Legal Pluralism: Toward a General Theory through Japa-
nese Legal Culture, Tokai University Press, Tokyo 1989; Г.А. Иванов, Психологическая теория
права в критической литературе, Тип. М. Меркушева, Санкт-Петербург 1913; Andrzej Kojder,
Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001;
Jerzy Lande, Studia z filozofii prawa, PWN, Warszawa 1959; Leon Petrażycki, Teoria prawa
i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, tłum. i oprac. Jerzy Lande, t. 2, tłum. i oprac.
Wiktor Leśniewski, PWN, Warszawa 1959–1960.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Chiba Masaji; Petrażycki Leon; Pluralizm prawny; Poczucie prawne; Prawo intuicyjne; Zróż-
nicowanie prawa.
353

Prawo państwowe i niepaństwowe

(ang. State and non-state law, fr. Droit d’État et droit non-étatique, niem.
Staatliches und Nichtstaatliches Recht, ros. Право государственное и
негосударственное)
Prawo państwowe to prawo, które w swej treści powstaje za sprawą istnienia

państwa. Nie nazwiemy tak więc każdej ustawy, która charakter państwo-
wy ma jedynie ze względu na formę, a regulować może stosunki prawne
uprzednie wobec państwa bądź z nim w żaden sposób nie związane. Prawo
państwowe, a więc regulujące działanie państwa, może także powstać nie
w formie ustawy wydanej przez organy prawodawcze państwa, lecz za sprawą
niezawisłego orzecznictwa, np. edyktu pretorskiego lub orzecznictwa Unii
Europejskiej, a więc organizacji, która nie jest państwem. To dość wąskie
określenie prawa państwowego socjologia prawa zawdzięcza Eugenowi Ehrli-
chowi, który nie tylko zmniejszył znaczenie przypisywane wcześniej państwu
w tworzeniu prawa, ale tym samym znacznie szerzej zakreślił obszar prawa
niepaństwowego. Według Ehrlicha zakres przedmiotowy prawa państwo-
wego był stosunkowo wąski w początkowych fazach rozwoju państw, które
były przeważnie związkami wojskowymi, zdobywającymi posłuch w dro-
dze podboju i zważającymi jedynie na nieliczne aspekty życia społeczne-
go. W pierwszej kolejności państwa monopolizowały dla siebie instytucje
prawa karnego.
Zgodnie z prezentowanym tu ujęciem prawo niepaństwowe można po-
dzielić zasadniczo na trzy rodzaje: prawo przedpaństwowe, a więc istniejące
przed powstaniem państw bądź wywodzące się z okresu sprzed powstania
państwa i wciąż utrzymujące swą odrębność (w szczegóności społeczeństwa
zbieracko-łowieckie i segmentowe); prawo niepaństwowe powstałe w pań-
stwach i przez państwo uznawane (np. prawo kanoniczne, prawo miejskie, są-
downictwo korporacyjne); oraz prawo alternatywne bądź antypaństwowe. Do
tej ostatniej kategorii zaliczymy inicjatywy obywateli organizujących się poza
systemem państwowym i w pewnej mierze przeciwko niemu, np. w ramach
organizacji ekologicznych, konsumenckich czy wykluczanych mniejszości,
podejmujących własne inicjatywy obywatelskie (znane choćby z historii Ru-
chu Praw Obywatelskich w Stanach Zjednoczonych). Osobnego potraktowa-
nia wymagają natomiast obszary anarchii, bezprawia czy stanu wyjątkowego.
Z perspektywy historycznej prawo państwowe i prawo niepaństwowe
przenikają się, przy czym wraz z rozwojem państwa i jego centralistycznej
administracji, zwłaszcza od XVIII w., rola prawa państwowego niepomiernie
rośnie aż po czasy obecne, kiedy to obserwujemy jednak pierwsze sygnały
354

zmniejszania się roli prawa państwowego na rzecz różnych porządków nie-

państwowych, począwszy od praw organizacji ponad- i międzynarodowych
poprzez ponadnarodowe korporacje gospodarcze a skończywszy na prawach
stanowionych przez Kościoły czy inne wspólnoty tolerowane przez państwo.
Na uwagę zasługują zwłaszcza koncepcje alternatywnych systemów praw-
nych, tworzonych przez obywateli dystansujących się wobec państwa. Chodzi
tu m.in. o alternatywne systemy sądownictwa, np. amerykański ruch Alter-
native Dispute Resolution, w którym pozwanego „postrzega się bardziej jak
pacjenta niż oskarżonego”. Choć ADR nie okazał się jak dotąd sukcesem, to
sprowokował interesującą debatę nad ograniczeniami i wadami zachodniego
modelu sądownictwa „hegemonicznego”.
Dobrych przykładów współistnienia prawa państwowego i niepaństwo-
wego dostarczają pierwsze państwa – imperia wschodu, a także starożytne
państwa żydowskie czy państwa-miasta greckie. Wszędzie tam prawo pań-
stwowe stopniowo i jak można sądzić, z oporami, rozbijało dawne struktury
klanowe, torując drogę regulacjom kolejnych dziedzin życia i prawu urzęd-
niczemu. Centralizacja i indywidualizacja postępowały najszybciej w sta-
rożytnym Egipcie, najwolniej zaś w państwach żydowskich, gdzie istniało
bezprecedensowe wyobrażenie bezpośredniego stanowienia prawa przez
Boga, a prorocy wysuwali roszczenie do szczególnej pozycji krytyków władzy
królewskiej. Jeszcze w starożytnym Rzymie prawo państwowe przez długi
czas pozostawało ograniczone do nielicznych jedynie dziedzin, czego dobrą
ilustracją może być bezwzględna władza, jaką pater familias miał nad swoją
rodziną. Był on dla niej jedynym prawodawcą, a władza państwa rzymskiego
kończyła się na progu jego domu. Podobną autonomię i autokefalię zachował
książę patrymonialny, a także miasta średniowieczne aż do czasu ostatecz-
nego ukształtowania się europejskiego systemu suwerennych państw. Szcze-
gólną rolę wśród niepaństwowych systemów prawnych odgrywało prawo
kościelne, które przez długi czas wysuwało roszczenie do uniwersalizmu,
a po dzień dzisiejszy zachowało daleko idącą lub wręcz całkowitą niezależ-
ność (zwłaszcza we Francji zgodnie ze słynną formułą séparation de l’Église et
de l’État). Innym systemem prawa o charakterze niepaństwowym, a zarazem
o rosnącym znaczeniu jest prawo powszechne, które od XIX w. nazywane
bywa również prawem międzynarodowym.
Wraz ze wzrostem znaczenia państwa i upolitycznieniem kolejnych ga-
łęzi prawa, rozrostem prawa rodzinnego czy prawa pracy rośnie znaczenie
organizacji dążących do korygowania lub znoszenia norm o charakterze
państwowym. Przykładem mogą być zwłaszcza związki zawodowe, które
w państwach socjalistycznych stały się ośrodkiem projektowania i wdrażania
zupełnie nowego prawa, alternatywnego wobec prawa państwowego.
355

Prawo posttotalitarne
Literatura: Harry C. Boyte, The Citizen Solution. How You Can Make a Difference, Minnesota
Historical Society Press, St. Paul, MN 2008; Eugen Ehrlich, Grundlegung der Soziologie des
Rechts, Duncker & Humblot, Berlin1989 (1913); Laura Nader, The Life of the Law. Anthro-
pological Projects, California University Press, Berkeley–London 2002; Hubert Rottleuthner,
Einführung in die Rechtssoziologie, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1987.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Pluralizm prawny; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Zróżnicowanie prawa; Prawo zwy-
czajowe; Suwerenność; System prawny.
(ang. Post-totalitarian law, fr. Droit post-totalitaire, niem. Posttotalitäres
Recht, ros. Посттоталитарное право)
Pojęcie prawa posttotalitarnego odnosi się do prawa okresu przejściowego po

upadku reżimu totalitarnego. Europejskie państwa totalitarne XX w. (hitle-
rowskie Niemcy i kraje bloku sowieckiego) wykształciły specyficzny typ pra-
wa przystosowanego – zarówno w formie, jak i treści – do pełnienia służebnej
roli wobec monopolistycznej partii i jej ideologii. Zakorzenienie się tego typu
prawa w instytucjach i mentalności ludzi jest jedną z istotnych przeszkód
przy próbach wprowadzania nowego, posttotalitarnego porządku prawnego.
Przebieg procesu zmian prawnych uwarunkowany jest m.in. naturą
i przyczynami schyłku reżimu totalitarnego oraz stopniem autonomii danego
kraju w kształtowaniu zmian ustrojowych. Jest oczywiste, że klęska militarna
III Rzeszy i jej podział na strefy okupacyjne kontrolowane przez cztery zwy-
cięskie mocarstwa miały inne konsekwencje prawne niż wewnętrzny rozkład
i negocjowane odejście od komunizmu w poszczególnych krajach byłego
bloku sowieckiego. Szczególna jest również sytuacja wschodnich Niemiec,
które po upadku komunizmu stały się częścią kraju mającego w pełni już
ukształtowany demokratyczny system polityczno-prawny.
Znaczne różnice w tradycjach i systemach prawa okresu przedtotalitarne-
go (np. w Rosji brak tradycji konstytucyjnych, kodeksów prawa materialnego
i innych instytucji prawa zachodniego ówczesnego okresu) nie pozostają
bez wpływu na kształt prawa pod rządami totalitarnymi i na procesy (od)
budowy systemu prawnego po ich upadku. Długość okresu trwania reżimu
totalitarnego w danym kraju (12 lat hitleryzmu w Niemczech, czterdzie-
ści kilka lat komunizmu w Europie Centralnej i Wschodniej oraz ponad
70 lat w Związku Sowieckim) ma również istotne znaczenie dla stopnia
zakorzenienia się systemu totalitarnego prawa (czy bezprawia) w organizacji
356

i mentalności społeczeństwa, administracji publicznej oraz środowiskach

prawniczych. Wreszcie głębia totalitarnej kontroli nad gospodarką (centralnie
planowana, nakazowa gospodarka państwowa w krajach komunistycznych
i odgórnie kontrolowana przez mechanizmy korporacyjne, lecz oparta na
prywatnej własności gospodarka w hitlerowskich Niemczech) ma zasadnicze
znaczenie dla skali koniecznych przekształceń ustrojowo-prawnych.
Mimo istotnych podobieństw natury prawa w różnych państwach tota-
litarnych zróżnicowanie uwarunkowań procesów ostatecznego odchodzenia
od totalitaryzmu utrudnia formułowanie podobnych uogólnień na temat
prawa posttotalitarnego. Można jednak mówić o podstawowych dylematach
prawnych posttotalitarnej transformacji, takich jak konieczność jednocze-
snego prowadzenia działań nakierowanych na destrukcję i konstrukcję, czy-
li z jednej strony na detotalitaryzację państwa i społeczeństwa (demontaż
formalnych struktur, denazyfikację, dekomunizację), a z drugiej na budowa-
nie zrębów demokratycznego państwa i prawa. Innym kluczowym dylema-
tem okresu przejściowego jest konieczność jak najszybszego uregulowania
fundamentalnych kwestii prawnych w sytuacji, kiedy nie istnieją jeszcze
mechanizmy i podstawy prawne do demokratycznego podejmowania tego
typu decyzji. Kolejna sporna kwestia wiąże się z faktem, że wymogi okresu
przejściowego mogą sprzyjać, a nawet wymagać kreacji praw obciążonych
wadami podobnymi do tych, które cechowały prawo totalitarne, a więc in-
strumentalności i podporządkowania doraźnym celom politycznym. Mimo
że różne kraje wybierają odmienne strategie rozwiązywania tych dylematów,
wszystkie muszą się jakoś ustosunkować do takich priorytetowych zagadnień
okresu przejściowego, jak:
• rozstrzygnięcie kwestii kryminalnego (lub nie) charakteru starego re-
żimu i/lub jego podstawowych organów i organizacji;
• rozstrzygnięcie kwestii ciągłości prawnej (lub jej braku) między starym
i nowym ustrojem;
• określenie i prawne uregulowanie stosunku do liderów i funkcjona-
riuszy byłego reżimu, wraz z jego aparatem bezpieczeństwa i siecią tajnych
współpracowników;
• określenie i prawne uregulowanie stosunku do przedstawicieli zawo-
dów prawniczych i personelu systemu prawa (czy bezprawia);
• wybór głównych tradycji i modeli prawnych, mogących posłużyć jako
źródło inspiracji przy tworzeniu nowego prawa (np. prawa okresu przed-
totalitarnego, praw krajów nie dotkniętych totalitaryzmem czy wytycznych
prawnych organizacji międzynarodowych lub ponadnarodowych).
Niemiecki system nazistowski i jego główne organy zostały uznane
za zbrodnicze przez władze okupacyjne czterech mocarstw, co stało się
357

podstawą do zniesienia ustaw wydanych w czasie trwania byłego reżimu

i przeprowadzenia procesu denazyfikacji zarówno samych hitlerowskich or-
ganizacji, jak i ich funkcjonariuszy oraz aktywnych członków, którzy mieli
być wyłączeni z życia publicznego Niemiec. System weryfikacji kadr nie był
jednak jednolity, gdyż każda strefa okupacyjna wprowadzała własne kryteria
i procedury. Nie został on też przeprowadzony konsekwentnie do końca ze
względu na sytuację międzynarodową (nasilający się klimat zimnej wojny)
oraz argumenty związane z brakiem kadr w nowej niemieckiej administracji.
W gestii władz okupacyjnych było również organizowanie procesów kar-
nych przeciwko funkcjonariuszom reżimu hitlerowskiego. Najpoważniejsze
zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości stały się przedmiotem
głośnych procesów przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w No-
rymberdze. Istotnym wkładem tego Trybunału do konceptualizacji odpowie-
dzialności za zbrodnie funkcjonariuszy reżimu totalitarnego było uznanie,
że zgodność ich działań z prawami reżimu lub poleceniami zwierzchników
nie anuluje ich odpowiedzialności karnej. Ponadto w procesie 18 funkcjo-
nariuszy niemieckiego wymiaru sprawiedliwości oskarżonych o wdrażanie
niemoralnych, drastycznie niesprawiedliwych, choć formalnie obowiązują-
cych praw Trybunał uznał, że w ich przypadku zasada nullum crimen sine lege
nie ma zastosowania, ponieważ hitlerowskie prawa rażąco gwałciły prawo
międzynarodowe i stanowiły obrazę ludzkiego poczucia moralności, z czego
oskarżeni musieli zdawać sobie sprawę.
Podczas gdy niektóre kraje byłego bloku sowieckiego uznały komunizm
za system przestępczy lub zbrodniczy, inne na taki krok się nie zdecydowały.
To samo dotyczy uznania za przestępcze głównych organizacji i organów wła-
dzy byłego reżimu. Brak uznania systemu za przestępczy pozwala na uznanie
ciągłości prawnej między starym (totalitarnym) i nowym (posttotalitarnym)
państwem i stopniowe reformowanie zastanego prawa w odpowiedzi na
doraźne potrzeby, jak to się działo np. w Polsce, gdzie również nie nastąpiła
delegalizacja partii komunistycznej.
Tylko niektóre kraje postkomunistyczne (np. Czechosłowacja) wprowa-
dziły prawa dekomunizacyjne, zakazujące byłym członkom aparatu komu-
nistycznego zajmowania przez pewien czas ustawowo określonych funk-
cji i urzędów państwowych. Natomiast w większości tych krajów zostały
wprowadzone ustawy lustracyjne, regulujące dostęp służb specjalnych do
archiwów i zasady sprawdzania przeszłości kandydatów na ważne stano-
wiska publiczne pod kątem ewentualnych powiązań z tymi służbami. Czas
wprowadzenia tych ustaw jest bardzo zróżnicowany (np. w Czechosłowacji
i na Litwie – 1991, w Bułgarii – 1992, na Węgrzech – 1994, w Albanii –
1995, w Polsce – 1997, w Rumunii – 1999) i w znacznej mierze zależy od
358

Prawo responsywne
siły oporu środowisk nimi zagrożonych. W niektórych wersjach ustawy te

zakazują zajmowania ważnych stanowisk publicznych (przez określony czas)
przez byłych pracowników i współpracowników służb specjalnych, inne wer-
sje wprowadzają jedynie wymóg ujawnienia powiązań i przewidują sankcje
za złożenie fałszywych oświadczeń.
Mimo zaskarżeń ustaw lustracyjnych do krajowych sądów konstytucyj-
nych, międzynarodowych trybunałów praw człowieka oraz Światowej Or-
ganizacji Pracy ich zasady nie zostały nigdy prawnie podważone, a jedyne
zastrzeżenia dotyczyły niektórych szczegółowych aspektów poszczególnych
ustaw. Z ich orzeczeń wynika również, że fakt, iż służby specjalne były
częścią formalnie obowiązującego systemu i współpraca z nimi nie łamała
ówczesnego prawa, nie podważa legalności ustawowego ograniczenia udzia-
łu ich funkcjonariuszy i agentów w nowych, demokratycznych strukturach.
Literatura: John H. Herz (red.), From Dictatorship to Democracy: Coping with the Legacies of
Authoritarianism and Totalitarianism, Greenwood Press, Westport 1983; Law and Lustration:
Righting the Wrongs of the Past, Symposium, „Law & Social Inquiry” 1995, t. 20, nr 1; Adam
Podgórecki, Vittorio Olgiati (red.), Totalitarian and Post-Totalitarian Law, Dartmouth, Alder-
shot, UK–Brookfield, VT 1996; Mark R. Thompson, Totalitarian and post-totalitarian regimes in
transitions and non-transitions from communism, „Totalitarian Movements and Political Religions”
2002, t. 3, nr 1, s. 79–106.
Maria Łoś
Zobacz także:
Jurydyzacja życia społecznego; Nadmiar prawa; Polityzacja prawa; Prawo stanowione; Prawo
totalitarne; Prywatyzacja prawa.
Prawo responsywne
(ang. Responsive law, fr. Droit responsif, niem. Responsives Recht, ros.
Респонсивное право)
Prawo responsywne to jeden z trzech typów prawa, składających się wspólnie na

trójelementowy model ewolucji prawa, przedstawiony przez Philipa Selznicka
i Philippe’a Noneta w pracy Law and Society in Transition. Toward Responsive Law
z 1978 r. Obok prawa responsywnego w skład zaproponowanego przez nich
modelu wchodziło również „prawo represywne” oraz „prawo autonomiczne”.
Zdaniem Selznicka i Noneta trzy wymienione formy prawa stanowią
historyczne etapy jego przemian, związane zarówno z endogennym rozwo-
jem jego instytucji, doktryn i pojęć, jak i przemianami jego szerszego spo-
łecznego otoczenia. Ujęcie przedstawione przez tych autorów ma charakter
ewolucyjny, co oznacza, że przejście od wcześniejszych do późniejszych faz
359

Prawo responsywne
rozwoju stanowi konsekwencję faktu, że we wcześniejszych fazach prawo

wykształciło określone własności.
Prawo responsywne jednak nie tyle stanowi historyczny etap rozwoju
prawa, co jest postulowanym stanem rzeczy. Selznick i Nonet bez wątpienia
opowiadają się za aktywnym reformowaniem prawa w celu wprowadzenia
w życie elementów prawa responsywnego, zwłaszcza wobec negatywnie po-
strzeganych przez siebie cech prawa autonomicznego. Idea responsywności
prawa miała też wyraźne zabarwienie ideologiczne, związane z wyrażanymi
przez tych autorów – w późniejszych pracach, zwłaszcza Selznicka – zapa-
trywań komunitariańskich.
W pierwszej fazie rozwoju prawa, opisywanej przez model Selznicka
i Noneta, ma ono charakter represyjny, tzn. odpowiada przeświadczeniu, że
prawo to jedynie odbicie woli suwerena. Stanowiąc narzędzie władzy, operuje
surowymi sankcjami, a dla obywateli przewiduje rolę bezwolnych adresatów
norm prawnych, nie zaś aktywnych podmiotów, oddziałujących zwrotnie na
decyzje władcze. Prawo nie uzyskuje na tym etapie samodzielnej pojęciowo-
ści, a po prostu odzwierciedla decyzje polityczne. Z tych powodów prawo
represywne jest obarczone istotnymi usterkami, takimi jak nieelastyczność
i autorytarny, antydemokratyczny charakter.
Faza prawa autonomicznego wiąże się z pojawieniem się idei państwa
prawnego, a potem jego instytucjonalnych gwarancji, a więc z wykształce-
niem się sytuacji, w której prawo stanowi ograniczenie władzy politycznej,
a nie tylko jej narzędzie. Autonomiczność prawa oznacza tu, że decyzje or-
ganów stosujących prawo są wywodzone wyłącznie z treści norm prawnych,
a prawo jest postrzegane jako mechanizm społeczny niezależny od polityki.
W konsekwencji pojęcia i doktryny prawne stają się samodzielne, nabierają
swoistego znaczenia, a charakterystyczną metodą regulacji jest metoda ko-
deksowa. Adresaci prawa są postrzegani jako podmioty, których negatywna
wolność podlega ochronie prawnej. Oznacza to zarazem istotną tendencję
do formalistycznego stosowania prawa, a więc odrzucenia instrumentalizmu,
charakterystycznego dla prawa represywnego. Ten właśnie aspekt prawa auto-
nomicznego jest postrzegany przez Selznicka i Noneta jako jego główna wada.
W odróżnieniu od prawa autonomicznego prawo responsywne jest nakie-
rowane na osiąganie społecznie doniosłych celów, nie zaś na realizację włas-
nych, wewnętrznie określonych programów, bez względu na konsekwencje
społeczne. Choć więc prawo responsywne nie traci uzyskanej we wcześniej-
szym rozwoju autonomii względem polityki, zmierza do samodzielnego roz-
poznania i urzeczywistnienia potrzeb społecznych, w tym zwłaszcza potrzeb
adresatów norm prawnych. Dzięki temu jest w stanie w sposób refleksyjny
i selektywny adaptować się do otoczenia.
360

Prawo responsywne
Od prawa represyjnego prawo responsywne różni to, że nie stanowi instru-

mentu władzy politycznej, ale określa zawartość norm prawnych przez wskaza-
nie domniemanych skutków ich zastosowania, przypuszczalnych funkcji, jakie
pełnią, lub policies, jakie mają urzeczywistnić. Cechą prawa responsywnego jest
więc funkcjonalizm, nie zaś instrumentalizm lub formalizm. Odwołuje się ono
zarazem do materialnego, a nie formalnego ideału sprawiedliwości. Negatyw-
ną konsekwencją responsywnego ukształtowania prawa jest natomiast to, że
powoduje ono rozmycie odpowiedzialności za podejmowane decyzje, zwiększa
zakres dyskrecjonalności administracji i może prowadzić do oportunizmu.
Koncepcja Selznicka i Noneta odbiła się szerokim echem w socjologii
i teorii prawa, a także w nauce o administracji. Miało to związek z toczoną
wówczas na zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych szerszą dyskusją
na temat granic administracyjnego sterowania społeczeństwem, wątpliwości
dotyczących skutecznej reprezentacji interesów w demokracji parlamentarnej
i problemów z legitymizacją państwa.
Idea prawa responsywnego koresponduje w szczególności z postulatem
responsywności administracji publicznej, tzn. przeświadczeniem, że decyzje
podejmowane przez organy władcze powinny uwzględniać punkt widzenia,
postulaty i interesy podmiotów, które tym decyzjom podlegają. Może się to
odbywać przez wykorzystanie rozmaitych technik konsultacji społecznych,
ale także przez partycypację społeczną bezpośrednio w procesie podejmowa-
nia decyzji. Administracja może również realizować wymóg responsywności
przez stosowanie miękkich metod regulacji, takich jak negocjacje dotyczące
obowiązujących norm czy sugerowanie właściwych rozwiązań, wykorzystu-
jące prestiż i autorytet organów władzy, nie zaś przymusowy charakter do-
konywanych przez nie rozstrzygnięć.
Na poziomie teoretycznym idea prawa responsywnego została rozwinięta
przez Guntera Teubnera, który w swojej wizji prawa refleksyjnego (odwo-
łującego się m.in. do koncepcji autopoiesis) uwypuklił niektóre obserwacje
Selznicka i Noneta, wskazując na istnienie, a jednocześnie potrzebę istnienia
mechanizmów refleksyjnych w ramach systemu prawnego. Zdaniem Teub-
nera prawo zawiera współcześnie mechanizmy autokorygowania własnych
decyzji w związku ze skutkami, jakie one wywołują. Teubner akcentował
również fakt, że refleksyjność prawa jest związana z szerszymi przemianami
społecznymi, zwłaszcza z wykształcaniem się w procesach globalizacyjnych
pozapaństwowych ośrodków władzy. Prawo responsywne/refleksyjne jest
więc przez niego postrzegane nie tylko jako możliwa reakcja na dysfunkcjo-
nalności prawa autonomicznego, ale także jako funkcjonalna konieczność,
związana z niemożnością wytwarzania regulacji prawnych przy wykorzysta-
niu powszechnie wiążących decyzji politycznych.
361

Prawo responsywne
Wszystkie te pomysły przyjęły bardziej praktyczny wyraz w koncepcjach

regulacji responsywnej, rozwijanych przynajmniej od lat 80. XX w., zwłaszcza
w odniesieniu do działalności gospodarczej. Opierają się one na obserwacji, że
osiąganie określonych celów społecznych nie musi polegać na formułowaniu
bezpośrednich nakazów, zakazów czy dozwoleń, kierowanych do ostatecznej
grupy adresatów, ale może również przebiegać pośrednio i przy wykorzysta-
niu mieszanych środków prawnych i pozaprawnych. W takim ujęciu regulacja
może polegać na pozostawieniu autonomii działania podmiotowi, który jest
odpowiedzialny za osiąganie określonych prawnie celów, i zezwolenie mu
na samodzielne dobieranie środków mających temu służyć. Może również
przyjmować postać pozostawienia określonej kwestii mechanizmom spo-
łecznej samoregulacji, takim jak rynek, zwyczajowe normy regulujące pewne
obszary działalności gospodarczej czy mechanizmy organizacyjne w ramach
organizacji formalnych. Wreszcie regulacja może polegać na wytworzeniu za
pomocą prawa warunków sprzyjających określonym praktykom społecznym,
bez bezpośredniego wymuszania ich podejmowania.
Jak zauważają autorzy szeroko cytowanej pozycji z tej dziedziny, Ian
Ayres i John Braithwaite, podejście takie wymaga dostrzeżenia odmienności
między deterrence (działaniem zgodnym z normą, motywowanym obawą przed
możliwymi konsekwencjami) a compliance (dobrowolnym poddaniem się nor-
mom, motywowanym przekonaniem o ich słuszności), w tym zwłaszcza
faktu, że w różnych warunkach organizacyjnych i ekonomicznych działania
zgodne z prawem mają różny charakter. Na podstawie tego rozróżnienia
oraz badań empirycznych autorzy ci formułują ideę „piramidy regulacyjnej”,
która wskazuje, że w rzeczywistości organy regulacyjne wkładają najwięcej
pracy i innych zasobów w działania perswazyjne, a najrzadziej posługują się
sankcjami. Jednocześnie idea ta sugeruje, że zasób środków potrzebnych do
osiągania skutecznej regulacji powinien być zróżnicowany w zależności od
obszaru życia społecznego, o który chodzi.
Literatura: Ian Ayres, John Braithwaite, Responsive Regulation. Transcending the Deregulation
Debate, Oxford University Press, Oxford 1992; Philippe Nonnet, Philip Selznick, Law and
Society in Transition. Toward Responsive Law, Transaction Publishers, New Brunswick 2001;
Mateusz Stępień, Responsywna administracja publiczna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2008; Gunter Teubner, Substantive and reflexive elements in modern law, „Law & Society Review”
1983, nr 17(2), s. 206–285.
Jan Winczorek
Zobacz także:
Autonomia prawa; Autopoietyczność prawa; Rządy prawa; Selznick Philip; System
prawny.
362

Prawo stanowione
Prawo stanowione
(ang. Statutory law, fr. Droit écrit, niem. Gesetzesrecht, ros. Законо-
дательное право)
Prawo stanowione oznacza zwykle normy prawne ustanowione przez organy

państwa, których uprawnienie do stanowienia norm wynika z konstytucji
lub zwyczaju i jest zasadniczo skuteczne wobec danej społeczności. Prawo
stanowione powstało historycznie za sprawą powstania pisma, dzięki któ-
remu mogło nabrać trwałego, precyzyjnego kształtu, oraz dzięki instytucjo-
nalizacji władczych instancji społeczeństwa, zdolnych do narzucania innym
swojej woli.
Jeśli zdefiniujemy prawo stanowione jako obowiązujące jedynie na mocy
władzy prawodawców, to nadamy mu znaczenie kojarzone zwykle z prawem
pozytywnym. Prawo pozytywne często definiuje się jednak węziej, wskazując
dodatkowe cechy, jakie powinien posiadać system prawa pozytywnego, takie
jak otwartość, wyczerpujący charakter oraz specyficzne cechy norm, które
się nań składają – ich ogólność i abstrakcyjność. Jednak żadne prawo stano-
wione nigdy nie obowiązuje w społeczeństwie tylko ze względu na władzę
prawodawców. Muszą istnieć specyficzne motywy, dla których adresaci prawa
(przynajmniej adresaci pierwotni) gotowi są go przestrzegać. Bez nich prawo
stanowione, podobnie jak władza, na której się ono opiera, byłoby co naj-
mniej niestabilne. Biorąc pod uwagę zasadniczo społeczną genezę prawa, Eu-
gen Ehrlich uważał prawo stanowione za coś historycznie osobliwego. „Jeśli
wziąć państwo samo w sobie, całkiem odrębnie od społeczeństwa – pisał – to
jest to [ustawodawstwo państwowe – przyp. M.K.] czymś niezrozumiałym.
Staje się możliwe do wyjaśnienia dopiero pod warunkiem, że pojmuje się
państwo nie jako byt zawieszony w próżni, lecz organ społeczeństwa. Powód
ustawodawstwa leży w rosnącej jedności społeczeństwa, w rosnącej świado-
mości, że te wszystkie małe związki w społeczeństwie, które po części się
obejmują, po części przecinają, a po części nawzajem w siebie przechodzą, są
zawsze tylko cegiełkami większego związku, a ostatecznie są budulcem całe-
go społeczeństwa, w które przechodzą”. Według Ehrlicha prawo stanowio-
ne stabilizuje wzajemne zależności między społeczeństwem jako jednością
a grupami wchodzącymi w jego skład. Z czasem normy prawne „nie są już
wewnętrznym porządkiem małych związków, lecz wewnętrznym porządkiem
społeczeństwa, narzuconym przez nie owym małym związkom jako porządek
zewnętrzny”. Jednak, jak dalej pisał Ehrlich, „jest on [porządek] w dużej
części wyrazem pozycji, jaką zajmują w społeczeństwie związki panujące
wobec tych, które im podlegają, wyrazem walki związków zorganizowanych
363

Prawo stanowione
w społeczeństwie przeciwko innym, które do społeczeństwa nie należą”. Pra-

wo stanowione jest więc owocem rozwoju historycznego, w którym państwo
przyswaja sobie funkcje stabilizacyjne wraz ze wzrostem swojej władzy nad
różnymi grupami społecznymi.
W historii prawa stanowionego można wyróżnić dwa zasadnicze punkty
zwrotne, które zarazem zaważyły na jego historii. Pierwszym było wspomnia-
ne już wynalezienie pisma, dającego możliwość wyrażania woli prawodaw-
ców w sposób trwały i precyzyjny. Proces ten dokonał się już w państwie
Sumerów, a w starożytnej Grecji doprowadził do pogłębionej refleksji nad
naturą sprawiedliwości i politycznym uwarunkowaniem prawa. Choć prawo
ateńskie było stosunkowo prymitywne, wykorzystywano ideę ustawodaw-
stwa do demokratycznego kształtowania porządku społecznego. Drugim
punktem zwrotnym było pojawienie się tej samej idei prawa stanowionego
przez zgromadzenie ludowe w starożytnym Rzymie. Rozwój prawa plebej-
skiego i stworzenie ustawy XII Tablic nie były jedynie powtórzeniem tego,
co czynili Grecy, mimo że łacińskie pojęcie leges odpowiadało z grubsza grec-
kiemu nomos. Różnica polegała na tym, że w Rzymie leges napotkały opór
istniejącego wcześniej patrycjuszowskiego ius, które w takiej formie nie zdo-
łało się ukształtować w Grecji. Ius oznaczało wprawdzie prawo ludzkie, ale
należało do sfery sacrum, podobnie jak prawo boskie (fas). W związku z tym
jurysdykcja sprawowana była przez kapłanów (pontifices), którzy dysponowali
formułami niezbędnymi do skutecznego podejmowania czynności prawnych
i procesowych. Swoje odpowiedzi na pytania prawne kapłani przechowywali
w tajnym archiwum, dostępnym jedynie patrycjuszom z kolegium kapłań-
skiego. Znajomość prawa miała charakter wiedzy tajemnej. Zarazem z sakral-
nego charakteru cautiones i actiones wynikał ich ścisły formalizm. Dochowanie
odpowiedniej formy nie miało znaczenia pragmatycznego, lecz wynikało ze
sposobu rozumienia ius. Nałożenie się konfliktu między formalizmem prawa
sakralnego a pragmatyzmem, ukierunkowanym na sprawiedliwość prawa
stanowionego, na konflikt społeczny między patrycjuszami a plebejuszami
doprowadziło do długotrwałego ścierania się obu typów prawa w poszczegól-
nych instytucjach prawnych, z zachowaniem elementów jednego i drugiego.
Widoczne jest to w szczególności w rzymskim postępowaniu cywilnym z jego
podziałem na fazę in iure i apud iudicem, ale także w licznych elementach
formalnych, które później sprzyjały rozwojowi abstrakcyjnych pojęć prawni-
czych i bogatej jurysprudencji. Ustawa XII Tablic nie była po prostu wyrazem
woli ludu wyrażonym w piśmie, lecz specjalistyczną regulacją odpowiadającą
potrzebom praktycznym, a zarazem zapewniającą Rzymianom bezpośrednią
relację z bogami, zapośredniczoną jedynie przez kapłanów. Toteż, jak pisze
Aldo Schiavone, prawo stanowione (w rozumieniu rzymskim) niesie ze sobą
364

Prawo stanowione
świętą stabilność, pewność, która po dzień dzisiejszy stanowi jądro zachod-

niego pojmowania prawa. Jak dalej pisze włoski autor, „właśnie o tym [...]
nadal mówi do nas prawo rzymskie – o możliwości historycznie określonej
relacji między formą a władzą jako jedynym elemencie, na jakim możemy
(jak na razie) się opierać, by mieć poczucie porządku świata, porządku, który
byłby zarazem realistyczny i dający nadzieję”.
Mimo to prawo stanowione nie cieszy się dzisiaj godnością i siłą od-
działywania psychologicznego, niezależnie od sposobu jego stanowienia,
legitymizacji i skuteczności. Jakkolwiek źródłem jego obowiązywania jest
zawsze sam akt stanowienia, którego legalność określają inne normy, to
sam ów akt może być traktowany na dwa zasadnicze sposoby, w zależności
od rozumienia prawodawcy. Autorzy i adresaci prawa mogą być ze sobą
utożsamiani (czego skrajnym przejawem może być suwerenny lud u Rous-
seau) lub też prawodawca może być traktowany jako podmiot pozostający
poza społeczeństwem, dla którego tworzy prawo (jest to zawsze założenie
fikcyjne, ale taką właśnie perspektywę przyjmuje np. oświecony monarcha
uprzedmiotawiający społeczeństwo, Hobbesowski Lewiatan). Legitymizacja
stanowienia prawa przez „Lewiatana” wymaga w praktyce odniesienia do
tradycji, charyzmy bądź zapewnienia prawu szczególnych cech, które sprawią,
że będzie się ono cieszyć powszechnym szacunkiem. Zupełnie inne są źródła
legitymizacji stanowienia prawa przez zgromadzenie prawodawcze – wynika
ona właśnie z utożsamienia autorów i adresatów prawa. Jak jednak uzasadnić
procedurę demokratyczną, w której jedynie reprezentanci ludu uchwalają
ustawy i czynią to jedynie w głosowaniu większościowym? Łatwo wykazać
ułomność takiego prawodawstwa z punktu widzenia idei samorządu. W isto-
cie jednak już w średniowieczu, u wybitnego komentatora prawa rzymskiego,
Bartolusa de Saxoferrata, pojawiło się uzasadnienie tworzenia prawa przez
zbiorowość, nie będące wcale uzasadnieniem zasady liberum veto. Próbując
uzasadnić ważność statutów miejskich wydawanych przez miasta włoskie,
takie jak Bolonia, Florencja czy Piza, Bartolus przeciwstawił się zasadzie,
że jedynie cesarz może wydawać ważne prawa. Odwołał się przy tym do
analogii między statutem a prawem zwyczajowym, którego ważność była
w średniowieczu powszechnie uznawana. Stwierdził, że moc obowiązująca
prawa zwyczajowego wynika z powszechnej milczącej zgody na powtarzający
się sposób postępowania. Następnie, zgodnie z regułą rozumowania a minori
ad maius, wywnioskował ekwiwalentność zgody milczącej (prawa zwyczajo-
wego) ze zgodą pisaną (statutu miejskiego). Współcześnie Jeremy Waldron
wyprowadził z argumentacji de Saxoferrata uzasadnienie obowiązywalności
stanowienia prawa przez zbiorowość. Według Waldrona praktyka delibera-
cji i wyważania argumentów w procesie demokratycznym nadaje godność
365

Prawo totalitarne
i legitymizację prawu stanowiącemu rezultat procedury, choćby nawet nie był

on zgodny z pierwotną intencją żadnego z członków zbiorowości legislacyjnej.
Literatura: Eugen Ehrlich, Grundlegung der Soziologie des Rechts, Duncker & Humblot, Berlin
1989 (1913); Aldo Schiavone, The Invention of Law in the West, tłum z wł. Jeremy Carden,
Anthony Shugaar, Belknap, Cambridge–London 2012; Gene Sharp, Power and Struggle, Porter
and Sargent, Boston1973; Rafał Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych,
PWN, Warszawa 1955; Jeremy Waldron, Law and Disagreement, Oxford University Press,
Oxford 1999; Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. Dorota
Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Legitymizacja prawa; Prawo państwowe i prawo niepaństwowe; Praworządność; Rządy pra-
wa; Stanowienie prawa; System prawny.
Prawo totalitarne
(ang. Totalitarian law, fr. Droit totalitaire, niem. Totalitäres Recht, ros.
Тоталитарное право)
Prawo totalitarne nie jest pojęciem definiowanym w ogólnie dostępnych

słownikach i encyklopediach. Odnosi się ono do charakterystycznych cech
prawa i procesów jego tworzenia w państwach totalitarnych XX w., w szcze-
gólności w nazistowskiej III Rzeszy i Związku Sowieckim oraz innych kra-
jach komunistycznych. Choć istnieją liczne analizy zjawisk prawnych cha-
rakterystycznych dla poszczególnych krajów totalitarnych lub ich grup, brak
jest systematycznych opracowań, dających syntezę unikatowych cech prawa
typowego dla krajów totalitarnych jako takich, niezależnie od ich tradycji
prawnych i okoliczności historycznych.
Niektórzy komentatorzy uważają, że totalitaryzm jest okresem bezpra-
wia, a więc mówienie o prawie totalitarnym służy podtrzymywaniu niebez-
piecznej fikcji. Jednak niezależnie od fasadowego charakteru prawa totali-
tarnego, które jest łatwo manipulowalnym instrumentem totalnej dominacji
i nie stanowi systemu zdolnego do kontroli sprawujących władzę, użyteczne
wydaje się badanie go jako specjalnego systemu prawa (lub „prawa”), wła-
ściwego dla tej unikatowej formacji ustrojowej. Jest to typ prawa perwer-
syjnego, w przypadku którego trudno mówić o obywatelskim czy moralnym
obowiązku jego przestrzegania.
Najbardziej rozwiniętą definicję prawa totalitarnego zaproponowali
Adam Podgórecki i Vittorio Olgiati, autorzy i redaktorzy książki Totalitarian
and Post-totalitarian Law (1996). Według nich „prawo totalitarne” jest czymś
366

Prawo totalitarne
więcej niż tylko formalnym, scentralizowanym narzędziem używanym przez

reżimy totalitarne do tworzenia, wdrażania i pogłębiania pełnej społecznej
i instytucjonalnej kontroli nad wszystkimi aspektami ludzkiej działalności.
Jest ono również specyficznym systemem obowiązujących norm, których
cechą charakterystyczną jest to, że ich sens może być arbitralnie zmieniany
w wyniku bieżących decyzji politycznych. Techniczno-formalny charakter
tych norm służy jako fasada do maskowania dowolności w sprawowaniu
rządów, których specyficzna legitymacja ma źródło w masowych procesach
zaszczepiania fałszywej świadomości i degradacji jednostek. Normy te za-
opatrzone są w sankcje, które służą dezintegracji więzi społecznych oraz
promocji klimatu strachu i powszechnego nihilizmu społecznego. „Prawo”
tego typu dąży do instytucjonalnej legitymizacji systemu, uniezależnionej
od stopnia jego społecznej akceptacji.
Wedle Adama Podgóreckiego prawo totalitarne przejawia równocześnie
dwie trudne do pogodzenia tendencje: 1) tendencję do tworzenia pozorów
respektu dla wymogów spójności normatywnej, zasady hierarchiczności praw
i wewnętrznej integracji systemu prawa; oraz 2) tendencję do automatycz-
nego podporządkowywania się aktualnym oczekiwaniom władzy politycznej.
W tej sytuacji konkretna instytucja lub norma prawa może funkcjonować
tylko wówczas, gdy jest dostatecznie elastyczna, by dostosowywać się płynnie
do zmiennych dyrektyw nadchodzących z ukrytych struktur władzy. Tym-
czasem sam fakt istnienia formalnego prawa czy konstytucji przedstawiany
jest jako dowód na korzystanie ludności z domniemanych przywilejów lub
zabezpieczeń prawnych. Rzeczywistość normatywna jest więc przedstawiana
jako rzeczywistość faktyczna, podczas gdy rzeczywistość faktyczna nie ma
często żadnych podstaw w obowiązującym prawie.
Podsumowując spostrzeżenia wielu autorów, można przytoczyć następu-
jące cechy typowe dla systemów prawa w ustrojach totalitarnych:
• brak pojęcia kontraktu społecznego jako podstawy obowiązywania
systemu prawa;
• brak rozdziału władzy legislacyjnej, wykonawczej i sądowej; brak są-
dowej kontroli nad władzą polityczną;
• proces legislacyjny podporządkowany jest partii, która posługuje się
prawem jako narzędziem burzenia starego porządku społecznego i budo-
wania nowego;
• prawo nie jest oparte na ogólnych zasadach zapewniających jego spój-
ność i przewidywalność; jest instrumentem zorientowanym na realizację
konkretnych, zmieniających się celów politycznych;
• prawo karne jest niezwykle punitywne i stosowane zarówno do za-
straszania ludności i represji politycznych, jak i do regulacji i nadzoru nad
367

Prawo totalitarne
wszystkimi zinstytucjonalizowanymi sferami życia społecznego, a przede

wszystkim nad politycznie kontrolowaną gospodarką (upaństwowioną go-
spodarką w krajach typu sowieckiego i gospodarką opartą na modelu kor-
poracyjnym w nazistowskich Niemczech);
• niezwykle rozbudowany i nieludzki system penitencjarny, podporządko-
wany władzom bezpieczeństwa, jest jednym z najważniejszych filarów polityki
terroru i eliminacji „wrogów” wewnętrznych, właściwej państwom totalitar-
nym, a także częścią ich programów ekspansji gospodarczej (praca niewolnicza);
• funkcje sądownicze sprawowane są m.in. przez różnego rodzaju sądy
specjalne, na ogół tajne, podporządkowane zazwyczaj resortowi bezpieczeń-
stwa publicznego, w których nie obowiązują żadne procedury procesowe,
prawo do obrony czy odwołania od wyroku; ważnym elementem polityki
dominacji i represji są procesy pokazowe.
Praktyka prawna krajów totalitarnych odznacza się wszystkimi grzecha-
mi, które amerykański filozof prawa Lon L. Fuller uważał za podstawę do
dyskwalifikacji danego systemu prawnego. Są to m.in.: niepublikowanie praw
i ich zmian; nadużywanie stanowienia praw z mocą wsteczną; formułowanie
praw w sposób niezrozumiały; stanowienie praw wzajemnie ze sobą sprzecz-
nych; stanowienie praw, których przestrzeganie przekracza możliwości za-
interesowanych; zbyt częste modyfikowanie przepisów prawnych; oraz wy-
mierzanie sprawiedliwości w sposób niezgodny z obowiązującymi prawami.
Istotną cechą prawa totalitarnego jest też odrzucenie pojęcia praw czło-
wieka jako niezgodnego z kolektywistyczną wizją społeczeństwa, wedle któ-
rej jednostki mają znaczenie jedynie jako elementy masowego, historycznie
słusznego ruchu i mogą być w każdej chwili poświęcone dla jego dobra.
Charakterystyka totalitaryzmu jako ruchu tłumaczy również płynność w po-
dejściu do strukturalnej formalizacji prawa. Jak podkreślała Hannah Arendt,
ruch jest przeciwnikiem struktury, jest nośnikiem misji historycznej, zbio-
rowym dążeniem w określonym kierunku, które nie może być krępowane
stałymi ramami prawnymi.
Nie ulega jednak wątpliwości, że prawa poszczególnych państw typu
totalitarnego mają wiele cech szczególnych, nie zawsze spójnych z powyższą
syntetyczną charakterystyką. Przede wszystkim w każdym przypadku proces
zmiany prawa ma inną dynamikę i faktycznie obowiązujące prawa są zazwy-
czaj kombinacją nowych ustaw bądź dekretów realizujących wprost ideologię
i program reżimu oraz dawniejszych, często zmodyfikowanych praw, które
mają mniej ideologiczny charakter. Niemniej stosowanie jednych i drugich
dotknięte jest typową dla reżimów totalitarnych tendencją do instrumen-
talizmu i podporządkowania formy i treści prawa doraźnym celom ideolo-
giczno-politycznym.
368

Prawo wyborcze
Warto też pamiętać, że wraz z upływem czasu zarówno koncepcja, jak

i rola prawa w ramach tego samego państwa totalitarnego mogą ulegać znacz-
nym zmianom. Na przykład w Związku Sowieckim po wczesnym okresie
terroru i „sprawiedliwości rewolucyjnej” nastąpiła krótka faza prób tworzenia
„nowego socjalistycznego prawa” opartego na marksistowskiej dialektyce
i odrzucającego tradycyjne formy prawa kodeksowego, po niej z kolei prawo
zostało niemal całkowicie utożsamione z wolą despotycznego tyrana, aby po
jego śmierci ustąpić miejsca eksperymentom zwiazanym z tzw. programem
sprawiedliwości ludowej (pod postacią sądów robotniczych i społecznych,
rozmaitych kolegiów i trybunałów, a także udziału ławników w sądach po-
wszechnych), które z czasem uległy marginalizacji wobec narastającej tenden-
cji do pragmatycznej stabilizacji systemu prawa i jego korupcyjnej manipulacji.
Literatura: Lon L. Fuller, Moralność prawa, tłum. Stefan Amsterdamski, ABC, Warszawa
2004; Peter H. Juviler, Revolutionary Law and Order. Politics and Social Change in the USSR,
The Free Press, New York 1976; Adam Podgórecki, Socjologiczna teoria prawa, tłum. Łucja
M. Kwaśniewska, Roland Smogór, Interart, Warszawa 1998; Adam Podgórecki, Vittorio Olgiati
(red.), Totalitarian and Post-Totalitarian Law, Dartmouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1996.
Maria Łoś
Zobacz także:
Prawa obywatelskie; Prawo postotalitarne; Punitywność; Rewolucja; System prawny; To-
talitaryzm.
Prawo wyborcze
(ang. Election law, fr. Loi électorale, niem. Wahlgesetz, ros. Избира-
тельное право)
Prawo wyborcze jest obszernym działem prawa konstytucyjnego, a w pew-

nym zakresie także administracyjnego, regulującym takie przede wszystim
kwestie jak: 1) podmiotowe prawo wyborcze, tj. prawo wybierania (czynne
prawo wyborcze) i prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) osób fi-
zycznych; 2) zasady i tryb zgłaszania (rejestrowania) kandydatów i/lub ich
list w wyborach do organów władzy publicznej; 3) przebieg kampanii wy-
borczej i zasady jej finansowania; 4) zasady i przebieg głosowania; 5) zasady
i tryb ustalania wyników głosowania oraz wyborów; 6) wymogi, od których
zależy ważność głosowania i wyboru; 7) organizacja aparatu wyborczego;
8) kontrola prawidłowości wyborów; 9) zasady przeprowadzania wyborów
uzupełniających lub przejmowania mandatów wygasłych z różnych przyczyn
w czasie trwania kadencji organu pochodzącego z wyborów.
369

Prawo wyborcze
W państwach o ustroju demokratycznym w trybie wyborów powszech-

nych, tj. takich w których w roli wyborców mogą uczestniczyć wszyscy peł-
noprawni obywatele, kształtowany jest skład co najmniej takich organów
władzy publicznej, jak parlamenty i kolegialne organy samorządu teryto-
rialnego (w państwach należących do Unii Europejskiej także Parlamentu
Europejskiego). W niektórych krajach o ustroju republikańskim w wyborach
powszechnych powoływani są również prezydenci. Ponadto z wyborów tego
rodzaju pochodzą niekiedy funkcjonariusze organów wykonawczych samo-
rządu terytorialnego (np. merowie, prezydenci, burmistrzowie miast, wójto-
wie). Zdarza się też (np. w Stanach Zjednoczonych), że w drodze wyborów
obsadza się stanowiska w organach ścigania i w niektórych sądach.
Regulacje wyborcze przebyły w swym trwającym w Europie i poza nią
ponad dwa wieki rozwoju długą drogę. Początkowo podmiotowe prawo wy-
borcze nie miało charakteru powszechnego, ponieważ zarówno w swojej
czynnej, jak i biernej formie obejmowało bardzo niewielką liczbę obywateli
(wysoki cenzus wieku, cenzus majątkowy, nieuwzględnianie praw kobiet)
i nie było równe dla wszystkich (istnienie odrębnych, np. klasowych, spo-
łeczno-zawodowych, grup wyborców – kurii – z przydzieloną im różną liczbą
mandatów). Regulacje prawne ograniczały możliwość swobodnego zgłasza-
nia i rejestrowania kandydatów, prowadzenia kampanii wyborczej, nie znały
także efektywnego mechanizmu kontroli prawidłowości przebiegu i ustalania
wyników wyborów.
W czasach współczesnych w państwach o ustroju demokratycznym
wybory przeprowadzane są według zasad mających zapewnić, aby były
to wybory wolne. Określeniem „wolne wybory” obejmuje się takie, które
spełniają łącznie następujące warunki: 1) zapewniają powszechność prawa
wybierania; 2) prawo wybieralności przyznają w możliwie najszerszym za-
kresie; 3) umożliwiają swobodne zgłaszanie i rejestrowanie dowolnej licz-
by kandydatów i/lub ich list; 4) gwarantują swobodę prowadzenia agitacji
przedwyborczej wszystkim kandydatom na równych zasadach; 5) gwarantują
uczciwe ustalanie wyników głosowania i wyborów; 6) organizację wyborów,
w tym głosowania, przekazują w ręce czynników niezależnych, w tym w ręce
samych obywateli; 7) wprowadzają skuteczny mechanizm kontroli przebiegu
wyborów oraz ustalania ich wyników. Należy też dodać, że warunkiem wol-
nych wyborów jest przeprowadzanie ich w ustalonych prawem terminach,
związanych z upływem kadencji organów, które są obsadzane w tym trybie.
Prawo wyborcze od strony legislacyjnej może być skonstruowane w różny
sposób. Mogą się na nie składać oddzielne akty (zwykle rangi ustawy) odno-
szące się do wyborów do poszczególych organów wladzy publicznej (np. parla-
mentu i jego izb, kolegialnych organów samorządu terytorialnego, prezydenta
370

Prawo wyborcze
republiki). Taki sposób konstrukcji tego prawa przyjęty był w Polsce przez
wiele lat. W 2011 r. polskie prawo wyborcze zostało ujęte, wzorem niektó-
rych innych państw (np. Francji), w jednym akcie – kodeksie wyborczym.
Zasady prawa wyborczego w państwie demokratycznym muszą zapew-
niać, poza powszechnością, także równość wyborów oraz tajność głosowania.
Równość oznacza, że: 1) każdy wyborca dysponuję tą samą liczbą głosów;
2) waga głosu jest taka sama w skali kraju. Równą wagę głosu uzyskuje się
przez zachowanie jednakowej proporcji między liczbą mandatów przypada-
jących w danym okręgu wyborczym a liczbą osób uprawnionych w nich do
głosowania. Wybory bowiem (zwłaszcza do ciał przedstawicielskich) prze-
prowadzane są z reguły w okręgach, na które podzielony jest kraj lub dana
jednostka samorządu terytorialnego. Ponieważ z biegiem lat zmienia się
terytorialne rozmieszczenie ludności, należy co jakiś czas korygować granice
okręgów wyborczych, przystosowując je do aktualnej liczby wyborców.
W wielu wypadkach prawo wyborcze zapewnia bezpośredniość wybo-
ru przez obywateli składu osobowego kolegialnego organu władzy publicz-
nej lub obsady organu jednoosobowego. W takiej sytuacji wyborca głosuje
wprost na kandydatów(-ta) ubiegających się się o dany mandat. Jednakże
liczne są też przypadki wyborów pośrednich, kiedy o ostatecznej obsadzie
stanowiska lub stanowisk w organie władzy decydują osoby, które zostały
w tym celu powołane przez obywateli w odrębnym głosowaniu. Tak np.
obsadzane jest stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych. Jego osta-
tecznego wyboru dokonują elektorzy, wyłonieni w poszczególnych stanach
przez obywateli.
Tajność głosowania ma zapewnić swobodę podejmowania decyzji wybor-
czej przez obywatela. Nikt poza głosującym nie może zapoznawać się bez
jego zgody z treścią oddanego głosu. Dopiero po zakończeniu głosowania
można ustalić jego wynik, co jednak nie pozwala na stwierdzenie, jak indy-
widualnie głosowała dana osoba. Tradycyjnie tajność głosowania zapewnia
się przez użycie kart do głosowania, które wypełnia się w miejscu za zasłoną
i wrzuca do zapieczętowanej urny. Otwarcie urny i ustalenie wyników gło-
sowania w danym lokalu wyborczym następuje po zakończeniu głosowania.
Obecnie rozpowszechnia się głosowanie przez pełnomocnika, drogą kore-
spondencyjną i elektroniczną. We wszystkich tych przypadkach musi być
zapewniona jego tajność.
Prawo wyborcze zna rozliczne sposoby ustalania wyników wyborów.
Ogólnie rzecz ujmując, rozróżnia się wybory oparte na zasadzie większości
lub na zasadzie proporcjonalności. Możliwe jest także takie zorganizowanie
wyborów, w których część mandatów rozdzielana jest na zasadzie większości,
a część proporcjonalności (np. w RFN). Przyjęcie przez prawo danego sposobu
371

Prawo wyborcze
ustalania wyników wyborów łączy się z nadaniem wyborom takich nazw, jak:
„większościowy system wyborczy”, „proporcjonalny system wyborczy” itp.
Wybory większościowe przeprowadza się na ogół na dwa sposoby:
1) większości względnej; 2) większości bezwzględnej. W pierwszym wy-
padku za wybraną uznaje się tę osobę(-y), która uzyskała najwięcej ważnie
oddanych głosów. W tym trybie wybiera się w okręgach jednomandato-
wych np. posłów do brytyjskiej Izby Gmin i (od 2011 r.) senatorów do
polskiego Senatu. Wybór oparty na większości bezwzględnej wymaga, aby
dany kandydat (rzadziej lista kandydatów) uzyskał więcej niż połowę ważnie
oddanych głosów. Aby osiagnąć taki wynik, trzeba w wielu przypadkach
przeprowadzać wybór w więcej niż jednej (zwykle dwóch) turze głosowania.
Jeśli w pierwszej turze żaden kandydat nie uzyska większości bezwzględ-
nej, przeprowadza się następną turę; mogą w niej uczestniczyć kandydaci,
którzy uzyskali kolejne (zwykle dwa) najlepsze wyniki w turze pierwszej.
Ostatnia tura głosowania przynosi wynik finalny. W ten sposób wybierani są
np. prezydenci Polski i Francji, prezydenci i burmistrzowie polskich miast,
członkowie francuskiego Zgromadzenia Narodowego.
Polska Konstytucja z 1997 r. (art. 96 ust. 2) stanowi, że wybory do Sej-
mu muszą przebiegać zgodnie z zasadą proporcjonalności, co wraz z innymi
(czterema) wymienionymi w tym przepisie zasadami sprawia, że wybory te
określa się jako „pięcioprzymiotnikowe”. W odniesieniu do Senatu przymiot-
nika tego się nie wprowadza, co oznacza, że mogą to być wybory większo-
ściowe. Ponadto konstytucja pomija w tym wypadku zasadę równości, ale
może być ona wprowadzona na poziomie ustawowym.
Ustalanie wyników wyborów proporcjonalnych odbywa się wedle róż-
nych formuł matemetycznych (w Polsce obecnie jest stosowana formuła
opracowana przez belgijskiego matematyka Victora d’Hondta). Żadna z tych
formuł nie zapewnia osiągnięcia pełnej proporcjonalności, choć niektóre jej
sprzyjają bardziej niż inne. Ponadto prawo wyborcze wprowadza często tzw.
próg wyborczy, tj. minimalny odsetek głosów, które lista(-ty) kandydatów
musi uzyskać w skali kraju, by móc uczestniczyć w podziale mandatów. Ma
to zapobiegać nadmiernemu rozproszeniu politycznemu w organie przed-
stawicielskim. W Polsce próg ten wynosi (co do reguły) 5 proc. i odnosi się
do list kandydatów wystawianych przez komitety wyborcze w okręgach. Są
to najczęściej komitety partii politycznych, które z tej przyczyny niemal bez
reszty opanowywują proces wyborczy.
Powody, dla których przyjmowany jest w danym kraju i czasie ten lub
inny system wyborczy, są stałym przedmiotem badań politologicznych, hi-
storycznych i prawnokonstytucyjnych. Podobnie dzieje się z badaniami nad
politycznymi, społecznymi i prawnymi skutkami aplikacji tych systemów.
372

Prawo zwyczajowe
Mówiąc o prawie wyborczym, nie należy zapominać, że jest ono znane

nie tylko państwom o ustroju demokratycznym, ale też i tym, których do
demokratycznych zaliczyć nie można. W państwach tych prawo wyborcze
nie realizuje przypisywanych mu z reguły funkcji (tj. organizacji wolnych
wyborów), ponieważ wolność wyborów nie jest celem, który ma być urze-
czywistniany przy zastosowaniu jego przepisów.
Literatura: Jerzy Buczkowski, Podstawowe zasady prawa wyborczego III Rzeczypospolitej, Wy-
dawnictwo UMCS, Lublin 1998; Marek Chmaj, Wiesław Skrzydło, System wyborczy w Rze-
czypospolitej Polskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011; Louis Massicotte, André Blais,
Antoine Yoshinaka, Establishing the Rules of the Game: Election Laws in Democracies, University
of Toronto Press, Toronto 2004; Bartłomiej Michalak, Andrzej Sokala, Leksykon prawa wy-
borczego i systemów wyborczych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010; Wojciech Sokół,
Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Wydawnic-
two UMCS, Lublin 2007; Andrzej Stelmach (red), Prawo wyborcze i wybory. Doświadczenia
dwudziestu lat procesów demokratyzacyjnych w Polsce, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM,
Poznań 2010.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Opinia społeczna; Prawa obywatelskie; Prawo totalitarne; Równość wobec prawa; Społe-
czeństwo obywatelskie; System prawny.
Prawo zwyczajowe
(ang. Customary law, fr. Droit coutumier, niem. Gewohnheitsrecht, ros.
Обычное право)
Od niepamiętnych czasów prawo zwyczajowe współwystępuje z różnymi for-

mami organizacji życia społecznego. Normy prawa zwyczajowego z jednej stro-
ny mają charakter pozytywny, uprawomocnia je długotrwały zwyczaj, z drugiej
zaś strony są normami aksjologicznymi, odwołują się bowiem do wartości („za-
wsze tak postępowano”, „tak nakazuje odwieczna tradycja” itp.). Poza socjolo-
gią prawa zagadnieniami prawa zwyczajowego zajmują się: antropologia pra-
wa, etnografia prawa, archeologia prawa, prawo porównawcze i historia prawa.
W ujęciu pozytywizmu (etatyzmu) prawnego prawo zwyczajowe istnieje
tylko o tyle, o ile jest uznawane przez władzę państwową (i dopuszczalne jest
w niektórych wypadkach przez sądy i/lub organy administracji). W ujęciu
natomiast socjologicznoprawnym prawo zwyczajowe jest jedną z prawomoc-
nych kategorii prawa, jednym ze składników pluralizmu prawnego.
Do najistotniejszych cech prawa zwyczajowego zalicza się: 1) brak for-
malnych instytucji prawnych (zwłaszcza organów prawotwórczych i sądów);
373

Prawo zwyczajowe
2) brak wyraźnej granicy między postępowaniem prawnozwyczajowym a in-

nymi procedurami mediacji społecznej; 3) rozwiązywanie sporów i konfliktów
w drodze negocjacji (mediacji) między stronami przez odwoływanie się do „ist-
niejących od dawna zwyczajów”. Oznacza to m.in., że prawo zwyczajowe nie
może być narzucone, nadane, ustanowione, lecz kształtuje się spontanicznie
w długim procesie krystalizowania się doświadczeń życiowych wielu pokoleń.
Spośród różnych reguł zwyczajowych charakter prawny mają te z nich,
które zobowiązują do postępowania uznawanego za należne osobie upraw-
nionej. Według Leona Petrażyckiego: „Prawo zwyczajowe jako odrębna spe-
cyficzna odmiana prawa pozytywnego istnieje tylko w tym przypadku, kie-
dy w czyjejkolwiek psychice występują przeżycia imperatywno-atrybutywne
wraz z wyobrażeniami odpowiedniego masowego postępowania innych ludzi
jako faktu normatywnego; ja (albo my, on, oni itd.) mam prawo do czegoś
albo obowiązany jestem do czegoś, ponieważ tego zawsze przestrzegano, tak
postępowali przodkowie, taka jest stara tradycja, «odwieczny zwyczaj» itp.”.
W wypadku sporu reguły (normy) prawa zwyczajowego zazwyczaj określają,
kto jest uprawniony, by interpretować sytuację sporu, kto ma czuwać nad
prawidłowym rozstrzygnięciem sporu i komu z mocy dawnego zwyczaju
może zostać przyznana racja.
Prawo zwyczajowe jest wytworem współżycia ludzi, jednym z regulato-
rów stosunków międzyludzkich. Niektóre reguły (normy) prawa zwyczajo-
wego są podtrzymywane i uznawane przez państwo (wtedy stają się pra-
wem oficjalnym), inne są delegalizowane, albowiem prawo oficjalne zakazuje
przestrzegania reguł prawa zwyczajowego, a jeszcze inne prawo państwowe
toleruje, ani wprost ich nie aprobuje, ani nie dezaprobuje i zmienia swoje
stanowisko w zależności od doraźnych interesów elity władzy.
W dawniejszym prawie zwyczajowym zasadniczą rolę w postępowaniu
quasi-dowodowym odgrywały przysięgi i ordalia – sąd Boży, poddanie oskarżo-
nych różnym próbom (ognia, wody, żelaza). Zarówno jednak w przeszłości, jak
i obecnie podstawą mocy wiążącej prawa zwyczajowego jest communis opinio,
względnie powszechna akceptacja jego postanowień, przekonanie, że prawo
odwołujące się do dawnego zwyczaju wyraża commune bonum – dobro ogólne.
Naruszenie reguł (norm) prawa zwyczajowego zwykle pociąga za sobą
zastosowanie środków przymusu lub perswazji przez instytucje, którą stoją
na straży uświęconego zwyczaju. Jeśli strony sporu (lub konfliktu) same, bez
pośrednictwa strony trzeciej i bez odwołania się do zwyczajowych lub jakichś
innych reguł normatywnych, znajdują obopólnie satysfakcjonujące rozwiąza-
nie sporu, oznacza to, że w grę wchodziło jedynie prawo intuicyjne stron.
Szczególną kategorią prawa zwyczajowego jest „sędziowskie prawo
zwyczajowe”. Jest ono stosowane zwłaszcza w afrykańskich państwach
374

Prawo zwyczajowe
postkolonialnych. Wprowadzone tam prawo oficjalne wymagało, by orze-

czenia w niektórych sprawach było zgodne z miejscowym prawem zwycza-
jowym. Spowodowało to konieczność nieformalnej kodyfikacji prawa zwycza-
jowego. Rychło się okazało, że zawiera ono rozmaite niedokładności i błędy,
co dodatkowo przyczyniło się do tego, że sądy, które w zamierzeniu miały
się stać sądami powszechnymi (common law courts), stały się de facto „sądami
lokalnymi” (local courts). Sytuacja ta powodowała, że próby wprowadzenia
centralizmu prawnego w państwach postkolonialnych były podważane nie-
jako od wewnątrz przez zróżnicowane lokalnie prawo zwyczajowe.
Badania poświęcone prawu zwyczajowemu można za Gordonem R. Wo-
odmanem podzielić na cztery kategorie: 1) badania prawa zwyczajowego grup
etnicznych w krajach, które wyłącznie z takich grup się składają (przykładem
jest prawo zwyczajowe w krajach Afryki Subsaharyjskiej oraz w Indonezji);
2) badania prawa zwyczajowego grup etnicznych w krajach, w których więk-
szość ludności do takich grup nie należy (prawo zwyczajowe aborygenów
australijskich, Maorysów w Nowej Zelandii, Molukańczyków w Holandii);
3) badania prawa zwyczajowego pozaetnicznych grup społecznych (np. re-
gionalnych, pracowniczych, sportowych, przestępczych); 4) badania prawa
religijnego, które wprawdzie nie jest zaliczane do prawa zwyczajowego, ale
jest ważnym elementem pluralizmu prawnego.
Współcześnie część reguł prawa zwyczajowego ulega sformalizowaniu
i „pozytywizacji”, część się dezaktualizuje, bo relacje społeczne, które one
określały, przestają istnieć, a część nadal egzystuje w stosunkach społecznych
(zwłaszcza na bazarach, uniwersytetach, w klubach sportowych, wspólnotach
religijnych i w instytucjach totalnych). Jak się wyraził holenderski badacz
prawa nieoficjalnego Fons Strijbosch, prawo zwyczajowe nie jest ozdobną
rośliną w pielęgnowanym ogrodzie prawa, lecz raczej dziko rosnącym kwia-
tem, który wszędzie można spotkać. Im większe jest kulturowe i etniczne
zróżnicowanie społeczeństwa, im większa jest autonomia poszczególnych
środowisk społecznych, im bardziej ustrój polityczny jest liberalny i zdemo-
kratyzowany, tym większą rolę odgrywa prawo zwyczajowe i tym większe
ma szanse przetrwania. Każdy reżim totalitarny, autokratyczny, kolonialny
i niedemokratyczny dąży do wyeliminowania prawa zwyczajowego, podobnie
jak do wyrugowania pluralizmu prawnego i zaprowadzenia ściśle kontrolo-
wanego centralizmu prawnego.
Literatura: Andrzej Kojder, Elżbieta Łojko, Wiesław Staśkiewicz, Anna Turska (red.), Ele-
menty socjologii prawa. Wybór tekstów, t. 5: Prawo zwyczajowe, Wydawnictwa UW, Warszawa
1993; Laura Nader (red.), Law in Culture and Society, University of California Press, Berkeley
1997; Amanda Perreau-Saussine, James Bernard Murphy, The Nature of Customary Law. Legal,
Historical and Philosophical Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge 2007; Leon
375

Prawo żywe
Petrażycki, Zagadnienia prawa zwyczajowego, tłum. Jan Sunderland, Nakładem Towarzystwa

im. Leona Petrażyckiego, Warszawa 1938; Gordon R. Woodman, Customary law, state courts,
and the notion of institutionalization of norms in Ghana and Nigeria, w: Anthony N. Allot, Gordon
R. Woodman (red.), People’s Law and State Law. The Bellagio Papers, Foris, Dordrecht 1985,
s. 143–163.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Antropologia prawa; Prawo intuicjne; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Prawo żywe;
Pluralizm prawny; Zróżnicowanie prawa.
Prawo żywe
(ang. Living law, fr. Droit vivant, niem. Lebendes Recht, ros. Живое
право)
Pojęcie prawa żywego pojawiło się u zarania socjologii prawa i stało się
jednym z szeroko rozpoznawanych symboli ontologicznej i metodologicznej
swoistości tej dyscypliny. Jakkolwiek często podkreśla się podobieństwo do
powstających niemal w tym samym czasie koncepcji Leona Petrażyckiego
(prawo intuicyjne) i Roscoe Pounda (prawo w działaniu), a nawet odnale-
ziono innego autora posługującego się pojęciem prawa żywego w zbliżonym
znaczeniu (Cornelis van Vollenhoven i levend recht), to prawo żywe trafiło do
języka nauki za sprawą badań i zaangażowania Eugena Ehrlicha.
Eugen Ehrlich, na co wielokrotnie zwracano uwagę, a i sam uczony to
wprost potwierdzał, nie przywiązywał zasadniczej wagi do precyzji termino-
logicznej. W szczególności konteksty, w których pojawia się termin prawo
żywe, nie są tożsame i samo pojęcie może być i jest różnie interpretowane.
Można sądzić, że służyło ono raczej do wskazania na odmienne niż przyjęte
w jurysprudencji rozumienie istoty i społecznego znaczenia prawa, tudzież
pozwalało na akcentowanie potrzeby odmiennej metodologii badania jego
społecznych przejawów.
Pojęcie prawa żywego jest pochodną krytycznego nastawienia Ehrlicha
wobec pozytywizmu etatystycznego, dominującego w nauce prawa jego doby,
i niewątpliwie służyło do stanowczego odróżniania własnego poglądu na
prawo od tego, który przeważał w naukach prawnych.
Trudno powiedzieć, kiedy ten uczony zaczął się nim posługiwać, jed-
nakże wiadomo, że w 1910 r. na uniwersytecie w Czerniowcach poprowa-
dził wykład i seminarium (sam nazywał je później „seminarium żywego
prawa”), których celem było badanie prawa przy uwzględnieniu nie tylko
prawniczego, ale także socjologicznego, psychologicznego i ekonomicznego
376

Prawo żywe
punktu widzenia. W 1911 r. ukazał się artykuł zatytułowany Die Erforschung

des lebenden Rechts (Badania nad żywym prawem), który wprowadził to po-
jęcie do języka nauki.
Podstawowe ujęcie istoty prawa żywego ma charakter negatywny i kon-
frontuje je z prawem rozumianym na sposób prawniczy. Prawem żywym jest
dla Ehrlicha prawo, które istotnie wpływa na życie społeczne, choćby nie znaj-
dowało odbicia w przepisach. Innymi słowy, idzie tutaj o rzeczywiste i prak-
tykowane reguły, uznawane za wiążące przez tych, którzy się do nich stosują.
Inne cechy prawa żywego można odnaleźć w rozproszonych wzmiankach
i komentarzach autora. Niewątpliwie uznawał je on za pochodną społeczne-
go zorganizowania, a nie władztwa politycznego, co wcale nie znaczy, że to
ostatnie, wyrażające się w działaniach legislacyjnych i praktyce prawniczej,
jest całkowicie pozbawione znaczenia dla kształtu żywego prawa. Prawo
żywe jest zatem czymś innym niż prawo w prawniczym rozumieniu tego sło-
wa także dlatego, że powstaje nie przez odgórne decyzje władcze, kierowane
do adresatów im podporządkowanych, ale przeciwnie, rodzi się w grupach
i wspólnotach jako narzędzie stabilizujące życie codzienne i utrzymujące
ład i pokój wewnętrzny. Dopiero wtórnie może znaleźć jego odzwierciedlenie
w różnorakich działaniach i decyzjach władczych. Naturalnym otoczeniem
prawa żywego są inne normy i reguły, mające podobny charakter. Cechą pra-
wa żywego nie jest jednolitość i unifikacja, nie jest ono tożsame dla wszyst-
kich poddanych władzy państwowej. Przeciwnie, określane przez wspólnotę
i różnice stanu społecznego, profesji, religii, narodowości itd., stanowi mo-
zaikę porządków niepodobnych do siebie ani w treści reguł, ani w zakresie
regulacji. W końcu prawo żywe nie jest zjawiskiem stabilnym, ale pozostaje
w ciągłej zmianie, uwarunkowanej zmianami społecznymi. Nie można go
zatem utożsamiać z prawem zwyczajowym, ciążącym ku przeszłości.
Niejasność terminologiczna i dość swobodne posługiwanie się pojęciami
bliskoznacznymi (takimi choćby, jak gesellschaftliches Recht i Gesellschaftsrecht)
skutkuje tym, że w literaturze można spotkać różniące się wyraźnie poglądy
na to, co należy nazywać prawem żywym w rozumieniu Eugena Ehrlicha.
Ujęcie szersze opiera się na założeniu, że prawo żywe stanowi ogólne
określenie zjawisk prawnych, które powinna badać socjologia prawa. W kon-
sekwencji należy przyjąć, że jest ono swoistą wypadkową wzajemnego współ-
oddziaływania trzech wyróżnianych przez Ehrlicha typów czy też warstw
prawa. Pierwszą miał stanowić porządek społeczny albo prawo społeczne
(gesellschaftliches Recht). Składać się miały na nie zwyczajowo przyjęte i utrwa-
lone w praktyce codziennego obyczaju reguły zachowania, zorientowane na
podtrzymanie pokoju społecznego. Drugą warstwę miało stanowić prawo
prawników czy raczej normy decyzyjne (Entscheidungsnormen), tworzone przez
377

Prawo żywe
prawników reguły rozwiązywania konfliktów jednostkowych i grupowych.

Trzecia warstwa to sformalizowane prawo państwowe (Rechtssätze), tworzo-
ne przez władze państwowe reguły centralizujące, porządkujące (w sensie
administracyjnym) i unifikujące prawo dla potrzeb organizacji państwowej.
Z węższym rozumieniem prawa żywego mamy do czynienia wówczas,
gdy jest ono utożsamiane z prawem społecznym w podanym wyżej rozu-
mieniu. Istotnie, Ehrlich przypisywał tej sferze zjawisk prawnych znaczenie
szczególne, uznając ją za zapoznany, lekceważony, a jednocześnie najbardziej
żywotny element zjawisk prawnych, trwale obecny w życiu społecznym. Z tej
przyczyny badanie prawa społecznego uważał za podstawowe zadanie socjo-
logii prawa, którego realizacja była niezbędna do poznania prawa żywego.
Ze względu na cechy prawa społecznego zakres oddziaływania prawa
żywego wykracza daleko poza ramy formalnej regulacji. Ze względu zaś na za-
korzenienie prawa żywego w tradycji i praktyce społecznej instytucje prawne
współistnieją z innymi instytucjami społecznymi i kulturowymi, jednocześnie
pozwalając na zachowanie odrębności kulturowej poszczególnych zbiorowo-
ści. Brak wyraźnej granicy między prawem społecznym a praktykowanymi
normami religijnymi, moralnymi czy obyczajowymi wiąże prawo żywe z tymi
porządkami, wzmacniając siłę jego społecznego oddziaływania.
Wąskie ujęcie prawa żywego może prowadzić do budowania opozycji
między prawem społecznym i prawem państwowym lub prawniczym, a na-
wet traktowania tej opozycji jako głównego wymiaru Ehrlichowskiego plu-
ralizmu prawnego. Istotnie, Ehrlich podkreślał prymat prawa żywego nad
regułami państwowymi i sądowymi, zwracając uwagę choćby na ignorowanie
oficjalnej regulacji, jeśli ludzie nie widzą potrzeby posiłkowania się regułami
pochodzącymi od państwa lub instytucji oficjalnych. Jednocześnie zwracał
jednak uwagę, że potrzeba taka może zaistnieć, a wtedy prawo państwowe
wspiera lub zastępuje prawo społeczne.
Dynamiczne ujęcie prawa żywego nie ogranicza się do skutków działania
sił społecznych, różnicujących kształt prawa społecznego poszczególnych
zbiorowości, ani też nie opiera się na antagonizmie prawa społecznego i po-
rządków oficjalnych. Istotne znaczenie przypada w tej dziedzinie wzajemnym
relacjom między poszczególnymi rodzajami prawa. W szczególności Ehrlich
zwracał uwagę, że dla kształtu prawa żywego ma znaczenie nie tylko to,
iż odbija ono procesy oddziaływania prawa społecznego na orzecznictwo
i stanowienie prawa, ale też to, jak prawo prawników i prawo państwowe
wpływają na prawo społeczne.
Niepewność terminu „prawo żywe” wiąże się z niejasnym wyznaczeniem
granicy między tymi zjawiskami społecznymi, które wypada nazywać prawny-
mi, a obyczajem, tradycją czy religią. Erlich nie wyznaczał wyraźnych granic,
378

Prawo żywe
a w pracach badawczych postulował zwracanie uwagi na związki instytucji

i reguł prawa żywego z relacjami dominacji i podporządkowania, posiadaniem
(władaniem) i oświadczeniami woli. Ta jawnie aprioryczna klasyfikacja zo-
stała uzupełniona konstatacją, że zjawiska społeczne, a zatem także prawne,
muszą być postrzegane także jako swoiste konstrukcje intelektualne (gedank-
lichen Dingen). O tym zaś, czy mamy do czynienia z prawem, ma przesądzać
swoiste poczucie niezbędności, pozwalające mówić o prawie żywym i badać
je jako swoisty rodzaj ludowej idei prawa (Rechtsanffassung der Leute). Tak
więc prawo żywe miało być żywym także w świadomości społecznej i przez
nią oddziaływać na zachowania społeczne.
Trudno dociec, czemu przypisać większą zasługę: czy odważnemu prze-
ciwstawieniu się poglądom dominującym w nauce prawa, czy też niejedno-
znaczności samego ujęcia. Nie ma jednak wątpliwości, że trudno wskazać
w socjologii prawa pojęcie, które nie tylko legło u zrębów tej dyscypliny, ale
też po dziś dzień – przez różniące się niekiedy bardzo interpretacje, aplikacje
i krytyki – pobudza wyobraźnię badaczy.
Dla samego Ehrlicha prawo żywe było nowym, ważnym przedmiotem
badań nad prawem, rozumianym jako produkt społeczny i uwikłanym
w skomplikowane zależności od innych elementów życia społecznego. To
skłaniało do wyjścia poza ramy jurysprudencji i prowadzenia badań pod zna-
kiem socjologii prawa, dyscypliny nie tylko inaczej określającej istotę prawa,
ale też posługującej się odmienną metodologią pozwalającą na empiryczne
śledzenie obecności prawa żywego zarówno w zachowaniach ludzkich, jak
i w dokumentach.
Dla światowej popularności prawa żywego pierwszoplanowe znaczenie
miało zainteresowanie Roscoe Pounda, jakkolwiek współcześnie uważa się,
że często spotykane utożsamianie prawa żywego z prawem w działaniu jest
uproszczeniem, które marginalizuje pluralistyczny charakter prawa żywego
i jego aspekt psychospołeczny.
Badacze pluralizmu prawnego powołują się na prawo żywe w rozmaity
sposób. Dla jednych istotne jest zróżnicowanie porządków prawnych, zwią-
zane z różnicami etnicznymi, religijnymi itp. dzielącymi społeczeństwa. Inni
będą się koncentrować na poszukiwaniu porządków prawnych odmiennych
od porządku państwowego, a działających obok niego. Można spotkać w lite-
raturze pogląd, że dopiero koncepcja Ehrlicha pozwoliła japońskim badaczom
dostrzec, że prawo to nie tylko przyjęty z Zachodu porządek norm narzuca-
nych przez państwo, i podjąć badania nad zjawiskami prawnymi utrwalonymi
w praktyce codziennej. Użyteczność koncepcji prawa żywego dla badania
współczesnego wielowymiarowego pluralizmu prawnego celnie oddaje ter-
min ‘Bukowina globalna’, ukuty przez Gunthera Teubnera, którego zdaniem
379

Praworządność
powstające współcześnie prawo globalne jest raczej pochodną procesów spo-

łecznych niż decyzji państw narodowych i ich organizacji.
Relacja między prawem a innymi porządkami reguł i instytucji społecz-
nych, kreowanymi przez życie różnych zbiorowości i kierującymi nim, a także
akcentowanie swoistej potoczności i codzienności praktyk prawa żywego
pozwalają czerpać z tego ujęcia różnym kierunkom studiów nad kulturą
prawną. Podobnie próby rekonstrukcji świadomościowego wymiaru prawa
żywego można odnaleźć w refleksjach nad świadomością prawną i poczu-
ciem prawnym.
Literatura: Eugen Ehrlich, Grundlegung der Soziologie des Rechts, Duncker & Humblot, Berlin
1989 (1913); tenże, Żywe prawo ludów Bukowiny, tłum Marian Plechowski, „Prawnik” 1912,
nr 5, s. 155–160; Marc Hertogh (red.), Living Law. Reconsidering Eugen Ehrlich, Hart, Oxford
2009 (zob. zwłaszcza teksty Marca Hertogha, Davida Nelkena, Rogera Cotterrella); Andrzej
Kojder, Z Czerniowców w szeroki świat… Eugen Ehrlich i narodziny idei socjologii prawa, w: An-
drzej Flis (red.), Stawanie się społeczeństwa. Szkice ofiarowane Piotrowi Sztompce z okazji 40-lecia
pracy naukowej, Universitas, Kraków 2006, s. 125–146; Gunther Teubner, Global Bukowina.
Legal pluralism in the world society, w: tenże (red.), Global Law Without a State, Dartmouth,
Aldershot, UK–Brookfield, VT 1997, s. 3–28.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Ehrlich Eugen; Kultura prawna; Pluralizm prawny; Poczucie prawne; Prawo państwowe
i prawo niepaństwowe; Prawo zwyczajowe.
Praworządność
(ang. Principle of legality, fr. Légalité, niem. Rechtsstaatlichkeit, ros.
Законность)
Praworządność jako zasada ustrojowa była i nadal jest deklarowana przez

konstytucje i doktrynę prawną wielu państw. Nadawane są jej różne nazwy,
związane z tradycją językową tych państw (por np. brytyjski termin rule of law).
Jednakże pojęcie „praworządność” zakorzeniło się w szczególności
w konstytucjonalizmie i doktrynie prawnej państw byłego bloku socjali-
stycznego, w tym Polski. Doktryna ta w swojej radykalnej wersji wyróżnia-
ła różne typy praworządności, w tym załaszcza tzw. praworządność burżu-
azyjną i praworządność socjalistyczną. Obie miały realizować interesy i cele
dominujących klas społecznych – odpowiednio: burżuazji oraz proletaria-
tu miast i wsi. Wedle tego poglądu typem praworządności zasługującym
na uznanie społeczne i akceptację miała być praworządność socjalistyczna
(proletariacka).
380

Praworządność
Ponadto odróżniano praworządność w sensie formalnym i materialnym.

Ta pierwsza ma się sprowadzać do przestrzegania prawa przez wszystkie jego
podmioty, w tym nie tylko organy władzy publicznej, ale i obywateli. To, jaka
jest treść prawa, nie ma znaczenia dla stanu praworządności w państwie
pod warunkiem, że jest ono przestrzegane „ściśle” i wiąże się z postawą
legalizmu po stronie obywateli i legalizmem jako zasadą działania organów
władzy. Praworządność materialna miałaby polegać na tym, że prawo jest
nie tylko przestrzegane, ale też ma akceptowaną z aksjologicznego punktu
widzenia treść. W przypadku praworządności socjalistycznej miałaby to być
treść umożliwiająca realizację interesów proletariatu. W innych, mniej kla-
sowo zorientowanych wersjach praworządność materialna to taka, w której
obowiązujące prawo zapewniało obywatelom elementarne wolności i prawa
podmiotowe oraz było sprawiedliwe. Kwestia tego, na czym polega i do czego
sprowadza się sprawiedliwość, była tematem oddzielnych ustaleń.
Elementem omawianej tu doktryny była też koncepcja tzw. gwarancji
praworządności. Miały się one dzielić na dwa rodzaje – gwarancje formalne
i materialne. Gwarancje formalne to instytycje prawne (ustrojowe, procedu-
ralne) zapewniające przestrzeganie prawa przez jego podmioty, umożliwia-
jące kontrolę zachowań regulowanych prawem (zwłaszcza decyzji organów
władzy publicznej) i pozwalające na ich korektę w razie łamania obowią-
zujacych norm prawnych. Gwarancje materialne zaś to taki stan stosunków
politycznych, ekonomicznych, społecznych itp. w państwie, którego istnienie
czyni naruszanie prawa trudnym lub wręcz niemożliwym. Na przykład jedną
z tych gwarancji miała być społeczna własność środków produkcji i wymiany,
a także stały wzrost dobrobytu i kultury obywatelskiej.
Tak formułowana doktryna praworządności została w nowych warunkach
ustrojowych uznana za co najmniej zdezaktualizowaną (o ile nie skompro-
mitowaną) i odrzucona. Jednocześnie z częstego i szerokiego użycia wy-
szedł sam termin „praworządność”. Zastąpił go inny: „państwo prawne”
(por art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.). Przenosi on na
polski grunt termin prawniczy (np. niemiecki – Rechstaat, francuski – l’État
de droit) zakorzeniony w zachodniej jurysprudencji i ustawodawstwie wraz
z jego zawartością treściową.
Jeśli jednak pominąć sposób wykorzystania idei praworządności (i samej
jej nazwy) przez doktrynę ustrojową byłych państw socjalistycznych, to jej
istotę można uznać za bliską istocie państwa prawnego. Praworządność to
zasada ustrojowa (oraz realny stan stosunków w państwie) polegająca na
tym, że władze publiczne działają na podstawie i w granicach prawa, a pra-
wo to uwzględnia wszystkie podstawowe wolności i prawa podmiotowe
jednostki, skutecznie je chroni i realizuje. Respektowanie tej zasady zakłada
381

Prestiż prawa
zgodność z prawem działań władz publicznych we wszystkich fazach i w każ-

dej sytuacji, gdy podejmowane są decyzje władcze; jest ono związane z reali-
zacją zasady legalizmu. Dotyczy to zatem stanowienia prawa, orzecznictwa
administracyjnego i sądowego, zwalczania przestępczości przez wszystkie
instytucje do tego powołane, wykonywanie decyzji władz publicznych itp.
Bez popełnienia większego błędu można powiedzieć, że zasada praworząd-
ności nigdy nie jest urzeczywistniania w całej pełni, i dotyczy to wszystkich
państw, choć w bardzo różnym stopniu.
Zasady i stanu praworządności w państwie nie można w żadnym przy-
padku łączyć z zachowaniami obywateli i innych podmiotów nie mających
kompetencji do podejmowania decyzji władczych. Organy władzy publicznej
czynić mogą tyko to, co im jest przez prawo nakazane lub dozwolone, oby-
watele i inne wzmiankowane tu podmioty mogą czynić wszystko, co nie jest
im nakazane lub zakazane prawem.
Literatura: Jerzy Bafia, Praworządność, Książka i Wiedza, Warszawa 1985; Brian Hipkin,
Looking for justice: The search for socialist legality and popular justice, „International Journal for
the Sociology of Law” 1985, t. 13, nr 2, s. 117–132; José María Maravall, Adam Przeworski
(red.), Demokracja i rządy prawa, tłum. Paweł Kazimierczak, Jan Winczorek, Scholar, War-
szawa 2010; Jerzy Nowacki, Praworządność. Wybrane problemy teoretyczne, PWN, Warszawa
1977; Grażyna Ulicka, Sławomira Wronkowska (red.), Spory wokół teorii i praktyki państwa
prawa, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Legalizm; Polityzacja prawa; Prawo stanowione; Prawo totalitarne; Rządy prawa; Stano-
wienie prawa.
Prestiż prawa
(ang. Prestige of law, fr. Prestige du droit, niem. Ansehen des Rechts,
ros. Престиж права)
Pojęcie ‘prestiż prawa’ wprowadził do socjologii empirycznej Adam Podgó-

recki w badaniach pod tym tytułem, które przeprowadził w 1964 r.: „jak
rozumieć prestiż prawa z całą możliwą gamą odcieni znaczeniowych z tym
pojęciem związanych? […] Respekt dla prawa może wyrastać ze strachu
przed jego przymusem, aparatem i sankcjami. Respekt dla prawa może być
rezultatem chłodnej kalkulacji, która powiada, że w ogólnym rachunku le-
piej jest prawo szanować aniżeli naruszać. Respekt dla prawa może nadto
wyrastać z bezwładności, z braku ochoty do jego omijania, a więc nie z jego
wewnętrznego uznania, ale z biernego podporządkowania mu się. Respekt
382

Prestiż prawa
dla prawa może być wyrazem uznania dla prawa jako całości, mimo kryty-
cyzmu wobec jego elementów składowych. Respekt dla prawa może nadto
— prócz szacunku dla systemu prawnego — być również uznaniem dla
jego elementów składowych. I w końcu, respekt dla prawa może wynikać
nie z materialnego uznania tego prawa (można bowiem być w opozycji do
danego systemu normatywnego, ale mimo to go uznawać), ale z dyrektywy
formalnej; kantowskiego imperatywu, który powiada, iż choćby cały świat
miał się zapaść, to normy prawa należy stosować. […] inny jest respekt
dla prawa karnego, inny dla prawa dewizowego, inny dla przepisów prze-
chodzenia przez ulicę, inny dotyczy załatwiania spraw spadkowych, inny
dotyczy ochrony alimentów itd.”
Andrzej Kojder, który badał prestiż polskiego prawa 30 lat później, tak
precyzuje znaczenie tego pojęcia oraz pojęć z nim związanych: „Prestiż prawa
to […] poważanie, jakim ludzie darzą prawo. To przypisywany prawu auto-
rytet, uznanie i powaga, jakim prawo się cieszy w społeczeństwie. Wyrazem
prestiżu prawa jest okazywany mu respekt i szacunek. Tak rozumiany prestiż
prawa przejawia się dwojako. Po pierwsze, w posłuchu dla prawa, to jest
w konkretnych zachowaniach ludzi zgodnych z prawnymi nakazami i zakaza-
mi. Po drugie, w potocznych poglądach i opiniach o prawie. Odzwierciedle-
niem społecznego prestiżu prawa jest — poza powszechnością przestrzegania
prawa — także jego pozytywna ocena”. Wyniki tych badań świadczą, że
zmiana ustrojowa, zapoczątkowana wydarzeniami 1989 r. i lat następnych,
nie wywołała głębszych i szerszych zmian w percepcji prawa i jego prestiżu
w pierwszej dekadzie istnienia III Rzeczypospolitej. Okazało się, że porzą-
dek prawny PRL został w dużej części nie tylko recypowany przez nowy
ustrój, ale przyjęli go także – w nowych okolicznościach – sami obywatele.
Świadomość prawno-społeczna Polaków 30 lat po badaniach prestiżu prawa
w roku 1964 wydaje się bardzo podobna do tej, jaka cechowała ich w latach
władzy komunistycznej. Nie nastąpiły istotne zmiany w opiniach Polaków na
temat przestrzegania prawa; zarówno w 1964, jak i w 1995 r. tylko nieznacz-
na większość wypowiada się za bezwarunkowym przestrzeganiem prawa.
Ogólna ocena prawa wśród Polaków jest nadal negatywna. W opinii
publicznej są mocno zakorzenione negatywne stereotypy obowiązującego
prawa, ukształtowane w PRL. Krytyczne nastawienie do obowiązującego
prawa zdecydowanie przeważa nad nastawieniem aprobującym. Opinię, że
niesłuszne prawo należy przy nadarzającej się okazji omijać, wyrażają najczę-
ściej ludzie młodzi. Polacy są gotowi lekceważyć wszelkie odgórne regulacje
i zarządzenia, jeśli ograniczają one ich potrzeby rodzinne i interesy prywatne.
Zdecydowana większość Polaków uważa, że prawo obowiązujące w Polsce
jest nieskuteczne.
383

Prestiż prawa
Wyniki Wyniki
sondażu sondażu
Treść pytania Odpowiedzi
z 1964 r. z 1995 r.
(w %) (w %)
1. Powinno się zawsze przestrzegać

prawa, nawet jeśli naszym zdaniem 44,8 48,7
jest ono niesłuszne
Na temat
praktycznego 2. Jeśli napotyka się przepisy prawa
przestrzegania naszym zdaniem niesłuszne, należy
prawa w życiu są 22,6 22,0
stosować się do nich tylko na pozór,
różne poglądy. a praktycznie starać się je omijać
Prosimy wybrać
z przytoczonych 3. Do przepisów, które uważamy za
zdań to, które niesłuszne, nie należy się w ogóle 18,3 20,0
bardziej Panu(i) od- stosować
powiada, lub wpisać
własne zdanie na ten 4. Mam inne zdanie na ten temat – 4,6
temat
5. Trudno powiedzieć 10,0 4,3
6. Brak odpowiedzi – 0,4
Jest bardzo znamienne, że wpływy i znajomości są czynnikami, które

w przeszłości i współcześnie są w Polsce traktowane jako decydujące dla
załatwienia sprawy w urzędzie. Rozkłady poglądów na ten temat w badaniach
1964 i 1995 r. są bardzo podobne, przy czym pieniądze (łapówki) i uprzejmość
urzędników wydają się zyskiwać na znaczeniu w postkomunistycznej Polsce.
Natomiast prawo miało i ma niewielkie znaczenie w polskich urzędach.
Od czego przede wszystkim zależy Wyniki sondażu Wyniki sondażu

– według Pana(i) – pomyślne załatwienie z 1964 r. z 1995 r.
jakiejś ważnej sprawy w urzędzie? (w %) (w %)
1. Od należytego przedstawienia sprawy 31,2 35,2
2. Od wpływów i znajomości 45,2 43,7
3. Od pieniędzy 22,3 28,3
4. Od własnej energii i zaradności 25,4 27,3
5. Od tego, czy sprawa jest naprawdę słuszna 20,9 19,1
6. Od przypadku, od uprzejmości urzędnika 17,4 24,6
7. Od czegoś innego – 1,5

Uwaga: Dane nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wybrać dwie odpowiedzi.
384

Prywatyzacja prawa
Literatura: Andrzej Kojder, Polacy o swoim prawie, w: Anna Turska, Elżbieta Łojko, Zbigniew
Cywiński, Andrzej Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebu-
ją?, Wydawnictwa UW, Warszawa 1999; tenże, The Prestige of Law. Thirty Years After, „Polish
Sociological Review” 1996, nr 116, s. 353–364; Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Książka
i Wiedza, Warszawa 1966.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Godność prawa; Podgórecki Adam; Postawy wobec prawa; Rygoryzm
moralny i rygoryzm prawny; Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja.
Prywatyzacja prawa
(ang. Privatisation of the law, fr. Privatisation du droit, niem. Priva-
tisierung des Rechts, ros. Приватизация права)
Pojęcie ‘prywatyzacja prawa’ jest niejednoznaczne, nie wypracowano do-

tychczas jego jednej, powszechnie uznawanej definicji. Jest stosowane do
opisu wielu współczesnych zjawisk: prywatyzacji wymiaru sprawiedliwości,
upodabniania się instytucji procesu karnego do instytucji procesu cywilnego
oraz zastępowania konstrukcji materialnego prawa publicznego rozwiązania-
mi o charakterze prywatnoprawnym.
Określenie ‘prywatyzacja prawa’ stosuje się w szczególności do opisania
tendencji do coraz większego udziału podmiotów prywatnych w sprawowaniu
wymiaru sprawiedliwości. Prywatyzacja prawa w tym znaczeniu, nazywana
nieraz „prywatyzacją sądownictwa”, „prywatyzacją wymiaru sprawiedliwo-
ści” albo „urynkowieniem wymiaru sprawiedliwości”, oznacza przeniesienie
zadań organów publicznych w zakresie władzy sądowniczej (wymiaru spra-
wiedliwości) na podmioty prywatne, tj. działające na zasadach komercyjnych
wyspecjalizowane organizacje skupiające prawników i ekspertów, którzy peł-
nią funkcje: arbitrów, mediatorów, negocjatorów. Prywatyzacja prawa w tym
sensie polega na tym, że ustawodawca stwarza zainteresowanym, będącym
w sporze podmiotom możliwość zastąpienia sformalizowanego postępowania
przed sądem państwowym trybem pozasądowym (znanym szerzej jako Alter-
native Dispute Resolution, ADR, tłumaczonym jako „alternatywne rozwiązy-
wanie sporów”). Innymi słowy, uznaje się, że kompetencja władcza państwa
może być wykonywana przed podmioty spoza struktury władzy państwowej,
które zajmują się stałym i profesjonalnym świadczeniem usług w zakresie
negocjacji, mediacji oraz arbitrażu (tzw. sądownictwo polubowne).
Tak rozumiana „prywatyzacja prawa” postępuje wraz z prywatyzacją
zadań publicznych państwa. Rozstrzyganie w trybie ADR jest oparte na
385

Prywatyzacja prawa
postanowieniach cywilnoprawnej umowy między stronami sporu (tzw. zapis

na sąd polubowny), a kompetencja podmiotu prowadzącego mediację albo
postępowanie arbitrażowe ma źródło w woli stron, nie zaś przepisach prawa
jednostronnie ukształtowanych przez ustawodawcę. Przyznanie prywatnym
podmiotom możliwości zastępowania sądów państwowych jest odpowiedzią
na potrzeby profesjonalnego obrotu gospodarczego oraz niewydolność pań-
stwowego wymiaru sprawiedliwości. Tendencji do „prywatyzowania wymiaru
sprawiedliwości” sprzyjają również globalizacja i ponadnarodowy charakter
rynku, ponieważ dla globalnie działających korporacji skutecznym sposo-
bem dochodzenia roszczeń przestały już być sprawnie działające, stosujące
prawo wewnętrzne sądy krajowe, lecz są nimi międzynarodowe sądy polu-
bowne, zdolne do prowadzenia arbitrażu, mediacji i negocjacji w warunkach
ponadpaństwowych.
Argumentami przemawiającymi za zaangażowaniem podmiotów pry-
watnych w rozstrzyganie sporów prawnych, tradycyjnie zarezerwowanych
dla sądów państwowych, są przede wszystkim: element dobrowolności i –
w konsekwencji – większa skuteczność (strony sporu dobrowolnie decydujące
się na arbitraż są bardziej skłonne wykonywać orzeczenia sądu polubownego
niż strony postępowań toczących się przed sądami państwowymi); niższe
koszty działania sądów niepaństwowych; większa swoboda stron w kwestii
wyboru arbitrów oraz procedury orzekania (w ramach postępowania przed
sądem polubownym strony mogą dokonać wyboru, czy sąd orzeknie na pod-
stawie zasad słuszności, dobrych obyczajów czy przepisów powszechnie obo-
wiązującego prawa); mniejsza formalność i krótszy czas orzekania w trybie
sądownictwa polubownego oraz jego wyższy poziom merytoryczny (strony
sporu mogą zdecydować się na wybór arbitrów specjalizujących się w zagad-
nieniu, którego dotyczy spór); dyskrecja (w odróżnieniu od postępowań przed
sądami powszechnymi strony sporu decydujące się na arbitraż mogą zdecy-
dować o utajnieniu postępowania). Co więcej, udział prywatnych podmiotów
w rozstrzyganiu sporów sprzyja realizacji zasady wolności działalności go-
spodarczej i generuje miejsca pracy. Konsekwencją wzrastającej popularno-
ści sądownictwa polubownego jest podniesienie znaczenia ich orzecznictwa,
co w przyszłości może doprowadzić do powstania nowego, alternatywnego
porządku prawnego. Innymi słowy, w wyniku działalności organów „pry-
watnego sądownictwa” prawo traci charakter regulatora tworzonego wy-
łącznie przez instytucje państwowe oraz organy organizacji międzynarodo-
wych o charakterze rządowym (np. Unię Europejską albo Radę Europy).
Zastępowanie organów władzy publicznej nie ogranicza się tylko do
udziału prywatnych podmiotów stosujących metody ADR w rozstrzyga-
niu sporów, lecz obejmuje również etap wykonywania orzeczeń sądowych.
386

Prywatyzacja prawa
Dobrym przykładem jest tu zwłaszcza kwestia tzw. prywatnych więzień,

funkcjonujących w Stanach Zjednoczonych. Mimo licznych kontrowersji
(prywatnym zakładom penitencjarnym zarzuca się m.in., że realizują niższe
standardy bezpieczeństwa niż zakłady państwowe, z ich funkcjonowaniem
wiąże się wyższe ryzyko naruszania praw osadzonych, a przede wszystkim
prywatne podmioty nie mają legitymizacji do ograniczania wolności jedno-
stek) ich liczba wciąż rośnie.
Prywatyzacja prawa, rozumiana jako prywatyzacja wymiaru sprawiedli-
wości, świadczy o osłabianiu tradycyjnego, pozytywistycznego paradygmatu
o koniecznym związku państwa i prawa w myśleniu o prawie oraz jego
stosowaniu. Wbrew prezentowanemu przez przedstawicieli pozytywizmu
prawniczego stanowisku, zgodnie z którym rozstrzyganie sporów oraz orze-
kanie w sprawach o naruszenie obowiązującego prawa jest domeną zastrze-
żoną dla państwa, tj. należy do wyodrębnionych od władzy wykonawczej
i prawodawczej publicznych organów judykatywy (systemu sądownictwa
powszechnego), obowiązujące współcześnie normy procesowe przewidują
elementy modelu pozasądowego rozstrzygania sporu.
Z drugiej strony pojęcie ‘prywatyzacja prawa’ stosowane jest do okre-
ślenia trendu do „ucywilniania” instytucji prawa procesowego. Zjawisko to
dotyka zwłaszcza postępowania karnego, w ramach którego wzmacnia się
realizację zasady dyspozycyjności (zasada oficjalności, zgodnie z którą or-
gany procesowe działają z urzędu, wypierana jest przez zasadę dyspozycyj-
ności, nazywaną również zasadą rozporządzalności, według której to strony
i inni uczestnicy postępowania są wyłącznie uprawnieni do rozporządzania
przedmiotem procesu), zasady równorzędności stron oraz akcentuje typowo
cywilistyczną zasadę autonomii woli stron. W ramach procesu karnego nastę-
puje również szersza realizacja zasad konsensualizmu i kontradyktoryjności,
a ustawodawca stwarza możliwość umownego załatwiania spraw karnych.
Dzieje się tak, ponieważ nacisk kładziony jest bardziej na zadośćuczynie-
nie konkretnej ofierze przestępstwa niż akcentowanie uszczerbku interesu
społecznego, a w konsekwencji coraz częściej przyjmuje się, że celem po-
stępowania jest raczej szybkie i ugodowe załatwienie sprawy karnej oraz
wyrównanie szkód wyrządzonych przez przestępstwo (funkcja kompensacyj-
na), a nie odwet i prewencja (funkcja sprawiedliwościowa i odstraszająca).
Literatura: Aneta Jakubiak-Mirończuk, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych,

Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008; Agata Jurkowska, O «prywatyzacji» prawa wspólno-
towego i jej skutkach, „Europejski Przegląd Sądowy” 2006, nr 9, s. 12–18; Tomasz Tulejski,
O tym, że Lewiatan jest jednak śmiertelny. Prywatny wymiar sprawiedliwości w doktrynie współcze-
snego libertarianizmu, w: Jolanta Jabłońska-Bonca (red.), Krytyka prawa. Niezależne studia nad
prawem, MT Biznes, Warszawa 2012, s. 67–82; Stephen Ware, Default rules from mandatory
387

Przestępstwo
rules: Privatizing law through arbitration, „Minnesota Law Review” 1999, nr 3, s. 702–754;
Jack Weinstein, Some benefits and risks of privatization of justice through ADR, „The Ohio State
Journal on Dispute Resolution” 1996, nr 2, s. 241–297.
Zobacz także:
Działanie prawa; Globalizacja prawa; Granice prawa; Jurydyzacja życia społecznego; Media-
cja; Polityzacja prawa; Skuteczność prawa.
Przestępstwo
(ang. Crime, fr. Crime, niem. Verbrechen, ros. Преступление)
W polskiej nauce prawa karnego przestępstwem określa się czyn człowieka

zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bez-
prawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy.
Współcześnie obok odpowiedzialności karnej człowieka pojawia się sporna
w doktrynie quasi-karna odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, nato-
miast w przeszłości znana była karnoprawna odpowiedzialność zwierząt.
Stwierdzenie, że człowiek może ponosić odpowiedzialność karną tylko
za czyn, oznacza, że odpowiada się tylko za zachowania zewnętrzne, zależne
od świadomych wyborów. Po pierwsze wyklucza to całkowicie możliwość
karania za same myśli, zamiary, poglądy, nie uzewnętrznione w zachowaniu.
Po drugie oznacza to, że nie można uznać za czyn zachowania, które było
całkowicie oderwane od samodzielnej decyzji człowieka. Wyklucza więc mó-
wienie o czynie działanie człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego,
np. odruchów bezwarunkowych (vis absoluta). Spornym zagadnieniem w na-
uce prawa karnego jest kwestia konstrukcji stosunkowo rzadkiego rodzaju
przestępstwa z zaniechania.
Od czasu oświeceniowych reform prawa karnego do kanonu europej-
skiego prawa karnego weszła zasada, że za przestępstwo można uznać tylko
czyn wyraźnie określony i zagrożony karą na mocy ustawy. Dotyczy więc ta
zasada, dzisiaj mająca w Polsce i Europie charakter normy konstytucyjnej,
przestępstw zawartych zarówno w ustawie karnej (w kodeksie karnym), jak
i w innych ustawach, gdzie często także określa się czyny przestępcze. Za-
chowanie, nawet bardzo szkodliwe, jeśli nie było opisane jako przestępstwo
w ustawie obowiązującej w chwili jego popełnienia, nie może podlegać krajo-
wej odpowiedzialności karnej, można najwyżej postulować typizację takiego
zachowania jako przestępstwa na przyszłość, ale z zastosowaniem jedynie
do czynów popełnionych po wejściu w życie stosownych przepisów usta-
wy. Zasada ta została wprowadzona wraz z rozwojem praw obywatelskich,
388

Przestępstwo
jest wyrazem gwarancyjnej funkcji prawa karnego. Czyn człowieka może

wypełniać znamiona określonego typu przestępstwa, jednak ze względu
na kontekst sytuacyjny nie będzie uważany w prawie karnym w pewnych
przypadkach za działanie bezprawne, a więc tym bardziej za przestępstwo.
W polskiej nauce prawa karnego w stosunku do tych sytuacji nadzwyczajnych
używana jest nazwa „kontratypy”. Zaliczamy do nich: obronę konieczną, stan
wyższej konieczności (czasami wyłącza jedynie winę), działanie w ramach
uprawnień i obowiązków, zgodę pokrzywdzonego, czynności lecznicze, kar-
cenie małoletnich (jest jednak zakaz absolutny kar cielesnych), uprawianie
sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczną potrzebę i zwyczaj.
Bez winy nie ma przestępstwa. Jest to zasada konstytucyjna. Czyn za-
broniony ustawą karną, zarówno umyślny, jak i nieumyślny, jest przestęp-
stwem, tylko jeśli z tytułu jego popełnienia można sprawcy uczynić zarzut,
a więc uznać go winnym jego popełnienia. W prawie karnym są różne teorie
winy, które określają przesłanki zarzucalności popełnienia czynu konkretnej
osobie. Oznacza to, że osoby uznane za niepoczytalne w chwili popełniania
czynu zabronionego nie popełniły jednak przestępstwa, bo nie można im
z tytułu popełnienia czynu zabronionego uczynić zarzutu. W konsekwencji
nie można ich ukarać, bo bez winy nie ma przestępstwa, a bez stwierdzenia
popełnienia przestępstwa nie można wymierzyć kary kryminalnej (można
stosować wtedy lecznicze środki zabezpieczające). Z podobnych względów
– braku dostatecznego rozeznania – stosuje się formalne granice wiekowe
odpowiedzialności karnej. Osoby poniżej wieku odpowiedzialności karnej
nie są traktowane jako winne popełnienia przestępstwa w rozumieniu prawa
karnego, ponieważ ich proces autodeterminacji uznaje się za niedokończony.
Wyłączenie dzieci z odpowiedzialności karnej, czyli przyznanie, że w sensie
prawnokarnym nie można im przypisać winy, a więc i popełnienia przestęp-
stwa, jest w społeczeństwach powszechne, choć różne są granice wiekowe
odpowiedzialności karnej i odmienne zasady odpowiedzialności nieletnich.
Dzieci, a więc zgodnie z Konwencją Praw Dziecka osoby poniżej 18 roku
życia, które dokonują czynów zabronionych ustawą karną, powinny podle-
gać sankcjom o charakterze wychowawczym, terapeutycznym i ewentual-
nie represyjnym w ramach postępowania z nieletnimi; młodsze dzieci wraz
z opiekunami – posiłkowo sankcjom w ramach postępowania opiekuńczego.
W Polsce obowiązuje formalno-materialna definicja przestępstwa. Ozna-
cza to, że należy obok oceny, czy dane zachowanie ma znamiona czynu
zabronionego ustawą karną, czy jest bezprawne i zawinione, dokonać oceny,
czy rzeczywiście konkretny czyn, wyczerpujący znamiona zachowania abs-
trakcyjnie uznanego w ustawie za szkodliwe, jest szkodliwy w stopniu więk-
szym niż znikomy. W innych jurysdykcjach ocena zasadności egzekwowania
389

Przestępstwo
odpowiedzialności karnej za bagatelne zachowania o cechach formalnych

przestępstwa dokonuje się na gruncie praktyki i często znajduje formalną
akceptację doktryny i prawa w prawie procesowym (zasada oportunizmu,
szczególnie szeroko stosowana w prawie anglosaskim).
Nauka prawa karnego rozwinęła bogatą siatkę pojęciową dotyczącą ana-
lizy przestępstwa, jego klasyfikacji (trwałe, wieloosobowe, wieloczynowe,
materialne, formalne, indywidualne), struktury (strona podmiotowa i przed-
miotowa przestępstwa), form stadialnych (karalne przygotowanie, usiłowa-
nie, w tym usiłowanie nieudolne, dokonanie), form zjawiskowych (spraw-
stwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie, pomocnictwo).
Przestępstwa dzieli się na najpoważniejsze, czyli zbrodnie zabronione w Pol-
sce karą minimum trzech lat pozbawienia wolności, które można popełnić
tylko z winy umyślnej, i występki, które można też popełnić nieumyślnie.
Ponadto na styku prawa karnego i przepisów administracyjno-porządkowych
wyodrębniło się z prawa karnego prawo wykroczeń. Ważną rolę odgrywają
przepisy dotyczące przedawnienia przestępstw oraz zatarcia skazania.
Uznanie pewnych czynów za zabronione pod groźbą kary kryminalnej na-
zywa się kryminalizacją, którą dzieli się jeszcze na kontrawelizację, czyli two-
rzenie wykroczeń zaliczanych do prawa karnego sensu lato, oraz penalizację,
czyli tworzenie nowych przestępstw sensu stricto. Proces odwrotny nazywa się
dekryminalizacją. Czasami wyróżnia się podział na tzw. mala in se, a więc jak
się utrzymuje, przestępstwa co do zasady naturalne (np. zabójstwo, kradzież),
oraz mala prohibita, czyny zabronione ze względów czysto instrumentalnych.
Jednak dość powszechnie przyjmuje się współcześnie, że w przypadku tworze-
nia lub utrzymywania każdego typu przestępstwa jedynie społecznie wymier-
na szkodliwość typu zachowania powinna uzasadniać jego kryminalizację.
Współcześnie obserwuje się ogólnie wzrost liczby czynów uznawanych
za przestępstwa. Zjawisko to jest po części obiektywnie warunkowane prze-
mianami społecznymi i rozwojem technologicznym. Wzrost liczby czynów
uznanych w ustawie za przestępstwa jest też w penologii rozpatrywany
w kontekście kryzysu państwa dobrobytu i rozwoju punitywności populi-
stycznej. Współczesnymi przykładami dziedzin, których dotyczy debata na
temat zakresu kryminalizacji, są kwestia narkomanii, eutanazji, aborcji, in-
ternetu, ochrony rodziny i prywatności oraz różnych obszarów działalności
gospodarczej czy finansowej. Teoretycznie kryminalizacja powinna być środ-
kiem ostatecznym, gdy mniej drastyczne metody zapobiegania niepożądanym
zachowaniom zawodzą, w praktyce nie zawsze tak jest.
Przestępstwo jest traktowane czasami jako jedna z form konfliktu
społecznego, a rozpatrywanie konfliktu jedynie w kontekście zachowa-
nia stypizowanego jako przestępstwo podlega krytyce, ponieważ redukuje
390

Przymus prawny
złożoność sytuacji społecznej. Szerszą perspektywę społeczną uzyskuje się

w prawie karnym dopiero po przejściu do rozważań na temat sądowego
wymiaru kary, gdy przestępstwo rozpatruje się w szerszym kontekście, ma-
jącym zasadniczy wpływ na wymiar kary lub zastosowanie innych reakcji
prawnokarnych przez sąd.
Literatura: Nils Christie, Dogodna ilość przestępstw, tłum. Monika Płatek, Polskie Stowarzysze-
nie Edukacji Prawnej, Warszawa 2004; Lech Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, PWN,
Warszawa 1990; Andrew P. Simester, Andreas von Hirsch, Crimes, Harms and Wrongs. On
the Principles of Criminalisation, Hart Publishing, Oxford–Portland, OR 2011; Jarosław Utrat-
-Milecki, Polityczność przestępstwa, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007; Władysław Wolter,
Nauka o przestępstwie. Analiza prawnicza na podstawie przepisów części ogólnej kodeksu karnego
z 1969 r., PWN, Warszawa 1973.
Zobacz także:
Dewiacja społeczna; Kara; Kara śmierci; Kontrola społeczna; Patologia społeczna; Penologia.
Przymus prawny
(ang. Legal compulsion, fr. Contrainte juridique, niem. Rechtlicher Zwang,
ros. Правовое принуждение)
Państwo jest organizacją przymusową. Współcześnie wszystkie organy pań-

stwa działają na podstawie i w granicach prawa, co oznacza, że mogą się
posługiwać jedynie przymusem prawnym, czyli takim którego zastosowanie
jest jasno określone w przepisach prawa. Ludzie, pozostając we wzajem-
nych relacjach, tworzą wiele różnych organizacji społecznych i uczestniczą
w nich, ale szczególny charakter ma państwo. Przynależność do organizacji
państwowej jest bowiem powszechnie określana jako przymusowa, dotyczy
wszystkich obywateli, a na nieco innych zasadach także wszystkich, któ-
rzy znajdują się na terytorium pozostającym w jurysdykcji danego państwa,
a więc pod rządami prawa tego państwa. Zasadniczo więc państwo od in-
nych organizacji odróżnia właśnie jego przymusowy charakter, przestrzeganie
jego praw w wielu przypadkach nie jest dobrowolne, ale wynika z koniecz-
ności, z wyboru mniejszego zła, mniejszego niż sankcje grożące za jego
nieprzestrzeganie. Należy dodać, że państwa i organizacje międzynarodowe
podejmują wiele działań na rzecz przypisania każdej osoby do określonego
państwa (walka ze statusem apatrydy), wprowadzane są także określone
reguły kolizyjne, określające, jakiego państwa prawo, wobec których osób
i w jakich okolicznościach (na statku morskim, w samolocie) powinno być
391

Przymus prawny
stosowane. Zawarta w idei państwa przymusowość była jedną z głównych

inspiracji myśli anarchistycznej, która przeciwko przymusowi państwa wy-
stępowała. Państwo charakteryzuje się bowiem tym, że w ostateczności ma
środki przymusu, w tym przymusu bezpośredniego, którymi może wymusić
dostosowanie się wszystkich osób w ramach swojej jurysdykcji do norm
postępowania, jakie stanowi i uznaje.
Jak się często podkreśla, system norm prawnych wyróżnia od innych
systemów normatywnych to, że jego przestrzeganie jest najczęściej wsparte
zinstytucjonalizowanym przymusem ze strony odpowiednich organów pań-
stwa, które też zasadniczo starają się zapewnić sobie monopol na legalne po-
sługiwanie się przemocą fizyczną (środki przymusu bezpośredniego) w celu
zapewnienia przestrzegania prawa. Przestrzeganie prawa w ostateczności
może być zabezpieczone użyciem przymusu, np. przymusowym naprawie-
niem wyrządzonych szkód (egzekucja) stwierdzonych w wyroku sądu, albo
może polegać na przymusowym zastosowaniu środków dolegliwych jako od-
powiedzi na naruszenie normy (sankcja represyjna, w tym kara kryminalna,
łącznie z karą pozbawienia wolności). Dla ilustracji można powiedzieć, że
z tej perspektywy także proces karny stanowi formę, za pomocą której sto-
suje się przymus państwowy. Przymus ten jest urzeczywistniany w obrębie
procesu karnego, głównie przez stosowanie środków przymusu.
W polskim procesie karnym wprost wymienia się następujące podstawo-
we środki przymusu: zatrzymanie, środki zapobiegawcze, kary porządkowe
i zabezpieczenia majątkowe. W odniesieniu do działania służb porządku
publicznego mówi się o środkach przymusu bezpośredniego, które mogą
polegać na posługiwaniu się w określonych prawem sytuacjach i na okreś-
lonych w prawie zasadach takimi metodami, jak stosowanie kajdanek, pro-
wadnic, specjalnych siatek obezwładniających, broni palnej, paralizatorów,
kaftanów bezpieczeństwa, psa służbowego, siły fizycznej funkcjonariuszy itd.
Wszystkie środki przymusu bezpośredniego zmierzają wprost do stworzenia
pewnych sytuacji, które pozwolą na zabezpieczenie porządku publicznego,
przestrzegania prawa, realizacji celów wymiaru sprawiedliwości. Wszystkie
środki przymusu bezpośredniego stwarzają zagrożenie dla wolności, często
też dla nienaruszalności osoby, jej mieszkania, rzeczy, sfery życia prywatne-
go, dlatego przy ich stosowaniu niezwykle ważne jest przestrzeganie zasady
proporcjonalności środków do zakładanych celów – jest to ogólna zasada
konstytucyjna. Niestety nawet szacunek dla godności człowieka i zasada pro-
porcjonalności nie całkiem zapobiegają temu, że także współcześnie przymus
państwowy może w pewnych sytuacjach prowadzić do legalnego pozbawienia
człowieka życia w przypadku radykalnego konfliktu między państwem a daną
jednostką. Dlatego wszelkie stosowanie środków przymusu bezpośredniego
392

Przymus prawny
jest czy raczej powinno być ściśle regulowane prawem, a jego przestrzeganie
podlegać kontroli sądu. Co do zasady monopol środków przymusu po stronie
państwa oznacza, że obywatele sami nie powinni bezpośrednio egzekwować
przestrzegania prawa, stosować przymusu, tylko w tej sprawie zwracać się
do uprawnionych organów. Prawo przewiduje jednak w sytuacjach szczegól-
nych, takich jak obrona konieczna czy stan wyższej konieczności, możliwość
doraźnego posłużenia się w sposób zgodny z prawem środkami przymusu
bezpośredniego przez każdego w celu odsunięcia bezpośredniego zamachu
na ważne dobro społeczne lub w celu proporcjonalnego ratowania dobra
wyższej wartości i poświęcenie przez stosowanie przymusu dobra mniejszej
wartości (np. zabranie komuś w razie nagłej konieczności wbrew jego woli
samochodu, aby dowieźć rannego do szpitala). Współcześnie ogromnym pro-
blemem staje się przełamywanie monopolu państwa na stosowanie środków
przymusu bezpośredniego przez różne wyspecjalizowane firmy o charakterze
ochroniarskim i swego rodzaju prywatne policje czy wręcz armie prywatnych
najemników (kontraktorów). W społeczeństwie demokratycznym powołuje
się często specjalne instytucje, takie jak Rzecznik Praw Obywatelskich, które
wśród swoich obowiązków szczególnie wiele uwagi poświęcają monitorowa-
niu stosowania różnych form przymusu, a w szczególności środków przy-
musu bezpośredniego, legalności, celowości i proporcjonalności ich użycia.
Przymus państwowy jest szczególnie silny w instytucjach izolacyjnych
(areszt tymczasowy, zakład karny, policyjna izba zatrzymań, zamknięty szpi-
tal psychiatryczny, ale też zakład poprawczy czy dom dziecka), dlatego in-
stytucje te powinny znajdować się w obszarze szczególnego monitoringu
społeczeństwa obywatelskiego, także po to, by wiedzieć, czy środki przymusu
bezpośredniego nie są tam nadużywane lub nie postępuje się z klientami
w inny sposób, stosując bezprawny przymus, w tym przemoc fizyczną. Same
te instytucje, nawet bez odwołania się do konkretnych środków przymusu
bezpośredniego, powodują z reguły istotne, przymusowe ograniczenie praw
osób w nich przebywających, stąd monitorowanie legalności działań w tych
instytucjach ma szczególne znaczenie dla ochrony praw podstawowych osób
tam przebywających. W państwach przewiduje się też ogólne sytuacje, takie
jak stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej, stan wojenny, w czasie których
możliwości posługiwania się środkami przymusu bezpośredniego zostają
rozszerzone kosztem ochrony praw i wolności obywateli i ogółu mieszkań-
ców, co jest swoistym ogólnopaństwowym lub regionalnym odpowiednikiem
prawnokarnych instytucji obrony koniecznej lub stanu wyższej konieczności.
Współcześnie widać też tendencję do delegalizacji różnych nieformal-
nych, ale kiedyś akceptowanych form przymusu bezpośredniego stosowa-
nego przez osoby prywatne, takich jak np. fizyczne karcenie małoletnich.
393

Punitywność
Ogólnie ustrój demokratyczny szanuje godność i wynikające z niej wolności

człowieka, dlatego też wszelkie formy stosowania przymusu są ściśle regla-
mentowane i ogólnie ograniczane prawem oraz poddane kontroli sądowej;
w skrajnych przypadkach, w tym groźby karalnej, są po prostu przestęp-
stwem. Zagadnienie stosowania przymusu prawnego bardzo mocno wiąże się
z kwestią demokratycznego państwa prawnego, zwłaszcza z zagadnieniami
ochrony praw i wolności człowieka, z prawami podstawowymi.
Literatura: Knut Amelung, Kazimierz Marszał (red.), Stosowanie środków przymusu w procesie
karnym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990; Herbert L.A. Hart, Pojęcie prawa, tłum i wstęp
Jan Woleński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998; Mark W. Janis, Richard S. Kay,
Anthony W. Bradley, European Human Rights Law. Text and Materials, Oxford University Press,
Oxford–New York 2008; Andrzej Kojder (red.), Przymus w społeczeństwie, Uniwersytet War-
szawski, Warszawa 1989; Andrzej Redelbach, Sławomira Wronkowska, Zygmunt Ziembiń-
ski, Zarys teorii państwa i prawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Zobacz także:
Kara; Nieposłuszeństwo obywatelskie; Punitywność; Rządy prawa; Sankcja; Władza.
Punitywność
(ang. Punitivness, fr. Punitivité, niem. Punitivität, ros. Пунитивность)
W znaczeniu podstawowym przymiotnik „punitywny” oznacza karzący, ka-

ralny, dotyczący kar, służący jako kara. Słowo to mimo braku jednoznacznego
znaczenia jest od lat 70. XX w. stosowane w polskiej literaturze z zakresu
socjologii i kryminologii. W socjologii punitywność określa przede wszyst-
kim stosunek społeczeństwa do przestępczości, przy czym za postawy puni-
tywne uznaje się te, które postulują wyższą surowość kar niż przyjmowana
w danym środowisku czy systemie społecznym, określa się też tym mianem
tendencję do wyboru kar surowszych z puli kar ogólnodostępnych. Należy za-
znaczyć, że we współczesnej socjologii dewiacji rozróżnia się przy badaniach
postaw społecznych rygoryzm od punitywności. Przez pojęcie rygoryzmu
rozumie się emocjonalne przeżycia negatywne, wyrażające się w reakcjach
potępienia czy dezaprobaty wobec określonych zachowań czy sprawców. Na-
tomiast punitywność określa się jako większą skłonność ludzi do karania.
Można powiedzieć przy takim rozróżnieniu, że w zasadzie każda postawa
punitywna jest także wyrazem pewnego rygoryzmu, natomiast nie każdy,
kto jest rygorystą, musi jednocześnie przejawiać postawę punitywną. Z per-
spektywy szeroko przyjętej koncepcji dotyczącej struktury postawy człowieka
394

Punitywność
rygoryzm to jej element emocjonalny, podczas gdy punitywność odnosi się

do elementu postawy określonego jako dyspozycja behawioralna do okreś-
lonego zachowania. Rygorystyczne emocje mogą znaleźć inny wyraz spo-
łeczny niż punitywność, co też może być przedmiotem badań empirycznych.
W tym kontekście warto zaznaczyć, że w literaturze penologicznej wiąże
się ponadto punitywność z trzecim, intelektualnym komponenetem wyróż-
nianym w strukturze postawy, gdyż uznaje się za zasadne badanie różnych
koncepcji penologicznych z perspektywy stopnia ich punitywności. W tym
ujęciu przyjęcie określonej koncepcji penologicznej może sprzyjać rozwo-
jowi punitywnej polityki kryminalnej. W rozwinięciu tych socjologicznych
i penologicznych ustaleń na użytek polityki kryminalnej można przyjąć, że
punitywność może być rozpatrywana w czterech płaszczyznach. Mówimy
o punitywności stanowienia norm prawa (punitywność norm prawnych);
punitywności stosowania prawa (a więc decyzji wydawanych na podstawie
tych norm prawnych, zwłaszcza decyzji prokuratorów w toku postępowania
karnego oraz decyzji i wyroków sądów karnych); punitywności w zakresie
sposobu wykonywania sankcji karnych orzeczonych w wyroku sądu; oraz
punitywności opinii społecznych.
Ogólnie rzecz ujmując, w polityce kryminalnej uznaje się komplekso-
wo, że punitywność to rezultat tendencji do szerokiego posługiwania się
instrumentami przewidzianymi w normach prawa karnego procesowego,
materialnego i wykonawczego do ograniczania zasięgu zjawisk ocenianych
jako społecznie niepożądane oraz do uciekania się przy zwalczaniu przestęp-
czości do środków surowszych, o większym ładunku dolegliwości, szerzej
ingerujących w swobody obywateli.
Należy zauważyć, że punitywność jest cechą każdego systemu wymiaru
sprawiedliwości karnej, możemy jedynie mówić o jej zmiennym w czasie
i przestrzeni natężeniu. Mówiąc o punitywności prawa karnego, wyrażamy
jednak z reguły pogląd o jego ponadprzeciętnej surowości w stosunku do
określonego wzorca. Punitywność może znaleźć wyraz w ogólnych przepi-
sach dotyczących katalogu kar, w określeniu skali kar za poszczególne prze-
stępstwa. Znajduje też czasami odzwierciedlenie w sformułowaniach zasad
sędziowskiego wymiaru kary, w przyjęciu szerszego obligatoryjnego zaostrza-
nia odpowiedzialności karnej dla różnych kategorii sprawców, ograniczaniu
możliwości łagodzenia kar w toku sędziowskiego wymiaru kary, rozszerzeniu
granic odpowiedzialności karnej, w tym zwłaszcza wobec nieletnich, roz-
szerzaniu katalogu środków karnych i stosowaniu poza- i paraleczniczych
środków zabezpieczających.
W postępowaniu karnym punitywność może się ponadto przejawiać
skłonnością do szerszego wykorzystywania tymczasowego aresztowania
395

Punitywność
i innych środków przymusu, wprowadzaniem postępowań szczególnych,

uproszczonych, brutalizacją przesłuchań. W postępowaniu wykonawczym
punitywność może znaleźć wyraz w zaostrzonych ponad przeciętną zasadach
odbywania kary pozbawienia wolności, przeludnieniu zakładów karnych, ła-
twości stosowania środków przymusu bezpośredniego, restrykcyjnej polityce
przepustek i przerw w karze, a także zaostrzonych zasadach warunkowego
przedterminowego zwolnienia i nakładaniu stricte represyjnych warunków
probacyjnych. We wszystkich analizach należy starać się rozróżnić punityw-
ność litery prawa od punitywności prawa w działaniu. W literaturze podkre-
śla się, że nawet bardzo punitywne prawo może być względnie humanitarnie
stosowane, lub odwrotnie, zmiany w kierunku pewnej liberalizacji stosowa-
nia kar i środków karnych przewidzianych w ustawie mogą ze względu na
zmianę tendencji społecznych nie tylko nie zmniejszyć punitywności systemu
wymiaru sprawiedliwości karnej, ale spowodować jej rzeczywisty wzrost.
Zjawisko to wystąpiło w Polsce po wejściu w życie w 1998 r. nowych ko-
dyfikacji karnych.
Od lat 80. XX w. w krajach zachodnich na znaczeniu przybierają tenden-
cje punitywne w polityce kryminalnej. Ze względu na nowy charakter tych
tendencji w literaturze zaczęto mówić o tzw. nowej punitywności (new puni-
tiveness, neue Punitivität). W świetle wcześniej wyrażanych w nauce poglądów
był to stosunkowo nieoczekiwany zwrot polityki kryminalnej. W literaturze
zachodniej zwrócono uwagę, że część tych tendencji może być związana
z pewnymi obiektywnymi zmianami cywilizacyjnymi, w tym z będącymi
przedmiotem kontrowersji zmianami społeczno-gospodarczymi, kryzysem
państwa dobrobytu. Podkreśla się jednak, że wiele nowych tendencji puni-
tywnych nie znajduje odpowiedniego uzasadnienia, racjonalnego z perspek-
tywy polityki kryminalnej, i może być traktowanych przede wszystkim jako
przejaw negatywnie ocenianego w socjologii i teorii prawa zjawiska jego in-
strumentalizacji na użytek polityki, zwłaszcza w toku kampanii wyborczych.
W tym kontekście w polskiej literaturze penologicznej mówi się o populi-
zmie penalnym i pojęciu punitywności populistycznej. Punitywność możemy
określić w świetle tych poglądów jako populistyczną w dwóch przypadkach.
Po pierwsze wówczas, gdy chodzi o taką punitywność wymiaru sprawiedli-
wości karnej, która nie ma rzeczywistego uzasadnienia w aktualnym stanie
wiedzy, jest sprzeczna z wiedzą teoretyczną i wynikami badań empirycznych
z zakresu penologii i polityki kryminalnej, opiera się jedynie na różnych
formach medialnej paniki i straszeniu przestępczością w celach politycznych
i czysto komercyjnych. Po drugie wówczas, gdy punitywność, która choć
jest instrumentalizowana na użytek polityki i mediów, może się odwoływać
w swoim uzasadnieniu do specyficznej wiedzy. W tym drugim przypadku jest
396

Punitywność
więc jakoś uzasadniona teoretycznie, logicznie, empirycznie, jednak skutki

rozwiązań przyjętych na podstawie tych specyficznych koncepcji punitywno-
-populistycznych prowadziłyby do zmian kulturowych i ustrojowych powo-
dujących zbyt szerokie z perspektywy ustroju i cywilizacji posługiwanie się
przemocą i przymusem w życiu społecznym. Od lat 70. XX w. rozwijano
w Polsce badania na temat punitywności rozumianej jako element postawy
społecznej. Obecnie w krajach zachodnich, a i w polskiej literaturze peno-
logicznej pojawiają się interdyscyplinarne analizy, próbujące zdiagnozować
złożone uwarunkowania społeczno-kulturowe zjawiska nowej punitywności.
Literatura: Jerzy Kwaśniewski, Stosunek społeczeństwa do zachowań i zjawisk dewiacyjnych, w:

Teodor Szymanowski (red.), Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wydawnictwo WSPS, War-
szawa 1991, s. 41–55; Mirosława Melezini, Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce
w XX w., Temida 2, Białystok 2003; John Pratt, Penal Populism, Routledge, London–New York
2007; Jarosław Utrat-Milecki (red.), Kara w nauce i kulturze, Wydawnictwa UW, Warszawa
2009; Piotr Zieliński (red.), Polityczność przestępstwa. Prawo karne jako instrument marketingu
politycznego, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011.
Zobacz także:
Kara; Kara śmieci; Penologia; Przestępstwo; Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny; Tortury.
397

R
Recepcja prawa
Recepcja prawa
(ang. Reception of the law, fr. Réception du droit, niem. Rezeption des
Rechts, ros. Рецепция права)
Recepcja prawa oznacza dobrowolne przejęcie części obcego systemu prawne-

go. Z reguły myśli się przy tym o recepcji prawa prywatnego, której paradyg-
matem jest recepcja rzymskiego prawa prywatnego w Europie średniowiecz-
nej i nowożytnej. Równie ważna jest jednak recepcja prawa publicznego,
która często przygotowuje grunt dla poprzedniej. Jak wynika z najnowszych
badań, recepcja rzymskiego prawa prywatnego w Europie kontynentalnej
nie polegała na mechanicznym przejęciu korpusu starożytnych przepisów,
porównywalnym do wprowadzenia napoleońskich kodeksów cywilnego, pro-
cedury cywilnej i handlowego w Księstwie Warszawskim (1807–1815), ani
na przejęciu poszczególnych instytucji czy norm prawa rzymskiego.
Głównym skutkiem tzw. wczesnej recepcji rzymskiego prawa prywat-
nego, która dokonała się na kontynencie europejskim już w średniowieczu,
było raczej „unaukowienie” praw lokalnych. W odniesieniu do samego prawa
rzymskiego recepcja miała bowiem charakter teoretyczny lub doktrynalny.
Prawa lokalne były jednak przez wykształconych na uniwersytetach sędziów
i innych uczonych prawników spisywane i poddawane obróbce pojęciowej
za pomocą narzędzi romanistycznych. W ten sposób zwłaszcza prawa lo-
kalne poszczególnych terytoriów Rzeszy Niemieckiej zostały upodobnione
w swojej strukturze pojęciowej i systematycznej do justyniańskiego prawa
uczonego, a w konsekwencji w pewnym zakresie ujednolicone.
Nie inaczej przedstawiała się jednakże sytuacja w prawie publicznym,
gdzie genezą antyczną szczyci się cały alfabet pojęciowy współczesnych nauk
politycznych, złożony z takich kategorii, jak demokracja i oligarchia, kon-
stytucjonalizm i absolutyzm, monarchia i republika, unitaryzm i federalizm.
Nawet jeśli z historycznego punktu widzenia pojęcia te nie układają się
w ewolucyjne ciągi instytucjonalne, romanistyczny aparat pojęciowy deter-
minuje współczesne postrzeganie prawa również i w tej dziedzinie. Mimo
dezintegracji cesarstwa zachodniego, która nastąpiła nie później niż w dru-
giej połowie V w., Rzym pozostał w Europie modelem władzy monarchicznej,
a nawet władzy państwowej jako takiej.
Poczynając bowiem już od IV w., nastąpił transfer owej władzy do tzw.
cesarstwa wschodniego, gdzie trwała ona nieprzerwanie aż do zdobycia Kon-
stantynopola przez Turków osmańskich w 1453 r. Również z punktu widze-
nia zachodniej tradycji prawnej Rzym stał się ideologicznym rezerwuarem
władzy państwowej, a to w wyniku jej „przeniesienia” (translatio imperii),
dokonanego w 800 r. w wyniku koronacji Karola Wielkiego jako „zarządcy ce-
sarstwa rzymskiego” (Romanum gubernans imperium) przez rzymskiego papieża
398

Recepcja prawa
Leona III. Podobną rolę pełniło następnie pojęcie „odnowienia” cesarstwa

rzymskiego (renovatio imperii), na którym oparli swoją władzę niemieccy ce-
sarze dynastii saskiej (936–1002) i Staufów (1138–1254).
Rzym starożytny oferował zresztą potomności do recepcji zupełnie prze-
ciwstawne modele systemów politycznych: model władzy zarówno republi-
kańskiej, jak i monarchicznej, system zarówno konstytucyjny, jak i absolu-
tystyczny. W średniowieczu przeważała na ogół ideologia swego rodzaju
protokonstytucjonalizmu, uznająca naród (populus) za fundament państwa
i źródło prawa. Tymczasem w okresie porenesansowym górował absolu-
tyzm, żywiący się zaczerpniętymi z ideologii prawnej rzymskiego pryncypatu
maksymami, w myśl których „władca nie podlega ustawom” (princeps legibus
solutus) i „co podoba się władcy, ma moc ustawy” (quod principi placuit legis
habet vigorem).
Recepcji podlega zazwyczaj prawo współczesne, np. niemieckie prawo
miejskie w Polsce późnośredniowiecznej, a nawet prawo najnowsze, np. recy-
powany szeroko w XIX w. na całym świecie Kodeks Napoleona z 1804 r. lub
konstytucja belgijska z 1831. Znana jest jednak również prawna „pożyczka
z przeszłości”, której przedmiotem było w Europie rzymskie prawo prywat-
ne. Z punktu widzenia socjologii prawa istotna jest oczywiście efektywność
recepcji. Na przykład tzw. wczesna recepcja prawa rzymskiego oznaczała
tylko jego opanowanie teoretyczne, podczas gdy dopiero tzw. recepcja pełna,
która nastąpiła u progu epoki nowożytnej, przyniosła jego zastosowanie
praktyczne w Niemczech przez ustanowiony w 1495 r. Kameralny Sąd Rzeszy
(Reichskammergericht).
Teoria recepcji została ostatnio wzbogacona przez pojęcia „krążenie mo-
deli prawnych” (circolazione dei modelli giuridici) i „przeszczepy prawne” (legal
transplants), wprowadzone odpowiednio przez Rodolfa Sacca i Alana Watso-
na. Rdzeniem obu koncepcji jest myśl, że rozwój prawny nie dokonuje się
przez idee autochtoniczne, lecz głównie przez zapożyczanie i przeszczepy
modeli obcych. I tak rozpowszechnienie na świecie najbardziej popularnych
systemów, wywodzącego się z prawa rzymskiego civil law i brytyjskiego com-
mon law, wynika z ich przeszczepienia na inne kontynenty w ramach ekspansji
państw europejskich. Według Watsona przeszczepy są w rozwoju prawa na
tyle powszechne, że nauka nie powinna tłumaczyć ich samych, lecz raczej
ich wyjątkowo zauważalny brak.
Najnowszym narzędziem analitycznym badania recepcji prawa jest po-
jęcie transferu. O ile recepcja zakłada dobrowolność, o tyle transfer prawa
oznacza każde „przemieszczenie” prawa z jednego terytorium na drugie,
łącznie z przemieszczeniem wymuszonym na państwie przyjmującym. Można
więc stwierdzić, że zrąb polskiego systemu prawnego jest w znacznej mierze
399

Resocjalizacja
wynikiem transferu zachodnioeuropejskiego prawa francuskiego, niemiec-

kiego i austriackiego, który dokonał się na naszym terytorium w epoce roz-
biorowej, a następnie dalszych recepcji, które nastąpiły w okresie między-
wojennym. Trudno jednakże stosować pojęcie transferu do przemieszczeń
prawa spontanicznych i stopniowych, rozciągniętych w czasie na stulecia,
do których należy recepcja prawa rzymskiego w Europie.
Literatura: Tomasz Giaro, Alt- und Neueuropa, Rezeptionen und Transfers, w: tenże (red.),
Rechtskulturen des modernen Osteuropa, Klostermann, Frankfurt am Main 2007, s. 273–317;
David Nelken, Comparatists and transferability, w: Pierre Legrand, Roderic Munday (red.),
Comparative Legal Studies. Traditions and Transitions, Cambridge University Press, Cambridge
2003, s. 437–466; tenże, Towards a sociology of legal adaptation, w: David Nelken, Johannes
Feest (red.), Adapting Legal Cultures, Hart Publishing, Oxford–Portland 2001, s. 7–54; Maria
Smołka-Day, Alan Watson i jego koncepcja rozwoju prawa w oparciu o «przeszczepy», w: Henryk
Groszyk, Jarosław Kostrubiec, Mateusz Grochowski (red.), Pro scientia et disciplina, Wolters
Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 263–277; Alan Watson, Legal Transplants. An Approach to
Comparative Law, wyd. 2, University of Georgia Press, Athens–London 1993.
Tomasz Giaro
Zobacz także:
Ius et Lex; Prawo a historia; Savigny Friedrich Carl von; System prawny; Tradycja prawna;
Zróżnicowanie prawa.
Resocjalizacja
(ang. Resocialization, fr. Resocialisation, niem. Resozialisierung, ros.
Ресоциализация)
Resocjalizacja jest to wiedza i dyscyplina naukowa oraz wynikające z niej

umiejętności i techniki służące rozwojowi intencjonalnych procesów od-
działywań na człowieka, których celem jest zmiana jego postawy społecznej,
ocenianej jako wadliwa, na zgodną z ogólnymi normami życia społecznego,
a w szczególności normami prawa karnego, czyli korekta pod tym względem
wcześniejszego procesu socjalizacji. Resocjalizacja jest wykorzystywana w ra-
mach wymiaru sprawiedliwości karnej i w postępowaniu z nieletnimi oraz
działalności środowiskowej z zakresu prewencji patologii wśród młodzieży.
Resocjalizacja nawiązuje do różnych kierunków myślenia o człowieku
i społeczeństwie, jest historycznie związana z rozwojem nowej myśli huma-
nistycznej, zwłaszcza z Oświeceniem, z myślą kojarzoną z poglądami Jeana
Jacques’a Rousseau. Podstawą filozoficzną głównego nurtu refleksji nad re-
socjalizacją jest uznanie człowieka za istotę z natury dobrą, którą deprawują
niewłaściwe warunki społeczne (cywilizacja). Resocjalizacja w tym ujęciu
400

Resocjalizacja
wymaga przezwyciężenia tych negatywnych wpływów i wydobycia z czło-

wieka jego naturalnego dobra. W zakresie postępowania z nieletnimi takie
humanistyczne spojrzenie torowało od początku XX w. drogę do przyjęcia
w postępowaniu z nieletnimi koncepcji dziecka w niebezpieczeństwie i roz-
woju systemu opiekuńczego postępowania z nieletnimi.
W Polsce resocjalizacja jest traktowana jako subdyscyplina pedagogiki,
ale w różnych krajach i czasach nawiązywała też do dorobku różnych dyscy-
plin naukowych, zwłaszcza psychologii, pracy socjalnej, nauk medycznych,
przede wszystkim psychiatrii. W Polsce, w ramach pedagogiki, od 1922 r.
(Maria Grzegorzewska) rozwijało się kształcenie z zakresu pedagogiki spe-
cjalnej, z której następnie stopniowo zaczynała się wyodrębniać obok pe-
dagogiki rewalidacyjnej pedagogika resocjalizacyjna, nastawiona na pracę
z osobami niedostosowanymi społecznie. W niektórych nurtach resocjalizacji
akcentowanie holistycznego podejścia do relacji społeczeństwo–jednostka
resocjalizowana prowadzi do rozwoju badań interdyscyplinarnych. Jest ono
charakterystyczne dla warszawskiej szkoły pedagogiki resocjalizacyjnej roz-
wijanej od lat 70. XX w. Obok koncepcji człowieka z natury dobrego na
rozwój resocjalizacji niewątpliwie wywarły pozytywny wpływ idee i praktyka
działaczy chrześcijańskich oraz idee świeckiego humanitaryzmu, współczucia
dla ludzi w trudnej sytuacji, w tym dla więźniów, żebraków, prostytutek,
włóczęgów, „upadłej” młodzieży.
Inspiracje chrześcijańskie przypisywane są powszechnie uznawanemu za
ojca współczesnej penitencjarystyki Johnowi Howardowi (1726–1790). We
współczesnej resocjalizacji penitencjarnej podejście o charakterze humani-
tarnym podkreśla, zgodnie z europejskimi regułami więziennymi z 2006 r.,
że wszyscy skazani więźniowie powinni mieć prawo do humanitarnego trak-
towania i udziału w programach oddziaływań, których celem jest przygoto-
wanie ich do życia w społeczeństwie.
Od końca XIX w. do ostatnich dekad XX w. silne były tendencje do
podporządkowywania zasad orzekania i wykonywania kary oraz stosowania
środków w postępowaniu z nieletnimi potrzebom resocjalizacji. Pojawiała
się w związku z tym kwestia osób, które diagnozowano jako niepodatne na
wszelkie środki oddziaływań resocjalizacyjnych (więźniowie niepoprawni).
Resocjalizacja przeżywała od lat 70. XX w. kryzys. Najsilniej oddziaływał
ze Stanów Zjednoczonych, a więc z kraju, gdzie wcześniej idea resocjalizacji
(corrections) silnie wpłynęła na system karny, zwłaszcza na rozwój tzw. wyro-
ków nieoznaczonych, których długość i wykonanie w dużej mierze zależały
od opinii ekspertów i od diagnozy osobopoznawczej skazanego. Kryzys wiązał
się z następującymi czynnikami: 1) ogólną zmianą paradygmatów nauko-
wych, osłabieniem wiary w możliwość rzetelnej diagnozy legitymizującej
401

Resocjalizacja
interwencję resocjalizacyjną i osłabieniem przekonania o skuteczności dostęp-

nych metod oddziaływań; 2) rzeczywistym wzrostem przestępczości w wielu
krajach zachodnich mimo rozwoju programów resocjalizacyjnych, swoistym
niespełnieniem się wielkich nadziei na sukces w walce z przestępczością za
pomocą rozwijanych wówczas programów resocjalizacji; 3) rozwojem ruchów
emancypacyjnych, walczących o prawa człowieka, w tym sprzeciwiających się
ingerencji bez zgody zainteresowanego w jego życie, psychikę czy protestu-
jących przeciw poniżającemu traktowaniu więźniów i nieletnich pod hasłem
mocno zmedykalizowanej resocjalizacji; 4) ogólnym kryzysem idei państwa
dobrobytu, idei, która szczególnie mocno uzasadniała podejmowanie przez
instytucje publiczne działań na rzecz dobrostanu grup społecznych i jedno-
stek, a więc i resocjalizacji; 5) rozwojem ideologii neoliberalnej, wzrostem
rozwarstwienia społecznego i coraz silniejszymi tendencjami do wykluczania
zamiast włączania do głównego nurtu społecznego osób znajdujących się
w trudnych sytuacjach, powrotem idei klasy niebezpiecznej, odrębnej od
ogółu praworządnego społeczeństwa.
Negatywne skutki krytyki resocjalizacji dla systemu penitencjarnego i po-
stępowania z nieletnimi doprowadziły do rozwoju w Europie, zwłaszcza od
końca lat 90. XX w., różnych nowych programów oddziaływań, które stara-
ły się odpowiedzieć pozytywnie na zarzuty pod adresem starszych nurtów
resocjalizacji (new rehabilitationism). Wśród nich można wymienić zwłaszcza
różne programy oddziaływań oparte na założeniach kognitywizmu, ucze-
nia nowych zachowań i zmiany samoświadomości, a także redukcji agresji
i przeciwdziałania uzależnieniom. Renesans resocjalizacji jest też powiązany
z ogólnymi założeniami europejskiej polityki społecznej, ideą inkluzji, a więc
włączania wszystkich grup i jednostek do życia społecznego, co dotyczy także
osób skazanych. Należy jednak wyraźnie oddzielać programy resocjalizacyjne
od różnych wersji programów powrotu więźniów do społeczeństwa, których
główną ideą jest prosta redukcja przestępczości przez zapobieganie recydy-
wie. W literaturze zauważa się, że resocjalizacja (rehabilitation) i redukcja re-
cydywy to dwa bieguny myśli na temat powrotu skazanych do społeczeństwa
(reentry). Należy więc podkreślić, że mówienie o „powrocie” skazanych do
społeczeństwa niekoniecznie musi być związane z ideą resocjalizacji. Może
też być silnie powiązane z różnymi programami menedżerskiego zarządza-
nia przestępczością i redukcji przestępczości w duchu retrybucji – odwetu
połączonego z unieszkodliwieniem i odstraszeniem.
Współcześnie nowe programy resocjalizacyjne w instytucjach stacjonar-
nych i równolegle nowoczesne metody pracy w środowisku otwartym oparte
są na dużym respekcie dla podmiotowości osoby poddanej oddziaływaniom.
Wszystkie programy są definiowane z uwzględnieniem standardów praw
402

Rewolucja
człowieka, jeśli chodzi o poszanowanie godności, prywatności, integralno-

ści cielesnej, zakazu niehumanitarnego traktowania, i uwzględniają kwestię
dobrowolności uczestnictwa. Ponadto rozwija się nowoczesne metody ewa-
luacji różnych programów oddziaływań. W wymiarze sprawiedliwości karnej
resocjalizacja jest więc ciągle wykorzystywana jako istotne źródło programów
pracy ze skazanymi, słabną natomiast nurty penologiczne, które chciałyby
oprzeć wymiar kary lub innych środków polityki kryminalnej przede wszyst-
kim na racjach uwzględniających postulaty diagnostyczne resocjalizacji. Tak
jak w przeszłości, i dzisiaj programy, które można określić jako resocjaliza-
cyjne, mają szczególne zastosowanie w działaniach profilaktycznych wobec
młodzieży i w postępowaniu wobec nieletnich, są jednak także niezbędne
do zgodnego ze standardami europejskimi prawidłowego funkcjonowania
systemu penitencjarnego, a także w toku wykonywania kar kryminalnych
w środowisku otwartym oraz probacji.
Literatura: Francis T. Cullen, Cheryl Lero Jonson, Rehabilitation and treatment programs,
w: James Q. Wilson, Joan Petersilia (red.), Crime and Public Policy, Oxford University Press,
Oxford–New York 2011, s. 293–344; Henryk Machel, Więzienia jako instytucja izolacyjna i resoc-
jalizacyjna, Arche, Gdańsk 2003; Sara Steen, Traci Lacock, Shelby McKinsey, Unsetting the
discourse of punishment? Competing narratives of reentry and the possibility of change, „Punishment
and Society. The International Journal of Penology” 2012, t. 14(1), s. 29–50; Jarosław Utrat-
-Milecki, Prawo karne a pedagogika resocjalizacyjna, w: Tamara Zacharuk, Marek Konopczyński,
Sławomir Sobczak (red.), Dialog w integracji i reintegracji społecznej, Uniwersytet Przyrodniczo-
-Humanistyczny, Siedlce 2012, s. 253–282.
Zobacz także:
Kara; Naznaczanie społeczne; Penologia; Punitywność; Skuteczność prawa; Socjalizacja.
Rewolucja
(ang. Revolution, fr. Révolution, niem. Revolution, ros. Революция)
Będące w użyciu od kilkuset lat słowo ‘rewolucja’ obrosło w dziesiątki, je-

śli nie setki znaczeń. Kryteria posługiwania się nim są nad wyraz dowolne
i nic nie wskazuje na to, by w najbliższym czasie sytuacja ta uległa zmianie.
W istniejącym rozgardiaszu semantycznym najtrafniejszym wyborem będzie
posługiwanie się definicją regulującą, uwzględniającą zarówno słownikowe
znaczenie terminu ‘rewolucja’, jak i potoczne sposoby jego użytkowania.
Rewolucja, w przyjmowanym z tej perspektywy znaczeniu, jest gwał-
townym (często z użyciem siły, przemocy i terroru) przewrotem, który oba-
la dotychczas istniejący system rządów i instytucji, porządek stosunków
403

Rewolucja
społecznych i gospodarczych, a także zmienia wartości i cele ludzkich dążeń i za-

stępuje je nowym systemem rządów i porządkiem społecznym. Przewrót rewo-
lucyjny jest fundamentalny, stosunkowo szybki, gwałtowny i względnie trwały.
Mniej lub bardziej głębokie przemiany w jakiejś dziedzinie życia zbioro-
wego są częstokroć bezpodstawnie nazywane „przemianami rewolucyjnymi”
i nawet wielowiekowy proces przechodzenia od jednej formacji społeczno-
-ekonomicznej do następnej bywa określany mianem rewolucji. Ponadto
można spotkać współczesne rozważania poświęcone „rewolucji demogra-
ficznej”, „rewolucji w energetyce”, „rewolucji w dziedzinie praw człowie-
ka”, „rewolucji w poziome życia”, a nawet „rewolucji w dziedzinie seksu”.
Mówi się również o „pokojowej rewolucji”, a nawet o „aksamitnej rewolucji”.
W niektórych opracowaniach rewolucja jest utożsamiana z rebelią, rewoltą,
buntem, zamachem stanu („przewrotem pałacowym”), puczem, powstaniem,
wojną domową czy przejęciem władzy państwowej siłą lub podstępem przez
opozycję polityczną.
Cechą rewolucji jest zmiana, w wyniku gwałtownego przewrotu, całego
systemu politycznego, gospodarczego i społecznego, a także – przynajmniej
w części – porządku prawnego. Zasadnicze, głębokie zmiany (reformy) struk-
turalne zainicjowane i odgórnie przeprowadzone przez elitę rządzącą też
częstokroć są nazywane rewolucją, bo w istocie mają charakter rewolucyjny.
Każdą rewolucję poprzedza przeświadczenie szerokich kręgów ludności,
że zmiana społeczna jest nie tylko pożądana, lecz także konieczna. Coraz
powszechniejszy staje się też pogląd, podsycany nasilającą się deprywacją, że
tylko w wyniku gwałtownego przewrotu, a więc na drodze rewolucji, możliwe
jest usunięcie krzywd i niesprawiedliwości oraz urzeczywistnienie ideałów
sprawiedliwości, wolności, równości i braterstwa. Jednakże aby nastąpił wy-
buch rewolucyjny, sama deprywacja i najbardziej nawet masowe przekonanie
o rozbieżności między poziomem rozpowszechnionych aspiracji a możliwo-
ścią ich realizacji nie wystarczają. Muszą zaistnieć inne odpowiednie warunki.
Zdaniem Leona Petrażyckiego, jeśli nacisk prawa intuicyjnego na zmianę
prawa pozytywnego spotyka się ze zdecydowanym i długotrwałym oporem
grup społecznych mających w swoich rękach rządy kraju i ustawodawstwo,
jeśli potrzeba zmiany zdecydowanie się zwiększa, a nawet doprowadza do „fa-
natycznej nienawiści do istniejącego porządku społecznego i jego obrońców”,
to następuje wybuch, rewolucja. Twierdzenie, że rewolucje są wywoływane
przez sprzeczne interesy klasowe, jest niezgodne z faktami historycznymi
i tym samym nietrafne, twierdził Petrażycki. Przez stulecia klasy niższe były
wyzyskiwane, uciemiężane i pozbawiane elementarnych praw, a mimo to nie
dokonywały rewolucyj, panowała bowiem wśród nich wiara w świętość i spra-
wiedliwość istniejącego ładu relacji międzyludzkich. Dopiero rozwój prawno-
404

Rewolucja
intuicyjnego poczucia, że istniejący porządek jest niesprawiedliwy i nie ma

dla niego wiarygodnego usprawiedliwienia, doprowadził do gotowości prze-
ciwstawienia się panującym stosunkom. Z gotowością tą najczęściej współ-
występuje załamanie się dotychczasowego aparatu władzy, który wskutek
„spaczenia i upadku etycznego” staje się niezdolny do efektywnego rządzenia.
Wszystkie rewolucje przechodzą – mówiąc w idealizacyjnym skrócie –
przez kilka mniej lub bardziej wyodrębniających się stadiów (faz, etapów,
stopni). Pierwszym stadium każdej rewolucji jest skumulowane niezadowo-
lenie społeczne, wyrażające się w coraz powszechniejszej krytyce istniejącego
stanu rzeczy, w coraz częstszych masowych manifestacjach i protestach. Dru-
gim stadium jest wzrastająca świadomość rewolucyjna zarówno intelektuali-
stów i ludzi z wyższych warstw, jak i szerokich mas obywateli. Trzecim sta-
dium są podejmowane przez elitę władzy próby obrony status quo w postaci
ograniczenia represji, rozluźnienia cenzury, liberalizacji dotychczasowych za-
kazów i nakazów. Czwartym stadium jest paraliż władzy, której działania nie
tylko nie załagodziły nastrojów buntu, lecz je zaogniły i zintegrowały. Piątym
stadium rewolucji jest eskalacja masowych działań protestacyjnych, którym
dotychczasowa władza usiłuje zapobiec, stosując represje i poszukując po-
mocy u zagranicznych sojuszników. W szóstym stadium następuje przejęcie
władzy przez przywódców (liderów) rewolucji, ogłoszenie przez nich zasad-
niczych reform ustrojowych i złożenie obietnic, że przedstawiciele starego
reżimu zostaną ukarani. Siódma faza rewolucji zaczyna się od powszechnej
euforii – zwyciężyliśmy!, po niej zaś następuje stopniowa demobilizacja mas
i rywalizacja o stanowiska władcze nowych przywódców, którzy z trybunów
ludowych przeistaczają się w polityków gabinetowych; jedni zdobyli wpływy
i stanowiska sprytem, chytrością i podstępem, drudzy siłą i bezwzględno-
ścią, a trzeci posługują się, w miarę swoich możliwości, i podstępem, i siłą.
Pierwsi mienią się liberałami, drudzy radykałami, a trzeci konserwatystami.
W ósmym stadium rewolucji wprowadzane są niektóre zapowiadane reformy,
inne są odkładane na później, a o jeszcze innych się zapomina. Nadzieje
i aspiracje ludzi pozostają niezaspokojone, co wywołuje fale niezadowole-
nia, podsycane przekonaniem, że przyszłość dla tzw. zwykłych ludzi będzie
trudna. Dziewiąte stadium rewolucji to z jednej strony tworzenie nowych
instytucji państwowych i modernizowanie starych, a z drugiej rywalizacja
o władzę w łonie nowej elity politycznej, która przybiera postać albo „terroru
porewolucyjnego”, albo zastosowania w praktyce zasady „grubej kreski”.
Dziesiąte, w istocie porewolucyjne stadium przeobrażeń instytucjonalnych
i społecznych (okres „normalizacji”) to faza stabilizacji porządku państwo-
wego, nowej struktury społecznej i przekonań intelektualno-emocjonalnych,
zawieszenie lub cofnięcie wypisywanych na sztandarach rewolucji reform,
405

Rewolucja
powołanie stabilnego ośrodka władzy państwowej i wykrystalizowanie się

trwałych partii politycznych. Działanie żelaznego prawa oligarchii powoduje,
że nowy reżim konsoliduje się i w coraz większym stopniu zawłaszcza pra-
wo, które – razem z siłami zbrojnymi, policją, służbami specjalnymi – jest
traktowane jako narzędzie panowania i rozdzielania przywilejów.
W konkretnych warunkach historycznych przedstawione stadia procesu
rewolucyjnego mogą w szczegółach dość istotnie się różnić. Pokazują one
jednak dość dobrze zasadnicze mechanizmy każdej rewolucji.
W każdej rewolucji problem nowego porządku prawnego odgrywa znaczą-
cą rolę. Z reguły rewolucje, negując prawomocność dotychczasowego syste-
mu ustrojowego, kwestionują także dalsze istnienie dotychczasowego prawa.
Rzadko jednak przedrewolucyjne prawo zostaje totalnie zdewastowane. Na-
wet jeśli w pierwszym okresie zostają obalone „stare” instytucje prawne, to
później, w trakcie budowania porządku porewolucyjnego, są one w zreformo-
wanej formie przywracane. Za Haroldem J. Bermanem można więc powiedzieć,
że zmiany w prawie, jakie zostały dokonane pod wpływem europejskich re-
wolucji, nie zniszczyły zasadniczych elementów europejskiej tradycji prawnej.
Po rewolucji nic już nie jest na dawnym miejscu. Każda bowiem rewo-
lucja oddziela „stare” od „nowego”, kształtuje nową wizję przyszłości, nowe
wartości, obyczaje i przekonania. Jednakże między rewolucyjną retoryką a po-
rewolucyjnym stanem rzeczy zawsze istnieje większa lub mniejsza przepaść.
Rewolucja wprawdzie burzy dotychczasowy ustrój polityczny i gospodarczy,
zmienia strukturę społeczną i – do pewnego stopnia – porządek prawny,
lecz z reguły nie prowadzi do zorganizowania takiego ustroju, który byłby
w miarę pełną realizacją wcześniejszych, przedrewolucyjnych i rewolucyjnych
postulatów. Zdaniem wielu autorów rewolucja dokonuje przede wszystkim
dzieła destrukcji istniejącego porządku ustrojowego, niszczy część dotychcza-
sowych elit, lecz nie tworzy całkowicie nowego ładu. Zerwanie z przedrewo-
lucyjną przeszłością zawsze okazuje się w dłużej perspektywie tylko częścio-
we. Powoływanie się na „odwieczne” prawa natury, na stosunki społeczne
istniejące w zamierzchłej przeszłości, na apokaliptyczne wizje przyszłości,
która niechybnie nastąpi, jeśli nie zostanie dokonany przewrót ustrojowy,
już nie służy pobudzaniu zapału rewolucyjnego, lecz jest wykorzystywane
do uzasadnienia teraźniejszych, porewolucyjnych zróżnicowań i przywilejów,
jakie sobie i swoim sojusznikom nadaje nowa elita władzy. Nigdy jednak nie
jest świadoma, że pierwsza rozsiewa ziarna rewolucji.
Literatura: Hannah Arendt, O rewolucji, tłum. Mieczysław Godyń, Czytelnik, Warszawa 2003;
Jan Baszkiewicz, Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji fran-
cuskiej, PIW, Warszawa 1993; Harold J. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej
406

Rodzina
tradycji prawnej, tłum. Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995;
Pitirim A. Sorokin, The Sociology of Revolution, Howard Fertig, New York 1965; Alexis de
Tocqueville, Dawny ustrój i rewolucja, tłum. Hanna Szumańska-Grossowa, Znak, Kraków 1994.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Atrofia prawa; Nihilizm prawny; Prawo totalitarne; Totalitaryzm; Władza; Żelazne prawo
oligarchii.
Rodzina
(ang. Family, fr. Famille, niem. Familie, ros. Семья)
Rodzina jest najstarszą grupą społeczną, stanowiącą podstawę struktury spo-

łeczeństwa. W ujęciu tradycyjnym tworzą ją rodzice i dzieci. W jej obrębie
człowiek nabywa kapitał kulturowy, niezbędny w pełnieniu ról społecznych
w dorosłym życiu. W rodzinie powstają szczególnie bliskie więzi między
małżonkami i między rodzicami a dziećmi. Istniejące więzi są wynikiem
pochodzenia biologicznego od wspólnego przodka (więzy krwi), tworząc po-
krewieństwo w linii prostej lub w linii bocznej, bądź zawarcia związku mał-
żeńskiego, tworząc powinowactwo (relacja między małżonkiem a krewnymi
współmałżonka). Krewni i powinowaci tworzą rodzinę wielopokoleniową,
będącą przekaźnikiem tradycji, wartości moralnych i wzorców społecznych.
Szczególny charakter więzi wewnątrz rodziny decyduje o jej klasyfikacji jako
grupy pierwotnej, dla której funkcjonowania podstawowe znaczenie mają
kontakty bezpośrednie, mające charakter intymny, oparte na emocjach. Bli-
skość relacji wymaga wspólnego zamieszkiwania, które wzmacnia poczucie
bezpieczeństwa oraz pewność otrzymania wsparcia i pomocy.
Jako grupa społeczna rodzina pozwala na zaspokojenie podstawowych
potrzeb człowieka. Należą do nich potrzeby seksualne małżonków, potrzeba
wsparcia, opieki i bliskości emocjonalnej rodziców i dzieci oraz potrzeby
uczuciowe między rodzeństwem.
Wyróżnia się formy rodziny ze względu na:
1) wielkość: małą, tzw. nuklearną (tworzoną przez małżonków – rodzi-
ców – i dzieci), oraz dużą, wielopokoleniową (tworzoną przez małżonków
– rodziców – dzieci, babcie, dziadków, kuzynów);
2) liczbę rodziców: pełną (oboje rodzice i dzieci) oraz niepełną, mono-
parentalną (jeden rodzic i dzieci);
3) regułę rządzącą dziedziczeniem własności i przywilejów społecznych:
matrylinearną (dziecko włączane jest do rodu matki) oraz patrylinearną
(dziecko włączane jest do rodu ojca);
407

Rodzina
4) miejsce zamieszkania: matrylokalną (mężczyzna włączany jest do

lokalnej grupy, w której przebywa jego żona) oraz patrylokalną (kobieta
włączana jest do lokalnej grupy, w której żyje mąż);
5) osobę sprawującą władzę w rodzinie: matriarchalną i patriarchalną;
6) formę małżeństwa: monogamiczną i poligamiczną.
Rodzina stanowi także instytucję społeczną, realizującą niezbędne do
istnienia społeczeństwa funkcje: prokreacyjną (zapewnianie ciągłości bio-
logicznej społeczeństwa), ekonomiczną (prowadzenie gospodarstwa domo-
wego), socjalizacyjną (przygotowanie członków rodziny do samodzielności
w społeczeństwie), opiekuńczą (pomoc i opieka), organizacyjną (kontrola
nad zachowaniem członków rodziny, kierowanie ich postępowaniem), kul-
turową (przekazywanie dziedzictwa kulturowego następnym pokoleniom).
Tradycyjna rodzina nuklearna (George Peter Murdock), definiowana
jako grupa społeczna złożona z dwóch dorosłych osób o odmiennej płci
oraz jednego lub więcej dzieci (biologicznych lub adoptowanych), wspól-
nie zamieszkujących, prowadzących gospodarstwo domowe, w wyniku pro-
cesów społecznych i demograficznych nie jest już traktowana jako jedyna
forma życia rodzinnego. Tradycyjne przekonanie o naturalnym charakterze
rodziny jako społeczności, koniecznej z punktu widzenia rozwoju człowie-
ka, zwłaszcza jego socjalizacji, oraz z punktu widzenia społeczeństwa jako
jego „podstawowej komórki”, stopniowo ustępuje postrzeganiu rodziny jako
społeczności konwencjonalnej, stanowiącej produkt uwarunkowań cywiliza-
cyjnych i kulturowych. Małżeństwo jako formalna podstawa tradycyjnej ro-
dziny, będące prawnie usankcjonowanym związkiem legalizującym stosunki
seksualne kobiety i mężczyzny, których rezultatem są narodziny dziecka,
traktowane jest jako jeden z możliwych wariantów ukształtowania relacji
między ludźmi.
Alternatywne formy rodziny od modelu tradycyjnego różni: brak pod-
stawy prawnej ich istnienia, bezdzietność z wyboru, monoparentalność, ho-
moseksualność.
Wzrasta popularność kohabitacji (konkubinatu), będącej stabilną, fak-
tyczną wspólnotą osobisto-majątkową kobiety i mężczyzny, posiadającą
cechy małżeństwa, lecz pozostającą związkiem niesformalizowanym. Brak
podstaw normatywnych rodzi problemy w funkcjonowaniu rodziny kohabi-
tacyjnej, związane głównie z wzajemną reprezentacją i stosunkami mająt-
kowymi, w tym dziedziczeniem. Przewidziane w systemach prawnych wielu
państw związki partnerskie są z jednej strony próbą zaradzenia narastającej
niechęci do sformalizowania przez partnerów wspólnego pożycia, z drugiej
formą ochrony praw partnerów, zwłaszcza w przypadku rozpadu związku.
Dzieci urodzone w rodzinie kohabitacyjnej w obliczu prawa są dziećmi
408

Rodzina
pozamałżeńskimi, co – w większości państw – nie czyni ich statusu praw-

nego gorszym niż dzieci urodzonych w małżeństwie.
W rodzinie tradycyjnej obecność dziecka (pochodzącego biologicznie od
małżonków lub adoptowanego) była jej cechą konstytutywną. Skutkiem coraz
powszechniejszego społecznego przekonania, że małżeństwo nie łączy się
z koniecznością posiadania dzieci, są rodziny bezdzietne (child free). Brak po-
tomstwa nie wynika ze złej sytuacji materialnej, lecz ze świadomego wyboru
(rodziny bezdzietne z podwójnym dochodem, tzw. Double Income No Kids,
DINKS). Rosnące aspiracje zawodowe kobiet, wobec trudności wynikających
z konieczności pogodzenia pracy z obowiązkami rodzinnymi i macierzyński-
mi, skutkują decyzją o całkowitej rezygnacji z macierzyństwa lub odraczaniu
decyzji o prokreacji. W społeczeństwach, w których konfliktowi struktural-
nemu, czyli niedostosowaniu rozwiązań instytucjonalnych do pracy zawo-
dowej kobiet, towarzyszy konflikt kulturowy, czyli tradycyjne podejście do
ról społecznych kobiet i mężczyzn, nastąpił drastyczny spadek dzietności.
W państwach, w których alternatywne formy rodzinne uzyskują wsparcie
instytucjonalne, dzietność jest wyższa. Tam gdzie dominują tradycyjne formy
rodziny bez wsparcia instytucjonalnego, dzietność jest niższa.
Zmniejszenie dzietności spowodowane jest także rozpowszechnieniem
się antykoncepcji, pozwalającej na swobodę decyzji prokreacyjnych.
Rośnie liczba rodzin monoparentalnych, powstających w wyniku roz-
wodu lub w rezultacie swobodnego wyboru. Samotne rodzicielstwo bywa
uzupełnieniem decyzji o wyborze samotnego życia (single), podejmowanej
głównie przez osoby wykształcone i dobrze sytuowane, ceniące niezależność.
Dotyczy to zwłaszcza wykształconych kobiet, mających tendencję do hiper-
gamii (dobierania partnera życiowego o statusie wyższym lub co najmniej
podobnym do swojego), które wobec braku satysfakcjonującego wyboru de-
cydują się pozostać samotne, nie rezygnując z macierzyństwa.
Prawna możliwość zawierania małżeństw przez osoby o tej samej orien-
tacji seksualnej spowodowała uznanie związków homoseksualnych za jedną
z alternatywnych form życia rodzinnego, tzw. rodziny z wyboru. Podstawą
rodziny homoseksualnej jest „czysta relacja”. Zdaniem Anthony’ego Gidden-
sa czysta relacja „dotyczy sytuacji, w której jednostki wchodzą w związek dla
niego samego, czyli dla tego, co każda z nich może wynieść z trwałej więzi
z drugą osobą, i trwa tylko dotąd, dokąd obie strony czerpią z niej dość sa-
tysfakcji, by chcieć ją utrzymywać. […] Czysta relacja nie dotyczy wyłącznie
małżeństw heteroseksualnych, ale funkcjonuje również w innych kontek-
stach seksualności”. Przewidziana przez prawo adopcja dzieci przez mał-
żeństwo homoseksualne ugruntowuje przekonanie zwolenników tej formy
pożycia o konieczności jej uznania za równoprawną formę życia rodzinnego.
409

Rozwód
Wpływ na funkcjonowanie współczesnej rodziny ma także opóźnianie de-

cyzji o opuszczeniu domu rodziców i usamodzielnieniu się dzieci (crowded
nest – przeładowane gniazda). U ich podłoża leżą względy materialne (niskie
zarobki, dostępność mieszkań) i mentalne (syndrom Piotrusia Pana). W tej
kwestii zaznacza się wyraźna różnica między kobietami i mężczyznami –
kobiety odpowiednio socjalizowane łatwiej radzą sobie w życiu i szybciej
się usamodzielniają.
Tradycyjny model rodziny patriarchalnej, z ustaloną hierarchią i miejscem
każdego z członków w jej strukturze, opartej na sformalizowanym związku
(małżeństwie), realizującej istotne społecznie funkcje, głównie prokreacyjną
i socjalizacyjną, zastępowany jest przez rodzinę demokratyczną, „w której panu-
ją autoekspresja, tolerancja i skupienie partnerów i ich dzieci na jakości życia”.
Literatura: Franciszek Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kra-

ków 2002; Deborah Chambers, A Sociology of Family Life. Change and Diversity in Intimate
Relations, Polity Press, Cambridge 2012; Anthony Giddens, Przemiany intymności. Seksualność,
miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, tłum. Alina Szulżycka, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 2007; Krystyna Slany, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego
w ponowoczesnym świecie, Nomos, Kraków 2002; Tadeusz Smyczyński, Rodzina jako zjawisko
społeczne i prawne, w: tenże (red.), Prawo rodzinne i opiekuńcze, seria „System prawa prywat-
nego”, t. 11, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 2–11; Tomasz Szlendak, Socjologia
rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010; Zbi-
gniew Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2001.
Zobacz także:
Małżeństwo; Prawa dziecka; Prawa obywatelskie; Rozwód; Socjalizacja; Umowa społeczna.
Rozwód
(ang. Divorce, fr. Divorce, niem. Scheidung, ros. Развод)
Pojęcie rozwodu w znaczeniu prawnym oznacza rozwiązanie związku mał-

żeńskiego przez odpowiedni sąd w formie określonej prawem. W znaczeniu
socjologicznym rozwód stanowi proces przejawiający się stopniową dezor-
ganizacją rodziny, wywołaną rozkładem pożycia małżeńskiego, prowadzący
do jej rozbicia jako grupy społecznej. Orzeczenie sądu stanowi formalne
zakończenie związku, w którym nie istnieje już wspólne pożycie duchowe,
fizyczne i ekonomiczne, małżonkowie nie wspierają się wzajemnie, nie oka-
zują sobie wzajemnej pomocy, nie współdziałają dla dobra rodziny, którą
zawierając ten związek założyli. Możliwość orzeczenia rozwodu pozwala
410

Rozwód
uniknąć związków, których dalsze istnienie staje się przyczyną traumatycz-

nych przeżyć dla członków rodziny bez nadziei na poprawę; utrzymywanie
związku, który czyni zadość już tylko wymogom formalnym, jest sprzeczne
z istotą instytucji małżeństwa.
Rozpad pożądanych relacji między małżonkami nie oznacza automatycz-
nej zgody na rozwód. Zasada ochrony trwałości rodziny wymaga podjęcia
działań, które w pierwszej fazie ułatwią komunikację między stronami kon-
fliktu, np. przez przeprowadzenie mediacji, a w przypadku wycofania żądania
rozwodu pomogą w naprawieniu i odbudowaniu wspólnego pożycia, np.
przez skierowanie na terapię rodzinną.
Rozwód wywołuje skutki społeczne dla byłych małżonków oraz dla dziec-
ka będącego ofiarą konfliktu rodziców. Podjęte decyzje na wiele lat kształtują
nie tylko sytuację prawną, ale przede wszystkim społeczną członków rodziny.
Najbardziej traumatycznym dla dziecka skutkiem rozwodu jest utrata
jednego z rodziców. Brak ciągłego bezpośredniego kontaktu i tęsknota za
rodzicem, negatywny stosunek rówieśników, osłabienie więzi z dalszą ro-
dziną, często rozdzielenie z rodzeństwem sprzyjają zaburzeniom w rozwoju
i problemom w radzeniu sobie w życiu dorosłym. Gdy rozwód następuje
w okresie niestabilności emocjonalnej dziecka (zwłaszcza w okresie dojrze-
wania), prowadzi do zachowań patologicznych (narkomania, prostytucja,
nadużywanie alkoholu), a nawet targnięcia się na swoje życie.
Skutkiem rozpadu rodziny uwieńczonego rozwodem bywa całkowite
zerwanie kontaktów dziecka z rodzicami, umieszczenie go poza rodziną
biologiczną i poddanie pieczy zastępczej. Dla dziecka jest to forma odrzu-
cenia i porzucenia go przez rodziców, powodująca spadek poczucia własnej
wartości, który stara się ono rekompensować agresywnymi zachowaniami
wobec rówieśników w instytucjach wychowawczych, gdzie przebywa. Wycho-
wywanie się wśród dzieci o podobnym negatywnym doświadczeniu, wobec
braku dostatecznej opieki rekompensującej utratę rodziców, często prowadzi
do nieprzystosowania społecznego, a niekiedy demoralizacji i zwiększonego
prawdopodobieństwa naruszenia prawa.
Konflikt rodziców nie kończy się zazwyczaj w momencie rozwodu.
W trosce o dobro dziecka, rozumiane jako najlepsze zabezpieczenie jego
ważnych interesów życiowych, sąd orzekając o powierzeniu władzy rodzi-
cielskiej obojgu lub jednemu z rodziców, uwzględnia dotychczasowe relacje
rodzica z dzieckiem, jego postawę w trakcie procesu (rywalizacja o opiekę
nad dzieckiem bez uwzględnienia jego cierpienia), gotowość do współpracy
z drugim z rodziców dziecka.
Ograniczając negatywne skutki społeczne rozwodu na dziecko, ma-
jące wpływ na funkcję wychowawczą i socjalizacyjną rodziny, sąd ustala
411

Rozwód
częstotliwość i sposób kontaktów rodziców z dzieckiem, starając się uzyskać

ich porozumienie, aby uniknąć traumatycznych przeżyć dziecka, związanych
z jego uprowadzeniem przez jednego z rodziców, lub konieczności egzekucji
wyroku sądu przez komornika, co z reguły odbywa się w dramatycznych
dla dziecka okolicznościach. Obowiązek kontaktów z dzieckiem ma zara-
dzić także występującej często po ustaniu małżeństwa utracie zaintereso-
wania dzieckiem.
Skutkiem rozwodu jest także pogorszenie statusu materialnego dziec-
ka, wynikające z gorszej sytuacji ekonomicznej monoparentalnej rodziny.
Dotyczy to zwłaszcza rodzin rozwiedzionych kobiet, gdy bieżącą opiekę
nad dzieckiem sprawuje matka, której wynagrodzenie za pracę, zgodnie
z danymi statystycznymi, z reguły jest niższe niż mężczyzny wykonującego
pracę wymagającą podobnych kwalifikacji. Utrzymujący się w dużej części
społeczeństwa negatywny stosunek do samotnego rodzicielstwa dodatkowo
utrudnia sytuację zawodową kobiet i osiągnięcie stabilizacji finansowej. Pro-
blemy z egzekucją zasądzonych alimentów, w pewnym zakresie łagodzone
przez możliwość otrzymania pomocy ze środków publicznych, powodują
wzrost ryzyka ubóstwa i niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka.
Sąd, orzekając rozwód, ustala zakres obowiązku ponoszenia kosztów utrzy-
mania i wychowania dziecka przez każdego z rodziców.
Rozwiązanie małżeństwa w drodze rozwodu w sytuacjach ostrego kon-
fliktu, zwłaszcza gdy przejawia się on w formie przemocy fizycznej lub
psychicznej i stanowi zagrożenie dla zdrowia lub życia członków rodziny,
spotyka się z aprobatą społeczną i uznane jest za słuszny sposób zapobie-
gania dalszemu krzywdzeniu jednostki. Zgodność decyzji sądu ze społecz-
nym poczuciem sprawiedliwości jest ważną przesłanką akceptacji środowi-
ska dla postępowania małżonków i pomaga im w odzyskaniu równowagi
psychicznej oraz wcieleniu się w nowe role społeczne. Odnosząc się każ-
dorazowo do zgodności planowanych rozstrzygnięć z zasadami współżycia
społecznego, sąd uwzględnia nie tylko kontekst indywidualny, ale także kon-
tekst społeczny, w tym kształtujące się opinie o funkcjonowaniu wymiaru
sprawiedliwości.
Wśród bezpośrednich przyczyn stanowiących podstawę żądania rozwodu
najczęściej wymienia się przemoc w rodzinie, alkoholizm, brak zaintere-
sowania prowadzonym gospodarstwem domowym i wychowaniem dzieci,
konflikty z rodziną współmałżonka, niesatysfakcjonujące pożycie fizyczne.
Proces dezorganizacji rodziny nie zawsze kończy się rozwodem w znacze-
niu prawnym. Obawa przed reakcją otoczenia z jednej strony i destrukcyjny-
mi dla psychiki i wychowania dziecka następstwami rozwodu z drugiej po-
wstrzymuje część małżonków przed formalnym rozwiązaniem małżeństwa.
412

Rozwód
Traumatyczne przeżycia związane z rozwodem powodują, że wiele osób

rozwiedzionych nie decyduje się na ponowne zawarcie małżeństwa, wybie-
rając jako formę wspólnego pożycia kohabitację (konkubinat).
Mimo uznania rozwodu za zjawisko negatywne i niepożądane społecz-
nie liczba orzekanych rozwodów rośnie. Przyczyn narastającej nietrwałości
małżeństwa szuka się w zmianie świadomości społecznej co do roli rodziny
w społeczeństwie i charakteru więzi łączących małżonków. Uznane w do-
kumentach międzynarodowych prawo do zawarcia związku małżeńskiego
w drodze swobodnie wyrażonej, pełnej zgody nupturientów oraz coraz szerzej
interpretowane prawo do prywatności wraz ze swobodą kształtowania życia
rodzinnego prowadzą do przeniesienia akcentu z rodziny jako „podstawowej
komórki społecznej” na rodzinę jako wspólnotę pomagającą osiągnąć korzyści
osobiste. Prawu do wyboru formy trwałego pożycia, którą – obok małżeństwa –
może stanowić związek partnerski lub konkubinat, odpowiada prawo do swo-
body rezygnacji z utrzymywania nieprzynoszącego satysfakcji lub związanego
z doznawaniem krzywdy związku. Rozwód traktowany jest jako sposób roz-
wiązania konfliktu osobistego bez uwzględnienia konsekwencji społecznych.
W wyniku przemian społecznych osłabieniu uległy bariery powstrzymujące
małżonków przed rozwodem. Wzrastająca niezależność ekonomiczna kobiet,
będąca wynikiem zwiększenia dostępności pracy zawodowej dzięki upowszech-
nieniu edukacji i rosnącej liczbie kobiet z wyższym wykształceniem, laicyzacja
społeczeństwa i stopniowe odejście od wyznawanych tradycyjnie zasad i war-
tości, także zwiększenie dostępności środków antykoncepcyjnych (dla kobiet
małżeństwo przestało być jedyną możliwością zaspokojenia potrzeb seksual-
nych bez narażania się na negatywne konsekwencje społeczne) ułatwiają decy-
zję o rozwiązaniu małżeństwa. Coraz powszechniejsze staje się przekonanie,
że trwanie małżeństwa jest zasadne, dopóki osobiste korzyści osiągane przez
małżonków przeważają nad ponoszonymi przez nich kosztami.
Literatura: Andrew J. Cherlin, Marriage, Divorce, Remarriage, Harvard University Press,

Cambridge 1981; Jan Górecki, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, PWN, Warszawa 1965;
Irena E. Kotowska, Anna Giza-Poleszczuk, Zmiany demograficzno-społeczne i ich wpływ na re-
konceptualizację polityki rodzinnej w kierunku równowagi w zakresie ochrony praw rodziny i po-
szczególnych jej członków. Polska na tle Europy, w: Ewa Leś, Stefania Bernini (red.), Przemiany
rodziny w Polsce i we Włoszech i ich implikacje dla polityki rodzinnej, Wydawnictwa UW, Warszawa
2010, s. 31–68; Sokołowski Tomasz, Stojanowska Wanda, Rozwód, w: Prawo rodzinne i opie-
kuńcze, Tadeusz Smyczyński (red.), seria „System prawa prywatnego”, t. 11, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 531–804.
Zobacz także:
Małżeństwo; Prawa dziecka; Prawa obywatelskie; Rodzina; Socjalizacja; Umowa społeczna.
413

Równość wobec prawa

(ang. Equality before the law, fr. Égalité devant la loi, niem. Gleichheit
vor dem Gesetz, ros. Равноправие)
Postulat równości wobec prawa jest jednym z podstawowych elementów

programów politycznych i społecznych, ważną składową wielu ideologii spra-
wiedliwości, które odwołują się do wartości równości, w końcu zaś wyraża-
ny jest wprost w aktach prawnych i traktowany nie jako postulat, ale jako
wiążąca norma, a nawet zasada prawna, zwierzchnia wobec innych norm
i będąca podstawą ich interpretacji. Sens i zakres równości wobec prawa nie
był i nie jest ustalony, waha się od postulatu identyczności poprzez postulat
odpowiedniości aż do postulatu kompensacji.
Upominanie się o równość jest jednym z pryncypalnych elementów po-
lityki, lokowanych zwykle u podstaw porządku demokratycznego. Równość
wobec prawa, obok równości statusu społecznego, równości moralnej (sza-
cunku), a niekiedy obok równości ekonomicznej stanowi podstawowy jego
składnik, zazwyczaj traktowany jako gwarancja pozostałych. Wzajemne za-
leżności między poszczególnymi wymiarami równości prowadzą zazwyczaj
do wyodrębnienia trzech wymiarów równości wobec prawa.
Pierwszym i podstawowym jest równość w prawie, oznaczająca jednako-
we traktowanie przez prawo, równą jemu podległość, równą ochronę i równe
zagrożenie sankcjami za naruszenie go. Drugim jest równość wobec prawa
w sensie węższym, oznaczająca jednakowe traktowanie w procesie stosowa-
nia prawa. Trzecim jest równość wpływu na kształt prawa, wyrażająca się
w równości praw wyborczych, politycznych i wolności obywatelskich.
Znaczenie postulatu równości wobec prawa zaznacza się w szczególności
w tym, jakie miejsce zajmuje on w rekonstruowanej tradycji prawnej. Jest on
odnajdywany w antycznej myśli greckiej, zawłaszcza zaś w zasadzie równego
dostępu do władzy (izonomia), a także chrześcijańskim egalitaryzmie św.
Tomasza z Akwinu. W znaczeniu bliższym współczesnemu równość wobec
prawa pojawia się w doktrynach oświeceniowych. Początkowo szło o rów-
ność wobec prawa naturalnego (Tomasz Hobbes, John Locke, Tomasz Paine),
wkrótce jednak (zasługa przypisywana jest zwykle Jeanowi Jacques’owi Rous-
seau) był to już postulat ustrojowy, wywodzony z prawa naturalnego, ale
odnoszony do prawa państwowego. Jako taki trafił do Deklaracji Praw Czło-
wieka i Obywatela z 1789 r., a potem, za pośrednictwem kolejnych regulacji
prawnych (zarówno tych, które głosiły wiążącą moc zasady równości, jak
i tych, które znosiły zadomowione w prawie dyskryminacje), znalazł swoje
miejsce w aktach prawnych i orzecznictwie.
414

O ile znaczenie zasady równości odnoszonej do tworzenia, litery i stoso-

wania prawa nie budzi większych sporów, o tyle jej włączenie do porządku
prawnego nie jest proste, a jej prawnicza interpretacja zdradza swoistą am-
biwalentność. Z jednej strony zasadę powszechnej równości wobec prawa
uznaje się za jeden z fundamentów demokratycznego porządku polityczne-
go, z drugiej jednak wpisanie tej zasady do konstytucji rodzi konsekwencje
formalnoprawne, albowiem może być ona traktowana jako bezpośrednia
lub pośrednia podstawa roszczeń ze strony obywateli, którzy uważają, że
w konkretnych przypadkach nie jest respektowana. Z jednej strony prowadzi
to do sformułowań ogólnych, sugerujących bardzo szeroki zakres działania
tej zasady, z drugiej jednak skutkuje faktycznym zawężeniem zakresu jej
oddziaływania.
Konstytucje głoszą niekiedy, że „wszyscy są wobec prawa równi” (art. 32
ust. 1 zd. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.; podobne sformu-
łowanie zawierają m.in. ustawy zasadnicze Estonii, Albanii, Litwy i Ukrainy),
jednakże podstawowym ograniczeniem formalnej zasady równości wobec
prawa jest limitowany zakres dopuszczenia do obrotu prawnego, równi
wobec prawa mogą bowiem być tylko ci, którzy są temu prawu poddani.
Współcześnie poza granice obrotu prawnego nie są już odsuwani niewolnicy,
dawniej traktowani przez prawo jak przedmioty, znajdujące się poza sferą
oddziaływania „powszechnej” zasady równości. Nie znaczy to jednak, że
zasada ta istotnie ma charakter powszechny.
Szczegółowe ujęcia, a ściślej ograniczenia zasady równości różnią się
w różnych porządkach prawa państwowego. Nawet jeśli konwencje i umowy
międzynarodowe pozwalają w niektórych przypadkach mówić o równości
w szerszym kontekście (przykładowo o równości wobec praw człowieka), to
wciąż podstawowe granice równości są wyznaczane przez prawa państwo-
we. W konsekwencji w zasadę równości nie godzi (z prawniczej perspekty-
wy) lepsze lub gorsze traktowanie przez prawo obywateli poszczególnych
państw, niezależnie od tego, czy idzie o odmienne regulacje prawne tych
państw, czy też o to, że prawo wewnętrzne odmiennie traktuje obywateli
własnych. Niektóre ustawy zasadnicze stwierdzają to wprost, tak choćby
jak konstytucja belgijska, która w art. 10 mówi: „Belgowie są równi wobec
prawa”. Nawet jeśli zasada równości odnoszona jest do wszystkich, to towa-
rzyszy temu reglamentacja uprawnień obywateli i nieobywateli, a niekiedy
także odwoływanie się do innych kryteriów, takich jak choćby narodowość
(polska Konstytucja w art. 37 przewiduje możliwość ograniczenia dostępu
cudzoziemców do praw i wolności konstytucyjnych, a art. 52 ust. 5 daje
specjalne prawa osobom, których pochodzenie polskie zostało stwierdzone
zgodnie z ustawą).
415

O ile deklarację równości wobec prawa traktuje się jako gwarancję formal-
nej zasady równości, o tyle zachowaniu rzeczywistej, materialnej równości
mają służyć katalogi zakazanych dyskryminacji, stanowiące negatywną for-
mę określania zakresu równości. Niektóre z nich formułowane są w prawie
międzynarodowym, inne pozostawiono prawu krajowemu. Zazwyczaj pojęcie
dyskryminacji rozumie się wąsko jako rozróżnianie statusu prawnego, skut-
kujące gorszym traktowaniem. Polska konstytucja mówi o zakazie dyskrymi-
nacji „w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek
przyczyny” (art. 32 ust. 2). Odróżnienie sfery politycznej, społecznej i go-
spodarczej nie jest jasne.
Kontrowersyjną z prawnego punktu widzenia kwestią jest tzw. dyskry-
minacja pozytywna, za którą uznaje się rozwiązania prawne polegające na
różnicowaniu podmiotów, jednakże mające na celu poprawę sytuacji osób
z racji swoich cech doświadczających faktycznej nierówności. Zazwyczaj idzie
tutaj o dążenie do wyrównania szans społecznych osób znajdujących się
w społecznie gorszej sytuacji ze względu np. na płeć, wiek, pochodzenie
etniczne, wyznanie czy orientację seksualną. Reguły różnicujące, powszech-
nie stosowane we współczesnych porządkach prawnych, nie są nazywane
nierównością ani dyskryminacją, a ich relacje względem zasady „powszech-
nej równości wobec prawa” tłumaczone są dążeniem do realizowania zasady
równości w sensie materialnym.
Wprowadzenie do porządku prawnego pojęć niejasnych i odwołujących
się do kryteriów pozaprawnych prowadzi do kolejnych ograniczeń zakresu
oddziaływania zasady równości wobec prawa, wyrażających się po części
w szczegółowym, różnicującym prawodawstwie, ale też w orzecznictwie są-
dów konstytucyjnych, dążących do uzgodnienia różnicującej praktyki z kon-
stytucyjnymi deklaracjami równości. Także w tym ostatnim przypadku prakty-
ka poszczególnych sądów i trybunałów nie jest identyczna. Jeśli idzie o polski
Trybunał Konstytucyjny, to jego stabilna w tym zakresie, ufundowana jeszcze
w czasach PRL praktyka orzecznicza podporządkowuje zasadę równości wo-
bec prawa trzem zasadom: racjonalności typologicznej, proporcjonalności
i racjonalności aksjologicznej.
Z zasady racjonalności typologicznej (relewantności) wynika, że równość
wobec prawa winna być brana pod uwagę o tyle, o ile równe bądź nierówne
traktowanie da się odnieść do cechy wspólnej adresatów, która jest istotna
z punktu widzenia celu i treści przepisów prawa. Zasada proporcjonalności
uznaje zasadność różnicowania statusu prawnego adresatów, jeżeli znacze-
nie interesu przemawiającego za różnicowaniem jest większe od znaczenia
interesów naruszonych przez nierówne traktowanie. Zasada racjonalności
aksjologicznej usprawiedliwia różnicowanie, o ile wynika ono z wartości
416

Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny
chronionych przez normy konstytucyjne, uzasadniających odmienne trakto-

wanie różnych podmiotów.
W orzecznictwie przywołuje się niekiedy sformułowaną przed blisko
czterdziestu laty, w innych warunkach ustrojowych, opinię, że zasada rów-
ności jest dyrektywą kierowaną pod adresem organów państwa tworzących
prawo i gwarantujących jego przestrzeganie, natomiast nie stanowi samoist-
nego źródła praw dla obywateli. Niezależnie od trudności w porównywaniu
statusu praw obywatelskich w dobie obecnej ze standardami prawa PRL
warto podnieść, że utrzymująca się rozbieżność między prostotą egalitarnych
postulatów społecznych i zagmatwaniem ich prawniczych interpretacji źle
służy godności prawa. Badania opinii na temat prawa i jego społecznego
działania pozwalają sądzić, że równość wobec prawa jest dla Polaków ważna,
a powszechnie dostrzegana nierówność istotnie wpływa na negatywne oceny
zarówno treści prawa, jak i jego stosowania.
Literatura: Marek Chmaj, Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 44–68; Jarlath Clifford, Locating equality. From
historical philosophical thought to modern legal norms, „The Equal Rights Review” 2008, t. 1,
s. 11–23; Bożena Kłos, Jolanta Szymańczak (red.), Zasada równości i zasada niedyskryminacji,
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, „Studia BAS” 2011, nr 2(26) (por. zwłaszcza
teksty Anny Śledzińskiej-Simon oraz Aleksandry Winiarskiej i Witolda Klausa); Andrzej
Kojder, Dyskretne formy wykluczenia prawnego, w: Maria Jarosz (red.), Naznaczeni i napiętnowani.
O wykluczeniu politycznym, Oficyna Naukowa–ISP PAN, Warszawa 2008, s. 48–77; Nicholas
Mark Smith, Basic Equality and Discrimination. Reconciling Theory and Law, Ashgate, Farnham,
UK–Burlington, VT 2011.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Dyskryminacja; Kastowy system; Nierówności społeczne a prawo; Niewolnictwo; Prawa
obywatelskie; Wykluczenie prawne.

(ang. Moral and legal rigorism, fr. Rigorisme moral et juridique, niem.
Moral- und Rechtsrigorismus, ros. Ригоризм моральный и правовой)
Przez rygoryzm moralny rozumie się w etyce bezwzględne, bezwyjątkowe

przestrzeganie norm. W empirycznej socjologii prawa rygoryzm moralny
oznacza zazwyczaj deklarowane przez respondentów moralne potępienie czy
oburzenie wobec rozmaitych czynów. Natomiast rygoryzm prawny oznacza
prawne potępienie czynów, domaganie się surowych sankcji prawnokarnych
za ich popełnienie.
417

Badania Adama Podgóreckiego nad prestiżem prawa z 1964 r. wykazały,

że wbrew wstępnym założeniom w społeczeństwie polskim bardzo częste
(powyżej 50 proc. respondentów) jest domaganie się sankcji karnych oraz
potępianie moralne naruszania norm administracyjno-proceduralnych. Potę-
pienie prawne zachowań naruszających przepisy porządkowe wywołuje rów-
nocześnie potępienie moralne tych zachowań. Im wyższa pozycja społeczna,
tym wyższy stopień potępień obu rodzajów. Do rygoryzmu porządkowego
skłaniają: postawa zasadnicza, brak poczucia zagrożenia, pozytywne życio-
we przystosowanie. Natomiast rygoryzm wobec naruszeń elementarnych
norm (np. kazirodztwo, wielożeństwo, eutanazja, nieudzielenie możliwej
pomocy komuś, czyje życie jest w niebezpieczeństwie) okazał się powią-
zany z niższą pozycją społeczną respondentów, wyższym wiekiem, posta-
wą zasadniczą, lepszym przystosowaniem życiowym i brakiem poczucia
zagrożenia.
Badania Andrzeja Kojdera z 1995 r. „Jakiego prawa Polacy potrzebują”
potwierdziły stwierdzaną we wcześniejszych badaniach prawidłowość głoszą-
ca, że potępienie prawne zachowań (tj. domaganie się sankcji karnych wobec
ich sprawców) współwystępuje z potępieniem moralnym tych zachowań. Nie
zachodzi natomiast relacja odwrotna. W wynikach badań Andrzeja Kojdera
zwraca uwagę ogromna rozbieżność między deklarowaniem przez Polaków
potępień moralnych a ich skłonnością do ferowania kar prawnych. To, co
oburza, to, co ma się innym (lub sobie) za złe, nie zawsze wywołuje reakcję
karzącą. Czasami nawet takiej możliwości się nie dopuszcza. Jaskrawym przy-
kładem owej różnicy ocen jest – w świetle rozpatrywanych danych – bardzo
rzadki prawny rygoryzm Polaków wobec takich często potępianych moralnie
zachowań, jak przestępstwa celne, prowadzenie nielegalnej działalności za-
robkowej, piractwo komputerowe i paserstwo.
W innych badaniach – Andrzeja Kojdera i Jerzego Kwaśniewskiego nad
postawami mieszkańców Warszawy wobec zachowań dewiacyjnych z 1974 r.
– dokonano rozdzielenia rygoryzmu na rygoryzm emocjonalny oraz puni-
tywność. Przez rygoryzm emocjonalny (surowość) rozumiano negatywne
przeżycia respondentów, repulsje, wyrażające się w postawach potępienia
czy dezaprobaty wobec określonych zachowań czy sprawców. Czyli to, co
w innych badaniach określane było zazwyczaj przez autorów jako rygoryzm
moralny. Natomiast punitywność oznaczała takie negatywne przeżycia i re-
akcje wobec zachowań lub sprawców, które wyrażają skłonność ludzi do
określonego sposobu ukarania sprawcy danego zachowania. Nawiązując do
popularnej koncepcji struktury postaw ludzkich, można powiedzieć, że o ile
rygoryzm jest emocjonalnym składnikiem postawy, o tyle punitywność jest jej
składnikiem behawioralnym czy też czynnikiem wolicjonalnym. Wyniki tych
418

badań dostarczyły następującej charakterystyki rygoryzmu i punitywności

społeczeństwa polskiego:
1. Rygoryzm i punitywność pozostają, ogólnie rzecz biorąc, w dodat-
nim związku wzajemnym oraz z obowiązującym prawem karnym. Wyższy
rygoryzm i punitywność towarzyszą z reguły takim zachowaniom, które są
zakazane przez prawo i karalne.
2. Zaznacza się ogólna akceptacja i poparcie społeczne dla kar surowych
i polityki zaostrzania karania przestępców, rozpowszechniona jest także wiara
w skuteczność kary pozbawienia wolności jako panaceum na przestępczość
i inne przejawy społecznego „zła”. Wierze tej towarzyszy społeczne prze-
konanie o słuszności zaostrzania warunków odbywania kary pozbawienia
wolności oraz bardzo słaba znajomość alternatywnych środków karnych.
3. Skłonność do instytucjonalizowania reakcji na negatywnie oceniane
zachowania przejawia się w dość powszechnej tendencji do proponowania
takich sposobów traktowania sprawców, które mają charakter urzędowy
(tzn. nie polegają np. na samorzutnym reagowaniu otoczenia na naganne
zachowania). Tendencja ta odnosi się do proponowanych środków zarówno
karnych oraz terapeutycznych, jak i perswazyjnych. „Egzekwowaniem” de-
klarowanego przez respondentów potępienia czy proponowanego sposobu
traktowania sprawców powinny się zajmować – zdaniem badanych – wy-
specjalizowane instytucje.
4. Relatywnie słabe (rzadkie) jest potępienie zabójstwa oraz innych czy-
nów godzących w życie i zdrowie ludzkie. W żadnym z badań opinii publicz-
nej zabójstwo nie okazało się czynem najsilniej (najczęściej) potępianym,
a takie formy pozbawiania kogoś życia, jak eutanazja, przerwanie ciąży czy
zabójstwo nieumyślne, spotykały się z dość znaczną tolerancją emocjonalną.
5. Zdecydowanie silniejszy (powszechniejszy) rygoryzm i punitywność
ujawniają się w społeczeństwie wobec sprawcy zaboru mienia indywidual-
nego niż publicznego – społecznego.
6. Stosunkowo słaba jest zależność rygoryzmu i punitywności wobec
negatywnie ocenianych zachowań i zjawisk od zmiennych demograficznych
(płeć, wiek) oraz cech społeczno-zawodowych respondentów; postawy te
są wysoce ujednolicone w społeczeństwie polskim, w różnych warstwach
i środowiskach.
7. Znacznej homogeniczności postaw wobec zachowań ocenianych ne-
gatywnie towarzyszy względna trwałość w czasie. Ujawnia się to wyraźnie
zwłaszcza w niezmienności poziomu punitywności społeczeństwa.
8. Cechy demograficzne, status społeczno-zawodowy i zmienne osobo-
wościowe wydają się nabierać większego, różnicującego postawy znacze-
nia wtedy, gdy chodzi o postawy wobec konkretnych zachowań nagannych.
419

Istotną rolę modyfikującą odgrywają także rozmaite okoliczności towarzy-

szące ocenianemu zachowaniu czy też cechy jego sprawcy.
9. Znaczenie dla zróżnicowania postaw ma także przynależność respon-
dentów do określonych „podkultur normatywnych”, co stwierdzono, porów-
nując kontrastowe pod tym względem zbiorowości nauczycieli i sędziów oraz
przestępców recydywistów.
10. Społeczeństwo polskie cechuje tolerancja emocjonalna oraz relatyw-
nie słaba skłonność do karania sprawców zachowań zaliczanych do tzw.
plag społecznych. Badania wykazują, że takie zjawiska, jak łapownictwo,
pijaństwo czy zabór mienia społecznego (a więc postrzegane w sondażach
opinii publicznej jako najbardziej dolegliwe problemy społeczne), spotykają
się ze stosunkowo słabym rygoryzmem i punitywnością.
Porównawcze, międzynarodowe badania Andrzeja Kojdera i Jerzego
Kwaśniewskiego z 1974 r. na temat postaw wobec zachowań dewiacyjnych
mieszkańców Warszawy, Rzymu, Turynu, Messyny, Cagliari, Maracaibo, Bu-
karesztu, Rio de Janeiro, Ottawy i Belgradu wykazały, że poziom rygory-
zmu mieszkańców Warszawy plasuje się na średnim poziomie w porówna-
niu z mieszkańcami innych miast; najwyższy rygoryzm stwierdzono wśród
mieszkańców Belgradu, Messyny i Rio de Janeiro, najniższy wśród miesz-
kańców Maracaibo oraz Ottawy.
Rygoryzm oraz punitywność interpretowane są często jako przejawy/
korelaty autorytaryzmu i nietolerancji w społeczeństwie; tak np. czynił w od-
niesieniu do społeczeństwa polskiego lat 70. Stefan Nowak. Wedle innych
koncepcji, np. Floriana Znanieckiego, surowość i punitywność wobec dewian-
tów jest manifestowaniem przez ludzi przywiązania i poparcia dla wartości
i norm obowiązujących w społeczeństwie.
Literatura: Andrzej Kojder, Polacy o swoim prawie, w: Anna Turska, Elżbieta Łojko, Zbigniew
Cywiński, Andrzej Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują?,
Wydawnictwa UW, Warszawa 1999; Jerzy Kwaśniewski, Society and Deviance in Communist
Poland, St. Martin’s Press, New York 1984; tenże, Stosunek społeczeństwa do zachowań i zjawisk
dewiacyjnych, w: Teodor Szymanowski (red.), Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wydawnic-
two WSPS, Warszawa 1991, s. 41–55; Jerzy Kwaśniewski, Andrzej Kojder, Reakcja społeczna
mieszkańców Warszawy wobec zjawisk i zachowań dewiacyjnych, „Studia Socjologiczne” 1979, nr
1, s. 157–179; Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966; Adam
Podgórecki, Jacek Kurczewski, Jerzy Kwaśniewski, Maria Łoś, Poglądy społeczeństwa polskiego
na moralność i prawo (Wybrane problemy), Książka i Wiedza, Warszawa 1971; Andrzej Siemasz-
ko, Percepcja dewiacji w społeczeństwie, „Archiwum Kryminologii” 1991, t. 17, s. 117–197.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Kontrola społeczna; Postawy wobec prawa; Prawo a moralność; Prestiż prawa; Punitywność;
Dewiacja społeczna.
420

Rządy prawa
Rządy prawa
(ang. Rule of law, fr. Primauté du droit, niem. Rechtsstaatliches Prinzip,
ros. Верховенство права)
Rządy prawa to termin średniowiecznej doktryny prawniczej, który zaniknął

następnie w większości państw europejskich w okresie monarchii absolutnej,
lecz zachował się w krajach nie znających absolutyzmu, przede wszystkim
w Anglii i, w konsekwencji, Wielkiej Brytanii (rule of law), a pod wpływem
prawa angielskiego w sferze oddziaływania anglosaskiej tradycji prawnej
(określanej jako common law w przeciwieństwie do kontynentalnego civil law,
opartego na prawie stanowionym). Istotę tak rozumianych rządów prawa
wyraża, przywołana już przez Arystotelesa, zasada: rządzić powinny prawa,
a nie ludzie; znalazła ona pierwszy wyraz normatywny w art. XXX konstytucji
stanu Massachusetts z 1780 r., deklarującym podział władz zapewniający
a government of laws, and not of men. Prawo powinno stać ponad ludźmi, tak-
że tymi u władzy, w tym władzy ustawodawczej. Aby rządziło prawo, a nie
ludzie, prawo winno być, o ile to możliwe, oddzielone od woli poszczegól-
nych ludzi (w tym władców) czy od woli zbiorowości ludzi występujących
w charakterze decydentów (w szczególności od woli władzy ustawodawczej);
prawo, by być zwierzchnie, powinno zatem być odpowiednio „zewnętrzne”
w stosunku do władzy.
Ideę rządów prawa powszechnie przyjmowano w średniowiecznej Euro-
pie, gdy ideałem było trwanie „dawnego, dobrego prawa”, a podstawowym
źródłem powstawania prawa był zwyczaj – trwałe praktykowanie określo-
nych wzorów zachowania w ramach danej grupy. Zwyczaj, wytwarzający się
w toku odpowiednio długiego procesu, stawał się prawem zwyczajowym,
gdy pojawiało się powszechne przekonanie (estimatio communis) o praw-
nym charakterze danej normy zwyczajowej (opinio iuris) i o konieczności jej
przestrzegania (opinio necessitatis), a skutkiem tego było nakładanie przez
właściwe organy publiczne sankcji za nieprzestrzeganie i tym samym praw-
ne usankcjonowanie zwyczaju. Rolą władzy mogło być, przede wszystkim
w drodze stanowienia prawa, usuwanie złych zwyczajów i interweniowanie
w celu ochrony dobra wspólnego w takich sprawach, w których zwyczaj się
nie wytworzył lub nie ugruntował. Jednocześnie w średniowieczu uznawano
występowanie prawa jeszcze bardziej niezależnego od woli ludzkiej, mia-
nowicie – różnie ujmowanego – prawa naturalnego. W niektórych krajach
kontynentu europejskiego, takich jak Polska i Szwecja, gdzie nie wystąpił
absolutyzm monarszy, konstrukcja rządów prawa zachowała żywotność także
w epoce nowożytnej, przybierając znamiona jeszcze bardziej radykalnej, gdy
421

Rządy prawa
idzie o ustrojową rolę prawa, idei suwerenności prawa; w Szwecji myślenie

w kategoriach rządów prawa pozostało silne jeszcze w XIX w., a do dziś
zachowało się tam niemało jego śladów.
W Anglii idea rządów prawa łączyła się z kolei z kształtowaniem się
prawotwórstwa sądowego jako podstawowego źródła tworzenia prawa (judge-
-made law) – przy uznawaniu, że rolą sędziego jest nie tyle tworzenie prawa,
ile odkrywanie, na podstawie wcześniejszych orzeczeń, ale i poczucia słusz-
ności, treści normy prawnej, która powinna znaleźć zastosowanie w rozstrzy-
gnięciu sprawy; w takiej mierze prawo nie było zależne od woli sędziów.
W Anglii istotnym aspektem rządów prawa było także poddanie władzy,
długo w archaicznych formach prawnych, kontroli sądów powszechnych.
W tradycji common law rola ustawodawstwa ogranicza się do wprowadzania
wyjątków od prawa tworzonego przez sądy: normowania tych materii, które
znajdują się poza zakresem orzecznictwa sądowego lub które są uznane za
niewłaściwie normowane w drodze orzecznictwa.
Monarchia absolutna – której istotę stanowiło z jednej strony niezwią-
zanie władcy prawem (rex legibus solutus), z drugiej przysługująca monarsze
jako suwerenowi kompetencja stanowienia prawa – starała się wyelimino-
wać tradycyjną ideę rządów prawa. Upowszechnienie w jej okresie myśli
o prawie naturalnym (prawie natury) jako zbiorze niezmiennych nakazów
postępowania, które ustawodawca miał jedynie skodyfikować, nie wpływa-
ło na zachowywanie myślenia w kategoriach tradycyjnych rządów prawa,
myślenie to bowiem nie było do pogodzenia z postulatami, a w ich efekcie
z rosnącą praktyką kodyfikacji prawa. Co więcej, gdy okazało się – a tak się
stało w początkach XIX w., kiedy absolutyzm występował jeszcze w poważnej
części kontynentu europejskiego – że prawnonaturalne kodyfikacje różnych
państw miały różną treść, musiano odstąpić od dotychczasowej koncepcji
prawa natury; na jej miejsce wszedł, czasem bardzo prymitywny, pozytywizm
prawniczy, na kontynencie sprowadzający prawo do prawa stanowionego,
w monarchiach absolutnych wciąż stanowionego przez monarchę niepod-
danego kontroli prawa.
W miarę kształtowania idei ograniczenia władzy monarszej za pomocą
instytucji konstytucjonalizmu, w tym podziału władz, musiano powrócić do
idei związania władzy (czy jeszcze absolutnej, czy już ograniczonej i podzie-
lonej) prawem, tyle że prawem stanowionym przez organ prawnie umoco-
wany do stanowienia prawa. Idee te wyraziła konstrukcja państwa prawnego
(Rechtsstaat). Państwo prawne było konstrukcją anty- i postabsolutystyczną,
zaprzeczeniem związanego z monarchią absolutną (co nie znaczy, że nie prak-
tykowanego także później) państwa policyjnego. Jego istotę stanowiło prze-
konanie, że interwencja władzy powinna być dokonywana w ramach prawa;
422

Rządy prawa
dopiero z biegiem czasu pojawił się wymóg wykazania się również podsta-
wą prawną, związany z zasadą legalizmu. Prawo powinno być stanowione
zgodnie z porządkiem konstytucyjnym danego państwa (pozytywistyczny
akcent konstrukcji), a kontrolę nad działaniem w ramach (i na podstawie)
prawa powinny sprawować – chroniąc prawo podmiotowe jednostek (choć
także i prawo przedmiotowe) – szczególne sądy prawa publicznego: sądy
administracyjne, a dopiero o wiele później sądy konstytucyjne.
Z powodu całkowicie odmiennej genezy nie można zatem utożsamiać ze
sobą pojęć państwa prawnego (czy jak jest o nim mowa w art. 2 Konstytucji
RP, demokratycznego państwa prawnego) i rządów prawa. Tym bardziej,
z innych powodów historycznych, nie powinno się utożsamiać rządów prawa
z praworządnością, a to z uwagi na stosowanie w tzw. socjalistycznej nauce
prawa terminu „praworządność” w szczególnym znaczeniu – jako przestrze-
gania prawa nie tylko przez organy państwowe, ale i obywateli. Obecnie
dochodzi jednak do zacierania historycznych różnic między pojęciami rządów
prawa i państwa prawnego, czego skutkiem jest używanie ich zamiennie
w tłumaczeniach aktów prawa Unii Europejskiej, a także współwystępowa-
nie, np. w konstytucji Hiszpanii.
Wynika to – zwłaszcza po doświadczeniach dwudziestowiecznych państw
totalitarnych, które reprezentowały skrajne wydanie pozytywizmu prawni-
czego – z łagodzenia postawy pozytywistycznej i zajmowania różnego rodzaju
pozycji niepozytywistycznych, w tym także jusnaturalistycznych. Ścisły pier-
wotnie związek między Rechtsstaat i pozytywizmem prawniczym powodował
trudności w konstruowaniu modeli, które by odpowiadały postulatowi, by
rządziły prawa, a nie ludzie, i gwarantowały rozwiązanie dylematu, jak za-
pewnić przestrzeganie prawa przez tego, kto prawo tworzy. Do rozwiązania
doszło przez tworzenie od drugiej dekady XX w. sądownictwa konstytucyjne-
go. Ze względu na to, że współczesne konstytucje – dzieło ludzi, ale zarazem
stojące ponad władzami publicznymi – są „konstytucjami wartości”, sądy
konstytucyjne kierują się nie tyle literą, ile aksjologią ustawy zasadniczej,
rozwijaną także z uwzględnieniem podstawowych dokumentów prawa mię-
dzynarodowego i europejskiego oraz orzeczeń sądów europejskich. Państwu
prawnemu w jego klasycznym wydaniu, inaczej niż rządom prawa, brakowało
z istoty wbudowanej w nie aksjologii, lecz aksjologia pojawia się wraz ze
wzbogaceniem tradycyjnej, formalnej konstrukcji państwa prawnego o zwią-
zaną ze współczesnym modelem liberalnej demokracji konstrukcję państwa
prawnego w znaczeniu materialnym.
Konstrukcja państwa prawnego w znaczeniu materialnym nie powodu-
je sama z siebie zacierania różnic między państwem prawnym a rządami
prawa. Przyczynia się jednak istotnie do takiego zacierania, współistniejąc
423

Rządy prawa
ze zjawiskiem postępującej konwergencji prawa w Europie – polegającej na

przejmowaniu na kontynencie raczej wątków prawa anglosaskiego, w tym
prawotwórczej w pewnym zakresie roli sądów, niż wątków prawa konty-
nentalnego w Anglii – oraz kształtowaniem się prawa europejskiego, które
nie jest ani kontynentalne, ani anglosaskie, lecz stanowi pewną syntezę obu
tych tradycji prawnych, znów jednak z przewagą tradycji common law. Na
utożsamianie się państwa prawnego i rządów prawa duży wpływ ma zjawi-
sko dokonującej się od kilku dekad „rewolucji praw”. „Rewolucja” polega
na czynieniu z praw podmiotowych, określanych coraz częściej jako pra-
wa podstawowe (przy równoległym występowaniu pochodzącego z tradycji
anglosaskiej terminu „prawa człowieka”), podstawy konstruowania i funk-
cjonowania – multicentrycznego i pluralistycznego – porządku prawnego;
prawa podstawowe, stanowiące wyraz „pozytywizacji” prawa naturalnego,
mają charakter „zewnętrzny” i zwierzchni w stosunku do podmiotów wła-
dzy, a wobec tego w nowych warunkach można zbliżać się do idei „rządów
prawa, a nie ludzi”.
Literatura: Andrzej Burda, Demokracja i praworządność, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 1965; Hubert Izdebski, Jednostka wobec rządów prawa i państwa prawnego, w: Mirosław
Wyrzykowski (red.), Prawa stają się prawem, Liber, Warszawa 2006, s. 149–156; José María
Maravall, Adam Przeworski (red.), Demokracja i rządy prawa, tłum. Paweł Kazimierczak,
Jan Winczorek, Scholar, Warszawa 2010; Brian Z. Tamanaha, On the Rule of Law. History,
Politics, Theory, Cambridge University Press, Cambridge 2004; Grażyna Ulicka, Sławomira
Wronkowska (red.), Spory wokół teorii i praktyki państwa prawa, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2011.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Legalizm; Nieposłuszeństwo obywatelskie; Prawa obywatelskie; Praworządność; Tradycja
prawna; Władza; Władza sądownicza.
424

S
Sankcja
(ang. Sanction, fr. Sanction, niem. Sanktion, ros. Санкция)
Słowo ‘sankcja’ pochodzi od łacińskiego sanctio, co oznacza utwierdzenie,

uświęcenie, przymus, a nawet ustanowienie kary – tym terminem określano
tę część ustawy (leges), która dotyczyła określenia skutków jej naruszenia.
W tradycyjnym ujęciu prawniczym przyjmuje się koncepcję trójczłonowej
budowy normy prawnej (hipoteza–dyspozycja–sankcja). Zgodnie z tą kon-
cepcją sankcja jest jednym z trzech elementów konstytutywnych normy
Sankcja
prawnej. Określa w warunkach opisanych w hipotezie normy prawnej na-

stępstwa naruszenia dyspozycji tej normy. Sankcje prawne wymierzane są
i egzekwowane przez określone prawem organy władzy publicznej na pod-
stawie norm zawartych w przepisach prawa. Normy prawne wśród innych
norm charakteryzuje to, że ich realizowanie poparte jest często zinstytu-
cjonalizowanym w prawie przymusem ze strony organów państwa, w tym
sformalizowaną sankcją.
W ujęciu realnym (socjologicznym) wyróżnia się też sankcje rozpro-
szone, a więc polegające na niesformalizowanych reakcjach społeczności na
naruszenie normy prawnej. W tym wypadku mówimy o lex imperfecta, czyli
normie niedoskonałej z perspektywy tradycyjnej koncepcji trójczłonowej bu-
dowy normy prawnej. W analizie sankcji rozproszonej mamy do czynienia
wyłącznie z jej realnym (socjologicznym), a nie dogmatycznym (językowym)
ujęciem, chodzi tu bowiem o reakcję na naruszenie prawa, której wzór jest
określony w ramach innych niż pisane prawo pozytywne systemach norma-
tywnych. Mamy więc w przypadku sankcji rozproszonej sui generis odesłanie
przez prawo do sankcji z innego systemu normatywnego społeczeństwa lub
nawet w niektórych sytuacjach do wewnętrznego systemu regulacyjnego
jednostki (jej sumienia).
Współcześnie w prawoznawstwie często nawiązuje się do koncepcji norm
sprzężonych sankcjonowanych i sankcjonujących. W tej koncepcji sankcje
traktuje się jako względnie autonomiczną kategorię norm prawnych, okreś-
lanych w prawoznawstwie mianem norm sankcjonujących. Przyjmuje się tu,
że realizacja przymusu państwowego odbywa się od strony formalnoprawnej
w ten sposób, że z normami prawnymi nakazującymi adresatom pierwotnym,
osobom fizycznym i prawnym, określone postępowanie (normy sankcjono-
wane) sprzężone są na ogół funkcjonalnie inne rodzajowo normy (normy
sankcjonujące). Normy sankcjonujące nakazują mianowicie odpowiednim
organom państwa wymierzanie i realizowanie wobec adresata normy sank-
cjonowanej, który nie stosuje się do zawartej w niej dyspozycji, prawnych
konsekwencji tego naruszenia, czyli sankcji. W złożonym systemie prawnym
425

Sankcja
ten układ oczywiście może być rozbudowany. Poszczególne przepisy mogą

zawierać elementy konstrukcyjne normy jednocześnie sankcjonującej i sank-
cjonowanej. Na przykład przepisy typizujące przestępstwa zawierają najczę-
ściej normy zakazu określonego w nich zachowania skierowane do adresa-
tów pierwotnych, ale też w połączeniu z innymi przepisami są elementem
konstrukcyjnym norm sankcjonujących, nakazujących odpowiednim organom
państwa podjęcie stosownych czynności w związku z podejrzeniem narusze-
nia odnośnych norm sankcjonowanych. Normy sankcjonujące mają zastoso-
wanie tylko w wypadku wszczęcia postępowania w związku z podejrzeniem
lub zarzutem naruszenia normy sankcjonowanej, a formalna inicjatywa w tej
kwestii może należeć wyłącznie do zainteresowanej strony, np. wierzyciela,
lub tak jak to jest najczęściej w prawie karnym, następować z urzędu. Norma
prawna każdej z tych kategorii: normy sankcjonowanej i sankcjonującej, jest
dwuelementowa, składa się z hipotezy oraz dyspozycji. Normy sankcjonujące
w tej koncepcji pokrywają się z pojęciem sankcji w koncepcji trójczłonowej
budowy normy prawnej, a więc i z realistycznym, socjologicznym pojęciem
sankcji. Naruszenie normy sankcjonowanej staje się elementem hipotezy
normy sankcjonującej, a dyspozycja normy sankcjonującej formułuje obo-
wiązek określonego działania uprawnionych organów reagujących na fakt
naruszenia normy sankcjonowanej.
W teorii prawa wyróżnia się różne typy sankcji. Przede wszystkim sank-
cja może polegać na zobowiązaniu adresata normy sankcjonowanej do zre-
alizowania, przywrócenia nakazanego stanu rzeczy lub zrealizowania tego
stanu rzeczy na jego koszt; najczęściej odbywa się to w formie egzekucji
odszkodowania za straty poniesione w wyniku naruszenia prawa. Taki rodzaj
sankcji określa się mianem sankcji egzekucyjnej. Sankcja może też polegać
na zadaniu innej dolegliwości za przekroczenie normy, dolegliwości, która
ma w zamierzeniu zniechęcać jej adresata i inne osoby do naruszania norm
w przyszłości, a czasami naruszenie prawa jej adresatowi wręcz fizycznie
uniemożliwiać (np. sankcje izolacyjne). Jest to wtedy sankcja represyjna.
Sankcja represyjna jest pojęciem znacznie szerszym niż sankcja karna w rozu-
mieniu prawa karnego. Dolegliwość sankcji represyjnej polega na deprywacji
majątkowej albo na pozbawieniu lub ograniczeniu innych praw i wolności.
Warto podkreślić, że także w sankcji represyjnej o charakterze majątkowym
celem podstawowym jest zadanie dolegliwości i jest to cecha ogólna, która
pozwala odróżnić ten rodzaj sankcji zarówno od sankcji egzekucyjnej, jak
i od obowiązku płacenia podatków.
W teorii prawa wyróżnia się czasami sankcję nieważności czynności kon-
wencjonalnej. Przykładem może być niesporządzenie w przepisanej formie
aktu notarialnego umowy sprzedaży nieruchomości (sankcja nieważności
426

Sankcja
czynności prawnej). Jest sporne w nauce, czy ta sytuacja zalicza się do

kategorii sankcji (norm sankcjonujących) czy też jest odrębnym zagadnie-
niem w analizie systemu prawa. Szczegółowe studia sankcji są prowadzone
w różnych płaszczyznach. Mogą dotyczyć badania przepisów, w których ko-
duje się normę sankcjonującą, i analizy skonstruowanych na ich podstawie
norm postępowania skierowanych do organów wymierzających i egzekwu-
jących sankcję (płaszczyzna językowa i logiczna). Mogą też dotyczyć socjo-
logicznego badania sankcji, czyli badania spełnionej w realiach społecznych
wypowiedzi normatywnej dotyczącej norm sankcjonujących. W przypadku
analizy spełnionych wypowiedzi norm sankcjonujących mówimy o badaniu
prawa w działaniu, czyli o studiach zachowania się różnych przedstawicieli
organów władzy publicznej, którzy realizują dyspozycje norm sankcjonują-
cych. Takie studia mają charakter socjologiczny, należą do socjologii prawa
lub dziedzin jej pokrewnych, takich jak penologia w przypadku studiów
wymiaru sprawiedliwości karnej.
Teoria prawa współcześnie najczęściej odrzuca nawiązującą do ujęć so-
cjologicznych koncepcję trójczłonowej budowy normy prawnej (hipoteza–
–dyspozycja–sankcja), by podkreślić znaczenie praw podmiotowych, określić
istotę prawa jako uprawnienia i roszczenia, a nie przymusu państwowego.
Ułatwia to też prawnikom teoretyczną analizę tych norm sankcjonowanych,
którym w systemie prawa nie odpowiadają dające się jasno wyodrębnić sfor-
malizowane sankcje (zagadnienie tzw. lex imperfecta). Czasami zwraca się też
uwagę, że odejście od koncepcji trójczłonowej budowy normy prawnej na
rzecz koncepcji norm sprzężonych sankcjonowanych i sankcjonujących pod-
kreśla w teorii prawa bardziej obywatelski i konsensualny charakter władzy
państwowej, w której przymus odgrywa jedynie rolę subsydiarną. Jest to
więc w pewnym stopniu na poziomie teorii prawa element polemiki m.in.
z marksistowskimi teoriami państwa i prawa. Myślenie w kategoriach sys-
temu norm sprzężonych pozwala analizować system norm sankcjonowanych
jako system względnie autonomiczny, którego normom jednak w większo-
ści wypadków we współczesnych społeczeństwach przyporządkowane są też
odpowiednie sformalizowane normy sankcjonujące, czyli ujmując rzecz od
strony socjologicznej – sankcje niezbędne do zapewnienia ładu społecznego.
Normy sankcjonujące, chociaż mają charakter subsydiarny, mogą mieć wpływ
na określenie przynależności danej normy sankcjonowanej do gałęzi prawa.
W prawie raczej nie używa się natomiast znanego w socjologii pojęcia sankcji
pozytywnej, gratyfikującej.
Literatura: Stanisław Ehrlich, Dynamika norm. Podstawowe zagadnienia wiążących wzorów zacho-
wań, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994; Anna Gryniuk, Sankcja prawna
427

Savigny Friedrich Carl von
a prawny przymus, w: Grażyna Skąpska, Janina Czapska, Krystyna Daniel, Jakub Górski,
Krzysztof Pałecki (red.), Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, UJ, Kraków 1992, s. 93–114;
Herbert L.A. Hart, Pojęcie prawa, tłum. i wstęp Jan Woleński, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1998; Wiesław Lang, Prawo i moralność, PWN, Warszawa 1989.
Zobacz także:
Kara; Kara śmierci; Kontrola społeczna; Norma społeczna; Penologia; Punitywność.

(21 II 1779–25 X 1861)
Prawnik i historyk, czołowy przedstawiciel hi-
storycznej szkoły prawa. Pochodził z rodziny
arystokratycznej. Od 1795 r. studiował prawo na
uniwersytecie w Marburgu, a także pobierał na-
uki w kilku innych niemieckich uniwersytetach.
W Marburgu uzyskał doktorat w 1800 r. i jako
privatdozent wykładał tam prawo karne i pandek-
tystykę. W 1810 r. został kierownikiem katedry
prawa rzymskiego na nowo powstałym Uniwer-
sytecie Berlińskim, którego po kilku latach został
rektorem. W 1819 r. został członkiem Najwyższe-
go Sądu Apelacyjnego dla Prowincji Reńskich. W następnych latach zajmował
wysokie stanowiska w pruskim wymiarze sprawiedliwości. Z przerwami po-
zostawał profesorem Uniwersytetu Berlińskiego i systematycznie publikował
liczne i obszerne dzieła. Do najważniejszych jego prac zalicza się: Das Recht
des Besitzes (1803); O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa
(1814); Geschichte de römischen Rechts im Mittelalter (7 t., 1815–1831); System
des heutigen römischen Rechts (8 t.,1840–1849); Vermischte Schriften (2 t., 1850);
Das Obligationenrecht als Theil des heutigen römischen Rechts (2 t., 1851–1853).
Savigny’ego uznaje się za drugiego po Monteskiuszu najważniejszego
prekursora socjologii prawa. W niewielkiej pracy z 1814 r. pt. O powołaniu
naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa twierdził, że prawo należy
traktować przede wszystkim jako przejaw „ducha narodu”, część życia na-
rodu, składnik życia wspólnoty narodowej, który choć podlega ciągłej ewo-
lucji, wiąże w jedną całość prawo, język, obyczaje. Zjawiska te są ściśle ze
sobą powiązane, trudno je od siebie odróżnić i oddzielić, są pojedynczymi
funkcjami danego narodu, a swoje szczególne cechy ukazują jedynie w toku
analizy dokonywanej przez badacza. Rozwój prawa porównywał do rozwoju
428

języka. Prawo, tak jak język, nieodłącznie towarzyszy narodowi i odzwier-

ciedla zachodzące w nim zmiany. „Prawo – pisał Savigny – rozwija się wraz
z narodem, wraz z nim doskonali, a wreszcie obumiera wraz z utratą przez
naród jego odrębnej osobowości”.
Wszelkie prawo – twierdził Savigny – powstaje początkowo w sposób
naturalny, żywiołowy, żyje w świadomości całego narodu, dopiero potem,
w toku dalszego rozwoju historycznego, wypracowuje je nauka prawa i staje
się ono przedmiotem świadomości przede wszystkim prawników. Innymi sło-
wy, prawo jest najpierw wytwarzane przez obyczaj i przekonania narodu, a do-
piero później przejmuje je jurysprudencja, która tworzy „prawo prawnicze”.
Zawsze wewnętrzne, działające w ukryciu zjawiska (takie jak świadomość na-
rodowa) poprzedzają akty ustawodawcy. Częstokroć są one arbitralnym wtar-
gnięciem w „ewolucję prawa” i dlatego nie zasługują na pozytywną ocenę.
Prawo nie może być jednak arbitralnie „nakładane” na kraj niezależnie
od poziomu cywilizacji i od historii. Jak bowiem pisał Savigny, „szukanie
powszechnego prawa jest takim samym głupstwem, jak szukanie powszech-
nego języka, który zastąpi wszystkie istniejące i żywe języki”.
Savigny zakładał, że prawo jest zakorzenione w przeszłości i bezpośred-
nio z niej wynika. Ustawodawca powinien więc badać historię i wyciągać
z niej wnioski dla teraźniejszości, powinien odczytywać ukształtowane za-
sady prawne jako rezultat historycznego rozwoju narodu. Jego zasadniczym
zadaniem jest przekształcanie doświadczeń przeszłego życia narodu w nor-
my prawne. „Duch narodu” determinuje treść prawa i wszelką działalność
prawodawczą. Najwcześniejszym wyrazem świadomości prawnej narodu jest
wytworzone przez obyczaj i przekonania narodu prawo zwyczajowe, w społe-
czeństwach zaś kulturowo rozwiniętych – ukształtowane przez naukę prawa
prawo prawnicze.
Savigny uważał, że na kodyfikację w Niemczech jest za wcześnie, ponie-
waż nauka prawa (świadomość prawna prawników) nie osiągnęła jeszcze
właściwego poziomu, by możliwa była szybka naprawa zaniedbań pozo-
stawionych przez poprzednie pokolenia prawników. Prawodawca powinien
ustalić, co w prawie jest nadal żywe, i oddzielić od tego to, co utraciło już
aktualność. Odwoływanie się w kodyfikacji do „prawa natury” jest bezcelowe
z powodu „nieskończonej arogancji i płytkiej filozofii” tego prawa.
Tak jak inni przedstawiciele szkoły historycznej, Savigny uznawał zasadę
ciągłości dziejów (teraźniejszość jest podporządkowana przeszłości, jest jej
kontynuacją) i przyjmował, że przeszłość jest wartością samą w sobie. Histo-
rię nazywał nauczycielką życia. W narodzie najważniejszy jest jego „duch”,
spajający w jedną, względnie komplementarną całość – jak by powiedział
współczesny socjolog prawa – wszystkie systemy normatywne.
429

Selznick Philip
W swoich pracach Savigny uzasadniał konieczność badania prawa sta-

nowionego w kontekście historycznym. Przedstawiając historię prawa
rzymskiego, dowodził, że uznawane za martwe prawo rzymskie przetrwało
w lokalnych zwyczajach, doktrynach kościelnych i w nauczaniu szkolnym.
Wielokrotnie wyrażał także przekonanie, że w prawie odzwierciedlają się
wszelkie zmiany zachodzące w narodzie.
Literatura: Frederic C. Beiser, The German Historical Tradition, Oxford University Press,
Oxford 2011; Susan Gaylord Gale, A very German legal science. Savigny and the Historical School,
„Stanford Journal of International Law” 1982, nr 18, s. 123–146; Hermann U. Kantorowicz,
Savigny and the Historical School of Law, „Law Quarterly Review” 1937, t. 53, s. 326–343
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Poczucie prawne; Prawo a historia; Prawo zwyczajowe; Recepcja prawa; Tradycja prawna.
Selznick Philip
(8 I 1919–12 VI 2010)
Wybitny socjolog, teoretyk organizacji i socjolog
prawa. Jego rodzice byli żydowskimi imigrantami,
przybyłymi do Stanów Zjednoczonych około 1910 r.,
ojciec, Louis Schacter, z Rumunii, matka, Etta Bra-
gar, z Rosji. Ich małżeństwo zakończyło się rozwo-
dem. Selznick to nazwisko ojczyma Philipa. Nigdy
mu się nie podobało, jednak nigdy go nie zmienił.
W latach 1936–1938 studiował filozofię i so-
cjologię w City College of New York. To właśnie
tam Selznick odkrył zorganizowaną działalność po-
lityczną, angażując się w zażartą debatę na temat
wartości publicznych w ramach aktywnego w Nowym Jorku ruchu trocki-
stowskiego. Wśród jego ówczesnych sprzymierzeńców politycznych znaleźli
się tacy luminarze życia akademickiego i politycznego Ameryki, jak Lewis
Coser, Irving Kristol, Gertrude Himmelfarb, Daniel Bell, Nathan Glazer,
Irving Howe czy Seymour Martin Lipset. Oprócz działalności politycznej duży
wpływ na młodego Selznicka wywarła lektura Freuda oraz amerykańskiego
filozofa-pragmatysty Johna Deweya i wielu teologów, zwłaszcza Reinholda
Niebuhra. Idee te nigdy nie przestały na niego oddziaływać.
W 1938 r. Selznick podjął studia magisterskie na Uniwersytecie Colum-
bia, a w 1942 rozpoczął mające prowadzić do uzyskania doktoratu badania
430

Selznick Philip
pod kierunkiem wpływowego socjologa Roberta K. Mertona. Przedmiotem

jego zainteresowania była innowacyjna wówczas agencja federalna Tennes-
see Valley Authority (TVA). Badania udało mu się zakończyć przed powo-
łaniem do armii w 1943 r. Podczas II wojny światowej odbył służbę jako
analityk na Filipinach i w Japonii. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych
w 1946 r. ukończył dysertację doktorską, która po publikacji pod tytułem
TVA and the Grass Roots (1949) stała się jedną z klasycznych prac z zakresu
teorii organizacji.
Po roku wykładania na Uniwersytecie Minnesota i pięciu kolejnych na
Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, w 1952 r. dołączył do kadry
Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. W latach 1963–1967 pełnił funk-
cję kierownika Wydziału Socjologii. Był założycielem Centrum Badań nad
Prawem i Społeczeństwem w Berkeley (1961) i pionierskiego interdyscy-
plinarnego studium doktoranckiego z zakresu prawoznawstwa i polityki
społecznej (1978). Mimo że w 1984 r. oficjalnie przeszedł na emeryturę,
aktywnie prowadzić prace badawcze i publikować przestał dopiero kilka lat
przed śmiercią w wieku 91 lat.
Całe swoje długie życie poświęcił Selznick rozważaniu wielkich pytań
dotyczących społeczeństwa, polityki, instytucji, prawa i moralności. Wniósł
wkład do wielu dyscyplin i subdyscyplin, stając się ważną postacią każdej
dziedziny, w której zabierał głos, i jednym z nielicznych o tak szerokim ob-
szarze zainteresowań. Wśród zajmujących go dziedzin znajduje się socjologia
ogólna, socjologia organizacji i instytucji, teoria zarządzania, nauki politycz-
ne, socjologia pracy, socjologia i filozofia prawa, teoria polityki i filozofia
społeczna osadzona, jak to określał, w nauce humanistycznej.
We wczesnych esejach na tematy polityczne oraz w TVA and the Grass
Roots, książce, która stanowiła jego pierwszy, klasyczny dziś wkład do teorii
organizacji i instytucji, rozważał, w jaki sposób immanentne dla organiza-
cji tendencje, o ile świadomie się im nie przeciwstawić i nie zapanować
nad nimi, niweczą zwykle najszczytniejsze nawet ideały. Zastanawiał się
następnie, czego może wymagać owo panowanie nad tendencjami. The Or-
ganizational Weapon (1952) to analiza działania komunistycznej strategii or-
ganizacyjnej, której celem było przekształcanie „rekrutów w gotowych do
przerzucenia za linię wroga agentów”. Leadership in Administration (1957) to
próba uogólnienia i systematyzacji lekcji wyniesionych m.in. z tych dwóch
pierwszych prac. Zastosowane ujęcie łączyło badania empiryczne z wyjaśnia-
niem socjologicznym, ujawniało jednak także rosnące ambicje normatywne
autora, stawiającego sobie za cel nie tylko pokazanie, co może niweczyć
ideały, ale też wskazanie działań, które pomogłyby im rozkwitać. Poczynając
od tej książki, Selznick pochylał się nad do pewnego stopnia nieobecnymi
431

Selznick Philip
dotąd w tego rodzaju pracach wielkimi pytaniami normatywnej teorii społe-

czeństwa i polityki, m.in. o naturę polityki i służby publicznej. Z Leonardem
Broomem napisał także jedno z ważniejszych wprowadzeń do socjologii (Prin-
ciples of Sociology, 1970), które w ciągu trzech dekad doczekało się siedmiu
wydań i stało się na długi czas najpoczytniejszym tekstem socjologicznym
w Stanach Zjednoczonych. Te wczesne prace Selznicka wywarły znaczny
wpływ na wiele dyscyplin i prawdopodobnie pozostają dziełami, z którymi
jest najczęściej kojarzony.
Następnie bowiem uczony zajął się słabiej reprezentowaną dziedziną
socjologii i zaangażował w mniej modną tematykę. W drugim okresie swojej
aktywności, którego początek przypada na pierwszą połowę lat 50. XX w.,
Selznick został jednym z pierwszych, do tej pory zresztą nielicznych, ame-
rykańskich socjologów głównego nurtu, którzy podjęli studia nad prawem,
a także jednym z jeszcze mniej licznych, którzy zajęli się prawoznawstwem.
Opublikował na ten temat szereg ważnych esejów, zwłaszcza Sociology and
Natural Law (1961), oraz książek: Law, Society and Industrial Justice (1969)
oraz Law and Society in Transition. Toward Responsive Law (1978), w których
na uwagę zasługuje jawne i konsekwentne przeplatanie poziomu opisowego,
analitycznego i normatywnego z zaleceniami dotyczącymi rozwiązań politycz-
nych. Autor podjął próbę określenia konkretnego charakteru i podstawowych
wartości porządków prawnych, zakresu ich zróżnicowania i warunków, które
pozwalają się im nie tylko utrzymywać, ale i rozwijać.
Powstanie trzeciej grupy pism Selznicka, obejmującej teksty z lat 80.
XX w. i nowsze, zbiegło się w czasie z jego, formalną jedynie, emeryturą.
Prace te mają charakter raczej refleksyjny niż badawczy, są znacznie szerzej
zakrojone pod względem skali i zasięgu niż większość jego dotychczasowych
tekstów, a ich jasno zarysowanym celem jest przekazanie czytelnikowi cało-
ściowej wizji socjologiczno-filozoficznej. Centralne miejsce zajmuje wśród
nich imponująca The Moral Commonwealth (1992), książka o niezwykłym za-
kresie, ambicji, erudycji i głębi. Jej głównym tematem są źródła i trudności,
na jakie może być wystawiony „moralny dobrostan” – czy to osób, instytucji,
czy społeczności – w wymagających warunkach, przed którymi stawia nas
nowoczesność. Selznick napisał jeszcze dwie krótkie prace: The Communi-
tarian Persuasion (2002), podążające dalej w (liberalno-)komunitariańskim
kierunku zarysowanym w The Moral Commonwealth, oraz swoją ostatnią książ-
kę A Humanist Science (2008), którą opublikował w wieku 89 lat, dwa lata
przed śmiercią. W pracy tej, pisanej w bardzo trudnych okolicznościach,
autor postawił sobie za cel wydobycie istoty metodologicznego ekumenizmu
i fundamentalnego humanizmu, z których wyrasta jego myśl, by udostępnić
je światu nie tylko akademickiemu, ale także pozaakademickiemu.
432

Selznick Philip
Selznicka podejście do socjologii prawa nie odbiegało od jego stosun-

ku do socjologii jako takiej, stanowiło przykład „teorii normatywnej” lub
jak nazwał to później, „humanistycznej nauki”, w centrum zainteresowania
stawiającej koleje losu, jakim podlegają wartości w procesach społecznych:
to, co wartościom tym zagraża, i to, co im sprzyja. W odniesieniu do prawa
przekładało się to na badanie, jakie wartości są z zasady zagrożone w tym
przedsięwzięciu – wedle definicji Lona Fullera – polegającym na poddawa-
niu działania ludzkiego pod zarząd reguł, a następnie sprawdzaniu, w jaki
sposób wartości te można chronić i pielęgnować. Cele te wymagały świa-
domego powiązania rozważań nad faktami i wartościami. Selznick bronił
takiej procedury w eseju Sociology and Natural Law, by zastosować ją w dwóch
wydanych następnie książkach na temat prawa i w podejściu wyróżniającym
„berkeleyowską szkołę” badań nad prawem i społeczeństwem.
Law, Society and Industrial Justice zgłębia problem, czy – a jeśli tak, to
w jaki sposób – możliwe jest zaszczepienie wartości składających się na
rządy prawa w kontekście współczesnych wielkich organizacji, wobec któ-
rych nieskuteczne okazują się klasyczne metody regulacji prawnej ze strony
państwa. Selznick nie szukał przy tym nowych rozwiązań legislacyjnych.
Proponował zamiast tego rozwijać „zalążkowe”, „wykształcające się” w ra-
mach nowoczesnych organizacji konstrukcje quasi-prawne. Zidentyfikowane
przez socjologów, mogłyby one lec u podstaw nowej wrażliwości i nowych
praktyk w dziedzinach życia, które prawo państwowe z trudnością obejmuje
swoim zasięgiem i wobec których – jak pokazały badania socjologów – duża
część tego prawa często okazuje się nieprzystająca lub nieskuteczna. Selznick
demonstrował tu połączenie, które uznawał za kluczowe dla „ekumenicznej”
socjologii prawa: filozoficzną analizę zagrożonych w ramach prawa wartości,
przede wszystkim rządów prawa, uzupełniał o badania socjologiczne i pro-
gramowe założenie, by wnioski mogły znaleźć przełożenie na rozwiązania
polityczne. Jak widzimy, „Prawoznawstwo i polityka społeczna”, nazwa stu-
dium doktoranckiego na Uniwersytecie w Berkeley, jest też hasłem, którym
można określić cały jego dorobek.
Podobnie Law and Society in Transition stanowi analizę ważnej w tym czasie
kwestii: erozji ścisłego rozgraniczenia między prawem, polityką a admini-
stracją we współczesnym prawie oraz tendencji zmierzających ku, jak to
określał autor, „prawu responsywnemu”, a zarazem jest próbą włączenia
„perspektywy wywodzącej się z nauk społecznych” do klasycznych debat
tradycyjnego prawoznawstwa. Podczas gdy filozofowie prawa operują zwy-
kle pojedynczymi pytaniami, na które oczekują pojedynczych odpowiedzi
– np. o to, czy prawo w sposób konieczny powiązane jest z moralnością,
lub o związek między prawem a polityką – perspektywa wywodząca się
433

Skuteczność prawa
z nauk społecznych dopasowuje się do „kontekstu i zróżnicowania”, ba-

dając różne formy, jakie przybierają te związki w zależności od kształtu
porządku prawnego. Na pytanie z zakresu prawoznawstwa rzadko można
znaleźć tylko jedną odpowiedź. Istnienie wachlarza możliwych odpowiedzi
narzuca zaś potrzebę troski o detale i stopień zróżnicowania empirii – ce-
chy te wykazuje socjologia, zwykle brak ich natomiast filozofom. Ten na-
cisk na znaczenie kontekstu i zróżnicowania stanowi jedną z głównych cech
wszystkich prac Selznicka.
Literatura: Wibren van der Burg, Sanne Taekema (red.), The Importance of Ideals. Debating their
Relevance in Law, Morality, and Politics, P.I.E.-Peter Lang, Bruxelles–New York 2004; Roger
Cotterrell, Philip Selznick, Selznick interviewed, „Journal of Law and Society” 2004, t. 31,
nr 3, s. 291–317; Robert A. Kagan, Martin Krygier, Kenneth Winston (red.), Legality and
Community. On the Intellectual Legacy of Philip Selznick, Rowman & Littlefield, Lanham–Boulder
2002; Martin Krygier, Philip Selznick. Ideals in the World, Stanford University Press, Stanford
2012; Sanne Taekema, The Concept of Ideals in Legal Theory, Springer, New York 2002.
Martin Krygier
Zobacz także:
Patologia instytucji; Prawo a moralność; Prawo naturalne; Prawo responsywne; Rządy prawa.
Skuteczność prawa
(ang. Effectiveness of the law, fr. Efficacité du droit, niem. Wirksamkeit
des Rechts, ros. Эффективность права)
Zagadnienia dotyczące skuteczności działania, niezależnie od dziedziny,

w której się ono odbywa, należą do prakseologii, czyli nauki o usprawnianiu
działań, nazywanej też ogólną teorią sprawnego działania.
Działaniem skutecznym jest takie działanie, które prowadzi do skut-
ku zamierzonego jako cel. Działa więc skutecznie każdy, kto osiąga wynik
zgodny z założonym celem, innymi słowy, jeśli osiąga taki stan rzeczy, który
osiągnąć zamierzył.
Niekiedy działanie skuteczne, chociaż prowadzi do zamierzonego celu,
wywołuje skutki uboczne, przewidywane lub nieprzewidywane, które albo
wzmacniają osiągnięty stan rzeczy, albo go osłabiają.
Częściowo skuteczne są działania, które przybliżają osiągnięcie danego
celu, umożliwiają lub ułatwiają osiągnięcie go w niedalekiej przyszłości, ale
zamierzonych skutków nie powodują. Nieskuteczne są natomiast działania,
które nie prowadzą do osiągnięcia wyznaczonego celu ani go nie przybliżają.
Przeciwskuteczne są z kolei takie działania, które uniemożliwiają osiągnięcie
434

Skuteczność prawa
założonego celu albo też prowadzą do jego negacji (zamiast stanu rzeczy
A zostaje osiągnięty stan rzeczy nie-A).
Zagadnienie skuteczności prawa i czynników, które tę skuteczności ogra-
niczają, sytuuje się w ramach głównych problemów naukowej polityki prawa,
tak jak tę dziedzinę wiedzy o prawie określał Leon Petrażycki.
Poprawnymi wypowiedziami polityki prawa są dyrektywy (tezy) celo-
wościowe (teleologiczne), czyli telematy, które są adekwatne, czyli wska-
zują warunki konieczne i wystarczające do osiągnięcia zamierzonego celu.
Naukowa polityka prawa powinna przeto korzystać z dwóch typów wie-
dzy: z wiedzy o przyczynowym działaniu prawa, zwłaszcza motywacyjnym
i wychowawczym, oraz z dobrze uzasadnionych przewidywań o najbardziej
prawdopodobnych skutkach podejmowanych działań prawnych.
Skuteczność prawa (regulacji prawnych, organów prawnych itd.) to wy-
woływanie przez prawo przewidywanych, zamierzonych skutków i niewywo-
ływanie skutków niezamierzonych, negatywnych. A więc prawo – w szerokim
rozumieniu tego pojęcia – jest skuteczne wtedy, kiedy wpływa na zachowania
adresatów w sposób zgodny z treścią zawartych w nim nakazów i zakazów
oraz stwarza pożądane przez prawodawcę stany rzeczy.
Bezpośrednia skuteczność prawa to wywoływanie przez prawo zamie-
rzonych skutków bez pośrednictwa czynników ubocznych, pozaprawnych.
Pośrednia natomiast skuteczność prawa to wywoływanie analogicznych skut-
ków, lecz pod warunkiem, że równocześnie oddziałują czynniki pozaprawne
(np. obyczajowe, religijne, moralne, polityczne).
Na ogólny problem skuteczności prawa i czynników, które tę skutecz-
ność ograniczają, składają się cztery zagadnienia szczegółowe: 1) skuteczność
stanowienia prawa; 2) skuteczność ogłaszania (popularyzowania) prawa;
3) skuteczność stosowania prawa; i 4) skuteczność obowiązywania prawa.
Pierwsza i trzecia kwestia są niewątpliwie najważniejsze.
Ograniczenia skuteczności prawa w dziedzinie jego stanowienia są spo-
wodowane głównie przez trzy czynniki: nieadekwatność prawotwórczej aksjo-
logii do społecznego poczucia sprawiedliwości; błędy techniki legislacyjnej;
błędy techniki kodyfikacyjnej. Rozmijanie się wartości zawartych w regula-
cjach prawnych z wartościami społecznie uznawanymi osłabia prestiż prawa,
rodzi postawy prawnego i życiowego oportunizmu i nihilizmu. Błędy tech-
niki legislacyjnej osłabiające skuteczność oddziaływania aktów prawnych to
przede wszystkim: 1) brak dostatecznej wiedzy (poprawnej diagnozy) o regu-
lowanej materii (dziedzinie życia społecznego); 2) brak wyraźnie określonych
celów, które chce się osiągnąć za pomocą podjętego działania prawotwór-
czego; 3) brak analizy najbardziej prawdopodobnych – bliższych i dalszych
– skutków interwencji prawnej; 4) redagowanie wadliwych przepisów, nazbyt
435

Skuteczność prawa
kazuistycznych lub nazbyt ogólnych, niejasnych i niekomunikatywnych, które

zawierają (lub powodują) liczne luki, niedopowiedzenia, kolizje itp. manka-
menty. Wreszcie błędy techniki kodyfikacyjnej wpływające na zmniejszenie
skuteczności regulacji prawnych to przede wszystkim: 1) niespójność przepi-
sów; 2) niewłaściwe uporządkowanie przepisów w ramach jednego aktu nor-
matywnego; i 3) niezharmonizowanie przepisów różnych aktów prawnych.
Inną kategorią przyczyn ograniczających skuteczność prawa są wadli-
wości w przekazywaniu informacji o prawie, niewystarczająca dostępność
do najważniejszych regulacji prawnych, ich ograniczona komunikatywność
i niedostateczne popularyzowanie doniosłych społecznie nowelizacji.
Skuteczność prawa zostaje również wydatnie ograniczona, jeśli jego sto-
sowanie zawiera liczne błędy i niedostatki. Przede wszystkim nieegalitarne,
niejednoznaczne i niezrozumiałe stosowanie prawa (odnosi się to zwłaszcza
do wyrokowania sądowego) obniża społeczny respekt dla prawa, zwiększa
gotowość omijania go, zwłaszcza jeśli przestępstwo nie spotyka się z nie-
uchronną i odpowiednio surową sankcją. Taki sam skutek powoduje naru-
szenie zasady legalności (czyli woluntaryzm urzędniczy), opieszałe działanie
policji, prokuratury i sądów. Warunkiem sine qua non skuteczności prawa jest
nieuchronność egzekwowania jego naruszeń, zwłaszcza przez osoby publicz-
ne i kontrolerów prawa.
Ograniczenia skuteczności prawa związane z jego obowiązywaniem to
przede wszystkim niestabilność przepisów, czyli ich nadmierna inflacja i hi-
pertrofia oraz nazbyt częste nowelizacje, których konieczność bywa nierzadko
ogłaszana jeszcze przed wejściem ustawy w życie.
Skuteczność prawa ograniczają także czynniki pozaprawne, a wśród nich
m.in.: 1) kultura normatywno-aksjologiczna społeczeństwa, w której do-
minują postawy instrumentalne (w istocie antyprawne) i oportunistyczne,
a postawy legalistyczne są stosunkowo rzadkie; 2) niski społeczny autorytet
i respekt dla porządku ustrojowego, instytucji państwowych i partii politycz-
nych; 3) rozbieżność między społecznym poczuciem sprawiedliwości (pra-
wem intuicyjnym) a prawem pozytywnym; 4) powszechne społeczne prze-
świadczenie, wzmacniane codziennym doświadczeniem, że wiele naruszeń
prawa nie spotyka się z żadną reakcją, że politycy, przedstawiciele wielkiego
biznesu i tzw. osoby publiczne stoją ponad prawem i odpowiedzialnością kar-
ną. Ponadto społeczne przyzwolenie dla działań antyprawnych (np. korupcyj-
nych), rozpowszechniona w różnych podkulturach tolerancja dla bezprawia
i powszechna obojętność na wadliwe, niesprawne funkcjonowanie instytucji
państwowych to dodatkowe czynniki osłabiające skuteczność prawa.
Czynników, które mają wpływ na skuteczność prawa, nie można traktować
jako samoistnych mierników. Są one co najwyżej hipotetycznymi wskaźnikami
436

Skuteczność prawa
skutecznego działania prawa. W pewnych sytuacjach mogą one nie tylko

wzmacniać skuteczność prawa, lecz także ją osłabiać, a nawet wykluczać.
Takie czynniki, jak: aprobata dla istniejącego ustroju politycznego i dla
regulacji prawnych, które w nim obowiązują, prestiż, jakim w znacznej części
społeczeństwa cieszą się przedstawiciele zawodów prawniczych, autorytet
organów wymiaru sprawiedliwości i powszechność postaw legalistycznych,
zwiększają skuteczność prawa. Nie można ich jednak traktować jako samoist-
nych mierników skuteczności prawa, lecz jako hipotetyczne wskaźniki, które
w zwyczajnych sytuacjach zwiększają efektywność jego działania. W jakim
stopniu i zakresie każdy z wymienionych czynników przyczynia się do glo-
balnej skuteczności prawa, bardzo trudno oszacować.
Tak jak nie istnieją zobiektywizowane i zarazem porównywalne miary
społecznej znajomości prawa, jego prestiżu, autorytetu itp., podobnie nie ma
uznanych, jednoznacznych miar jego skuteczności. W skali krajowej takie po-
równania skuteczności prawa lub niektórych jego gałęzi czy dziedzin są wielce
utrudnione z powodu częstych zmian w prawie, w sposobie rejestrowania prze-
stępstw i wykroczeń, w kwalifikowaniu niektórych czynów (np. w polskiej staty-
styce policyjnej w wypadku tzw. zbiegu czynów przestępczych rejestrowane jest
tylko jedno przestępstwo, najpoważniejsze) itp. Z kolei dokonanie międzyna-
rodowych porównań skuteczności prawa utrudniają albo wręcz uniemożliwiają
odmienności poszczególnych systemów prawnych, różnice w kodeksowych
i ustawowych definicjach takich samych czynów, różnice w rejestracji zjawisk
prawnych, w sposobach ich statystycznego opracowywania i przedstawiania itp.
Z tych powodów zapewne długo jeszcze w globalnej ocenie skuteczności
prawa i w odpowiednich porównaniach międzynarodowych stosowane będę
takie „miary”, jak liczba przestępstw na 100 tys. mieszkańców w danym kraju
oraz stopień wykrywalności przestępstw mierzony wyrażonym w procentach
ilorazem liczby przestępstw wykrytych do ogólnej liczby przestępstw stwierdzo-
nych. Oczywiście o skuteczności prawa międzynarodowego i jej ograniczeniach
decydują zupełnie inne czynniki niż w wypadku prawa wewnątrzkrajowego.
Literatura: Michael A. Crew, Charlotte Twight, On the efficiency of law: a public choice perspec-
tive, „Public Choice” 1990, t. 66, nr 1, s. 15–36; Frank Fleerackers, Affective Legal Analysis:
On Resolution of Conflict, Duncker & Humblot, Berlin 2000; Adam Podgórecki, Skuteczność
działania prawa, w: tenże, Zarys socjologii prawa, PWN, Warszawa 1971, s. 451–473; Peer
Zumbansen, Law’s knowledge and law’s effectiveness. Reflections from legal sociology and legal
theory, „German Law Journal” 2009, t. 10, nr 4, s. 417–438.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Działanie prawa; Hipoteza trójstopniowego działania prawa; Kontrola społeczna; Naukowa
polityka prawa; Postawy wobec prawa; Prestiż prawa.
437

Socjalizacja
Socjalizacja
(ang. Socialisation, fr. Socialisation, niem. Sozialisation, ros.
Социализация)
Pojęcie ‘socjalizacja’ zostało wprowadzone do nauk społecznych pod koniec

XIX w. Émile Durkheim ujmował socjalizację jako „rozwój natury społecznej
człowieka”, czyli społecznego stanu psychiki osób, których łączą wzajemne
związki. Natura ludzka, jak dowodził, nie jest wytworem dziedzictwa biolo-
gicznego, lecz pochodzi od społeczeństwa. Społeczeństwo istnieje i żyje w jed-
nostkach ludzkich i poprzez jednostki. Gdyby ludzi przestali uznawać zbio-
rowe przeświadczenia (représentations collectives), to umarłoby społeczeństwo.
Współcześnie przez socjalizację rozumie się proces uspołecznienia pole-
gający na przyswojeniu sobie przez jednostki uznawanych w zbiorowościach,
do których należą, norm, wartości, sposobów wyrażania emocji, zasad po-
stępowania, ról społecznych oraz umiejętności społecznych i praktycznych.
Tak rozumiana socjalizacja łączy się z zagadnieniami interakcji, adaptacji
i asymilacji kulturowej.
Socjalizacja jest najczęściej wpływem zamierzonym, odbywa się przez
wychowanie i oddziaływanie w rodzinie, w grupach koleżeńskich i towarzy-
skich, w instytucjach edukacyjnych, w zakładzie pracy, w klubach, organiza-
cjach i stowarzyszeniach, do których ludzie należą i w których aktywnościach
uczestniczą.
Socjologowie wyróżniają dwa etapy socjalizacji: socjalizację pierwotną
i socjalizację wtórną. Socjalizacja pierwotna odbywa się we wczesnym okresie
życia, zazwyczaj przed osiągnięciem pełnoletniości, i polega na przyswojeniu
sobie elementarnych zasad postępowania, norm (nakazów i zakazów), war-
tości (tj. tego, co należy uznawać za dobre, a co za złe) i ról społecznych.
Socjalizacja wtórna polega natomiast na nabywaniu wiedzy i umiejętności
uczestniczenia w zinstytucjonalizowanym życiu społecznym. W tym sensie
socjalizacja nigdy się nie kończy. Niektórzy autorzy do socjalizacji zaliczają
także resocjalizację, czyli oddziaływania mające na celu przebudowę osobo-
wości i tożsamości jednostek, które weszły w konflikt z prawem i normami
społecznymi. Głównymi instytucjami resocjalizacyjnymi są, a przynajmniej
powinny być, zakłady karne, poprawcze i wychowawcze.
W dzieciństwie, czyli w pierwszej fazie socjalizacji, dokonuje się ona
przede wszystkim przez naśladowanie zachowań i opinii ludzi tworzących
najbliższy krąg przynależności (rodziców, członków rodziny, wychowawców,
rówieśników). W wieku młodzieńczym, czyli w drugiej fazie socjalizacji pier-
wotnej, polega ona głównie na identyfikowaniu się jednostki ze „znaczącymi
438

Socjalizacja
innymi”, czyli osobami, które są traktowane jako źródło wartości, norm,

uczuć i postaw. Emocjonalna więź ze znaczącymi innymi powoduje, że wy-
wierają one istotny wpływ na kształtowanie się osobowości jednostki, akcep-
tację wzorów kultury i krystalizowanie się aspiracji życiowych. W tej fazie
socjalizacji jednostka nabywa umiejętności wchodzenia w stałe interakcje
z innymi ludźmi, których krąg stopniowo się poszerza. W wieku aktywności
zawodowej, czyli w fazie socjalizacji wtórnej, doniosłą rolę odgrywają insty-
tucje, w których kręgu oddziaływania znajduje się jednostka. Uczy się ona
wtedy konkretnych sposobów działania, umiejętności praktycznych i ról za-
wodowych. W tej fazie socjalizacji szczególne znaczenie zyskuje prawo, jego
zakazy i nakazy, prawidła różnych procedur, a także funkcjonowanie organów
tworzących i stosujących prawo. O pozytywnej socjalizacji prawnej można
mówić wtedy, kiedy destynariusze (adresaci) prawa wiedzą, co prawnie jest
dozwolone, a co zakazane, przestrzegają obowiązujących nakazów i zakazów
prawa oficjalnego, w sposób co najmniej elementarny potrafią posługiwać
się prawem i mają umiejętność wykorzystywania prawa do osiągania celów
jednostkowych i grupowych.
Gdy podstawowe wartości, normy społeczne (moralne, obyczajowe, re-
ligijne i prawne) zostają przez jednostkę zinternalizowane, gdy stają się jej
„głosem sumienia”, przeświadczeniem, że żadne odstępstwa od nich nie są
dozwolone, wówczas osiągnięty rezultat socjalizacji uznaje się za społecznie
eufunkcjonalny. Człowiek jest dojrzały społecznie, bo nabył umiejętności
funkcjonowania w ramach całego społeczeństwa i w poszczególnych jego
strukturach i grupach społecznych. Za ostatnią fazę socjalizacji wtórnej
uznaje się czas, kiedy ludzie przestają być czynni zawodowo i społecznie.
Wtedy głównym czynnikiem socjalizacji są procesy samowychowywania,
bilansowanie przebytej drogi życiowej i ocenianie wpływu podejmowanych
w przeszłości wyborów na teraźniejszą sytuację ludzi starych.
Wyróżnione fazy socjalizacji, różnie nota bene ujmowane nie tylko przez
socjologów, lecz także przez psychologów, pedagogów i antropologów, a na-
wet filozofów, pokazują, że socjalizacja jest procesem ciągłym, polegającym
na stopniowym przyswajaniu i internalizowaniu przez ludzi wartości, norm
i ról życiowych istniejących w obrębie systemu społecznego (struktury spo-
łecznej), do którego należą.
Celem oddziaływań socjalizacyjnych we wszystkich fazach jest wywołanie
i utrwalenie wśród członków danej społeczności postaw i zachowań zgodnych
z wartościami i normami obowiązującymi w tej społeczności, czyli konfor-
mistycznych. Konformizm świadczy o tym, że oddziaływania socjalizacyjne
były – summa summarum – skuteczne. Brak natomiast takiej zgodności, co
może się wyrażać w zachowaniach nonkonformistycznych, dewiacyjnych lub
439

Socjalizacja
przestępczych, dowodzi, że socjalizacja się nie powiodła. Pojęcie konformi-

zmu jest stopniowalne, co oznacza, że w taki sam sposób można ujmować
rezultaty socjalizacji. Skoro ludzie są większymi lub mniejszymi konformi-
stami, to tym samym jedni są lepiej, a inni gorzej zsocjalizowani. Mianem
pełnej socjalizacji należy określić sytuację, kiedy jednostka zinternalizowała
wartości i normy społeczności, do której należy, uznała je za własne, wia-
rygodne i niedopuszczające wyjątków. Z kolei częściowa, niepełna socjali-
zacja może się wyrażać w dwóch postaciach: oportunizmu bądź legalizmu.
Oportunizm jest taką postacią socjalizacji, która polega na deklarowanej,
lecz niezinternalizowanej aprobacie dla wartości i norm społecznych, któ-
ra z punktu widzenia interesów jednostki (tj. oportunisty) jest korzystna
(pozwala uzyskać nagrodę lub uniknąć kary). Głównym składnikiem opor-
tunizmu jest instrumentalnie motywowana uległość wobec rzeczywistej lub
wyobrażonej władczej kontroli nad zachowaniami jednostek. Inną posta-
cią częściowego, niepełnego konformizmu jest legalizm. W tym wypadku
rezultatem socjalizacji jest uznawanie przede wszystkim wartości i norm
ustanowionych przez instytucje, którym w strukturach władzy – świeckich,
religijnych i innych – przyznaje się wysoką pozycję. Skoro więc pewne normy
(np. prawne, religijne, estetyczne) zostały ustanowione w sposób tetyczny
i stoi za nimi autorytet instytucji, które je ustanowiły (np. Parlamentu, Ko-
ścioła Powszechnego, Narodowej Rady Kultury), to normom tym (i stojącym
za nimi wartościom) należy się posłuch. Oczywiście, im bardziej postawy
oportunizmu i legalizmu są rozpowszechnione, tym więcej jest chaosu w sto-
sunkach międzyludzkich i w funkcjonowaniu instytucji.
W wyniku różnych studiów i badań nad zjawiskiem socjalizacji zostało
sformułowanych wiele twierdzeń ogólnych. Godne uwagi wydają się nastę-
pujące: 1) socjalizacja pierwotna, kiedy jednostka tworzy obraz samej siebie,
z reguły wywiera większy wpływ na jej losy życiowej niż socjalizacja wtór-
na; 2) interakcje ze znaczącymi innymi mają większy wpływ socjalizacyjny
niż interakcje z pozostałymi ludźmi, bez względu na ich pozycję społeczną;
3) przynależność do grup pierwotnych w większym stopniu ukierunkowu-
je socjalizację i kształtowanie się osobowości jednostek niż uczestnictwo
w grupach formalnych; 4) długotrwałe, systematyczne interakcje w znacznie
większym stopniu wywierają wpływ socjalizacyjny aniżeli interakcje krótko-
trwałe, przypadkowe, bez udziału znaczących innych.
Literatura: Ellen S. Cohn, Susan O. White, Legal Socialization. A Study of Norms and Rules,
Springer-Verlag, New York 1990; James O. Finckenauer, June Louin-Tapp, Alexander
Yakovlev, American and Soviet Youth. A Comparative Study of Legal Socialization, Transaction
Publishers, New Brunswick 1992; Tadeusz Lewowicki, Barbara Grabowska, Aniela Różańska
(red.), Socjalizacja i kształtowanie się tożsamości – problemy i sugestie rozwiązań, Wydawnictwo
440

Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja
Adam Marszałek, Toruń 2008; Klaus-Jürgen Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, insty-
tucja, upodmiotowienie, tłum. Grzegorz Bluszcz, Bartek Miracki, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005; Tom R. Tyler, Why People Obey the Law?, Princeton University Press,
Princeton, NJ 2006.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Durkheim Émile; Kontrola społeczna; Kultura prawna; Postawy wobec prawa; Resocjalizacja;
Socjologia prawa w Polsce:

rozwój idei i instytucjonalizacja
(ang. Sociology of law in Poland, fr. Sociologie du droit en Pologne, niem.
Rechtssoziologie in Polen, ros. Социология права в Польше)
Dzieje socjologii prawa, podobnie jak wielu innych dyscyplin naukowych,

w tym także samej socjologii, wyprzedzają o wiele wieków nadanie jej nazwy.
Refleksje nad działaniem prawa w państwie i społeczeństwie sięgają bardzo
odległej przeszłości.
Pierwociny rodzimej teorii politycznoprawnej, słusznie zaliczane do
czołowych osiągnięć humanizmu renesansowego, zaczęły się kształtować
w epoce Odrodzenia. Jan Ostroróg (1436–1501), pisarz polityczny, starszy
o całe pokolenie od Niccola Machiavellego, opracował, w duchu nowożyt-
nym, program reformy państwa, głosił potrzebę unifikacji praw, domagał się
prowadzenia akt sądowych w języku ojczystym, opowiadał się za powszech-
nym opodatkowaniem i udziałem wszystkich obywateli w obronie kraju,
podkreślał też wpływ obyczajowości i jej przemian na treść obowiązujących
uregulowań prawnych. Do wybitnych prekursorów nowożytnej teorii prawa
i państwa należy również Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), który
przed Jeanem Bodinem i Francisco Suárezem przedstawił projekt gruntow-
nej przebudowy systemu prawnego, ustroju społecznego i państwowego,
głosił ideę równości wszystkich ludzi wobec prawa, a praworządne sądow-
nictwo i władzę podlegającą tylko prawom traktował jako podwaliny silne-
go, scentralizowanego państwa. Ponadto jako jeden z pierwszych postulo-
wał stworzenie instytucji opieki społecznej, uznając poczynania praktyczne
w dziedzinie politycznoprawnej za nie mniej ważne od dociekań nazywanych
dzisiaj teoretycznymi.
W okresie Oświecenia również nie brakowało w Polsce myślicieli, któ-
rzy — podobnie jak Monteskiusz, Cesare Beccaria czy Jeremy Bentham
— w nowatorski sposób zajmowali się kwestiami przebudowy porządku
441

prawnopaństwowego. Polscy autorzy napisali wówczas wiele dzieł zawiera-

jących projekty kodyfikacji i reformy prawa. Wysuwane projekty dotyczyły
komplementarności prawa, jego zwięzłości i jasności, oparcia prawa zwy-
czajowego na prawie natury z uwzględnieniem cech specyficznych prawa
narodowego. Hugo Kołłątaj (1750–1812) jako jeden z pierwszych dobitnie
podkreślał naturalną współzależność uprawnień i obowiązków. Dowodził, że
każdy człowiek rodzi się z niezbywalnymi uprawnieniami (przede wszyst-
kim do wolności), które są pierwotne wobec zobowiązań na rzecz innych
ludzi i całej społecznej wspólnoty. Inny przedstawiciel polskiego Oświe-
cenia, Teodor Ostrowski (1750–1802), opisał prawo sądowe mieszkańców
ziem polskich i starał się je usystematyzować, a Tomasz Kuźmirski (2 poł.
XVIII w.) w dziele O powadze praw domagał się równej kary dla przestęp-
ców bez względu na ich przynależność stanową i występował zdecydowanie
przeciwko karze śmierci.
Ukoronowaniem ponad dwustuletniego ruchu umysłowego w Polsce było
utworzenie w 1773 r. Komisji Edukacji Narodowej — pierwszej w centralnej
Europie świeckiej władzy oświatowej — oraz uchwalenie w 1791 r. drugiej
w świecie, a pierwszej w Europie konstytucji. Niestety, trzy kolejne rozbiory
państwa polskiego zahamowały na ponad 100 lat rozwój rodzimej reflek-
sji politycznej i społecznej nad miejscem i rolą prawa w organizacji życia
zbiorowego.
Pierwsi polscy przedstawiciele dziewiętnastowiecznej socjologii — tacy
jak Bolesław Limanowski (1835–1935), Stanisław Krusiński (1857–1886),
Ludwik Krzywicki (1859–1941), Edward Abramowski (1868–1918) czy Ka-
zimierz Kelles-Krauz (1872–1905) — raczej stronili od problematyki spo-
łeczno-prawnej. Jeśli w ogóle wypowiadali się o prawie, to tylko incydental-
nie, najczęściej na marginesie rozważań o wzajemnych powiązaniach między
państwem a narodem. Nieliczni polscy socjologowie początków XX w., którzy
starali się wyjaśnić istotę życia społecznego przez uwzględnienie w nim roli
czynników prawnych, na powstanie i późniejszy rozwój socjologii prawa nie
wywarli większego wpływu. Przykładem może być twórczość „ojca socjologii
polskiej” Floriana Znanieckiego (1882–1958), który wprawdzie dowodził,
że prawo – jako zjawisko społeczne – jest ogółem czynności jego tworzenia,
przestrzegania i interpretowania, lecz do roli prawa w kształtowaniu sto-
sunków społecznych nie przywiązywał większej wagi.
Proces stopniowego upowszechniania się w Polsce idei socjologii prawa
był w tej sytuacji raczej skutkiem przenikania do kraju socjologizujących
orientacji w prawie (przede wszystkim amerykańskiego realizmu prawnicze-
go) aniżeli dziedzictwem myśli zawartych w rodzimej i cudzoziemskiej so-
cjologii. Postulat badania „prawa w działaniu”, nie zaś „prawa w książkach”
442

zyskiwał — nie bez oporów ze strony tradycjonalistycznie nastawionej jurys-

prudencji — coraz większą popularność i coraz skuteczniej podważał para-
dygmat badań logiczno-językowych jako jedynie dopuszczalnych na terenie
nauk prawnych. Innym czynnikiem, który odegrał istotną rolę w rozprze-
strzenianiu się w Polsce idei socjologicznoprawnych już po odzyskaniu przez
nią niepodległości w 1918 r., była wzrastająca potrzeba efektywnego oddzia-
ływania na stosunki społeczno-polityczne i gospodarcze za pomocą polityki
prawodawczej. Racjonalne tworzenie kodeksów, ustaw i przepisów prawnych
niższej rangi, które stworzyłyby trwałe podwaliny odrodzonej państwowości
polskiej, było niezwykle doniosłym zadaniem nie tylko dla polityków i re-
formatorów społecznych, lecz także dla ludzi nauki.
Za sprawą Leona Petrażyckiego (1867–1931) – który w 1919 r. objął
utworzoną dla niego pierwszą w Polsce uniwersytecką Katedrę Socjologii (na
Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego) – coraz
większą popularność zyskiwała koncepcja naukowej polityki prawa, która
w latach późniejszych stała się jednym z dominujących nurtów rodzimej so-
cjologii prawa. Zdaniem Petrażyckiego warunkiem skutecznego oddziaływa-
nia prawa na życie społeczne jest uwzględnienie przez prawodawcę naukowej
wiedzy o jego motywacyjnym i wychowawczym oddziaływaniu. Autor Teorii
prawa i państwa dowodził również, że prawo pozytywne (stanowione przez
organy władzy państwowej, kościelnej i innych) jest tylko częścią prawa
rzeczywiście funkcjonującego w społeczeństwie (ten drugi gatunek prawa
nazywał prawem intuicyjnym). Jego dociekania nad wpływem prawa na go-
spodarkę scentralizowaną (socjalistyczną) i zdecentralizowaną (liberalno-ka-
pitalistyczną), nad etapami przekształceń prawa i moralności, zmianami spo-
łecznymi pod wpływem prawa i emocjami prawnymi odegrały w późniejszych
latach inspirującą rolę w kształtowaniu się socjologii prawa jako dyscypliny
w pełni autonomicznej.
Przejście od stadium pomysłów, idei i pierwszych przejawów organi-
zacyjnych do pełnej autonomii socjologii prawa jako odrębnej, zinstytucjo-
nalizowanej dyscypliny wiedzy trwało kilka dziesięcioleci. Nota bene proces
ten w różnych krajach przebiegał rozmaicie. Uczestniczyli w nim przede
wszystkim prawnicy i socjologowie, chociaż udział tych pierwszych w po-
wstaniu socjologii prawa był w Polsce (i chyba w większości krajów) bodajże
znaczniejszy.
Stopniowe usamodzielnianie się socjologii prawa jako wyodrębnionej
dyscypliny akademickiej zaczęło się w Polsce z początkiem lat 30. XX w.
W roku akademickim 1930–1931 Henryk Piętka (1900–1950), wielolet-
ni i pilny słuchacz wykładów Petrażyckiego, rozpoczął na Wydziale Pra-
wa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego pierwszy w kraju
443

wykład z przedmiotu „Socjologiczne elementy teorii prawa” (po kilku latach

nazwa wykładu uległa zmianie na „Socjologia prawa”), a w 1933 r. ukazała
się drukiem jego obszerna rozprawa Przedmiot i metoda socjologii prawa. Daty
te unaoczniają, że w połowie lat 30. socjologia prawa w Polsce wkroczyła
w fazę konkretyzowania swoich założeń metodologicznych, teoretycznych
i badawczych. Nadal była jednak traktowana jako jeden z działów filozofii
prawa i większość ówczesnych prawników – poza Jerzym Landem i młodą
generacją warszawskich uczniów Petrażyckiego – nie podejmowała starań,
aby nawiązać bezpośredni dialog z dynamicznie rozwijającą się krajową socjo-
logią, która nota bene nie okazywała większego zainteresowania problematyką
prawno-społeczną.
Krystalizowanie się socjologii prawa zostało przerwane wybuchem II woj-
ny światowej, w czasie której cała nauka polska poniosła ogromne straty.
W latach okupacji zginęła większość założycieli i aktywnych członków dwóch
towarzystw naukowych imienia Leona Petrażyckiego, którzy popularyzowali
nauki mistrza. Jedynie na Uniwersytecie Jagiellońskim Lande kontynuował
w pierwszych powojennych latach orientację teoretyczną zapoczątkowaną
przez autora Wstępu do nauki prawa i moralności. Oddziałał on silnie na liczne
grono swoich seminarzystów, późniejszych profesorów prawa lub socjologii
(niektórzy z nich mają w swoim dorobku naukowym publikacje poświęcone
socjologii prawa).
Po 1945 r., w nowych granicach państwa i radykalnie zmienionym porząd-
ku ustrojowym, z programów nauczania wyższych uczelni została wyrugo-
wana nie tylko socjologia prawa i socjologia jako taka, lecz również filozofia
prawa, teoria prawa i inne dyscypliny naznaczone piętnem „wpływów burżu-
azyjnych”. Dopiero tzw. październikowa odwilż 1956 r. zapoczątkowała ogra-
niczoną demokratyzację stosunków społecznych, a tym samym umożliwiła
powolne odradzanie się problematyki socjologicznoprawnej. Rozpoczęły się
publiczne dyskusje na temat przydatności metod socjologicznych w badaniu
zjawisk prawnych, pojawiły się publikacje nawiązujące do koncepcji polityki
prawa, a powstały w 1957 r. Ośrodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim
Radiu i Telewizji zrealizował na początku lat 60. kilka pierwszych ogólnopol-
skich sondaży socjologicznoprawnych. Dodatkowymi okolicznościami, które
stworzyły sprzyjający klimat dla pełniejszej instytucjonalizacji socjologii pra-
wa, były wzrastające potrzeby polityki prawodawczej, refleksje nad badania-
mi i myślą socjologicznoprawną w innych krajach, a także poszerzające się
z roku na rok kontakty międzynarodowe polskich prawników i socjologów.
Dyscypliną samodzielną, o zaawansowanym stopniu pozaakademickiej
instytucjonalizacji, wyraźnie określonych celach teoretycznych i skonkrety-
zowanym profilu badawczym socjologia prawa stała się w Polsce (podobnie
444

jak w niektórych krajach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych)

na początku lat 60. W 1962 r. ukazała się książka Adama Podgóreckiego
Socjologia prawa, będąca niejako programowym manifestem nowej dyscypli-
ny naukowej, a w następnym roku dzięki jego inicjatywie powstała Sekcja
Socjologii Prawa Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, która w pierwszej
dekadzie swego istnienia działała niezwykle aktywnie.
Stopniowe instytucjonalizowanie się socjologii prawa dokonywało się
w Polsce nie bez oporu części środowiska prawniczego. Niektórzy jego
przedstawiciele jeszcze pod koniec lat 70. kwestionowali jej nazwę, nego-
wali sensowność uprawiania socjologii prawa bądź też twierdzili, że może
ona jedynie istnieć jako „nowy dział teorii państwa i prawa”. W warunkach,
w których urzędowo obowiązywał pogląd, że prawem są tylko normy wyra-
żające wolę klasy panującej i poparte przymusem państwowym, mówienie
o prawie w społeczeństwach przedpaństwowych oraz o prawie pozapaństwo-
wym w politycznie zorganizowanym społeczeństwie było uznawane przez
strażników doktryny marksistowskiej za herezję. Poza przymusem ideologicz-
nym także nieustannie wpajany szablon myślenia o problemach społeczno-
-prawnych w kategoriach li tylko prawa pozytywnego (oficjalnego) utrudniał
dostrzeganie heterogeniczności systemu prawnego oraz szans, jakie stwarza
perspektywa pluralizmu prawnego w badaniu zjawisk społeczno-prawnych.
Kiedy pod koniec lat 80. XX w. przestał obowiązywać w strukturze nauki
wymuszany środkami politycznymi i administracyjnymi „marksistowsko-le-
ninowski konsens poznawczy”, nauka polska zaczęła odzyskiwać utraconą
autonomię. Oznaczało to m.in., że zapory stawiane dotychczas przed socjo-
logią prawa przestały po prostu istnieć. Niektórzy z wcześniejszych antago-
nistów socjologii prawa stali się jej sprzymierzeńcami.
Pełną akceptację uniwersytecką socjologia prawa uzyskała na początku lat
90. XX w. W 1990 r. jednogłośną decyzją Rady Wydziału Prawa i Administra-
cji Uniwersytetu Warszawskiego został utworzony Zakład Socjologii Prawa,
przekształcony w 1998 r. w Katedrę Socjologii Prawa. Podobne inicjatywy
organizacyjne, a co za tym idzie, dydaktyczne, badawcze i publikacyjne zakoń-
czyły się powodzeniem na Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie im.
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim,
Uniwersytecie Rzeszowskim, a także na innych uczelniach publicznych i nie-
publicznych. Jest przeto oczywiste, że od 1990 r. ogromnie wzrosła w Polsce
liczba badań na tematy socjologicznoprawne, publikacji książkowych oraz
różnych inicjatyw podejmowanych pod szyldem socjologii prawa.
Literaura: Andrzej Kojder, Socjologia prawa w Polsce i jej podstawowe zagadnienia, w: tenże:
Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001,
445

Sondaż
s. 23–53; tenże, The sociology of law in Poland: past and present, w: Vincenzo Ferrari (red.),
Developing Sociology of Law. A World-Wide Documentary Enquiry, Giufré Editore, Milano 1990,
s. 631–660; Andrzej Kojder, Jerzy Kwaśniewski, The development of the sociology of law in Po-
land, „International Journal of the Sociology of Law” 1985, t. 13, nr 3, s. 261–272; Adam
Podgórecki, Historia rozwoju socjologii prawa w Polsce, w: tenże, Prestiż prawa, Książka i Wiedza,
Warszawa 1966, s. 12–18; tenże, Socjologia prawa w świecie i Polsce, w: tenże, Zarys socjologii
prawa, PWN, Warszawa 1971, s. 29–69.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Opinia społeczna; Petrażycki Leon; Poczucie prawne; Podgórecki Adam; Postawy wobec
prawa; Prestiż prawa.
Sondaż
(ang. Survey, fr. Sondage, niem. Umfrage, ros. Опрос)
‘Sondaż’ to termin, który w języku potocznym niemal nie występuje, a jeśli,

to w formie czasownikowej: sondować, czyli badać. Natomiast w języku nauk
społecznych oznacza badanie sondażowe, czyli badanie opinii społecznej
prowadzone wedle określonej metodologii.
Badania sondażowe pojawiły się i rozwinęły wtedy, kiedy opinie ludzi
– jako obywateli i wyborców oraz konsumentów – zaczęły mieć znaczenie.
W Stanach Zjednoczonych pierwsze sondaże przeprowadzono pod koniec
XIX w., a szerzej zaczęto je stosować od lat 40. XX w. Równolegle dopra-
cowywano metodologię tych badań. W Polsce badania społeczne większej
skali podjęto pod koniec lat 30. XX w. (badania nad bezrobociem Instytutu
Gospodarstwa Społecznego, kierowanego przez Ludwika Krzywickiego). Od
tamtej pory badania sondażowe stały się dyscypliną naukową i powszechnie
stosowaną praktyką badawczą. Najlepsze amerykańskie uniwersytety mają
swoje „centra badań sondażowych” (programy edukacyjne, banki danych),
ukazują się specjalistyczne periodyki (np. „Public Opinion Quarterly”, wy-
dawany od 1937 r.), powstały towarzystwa grupujące badaczy sondażowych
(np. założone w 1947 r. American Association for Public Opinion Research)
i globalne firmy badawcze (np. The American Institute of Public Opinion,
założony przez George’a Gallupa w 1935 r., obecnie Gallup Inc.). Napisano
dziesiątki podręczników, a w internecie można znaleźć „przewodniki”, jak
przeprowadzić sondaż.
W Polsce rozwój badań sondażowych nastąpił po 1956 r. i po powro-
cie socjologii na uniwersytety w 1957. Pionierem badań sondażowych i ich
metodologii był Stefan Nowak – w roku akademickim 1957/58 przeprowa-
dził słynne badania nad studentami Warszawy (ale ich opracowanie ujrzało
446

Sondaż
światło dzienne dopiero po 1989) i opracował nie mniej słynny wybór tek-
stów z metodologii badań sondażowych, który przez lata służył jako pod-
ręcznik. Szybko pojawiły się także inne środowiska naukowe zajmujące się
badaniami sondażowymi i ich metodologią (wrocławskie, łódzkie). Obok
środowisk akademickich pojawiły się instytucje badawcze: w 1958 r. powstał
Ośrodek Badania Opinii Publicznej (w 1998 r. sprywatyzowany, a w okresie
2011–2012 przejęty i włączony w nową organizację badawczą TNS Polska
S.A). Z kolei w 1982 r. rząd utworzył Centrum Badania Opinii Społecz-
nej, które od 1997 r. działa jako fundacja (na podstawie ustawy z 1997 r.
o fundacji – Centrum Badania Opinii Społecznej). Po 1989 r. powstały to-
warzystwa grupujące badaczy sondażowych: Polskie Towarzystwo Badaczy
Opinii i Rynku (1994), do którego należą osoby zajmujące się profesjonalnie
badaniami opinii i rynku, oraz Organizacja Firm Badania Opinii i Rynku
(1997), skupiająca czołowe firmy badawcze i stawiająca sobie za cel kontrolę
przestrzegania norm etycznych oraz metodologicznych, a także działającą na
rzecz publicznego zaufania do badań sondażowych. Od 1995 r. publikowany
jest rocznik „ASK. Społeczeństwo. Badania. Metody”, który – jak wskazuje
podtytuł – obejmuje nie tylko, ale także problematykę sondaży. Przykłady te
dobrze ilustrują profesjonalizację i instytucjonalizację środowisk prowadzą-
cych badania sondażowe zarówno w świecie, jak i w Polsce.
Przedmiotem badań opinii społecznej są przede wszystkim ludzkie opi-
nie, postawy i wartości oraz wiedza dotycząca interesujących nas spraw,
a nawet zachowania (ściślej: deklaracje badanych, że jakieś zachowanie na-
stąpiło lub nastąpi, np. że ktoś głosował lub zamierza głosować).
Badania sondażowe obejmują pewną część tej populacji, która nas inte-
resuje – może to być całe społeczeństwo lub jakaś jego część: społeczność
jakiegoś regionu czy miasta, lub jakaś kategoria społeczna, np. ludzie młodzi.
Wybrana do badania cząstka populacji to próba. Jeśli jest ona wylosowana
z listy wszystkich członków danej populacji, np. z rejestru Powszechnego
Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) lub ze spisu gospo-
darstw domowych, lub z jakiejś innej listy, to jest to próba losowa, która daje
dość wierny obraz populacji. Ale istnieją także nielosowe metody doboru
próby. Celem badania nie jest jednak opisanie próby, lecz interesującej nas
populacji. Próba dobrana losowo umożliwia nie tylko uogólnianie rezultatów
jej badania na populację, ale także oszacowanie błędu losowego (który bie-
rze się stąd, że badamy tylko niewielką część całej populacji). Poza błędem
losowym w badaniach sondażowych możliwe są także błędy nielosowe, wy-
nikające z błędów popełnionych na etapie przygotowania kwestionariusza,
nielosowych odmów udziału w badaniach, błędów ankieterów na etapie re-
alizacji badania w terenie itp., itd.
447

Sondaż
Narzędziem badawczym w sondażach jest kwestionariusz, czyli zestaw

zestandaryzowanych pytań dotyczących interesujących nas spraw. Ponieważ
sposób sformułowania pytania i jego kontekst mogą wpływać na odpowiedzi
badanych, wypracowano reguły formułowania pytań i układania ich w od-
powiedniej kolejności. Celem są pytania jednoznaczne i zrozumiałe dla ba-
danego. Kolejność pytań ma być logiczna, zachęcać badanego do udzielania
odpowiedzi i utrzymywać jego uwagę przez cały wywiad. Ciekawsze py-
tania powinny znaleźć się na początku. W kwestionariuszu pytamy także
o cechy demograficzne i ważne cechy społeczne, takie jak płeć, wiek czy
wykształcenie.
Od kilkudziesięciu już lat, wraz z rozwojem technologii komunikacji,
różnicują się „nośniki” kwestionariusza – nie musi to już być papier w wy-
wiadzie osobistym (Paper And Pencil Interviewing, PAPI) lub pocztowym, ale
laptop (Computer Assisted Personal Interviewing, CAPI), telefon (Computer As-
sisted Telephone Interviewing, CATI), a ostatnio także internet (Computer Assi-
sted Web Interviewing, CAWI). Najbardziej chyba komfortowa dla badanego
jest sytuacja, gdy ankieter przychodzi do domu. Może on stworzyć odpo-
wiednią dla wywiadu atmosferę i motywować badanego do odpowiedzi na
pytania. Jest to jednak bardzo kosztowne i czasochłonne. Tańsze i szybsze
jest przeprowadzenie badania przez telefon lub internet. Każda z form prze-
prowadzania wywiadu ma swoje mocne i słabe strony. Jednak decydując
się na CATI, a tym bardziej na CAWI, trzeba pamiętać, że w Polsce wciąż
jeszcze nie wszystkie gospodarstwa domowe mają telefony (a ludzie o wyż-
szej pozycji mogą mieć kilka numerów telefonów) i dostęp do internetu,
a zatem pewne kategorie społeczne będą niedoreprezentowane, inne zaś
nadreprezentowane.
Badania sondażowe spotykają się z krytykami. Jest oczywiste, że war-
tość zgromadzonych danych zależy od prawdomówności badanych. Na py-
tania drażliwe możemy nie uzyskać szczerych odpowiedzi – badani czują
bowiem presję social desirability, czyli poprawności społecznej. Ponadto tropi
się tzw. house effect, czyli wpływ firmy realizującej badanie na jego rezultaty
(wynikający ze specyfiki kwestionariusza, próby, organizacji i kultury pracy
w terenie) oraz wpływ ankietera na odpowiedzi badanych. Są też problemy
z realizacją: trudno jest zastać potencjalnego badanego i uzyskać jego zgodę
na udział w badaniu. Ale mimo wszystko popularność badań sondażowych
nie słabnie. Co więcej, podlegają one specjalizacji: wykorzystują je już nie
tylko socjolodzy i psycholodzy, ale także politolodzy do badań i analiz wy-
borczych, pedagodzy do badań edukacyjnych itp.; sondaże przeprowadza
się na potrzeby mediów oraz podmiotów gospodarczych. Wykorzystywanie
sondaży – i nowych technologii tych badań – raczej się nie kończy.
448

Społeczeństwo obywatelskie
Literatura: Jean M. Converse, Survey Research in the United States, Roots and Emergence 1890–
–1960, University of California Press, Berkeley 1987; Elisabeth Noelle-Neumann, The Spiral of
Silence. Public Opinion – Our Social Skin, The University of Chicago Press, Chicago 1984; Stefan
Nowak (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965; tenże (red.), Studenci War-
szawy. Studium długofalowych przemian postaw i wartości, Wydawnictwa UW, Warszawa 1991;
Antoni Sułek, Sondaż polski, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001; Robert Worcester,
Public opinion and the environment, „The Political Quarterly” 1997, t. 68, nr B, s. 160–173.
Zobacz także:
Metoda wywiadu; Metoda obserwacji; Metody badawcze; Norma społeczna; Opinia spo-
łeczna.
(ang Civil society, fr. Société civile, niem. Zivilgesellschaft, ros. Граж-
данское общество)
Na przestrzeni długich dziejów pojęcia znanego nam dziś jako ‘społeczeń-

stwo obywatelskie’ używano go w różnych, niekiedy pozornie wzajemnie
się wykluczających znaczeniach. W opracowaniach historycznych najczęściej
przeciwstawia się dwie koncepcje: klasyczną, wywodzącą się od Arystotelesa
i obowiązującą mniej więcej do XVIII w., i współczesną, którą można zna-
leźć już u filozofów szkockiego Oświecenia i której przykładem jest system
czerpiącego od nich Hegla. Pojęcie to straciło na popularności pod koniec
XIX w., by w niezwykły sposób powrócić, poczynając od lat 80. XX w.,
w dużym stopniu za sprawą działalności dysydentów społeczeństw późnego
komunizmu w Europie Środkowej oraz refleksji nad ich działalnością.
W pierwszej z wymienionych tradycji różnie określane po polsku spo-
łeczeństwo obywatelskie utożsamia się z, również różnie nazywanym, spo-
łeczeństwem politycznym, czyli państwem. Takie rozumienie tego pojęcia
obowiązywało bardzo długo; jeszcze John Locke w wydanych w 1690 r.
Dwóch traktatach o rządzie zrównywał ze sobą stowarzyszenie obywatelskie
i polityczne. Arystotelesowska koinonia politike, na której Cyceron oparł swoje
societas civilis, to jednak nie każdego rodzaju społeczeństwo i nie dowolne
państwo. Nie jest to żadna forma państwa despotycznego, lecz polis, społe-
czeństwo zaangażowanych politycznie, wolnych i równych obywateli, czyn-
nie zainteresowanych sprawami publicznymi, na straży którego stoi system
praw, chroniących zarówno obywateli, jaki i tych którzy sprawują nad nimi
rządy. Ta sfera działalności różna jest od oikos, w którym organizuje się ży-
cie domowe, nie obejmuje też stosunków politycznych obywateli z ludźmi,
którzy obywatelami nie są.
449

Od tego czasu społeczeństwo cywilne, przemianowane później na oby-

watelskie, zaczęto oddzielać od państwa. Zmiana ta zbiegła się w czasie
z nastaniem nowoczesności. Według klasycznych osiemnastowiecznych ob-
serwatorów zjawiska, takich jak Adam Ferguson, autor dzieła An Essay on
the History of Civil Society (1767), a tym bardziej ich kontynuatorów, Hegla
i Marksa, społeczeństwo cywilne jest produktem nowoczesności. To w tej
epoce doszło do rozdzielenia sfer życia politycznego, gospodarczego i pry-
watnego, które znalazło swój wyraz w nowym znaczeniu omawianego ter-
minu: społeczeństwa cywilnego nie utożsamiano już z areną polityczną, ale
przeciwstawiano jej. Tak rozumiane społeczeństwo obywatelskie nie istniało
na zacofanym, zdominowanym przez aparat państwowy i w przeważającej
mierze rolniczym wschodzie Europy, a w Europie Środkowej występowało
nierównomiernie (raczej w zachodnich jej rejonach). Był to szczególny ro-
dzaj społeczeństwa, niezależnego od pierwotnych więzów: społeczeństwa
pluralistycznego, miejskiego, handlowego i nowoczesnego w charakterze.
Współcześni Fergusona często mówili o „społeczeństwie handlowym”,
Hegel nazywał je bürgerliche Gesellschaft, społeczeństwem mieszczańskim. Sta-
nowi ono sferę pośrednią między rodziną a państwem, w której ludzie epoki
nowoczesnej działają w swoim partykularnym interesie, przede wszystkim
ekonomicznym, często konkurując ze sobą, zawsze jednak we wzajemnym po-
wiązaniu. Areną zaangażowania politycznego jest państwo, we współczesnym
świecie państwo i społeczeństwo obywatelskie są zaś sferami oddzielnymi
– choć ściśle ze sobą powiązanymi. Podczas gdy dla Arystotelesa zaangażo-
wanie w sprawy publiczne stanowiło istotę niepodzielonego społeczeństwa
(politycznego i obywatelskiego), wedle Hegla zaangażowanie takie nie na-
leży do działalności, jaką się prowadzi w ramach społeczeństwa cywilnego,
które pozostaje oddzielone od społeczeństwa politycznego. Marks dodał, że
najważniejszy rodzaj działalności – działalność ekonomiczna – odbywa się
właśnie w społeczeństwie cywilnym: sferze, jak postulował Hegel, różnej
z jednej strony od rodziny, z drugiej – od państwa. Upraszczając nieco, można
powiedzieć, że sfera ta z punktu widzenia ekonomii ma charakter przede
wszystkim handlowy i koncentruje się wokół rynku, w kwestiach prawa i po-
lityki cechuje ją liberalizm, w kulturze – humanizm, w wewnętrznych stosun-
kach społecznych zaś – nastawienie pokojowe (choć często nie wykluczające
konkurencji). Ten zestaw cech wyróżniał społeczeństwo cywilne od innych.
Kolejny element do współczesnego rozumienia społeczeństwa obywatel-
skiego wprowadził Alexis de Tocqueville. W książce Demokracja w Ameryce
(1835) opisał associations civiles, stowarzyszenia o charakterze nie tylko eko-
nomicznym, o jakich mówili Marks i Hegel, „ale również mnóstwo innych:
istnieją stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym
450

i błahym charakterze, stowarzyszenia zajmujące się ogólnymi i bardzo szcze-

gółowymi sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe. Amerykanie stowarzy-
szają się w celu organizowania zabaw, tworzenia seminariów, budowania
zajazdów, wznoszenia kościołów, rozpowszechniania książek, wysyłania mi-
sjonarzy na antypody. W ten właśnie sposób zakłada się w Ameryce szpitale,
więzienia, szkoły. Amerykanie stowarzyszają się również i po to, by głosić
jakąś prawdę lub przez dostarczenie przykładu rozwijać w społeczeństwie
jakieś uczucia”. W Ameryce, pisze dalej autor, „najbardziej demokratycznym
kraju na świecie […] ludzie najbardziej udoskonalili sztukę zbiorowego dą-
żenia do celu wspólnych pragnień i tę nowo powstałą wiedzę stosują naj-
częściej”. Tocqueville zastanawiał się następnie, czy między tymi wzorami
zachowań a demokracją i równością zachodzi stosunek zależności koniecznej.
Omawiający później społeczeństwo obywatelskie lub na nie się powołują-
cy powielają, często nieświadomie, opisane tu klasyczne ujęcia, uzupełniając
je jednak nierzadko o nowe elementy. Nieliczni przeprowadzają przy tym
nawet podstawowe rozróżnienia, w rezultacie czego społeczeństwo obywa-
telskie podzieliło los innych modnych terminów, co do których nieraz dość
trudno zawyrokować, w jakim konkretnie znaczeniu zostały użyte.
Występujący przeciw komunizmowi dysydenci, przywołując pojęcie spo-
łeczeństwa obywatelskiego, odwoływali się do pierwszej, przednowoczesnej
tradycji, gdy postulowali ograniczenie wpływów państwa. Koniecznymi środ-
kami do takiego „odrodzenia społeczeństwa obywatelskiego” są demokracja
i prawo, ale także – w nawiązaniu do rozumienia tego pojęcia w dyskursie
nowoczesnym – oddzielenie społeczeństwa i państwa. Trudno się zatem dzi-
wić, że zwrot ten szybko znalazł odzew wśród obywateli państw komuni-
stycznych, dla których stało się jasne, że „normalne kraje” rządzą się w tej
kwestii innymi regułami niż ich własne, „nienormalne” państwa. W normal-
nych krajach społeczeństwo obywatelskie stanowi sferę różnorakich rodzajów
działalności, w dużym stopniu tradycyjnie niezależnej od państwa. W ramach
takiej działalności relacje między obywatelami zgodnie z porządkiem praw-
nym pozostają bez znaczenia politycznego, ale zarazem wolne od ingerencji
politycznych, chyba że takich powiązań życzą sobie sami obywatele. Kształt
i cel tych relacji są przedmiotem zdecentralizowanego wyboru o charakterze
społecznym, nie scentralizowanej decyzji politycznej. Nie wszystko powinno
interesować państwo i w znacznym stopniu rzeczywiście pilnuje ono swojego
interesu. Granice wyznaczają nakazująca powściągliwość tradycja oraz prawo.
Żadne z tych stwierdzeń nie odnosiło się do komunizmu, który ujednolica
i społeczeństwo, i państwo, podporządkowując to pierwsze drugiemu, z pra-
wa zaś czyniąc nie źródło gwarancji dla obywateli, lecz instrument państwa
(a właściwie partii).
451

Również nawiązując do postoświeceniowej tradycji, dysydenci w krajach

komunistycznych, zwłaszcza poczynając od końca lat 70. XX w. w Polsce,
patronowali tworzeniu i odtwarzaniu między członkami społeczeństwa po-
ziomych powiązań, które były niezależne od państwa i które państwo to
próbowało zniszczyć. W latach 70. i przez większą część lat 80. tego rodzaju
działania dysydentów, które hamowały zapędy państwa, postrzegano jako
dobro samo w sobie, nie zaś jako środek mający służyć przejęciu władzy.
To właśnie podejmowane przez państwo próby monopolizacji rzeczywisto-
ści nadawały polityczne znaczenie wszelkim poziomym, autonomicznym
relacjom między obywatelami. Jednak ta szeroko pojmowana polityczność
nie przekładała się na konwencjonalnie pojmowaną władzę polityczną, nikt
bowiem nie wierzył, że tę uda się odebrać dzierżącym ją partiom komuni-
stycznym. Jednym ze skutków ubocznych takiej sytuacji było wytworzenie
się pewnej patologicznej koncepcji, wedle której społeczeństwo obywa-
telskie stanowi sferę z założenia wrogą państwu (my kontra oni, społe-
czeństwo kontra władza), nie zaś sferę od państwa oddzielną, polegającą
jednak na wartościach, których tylko państwo może być źródłem, takich
jak demokracja czy rządy prawa. To patologiczne rozumienie zależności
między społeczeństwem i państwem było w pełni zrozumiałe w warunkach
buntu przeciw despotycznej władzy, była to bowiem patologiczna sytuacja.
Jednak przekonanie, że społeczeństwo obywatelskie miałoby z zasady być
wrogiem państwa, gorzej wpisuje się we wzorce interakcji i współzależ-
ności między społeczeństwem a państwem w rodzących się po upadku
despotyzmu demokracjach.
Trzecim elementem działalności dysydentów, nie wywodzącym się bez-
pośrednio z idei społeczeństwa obywatelskiego, ale zgodnym z jej duchem,
było obecne w większości krajów, w których upadł komunizm, dążenie, by
rewolucja była pokojowa, jawna, „samoograniczająca się”. Podejście takie
było zgodne z jakościowym rozumieniem społeczeństwa obywatelskiego
jako takiego, w którym dominują stosunki cywilizowane, nie podsycane ani
nienawiścią, ani miłością, lecz oparte na budzących zaufanie i sprawiedli-
wych zasadach gry i regularnie okazywanym wzajemnym zaufaniu między
ludźmi. Tę konotację łatwiej zauważyć w angielskim terminie civil society
niż w jego przyjętym obecnie polskim odpowiedniku, który kładzie nacisk
nie na cywilizowane zachowanie, lecz na pozytywne cechy obywatela. Ta
różnica jest istotna, przenosi bowiem akcent z samego tylko faktu istnienia
pewnego rodzaju relacji (społeczeństwo obywatelskie zamiast państwa) na
cechy jakościowe relacji między obywatelami.
Przedstawione wątki pokrywają się częściowo z najbardziej obecnie wpły-
wową na Zachodzie tendencją, która, czerpiąc z Tocqueville’a, w mniejszym
452

Stalking
stopniu widzi w społeczeństwie obywatelskim koncepcję zjawiska w skali

makro, opisującą społeczeństwo w całości, skupiając się raczej na stowarzy-
szeniach cywilnych, tzw. trzecim sektorze, którego członków wiążą ze sobą
poziome relacje współpracy, i uznając je za element o pierwszoplanowym
znaczeniu zarówno dla charakteru życia społecznego, jak i dla sprawnego
działania instytucji publicznych. Zdaniem wielu autorów zachodzi ścisła
korelacja między siłą tego rodzaju stowarzyszeń, wraz z zaufaniem mię-
dzyludzkim i „kapitałem społecznym”, jakie mają generować, a siłą ustroju
demokratycznego. Ich argumenty można streścić następująco: stowarzysze-
nia cywilizują rutynowe relacje między niepołączonymi więzami zażyłości
ludźmi, czyniąc je produktywnymi i pozbawionymi agresji, a tym samym
doprowadzając do bardziej otwartego i efektywnego działania systemu po-
litycznego. Wpływowym głosicielem tego podejścia jest Robert D. Putnam,
autor książek Making Democracy Work. Civic Traditions in Modern Italy (1993)
oraz Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community (1999). Ten
i podobne głosy spotykają się jednak także z oporem krytyków, do których
zaliczają się też niektórzy z byłych dysydentów, skarżący się, że „chcieli
społeczeństwa obywatelskiego, nie NGO-sów”.
Literatura: Jean L. Cohen, Andrew Arato, Civil Society and Political Theory, MIT Press, Cam-
bridge, MA 1992; Ernest Gellner, Conditions of Liberty. Civil Society and its Rivals, Hamish
Hamilton, London 1994; John A. Hall (red.), Civil Society. Theory, History, Comparison, Polity
Press, Oxford 1995; John Keane (red.), Civil Society and the State. New European Perspectives,
Verso, London–New York 1988; Artur Kościański, Wojciech Misztal (red.), Społeczeństwo
obywatelskie. Między ideą a praktyką, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008; Krzysztof
Michalski (red.), Europa i społeczeństwo obywatelskie, Znak, Kraków 1994; Jerzy Szacki (wyb.
i wstęp), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej,
tłum. Barbara Szacka i in., Znak, Kraków 1997.
Martin Krygier
Zobacz także:
Nieposłuszeństwo obywatelskie; Organizacje pozarządowe; Prawa obywatelskie; Rewolucja;
Rządy prawa; Totalitaryzm.
Stalking
(ang. Stalking, fr. Traque furtive, niem. Stalking, ros. Преследование)
Nazwa pochodzi od angielskich słów stalk – tropić, grasować, podchodzić,

śledzić, czaić się, prześladować, oraz stalker – natręt, osoba śledząca, pod-
kradająca się.
453

Stalking
Stalking to uporczywe, natrętne, powtarzające się, złośliwe nękanie i do-

kuczanie lub prześladowanie drugiej osoby, które wzbudza w niej poczucie
zagrożenia. Cechą stalkingu jest powtarzalność zachowania kierowanego do
określonej osoby, która postrzega je jako niepożądane i zagrażające, a nadto
wywołujące uczucie cierpienia, strachu lub niepokoju. W konkretnych sy-
tuacjach stalking zmierza do narzucenia innej osobie niechcianej przez nią
relacji, zachowania albo postawy. Sprawca stara się zastraszyć ofiarę, zmusić
ja do zmiany trybu życia, zamiarów i planów życiowych. Najczęściej stosuje
kilka różnych form uporczywego nękania ofiary.
Spotyka się również określenia stalkingu jako formy napaści psychicznej,
która polega na tym, że sprawca w sposób natrętny i niepożądany wdziera
się do sfery prywatności innej osoby, burząc jej spokój i wywołując poczucie
zagrożenia.
Zjawisko stalkingu zaczęło być coraz powszechniejsze pod koniec lat
80. XX w. Jego podłożem są bardzo często pobudki uczuciowe: odrzucona
miłość, zerwana znajomość, okazywana obojętność. Dlatego stalking bywa
też określany jako „przemoc emocjonalna”, „prześladowanie emocjonalne”,
„nękanie na tle emocjonalnym”.
Wśród zachowań, które są przejawem stalkingu, najczęściej wymienia się
„głuche” telefony, wysyłanie listów, e-maili, SMS-ów, prezentów, wystawanie
pod domem lub miejscem pracy ofiary, śledzenie jej, rozpowszechnianie
nieprawdziwych informacji, a także dokonywanie włamań do domu ofiary,
kradzież jej rzeczy, napaść na członków rodziny, przyjaciół i znajomych.
Typową reakcją na stalking są różne dolegliwości psychiczne i fizyczne
ofiary: przygnębienie, stany depresji, strach, utrata poczucia bezpieczeństwa,
bezsenność, bóle głowy, serca i żołądka, utrata lub nadmierne zwiększenie
apetytu, złość, irytacja, a w skrajnych przypadkach podejmowanie prób sa-
mobójczych.
Dane dotyczące stalkingu w poszczególnych krajach są dość zróżnicowa-
ne. Spowodowane jest to odmiennościami przyjmowanej definicji stalkingu,
różnicami w metodologii i procedurach badawczych, sposobem doboru prób
badawczych, a także różnicami kulturowymi oraz odmiennym stosunkiem
do prywatności i do regulacji prawnych.
W krajach, w których przeprowadzono badania na temat stalkingu
(w Anglii, Walii, Szwecji, Niemczech czy Włoszech), okazało się, że jego
ofiarami są wyraźnie częściej kobiety niż mężczyźni. Osoby, które w pierw-
szej dekadzie XXI w. doświadczyły uporczywego nękania, stanowią z reguły
kilkanaście procent ogółu populacji.
W ogromnej większości sytuacji stalkingu ofiara zna napastnika. W co
drugim wypadku jest nim były partner (mąż, kochanek, narzeczony, odrzucony
454

Stalking
zalotnik). Częstym motywem stalkingu jest więc zazdrość, zawód miłosny

lub nieodwzajemnione uczucie. Średni okres uporczywego nękania wynosi
ok. półtora roku.
Dwa krajowe badania na temat stalkingu, przeprowadzone w 2006
i 2009 r., ujawniły, że ogólne prawidłowości stwierdzone w badaniach za-
granicznych potwierdzają się także w Polsce. Specyfiką polskiego stalkingu
jest to, że najczęstszą jego formą jest szykanowanie ofiar przez rozpowszech-
nianie nieprawdziwych wiadomości (oszczerstw, pomówień, kłamstw, plo-
tek), a także w co piątym przypadku stosowanie przez sprawców przemocy
(gróźb, szantażu). Zdarza się, że ofiara stalkingu zmuszona jest zmienić
miejsce zamieszkania lub pracę albo decyduje się na skorzystanie z pomocy
lekarskiej lub porady prawnej i ponosi związane z tym koszty. Uporczywe
nękanie powoduje, że niektóre ofiary zaczynają palić papierosy, pić alkohol,
zażywać leki uspokajające, a nawet narkotyki.
W Polsce stalking wyraźnie częściej zdarza się w mieście (niezależnie
od jego wielkości) niż na wsi. Ofiarami są przede wszystkim osoby z wy-
kształceniem niepełnym średnim, w niemal co drugim wypadku sprawca-
mi uporczywego nękania są co najmniej dwie osoby. Kobiety w większości
sytuacji prześladują inne kobiety, mężczyzn mniej więcej tak samo często
prześladują inni mężczyźni, jak kobiety. W niemal połowie wszystkich przy-
padków stalkingu jego sprawcami są członkowie bliższej lub dalszej rodziny
ofiary. Techniki nękania, które stosują sprawczynie i sprawcy, są podobne.
Co trzecia pokrzywdzona osoba szuka pomocy w policji, prokuraturze, u le-
karza, psychologa, pracodawcy lub prawnika, ale tylko w co dziesiątej ze
zgłoszonych spraw została podjęta jakaś interwencja.
Przez wiele lat część zachowań objętych nazwą stalkingu pozostawała
w Polsce prawnie indyferentna. Dopiero w 2011 r. do Kodeksu karnego
zostało wprowadzone przestępstwo stalkingu. Według definicji kodeksowej
polega ono na „uporczywym nękaniu innej osoby lub osoby jej najbliższej,
co wzbudza w niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub
istotne naruszenie jej prywatności”. Przez „nękanie” rozumie się w tej
definicji ustawiczne dręczenie, trapienie, niepokojenie, dokuczanie, nie-
dawanie spokoju. Przestępstwo stalkingu podlega karze pozbawienia wol-
ności do lat trzech, a jeśli jego następstwem jest targnięcie się pokrzyw-
dzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności
od roku do lat 10. Ściganie przestępstwa stalkingu następuje na wniosek
osoby pokrzywdzonej.
Literatura: Keith E. Davis, Irene Hanson Frieze, Roland Maiuro (red.), Stalking. Perspectives
on Victims and Perpetrators, Springer, New York 2002; Beata Gruszczyńska, Marek Marczewski,
455

Stanowienie prawa
Paweł Ostaszewski, Andrzej Siemaszko, Dagmara Woźniakowska-Fajst, Stalking w Polsce.

Rozmiary – formy – skutki, w: Andrzej Siemaszko (red.), Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa
z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Lex, Warszawa 2011, s. 832–867; Paul E.
Mullen, Michele Pathé, Rosemary Purcell, Stalkers and their Victims, Cambridge University
Press, Cambridge 2009; Bran Nicol, Stalking, Reaktion Books, London 2006; Justyna Skar-
żyńska-Sernagia, Stalking: od miłości do zbrodni – nowe wyzwanie dla psychologii, kryminologii
i zespołów interdyscyplinarnych przeciwdziałających przemocy, w: Elżbieta Szafrańska, Agnieszka
Szołtek (red.), Psychologia na rzecz bezpieczeństwa publicznego, Wydział Wydawnictw i Poligrafii
Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2009, s. 73–82.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Anomia; Dewiacja społeczna; Kontrola społeczna; Mobbing; Patologia społeczna; Prawa
obywatelskie.
Stanowienie prawa
(ang. Legislation, fr. Législation, niem. Rechtssetzung, ros. Законо-
творчество)
Stanowienie prawa to tworzenie przepisów prawa w drodze wydawania,

w ramach ustalonych przez przepisy konstytucji, aktów normatywnych przez
stosujące przepisane przez konstytucję lub ustawy procedury, upoważnione
do tego organy władz publicznych, poczynając od organów władzy ustawo-
dawczej. Akty normatywne nie obowiązują bez ogłoszenia w odpowiednich
organach promulgacyjnych – bez ogłoszenia nie ma podstaw do uznania
obowiązywania danego aktu, a wobec tego stosowania tradycyjnej zasady
ignorantia iuris nocet. Akty normatywne mają charakter generalny i abstrak-
cyjny – kierowane są do nieoznaczonego co do tożsamości grona adresatów,
regulując ich sytuację prawną w sposób niesprowadzający się do jednego,
konkretnego zastosowania. Z jednostek redakcyjnych aktów normatywnych
(artykułów, paragrafów itp.) odczytuje się (konstruuje, dekoduje) normy
prawne, tj. generalne i abstrakcyjne nakazy lub zakazy określonego zacho-
wania bądź upoważnienia do takiego określonego zachowania, które bez
upoważnienia nie jest dozwolone.
Stanowienie prawa uważa się za jedyne źródło powstania prawa krajo-
wego w ramach kontynentalnej tradycji pozytywizmu prawniczego. Z kolei
w anglosaskiej tradycji common law stanowienie prawa jest uznane za źródło
powstania prawa o charakterze drugorzędnym wobec podstawowego w tym
zakresie prawotwórstwa sądowego. W praktyce na kontynencie europejskim
coraz częściej występuje jednak zjawisko realnego tworzenia norm prawa
w drodze orzecznictwa sądowego (jeżeli nie contra legem, to praeter legem,
456

Stanowienie prawa
a przede wszystkim w ramach stosowania różnych metod interpretowania

przepisów prawa). Z kolei w krajach anglosaskich stanowienie prawa przesta-
ło być zjawiskiem wyjątkowym i znajduje szerokie zastosowanie; wszystko,
co określa się tam jako prawo publiczne, jest efektem prawa stanowionego.
Pojęcie aktu normatywnego – mimo braku legalnej definicji utrwalone
w polskim języku prawnym (występuje także w Konstytucji RP) i praw-
niczym, nie używane jednak w wielu innych językach (w tym angielskim
i francuskim) – można uznać za tożsame ze źródłami powstania prawa,
stanowiącymi przedmiot trzeciego rozdziału Konstytucji RP (zatytułowanego
„Źródła prawa”). Źródła prawa w rozumieniu konstytucyjnym to akty pra-
wa stanowionego przez wyposażone w kompetencje prawodawcze właściwe
organy władzy publicznej – z wyłączeniem, także wskazanych w Konstytucji
jako źródła prawa, umów międzynarodowych oraz aktów ustanowionych
przez organizację międzynarodową, której przekazano w odpowiednim trybie
kompetencje organów władzy państwowej, tj. w praktyce akty prawa Unii
Europejskiej (co nie oznacza, że rozporządzenia i dyrektywy unijne nie są
aktami prawa stanowionego – tyle że stanowione są one na poziomie Unii).
Kategorie i walor prawny aktów normatywnych każdego demokratycz-
nego państwa określa jego porządek konstytucyjny. W rezultacie między po-
szczególnymi państwami – także unitarnymi (w państwach federalnych oraz
w państwach opartych na autonomii regionalnej jest dodatkowe zróżnicowa-
nie ze względu na występowanie dwóch szczebli ustawodawstwa: centralne-
go i regionalnego) – mogą występować dość poważne różnice. Przykładowo
we Francji od 1958 r. z jednej strony w ramach ustaw wyróżnia się szcze-
gólną, wyższej rangi kategorię ustaw organicznych, z drugiej strony zakres
materii ustawowej jest konstytucyjnie ograniczony, co oznacza przekazanie
w pozostałym zakresie kompetencji prawotwórczej władzy wykonawczej.
W odniesieniu do prawa polskiego podkreśla się dualistyczny (dycho-
tomiczny) charakter systemu aktów normatywnych, a więc ich podział na
akty zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego (Konstytucję,
ustawy, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego, stanowione przez or-
gany jednostek samorządu terytorialnego i terenowe organy administracji
rządowej, a także ratyfikowane i ogłoszone umowy międzynarodowe i akty
„twardego prawa” Unii Europejskiej) oraz akty zawierające przepisy o cha-
rakterze wewnętrznym, mogące wiązać jedynie podmioty podległe organowi,
który, mając do tego upoważnienie, wydał dany akt. Wśród ustaw wyróżnia
się co prawda kodeksy (jest o nich mowa także w Konstytucji, gdyż ich
projekty, tak jak projekty ustaw podatkowych, ustaw dotyczących wyboru
Prezydenta, Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego oraz ustaw
regulujących ustrój i właściwość władz publicznych, nie mogą być uznane
457

Stanowienie prawa
za pilne), jednakże, poza odrębnościami w trybie uchwalania i większym

znaczeniem faktycznym, mają one wszelkie cechy, w tym status prawny, wła-
ściwe każdej ustawie. System źródeł prawa powszechnie obowiązującego ma
być przy tym podwójnie „zamknięty”: przedmiotowo (przez enumeratywne
wyliczenie w Konstytucji form aktów stanowiących normy prawne o cha-
rakterze powszechnie obowiązującym) i podmiotowo (przez enumeratywne
wyliczenie w Konstytucji podmiotów mogących wydawać akty normatywne
o takim charakterze). System źródeł prawa o charakterze wewnętrznym nie
jest natomiast uważany za „zamknięty” w aspekcie ani przedmiotowym,
ani podmiotowym.
Każda z tych kategorii aktów normatywnych jest uchwalana w ramach od-
powiedniej procedury, unormowanej w Konstytucji (dotyczy to ustaw, do któ-
rych odnoszą się także regulaminy Sejmu i Senatu) lub w ustawodawstwie.
Tryb przygotowywania rządowych projektów ustaw i rozporządzeń określa
ustawa o Radzie Ministrów i regulamin pracy Rady Ministrów, a technicznej
stronie projektów aktów normatywnych (także aktów prawa miejscowego)
poświęcone są, tradycyjne już w Polsce (pierwsze wydano w 1939 r.), „Zasady
techniki prawodawczej” (obecnie załącznik do rozporządzenia Prezesa Rady
Ministrów z 20 czerwca 2002 r.).
Stanowienie prawa dokonuje się w określonych warunkach politycznych
i społecznych. Często ma ono charakter interwencji czysto instrumental-
nej i stanowi bieżącą reakcję polityczną na występujące zjawiska i proble-
my społeczne. We współczesnej myśli prawniczej podkreśla się konieczność
nadania prawu – w istocie prawu stanowionemu – charakteru responsywne-
go, tzn. reagującego na postulaty zgłaszane w ramach społeczeństwa oby-
watelskiego, jako przeciwieństwa prawa represyjno-kontrolnego i prawa
arbitralnego, a także potrzebę tworzenia prawa w trybie negocjacji z jego
przyszłymi adresatami, a nie jednostronnego narzucania jego treści. Respon-
sywność prawa – prawa stanowionego – nie może jednak oznaczać jego
instrumentalizmu i prostego reagowania politycznego.
Co więcej, nie można oczekiwać należytego działania prawa w razie trak-
towania go jedynie jako instrumentu bieżącego reagowania. Konieczne jest
wypracowywanie i realizowanie tego, co Leon Petrażycki nazywał naukową
polityką prawa, wskazując jednocześnie granice możliwości oddziaływania
przez prawo na stosunki społeczne. Znaczenia tych granic nie doceniano
w ramach „technologicznej wizji prawa”, reprezentowanej w dawniejszym
wydaniu przez idee absolutyzmu oświeconego, a w wydaniu współczesnym
w szczególności przez idee „społecznej inżynierii poprzez prawo” (social engi-
neering through law) i tym samym sterowania przez prawo, rozwijane w amery-
kańskiej myśli prawniczej od czasów New Deal Franklina Delano Roosevelta.
458

Stanowienie prawa
Nawiązując do myśli Petrażyckiego, ale i „inżynierii społecznej”, Adam

Podgórecki (1925–1998) stworzył koncepcję polityki prawa, będącej nauką
praktyczną – wiedzą o prawie jako instrumencie zmian, opierającą się na
wartościach społecznych oraz na zweryfikowanych twierdzeniach dotyczą-
cych zachowań społecznych. Na wiedzę tę składały się jego zdaniem zasa-
dy i dyrektywy legislacyjne, tj. zasady przygotowania projektu społecznie
skutecznego aktu normatywnego oraz badania skutków jego wprowadzenia
w życie, zasady kodyfikacyjne dotyczące umiejscowienia projektowanego aktu
normatywnego w systemie prawa, a także zasady techniki prawodawczej
jako zasady dobrej redakcji przepisów prawa. Jerzy Wróblewski (1926–1990)
przedstawił z kolei „model racjonalnego tworzenia prawa” (czyli stanowie-
nia prawa), wychodzący od analizy stanu aktualnego i wyznaczenia celów
przy założeniu, że znając przyczyny stanu aktualnego, można jednoznacznie
ustalić środki służące osiągnięciu założonych celów. W ramach harmonizacji
prawa polskiego z prawem europejskim wprowadzono w Polsce, stworzo-
ne w ramach OECD i związane także z tezami szkoły ekonomicznej anali-
zy prawa (Law and Economics), standardy prospektywnej oceny skutków
regulacji w toku procesu legislacyjnego (OSR jako element uzasadnienia
projektu rządowego aktu normatywnego). Brakuje wciąż obowiązku moni-
torowania skutków wprowadzonej regulacji i standardów następczej oceny
tych skutków.
Nie kwestionując potrzeby stosowania różnych instrumentów racjonalne-
go stanowienia prawa, odpowiadającego podstawom myślenia modernistycz-
nego, trzeba zauważyć, że w społeczeństwie, zwłaszcza współczesnym społe-
czeństwie demokratycznym, nie ma, co zauważają nie tylko przedstawiciele
myśli postmodernistycznej, prostego związku sterowania: bodziec–reakcja.
Doświadczenia dawniejsze i nowsze wykazują ograniczoną skuteczność ste-
rowania procesami społecznymi przez prawo. Tak jak nie okazała się nauką
ścisłą ekonomia, o czym świadczy nieprzewidzenie wielu dzisiejszych zjawisk
kryzysowych, tak też nie można uważać za odpowiadającą cechom przypisy-
wanym naukom ścisłym nauki o tworzeniu prawa: nie ma ona wystarczającej
wiedzy o zjawiskach, które chce się poddać kontroli prawnej, opiera się na
ekstrapolacji dotychczasowych trendów, a nie dysponując instrumentami
przewidywania tego, co dopiero nastąpi, działa się w istocie metodą prób
i błędów. Oznacza to ograniczony zakres kształtowania i realizowania po-
lityki prawa – polityki tworzenia prawa – i tym samym ograniczoność mo-
delu racjonalnego tworzenia prawa. Polityka prawa jest zarazem konieczna.
Dobrego prawa – prawa stanowionego (bona lex) – nie będzie bez dobrej,
tj. uwzględniającej zakres swoich możliwości, polityki prawa i stosowania
modelu racjonalnego stanowienia prawa.
459

Subkultury prawne
Literatura: Adam Podgórecki, Socjologiczna teoria prawa, tłum. Łucja M. Kwaśniewska, Roland
Smogór, Interart, Warszawa 1998; Alexander Türk, The Concept of Legislation in European
Community Law. A Comparative Perspective, Kluwer Law International, Alphen aan den
Rijn 2006; Jeremy Waldron, The Dignity of Legislation, Cambridge University Press, Cam-
bridge 1999; Jerzy Wróblewski, Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1985.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Funkcje prawa; Legalizm; Nadmiar prawa; Prawo stanowione; Rządy prawa; System prawny.
Subkultury prawne
(ang. Legal subcultures, fr. Sous-cultures juridiques, niem. Rechtliche
Subkulturen, ros. Правовые cубкультуры)
Zbiorowości, grupy społeczne cechują wartości szczególnie cenione przez

ich członków, normy, przekonania i instytucje, które chronią te wartości
i sprzyjają ich realizacji, określony typ więzi społecznej, a także rozmaite
inne atrybuty (język, wzory zachowań, strój itp.), składające się na kulturową
specyfikę danej zbiorowości. Subkulturę prawną można rozumieć jako taką
właściwość kultury danego środowiska czy grupy społecznej, która charak-
teryzuje i wyróżnia stosunek członków tej zbiorowości do przestrzegania
prawa obowiązującego w społeczeństwie. Edwin Sutherland zwracał uwagę,
że w pewnych środowiskach jednostka przebywa wśród osób, które zawsze
definiują normy prawne jako wymagające przestrzegania, w innych natomiast
– wśród osób definiujących normy prawne w sposób sprzyjający naruszaniu
ich. Przyczynia się to w istotnym stopniu do uczenia się zachowań respektu-
jących prawo lub zachowań przestępczych. W społeczeństwie te sposoby de-
finiowania stosunku do przestrzegania prawa są przemieszane w rozmaitych
grupach, wskutek czego mamy do czynienia z konfliktem kultur-podkultur
związanym ze stosunkiem do norm prawnych. Zdaniem Sutherlanda istnieją
trzy typy kultur, jeżeli chodzi o stosunek do prawa: dwa typy biegunowe
— kultura całkowicie przestępcza i kultura całkowicie nieprzestępcza —
oraz typ pośredni, najczęściej występujący, czyli konfliktowy. Jako przykład
kultury całkowicie przestępczej Sutherland wymienia „plemiona przestęp-
cze” w Indiach. Zachowania przestępcze są w tych plemionach nakazanym
sposobem postępowania. Pewne czyny o charakterze przestępczym są nawet
usankcjonowane przez normy religijne. Przykładem społeczności o kulturze
całkowicie nieprzestępczej jest dla Sutherlanda amerykańska sekta hutte-
rowców; wśród członków tej sekty nie zdarzają się zabójstwa, naruszenia
460

Subkultury prawne
nietykalności cielesnej czy przypadki gwałtu. Dzieci członków tej sekty mają
wpojony zakaz demonstrowania agresywności, a bójki dzieci, nawet w formie
zabawy, nie są wśród hutterowców tolerowane.
Pojęcie subkultury (podkultury) zyskało dużą popularność po II wojnie
światowej wraz z rozwojem, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, mono-
graficznych badań grup etnicznych, wyznaniowych, społeczności lokalnych
czy różnych warstw społecznych. Pojęciem tym zaczęto określać odrębność,
dewiacyjny charakter badanych zbiorowości względem kultury całego społe-
czeństwa, w tym obowiązującego prawa. Wraz z rozwojem wiedzy o poszcze-
gólnych grupach, częściach składowych społeczeństwa, pojęcie kultury jako
systemu wspólnych cech całego społeczeństwa uległo, przynajmniej w odnie-
sieniu do społeczeństwa amerykańskiego, znacznemu zawężeniu. W miejsce
pojęcia kultury-monolitu wchodzi pojęcie wielości kultur. Jak pisze John
Irvin, „za sprawą środków masowej komunikacji, naukowych opracowań
na temat podkultur dewiacyjnych, geograficznej ruchliwości i upowszech-
nienia oświaty większa część Amerykanów dostrzega rozmiary kulturowego
zróżnicowania kraju. Towarzyszy temu zmiana własnej koncepcji wartości
i przekonań ludzi. Nikt nie może uważać «wartości» czy «słuszności» swej
własnej kultury czy podkultury za uzasadnione, oczywiste. Wszyscy zaczynają
sobie uświadamiać istnienie relatywizmu podkulturowego”. Pojęcie „pod-
kultura” przestaje więc oznaczać kulturową „inność”, dewiacyjność danej
grupy czy zbiorowości w stosunku do kultury społeczeństwa jako całości,
zaczyna natomiast oznaczać specyfikę kulturową poszczególnych grup jako
elementów składowych społeczeństwa. Pojęcie to, bardzo zresztą wieloznacz-
ne, podobnie jak pojęcie kultury, bywa też zastępowane w zależności od
kontekstu takimi pojęciami, jak: styl życia, etos, „świat wartości” lub „układ
odniesienia” poszczególnych kategorii społecznych.
Czy i w jakim stopniu różnią się postawy prawne i moralne przestępców
oraz sędziów czy nauczycieli, osób należących do zbiorowości („podkultur”)
„kontrastowych” pod względem stosunku wobec obowiązującego prawa? We
wszystkich polskich badaniach stwierdzono różnice w postawach powyższych
kategorii osób, lecz różnice te były mniejsze, niż można było oczekiwać. I tak,
sędziowie znacznie częściej niż recydywiści potępiają zachowania naruszające
normy chroniące takie wartości, jak porządek (publiczny, administracyjny)
i własność, a także częściej (chociaż różnice są w tym wypadku znamiennie
mniejsze) potępiają zachowania naruszające elementarne normy społeczne
(chroniące takie wartości, jak solidarność, prawdomówność, wierność mał-
żeńska czy życie ludzkie). W niektórych przypadkach recydywiści deklarują
nawet częściej niż sędziowie dezaprobatę wobec tego rodzaju zachowań,
a mianowicie wobec usiłowania samobójstwa, zdrady małżeńskiej i eutanazji.
461

Suwerenność
Sędziowie okazali się bardziej rygorystyczni niż recydywiści w wypowiedziach

na temat penalizacji ocenianych zachowań; z reguły częściej domagają się
karania ich sprawców przez prawo. Jeśli do powyższych porównań włączyć
wyniki uzyskane w tym samym okresie w badaniach ogólnopolskich, to reak-
cje owej ogólnopolskiej populacji przyjmują wartości pośrednie w porówna-
niu z reakcjami sędziów i recydywistów. Istnienie swego rodzaju kontinuum
„podkultur” prawno-moralnych w społeczeństwie polskim potwierdził także
sondaż z 1974 r., który objął nauczycieli, populację „przeciętną” i więź-
niów recydywistów. Zbieżność ta jest znamienna. Pozwala przypuszczać,
że w społeczeństwie istnieje kontinuum cech osobowościowych, które na
jednym krańcu ma skumulowane takie charakterystyki, jak legalizm, poczucie
zadowolenia z życia, pozytywna ocena prawa, postrzeganie rzeczywistości
społecznej jako wolnej od zjawisk patologicznych czy dysfunkcjonalnych, a na
drugim krańcu charakterystyki przeciwstawne. Jest ono dodatnio skorelowa-
ne z kontinuum „podkultur” (zawodów, ról społecznych) uporządkowanych
według ich stosunku do prawa (moralności).
Literatura: Milton M. Gordon, The subsociety and the subculture, w: David O. Arnold (red.),
The Sociology of Subculture, The Glendessary Press, Berkeley 1970, s. 150–163; John Irvin,
Notes on the present status of the concept subculture, w: David O. Arnold (red.), The Sociology
of Subcultures, The Glendessary Press, Berkeley 1970, s. 164–170; Andrzej Kojder, Posta-
wy prawne i moralne więźniów recydywistów, w: Adam Podgórecki, Jacek Kurczewski, Jerzy
Kwaśniewski, Maria Łoś, Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność i prawo (Wybrane pro-
blemy), Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 229–241; Andrzej Kojder, Jerzy Kwaśniewski,
Wzory reakcji na zachowania dewiacyjne i ich uwarunkowania, „Studia Socjologiczne“ 1975, nr 3,
s. 171–191; Jacek Kurczewski, The penal attitudes and behaviour of the professional judges, „The
Polish Sociological Bulletin“ 1971, nr 1, s. 121–129; Jerzy Kwaśniewski, Koncepcje podkultur
dewiacyjnych, w: Adam Podgórecki (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa
1976, s. 203–241; Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Jerzy Kwaśniewski
Zobacz także:
Hipoteza trójstopniowego działania praw; Kultura prawna; Mobbing; Postawy wobec prawa;
Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny; Żargon prawniczy.
Suwerenność
(ang. Sovereignty, fr. Souveraineté, niem. Souveränität, ros. Суверени-
тет)
Suwerenność jest terminem odnoszącym się do: 1) relacji państwa z jego oto-
czeniem (w tym zwłaszcza z innymi państwami; 2) zakresu władzy podmiotu,
462

Suwerenność
któremu przypisuje się w państwie władzę najwyższą. W pierwszym wypadku

mówi się o suwerenności zewnętrznej, w drugim o suwerenności wewnętrznej.
Termin ‘suwerenność’ jest w języku polskim często zastępowany przez
takie określenia, jak niepodległość, niezależność, choć odnoszą się one zwy-
kle do pierwszego z jego znaczeń.
Idea i praktyka suwerenności w obu jej wymiarach ma długą, sięgającą
wczesnego europejskiego średniowiecza historię. Za suwerena (suzerena),
tj. prawomocnego dzierżyciela władzy najwyższej w państwie dynastycznym,
a następnie narodowym, uznawano aż do końca XVIII w., a nawet dłużej
osobę monarchy – cesarza, króla, księcia itp. Państwo, w którym monarcha
panował, uznawano za suwerenne, jeśli nie było podporządkowane prawnie
lub politycznie innym państwom.
Od średniowiecza toczył się w Europie proces uwalniania się państw od
tego typu zależności wobec dwóch potęg mających ambicje uniwersalistycz-
ne – papiestwa i cesarstwa. Rezultat tego procesu ujęto w ramy paremii rex
est imperator in regno suo (król jest cesarzem we własnym królestwie). Mo-
narchowie dążyli również do ograniczenia czy wręcz unicestwienia potęgi
politycznej arystokracji i bogatego mieszczaństwa (niekiedy też Kościoła, np.
we Francji), która powodowała, że władza królewska nie mogła być sprawo-
wana w sposób swobodny i nieograniczony. Gdy władza w pełni suwerenna
została przez monarchę ustanowiona, mógł on oświadczyć, że rex superiorem
non recognoscens (król nie uznaje nikogo ponad sobą). Do idei suwerenności
w obu jej wymiarach nawiązywali w swoich pracach tacy m.in. filozofowie
polityki, jak Marsyliusz z Padwy, Niccolò Machiavelli, Jean Bodin, Thomas
Hobbes, Jean Jacques Rousseau.
Władza, aby mogła być uznana za suwerenną w wymiarze wewnętrznym,
musi, wedle poglądów jej teoretyków (np. Jeana Bodina), spełniać łącznie
następujące warunki: nie może od nikogo pochodzić, nie może być z kimkol-
wiek dzielona (tak jak w systemie fedudalnym „władza podzielona”) i ma być
nieustająca, nie może być ograniczona (zwłaszcza prawem stanowionym),
piastun władzy suwerennej nie może odpowiadać przed poddanymi za swoje
uczynki. W tym kierunku zmierzali monarchowie jako uznawani za suwere-
nów w państwach oświeconego absolutyzmu (np. Ludwik XIV).
Konkurentem monarchów jako nosicieli władzy suwerennej miał być
wedle poglądów filozofów Oświecenia (choć już wcześniej pojawiało się
tego typu podejście) naród (lud), ogół pełnoprawnych obywateli państwa.
Koncepcja suwerenności narodu znalazła wyraz w pierwszych w dziejach
konstytucjach pisanych: amerykańskiej z 1787 r., polskiej i francuskiej
z 1791, a w konstytucjach współczesnych jest wyrażana powszechnie. Wła-
dzę suwerenną naród sprawuje za pośrednictwem swoich przedstawicieli
463

Suwerenność
w parlamencie i innych ciałach pochodzących z wyboru (demokracja po-

średnia) lub bezpośrednio, np. w aktach o charakterze referendalnym. Od
tego standardu odbiega doktryna ustrojowa oraz konstytucjonalizm państwa
socjalistycznego, które oddają władzę suwerenną w ręce jedynie części oby-
wateli, określanej jako lud pracujący miast i wsi.
Zasada suwerennej równości państw jest ważnym elementem współ-
czesnego międzynarodowego porządku prawnego; znajduje potwierdzenie
w aktach prawa międzynarodowego, takich jak np. Karta Narodów Zjedno-
czonych. Zgodnie z tą zasadą żadne państwo, niezależnie od swojej faktycznej
potęgi i roli w międzynrodowych stosunkach politycznych i gospodarczych,
nie może narzucać innym swojej woli, poddawać protektoratowi, wasalizacji
lub w inny sposób ich uzależniać. Suwerenna równość państw wyklucza
istnienie systemu kolonialnego, który utrzymywał się w świecie od wieku
XVI do połowy XX.
Trzeba jednak uwzględnić fakt, że suwerenność zarówno wewnętrzna,
jak i zewnętrzna jest przede wszystkim pewną ideą polityczno-ustrojową
oraz zasadą prawną (prawa wewnętrznego i międzynarodowego), z którymi
rzeczywisty stan rzeczy nie zawsze idzie w parze. Suwerenność wewnętrzna
(ktokolwiek miałby być jej nosicielem) jest w wielu wypadkach ograniczana
przez podmioty polityczne i ekonomiczne, których znaczenie w procesie po-
dejmowania decyzji władczych przez instytucje mające, zgodnie z prawem,
realizować wolę suwerena jest niekiedy tak duże, że to one w istocie przesą-
dzają o biegu spraw publicznych. Podobnie bywa z suwerennością zewnętrz-
ną. Jej zadeklarowanie przez prawo oraz oficjalne dokumenty polityczne nie
jest równoznaczne z tym, że w stosunkach między państwami nie pojawia-
ją się elementy zależności i podporządkowania. W czasach współczesnych
wpływ na zakres realizacji przez państwa ich suwerennych praw mają także
wielkie ponad- i międzynarodowe korporacje gospodarcze.
Z problemem suwerenności w każdym z jej wymiarów wiążą się ważne
kwestie pozostające w związku z procesami globalizacji, a zwłaszcza integra-
cji kontynentalnej, które nasiliły się od połowy XX w. i decydują o obrazie
świata i Europy w początkach XXI.
W szczególności pojawia się pytanie, czy państwa członkowskie Unii Eu-
ropejskiej zachowują w jej ramach swą suwerenność. Na pytanie to udzielane
są sprzeczne odpowiedzi. Jedni, głównie przeciwnicy integracji europejskiej
w obecnej jej postaci, są zdania, że państwa członkowskie, przekazując część
ważnych kompetencji swoich organów wewnętrznych na poziom Unii, tracą
przez to suwerenność, a przynajmniej w poważnym stopniu przyczyniają się
do jej ograniczenia. Chodzi bowiem o takie istotne prerogatywy władzy su-
werennej, jak stanowienie prawa, wymiar sprawiedliwości, emisja pieniądza,
464

System prawny
decydowanie o dochodach i wydatkach publicznych itp. Inni uważają, że

jeśli nawet przystępując do Unii Europejskiej i pozostając w jej składzie,
państwa członkowskie odstępują część swoich kompetencji władzom tej or-
ganizacji, czynią to dobrowolnie, na podstawie swobodnie przyjmowanych
traktatów, których treść jest akceptowana przez parlamenty narodowe lub
ogół obywateli w drodze referendum. Można zatem powiedzieć, że chodzi
co najwyżej o suwerenność „suwerennie ograniczoną”. W tym czy innym
zakresie podobnego rodzaju ograniczenia dotykają państw uczestniczacych
w innych organizacjach i instytucjach międzynarodowych o charakterze za-
równo gospodarczym, jak i politycznym i militarnym.
Nie ulega wszakże wątpliwości, że tradycyjna jeszcze szesnasto–dzie-
więtnastowieczna koncepcja suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej ulega
w XXI w. erozji, a przynajmniej redefinicji. Twierdzenie, że państwa współ-
czesne mogą pozostać i pozostają suwerenne w taki sam sposób, jak by to
miało wynikać z owych koncepcji, trudno byłoby dziś obronić.
Literatura: Robert Jackson, Suwerenność. Ewolucja idei, tłum. Jakub Majmurek, Sic!, Warszawa
2011; Jerzy Kranz (red.), Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, Prawo i Prak-
tyka Gospodarcza, Warszawa 2006; Neil MacCormick, Questioning Sovereignty – Law, State
and Nation in the European Commonwealth, Oxford University Press, Oxford 1999; Sławomir
Sowiński, Janusz Węgrzecki (red.), Suwerenność państwa i jej granice, Wydawnictwo UKSW,
Warszawa 2010.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Globalizacja prawa; Prawo wyborcze; Rządy prawa; Umowa społeczna; Władza.
System prawny
(ang. Legal system, fr. Système juridique, niem. Rechtssystem, ros.
Правовая система)
System prawny jest jednym z wielu rodzajów systemów, których istnienia

doświadaczamy empirycznie lub które wyodrębniamy w sposób myślowy.
System jest całością, złożoną z części powiązanych ze sobą wedle właści-
wych dla danego systemu zasad, oddzieloną granicami od swojego otoczenia
i pozostającą z nim w określonych relacjach.
Problem elementów składowych i właściwości systemu prawnego bywa
w nauce prawa przedmiotem sporów. Co składa się na ten system, jak jest
on zbudowany, a nawet czy można w ogóle mówić o prawie jako systemie,
jest kwestią dyskusji. Tak np. inaczej system ten jest postrzegany przez
zwolenników tezy, że prawo to zespół wypowiedzi o powinnym zachowaniu
465

System prawny
wskazanych w tych wypowiedziach podmiotów, a inaczej przez tych, którzy

prawo uznają np. za zespół określonego typu zachowań faktycznych.
Jednak w praktyce prawniczej najbardziej rozpowszechniony jest pogląd,
że prawo to zespół wypowiedzi, a gdy idzie o prawo stanowione, wypowiedzi
zawartych w przepisach i z przepisów wyprowadzanych w drodze rozumowań
derywacyjnych i/lub klaryfikacyjnych. Wypowiedzi te są z kolei elementami
konstrukcyjnymi aktów normatywnych. Skoncentrujemy się zatem na takim
właśnie podejściu do prawa.
Należy podkreślić, że prawo jako system jest produktem doktryny
i praktyki prawa, a nie dziełem samego jedynie prawotwórcy (prawodawcy).
Prawotwórca dostarcza natomiast materiału do budowy systemu. Jednak-
że wstępne jego uporządkowanie wynika z działań podmiotów tworzących
prawo, zwłaszcza gdy występują one w postaci organów państwa, których
działalność w tym względzie regulowana jest przepisami konstytucji i innych,
porównywalnych z nimi aktów nomatywnych (np. umów tworzących organi-
zację międzynarodową uprawnioną do stanowienia prawa). Taką organizacją
jest w szczególności Unia Europejska, a jej nader obfita działalność prawo-
twórcza w znacznej mierze kształtuje obraz prawa państw członkowskich.
Udział prawotwórcy w nadawaniu prawu uporządkowanej (systemowej)
postaci wyraża się m.in. w tworzeniu aktów różnego rodzaju, umieszczanych
przez konstytucje oraz wzmiankowane wyżej umowy międzynarodowe na
kolejnych piętrach hierarchii normatywnej. Można więc zatem, poza konsty-
tucjami i umowami międzynarodowymi, znaleźć tu ustawy i akty o porówny-
walnej mocy (dekrety, rozporzadzenia z mocą ustawy, ordonanse), rozporzą-
dzenia wykonawcze w stosunku do ustaw, zarządzenia oganów administracji
publicznej, akty prawa miejscowego (lokalnego) itd. Akty te stanowią źródła
prawa. W krajach uznających prawotwórczy charakter orzeczeń sądowych
do systemu prawa włącza się te spośród nich, które ustanawiają nowe, po-
wszechnie obowiązujące reguły postępowania (judge made law).
Konstytucja RP z 1997 r. „zamyka” system źródeł prawa, co oznacza, że
wchodzą doń, a zatem obowiązują w państwie, jedynie te akty, które są przez
konstytucję wymienione wprost z nazw rodzajowych. Konstytucja ta dzieli
też prawo polskie na dwa obszerne działy – prawo powszechnie obowiązu-
jące i prawo o charakterze wewnętrznym – wiążąc ten podział z rodzajem
wydawanych aktów normatywnych i z organami do tego upoważnionymi.
Prawo o charakterze wewnętrzym wiąże jedynie organy władzy i inne in-
stytucje publiczne podporządkowane organom prawo to stanowiącym, nie
wiąże natomiast innych podmiotów (przede wszystkim osób fizycznych).
Zwykle o systemie prawa mówi się w odniesieniu do prawa obowiązu-
jącego w danym państwie. Jednakże wraz z internacjonalizacją stosunków
466

System prawny
regulowanych prawem można także dostrzec elementy systematyzacji prawa

międzynarodowego, a już z całą pewnością prawa organizacji międzynaro-
dowych o charakterze integracyjnym (Unia Europejska).
Ponadto termin ‘system prawa’ odnoszony jest niekiedy do pewnych
historycznie ukształtowanych rodzin prawa, takich jak system prawa sta-
nowionego (kontynentalnego), system prawa precedensowego lub system
prawa zwyczajowego.
Tradycyjnym i niezbędnym zajęciem nauki prawa i praktyki prawniczej
jest dalsze porządkowanie zbioru norm, tak aby stał się on systemem. Za-
kłada się więc, że aby można było mówić o systemie prawnym, prawo musi
odpowiadać pewnym wymogom o charakterze konstrukcyjnym. Po pierwsze
nie może zawierać tzw. luk, a po drugie nie może zawierać sprzeczności.
Pod pojęciem ‘luki w prawie’ rozumie się brak regulacji pewnego fak-
tycznego stanu (stanów) rzeczy, który ustawodawca pozostawił poza jej za-
siegiem, choć uczynić tego nie powinien. Najczęściej wyróżnia się dwa typy
takich luk – luki konstrukcyjne oraz luki aksjologiczne.
Te pierwsze pojawiają się jako wynik błędów w procesie legislacji. Z róż-
nych bowiem źródeł (np. treści projektów prawodawczych) wiadomo, że
prawodawca dopuścił się pomyłki i nie w pełni lub w ogóle nie uregulował
tego, co uregulować zamierzał. W tym stanie rzeczy można powiedzieć, że
usterką systemu prawa jest jego niekompletność. Utrudnia ona lub unie-
możliwia stosowanie prawa, jeśli miałoby się zachować wymogi legalizmu.
Luki aksjologiczne są brakiem, co do którego stosujący prawo sądzi, że
zgodnie z wyznawanym przez prawodawcę zespołem wartości (moralnych,
politycznych, ekonomicznych) nie powinien się w prawie pojawić. Stosujący
prawo stara się odtworzyć zespół przekonań aksjologicznych prawodawcy
na podstawie uregulowań, które znajduje w tekstach aktów normatywnych,
i orzec o występującej luce. Jest to rozumowanie obarczone ryzykiem złego
odczytania owych przekonań i przypisywania prawotwórcy własnych poglą-
dów podmiotu stosującego prawo.
Doktryna prawna dopuszcza uzupełnianie luk w prawie przez stosującego
prawo. Podejmując takie działania, stosujący prawo przyczynia się do budowy
systemu prawa, a przynajmniej takiego systemu, który nie jest obciążony
wadą niezupełności. Przyjmuje się, że uzupełnianie luk w prawie następuje
w drodze rozumowań per analogiam.
Istnieją dwa typy takich rozumowań – analogia legis i analogia iuris. Ana-
logia legis polega na przeniesieniu przez stosującego prawo na stan nieure-
gulowany norm wyprowadzanych na podstawie materiału, jaki dostarczają
przepisy, których treść regulacyjna jest możliwie najbliższa nieuregulowane-
mu stanowi rzeczy. Analogia iuris sprowadza się do tworzenia norm, których
467

System prawny
treść budowana jest przez stosującego prawo na podstawie zasad prawa

wyrażonych wprost w obowiązujacych przepisach (np. konstytucji, kodek-
sach) lub zasad domniemanych, odtwarzanych z kolei na podstawie założeń
aksjologicznych, jakimi prawdopodobnie kierował się prawotwórca w swojej
działalności normodawczej.
Wypełnianie luk w prawie w drodze rozumowań per analogiam jest często
działaniem rozwijającym system prawa poza jego granice przyjęte przez pra-
wodawcę. Dlatego w niektórych działach prawa (prawo karne, por. zasadę:
nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege) nie jest dopuszczane.
Właściwie zbudowany system prawa nie powinien zawierać uregulowń
wzajemnie sprzecznych. Sprzecznością jest uregulowanie polegające np. na
tym, że temu samemu podmiotowi w tych samych okolicznościach jedna
norma nakazuje czynić coś, czego druga zakazuje, albo jedna norma dozwala
czynić coś, czego druga zakazuje lub co czynić nakazuje.
Stosowanie (w tym i przestrzeganie) prawa, w którym znajdują się
sprzeczności (a jest to sytuacja często spotykana), jest z legalistycznego
punktu widzenia niemożliwe albo co najmniej bardzo utrudnione. Doktry-
na prawa dopuszcza zatem usuwanie takich sprzeczności przez adresatów
norm prawnych. Powinni się oni, w zależności od sytuacji, kierować wówczas
jedną z następujacych zasad kolizyjnych:
1) lex posterior derogat legi priori – regulacja prawna późniejsza uchyla
regulację wcześniejszą (a w istocie pozwala na niepodporządkowanie się
regulacji wcześniejszej), o ile regulacja późniejsza nie jest zawarta w akcie
normatywnym niższym w hierarchii niż regulacja wcześniejsza;
2) lex superior derogat legi inferiori – regulacja zawarta w akcie normatyw-
nym wyższej rangi w hierarchii tych aktów uchyla (pozwala na niestosowa-
nie) regulację zawartą w akcie rangi niższej;
3) lex specialis derogat legi generali – regulacja szczególna uchyla regulację
ogólną (z zachowanim warunku hierarchii); w istocie chodzi tu o to, że
regulacja szczególna czyni wyjątek od regulacji ogólnej.
Ponadto w użyciu są też inne reguły kolizyjne, stanowiące odpowiednie
połączenie wyżej przytoczonych.
Pełne i niesprzeczne uregulowanie prawne nie powinno także zawierać
norm, których zastowanie jest niemożliwe ze względu na dany stan faktyczny
(por. paremia: ad imposibilia nemo obligatur – nie wolno nikogo zobowiązy-
wać do zachowań niemożliwych do urzeczywistnienia). Takie uregulowanie
można uznać za niewchodzące w skład systemu prawa.
Kwestią dyskusyjną jest przynależność do systemu prawa (przynajmniej
w państwach prawnych) norm, które naruszają społeczne poczucie sprawie-
dliwości, są sprzeczne z dominującym w danym społeczeństwie porządkiem
468

System prawny
moralnym, gwałcą uniwersalne prawa i wolności człowieka i obywatela itp.

Kwestia ta wiąże się z pytaniem o granice dzielące system prawny od in-
nych systemów normatywnych, np. systemu norm moralnych. Dla pozyty-
wistycznego spojrzenia na prawo charakterystyczne jest wyznaczanie ostrej
granicy między tymi systemami. Granice te nie rysują się tak wyraziście
w przypadku spojrzeń niepozytywistycznych (np. w ujęciu szkół prawnona-
turalistycznych).
Łatwo się zorientować, że współkształtowanie systemu prawa zarówno
przez prawotwórcę, jak i podmioty stosujące prawo (np. organy sądowe)
może z jednej strony prowadzić do niepewności prawa, ale z drugiej zapo-
biega niekiedy niesprawiedliwości i nadużyciom władzy, które mogą wynikać
ze źle skonstruowanego prawa.
Literatura: Carlos E. Alchourrón, Eugenio Bulygin, Normative Systems, Springer-Verlag, New

York 1971; Olgierd Bogucki, Stanisław Czepita (red.), System prawny a porządek prawny, Wy-
dawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008; Hans Kelsen, Allgemeine
Theorie der Normen, Manz, Wien 1979; Julius Stone, Legal System and Lawyers’ Reasonings,
Stanford University Press, Stanford 1964; Zygmunt Ziembiński, Problemy podstawowe pra-
woznawstwa, PWN, Warszawa 1980.
Piotr Winczorek
Zobacz także:
Organy kontroli państwowej i ochrony prawa; Prawo; Prawo stanowione; Prawo wyborcze;
Rządy prawa; Władza sądownicza.
469

Ś
Świadomość prawna
(ang. Legal consciousness, fr. Conscience juridique, niem. Rechtsbewusst-
sein, ros. Правосознание)
Z pojęciem świadomości prawnej spotykamy się zazwyczaj wtedy, kiedy poja-

wia się potrzeba opisania i podkreślenia znaczenia obecności prawa w życiu
duchowym zbiorowości i jednostek, zwłaszcza zaś wtedy, kiedy idzie o jed-
nostkowe lub kolektywne obrazowanie zjawisk prawnych, o to jak są one
doświadczane, przeżywane i w jaki sposób te obrazy, przeżycia i doświad-
czenia wpływają na jednostkowe i zbiorowe zachowania związane z prawem.
Zakres zarówno denotacji, jak i konotacji pojęcia świadomości pozostaje
sporny. Zwracając uwagę na obcojęzyczne odpowiedniki polskiego pojęcia,
trzeba zauważyć, że podobieństwo etymologiczne (polskie słowo ‘świado-
mość’, podobnie jak łacińskie conscientia pochodzi od słowa ‘wiedza’) nie
przesądza o tożsamości znaczeniowej. Zarówno samemu pojęciu, jak i sło-
wom składającym się na nie są przypisywane różne znaczenia, co nie pozwala
na ich całkowite utożsamienie.
W naukach prawnych podejmowanie problematyki świadomości prawnej
bywa uznawane za manifestację psychologizmu bądź też swoistą aplika-
cję psychologii. W odniesieniu do socjologicznoprawnego zainteresowania
świadomością prawną opinie takie są niesłuszne. Po pierwsze samo poję-
cie świadomości wywodzone jest tutaj zazwyczaj z ogólniejszych koncepcji
społecznych i ma niewielki związek z jego znaczeniami przyjętymi w me-
dycynie i psychologii. Po drugie ujęciom świadomości prawnej obce jest
charakterystyczne dla psychologizmu traktowanie przeżyć psychicznych jako
wcześniejszych lub pierwotnych wobec zachowań społecznych. Mylące w tej
mierze opinie biorą się głównie z przenoszenia na socjologię prawa zna-
czeń nadawanych świadomości prawnej w innych dziedzinach nauki prawa
(zwłaszcza w teorii i filozofii prawa oraz historii doktryn prawnych) i fał-
szywego rozumienia koncepcji Leona Petrażyckiego jako jednej z mutacji
psychologizmu prawniczego. Nieporozumienia w tej kwestii legły u podstaw
ważnego dla polskiej socjologii prawa sporu o to, czy należy się posługiwać
pojęciem świadomości prawnej, czy też raczej mówić o poczuciu prawnym.
Ze względu na znaczenie rozróżnienia świadomości prawnej i poczucia
prawnego, spotykanego w literaturze zagranicznej, różne ujęcia legal conscious-
ness, prawosoznanija itd. można i warto kwalifikować jako świadomość albo
poczucie prawne nie ze względu na konwencję językową, ale ze względu na
to, jakie zjawiska są takimi pojęciami nazywane.
Można wskazać dwie cechy refleksji nad świadomością prawną, łatwe do
odnalezienia w wielu ujęciach zagranicznych, a zgodne z przyjętym w polskiej
socjologii prawa rozumieniem tego pojęcia.
470

Pierwszą jest koncentrowanie uwagi na prawie oficjalnym, a ściślej na

procesach obrazowania i interpretowania prawa oficjalnego, traktowanego
jako zmienna niezależna. Drugą stanowi przywiązywanie szczególnej wagi
do kwestii znajomości (lub nieznajomości) prawa i traktowanie jej jako pier-
wotnej wobec ocen prawa.
Ze względu na różnice poszczególnych ujęć można wyróżnić trzy podsta-
wowe sposoby rozumienia świadomości prawnej, jakkolwiek podział ten nie
wyczerpuje różnorodności interpretacyjnych (przykładowo, poza nim pozo-
stanie pomysł, aby świadomość prawną przypisywać wyłącznie zawodowej
grupie prawników).
Pierwszy punkt widzenia, dający się określić jako indywidualistyczny,
wywodzony jest z klasycznej myśli liberalnej, dla której punktem wyjścia
była wolna wola jednostki. Świadomość prawna jest rozumiana jako ze-
spół jednostkowych przekonań i poglądów odnoszących się do prawa, idei
związanych z prawem, zwłaszcza zaś postaw wobec prawa. Analizowane
przy tej okazji formy świadomości zbiorowej są traktowane jako wtórne,
zrodzone w procesach rozprzestrzeniania się i podzielania jednostkowych
postaw i przekonań. Taki pogląd zaznaczył się w amerykańskich badaniach
świadomości prawnej, realizowanych od lat 70. XX w. i skoncentrowanych
głównie na śledzeniu czynników kształtujących „prawo w działaniu” i róż-
nicujących zachowania prawne.
Drugi nurt, strukturalistyczny, traktuje świadomość prawną jako zjawisko
wtórne wobec struktury społecznej. Wspólnota doświadczeń społecznych,
trwałość i struktura relacji wewnątrzgrupowych mają kreować wspólnotę
postrzegania zjawisk prawnych i w konsekwencji wpływać na względną jed-
nolitość zachowań społecznych związanych z prawem. Jakkolwiek wśród
inspiracji ujęć strukturalnych można znaleźć zarówno proponowane przez
Émile’a Durkheima rozróżnienie świadomości jednostkowej, zbiorowej (ko-
lektywnej) i społecznej, jak i odniesienia do antropologii strukturalnej, to
szczególne znaczenie mają tutaj koncepcje bezpośrednio lub pośrednio od-
noszące się do marksistowskich relacji między bazą a nadbudową. W szcze-
gólności wpłynęły one także na polskie ujęcia i badania świadomości praw-
nej. Ujęcia strukturalistyczne miały wpływ na badania prawa jako narzędzia
podtrzymującego porządek społeczny, koncentrując się na strukturalnych
(zwłaszcza klasowych) czynnikach wpływających na treść prawa i jego sto-
sowanie, problemie nadrzędności prawa wobec innych regulatorów życia
społecznego, jego funkcji legitymizacyjnej, czynnikach sprzyjających prze-
strzeganiu prawa (lub prowadzących do jego nieprzestrzegania). W bada-
niach prowadzonych na Zachodzie zwraca uwagę ich funkcja demaskator-
ska, zorientowana na ujawnianie rzeczywistych nierówności wobec prawa.
471

W badaniach realizowanych w państwach socjalistycznych ujawniała się na-

tomiast funkcja apologetyczna.
Trzeci sposób postrzegania świadomości prawnej, który można określić
jako kulturowy, ukształtował się w nauce amerykańskiej w latach 90. XX w.
Jakkolwiek można w nim odnaleźć elementy charakterystyczne dla ujęcia
zarówno indywidualistycznego (orientacja na „prawo w działaniu”, badanie
i uogólnianie jednostkowych postaw wobec prawa), jak i strukturalistycznego
(uwzględnianie wpływu otoczenia społecznego i wspólnoty sytuacji życiowej,
krytyczne śledzenie zależności między prawem a nierównością społeczną),
jego podstawową inspiracją były badania kultury prawnej, te zwłaszcza które
koncentrowały się na miejscu prawa w życiu zwykłych ludzi i preferowały
jakościowe metody badawcze. Świadomość traktowana jest tutaj jako ogniwo
pośrednie między działaniem społecznym a instytucją społeczną, a świado-
mość prawna wyraża się poprzez uczestnictwo w interakcjach społecznych
związanych z prawem i poprzez procesy tworzenia i odtwarzania świata
społecznego, prowadzi do budowania instytucji prawnych. Na ostateczny
kształt tych instytucji wpływają zatem zarówno proprawne, instrumentalne,
jak i antyprawne postawy i poglądy.
Pojęcie świadomości prawnej odegrało znaczącą, choć niejednoznaczną
rolę w kształtowaniu się tożsamości polskiej socjologii prawa. Jakkolwiek
głównym źródłem inspiracji był tutaj dominujący w nauce prawa marksizm,
istotne znaczenie miała też teoria prawa Leona Petrażyckiego, dzięki któ-
rej zainteresowanie zależnościami między przeżywaniem prawa a zacho-
waniami społecznymi związanymi z prawem były stale obecne w polskiej
refleksji prawnej.
Świadomość, rozumiana w doktrynie marksistowskiej jako subiektyw-
na interpretacja i zarazem manifestacja zjawisk społecznych, kreowanych
i kształtowanych przez procesy ekonomiczne, nie tylko mogła, ale i powinna
była być badana. Ponieważ prawo stanowiło w interpretacji marksistowskiej
epifenomen zjawisk ekonomicznych, nic nie stało na przeszkodzie, aby wy-
odrębniać świadomość prawną. Posługiwanie się tym pojęciem pozwalało po-
zostawać w kręgu marksistowskiej frazeologii, a mimo to prowadzić badania
wykraczające poza ortodoksyjne postrzeganie prawa jako pochodnej polityki.
W polskiej teorii prawa, inaczej niż choćby w sowieckiej, nie akcentowa-
no krytycznych wątków marksistowskiego spojrzenia na prawo, zwłaszcza
zaś unikano wzmianek o prawie jako elemencie „fałszywej świadomości”
i odniesień do „rewolucyjnej świadomości prawnej”. Towarzyszyła temu kry-
tyka pojęcia poczucia prawnego, skoncentrowana na polemice z niemiecki-
mi dziewiętnastowiecznymi psychologistami (choć przy okazji godząca też
w teorię Petrażyckiego). Zazwyczaj uznawano, że na świadomość prawną
472

składa się znajomość prawa i jego ocena, traktowane zazwyczaj jako element
wtórny. Podmiotem świadomości prawnej mogły być nie tylko podstawo-
we dla marksistowskiego strukturalizmu, ekonomicznie definiowane klasy
i warstwy, ale też inne formy społecznego zorganizowania (grupy zawodowe,
podkultury itd.) czy nawet jednostki.
Zbliżone ujęcie przyjęło się także w polskiej socjologii prawa, zwłaszcza
wśród badaczy bliższych marksizmowi. Jakkolwiek w proponowanych przez
nich ujęciach element oceny był zazwyczaj rozszerzany o postulaty wobec
prawa, traktowane jako konsekwencja oceny, a w pracach Marii Boruckiej-
-Arctowej i badaczy z nią związanych wśród elementów świadomości praw-
nej wymieniało się nawet postawy wobec prawa, to konstrukcje takie nie
tyle zmieniają charakterystykę świadomości prawnej, co raczej wskazują na
zainteresowania badawcze i kierunki prowadzonych badań. Niebudzący za-
strzeżeń ideologicznych termin pozwalał na prowadzenie badań dotyczących
wiedzy o prawie oficjalnym i jego ocen. Początkowo punktem odniesienia
była tzw. normatywna czy też pozytywna świadomość prawna, swoisty zbiór
postulatów i oczekiwań prawodawcy wobec adresatów prawa, co prowadzi-
ło do rozważań nad „poziomem” rzeczywistej świadomości prawnej i jej
możliwymi wadami. W późniejszym okresie badania były coraz wyraźniej
zorientowane na analizowanie czynników wpływających na kształt społecz-
nego działania prawa.
Zarówno sama konstrukcja świadomości prawnej, jak i charakter badań
wynikających z jej przyjęcia były krytykowane. Próby rekonstrukcji „pozytyw-
nej świadomości prawnej” określano jako ahistoryczne absolutyzowanie wy-
branego systemu wartości, utrudniające analizę rzeczywistego zróżnicowania
wiedzy i ocen (także negatywnych) prawa. Przyjęte rozumienie świadomości
prawnej nazywano „eklektyczną zbitką pojęciową”, zwracając przy tym uwagę
zarówno za minimalizowanie znaczenia elementów emocjonalnych, jak i na
nadmierną ogólnikowość, utrudniającą budowanie społecznie użytecznych
zaleceń praktycznych.
Mimo tych zastrzeżeń pojęcie świadomości prawnej zostało przyjęte,
przynajmniej jako termin techniczny, także przez krytyków, nawet tych którzy
jak Adam Podgórecki, nie byli skłonni do akceptowania frazeologii marksi-
stowskiej i bliżsi byli koncepcjom Petrażyckiego, a we własnych badaniach
chętniej mówili o poczuciu prawnym, społecznym prestiżu prawa, społecznej
znajomości prawa czy też o postawach wobec prawa i orientacjach moralnych
znaczących dla społecznego działania prawa.
Wraz z osłabieniem presji ideologicznej coraz rzadziej posługiwano się
w polskiej socjologii prawa pojęciem świadomości prawnej. Badania szcze-
gółowe nie potrzebowały już tego pojęcia, badania nad jednostkowymi
473

obrazami prawa powiązano z procesami socjalizacji prawnej, a w charakte-

rystykach strukturalnych częściej pisano o kulturze prawnej.
Literatura: Maria Borucka-Arctowa, Teoretyczny model kształtowania się świadomości prawnej,

w: taż (red.), Świadomość prawna w procesie przemian społeczeństwa socjalistycznego. Materiały
Kollokwium Polsko-Radzieckiego, Instytut Państwa i Prawa PAN, Warszawa 1978, s. 5–15;
Zbigniew Cywiński, Kilka uwag o ujęciach świadomości prawnej, „Studia Iuridica” 1996, t. 31,
s. 9–22; Marc Hertogh, A «European» conception of legal consciousness. Rediscovering Eugen Ehrlich,
„Journal of Law and Society” 2004, t. 31, nr 4, s. 457–481; Duncan Kennedy, The Rise & Fall
of Classical Legal Thought, Beard Books, Cambridge 2006, rozdz. 1: „Legal Consciousness”,
s. 7–36; Krzysztof Kiciński, Poczucie prawne a poczucie moralne, w: Jacek Kurczewski (red.),
Prawo w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975, s. 451–483; Anna Turska, «Poczucie prawne»
a świadomość prawna, „Państwo i Prawo” 1961, z. 2, s. 243–252.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Autorytet i zaufanie; Kultura prawna; Poczucie prawne; Postawy wobec prawa; Socjologia
prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Pe-
trażycki Leon.
474

T
Timasheff Nicholas S.
(9 XI 1886–9 III 1970)
Socjolog, socjolog prawa, religioznawca, sowie-
tolog i kryminolog. Pochodził ze starej rodziny
szlacheckiej, był synem ministra handlu i prze-
mysłu w ostatnim rządzie carskiej Rosji. Urodził
się w Petersburgu, studia prawnicze ukończył
na tamtejszym uniwersytecie W 1914 r., dok-
torat zaś uzyskał w 1916. Był słuchaczem wy-

kładów Petrażyckiego i zaliczany jest do jego
wybitnych uczniów. Pracę naukową rozpoczął
jako wykładowca socjologicznej jurysprudencji
w Instytucie Politechnicznym w Petersburgu.
W 1918 r. został profesorem i dziekanem Wydziału Ekonomicznego. Sta-
nowisko to zajmował do 1921 r., kiedy to zdecydował się na emigrację,
obawiając się aresztowania przez władze bolszewickie. Pierwsze dwa lata
przebywał w Niemczech, gdzie pracował w redakcji emigracyjnej gazety
rosyjskiej. W latach 1923–1928 był wykładowcą Uniwersytetu Praskiego,
potem przeniósł się do Paryża, gdzie pracował w Instytucie Slawistyki na
Sorbonie (1928–1936), wykładając równocześnie w Instytucie Francusko-
-Rosyjskim. W 1936 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i przez cztery
lata współpracował z Pitirimem A. Sorokinem na Uniwersytecie Harvardz-
kim, zbierając i opracowując materiały do jego czterotomowego działa Social
Dynamics. Dalsze lata spędził w Fordham University, gdzie w 1949 r. został
mianowany profesorem socjologii. W 1958 r. przeszedł na emeryturę, lecz
wykłady prowadził aż do osiemdziesiątego roku życia.
Dorobek publikacyjny Timasheffa jest imponujący. Wydał 18 książek, ok.
250 artykułów i blisko 300 recenzji. Do najważniejszych jego prac, w których
przewijają się zagadnienia społeczno-prawne, należą: Grundzuge des Sowjet-
russischen Staatsrechts (1925), An Introduction to the Sociology of Law (1939),
Probation in the Light of Criminal Statistics (1949), Sociological Theory: Its Nature
and Growth (1955), General Sociology (1959, współaut. Paul W. Facey i John
C. Schlereth), War and Revolution: A Sociological Analysis (1965); Sociological
Theory: Its Nature and Growth (współaut. George A. Theodorson, 1976).
Timasheff zaliczał siebie – wespół z Sorokinem i Gurvitchem – do
„szkoły Petrażyckiego”. Zrobił zresztą wiele, aby nie tylko rozwinąć ogól-
ną koncepcję prawa swego mistrza, lecz uczynić ją także podstawą nowej
dyscypliny naukowej – socjologii prawa. Poza kilkoma artykułami poświę-
conymi Petrażyckiemu napisał obszerny wstęp do amerykańskiej edycji Law
and Morality tego autora.
475

Odwołując się do swego petrażycjańskiego rodowodu, Timasheff pod-

kreślał zarazem, że z autorem Teorii prawa i państwa zgadza się w trzech
zasadniczych kwestiach. Po pierwsze akceptuje jego pogląd, że naukowe
badanie prawa musi być badaniem konkretnych faktów, a nie idei. Po drugie
twierdzi, tak jak Petrażycki, że „rzeczywistością prawną” są ludzkie biopsy-
chiczne przeżycia, i po trzecie przekonuje, że prawo oraz moralność tworzą
ogólniejszą kategorię pojęciową – etykę. Uważał przy tym, że koncepcja
Petrażyckiego, ujmująca prawo jako przeżycia dwustronne przydzielająco-
-roszczeniowe, jest nazbyt indywidualistyczna i nacechowana zbyt dużym
ładunkiem psychologizmu. Starał się przeto złagodzić owe skrajności, m.in.
przez wprowadzenie koncepcji prawa jako specyficznej „realności socjo-
-psychologicznej”. Jego zdaniem prawo zawiera dwa elementy: etyczno-
-normatywny element powinności i psycho-fenomenologiczny element im-
peratywności. Etyczne problemy prawa to zagadnienia powinności, kwestie
zaś dotyczące imperatywności prawa składają się na zagadnienie władzy.
Prawo w rozumieniu Timasheffa jest więc specyficzną syntezą etyki i wła-
dzy, jest skutkiem uznawania i egzekwowania pewnych norm etycznych
(powinnościowych) przez tych, którzy dysponują władzą w danej grupie
społecznej. Mówiąc najkrócej, prawo w rozumieniu Timasheffa jest „uetycz-
nioną władzą” (ethized autohority). W późniejszych latach wprowadził do
swoich analiz – pod wyraźnym wpływem Petrażyckiego – pojęcie społecznej
koordynacji. Dowodził, że w rozumieniu socjologicznym prawo należy trak-
tować jako złożone narzędzie społecznej koordynacji, syntetyzujące przeko-
nania etyczne z dążeniami władzy politycznej. Z tego m.in. względu przed-
miot socjologii prawa jest z gruntu odmienny od przedmiotu teorii prawa.
Socjologia prawa bada te zachowania ludzkie, które są zdeterminowane
przez powszechnie uznane normy etyczno-prawne (ethico-legal norms), teoria
prawa natomiast analizuje normy jako takie, stosując trzy różne punkty
widzenia: analityczny (tj. pozytywny), historyczny i teoretyczny. Ponadto
socjologia prawa jest nauką nomograficzną, opisuje i analizuje względnie
stałe wzory (prawidłowości) etyczno-imperatywnej koordynacji. Tradycyjna
teoria prawa (jurysprudencja) jest natomiast nauką idiograficzną, zajmującą
się głównie charakterystyką norm prawnych.
Na pytanie: „W jaki sposób prawo determinuje zachowania ludzkie?”,
Timasheff odpowiadał: „prawo uniformizuje, ujednolica wzory zachowań”.
Zastrzegał się przy tym, że nie uważa, by prawo było jedynym mechani-
zmem uniformizującym, który działa w społeczeństwie. Dwa inne mecha-
nizmy tego rodzaju to uniformizacja naturalna i uniformizacja imitacyjna
(naśladowcza). Prawo tworzy uniformizację „wymuszoną” (imposed), jest
bowiem „etyczno-imperatywnym koordynatorem stosunków społecznych”.
476

Prawo ujmowane z perspektywy socjologicznej narzuca ludziom pewne

określone wzory zachowania, które są powiązane z wartościami etycznymi.
Determinują one postępowanie ludzkie, nadają mu znaczenie, odgrywają
istotną rolę w przyczynowo określonych procesach społecznych, wyrażają
stosunek człowieka do otaczającego go świata i do siebie samego.
Wartości można w różny sposób klasyfikować i hierarchizować. War-
tościami najwyższego piętra są wartości etyczne. Razem z ideami Prawdy
i Piękna etyczna idea Dobra tworzy wierzchołek w obszarze aksjologii,
twierdził Timasheff. Utrzymywał ponadto, że w toku rozwoju dziejowego
następuje stopniowa unifikacja tych trzech najwyższych wartości, co np.
w językach słowiańskich wyraża pojęcie prawości. Człowiek prawy jest
dobry i zarazem prawdomówny, a przez to piękny, godny naśladowania.
Zwrot „powinno być tak, że” wyraża pożądaną zgodność zachowania
z wyższymi wartościami. Wprawdzie treść nakazów powinnościowych się
zmienia, ale zawsze i wszędzie jakieś zachowania są powinnością nakazaną
i w jakiś sposób egzekwowaną. W sferze najwyższej wartości etycznej, to jest
Dobra, pojawia się z czasem idea Sprawiedliwości. Jest ona starsza – twierdził
Timasheff – od prawa stanowionego. Najpierw znalazła odbicie w prawie
karnym, a potem stopniowo przenikała do innych dziedzin prawa. Idea Spra-
wiedliwości należy do zakresu koordynacji etycznej, a w hierarchii wszystkich
wartości etycznych ustępuje miejsca tylko ogólnej idei Dobra. Akceptowanie
jakiejś reguły etycznej oznacza nie tylko skłonność do zgodnego z nią postę-
powania, lecz także podatność na posługiwanie się nią w ocenie zachowań
innych ludzi. Kiedy człowiek dostrzega, że inni ignorują reguły etyczne, które
on sam respektuje, zaczyna odczuwać, iż dzieje mu się niesprawiedliwość.
Poza wartościami jednostkowymi, osobistymi istnieją także „społecznie
uznawane systemy wartości”, czyli instytucje społeczne, które decydują,
co jest, a co nie jest zgodne z ustalonym systemem wartości. Od wartości
etycznych należy odróżniać reguły techniczne, które wskazują, jakie za-
chowania są konieczne, aby osiągnąć określony cel. Są one zawarte głów-
nie w naukach stosowanych (medycynie, agrotechnice, architekturze itd.)
i odnoszą się do wartości względnych. Reguły etyczne odwołują się nato-
miast do wartości absolutnych. Oznacza to, że zasada „powinno być tak,
że” nie stosuje się do reguł technicznych. Zamiast niej występuje pojęcie
zachowania celowego. Reguły techniczne należą do porządku natury (order
of nature), reguły zaś etyczne do porządku kultury (order of culture). Poza
tym o ile reguły techniczne mogą mieć charakter prywatny czy nawet se-
kretny, o tyle reguły etyczne zawsze są „publiczne”, cechuje je prozelityzm.
Postawy ludzi wobec reguł etycznych wyrażają się w „emocjach retry-
butywnych”. Jeśli stwierdzamy, że po działaniu, które uznajemy za dobre,
477

sytuacja sprawcy poprawiła się, albo że po czynie, który uznajemy za zły, sy-
tuacja sprawcy się pogorszyła, to stwierdzamy, że nastąpiła retrybucja.
Takie sekwencje faktów Timasheff nazywał „sekwencjami retrybutywnymi”.
Źródłem emocji retrybutywnych są – zdaniem Timasheffa – wrodzone czło-
wiekowi skłonności do rewanżu, które można traktować jako instynktowne.
Jeśli ktoś odczuwa, że jego osobiste dobro doznało uszczerbku, pragnienie
odwzajemnienia się jest reakcją całkowicie naturalną. Poczucie, że spra-
wiedliwości nie stało się zadość, wytwarza emocję retrybutywną. Działa
tutaj swoiste prawo adekwatności (law of adequacy), które wiąże czyny z ich
oczekiwanymi następstwami. „Kiedy po przestępstwie represja w ogóle nie
następuje albo gdy zbyt często kara jest niższa od poziomu wskazywanego
przez regułę adekwatności, wtedy pojawia się tendencja do rewanżu; takie
jest źródło «sprawiedliwości linczu». O ile represja staje się nazbyt surowa
w porównaniu z represją wymaganą przez oceny socioetyczne, kara nie
wpływa na wzmocnienie przekonań socioetycznych, lecz przeciwnie, wy-
twarza zbiorowe uczucia, które raczej ją podważają; przestępcy są uznawani
za «ofiary», a funkcjonariusze stosujący kary za «tyranów»”.
Cały ten wywód doprowadził Timasheffa do wniosku, że prawo wyraża
retrybutywną strukturę stosunków międzyludzkich, w których poczucie
sprawiedliwości odgrywa poczesną rolę. Usiłował on również wykazać, że
koordynacja etyczno-imperatywna prowadzi do tego, że reguły prawne są
uznawane przez większość członków danego społeczeństwa, są przez nich
przestrzegane, a także że respektują je przedstawiciele „aktywnych ośrod-
ków władzy” i czynnie je popierają. Zagadnieniami tymi powinna zajmo-
wać się socjologia prawa. Poza refleksjami na temat jej podstaw Timasheff
zajmował się również powiązaniami między prawem, moralnością i oby-
czajami, obowiązywaniem prawa, jego dyferencjacją i integracją, miejscem
prawa w kulturze oraz rolą, jaką pełni ono w stosunkach międzyludzkich.
Literatura: Karl B. Baum, Leon Petrazycki und seine Schüller. Der Weg von der psychologischen
zur soziologischen Rechtstheorie in der Petrazyckigruppe, Duncker & Humblot, Berlin 1967,
s. 99–106 (rozdz.: „Die Rechtssoziologie N.S. Timasheffs“); Robert Bierstedt, Nicholas S.
Timasheff, 1886–1970, „The American Sociologist” 1970, t. 5, nr 3, s. 290–291; Andrzej
Kojder, Etyczno-imperatywna idea prawa Nicholasa S. Timasheffa, w: tenże, Godność i siła pra-
wa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa 1995, s. 140–154;
Joseph F. Scheuer (red.), The Works of N.S. Timasheff. An Annotated Bibliography, Flor-
ham Park Press, Madison 1965; A. Javier Treviño, Introduction, w: Nicholas S. Timasheff,
An Introduction to the Sociology of Law, Transaction Publishers, New Brunswick–
–London 2002, s. ix–xxxix.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Funkcje prawa; Petrażycki Leon; Prawo a moralność; Penologia; Przestępstwo; Sankcja.
478

Tortury
Tortury
(ang. Torture, fr. Torture, niem. Folter, ros. Пытки)
Powszechne potępienie tortur datuje się w kulturze Zachodu od wieku Oświe-

cenia. Wcześniej od starożytności stosowano legalnie różne okrutne metody
uzyskiwania zeznań od świadków i podejrzanych, chociaż stosowanie tych
metod czasami mogło być uzależnione od statusu osoby torturowanej. W sta-
rożytnym Rzymie początkowo tortury stosowano głównie wobec niewolni-
ków, potem przy zbrodniach przeciwko państwu rozszerzono je także na ludzi
wolnych. W wiekach średnich tortury jako metodę śledczą kojarzono przede
wszystkich z rozwiniętą od XIII w. inkwizycją (Świętym Oficjum), która tor-
tury włączyła do standardowej procedury. Obok tortur jako środka pozyska-
nia informacji, co uważa się za ich pierwsze i podstawowe znaczenie (questio),
terminem tym posługiwano się na określenie szczególnie wyrafinowanych
form kar cielesnych. Historycznie łączy się też czasami pojęcie tortur z bru-
talnymi rytuałami inicjacyjnymi wśród różnych ludów czy spotykanym także
w europejskim średniowieczu systemie ordaliów (próba wody, ognia itd.).
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącym
zakazu tortur (art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 r.,
EKPC) podkreśla się przede wszystkim ilościową, a nie jakościową różnicę
między torturami a nieludzkim i poniżającym traktowaniem. Ponadto stwier-
dza się, że standard oceny, jakie zachowania kwalifikuje się jako tortury,
podlega pewnej ewolucji, przy czym kierunek tej ewolucji wyznaczony jest
ogólnymi zasadami wynikającymi z koncepcji ochrony godności ludzkiej.
Tortury to przede wszystkim poważne oddziaływania na ciało, ale obejmu-
ją one też różne formy znęcania się psychicznego, zwłaszcza długotrwałe,
w tym groźby poważne, np. symulowanie egzekucji. Zakaz tortur oznacza
też zakaz wydawania osób do krajów, w których mogłyby być prześladowane,
w tym poddane torturom. Kraj europejski, który wydałby obcokrajowca do
kraju, co do którego byłyby wiarygodne dane o grożących mu tam torturach,
mógłby zostać uznany za naruszający w ten sposób zakaz tortur z art. 3
EKPC. Podkreśla się nieuchronny element subiektywizmu w ocenie niektó-
rych przypadków granicznych kwalifikowanych jako tortury. Do pewnego
stopnia np. to, co będzie torturą wobec osoby niepełnosprawnej, nie musi
być uznane za torturę wobec osoby młodej i zdrowej, ponadto pewne dzia-
łania, które w określonym kontekście mogą być jakoś usprawiedliwione, np.
jako legalne działania policji, w innych kontekstach stają się już działaniami
wyłącznie nieludzkimi i poniżającymi, a w skrajnych przypadkach mogą być
traktowane jako forma tortury.
479

Tortury
Współcześnie uznaje się, że tortury stanowią najdotkliwszą, umyślną formę

okrutnego, nieludzkiego lub poniżające traktowania albo karania (tak stanowi
Deklaracja ONZ o ochronie wszystkich osób przed poddawaniem ich torturom
i innemu okrutnemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu, rezolucja
Zgromadzenia Ogólnego ONZ 3452 [XXX]). W 1984 r. została uchwalona
Konwencja ONZ przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu, którą Polska ratyfikowała 9 czerwca
1991 r. Zgodnie z tą konwencją za torturę uznaje się „każde działanie, którym
jakiejkolwiek osobie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychicz-
ne, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo
o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w jakimkolwiek innym celu
wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie po-
wodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą
w charakterze urzędowym lub z ich polecenia, lub z milczącą zgodą. Okre-
ślenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych
z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych
przez nie przypadkowo”. Od czasu ogłoszenia Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka ONZ z 1948 r. potępieniu tortur towarzyszy potępienie i zakaz
okrutnego, nieludzkiego i upokarzającego traktowania. Powtarza ten zakaz
EKPC z 1950 r. (art. 3 EKPC pomija jednak pojęcie okrucieństwa), a także
Międzynarodowy Pakt Praw Politycznych i Obywatelskich z 1966 r., ratyfiko-
wany przez Polskę jeszcze w 1977 r.
Potępienie tortur pojawia się w wielu aktach prawnych i deklaracjach
prawa międzynarodowego i regionalnego, tworzy się też mechanizmy praw-
nomiędzynarodowe, których celem jest reagowanie na stosowanie tortur oraz
innych zachowań nieludzkich i poniżających oraz ich prewencja. Najlepiej
rozwinięty mechanizm kontrolny powstał w ramach Europejskiej Konwencji
o zapobieganiu torturom i nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo
karaniu z 1987 r. Na poziomie ONZ funkcjonuje komitet przeciwdziałania
torturom, monitorujący stosowanie konwencji przeciwko torturom z 1984 r.
Zakaz tortur, zarówno w EKPC (art.3), jak i w innych aktach prawa między-
narodowego, ma charakter absolutny. Takiego absolutnego charakteru nie
ma nawet art. 2 (prawo do życia) EKPC. Oznacza to, że żadne okoliczności:
wojna, stan wojenny, zamieszki, stan wyjątkowy, zagrożenie terroryzmem, nie
usprawiedliwiają odejścia od absolutnego zakazu stosowania tortur. Jest to
fundament współczesnej cywilizacji zachodniej. W rozważaniach polityczno-
-medialnych pojawiają się rzekome kazusy usprawiedliwiające tortury (uzy-
skanie informacji ratujących tysiące niewinnych osób). Zawierają one z reguły
twierdzenia mylące opinię publiczną, niewłaściwie odnoszą się do rozwiązań
prawa karnego, takich jak obrona konieczna czy stan wyższej konieczności,
480

Tortury
które można stosować w celu bezpośredniego ratowania życia ludzkiego. Tyle

tylko, że jeśli chodzi o zgodę na tortury, stosowanie tych kontratypów jest
czysto hipotetyczne, bo znane przypadki stosowania tortur dokumentowane
przez organizacje broniące praw człowieka, w tym w odniesieniu do tortur
podejmowanych w ramach tzw. walki z terroryzmem, nie mieszczą się w ra-
mach założeń wspomnianych kontratypów i pokazują czysto ideologiczny,
pozaprawny, antycywilizacyjny charakter obrony idei i praktyki stosowania
tortur. Według raportów Amnesty International, dotyczących 195 państw
świata, w ostatnich latach tortury były stosowane w około 150 z nich, z tego
w 70 były powszechne, a w 80 prowadziły nawet do śmierci osób torturowa-
nych. Odnosi się to też niestety w pewnym stopniu państw demokratycznych.
Współcześnie tortury to najczęściej bicie pięściami, kijami, stosowanie
wstrząsów elektrycznych, przypalanie, zgwałcenia, pozbawianie snu, poważne
deprywacje sensoryczne, symulowanie egzekucji lub groźby zabójstw tortu-
rowanego lub jego rodziny (w tym podtapianie, tzw. water boarding). W Pol-
sce art. 40 konstytucji wprost powtarza formułę prawnomiędzynarodową,
deklarując, że: „Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nie-
ludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania
kar cielesnych”. Jest to więc, podobnie jak w przypadku art. 3 EKPC, zakaz
absolutny, tortury nigdy nie są prawnie dopuszczalnym środkiem działania
funkcjonariuszy publicznych czy osób działających w ich imieniu czy za ich
choćby cichą zgodą, podobne działania osób prywatnych także są zawsze
poważnym przestępstwem. Podkreśla się bowiem, że państwa są w ramach
swojej jurysdykcji odpowiedzialne za ochronę osób przed naruszeniem ich
praw podstawowych przez osoby prywatne. Z raportów dotyczących prze-
strzegania praw człowieka w Polsce wynika, że ciągle występuje w naszym
kraju problem faktycznego podejmowania przez funkcjonariuszy publicznych
(zwłaszcza policję i służbę więzienną) działań, które w świetle postanowień
art. 3 EKPC i związanego z nim orzecznictwa oraz w świetle innych aktów
prawa międzynarodowego i konstytucji mogą nosić znamiona tortur. Problem
tortur jest więc niestety ciągle aktualny zarówno w skali świata, jak i w Polsce.
Literatura: Paul Friedland, Seing Justice Done. The Age of Spectacular Capital Punishment in France,
Oxford University Press, Oxford 2012; Mark W. Janis, Richard S. Kay, Anthony W. Bradley,
European Human Rights Law. Text and Materials, Oxford University Press, Oxford–New York
2008; Jean Kellaway, Historia tortur i egzekucji. Od wczesnych cywilizacji przez Średniowiecze po
współczesność, tłum. Ewa Ressel, Elipsa, Poznań s.a. (2000); George Riley Scott, A History
of Torture, Senate, London 1995 (1940); Jarosław Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne
i historyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
Zobacz także:
Kara; Kara śmierci; Penologia; Prawa obywatelskie; Przestępstwo; Sankcja.
481

Totalitaryzm
Totalitaryzm
(ang. Totalitarianism, fr. Totalitarisme, niem. Totalitarismus, ros. То-
талитаризм)
Totalitaryzm jest terminem mającym swoje źródło językowe w łacińskich
wyrazach totus (cały, całkowity) i totalis (całość). Włoskie określenie totali-
tario (totalitaryzm) zostało wprowadzone na poczatku lat 20. XX w. przez
Benita Mussoliniego jako nazwa systemu jego rządów, którego dewizą było:
„Wszyscy w państwie, nikt poza nim, nikt przeciw niemu”.
Według słownikowych ujęć totalizm (rządy totalitarne) oznacza despo-
tyczną, scentralizowaną dyktaturę autokratycznego władcy albo elity władzy
uważającej się za nieomylną, podporządkowującą życie i prawa obywateli biu-
rokratycznemu aparatowi ucisku. Totalitaryzm to z jednej strony dyktatorski
system rządów, centralna kontrola sprawowana przez autokratyczne władze,
z drugiej zaś koncepcja polityczna, wedle której obywatele powinni być całko-
wicie podporządkowani absolutnej władzy państwowej. Często wskazuje się
również, że totalitaryzm jest charakterystycznym dla dwudziestowiecznych re-
żimów systemem rządów, dążącym do całkowitej władzy nad społeczeństwem.
Podczas gdy definicje słownikowe najczęściej zacierają granicę między
totalitaryzmem i autorytaryzmem, współczesne ujęcia socjologiczno-poli-
tologiczne takie rozróżnienie na ogół uwzględniają. Rządy autorytarne róż-
nią się od totalitarnych przede wszystkim tym, że nie opierają się na po-
wszechnie obowiązującej ideologii i mobilizacji mas, ponadto nie aspirują
do wszechogarniającej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia
kraju i obywateli, nie zawsze uciekają się do masowego terroru, lecz raczej
selektywnie stosują represje w stosunku do tych, którzy potencjalnie im
zagrażają. Władzę w społeczeństwach autorytarnych sprawuje przywódca
charyzmatyczny i jego najbliższe otoczenie, opierając się na rozbudowanym
aparacie przymusu (do tego typu rządów zalicza się zwykle Hiszpanię Ge-
nerała Franco, Chile Augusta Pinocheta i Irak Saddama Husajna).
Współczesne definicje totalitaryzmu uwzględniają zwykle następujące
elementy:
• państwowa, oficjalnie obowiązująca ideologia;
• system monopartyjny; masowa, hierarchicznie zorganizowana partia
kontrolowana przez oligarchię, spleciona z administracją państwową i opie-
rająca się na niezwykle rozbudowanej sieci tajnych służb i ich agentów oraz
potężnym aparacie przymusu;
• masowy terror służący zastraszeniu społeczeństwa (przynajmniej
w pierwszym okresie budowy nowego reżimu), stopniowo instytucjonali-
zowany jako właściwa metoda rządzenia (normalizacja strachu);
482

Totalitaryzm
• podporządkowanie prawa i jego instytucji woli i dyrektywom partii;

• monopol partii na środki informacji i propagandy;
• centralne zarządzanie gospodarką, kulturą, edukacją i wszystkimi
innymi dziedzinami życia społecznego, umożliwiające ciągłą kontrolę nad
wszystkimi aspektami życia jednostek;
• jednoczesna etatyzacja i atomizacja społeczeństwa, negacja tradycyj-
nych wartości humanistycznych i przyrodzonych praw człowieka.
Totalitaryzm, uznawany na ogół za twór XX w., jest historycznie unika-
tową formą ustrojową, reprezentowaną najpełniej przez Związek Sowiecki
(i tzw. kraje satelitarne) oraz narodowo-socjalistyczną III Rzeszę; niemniej
na miano to niewątpliwie zasługują również inne kraje, m.in. maoistowskie
Chiny i Korea Północna.
Wśród wczesnych teoretycznych analiz genezy i natury totalitaryzmu na
szczególną uwagę zasługują koncepcje Franza L. Neumanna, Hannah Arendt
i Karla Poppera. W głośnej pracy Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie (1945, wyd.
pol. 1993) Karl Popper wskazuje na filozoficzne źródła totalitaryzmu w Republice
Platona oraz w ideach Hegla i Marksa. Pionierskie studium Franza L. Neumanna
pt. Behemoth (1942) charakteryzuje niemiecki narodowy socjalizm jako system
sui generis totalitarny, w którym partia posiadająca władzę opiera się na mono-
polistycznej gospodarce i rządzi amorficznymi masami za pomocą psychiczne-
go i fizycznego terroru. Jednym z głównych narzędzi rządzenia jest wszech-
obecna propaganda, nieodzowna do duchowego zniewolenia społeczeństwa.
Hannah Arendt poświęciła trzecią część swojego słynnego traktatu Ko-
rzenie totalitaryzmu wnikliwej analizie procesów, mechanizmów i paradoksów
składających się na istotę totalitaryzmu w hitlerowskich Niemczech i sta-
linowskiej Rosji. Późniejsze rozważania i badania na temat totalitaryzmu
często wykorzystują i rozwijają jej spostrzeżenia i przemyślenia teoretyczne.
Totalitaryzm jest ruchem o aspiracjach globalnych. Jego pełna realizacja
nie jest możliwa w jednej społeczności czy kraju, ponieważ nieodłącznym
aspektem dążenia do pełnej dominacji jest wykluczenie alternatyw. Gdy
globalizacja totalnego ruchu natrafia na nieprzezwyciężalne przeszkody, jej
namiastką staje się zamykanie granic i blokowanie jakichkolwiek wpływów
z zewnątrz, aby w ten sposób ograniczyć możliwości doświadczania odmien-
nych społecznych rzeczywistości przez społeczność poddaną totalitaryzacji.
Mimo politycznego monocentryzmu i scentralizowanego systemu za-
rządzania praktyka krajów totalitarnych świadczy o braku wyraźnego po-
działu kompetencji między ruchem ideologicznym (partią) i administracją
(państwem). Nawet służby specjalne nie stanowią monolitycznej formacji
– zarówno komunizm, jak i nazizm wymagały wielości służb, których kom-
petencje i wzajemne relacje pozostawały niejasne. Jest to sytuacja odgórnie
483

Totalitaryzm
kontrolowanego chaosu, która trzyma ludzi w lęku i niepewności, wywołu-

jąc jednak przekonanie o jakiejś głębszej, ukrytej spójności organizacyjnej,
trwałości i niezniszczalności systemu.
Cechą charakterystyczną prawa w państwie totalitarnym jest nie tyl-
ko jego niezwykła surowość, ale również jego stopniowe odchodzenie od
rzeczywistości, wiodące do powstania namiastki prawa – tworu w pełni
arbitralnego, fikcyjnego i odbierającego ludziom poczucie bezpieczeństwa
w każdej sferze życia. Jest to w konsekwencji prawo całkowicie wyzbyte
funkcji stabilizacyjnej i ochronnej.
Takie pojęcia, jak wolność, wybór, indywidualność czy prywatność, zostają
zanegowane nie tylko w represyjnej praktyce państwa totalitarnego, ale także
w języku, który jest istotnym elementem kształtowania nowej mentalności.
Kluczowe dla totalitarnych programów budowy nowego człowieka i ładu
społecznego są więc takie elementy, jak wszechobecna ideologiczna indok-
trynacja, propaganda i tzw. nowo-mowa (pojęcie wprowadzone przez Geor-
ge’a Orwella), której istotą jest manipulacja tradycyjnymi pojęciami i warto-
ściami oraz promocja fałszu jako metoda łamania integralności osobowości.
Uderzająco ubogi dorobek naukowy w dziedzinie badań nad totalitary-
zmem tłumaczy się na ogół kontrowersjami politycznymi, które ten temat
wywołuje. Wielkie zainteresowanie tą problematyką w krajach zachodnich
w latach 50. XX w. zostało skutecznie wygaszone pod wpływem ataków kół
lewicowych, które przedstawiały je jako owoc amerykańskiej zimnowojennej
propagandy. Szczególny ich sprzeciw wywoływało łączenie w ramach jednej
kategorii reżimów faszystowskich i komunistycznych. Spowodowało to za-
mrożenie dociekań nad totalitaryzmem na wiele dziesięcioleci. Także obecnie
w krajach byłego bloku sowieckiego zgłaszane są podobne zastrzeżenia, na-
wet same próby ustalenia, czy Związek Sowiecki był państwem totalitarnym
przez cały czas swojego istnienia czy też tylko w okresie rządów Lenina
i Stalina oraz w jakiej mierze i w jakich okresach na miano to zasługiwały
poszczególne państwa bloku, napotykają znaczny opór zarówno lewicowych
środowisk akademickich, jak i elit opiniotwórczych.
Literatura: Hannah Arendt, Korzenie totalitaryzmu, tłum. Daniel Grinberg, Oficyna Wydawni-
cza ŁośGraf, Warszawa 2012 (1951); Carl J. Friedrich, Zbigniew Brzezinski, Totalitarian Dic-
tatorship and Autocracy, Harvard University Press, New York 1965; Arthur Koestler, Ciemność
w południe, tłum. Tymon Terlecki, PIW, Warszawa 1990 (1940); George Orwell, Rok 1984,
tłum. Tomasz Mirkowicz, Muza, Warszawa 2010 (1949); Leonard Schapiro, Totalitarianism,
The Pall Mall Press, London 1972.
Maria Łoś
Zobacz także:
Jurydyzacja życia społecznego; Polityzacja prawa; Prawa obywatelskie; Prawo posttotalitarne;
Prawo totalitarne; Żelazne prawo oligarchii.
484

Tradycja prawna
Tradycja prawna
(ang. Legal tradition, fr. Tradition juridique, niem. Rechtstradition, ros.
Правовая традиция)
Pojęcie tradycji prawnej pojawia się zazwyczaj wtedy, kiedy rzecz tyczy kul-
turowego wpływu przeszłości na kształt teraźniejszych (i przyszłych) insty-
tucji i zachowań prawnych albo wtedy, kiedy pojawia się potrzeba wykaza-
nia ich kulturowej tożsamości. Najczęściej utożsamia się tradycję prawną
z mechanizmami i procesami przekazywania kultury prawnej w czasie, przy
czym treść przekazu, stanowiąca tak czy inaczej dookreślone elementy kul-
tury prawnej, stanowi jawny lub domyślny, ale podstawowy element ujęcia
(John H. Merryman pisał, że idzie o „głęboko zakorzenione, historycznie
uwarunkowane poglądy odnoszące się do natury prawa, jego roli w porząd-
ku społecznym i politycznym, właściwej organizacji i działania systemu
prawnego oraz tego, jak prawo jest lub powinno być tworzone, stosowa-
ne, badane, doskonalone i nauczane”). Wieloznaczność pojęcia daje możli-
wość wielowymiarowej interpretacji. Nieprzypadkowo problematyka tradycji
prawnej (lub tradycji prawnych) podejmowana jest zarówno przez histo-
ryków prawa, jak i komparatystów, antropologów, semiotyków, filozofów
i socjologów prawa.
Postrzeganie prawa jako zjawiska kulturowego pozwala mówić o tradycji
prawnej, ale nie rozstrzyga sporów o zależność między tradycją prawną a in-
nymi pojęciami, uwzględniającymi kulturowe uwikłania prawa, takimi jak
kultura prawna, ideologia prawna czy nawet system prawa. W szczególności
tradycja prawna postrzegana bywa jako jeden z wymiarów kultury prawnej
(Roger Cotterrell) lub też traktowana jako zjawisko odrębne, celniej niż kul-
tura prawna oddające kulturowe uwikłania prawa (H. Patrick Glenn). System
prawa może stanowić część tradycji prawnej (Glenn), zawierać ją w sobie
(Konrad Zweigert i Hein Kötz) lub też mamy do czynienia z dwojaką mani-
festacją roli tradycji w sferze zjawisk prawnych i możemy mówić zarówno
o tradycjach w obrębie porządku prawnego, jak i o prawie występującym
w kręgu tradycji prawnej (Martin Krygier).
Brak uzgodnienia, czym jest tradycja prawna, jest związany z wieloznacz-
nością rozumienia kultury prawnej, prawa i tradycji jako takiej. Określenie
prawa waha się od ściśle formalnoprawnego poprzez uwzględnienie i ak-
centowanie pierwszoplanowego znaczenia „prawa w działaniu” (Harold
Berman), pluralistyczne ujęcia charakterystyczne dla socjologii prawa aż do
uznania, że definiowanie prawa nie tylko nie jest konieczne, ale ze względu
na zróżnicowanie tradycji prawnych – bezcelowe (Glenn).
485

Tradycja prawna
W poszczególnych ujęciach tradycji prawnej znajdują odbicie zarówno

wąskie ujęcia tradycji, skoncentrowane na podkreślaniu ciągłości historycz-
nej, wyrażającej się w organicznym rozwoju instytucji (Berman) czy też
skupione na trwających w czasie, powtarzalnych procesach pozyskiwania,
stosowania i przekazywania informacji normatywnej (Glenn), jak i takie,
które ujawniają wielowymiarowość zjawisk nazywanych tradycją. Te ostatnie
starają się ukazać miejsce i znaczenie prawa w różnie rozumianej tradycji
i wykorzystać to do objaśniania złożonej natury zjawisk prawnych. Martin
Krygier wyróżnia trzy wymiary zakorzenienia prawa w tradycji, odpowiada-
jące trojakiemu jej rozumieniu jako dziedzictwa, wiążącej obecności i trans-
misji. Ujęcie to odpowiada trzem komplementarnym sposobom określania
tradycji wyróżnianym przez Jerzego Szackiego: przedmiotowemu, w którym
tradycją nazywane jest to, co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie;
podmiotowemu, które ukierunkowane jest na wartościowanie przeszłości,
wyrażające się w akceptowaniu (albo odrzucaniu) dziedziczenia; oraz czyn-
nościowemu, kładącemu nacisk na czynności i procesy międzypokoleniowego
przekazywania dóbr kulturowych.
Przedmiotowe rozumienie tradycji prawnej – w którym jest ona trakto-
wana jako swoiste dziedzictwo czy też znacząca spuścizna kulturowa wpły-
wająca na współczesny kształt zjawisk prawnych – lokuje zainteresowanie
nią blisko badań nad kulturą prawną. Podobnie jak w przypadku studiów
kulturowoprawnych, badania prowadzone są w różnych kierunkach, przy
czym istotne znaczenie ma to, czy intencją jest poszukiwanie tożsamości
i wspólnoty kulturowej, czy też akcentowanie jej zróżnicowania.
Tradycja prawna, rozumiana jako element tożsamości kulturowej, stano-
wi przedmiot zainteresowania antropologii prawnej. Badanie wymiaru przed-
miotowego tradycji prawnej ma tu doniosłe znaczenie, choćby ze względu na
potrzebę dookreślenia, czym są zjawiska prawne, postrzegane jako element
kultury badanej zbiorowości. Towarzyszy temu zwracanie uwagi na zna-
czenie transmisji międzypokoleniowej i podkreślanie znaczenia tradycji dla
podtrzymywania instytucji społecznych.
Innym nurtem jest ten, który szuka w historycznym przekazie kultu-
rowym elementów unifikujących i pozwalających na opisywanie wspólnoty
dziedzictwa wybranego obszaru społecznego, niezależnie od jego wewnętrz-
nego zróżnicowania. W tej dziedzinie znaczącą rolę w badaniach tradycji
prawnych odgrywają historycy prawa. Historyczny rozwój, zakres wpływu
i współczesne znaczenie instytucji prawnych wiązanych z kulturą prawną
świata zachodniego powodują, że obok badania narodowych i państwowych
tradycji prawnych (dystynkcja nie jest tu ani jednoznaczna, ani oczywista)
przedmiotem zainteresowania są elementy wspólne, podzielane przez wiele
486

Tradycja prawna
tradycji narodowych. Dlatego też obok tradycji kontynentalnej (prawa sta-

nowionego) i anglosaskiej (common law) proponuje się kategorie europejskiej
tradycji prawnej czy też tradycji prawnej Zachodu.
Dookreślenie granic Zachodu, a nawet Europy jest nie tyle punktem wyj-
ścia, co raczej pochodną doboru istotnych, uznawanych za wspólne elemen-
tów tradycji prawnej. Poszczególni badacze koncentrują uwagę na wybranych,
ich zdaniem dystynktywnych, elementach dziedzictwa kulturowego, takich
przykładowo, jak: filozofia europejskiego antyku; wpływy judeochrześcijań-
skie; prawo rzymskie i zakres jego recepcji; relacje między prawem a innymi
porządkami normatywnymi. Inni wyróżniają zespoły cech współtworzących
określoną tradycję (Harold Berman wyróżnił 10 cech tradycji prawnej Zacho-
du: autonomia prawa, wyodrębnienie zawodowej grupy prawników, wymóg
wykształcenia prawniczego, metaprawna refleksja naukowa, postrzeganie
prawa jako uporządkowanej całości, ciągłość i organiczność zmian prawa,
zorientowanie zmian prawa na wykorzystanie doświadczeń przeszłości w te-
raźniejszości i przyszłości, nadrzędność prawa wobec władzy politycznej,
pluralizm prawa i jego zdolność do szybkich i zasadniczych zmian, nie ni-
weczących, ale odnawiających tradycję prawną).
W tym samym nurcie lokują się także te studia nad wspólnotą aksjo-
logiczną prawa, które akcentują lub choćby dostrzegają znaczenie przekazu
międzypokoleniowego.
Badanie cech wspólnych tradycji prawnych prowadzi do stwierdzenia ich
zróżnicowania. Wpływy prawa, ukształtowanego w okcydentalnym kręgu
kultury prawnej, skutkują niekiedy etnocentrycznym ograniczeniem refleksji
wyłącznie do tradycji tam ukształtowanych, do badania narodowych czy też
państwowych tradycji prawnych i co najwyżej do uwzględniania odmienności
tradycji prawa stanowionego od tradycji prawa precedensowego. Te dwie
ostatnie John Henry Merryman uznaje za najbardziej wpływowe tradycje
prawne współczesnego świata, choć do niedawna wmieniał także tradycję
prawa socjalistycznego.
Krytyka etnocentrycznego i nacjonalistycznego podejścia sprzyjała wpro-
wadzeniu rozważań nad tradycjami prawnymi do komparatystyki prawnej.
Porównywanie tradycji prawnych jest w refleksji komparatystycznej rzadsze
niż różnicowanie „systemów prawa”, „rodzin prawa” czy też „kultur praw-
nych”, jednakże o tyle cenne, o ile prowadzi do wyodrębnienia głównych
nurtów tradycji prawnych i do zwrócenia uwagi na znaczenie wpływów tra-
dycji prawnych na kształt porównywanych „systemów”, „rodzin” czy też
„kultur prawnych”.
Pożytkiem komparatystki tradycji prawnych jest akcentowanie różnic
kulturowych i społecznych, ze względu jednak na skromny jeszcze dorobek
487

Tradycja prawna
w zakresie analizy nieokcydentalnych tradycji prawnych większość prób kla-

syfikacyjnych uznawana jest za niepełne i upraszczające. Nawet rozbudowane
klasyfikacje (Glenn uwzględnia następujące tradycje prawne: talmudyczną,
prawa stanowionego, islamską, common law, hinduistyczną i konfucjańską,
na pierwszym miejscu stawiając autochtoniczne [chthonic], rodzime tradycje
prawne) rodzą pytania o obecność, odrębność, trwałość i elementy konsty-
tuujące inne tradycje prawne, te zwłaszcza które ze względu na swoistość
dziedzictwa kulturowego nie dają się łatwo zaklasyfikować. Przykładem tra-
dycji rzadko dostrzeganej jest rosyjska tradycja prawna.
Ujęcia tradycji prawnej są w większym stopniu zorientowane na pro-
cesy transmisji społecznej, prowadzą do refleksji nad kulturowymi mecha-
nizmami podtrzymywania lub odrzucania instytucji prawnych i odnoszą to
do procesów ciągłości i zmiany społecznej. Prawo, jako trwały mechanizm
stabilizowania życia społecznego, postrzegane jest jako medium, nośnik tra-
dycji prawnych, te zaś stanowią dla niego mechanizm legitymizujący lub
delegitymizujący. W szczególności relacja między prawem a rewolucją bywa
postrzegana jako odrzucenie tradycji, wybór tradycji albo dostosowanie tra-
dycji do zachodzących zmian.
Tradycja może być definiowana jako zespół zachowanych i współcześnie
znaczących obrazów przeszłości i w tym sensie obejmuje tylko takie elemen-
ty, które zostały uznane za godne kultywowania. Procesy doboru elemen-
tów mogą prowadzić do przyjmowania elementów obcych, przyswojonych
poprzez komunikację kulturową, recepcję, narzuconych siłą itd. Nie jest też
istotne, czy da się wykazać związek między rzeczywistym, domniemanym
czy zmyślonym wydarzeniem albo procesem historycznym a współczesnymi
instytucjami prawnymi, o ile obrazy przeszłości są postrzegane jako źródła
prawomocności.
Na to, że wiążąca siła tradycji prawnej sprzyja społecznej akceptacji
obcych kulturowo elementów, zwracał uwagę już Max Weber, rozważając
przyswojenie przez islam elementów prawa helleńskiego i rzymskiego dzięki
uznaniu ich za interpretację Koranu lub element lokalnego prawa zwycza-
jowego. Ahistoryczne powiązanie prawa rzymskiego z Rzymem – centrum
chrześcijaństwa zachodniego – ułatwiało recepcję prawa rzymskiego w świe-
cie Zachodu, podobnie jak dyfuzyjne przyswajanie tradycji odrodzenia, abso-
lutyzmu, Oświecenia itd. sprzyjało homogenizacji europejskich (i nie tylko)
porządków prawnych.
Zainteresowanie tradycjami prawnymi pozwala zwrócić uwagę na konse-
kwencje przyjmowania rozwiązań prawnych pochodzących z obcego otocze-
nia kulturowego. W zależności od punktu widzenia lokalne tradycje prawne
mogą być traktowane jako zagrożenie dla modernizacji i poszanowania prawa
488

Tradycja prawna
oficjalnego albo też jako mechanizm obrony przed akulturacją, prowadzącą

do destrukcji autotelicznych źródeł normatywności.
Szczegółowe badania socjologicznoprawne są przydatne dla innych nur-
tów badań tradycji prawnej, a zarazem tradycja prawna, postrzegana jako
ważki czynnik kształtujący społeczne zachowania powiązane z prawem,
przyciąga uwagę socjologów prawa. W szczególności przedmiotowe analizy
tradycji prawnej pozwalają na lepszą identyfikację czynników kulturowych
determinujących społeczną obecność prawa, natomiast analizy podmiotowe
i czynnościowe ułatwiają interpretację zjawisk prawnych w warunkach przy-
spieszonych zmian społecznych.
Dla badań socjologicznoprawnych szczególne znaczenie ma też i to, że
tradycje prawne stanowią wyrazisty, choć nie zawsze wskazywany, kontekst
różnych manifestacji pluralizmu prawnego.
Współczesne prawo oficjalne, widziane z perspektywy wielości tradycji
i ich wzajemnych relacji, trzeba uznać za wewnętrznie niejednolite, albowiem
odbijające zarówno lokalną tradycję prawną, jak i przyswojone elementy
tradycji obcych. O ile dawniej „mieszanym systemem prawa” nazywany był
porządek łączący elementy kontynentalnej tradycji prawa stanowionego z ele-
mentami anglosaskiej tradycji prawa precedensowego, o tyle dzisiaj termin
ten pojawia się coraz częściej wtedy, kiedy mowa o zróżnicowania wpływów
kulturowych na kształt i treść porządku prawnego. Procesy homogenizacji
kulturowej prowadzą, jak zauważa Krygier, do powstawania tradycji drugie-
go (trzeciego itd.) stopnia, związanych nadawaniem znaczeń, rozumieniem
i interpretowaniem tradycji pierwotnych. Służą w ten sposób unifikacji,
w efekcie której pierwotnie obce sobie kulturowo elementy są traktowane
jako składowe wspólnej tradycji, a zróżnicowanie jest ukrywane.
Jednym z oczywistych źródeł wielowymiarowego pluralizmu praw nieofi-
cjalnych jest ich zakorzenienie w odmiennych tradycjach prawnych. Odmien-
ność ta, zazwyczaj związana z doświadczeniem historycznym, widoczna jest
zazwyczaj wtedy, kiedy na tym samym obszarze żyją i stykają się ze sobą no-
siciele odmiennych tradycji prawnych. Zjawisko takie może przybierać różne
formy. Może być wynikiem współżycia na jednym obszarze rdzennej ludności
i grup napływowych (tak będzie zarówno w przypadku Australii, gdzie tradycja
prawna aborygenów zderza się z tradycjami przybyłych z Zachodu osadników,
jak i w przypadku Francji, gdzie widać rosnące znaczenie tradycji islamskiej);
może wynikać z będącego pochodną kolonializmu mechanicznego ulokowa-
nia na jednym obszarze politycznym różniących się od siebie kulturowo spo-
łeczności (Sudan); a nawet być efektem podziałów politycznych, w wyniku
których jedna dobrze wyodrębniona społeczność narodowa poddawana jest
długotrwałemu wpływowi odmiennych tradycji prawa oficjalnego (Polska).
489

Treves Renato
Literatura: Harold J. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji praw-
nej, tłum. Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 15–63;
H. Patrick Glenn, Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law, wyd. 4, Oxford
University Press, New York 2010, s. 1–60; Martin Krygier, Law as tradition, „Law and Phi-
losophy” 1986, t. 5, nr 2, s. 237–262; tenże, Legal traditions and their virtue, w: Grażyna
Skąpska, Janina Czapska, Krystyna Daniel, Jakub Górski, Krzysztof Pałecki (red.), Prawo
w zmieniającym się społeczeństwie, UJ, Kraków 1992, s. 243–263; John Henry Merryman, The
Civil Law Tradition. An Introduction to the Legal System of Western Europe and Latin America,
wyd. 3, Stanford University Press, Stanford 2007, s. 1–5; Jerzy Szacki, Tradycja, Wydawnic-
twa UW, Warszawa 2011; Konrad Zweigert, Hein Kötz, An Introduction to Comparative Law,
Oxford University Press, Oxford 1998.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Kultura prawna; Pluralizm prawny; Prawo a historia; Prawo zwyczajowe; Recepcja prawa;
Zróżnicowanie prawa.
Treves Renato
(6 X 1907–31 V 1992)
Popularyzator socjologii prawa we Włoszech
i świecie, organizator i współtwórca wielu mię-
dzynarodowych przedsięwzięć w dziedzinie so-
cjologii prawa.
Do jego głównych publikacji poświęconych
problematyce socjologicznoprawnej zalicza się:
Diritto e cultura (1947); Sociologia del diritto (2 t.,
1971); Giustizia e giudici nella società italiana (1972);
Introduzione alla sociologia del diritto (1977); Socio-
logia del diritto in Italia oggi (1982); Sociologia del
diritto. Origini, ricerche, problemi (1987). Był także redaktorem lub współredak-
torem kilku istotnych publikacji poświęconych socjologii prawa: La sociologia
del diritto (1966); Nuovi sviluppi della sociologia del diritto (1968); Norms and
Actions. National Reports on Sociology of Law (1968, współred. J.F. Glastra Van
Loon); L’insegnamento sociologico del diritto (1976, współred. Vincenzo Ferrari).
Urodził się w Turynie, gdzie ukończył szkoły i w 1925 r. rozpoczął stu-
dia na Wydziale Prawa tamtejszego uniwersytetu. Słuchał wykładów m.in.
Luigiego Einaudi’ego, Francesca Ruffiniego i Gioele Solariego, którego uzna-
wał za swego mistrza w czasach studenckich (pod jego kierunkiem napisał
pracę dyplomową o myśli Henri de Saint-Simona). Po studiach wyjechał
do Niemiec, gdzie zajmował się doktryną neokantystów oraz „czystą teorią
prawa” Hansa Kelsena.
490

Treves Renato
Stanowisko profesora uzyskał w uniwersytecie w Messynie na Sycylii.

W 1938 r. przeniósł się do niewielkiego uniwersytetu w Urbino. Z powodu
żydowskiego pochodzenia nie mógł się ubiegać o stanowisko kierownika
katedry i zdecydował się wyjechać do Argentyny. Tam w odległym o ponad
1100 km od Buenos Aires uniwersytecie w San Miguel de Tucumán wykładał
filozofię prawa i socjologię. Do Włoch powrócił w 1947 r. Najpierw objął
katedrę w uniwersytecie w Parmie, a niedługo potem przeniósł się do uni-
wersytetu w Mediolanie, gdzie – tak jak w Argentynie – wykładał głównie
filozofię prawa i socjologię. Aktywnie współpracował z Centro Nazionale di
Prevenzione e Difesa Sociale i w latach 1967–1976 koordynował publikację
dwunastotomowej serii wydawniczej pt. „L’amministrazione della giustizia e
la società italiana in transformazione” (Wymiar sprawiedliwości i transfor-
macja społeczeństwa włoskiego). W 1962 r. został pierwszym przewodniczą-
cym założonego – staraniem Adama Podgóreckiego i Williama M. Evana – Ko-
mitetu Badawczego Socjologii Prawa przy Międzynarodowym Towarzystwie
Socjologicznym. Stanowisko to piastował do 1974 r. W tym samym roku
założył czasopismo „Sociologia del diritto”, wokół którego skupili się niemal
wszyscy włoscy prawnicy, socjologowie i filozofowie zainteresowani zagad-
nieniami socjologicznoprawnymi. W mediolańskim uniwersytecie, w którym
objął w 1976 r. pierwszą we Włoszech katedrę socjologii prawa, prowadził
wykłady do 1983 r., do przejścia na emeryturę. W 1989 r. należał do grona
założycieli Międzynarodowego Instytutu Socjologii Prawa w Oñati (Hisz-
pania). W ostatnich latach życia otrzymał kilka honorowych doktoratów.
Renato Treves był bardzo znaną postacią we włoskim świecie akademic-
kim, a także za granicą. Z przekonań był socjalistą. Wydawał się człowiekiem
bardzo powściągliwym, a nawet nieśmiałym. Był świetnym organizatorem
życia naukowego i miłośnikiem debat intelektualnych, a także sceptykiem,
którego trudno było przekonać, że jakaś hipoteza została definitywnie po-
twierdzona lub obalona. Przeciwstawiał się różnym formom dogmatyzmu
w nauce i propagował krytyczne spojrzenie na dorobek poprzedników. Prawo
traktował jako zjawisko z gruntu społeczne i odrzucał wszelkie metafizyczne
spekulacje. Socjologię prawa postrzegał jako dyscyplinę empiryczną, uwikła-
ną w wartości w tym sensie, że nadrzędnym jej celem jest ochrona wolności
i dążenie do sprawiedliwości społecznej. Jak mało kto, przyczynił się do
organizacyjnego rozwoju socjologii prawa, o której wiele pisał, lecz głównie
w tonie sprawozdawczym, w książkach o stosunkowo niewielkiej objętości.
Literatura: Vincenzo Ferrari, Nella Gridelli Velicogna, Philosophy and sociology of law in the
work of Renato Treves, „Ratio Juris” 1993, t. 6, nr 2, s. 202–215; Pio Marconi, Il legato culturale
di Renato Treves, „Sociologia del diritto” 2009, t. 36, nr 1, s. 5–26; Valerio Pocar, Portrait:
491

Treves Renato
Renato Treves, „International Sociology” 1992, t. 14, nr 1, s. 103–108; Adam Podgórecki,

Renato Treves, image as an international scholar, w: Vincenzo Ferrari, Morris L. Ghezzi, Nella
Gridelli Velicogna (red.), Diritto, cultura e libertà, Giuffre, Milano 1997, s. 705–708; Nel-
la Gridelli Velicogna, Vera Segre, Works by Renato Treves, „Ratio Juris” 1993, t. 6, nr 2,
s. 216–225.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Evan William M.; Kultura prawna; Normatywizm; Podgórecki Adam; Władza sądownicza.
492

U
Umowa społeczna
(ang. Social contract, fr. Contrat social, niem. Gesellschaftsvertrag, ros.
Общественный договор)
Umowa społeczna to sposób wyjaśnienia genezy społeczeństwa i państwa,

odrzucający nadnaturalne pochodzenie władzy publicznej, polegający na przy-
jęciu, że społeczeństwo i państwo powstały w wyniku odpowiedniego aktu
lub aktów woli ludzi, w wyniku których to aktów (umowy między przyszłymi
członkami społeczeństwa, umowy między członkami społeczeństwa a wład-
Umowa społeczna
cą) nastąpiło odejście od stanu natury (czy stanu naturalnego) i przejście

do stanu obywatelskiego czy politycznego, a wobec tego legalna władza
publiczna wywodzi się ze zgody społeczeństwa. Społeczeństwo i państwo
są zatem tworem ludzi, a nie czynników nadprzyrodzonych. Prawie wszyscy
przedstawiciele takiego stanowiska, określanego jako kontraktualizm, trakto-
wali przy tym umowę społeczną jako racjonalistyczną konstrukcję myślową,
a nie jako opis rzeczywistego procesu historycznego.
Idea umowy społecznej wystąpiła w starożytnej myśli greckiej, w szcze-
gólności w myśli sofistów (V w. p.n.e). Znana w myśli średniowiecza, sta-
ła się doktrynalnym standardem wyjaśniania pochodzenia społeczeństwa
i władzy publicznej w okresie nowożytnym w XVII–XVIII w. Przedstawicieli
nowożytnej teorii umowy społecznej łączyło przekonanie o występowaniu,
poczynając od stanu naturalnego, prawa naturalnego (prawa natury), które
nie mogło się jednak stać w stanie natury wystarczająco skuteczną podstawą
normowania stosunków społecznych; różniły ich natomiast inne wizje stanu
natury, a w konsekwencji inne konstrukcje hipotetycznej umowy społecznej
i wynikające z nich wizje właściwego ustroju politycznego.
Pierwszym myślicielem, który, w dziele Lewiatan, przedstawił istotny dla
całości jego filozofii politycznej, a zarazem spójny wykład umowy społecz-
nej, był Thomas Hobbes (1588–1679), zakładający złą z natury, egoistyczną
naturę człowieka (homo homini lapus est). Zdaniem Hobbesa w stanie natury,
mimo obowiązywania norm prawa natury, egoizm człowieka nie znajdował
zewnętrznych ograniczeń, co powodowało, że był to stan wojny wszystkich ze
wszystkimi (bellum omnium contra omnes). Ponieważ nikt nie mógł być pewny
swojego życia, ogólny brak pokoju i bezpieczeństwa wręcz zmusił ludzi, dzięki
ich instynktowi samozachowawczemu, do zawarcia umowy społecznej. Celem
umowy społecznej była rezygnacja z naturalnej wolności na rzecz suwerena,
który dzięki umowie – zawieranej przez każdego z każdym pod warunkiem
przekazania „temu oto człowiekowi albo temu oto zgromadzeniu” całości
naturalnych uprawnień – uzyskiwał „pełną moc” nad poddanymi. Jednym
aktem zbiorowisko ludzi miało przekształcić się w społeczeństwo, a zarazem
państwo – „śmiertelnego Boga”, symbolizowanego przez biblijnego potwora
493

Umowa społeczna
Lewiatana (Lewiatan to tytuł podstawowego dzieła Hobbesa). Umowa spo-

łeczna miała być zakresowo nieograniczona (co powoduje uznanie Hobbesa
za prekursora państwa totalitarnego) i nieodwołalna; suweren miał uzyskać
„uprawnienie do tworzenia reguł, na podstawie których każdy poddany może
wiedzieć, co jest jego własnością”, a wobec tego, że „rozkaz suwerena usta-
nawia prawo”, Hobbesa uważa się za prekursora pozytywizmu prawniczego.
Aczkolwiek obecnie Hobbes jest często traktowany jako twórca nowożytnej
filozofii politycznej – w tym przypisuje mu się także pierwszą nowożytną, po-
zytywistyczną konstrukcję praw podmiotowych – za szczególnie ważne w jego
filozofii można uznać nie tyle jego tezy, ile metodę: w jej ramach szczególne
miejsce zajęła umowa społeczna, która, biorąc pod uwagę jej kolejne wyda-
nia, stała się podstawą współczesnego myślenia o społeczeństwie i władzy.
Kolejnym ważnym wydaniem koncepcji umowy społecznej były idee kla-
syka liberalizmu politycznego Johna Locke’a (1632–1704), wyrażone w Dwóch
traktatach o rządzie, wydanych w 1690 r., lecz napisanych znacznie wcześniej.
Locke miał inną od Hobbesa wizję natury człowieka i, w konsekwencji, stanu
natury. Stan natury jego zdaniem stanowił stan „doskonałej wolności kierowa-
nia ludzkim działaniem” i pomyślności, w którym obowiązywało prawo natury,
przyznające każdemu jednakowe prawo do życia, wolności i mienia. W stanie
natury miało jednak brakować pewności wobec braku zewnętrznego czynnika,
który mógłby rozstrzygać spory między ludźmi oraz karać za naruszenie prawa
naturalnego, przekształcając prawo natury w prawo pozytywne. Chęć usunięcia
tej niepewności była źródłem umowy społecznej, która według Locke’a została
zawarta w dwóch etapach: najpierw zawartej między jednostkami „umowy po-
łączenia” (pactum unionis), tworzącej społeczeństwo – społeczeństwo obywatel-
skie (civil society) – a następnie „umowy podporządkowania się” (pactum subiec-
tionis), zawartej przez społeczeństwo z władzą, stającą się tym samym swoistym
powiernikiem społeczeństwa obywatelskiego, powołanym do zapewnienia
bezpieczeństwa prawnego. Dwuetapowość umowy społecznej miała na celu
uzasadnienie możliwości usunięcia władzy nie wykonującej „umowy podpo-
rządkowania się” („rozwiązanie rządu”, lecz nie „rozwiązanie społeczeństwa”)
bez narażenia się na powrót do stanu natury, zawsze grożący w razie nierespek-
towania umowy w wydaniu Hobbesa. Zarazem umowa z władzą zakładała ist-
nienie wewnętrznej gwarancji nieprzekraczania przez władzę przyznanych jej
uprawnień, tj. nienaruszania naturalnych praw jednostek – w postaci podziału
władz między, przede wszystkim, władzę ustawodawczą i władzę wykonawczą,
tożsamą z władzą sądowniczą. Konstrukcja Locke’a miała wywrzeć szczegól-
ny wpływ na ojców konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej.
Trzecim, późniejszym o kilka generacji, ważnym wydaniem umowy spo-
łecznej była jej konstrukcja przedstawiona przez klasyka nowożytnej myśli
494

Umowa społeczna
demokratycznej Jeana Jacques’a Rousseau (1712–1778) w dziele właśnie

pod tytułem Umowa społeczna, opublikowanym w 1762 r. Zdaniem Rousseau
w stanie natury ludzie, niespaczeni postępem cywilizacyjnym, żyli w szczę-
ściu i pokoju, choć skromnie, bezproblemowo, nie znając wyższych potrzeb
ani namiętności. Różnego rodzaju mechanizmy, opisane we wcześniejszym
dziele Rousseau Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi,
miały zmusić ludzi do zawarcia umowy społecznej, której idealną treść mia-
ły wyrażać słowa: „każdy z nas z oddzielna oddaje swoją osobę i traci swą
władzę pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu,
jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka jako część niepodzielnej
całości”. Umowa społeczna miała zatem doprowadzić do zamiany wolności
naturalnej na wolność polityczną, która w ujęciu Rousseau była wolnością
partycypacyjną – prawem do równego udziału w podejmowaniu decyzji su-
werennego, z mocy umowy społecznej, ludu. Ten demokratyczny element
konstrukcji Rousseau (choć on sam nie w pełni utożsamiał wolę powszechną
i wolę większości) oznaczał zarazem nieuwzględnianie możliwości narusza-
nia przez większość praw mniejszości czy tym bardziej praw jednostek, co
było wykorzystywane już w czasie rewolucji francuskiej przez powołujących
się na Rousseau jakobinów.
Koncepcje umowy społecznej, choć, zwłaszcza w wydaniu Locke’a, stwo-
rzyły podstawy nowożytnego konstytucjonalizmu traktowanego jako efekt
powszechnej zgody, okazały się jedynie przejściowym sposobem konstru-
owania podstaw filozofii politycznej oraz teorii państwa i społeczeństwa. Już
w XVIII w. mogli obyć się bez nich tak wybitni myśliciele, jak Karol Monte-
skiusz i klasyk konserwatyzmu ewolucyjnego Edmund Burke, a od czasów
rewolucji francuskiej ogólnie przestano posługiwać się nimi do wykazania
zarówno pochodzenia władzy, jak i koniecznego lub dopuszczalnego zakresu
jej działania. Nie oznacza to jednak niepowracania do terminu „umowa spo-
łeczna”, w czasach współczesnych przede wszystkim do określenia podstaw
stosunków między partnerami dialogu społecznego.
Literatura: David Boucher, Paul Kelly (red.), The Social Contract From Hobbes to Rawls, Rout-
ledge, London 1994; Christopher W. Morris, The Social Contract Theorists. Critical Essays on
Hobbes, Locke, and Rousseau, Rowman & Littlefield, Oxford 1999; Czesław Porębski, Umowa
społeczna. Renesans idei, Znak, Kraków 1999; Zbigniew Rau, Maciej Chmieliński (red.), Umowa
społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, Scholar, Warszawa 2010.
Hubert Izdebski
Zobacz także:
Monteskiusz; Prawo naturalne; Rewolucja; Równość wobec prawa; Społeczeństwo obywa-
telskie; Władza.
495

W
Weber Max
Weber Max
(21 IV 1864–14 VI 1920)
Jeden z najwybitniejszych socjologów w całych
dziejach socjologii, klasyk socjologii prawa, wybit-
ny historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca
i teoretyk polityki. Wykładał prawo na uniwersy-
tecie w Berlinie (od 1892), ekonomię polityczną
na uniwersytecie we Fryburgu (od 1894) i ekono-
mię na uniwersytecie w Heidelbergu (od 1897).
Po śmierci ojca przeżył ciężkie załamanie nerwo-
we. Na uniwersytet powrócił w 1918 r., by objąć
katedrę w Wiedniu, a następnego roku pierwszą
w Niemczech katedrę socjologii w Monachium.
Główne dzieła Webera to: Gospodarka i społeczeń-
stwo. Zarys socjologii rozumiejącej (1922); Etyka protestancka a duch kapitalizmu,
t. 1–2 (1904–1905); Polityka jako zawód i powołanie (1924); Socjologia religii.
Dzieła zebrane. Etyka gospodarcza religii światowych (1915–1921).
Żadnemu innemu socjologowi nie poświęcono tylu prac co Weberowi,
żaden nie był tłumaczony na tak wiele języków, żaden też nie przyciągał tak
wielkiej uwagi kolejnych pokoleń nie tylko socjologów, lecz także przedsta-
wicieli innych nauk społecznych i humanistycznych.
Wysoka renoma, jaką cieszy się twórczość Webera, w większości udo-
stępniona po jego śmierci, począwszy od 1922 r., jest tym bardziej znacząca,
że lektura jego prac jest trudna, żmudna i czasochłonna. Był on mistrzem
w formułowaniu długich zdań warunkowych, niezwykle ostrożnie wypowia-
dał swe sądy, a zarazem wykazywał predylekcję do dygresji i podejmowania
wątków pobocznych.
Dla definicji pojęcia ‘prawo’, twierdził Weber, rozstrzygające jest istnie-
nie pewnego wymuszającego sztabu. Oznacza to, że porządek społeczny,
który nie jest gwarantowany przez wymuszający sztab, nie jest porządkiem
prawnym. To jakie środki przymusu są w dyspozycji sztabu prawnego, nie
ma istotniejszego znaczenia. W ciągu dziejów posługiwanie się środkami
przymusu wydatnie się bowiem zmieniało.
Istnieje różnica między prawniczym a socjologicznym ujęciem takich
pojęć, jak „prawo”, „porządek prawny”, „zasada prawna”. W ujęciu praw-
niczym chodzi o ustalenie, co obowiązuje jako prawo, jaki sens normatywny
powinno się nadać wypowiedzi uznanej za normę prawną. W ujęciu nato-
miast socjologicznym poszukuje się odpowiedzi na pytanie, co uczestnicy
danej wspólnoty subiektywnie uznają i w praktyce traktują jako obowiązujące
prawo, jako porządek prawny, jako zasadę prawną.
496

Weber Max
Zdaniem Webera obowiązujący „porządek prawny” odnosi się do pew-

nego „konkretnego stanu rzeczy” i ta kwestia stanowi główny przedmiot
socjologii prawa. Motywy (a więc fakty psychiczne) podporządkowania się
prawu nie są, jego zdaniem, istotne, ważne jest tylko to, czy istnieje realna
szansa ingerencji sztabu prawnego, czyli – we współczesnym słownictwie
socjologicznoprawnym – możliwość ingerencji kontrolerów prawnych, a więc
praktyków prawa (Rechtspraktiker), jak ich nazywał Weber. Z socjologiczne-
go punktu widzenia fakt posiadania przez jednostkę prawa do czegoś (np.
rozporządzania jakimiś dobrami) oznacza gwarantowaną szansę, że w urze-
czywistnieniu tego prawa uzyska ona pomoc „aparatu przymusu” (organu
prawa, praktyków prawa itp.).
Jeśli ludzie zachowują się w określony sposób, ponieważ uznają to za
nakazane przez zasady prawne, stanowi to istotny komponent danego po-
rządku prawnego. Obowiązuje on wtedy, kiedy istnieje prawdopodobieństwo,
że w wypadku jego naruszenia działania (interwencję) podejmie aparat przy-
musu. Przymus nie zawsze oznacza zastosowanie lub groźbę zastosowania
fizycznej dolegliwości, lecz także takich środków, jak np. odszkodowanie czy
zadośćuczynienie. Ponadto przymus prawny bywa stosowany, jak podkreślał
Weber, by zapobiec jakiemuś zjawisku (np. rozprzestrzenianiu się choroby
zakaźnej) lub by stworzyć jakiś stan rzeczy (np. opuszczenie przez mieszkań-
ców zagrożonego powodzią terenu). Przymus państwowy bywa częstokroć
wzmacniany przez przymus związków niepaństwowych (np. organizacje kre-
dytodawców czy właścicieli domów), które rozciągają swe władztwo na nie-
gwarantowane przez państwo roszczenia, sposoby rozstrzygania sporów itp.
Jak w świecie – pytał Weber – który jest nastawiony na to, co „regularne”,
a tym samym „obowiązujące”, powstają jakiekolwiek „nowości” (np. zmiany
w prawie, w porządku prawnym, w zasadach prawnych)? Przemiany ze-
wnętrznych warunków życia nie są w tym wypadku czynnikiem koniecznym.
Źródłem nowych porządków zdaje się, jak twierdził, wpływ indywiduów. Ich
przeżycia uchodzące za „nowe” i nierzadko „anormalne” wpływają na innych
ludzi, „przezwyciężając – jak się wyrażał – bezwładność przyzwyczajenia”.
Jednym z głównych problemów socjologicznoprawnych refleksji We-
bera jest zagadnienie rozwoju racjonalizmu prawniczego i jego znaczenie
dla powstania nowożytnego państwa. Rozwój racjonalnego prawa uznawał
on za jeden z najważniejszych czynników sprzyjających kształtowaniu się
cywilizacji zachodniej. Zwracał przy tym uwagę, że nie zawsze i nie wszę-
dzie na świecie rozwój racjonalnego prawa odbywał się w takim samym
porządku i nie zawsze występowały wszystkie najważniejsze jego właściwo-
ści. Przedstawiony przez Webera opis etapów rozwoju prawa ma z założe-
nia charakter teoretyczny (uogólniający), a nie ściśle empiryczny. Chodziło
497

Weber Max
mu przede wszystkim o wyróżnienie zasadniczych typów tworzenia prawa

i wskazanie głównych sił przyczyniających się do jego racjonalizacji i rozwoju
panowania legalnego.
Pierwszy etap rozwoju prawa to charyzmatyczne objawianie prawa, czyli
profetyzm prawny, proroctwa prawne ogłaszane przez wyrocznię, czarownika,
kapłanów, starszyznę rodową. Odbywało się ono według skomplikowanego
rytuału, który „uruchamiał” moce magiczne. Prorocy prawni byli specjalista-
mi od właściwego zadawania bóstwu pytań. Drugi etap to wykrywanie prawa
przez notabli prawnych, nominowanych przez króla spośród przedstawicieli
wybitnych rodów (możnowładców). Z czasem zaczęli się oni przeobrażać
w stałych urzędników, którzy raz w roku ogłaszali zasady „wykrywania”
i „ogłaszania” prawa. Nie mogli oni tworzyć nowego prawa, albowiem trady-
cję uważano za niezmienną, a prawo za obowiązujące na mocy uświęconego
zwyczaju. Takie prawodawstwo – „wykrywane” przez duchownych i innych
proroków prawnych – było bardzo rozpowszechnione w starożytnym Egip-
cie, Babilonii, Grecji, Galii, w krajach północnoeuropejskich i afrykańskich.
Trzecim etapem było narzucanie prawa przez teokratyczne i świeckie siły.
Król, kapłan, głowa rodu czy inni notable ogłaszali nową zasadę prawną lub
dokonywali nowej interpretacji świętej tradycji i w ten sposób „ustanawiali”
prawo. Spory były rozwiązywane przez wzajemne porozumienia stron, ale bez
uprzedniego określenia warunków porozumienia. Z czasem wydawane przez
sędziów orzeczenia utrwalały się, stawały się częścią obowiązującego prawa.
I wreszcie czwartym etapem rozwoju prawa było jego stanowienie przez
organy władzy państwowej oraz rozwijanie i stosowanie go przez uczonych
prawników. Weber podkreślał, że sekularyzacji prawa sprzyjały długotrwałe
wojny i zaburzenia społeczne. Aby uporać się z ich skutkami, konieczne
było narzucanie prawa odmiennego od dotychczas obowiązującego. Ponadto
wodzowie-zdobywcy stawali przed nowymi problemami społecznymi, poli-
tycznymi i prawnymi: jak dokonać podziału podbitych ziem, jeńców i łupów,
jak utrzymać dyscyplinę i porządek publiczny, jak zapewnić bezpieczeństwo.
Potrzebowali prawa regulującego te i podobne kwestie.
Początkiem stanowienia prawa przez zgromadzenie ludowe był okres feu-
dalizmu. Według Webera najwcześniejszymi przykładami prawa stanowione-
go były: 1) kapitularze (ustawy królewskie) w państwie Franków w V–VIII w.,
zmieniające prawo zwyczajowe; 2) procesy inkwizycyjne Kościoła katolickie-
go, w których sędzia zobowiązany był ustalać fakty; i 3) sąd przysięgłych
w Anglii w drugiej połowie XII w. Nota bene wyłonił się on wtedy, gdy strony
dobrowolnie, a wkrótce pod przymusem godziły się – we wszystkich ty-
pach sporów – podporządkować werdyktowi 12 sędziów przysięgłych, a nie
stwierdzać winę lub jej brak za pomocą starych, irracjonalnych sposobów
498

Weber Max
przeprowadzania dowodu. Ale – jak zastrzegał Weber – sąd przysięgłych w śre-

dniowieczu przypominał pod wieloma względami wyrocznię, nie odwoływał się
bowiem do żadnej racjonalnej argumentacji w uzasadnianiu swoich werdyktów.
Weber dowodził, że stopniowo, wraz z rozwojem społecznym i gospodar-
czym, prawo zaczęło podlegać procesowi racjonalizacji. Początkowo była to
racjonalizacja materialna: sprawy były rozstrzygane z punktu widzenia korzy-
ści politycznych czy militarnych, z pominięciem ograniczeń proceduralnych
i wnioskowań logicznych. Z czasem racjonalność ta zaczęła się przekształcać
w racjonalność formalną prawa. Oznacza ona m.in., że proces sądowy jest
pokojową rozgrywką między stronami, która zmierza do ustalenia stanu
faktycznego i odbywa się według uprzednio ustalonych „reguł gry”.
Najwyższy stopień metodyczno-logicznej racjonalności prawa wyrażają –
zdaniem Webera – następujące postulaty: „1) każda konkretna norma prawna
jest «zastosowaniem» pewnej abstrakcyjnej zasady prawnej do konkretnego
«stanu faktycznego»; 2) z obowiązujących abstrakcyjnych zasad prawnych
z pomocą logiki prawnej można wywieść rozstrzygnięcie każdego konkretne-
go stanu faktycznego; 3) obowiązujące obiektywne prawo jest «pozbawionym
luk» systemem zasad prawnych i jako takie musi być tak traktowane w sferze
stosowania prawa; 4) to, czego nie można w racjonalny sposób «skonstru-
ować» prawnie, nie jest też prawnie istotne; 5) wspólnotowe działanie ludzi
interpretować trzeba zawsze jako «zastosowanie» lub «urzeczywistnienie»
zasad prawnych albo, przeciwnie, jako «naruszenie» zasad prawnych”.
Formalna racjonalność prawa przyczyniła się do stworzenia systemu pa-
nowania legalnego po czasach panowania tradycjonalnego i charyzmatyczne-
go. Cechy panowania legalnego (państwa prawnego, jak się dzisiaj mówi) są
według Webera następujące: 1) zakres czynności urzędowych jest określony
przez przepisy prawne i są to czynności stale wykonywane; 2) obowiązki
urzędowe są odgraniczone od uprawnień urzędowych i obowiązuje zasada
kompetencji; 3) istnieje hierarchia urzędowa: urzędnicy niższych instancji są
odpowiedzialni wobec urzędników wyższych instancji; 4) urząd jest oddzie-
lony od osoby urzędnika (urząd nie jest częścią gospodarstwa domowego
urzędnika); 5) urzędnik za swoje czynności otrzymuje ustalone wcześniej
wynagrodzenie.
Panowanie legalne rozwinęło się najpełniej w państwie nowożytnym.
Według Webera istnieje ono wszędzie tam, gdzie porządek administracyjny
i polityczny zmienia się w drodze ustawodawstwa, aparat administracyjny
działa zgodnie z ustanowionymi przepisami administracyjnymi, przymusowa
władza zwierzchnia jest sprawowana nad wszystkimi osobami, które uzysku-
ją obywatelstwo dzięki urodzeniu, a nad większością działań przebiegających
na obszarze objętym jurysdykcją władzy zwierzchniej władza ta (legalnie
499

Weber Max
ustanowiony rząd) ma prawo użycia siły, o ile zastosowanie go jest zgodne

z ustanowionym prawem.
Zasadniczymi cechami nowożytnego państwa są więc: porządek prawny,
biurokracja, przymusowa jurysdykcja nad danym terytorium i monopolizacja
prawomocnego użycia przymusu.
W nurcie badań socjologicznoprawnych sytuują się ponadto studia We-
bera nad historią nauczania prawa i jego profesjonalizacją. Jak dowodził,
specjalizacja prawna zaczęła się rozwijać w średniowiecznej Francji. Roz-
prawy odbywały się tam przed zgromadzeniem ludowym, sędzia na żąda-
nie wyznaczał adwokata, który występował w imieniu strony i uczestniczył
w ferowaniu wyroku. Nie istniało jeszcze wtedy wyraźne rozróżnienie mię-
dzy sędzią a adwokatem, nie była też znana instytucja pełnomocnika, który
zbierałby dowody i przygotowywał sprawę.
Nauczaniem prawa w państwach Europy kontynentalnej zajmowały się
specjalne szkoły, w Anglii natomiast głównie praktycy. Angielscy adwokaci
(barristers), którzy przedstawiali sprawę przed sądem, należeli do gildii (sto-
warzyszeń, zrzeszeń, „cechów”). Byli spośród nich wybierani wszyscy sędzio-
wie. Kandydaci na adwokatów musieli odbyć czteroletni staż. Praktyczną wie-
dzę o prawie można było zdobyć tylko przez gildię. Sprawy były prowadzone
na podstawie precedensów i opartych na nich analogiach. Na kontynencie
europejskim gildie prawników nie zyskały znaczenia. Status prawników
określały rozporządzenia państwowe, które bardzo ograniczały autonomię
zawodową. Do praktyki prawniczej byli dopuszczani tylko absolwenci szkół
prawniczych. Z czasem edukację prawniczą zmonopolizowały uniwersytety.
Zdaniem Webera to dzięki nim w średniowiecznej Europie odrodziło się
prawo rzymskie i na wiele wieków zdominowało myśl prawniczą. Stopniowo
odrywało się ono od kontekstu historycznego, w którym funkcjonowało,
było przekształcane w zbiór ogólnych zasad, a następnie systematyzowane.
W najsłynniejszej chyba pracy Webera Etyka protestancka i duch kapitali-
zmu nie ma bezpośrednich odwołań do problematyki prawnej. Autor przede
wszystkim wykazywał, że w protestantyzmie bogactwo nie służyło heral-
dyce ani konsumpcji na pokaz i wystawnemu życiu, lecz dawało poczucie
dobrze spełnionego powołania człowieka. Protestantyzm formował kapita-
lizm przez propagowanie racjonalnej organizacji pracy i wyposażenie ludzi
interesu w czyste sumienie. Obydwa te czynniki sprzyjały rozwojowi ducha
kapitalizmu. Z czasem religijna motywacja pracowitości, przedsiębiorczości,
zapobiegliwości, skrupulatności, oszczędności zaczęła zanikać, lecz styl życia
pracowitego, zapobiegliwego, skrupulatnego itp. się utrzymał. Jeśli gdzieś
na świecie wytworzył się podobny styl etyczny, powodował, zakładał Weber,
podobne skutki społeczne i gospodarcze.
500

Władza
Literatura: Harold J. Berman, Charles J. Reid, Jr., Max Weber as Legal Historian, Cambridge
University Press, Cambridge 2000; Andrzej Kojder, Sprawcze siły racjonalizacji prawa. Zarys
socjologii prawa Maxa Webera, w: Zbigniew Kurcz, Iwona Taranowicz (red.), Okolice socjo-
logicznej tożsamości. Księga poświęcona pamięci Wojciecha Sitka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 51–70; Anthony T. Krenman, Max Weber, Stanford Uni-
versity Press, Stanford 1983; Isher-Paul Sahni, Max Weber’s sociology of law. Judge as mediator,
„Journal of Classical Sociology” 2009, t. 9, nr 2, s. 209–233; Richard Swedberg, Max Weber’s
contribution to the economic sociology of law, „Annual Review of Law and Social Sciences”
2006, nr 2, s. 61–81.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Legalizm; Legitymizacja prawa; Prawo stanowione; Przymus prawny; Tradycja prawna;
Władza.
Władza
(ang. Power, fr. Pouvoir, niem. Macht, ros. Власть)
Władza ma charakter relacji, w której jeden podmiot ma możliwość na-

rzucenia swojej woli drugiemu podmiotowi, a przynajmniej wywarcia nań
wpływu, i to niezależnie od jego woli. Tak ogólnie określona władza może
odnosić się do bardzo szerokiego spektrum relacji w różnych obszarach
i na różnych poziomach życia społecznego: do relacji rodzinnych, w grupach
rówieśniczych i w szkole, w miejscu pracy i w gospodarce, w instytucjach,
organizacjach i w państwie. Z relacją władzy mamy do czynienia w każdej
grupce społecznej, w której ktoś decyduje, a ktoś inny się podporządkowuje.
Natomiast w przypadku instytucji formalnych i przede wszystkim państwa
relacja między podmiotem posiadającym władzę a podmiotami jej podlegają-
cymi ma charakter nieindywidualny, społeczny i stosunkowo trwały. Władza
państwowa ma środki zapewniające możliwość narzucenia swojej woli za
pomocą nakazów i zakazów, a kiedy napotyka opór lub nieposłuszeństwo,
może zagrozić użyciem siły lub zastosować środki przymusu w postaci
policji czy wojska.
Jako zjawisko życia społecznego i politycznego władza fascynowała filo-
zofów i myślicieli społecznych. Zajmowali się nią Platon i Arystoteles, św.
Augustyn i św. Tomasz, wielu myślicieli nowożytnych: Niccolò Machiavelli
(Książę, 1532), Thomas Hobbes (Lewiatan, 1651) i John Locke (Dwa traktaty
o rządzie, 1690), Monteskiusz (O duchu praw, 1748), Immanuel Kant, Georg
Hegel i marksiści.
Max Weber rozważał, skąd bierze się możliwość narzucenia przez władzę
swojej woli i wyróżnił trzy typy jej uprawomocnienia.
501

Władza
1. Uprawomocnienie przez tradycję polega na uzasadnieniu sprawowania

władzy tym, że istniała ona „od zawsze”, a sprawujący władzę odziedziczył
ją po przodkach. Aparat władzy składa się z osobistych sojuszników, takich
jak wasale w ustroju feudalnym. Ich uprawnienia są także określone przez
tradycję, przez to, co było przed nimi.
2. Uprawomocnienie przez prawo polega na uzasadnieniu sprawowania
władzy tym, że osoba ją sprawująca została mianowana lub wybrana zgodnie
z procedurami prawnymi i podlega zasadom, które ograniczają jej uprawnie-
nia. Także aparat władzy, urzędnicy powoływani są na stanowiska zgodnie
z regułami prawa i w ich ramach pełnią swoje funkcje.
3. Władzę charyzmatyczną uprawomocnia charyzma przywódcy, który
wyróżnia się nadzwyczajnymi czynami i zdolnościami. Jego władza uzna-
wana jest nie z powodu tradycji czy prawa, ale właśnie dzięki posiadaniu
przezeń wyjątkowych cech. Aparat władzy składa się z jego najwierniejszych
wyznawców. Ten typ władzy jest bodaj najmniej trwały – często kończy się
wraz z odejściem (śmiercią) charyzmatycznego przywódcy.
Te trzy typy uprawomocnienia stanowią „typy idealne” – w rzeczywistości
władca (władza) stara się łączyć różne typy uprawomocnienia i zdarza się, np.
w instytucjach kościelnych, że władca ma za sobą tradycję, prawo i charyzmę.
Doświadczenie uczy, że źródłami władzy mogą być nie tylko te opisa-
ne przez Webera, ale także przemoc w czystej postaci i przymus. Dlatego
współcześnie tak wiele uwagi poświęca się formie władzy państwowej, w tym
demokracji. Joseph Schumpeter zapoczątkował proceduralne rozumienie de-
mokracji, która, mówiąc najprościej, polega na uzależnieniu władzy wykonaw-
czej od wyników konkurencyjnych wyborów. Robert Dahl to minimalistyczne
rozumienie demokracji obudował szeregiem warunków instytucjonalnych
(wybór przedstawicieli, wolne i uczciwe wybory, powszechne prawo wybor-
cze, bierne prawo wyborcze, wolność słowa, dostęp do alternatywnych źródeł
informacji, swoboda zrzeszeń), które mają zagwarantować, że wybory będą
rzeczywiście konkurencyjne, a partycypacja w wyborach pozbawiona ograni-
czeń i fasadowości. Larry Diamond określił demokrację liberalną, uzupełnia-
jąc definicję Dahla o kolejne trzy warunki: 1) w demokracji liberalnej nie ma
miejsca na tzw. obszary zarezerwowane, podlegające władzy wojska lub innych
sił, które nie są odpowiedzialne przed elektoratem; 2) oprócz wertykalnej
kontroli rządzących przez rządzonych (poprzez wybory) istnieje horyzontalna
kontrola jednych urzędów przez drugie (rządu przez niezależne sądy, parla-
ment, urzędy kontroli finansowej itp.); 3) demokracji liberalnej właściwy jest
szeroki zakres swobód i praw oraz ich gwarancje dla wszelkich mniejszości.
Badania i analizy władzy państwowej, w różnym stopniu demokratycznej
i liberalnej lub niedemokratycznej, są wciąż podejmowane. Docieka się, jakie
502

Władza
są i jakie powinny być sposoby poszerzania i pogłębiania demokracji (de-

mokracja partycypacyjna, demokracja deliberatywna). Wydarzenia ostatnich
dekad – upadek komunizmu i przemiany w niektórych krajach arabskich,
których rezultat nie jest przesądzony – tylko te zainteresowania podsycają.
Ale współczesne teorie władzy z obszaru nauk społecznych nie porzuciły
dociekań, jak należy rozumieć i definiować władzę, a rozumienie to po-
zostaje bardzo różne. Z jednej strony Robert Dahl (The Concept of Power)
zaproponował „operacyjną” definicję władzy: A ma władzę nad B o tyle,
o ile może spowodować, żeby B zrobił coś, czego by inaczej nie zrobił. Po-
dał przykład profesora grożącego studentowi, że nie da mu zaliczenia, jeśli
ten nie przeczyta pewnej książki – władza profesora jest tu rozumiana jako
różnica między prawdopodobieństwem, że student przeczyta książkę zanim
profesor mu zagrozi, i po tej groźbie. Definicja ta była krytykowana. Także
przez Stevena Lukesa, który rozumie władzę bardzo szeroko jako relację
występującą nie tylko w warunkach konfliktu, ale i w sytuacjach bezkonflikto-
wych, obejmującą również oddziaływanie za pomocą autorytetu i perswazji,
objawiającą się także w artykułowaniu interesów, kształtowaniu tożsamości,
myśleniu o przyszłości. Skoncentrowanie się na podejmowaniu decyzji nie
wystarcza – potrzebne jest krytyczne podejście do wszelkich działań władzy,
podjętych i niepodjętych, krótkookresowych i długookresowych, co wymaga
rozumienia całego procesu politycznego. Trzeba tu jeszcze wspomnieć debatę
Foucault–Habermas, która – najkrócej – dotyczyła tego, czy lepszy krytyczny
wgląd w naturę władzy daje koncepcja Michela Foucaulta z jego „genealogią
wiedzy”, czy też Jürgena Habermasa z „komunikacyjną racjonalnością” i „ety-
ką dyskursu”. Sami myśliciele nigdy osobiście nie dyskutowali, ale można
mówić o dialogu między ich tekstami i zwolennikami. Zjawisko władzy jest
tak kompleksowe, że mówiło się i coraz częściej się mówi o władzy „z przy-
miotnikiem”. W skali międzynarodowej pojawiło się ostatnio rozróżnienie
między hard power a soft power, która miałaby polegać nie na użyciu siły
czy dawaniu pieniędzy, ale na atrakcyjności danego państwa, jego kultury,
ideologii i na perswazji. W skali państwa będzie to zarówno trójpodział
władz na legislatywę, egzekutywę i władzę sądowniczą oraz tzw. czwartą
władzę – media – jak i podział ze względu na poziom systemu politycznego
na władzę centralną i władze samorządowe, lokalne (różnego stopnia). Od-
rębnie analizuje się władzę ekonomiczną – władanie czynnikami produkcji
(praca, kapitał), podmiotami gospodarczymi (przedsiębiorstwa, banki), ludź-
mi i grupami społecznymi. Analizuje się też związki władzy ekonomicznej
i politycznej. Pojawiają się nowe, złożone pojęcia odnoszące się do władzy
w pewnych tylko dziedzinach życia społecznego. Pierre Bourdieu wiele pisał
o władzy czy przemocy symbolicznej, która jest egzekwowana poprzez system
503

Władza sądownicza
edukacji, specyficzny język, ekskluzywną sztukę. Michel Foucault wymyślił

termin „biowładza”, oznaczający panowanie nad cielesnością, seksualnością
i zdrowiem. Biorąc to wszystko pod uwagę i pamiętając o zjawisku władzy
w relacjach międzyludzkich i w małych grupach, trudno sobie wyobrazić
jedną, ogólną, niekwestionowalną teorię władzy i jedną jej definicję.
Literatura: Robert A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, tłum. Stefan Amsterdamski, Znak–Fun-
dacja im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1995; tenże, The concept of power, „Behavioral
Science” 1957, t. 2, nr 3, s. 201–215; Larry Jay Diamond, Is the third wave over?, „Journal
of Democracy” 1996, t. 7, nr 3, s. 20–37; Jürgen Habermas, Taking aim at the heart of the
present, w: David Couzens Hoy (red.), Foucault. A critical Reader, Blackwell, New York 1986,
s. 103–108; Steven Lukes, Power. A Radical View, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2005; Paul
Rabinow (red.), The Foucault Reader, Pantheon Books, New York 1984; Joseph A. Schum-
peter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tłum. Michał Rusiński, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1995; Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum.
Dorota Lachowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Zobacz także:
Foucault Michel; Organy kontroli państwowej i ochrony prawa; Prawa obywatelskie; Prawo
stanowione; Weber Max; Władza sądownicza.
Władza sądownicza
(ang. Judicial power, fr. Pouvoir judiciaire, niem. Judikative, ros. Судеб-
ная власть)
Zgodnie z Konstytucją RP władzę sądowniczą w Rzeczypospolitej Polskiej

sprawują „sądy i trybunały”. Problematyka władzy sądowniczej jest objęta
rozdz. VIII konstytucji, zatytułowanym „Sądy i Trybunały”, a także odpo-
wiednimi ustawami. Do takich ustaw należy zaliczyć: ustawę z 27 lipca
2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych; ustawę z 23 listopada 2002 r.
o Sądzie Najwyższym; ustawę z 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów ad-
ministracyjnych; ustawę z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed
sądami administracyjnymi; ustawę z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konsty-
tucyjnym; ustawę z 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu.
Wszystkie organy zaliczone do władzy sądowniczej są „władzą odrębną
i niezależną od innych władz” (art. 173 konstytucji). Ponadto, jak stanowi
art. 174 konstytucji, sądy i trybunały „wydają wyroki w imieniu Rzeczypo-
spolitej Polskiej”.
Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują tylko sądy. Do sądów ustro-
jodawca zaliczył Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe,
504

Władza sądownicza
apelacyjne), sądy administracyjne (wojewódzkie sądy administracyjne i Na-

czelny Sąd Administracyjny) oraz sądy wojskowe. Sprawowanie wymiaru
sprawiedliwości polega na rozstrzyganiu sporów o prawo, w których co naj-
mniej jedną stroną jest podmiot prywatny. Jest to związane z przysługującym
każdemu prawem do sądowego rozstrzygnięcia sprawy. W przypadku sądów
administracyjnych sprawowanie wymiaru sprawiedliwości polega na kontroli
działalności administracji publicznej, czyli m.in. na badaniu zgodności z pra-
wem decyzji administracyjnych. W sprawach nie zastrzeżonych ustawowo dla
właściwości innych sądów wymiar sprawiedliwości sprawują sądy powszech-
ne (domniemanie kompetencji na rzecz sądów powszechnych). Regułą jest
dwuinstancyjność postępowania sądowego.
Sąd Najwyższy i Naczelny Sąd Administracyjny zajmują się również nad-
zorem orzeczniczym nad działalnością – odpowiednio – sądów powszechnych
i wojskowych (SN) oraz sądów administracyjnych (NSA). Nadzór ten jest
sprawowany przede wszystkim w formie tzw. uchwał, w których zawarta
jest wykładnia przepisów prawnych budzących wątpliwości w konkretnych
sprawach lub powodujących rozbieżności w orzecznictwie.
Najważniejszą gwarancją niezależności władzy sądowniczej od innych
władz jest niezawisłość sędziów. Zgodnie z konstytucją sędziowie są nie-
zawiśli w sprawowaniu swojego urzędu i podlegają tylko konstytucji oraz
ustawom. Ponadto ustawodawca powinien zapewnić sędziom warunki pracy
oraz wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi obo-
wiązków. Sędziom nie wolno prowadzić działalności publicznej, w tym na-
leżeć do partii politycznych ani związków zawodowych. Ważną gwarancją
niezawisłości sędziowskiej jest również to, że sędziowie – powoływani przez
Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa – są nieusuwalni.
Oznacza to, że – poza sytuacjami wyjątkowymi, które powinny precyzyjnie
wynikać z ustawy – niedopuszczalne jest złożenie sędziego z urzędu.
Oprócz sądów organami władzy sądowniczej są także trybunały – Try-
bunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Trybunały nie zajmują się sprawo-
waniem wymiaru sprawiedliwości, lecz wykonują inne zadania, powierzone
tym organom przez ustrojodawcę.
Trybunał Konstytucyjny jest złożony z 15 sędziów, powoływanych przez
sejm na dziewięcioletnią kadencję. Do jego zadań należy przede wszystkim
kontrola zgodności ustaw i innych aktów normatywnych z Konstytucją RP.
Trybunał przeprowadza taką kontrolę wyłącznie na skutek inicjatywy odpo-
wiedniego podmiotu. Może to być wniosek jednego z podmiotów publicz-
nych, wymienionych w art. 191 ust. 1 pkt 1–5 konstytucji (np. Rzecznika
Praw Obywatelskich, grupy 50 posłów, Prezydenta RP, Prokuratora Gene-
ralnego, organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, związku
505

Władza sądownicza
zawodowego), pytanie prawne sądu lub skarga konstytucyjna jednostki (oso-

by fizycznej lub niepublicznej jednostki organizacyjnej). Trzeba dodać, że
wyjątkowo Prezydent RP może zaskarżyć do TK każdą ustawę przed jej pod-
pisaniem, a także umowę międzynarodową przed ratyfikacją (tzw. kontrola
prewencyjna). Trybunał Konstytucyjny orzeka także m.in. o zgodności z kon-
stytucją celów lub działalności partii politycznych – a więc może jako jedyny
organ w państwie zdelegalizować partię polityczną. Rozstrzyga również spo-
ry kompetencyjne między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Trybunał Stanu jest organem powołanym do orzekania o odpowiedzial-
ności konstytucyjnej. Składa się z przewodniczącego (którym jest z urzędu
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego), 2 zastępców przewodniczącego i 16
członków, wybieranych przez sejm spoza grona posłów i senatorów na czas
kadencji sejmu. Przed Trybunałem Stanu odpowiadają piastuni niektórych
najwyższych organów Państwa, tj. Prezydent RP, Prezes Rady Ministrów,
członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes
Najwyższej Izby Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
osoby, którym premier powierzył kierowanie ministerstwem, a także Na-
czelny Dowódca Sił Zbrojnych. Wymienione osoby odpowiadają przed TS
za popełnienie tzw. deliktu konstytucyjnego, tzn. za naruszenie konstytucji
lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzę-
dowania. Za delikt konstytucyjny TS może wymierzyć karę utraty czynnego
i biernego prawa wyborczego, orzec zakaz zajmowania niektórych stanowisk,
a także utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Prezydent RP oraz
członkowie Rady Ministrów mogą odpowiadać przed TS również za popeł-
nienie przestępstwa. Wówczas TS działa jak sąd karny i może wymierzyć
sankcję karną. Trybunał Stanu może ponadto orzec o pozbawieniu mandatu
posła, który naruszył określony ustawą zakaz prowadzenia działalności go-
spodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu
terytorialnego. Trybunał Stanu funkcjonuje w Polsce od 1982 r. Od tej pory
wyrok skazujący wydano tylko w jednej sprawie.
Organem państwa związanym z władzą sądowniczą, aczkolwiek nie
zaliczonym przez konstytucję do organów tej władzy, jest Krajowa Rada
Sądownictwa. Krajowa Rada składa się z Pierwszego Prezesa SN, Preze-
sa NSA, Ministra Sprawiedliwości, osoby powołanej przez Prezydenta RP,
15 sędziów (SN, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów
wojskowych), a także 4 posłów i 2 senatorów. Podstawowym konstytucyj-
nym zadaniem KRS jest stanie na straży niezależności sądów i niezawisło-
ści sędziów. Zadanie to Krajowa Rada realizuje, korzystając z kompetencji
przyznanych temu organowi w konstytucji i w ustawie z 12 maja 2011 r.
o Krajowej Radzie Sądownictwa. Podstawową konstytucyjną kompetencją
506

Wykluczenie prawne
KRS jest opiniowanie i wybór kandydatów do urzędu sędziowskiego, przed-

stawianych Prezydentowi RP do nominacji. Krajowa Rada podejmuje również
liczne inne rozstrzygnięcia indywidualne dotyczące sędziów, a także wyraża
opinie dotyczące projektów aktów normatywnych, które odnoszą się do wła-
dzy sądowniczej. Rozstrzygnięcia KRS w sprawach indywidualnych mogą być
zaskarżone do Sądu Najwyższego. Krajowa Rada może ponadto występować
do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie niekonstytucyj-
ności aktu normatywnego, jeśli akt taki dotyczy niezawisłości sędziów lub
niezależności sądów.
Literatura: Carlo Guarnieri, Patrizia Pederzoli, The Power of Judges. A Comparative Study of
Courts and Democracy, Oxford University Press, Oxford 2002; Wiesław Skrzydło (red.), Sądy
i trybunały w konstytucji i w praktyce, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005; Andrzej Szmyt
(red.), Trzecia władza. Sądy i trybunały w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2008; Janusz Trzciński (red.), Skarga konstytucyjna w prawie polskim, Wydawnictwo
Sejmowe, Warszawa 2000; Jacek Zaleśny, Odpowiedzialność konstytucyjna. Praktyka III RP,
Aspra-JR, Warszawa 2004; Eugeniusz Zwierzchowski (red.), Prawo i kontrola jego zgodności
z Konstytucją, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1997.
Janusz Trzciński, Marcin Wiącek
Zobacz także:
Legalizm; Prawa obywatelskie; Rządy prawa; System prawny; Władza.
Wykluczenie prawne
(ang. Legal exclusion, fr. Exclusion juridique, niem. Rechtliche Aus-
grenzung, ros. Правовое исключение)
Wykluczenie prawne (ekskluzja prawna) jest formą wykluczenia społecznego,

wyróżniającą się tym, że jest wywoływane lub podtrzymywane przez prawo.
Pojęcie wykluczenia prawnego pojawiło się w początkach XXI stulecia
w konsekwencji narastającego zainteresowania strukturalnymi i stratyfika-
cyjnymi formami deprywacji społecznej, godzącymi w społeczną integrację.
Podobnie jak niewiele starsze, a wywodzące się z socjalnych programów
walki z ubóstwem i bezrobociem pojęcie wykluczenia społecznego, odno-
szone bywa ono zarówno do procesów i działań powiązanych z prawem
(jego treścią lub stosowaniem), a ograniczających lub blokujących dostęp
do pożądanych zasobów społecznych, jak i do przejawów ograniczania lub
blokowania przez prawo dostępu do takich zasobów.
Zakres znaczeniowy pojęcia wykluczenia prawnego nie jest uzgodniony
i może być wyznaczany różnie w zależności od tego, jak postrzegane jest
prawo i jego społeczne działanie, a także od tego, jak wyznaczony zostanie
507

Wykluczenie prawne
zakres branych pod uwagę zasobów. W konsekwencji można odróżniać za-

mierzone (intencjonalne) wykluczenie prawne od niezamierzonego, a także
zasadne (usprawiedliwione, prawomocne) wykluczenie prawne od niezasad-
nego. Kwestią sporu pozostaje zakres dóbr reglamentowanych i charaktery-
styka podmiotów zagrożonych wykluczeniem.
Z punktu widzenia prawników pierwszoplanowe znaczenie ma to, czy
ograniczenie dostępu do zasobów społecznych reglamentowanych prawem
zostało zamierzone, a za takie uznają oni takie jego formy, które wynikają
wprost z litery prawa i są pochodną takich jego funkcji, jak np. rozdzielcza,
naprawcza czy retrybutywna. Założenie racjonalności prawodawcy prowadzi
do wniosku, że wykluczenie przez prawodawcę zamierzone (i dotykające
np. skazanych) jest tym samym uzasadnione. Przypadki niezamierzonego
wykluczanie grup i jednostek, będące konsekwencją stosowania prawa, trak-
towane są w konsekwencji tak, jak inne naruszenie prawa. Nie przeszkadza
temu dopuszczenie zewnętrznych kryteriów oceny zasadności, wynikających
choćby z przynależności do Unii Europejskiej i innych organizacji między-
narodowych, umów prawa międzynarodowego, zwłaszcza zaś zawartych
w traktatach akcesyjnych i umowach katalogów praw człowieka i dopusz-
czenia jurysdykcji sądów i trybunałów o właściwości szerszej niż państwowa.
Z takiej perspektywy pojęcie wykluczenia prawnego niewiele wnosi i jeśli
jest ono w literaturze prawniczej używane, to zazwyczaj oznacza to samo,
co naruszenie zasady równości wobec prawa.
W naukach społecznych i polityce społecznej wykluczenie prawne jako
szczególna forma wykluczenia społecznego jest nie tylko traktowane jako
forma rzeczywistej nierówności wobec prawa, ale też widziane w kontek-
ście społecznej spójności jako zagrożenie dla stabilności społecznej. Od-
niesienie do integracji społecznej powinno być podstawowym kryterium
oceny zasadności wykluczenia, natomiast zmienne historycznie i kulturowe
kryteria słuszności, sprawiedliwości i zgodności z prawem mogą mieć co
najwyżej znaczenie pomocnicze. Trzeba zaznaczyć, że postulat ten nie jest
powszechnie respektowany, a jawne lub skrywane odniesienia do aksjolo-
gii „sprawiedliwości społecznej” powodują, że rozumienie zakresu i istoty
wykluczenia prawnego jest zmienne i nie tylko odnosi się do różnych ujęć
społecznej integracji, opartych na wizjach wspólnoty kulturowej, kooperacji
i wymiany czy też na wiążącej mocy praw człowieka, ale też nosi znamiona
zaangażowania politycznego.
Zwraca się uwagę, że prawo jako takie może być postrzegane jako jeden
z mechanizmów generujących i podtrzymujących zróżnicowania i nierówno-
ści społeczne. Jest ono co najmniej potencjalnym źródłem wykluczenia ze
względu na zawarte w nim mechanizmy różnicowania społecznego i sankcje,
508

Wykluczenie prawne
które z samej swej istoty blokują lub ograniczają dostęp do pożądanych

zasobów, takich jak życie, zdrowie, wolność, majątek, prestiż itd. Zakres
i znaczenie takiego wykluczenia nie tylko są związane z treścią prawa, ale
wynikają bezpośrednio z zakresu reglamentacji prawnej.
Podstawową kwestią jest tutaj określenie podmiotowych kryteriów zróż-
nicowania prawnego. Odebranie podmiotowości prawnej określonym ka-
tegoriom społecznym wydaje się oczywistym przykładem intencjonalnego
wykluczenia prawnego, jednakże kwestia jego zasadności nie jest jednoznacz-
na. Uznanie wykluczenia niewolników z obrotu prawnego za niezasadne
zazwyczaj odwołuje się do ocen ferowanych post factum lub też z perspektywy
odmiennych standardów kultury prawnej, choć przecież uzasadniane było
dbałością o spójność społeczną, podobnie jak średniowieczna banicja i prze-
widywane przez prawo sowieckie odbieranie obywatelstwa wrogom ludu pra-
cującego, czemu towarzyszyło obowiązkowe wydalenie poza granice ZSRR.
Dyskusyjna jest również zasadność różnorakich praw ograniczających
lub różnicujących udział w obrocie prawnym. O ile łatwo jest dostrzec ele-
menty wykluczenia w apartheidzie, licznych w porządkach prawnych zasa-
dach numerus clausus, ograniczających dostęp do nauki, pracy, stanowisk itd.
z tytułu płci, rasy czy orientacji seksualnej, o tyle reglamentacja dostępu do
obrotu prawnego ze względu na wiek albo stan zdrowia psychicznego rzadko
będzie postrzegana jako wykluczenie, a argumenty świadczące na rzecz jej
zasadności będą liczne i niemal powszechnie aprobowane. Z kolei reguły
parytetowe, stanowiące formę zasady numerus clausus, są traktowane jako
mechanizm przeciwdziałania wykluczeniu, w założeniu wspierają bowiem
tych, których dostęp do zasobów społecznych jest ograniczony.
Wielkowymiarowość zjawisk wykluczenia społecznego, niejednoznacz-
ność ich kontekstu społecznego i złożony charakter powiązań z prawem
prowadzą często do traktowania wykluczenia prawnego jako swoistej, kwa-
lifikowanej ze względu na swoje społeczne skutki formy nierówności wobec
prawa czy nawet dyskryminacji prawnej bądź też nierówność, segregację
i dyskryminację prawną traktuje się jako podstawowe wskaźniki wyklucze-
nia prawnego. Początkowo pojęcie wykluczenia prawnego było odnoszone
do zjawisk dyskryminacji prawnej dotykającej grupy etniczne (aborygeńskie
lub migrujące), następnie zaś zostało przeniesione do refleksji nad statusem
społecznym i prawnym innych zbiorowości, tych zwłaszcza które postrzega
się zazwyczaj jako szczególnie zagrożone wykluczeniem społecznym czy też
dotknięte dyskryminacją prawną ze względu na status ekonomiczny, płeć
czy też orientację seksualną. Rozważania nad wykluczeniem społecznym
mogą też prowadzić do postulowania, aby prawo do społecznego zintegro-
wania traktowane było jako prawo człowieka.
509

Wykluczenie prawne
Szersze spojrzenie na zjawiska wykluczenia prawnego przyniosły pol-

skie badania „Ekskluzja prawna i jej współczesne formy, uwarunkowania
i wpływ na funkcjonowanie państwa”, zrealizowane przez kierowany przez
Annę Turską zespół w latach 2006–2009. Także w tych badaniach zwracano
uwagę na przejawy obiektywnego (faktualnego) wykluczenia prawnego, po-
twierdzając przykładowo obecność wykluczenia prawnego w życiu społecz-
nym współczesnej Polski w procesach prawotwórczych, w ograniczeniach
dostępu do wymiaru sprawiedliwości, naruszeniach praw i wolności obywa-
telskich i dolegliwościach będących konsekwencją kontaktu z instytucjami
stosującymi prawo.
W badaniach zwrócono także uwagę na zjawiska nie dające się sprowa-
dzić do dyskryminacji prawnej. Przedmiotem badań uczyniono też swoiste
poczucie wykluczenia prawnego (wykluczenie świadomościowe), wyrażające
się w postrzeganiu prawa jako mechanizmu blokującego dostęp do porzą-
danych zasobów społecznych, a co najmniej go nie ułatwiającego, a także
porządek generujący nierówności społeczne i niesprawiedliwie rozdzielający
obowiązki i apanaże. Badani mówili zatem o wykluczeniu zamierzonym, ale
odmawiali mu prawomocności.
Poczucie wykluczenia prawnego może, ale nie musi być zgodne ze stanem
faktycznym. Rozbieżność może wynikać z niedostatecznej znajomości prawa,
co samo w sobie trzeba traktować jako przesłankę wykluczenia prawnego,
tym bardziej że badania uprawdopodobniły związek między tradycyjnie wy-
odrębnianymi sferami zagrożenia wykluczeniem społecznym (ubóstwo, płeć,
wykształcenie) a częstością występowania poglądu, że prawo nie ułatwia
dostępu do dóbr, do których się aspiruje.
Poczucie wykluczenia prawnego może mieć również inne źródła.
W szczególności może świadczyć o konkurencji między prawem oficjalnym
a prawem intuicyjnym, wyrażającym prawne aspiracje i wyobrażenia spra-
wiedliwego porządku. O ile dla wykluczenia obiektywnego istotne jest kry-
terium reglamentacji podmiotowej, o tyle w tym wypadku rzecz dotyczy
oceny prawa jako środka realizacji celów, zakresu przedmiotowego regulacji
prawnej i kryteriów reglamentacji. We wspomnianych badaniach negatywne
oceny prawa przeważały nad pozytywnymi, a badani wskazywali zarówno
na nadmiar prawa, jak i na jego niedostatek. Zarzucano, że prawo blokuje
integrację społeczną, jest tworzone pod wpływem interesów grupowych,
nierówne w praktyce i stanowi przeszkodę w dochodzeniu roszczeń. Opinie
tego rodzaju powinny być traktowane jako ważne wskaźniki wykluczenia
prawnego, co najmniej równie znaczące dla analiz miejsca prawa w procesach
integracji i dezintegracji społecznej, jak potwierdzone przypadki obiektyw-
nego wykluczania przez literę prawa i jego stosowanie.
510

Wykluczenie prawne
Równość i nierówność wobec prawa, prawo jako mechanizm podtrzy-

mywania spójności społecznej, społeczna dysfunkcjonalność prawa, relacje
między prawem pozytywnym i intuicyjnym – to podstawowe kwestie po-
dejmowane w socjologii prawa od jej zarania. Niewątpliwa jest potrzeba
organizowania badań i refleksji wokół nowych pojęć i kategorii, choćby na-
wet niejasnych i niestabilnych znaczeniowo, o ile pozwalają one zobaczyć
od dawna znane zjawiska w nowym świetle i we wzajemnych relacjach, na
które wcześniej nie zwrócono uwagi. Tym należy uzasadnić podejmowanie
problematyki wykluczenia prawnego w socjologii prawa.
Literatura: Margaret Davies, Exclusion and the identity of law, „Macquarie Law Journal” 2005,
t. 5, s. 5–28; Anna Turska (red.), Prawo i wykluczenie. Studium empiryczne, C.H. Beck, Warsza-
wa 2010 (zob. zwłaszcza teksty Anny Turskiej, Andrzeja Kojdera, Jerzego Kwaśniewskiego
i Zbigniewa Cywińskiego); Tamara Walsh, A right to inclusion? Homelessness, human rights and
social exclusion, „Australian Journal of Human Rights” 2006, t. 12, nr 1, s. 185–204.
Zbigniew Cywiński
Zobacz także:
Dyskryminacja; Funkcje prawa; Kastowy system; Nierówności społeczne a prawo; Prawa
obywatelskie; Nadmiar prawa.
511

Z
Zróżnicowanie prawa
(ang. Diversity of law, fr. Diversité du droit, niem. Differenzierung des
Rechts, ros. Разнообразность права)
Prawo stanowi część kultury, a zarazem fundamentalny element porządku

instytucjonalnego społeczeństwa. Cechy prawa w każdym społeczeństwie wy-
kazują więc zróżnicowanie wynikające z wielości i zmienności kultur oraz po-
rządków instytucjonalnych. Co więcej, istnieją także różnorodne mechanizmy
wyodrębniania się prawa jako systemu normatywnego oraz wielorakie rodzaje
wewnętrznej dynamiki jego zmian. Zróżnicowanie prawa może więc wynikać
nie tylko z różnic kulturowych, gospodarczych czy politycznych, ale również
ze zróżnicowania szkół prawniczych, form organizacji stanu prawniczego czy
wreszcie ruchów religijnych i filozoficznych wpływających na pojmowanie
prawa. O zróżnicowaniu prawa można wreszcie mówić w odniesieniu do ty-
pów kontroli społecznej, zinstytucjonalizowanych w postaci norm prawnych.
Niezależnie od tego, jak głębokie i wieloaspektowe jest zróżnicowanie
prawa opisywane przez naukę, warunkiem jego możliwości jest jedność prawa.
Wszak tylko zakładając jedność, możemy mówić o zróżnicowaniu. Jeśli przy-
jąć tezę Clifforda Geertza, zgodnie z którą różnica między prawem a faktem
znamionuje uniwersa znaczeniowe wszystkich społeczeństw, to najdalej idące
historyczne zróżnicowanie prawa rozciąga się na wszystkie etapy historii ludz-
kości i obejmuje trzy podstawowe rodzaje prawa: prawo społeczeństw zbierac-
ko-łowieckich, prawo społeczeństw segmentowych oraz prawo społeczeństw
państwowych. Jednocześnie należy pamiętać, że pierwsze dwa typy występują
nadal na wielu obszarach niekontrolowanych lub słabo kontrolowanych przez
państwo. Często stare porządki bronią się przed ingerencją państw lub w ra-
mach państw zachowują daleko idącą autonomię. Różnice między porządkami
przedpaństwowymi a państwowymi ukazują najszersze spektrum zróżnico-
wania, bieguny, między którymi lokuje się wiele historycznych typów prawa.
Porządki przedpaństwowe charakteryzowały się unikaniem konfliktów
i konsensualnymi, negocjacyjnymi metodami ich rozwiązywania, samopo-
mocą, słabym wyodrębnieniem instytucji sędziego, autoregulacją, statycz-
nością, silnym kolektywizmem (odpowiedzialnością klanu), względnością
strukturalną (oznaczającą, że prawa i obowiązki związane są z miejscem
w strukturze społecznej), kompensatoryjnością oraz jednością systemu norm.
W odróżnieniu od tego społeczeństwa państwowe stopniowo wykształcały
odwrotne cechy prawa. Po pierwsze, zamiast unikać konfliktów, państwowe
systemy orzecznicze dążyły do ich ujawniania i władczego rozstrzygania, cze-
mu sprzyjała silnie ukształtowana instytucja sędziego, który z rozjemcy prze-
kształcał się w przedstawiciela panujących. Po drugie prawo państwowe od-
chodzi od autoregulacji w kierunku sterowania społeczeństwem, reformizmu
512

i progresywizmu, którego narzędziem staje się głównie prawo wraz ze środ-

kami jego legitymizacji. Po trzecie prawo państwowe ma charakter silnie in-
dywidualizujący, odchodzi od względności strukturalnej na rzecz jednolitości
terytorialnej. Przykładem tego długotrwałego procesu może być znoszenie
zróżnicowania prawa w cesarstwie rzymskim przez tzw. ius gentium oraz upo-
wszechnianie jednolitego prawa pretorskiego na terytorium całego imperium.
Po czwarte wreszcie współczesne porządki państwowe cechują się z reguły wy-
raźnym zróżnicowaniem systemów norm prawnych, religijnych i moralnych.
Procesowi temu towarzyszy jednak wzrost znaczenia polityki w prawie, co
przejawia się m.in. eskalacją prawodawstwa i wpływem doktryn politycznych
na treść norm prawnych. To upolitycznienie jest jednak również zróżnicowa-
ne geograficznie i kulturowo, wpływ polityki jest bowiem z reguły mniejszy
w „prawie prawników” i systemach opartych na orzecznictwie, a więc np.
w systemie common law, choć i tam gwałtownie wzrasta rola ustawodawstwa.
Ważnym wskaźnikiem zróżnicowania prawa jest rola, jaką pełni w nim
prawo karne. Émile Durkheim traktował je jako wskaźnik dominującego
typu solidarności społecznej. Tak więc represyjność byłaby wskaźnikiem
solidarności mechanicznej, opartej na podobieństwie, a kompensatoryjność
wskaźnikiem solidarności organicznej, opartej na zróżnicowaniu funkcjonal-
nym. Według Durkheima prawo regulujące solidarność organiczną wyma-
ga z jednej strony norm odpowiadających wymogom współpracy rynkowej,
a z drugiej norm korporacyjnych, budujących więź wewnątrz grup zawodo-
wych. Ewolucję zinstytucjonalizowanych w prawie form kontroli społecznej
podkreśla również Donald Black, wskazując na rozwój prawa od systemów
kierujących się zasadą represji poprzez systemy oparte na odszkodowaniu po
systemy rządzące się zasadami terapii i koncyliacji. Według Blacka ten typ
historycznej ewolucji prowadzi do stopniowego zaniku prawa i tzw. anar-
chii przyszłości. Obserwacjom Durkheima i Blacka przeczą jednak ustalenia
antropologów, którzy zwracają uwagę, że geneza prawa karnego wiąże się
ściśle z powstaniem pierwszych państw, a surowość prawa obniża się wraz
ze wzrostem centralizmu państwowego, choćby w absolutyzmie oświeconym
XVIII w. (z istotnymi wyjątkami, jak np. wzrost surowości prawa w staro-
żytnej Babilonii w stosunku do prawa sumeryjskiego). Ponadto, jak pisał
Herbert L.A. Hart, kompensatoryjne lub terapeutyczne uzasadnienia norm
prawa karnego mogą współistnieć z przypisywaniem mu funkcji represyjnej
przez jego bezpośrednich i pośrednich adresatów. Toteż współczesna litera-
tura socjologiczna mniej już się zajmuje ogólną historyczną ewolucją prawa,
a bardziej wzajemnym przenikaniem się różnych form kontroli społecznej
i zróżnicowaniem prawa pod tym względem. Współcześnie mówi się w tym
kontekście o tzw. pluralizmie prawnym.
513

Ponadto wiele pisze się ostatnio o zróżnicowaniu prawa rozumiane-

go jako funkcjonalny podsystem społeczeństwa. Tak np. Niklas Luhmann
dostrzega wyodrębnianie się dwóch zasadniczych funkcji prawa: pewności
działania (będącej funkcją pierwotną) oraz sterowania działaniem (funk-
cji związanej ze wzrostem politycznej instrumentalizacji prawa). Według
niemieckiego socjologa można przewidywać dalsze procesy wewnętrznego
różnicowania się systemu.
Oprócz zróżnicowania funkcjonalnego obserwujemy rozwój zróżnicowa-
nia wąskich gałęzi prawa na poziomie lokalnym i globalnym. Tak więc w wielu
dziedzinach wiodącą rolę zaczynają odgrywać prywatne regulacje korporacji,
których działalność ma wpływ na stan środowiska naturalnego, np. handel
drewnem. W obliczu słabnącej aktywności rządów regulacje przedsiębiorstw
w coraz istotniejszej mierze definiują i implementują normy związane z zasa-
dą „zrównoważonego rozwoju”. Ponieważ handel drewnem ma istotne zna-
czenie zarówno dla lokalnych społeczności, jak i dla warunków życia na całym
globie, prywatne programy regulacyjne wymagają standardów międzynarodo-
wych, do których wypracowania powoływane są wyspecjalizowane instytu-
cje, np. Forest Stewardship Council. Oznacza to również, że zróżnicowanie
prawa może prowadzić do pozapaństwowych i ponadnarodowych tendencji
unifikacyjnych. Głównym tego przykładem jest prawo Unii Europejskiej.
Wewnątrzpaństwowe zróżnicowanie prawa może wreszcie wynikać ze
stopnia, w jakim dany system prawny przeniknięty jest przez określone
doktryny filozoficzne i religijne. Tak np. wpływ doktryny praw człowieka jest
bardzo zróżnicowany w zależności od wielu czynników, w szczególności od
samej treści prawa, zwłaszcza od konstytucji i stopnia jej implementacji, od
dominujących praktyk społecznych, w tym praktyk orzeczniczych różnych
instancji sądowych, i wreszcie od wartości akceptowanych przez różne grupy
społeczne uczestniczące w tworzeniu i stosowaniu prawa.
Literatura: Donald Black, The Behavior of Law, Academic Press, New York–San Francisco–
–London 1976; Clifford Geertz, Local Knowledge. Further Essays in Interpretive Anthropology, Basic
Books, New York 2000 (1983); Andrzej Kojder, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne,
wyd. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001; Errol Meidinger, Private environmental standard
setting, human rights, and human communities, „Buffalo Environmental Law Journal” 1999–2000,
nr 9, s. 123–237; James C. Scott, The Art of Not Being Governed. An Anarchist History of Upland
Southeast Asia, Yale University Press, New Haven–London 2011; Jan Winczorek, Zniknięcie
dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Liber, Warszawa 2009.
Michał Kaczmarczyk
Zobacz także:
Granice prawa; Legitymizacja prawa; Pluralizm prawny; Prawo państwowe i niepaństwowe;
System prawa; Tradycja prawna.
514

Ż
Żargon prawniczy
Żargon prawniczy
(ang. Legal jargon, fr. Argot des juristes, niem. Juristenjargon, ros.
Жаргон юристов)
Żargon prawniczy to język środowiska wyodrębnionego z ogółu społeczeń-

stwa ze względu na wykonywany zawód prawnika. Służy do syntetycznego
i zrozumiałego porozumiewania się i przekazywania treści fachowych. Środo-
wisko to wykreowało specyficzny język, zrozumiały głównie w jego obrębie
i dotyczący kontaktów zawodowych. Stosuje słownictwo i idiomy dotyczące
przedmiotów, zachowań i czynności wykonywanych przez prawnika nie spo-
tykane w językach: etnicznym, prawnym, prawniczym (np. spaść z wokandy,
rozłożyć sprawę, rozdysponowanie majątku, niedorobiona sprawa, stać na
stanowisku, nakaz, ceerka, alimentówka, papuga, sanki [decyzja o areszto-
waniu], kwaterunek [posiedzenie sądu, na którym zapada postanowienie
o areszcie], zimne powinowactwo [relacja między małżonkiem a powino-
watymi drugiego małżonka], wnioskować [składać wniosek] itp.).
Teksty sformułowane w żargonie prawniczym mają charakter opisu rze-
czywistości, nie dotyczą w jakimkolwiek stopniu problematyki teoretyczno-
prawnej. Ich cechą jest skrótowość, pozwalająca na ekonomizację wypowiedzi
i zasygnalizowanie zdarzenia/osoby/czynności jednym słowem lub skrótem
dłuższego wypowiedzenia.
Odmianą żargonu prawniczego jest język stosowany w dyskursie sądo-
wym. Ma on w znacznym stopniu charakter formalny i rytualny, jest też
związany z rozdziałem ról procesowych. Sprowadza się do stosowania po-
wtarzalnych zwrotów procesowych (np. stawili się, należyte umocowanie),
wypowiadania się w trzeciej osobie liczby pojedynczej lub bezosobowo (np.
sąd postanawia, powód wnosi, pozostawia się do uznania, czy strony zgła-
szają jakieś wnioski dowodowe, czy oskarżony widział, zobowiązuje się),
częstego stosowania form grzecznościowych (np. mój szanowny przeciw-
nik, panie mecenasie), nadużywania formy biernej (koszty są planowane do
poniesienia w kolejnym okresie, wymagana jest zgoda). Należy przy tym
odnotować, że ze względu na specyfikę różnych form postępowania (cywilne,
karne, administracyjne) stosowane są przez uczestniczących w nich prawni-
ków odmienne formy językowe.
Posługiwanie się żargonem prawniczym jest w pełni uzasadnione w ra-
mach grupy zawodowej. Z kolei wypowiadającego z odbiorcą spoza środowi-
ska prawniczego musi łączyć jakaś więź osobowa, nadawca tekstu-prawnik
musi zakładać istnienie odpowiedniej kompetencji językowej u takiego od-
biorcy, np. adwokat u klienta, przesłuchujący u przesłuchiwanego. Błędne
założenie wypowiadającego o posiadaniu takich kompetencji przez odbiorcę
wypowiedzi może prowadzić do nieporozumienia.
515

Żelazne prawo oligarchii
W literaturze teoretycznoprawnej do określenia odmiany języka rozwija-

jącego się w grupie zawodowej prawników obok określenia „żargon prawni-
czy” używane są określenia: „socjooperatywny język zawodowy prawników”
(profesjolekt utworzony dla uekonomicznienia języka prawnego na użytek
praktyki zawodowej prawników), „socjolekt prawniczy”(odmiana języka
charakterystyczna dla środowiska, którego członkowie połączeni są silnymi
więziami o charakterze zawodowym) czy też „gwara zawodowa prawnicza”
(utworzona w procesie nieformalnego porozumiewania się prawników mię-
dzy sobą w formie mówionej). Są to pojęcia o zbliżonym znaczeniu i nieja-
snym statusie, najczęściej używane zamiennie.
Literatura: Kwiryna Handke, Socjologia języka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008;
Heikki E.S. Mattila, Comparative Legal Linguistics. Language of Law, Latin and Modern Lingua
Francas, Ashgate, Farnham, UK–Burlington, VT 2013; Aleksander Wilkoń, Typologia odmian
językowych współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.
Andrzej Malinowski
Zobacz także:
Dyskursywne ujęcie prawa; Język prawniczy; Język prawny; Kultura prawna; Subkultury
prawne.

(ang. Iron law of oligarchy, fr. Loi d’airain de l’oligarchie, niem. Ehernes
Gesetz der Oligarchie, ros. Железный закон олигархии)
Żelazne prawo oligarchii sformułował Robert Michels (1876–1936), nie-

miecki działacz polityczny, socjolog, ekonomista i politolog, profesor uni-
wersytetów w Turynie, Bazylei i Perugii, autor ponad 700 prac.
W książce z 1911 r. pt. Zur Soziologie des Parteiwesens in der modern Demo-
kratie. Untersuchungen über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, której
przekład w języku angielskim ukazywał się wielokrotnie – począwszy od
1915 r. – pt. Political Parties: A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of
Modern Democracy, stwierdził m.in., że w każdej dużej organizacji, zwłaszcza
w partii politycznej i związku zawodowym, tworzy się oligarchia sprawująca
realną władzę i troszcząca się przede wszystkim o własne korzyści i intere-
sy. Całe zorganizowane życie społeczne i polityczne, wszystkie organizacje,
ustroje i ruchy społeczne podlegają temu prawu. Nazwał je żelaznym prawem
oligarchii. Nie ma możliwości, aby prawo to przezwyciężyć. Oligarchia, a więc
władza zorganizowanej mniejszości, jest powszechna i tworzy się tym szyb-
ciej, im większe są kompetencje władcze, a organizacja jest bardziej masowa.
516

Zdaniem Michelsa demokracja nie może istnieć bez organizacji. Każ-

da zaś organizacja wymaga zhierarchizowanej struktury, aby mobilizować
członków i im przewodzić. Liderzy organizacji w dość krótkim czasie umac-
niają swoją pozycję, profesjonalizują działalność i uniezależniają się od mas
członkowskich. „Podstawowe prawo socjologiczne – pisał Michels – można
sformułować w następujący sposób: «to organizacja rodzi panowanie wybra-
nych nad wyborcami, delegowanych nad delegującymi, reprezentantów nad
reprezentującymi. Kto mówi organizacja, mówi oligarchia»”. Zwłaszcza duże
organizacje, które tworzą skomplikowaną strukturę biurokratyczną i system
hierarchiczny, umożliwiają osobom zajmującym najwyższe stanowiska stop-
niowe zdobywanie coraz większej władzy. Liderzy kontrolują finanse, infor-
macje i wszystkie istotne zasoby organizacji. Masy są bierne, niekompetent-
ne, łatwowierne, pozbawione umiejętności uczestnictwa w życiu publicznym.
Potrzebują ponadto przewodników, bo posiadanie liderów jest ich potrzebą
psychiczną. Fundamentem władzy liderów jest przeto niekompetencja, apatia
i polityczna niedojrzałość mas.
Michels dowodził, że dla oligarchii nie ma alternatywy, bo „choroba oli-
garchii jest nieuleczalna”. Ideały demokratyczne są niemożliwe do spełnienia.
Demokracja bezpośrednia czy przedstawicielska jest fikcją. Tragiczną koniecz-
nością jest to, że większość musi się podporządkować władzy mniejszości.
Żądza władzy, przekonanie o własnej wartości, wyjątkowości i szcze-
gólnych zasługach dla „sprawy” to cechy niemal wszystkich liderów. Są oni
przeświadczeni, że ich niezwykłe przymioty usprawiedliwiają uniezależnie-
nie się od tych, którzy ich wybrali. Tendencji do oligarchizacji organizacji
sprzyjają więc także czynniki psychiczne. Gdyby nawet udało się pozbawić
przywódców przywilejów finansowych i innych, to do władzy mogliby dojść
znacznie bardziej despotyczni fanatycy i sytuacja byłaby prawdopodobnie
jeszcze gorsza – przewidywał Michels.
W łonie oligarchii toczy się ciągła walka o władzę, w której każda ze
stron wykorzystuje niezadowolenie mas. Złudzeniem jest, że masy walczą
z liderami. W rzeczywistości nowi przywódcy starają się pozbawić władzy
starych liderów. Uniwersalnym językiem, którym posługują się wszystkie
strony w toczonej walce, jest frazeologia demokratyczna: dobro ludu, jego
„rzeczywista” reprezentacja, równość praw itp. slogany. Idealistyczne dok-
trynerstwo, egalitarny utopizm, demagogia socjalna, iluzje, pobożne życzenia
i zaklęcia, szlachetne programy reform, szczytne apele i wszelkie inne „etycz-
ne upiększenia” walki o władzę odbywają się zawsze pod hasłami powrotu
do „prawdziwej” demokracji lub jej trwałego zaprowadzenia. Podobnie jak
Vilfredo Pareto i Gaetano Mosca, Michels uważał, iż demokracja stwarza
jedynie złudzenie, że masy uczestniczą w rządzeniu.
517

Zarówno względy techniczne (pragmatyczne), jak i psychiczne uzasadnia-

ją żelazne prawo oligarchii. Masy, niekompetentne w sprawach politycznych,
potrzebują przywództwa i choć na ogół są z niego niezadowolone, to je
akceptują. Im większa jest apatia i inercja mas członkowskich, tym większa
jest stabilizacja oligarchii. Jej głównymi celami są: zabezpieczenie własnych
interesów, kontrola rekrutacji do elity władzy oraz eliminacja kontestatorów
(zależnie od czasu historycznego bywają oni nazywani wrogami ludu, renega-
tami, rewizjonistami, zgniłymi liberałami, konserwatystami itp.). Oligarchii
sprzyja również to, że: „Podporządkowanie mas woli kilku jednostek jest
traktowane jako najwyższa demokratyczna cnota”.
Jednym z celów władzy politycznej jest narzucenie społeczeństwu po-
rządku prawnego. „[...] rząd – pisał Michels – albo jeśli ktoś woli pań-
stwo nie może być niczym innym niż organizacją mniejszości. Celem tej
mniejszości jest narzucenie reszcie społeczeństwa «porządku prawnego»,
który jest wynikiem potrzeby panowania i eksploatacji masy helotów przez
rządzącą mniejszość i nigdy nie może stanowić rzeczywistej reprezentacji
większości”.
Specyfika porządku prawnego odzwierciedla z jednej strony wewnętrzne
konieczności organizacji państwa i sprawowanej w nim władzy, a z drugiej –
możliwości eksploatowania zasobów społecznych przez elitę władzy. Ustawy
i przepisy prawne nie są w stanie ograniczyć przywilejów oligarchii, bo to
ona sprawuje nad nimi kontrolę, potrafi także bez żadnych konsekwencji
omijać formalnie obowiązujące restrykcje prawne. „Legislatywa i egzeku-
tywa przyzwyczajają się ustępować – twierdził Michels – nie tylko przed
żądaniami przychodzącymi z góry, lecz także przed żądaniami, które płyną
z dołu. W praktyce może to powodować wielkie niedogodności, jakie są
znane z najnowszej historii wszystkich państw o reżimach parlamentarnych;
w teorii jednakże ten nowy porządek rzeczy oznacza nie dający się oszacować
postęp w poszanowaniu praw publicznych, które stają się bardziej zgodne
z zasadami społecznej sprawiedliwości”.
Ale praktyka zawsze bierze górę nad teorią. A ponadto: „Rewolucja spo-
łeczna, podobnie jak rewolucja polityczna, jest jak działanie, którego istotę
wyraża włoskie przysłowie: Si cambia il maestro di cappella, ma la musica e sempre
quella [Jest nowy dyrygent, ale muzyka ta sama]”.
Robert Michels nie był bynajmniej wrogiem demokracji. Uważał, że jako
forma życia społecznego demokracja jest mniejszym złem niż wszystkie inne
ustroje. Znalazła się jednak w fazie, w której nie istnieją żadne zabezpiecze-
nia przed tworzeniem się „oligarchicznych kamaryli”. Duże nadzieje w okieł-
znaniu tendencji oligarchicznych pokładał w coraz powszechniejszej edukacji
mas. W zakończeniu swojej książki z 1911 r. stwierdził: „tylko spokojne
518

i otwarte badanie oligarchicznych zagrożeń demokracji pozwoli je zmini-

malizować, chociaż nigdy nie uda się ich całkowicie uniknąć”.
Literatura: Seymour Martin Lipset, Revolution and Counterrevolution. Change and Persistence
in Social Structure, Basic Books, New York 1968 (rozdz. 12: „Robert Michels and the «Iron
Law of Oligarchy»”); Patrick McGovern, The young Lipset on the iron law of oligarchy. A taste
of things to come, „British Journal of Sociology” 2010, t. 61, nr 1, s. 29–42; Robert A. Nye,
The Anti-democratic Sources of Elite Theory. Pareto, Mosca, Michels, Sage, London 1977; Pamela
S. Tolbert, Robert Michels and the Iron Law of Oligarchy, http://digitalcommons.ilr.cornell.edu/
articles/397 (dostęp: 11 III 2013); Francesco Tuccari, I dilemmi della democrazia moderna. Max
Weber e Robert Michels, Laterza, Roma–Bari 1993; Kim Voss, Rachel Sherman, Breaking the
iron law of oligarchy. Union revitalization in the American labor movement, „American Journal of
Sociology” 2000, t. 106, nr 2, s. 303–349.
Andrzej Kojder
Zobacz także:
Atrofia prawa; Prawo totalitarne; Rewolucja; Równość wobec prawa; Totalitaryzm; Władza.
519

520

Autorzy opracowań Autorzy opracowań
Zbigniew Cywiński, doc. dr (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersy-

tet Warszawski): Funkcje prawa (w.)*; Kistiakowski Bogdan; Kultura praw-
na; Mobbing; Nierówności społeczne a prawo; Nihilizm prawny; Poczucie
prawne; Postawy wobec prawa (w.); Prawo żywe; Równość wobec prawa;
Świadomość prawna; Tradycja prawna; Wykluczenie prawne.
Tomasz Giaro, prof. dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Ius et lex; Prawo a historia; Recepcja prawa.
Mirosława Grabowska, prof. UW dr hab. (Wydział Filozofii i Socjologii,
Uniwersytet Warszawski): Opinia społeczna; Sondaż; Władza.
Hubert Izdebski, prof. dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Critical Legal Studies (w.); Działanie prawa; Normaty-
wizm; Obowiązywanie prawa; Organizacje pozarządowe; Prawo naturalne;
Rządy prawa; Stanowienie prawa; Umowa społeczna.
Michał Kaczmarczyk, dr hab. (Wydział Nauk Społecznych, Uniwersy-
tet Gdański): Anomia; Antropologia prawa; Ekonomiczna analiza prawa;
Globalizacja prawa; Legitymizacja prawa; Nieposłuszeństwo obywatelskie;
Prawo państwowe i niepaństwowe; Prawo stanowione; Zróżnicowanie prawa.
Andrzej Kojder, prof. UW dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uni-
wersytet Warszawski): Atrofia prawa; Aubert Vilhelm; Autorytet i zaufa-
nie; Carbonnier Jean; Destrukcja normatywności; Durkheim Émile; Ehrlich
Eugen; Evan William M.; Funkcje prawa (w.); Godność prawa; Gurvitch
Georges; Korupcja; Malinowski Bronisław; Metoda analizy dokumentów oso-
bistych; Metoda analizy dokumentów urzędowych i danych statystycznych;
Metoda eksperymentalna; Metoda monograficzna; Metoda obserwacji; Me-
toda projekcyjna; Metoda wywiadu; Metody badawcze; Monteskiusz; Nad-
miar prawa; Naukowa polityka prawa; Norma prawna; Norma społeczna;
Obowiązywanie norm; Patologia instytucji; Petrażycki Leon; Platon; Plura-
lizm prawny; Podgórecki Adam; Postawy wobec prawa (w.); Pound Roscoe;
Prawo; Prawo intuicyjne; Prawo oficjalne i prawo nieoficjalne; Prawo zwy-
czajowe; Rewolucja; Savigny Friedrich Carl von; Skuteczność prawa; Socjali-
zacja; Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucji; Stalking; Timasheff
Nicholas S.; Treves Renato; Weber Max; Żelazne prawo oligarchii.
* (w.) oznacza współautorstwo hasła.
521

Autorzy opracowań
Krzysztof Koźmiński, dr (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet

Warszawski): Jurydyzacja życia społecznego; Polityzacja prawa; Prywatyzacja
prawa.
Martin Krygier, prof. (Faculty of Law, University of New South Wales):
Prawa obywatelskie; Selznick Philip; Społeczeństwo obywatelskie.
Jerzy Kwaśniewski, prof. dr hab. (Wydział Stosowanych Nauk Spo-
łecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski): Hipoteza trójstop-
niowego działania prawa; Prakseologia; Prawo a moralność; Prestiż prawa;
Rygoryzm moralny i rygoryzm prawny; Subkultury prawne.
Zbigniew Lasocik, prof. UW dr hab. (Wydział Stosowanych Nauk Spo-
łecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski): Handel ludźmi; Nie-
wolnictwo.
Maria Łoś, prof. (Department of Criminology, University of Ottawa):
Eutanazja; Prawo posttotalitarne; Prawo totalitarne; Totalitaryzm.
Andrzej Malinowski, prof. dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uni-
wersytet Warszawski): Język prawniczy; Język prawny; Żargon prawniczy.
Aleksander Mereżko, prof. dr hab. (Ekonomiko-prawowyj fakultet,
Kyjiwśkyj Nacionalnyj Linhwistycznyj Uniwersytet): Duguit Léon.
Karol Muszyński, doktorant (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Foucault Michel.
Magdalena Rzemieniewska, dr (Wydział Administracji i Finansów,
Wszechnica Polska - Szkoła Wyższa w Warszawie): Dyskryminacja; Mał-
żeństwo; Prawa dziecka; Rodzina; Rozwód.
Teruji Suzuki, prof. ALK dr (Kolegium Prawa, Akademia Leona Koź-
mińskiego): Masaji Chiba; Kastowy system (w.); Kawashima Takeyoshi.
Janusz Trzciński, prof. dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Organy kontroli państwowej i ochrony prawnej (w.);
Władza sądownicza (w.).
Jarosław Utrat-Milecki, prof. UW dr hab. (Wydział Stosowanych Nauk
Społecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski): Autonomia pra-
wa; Granice prawa; Kara; Kara śmierci; Penologia; Przestępstwo; Przymus
prawny; Punitywność; Resocjalizacja; Sankcja; Tortury.
Klaudia Wagner, doktorantka (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Kastowy system (w.).
522

Autorzy opracowań
Marcin Wiącek, dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet

Warszawski): Organy kontroli państwowej i ochrony prawnej (w.); Władza
sądownicza (w.).
Jan Winczorek, dr (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet War-
szawski): Autopoietyczność prawa; Critical Legal Studies (w.); Dyskursywne
ujęcie prawa; Feministyczna socjologia prawa; Law and Society; Luhmann
Niklas; Perwersja prawna; Ponowoczesność; Prawo responsywne.
Piotr Winczorek, prof. dr hab. (Wydział Prawa i Administracji, Uniwer-
sytet Warszawski): Legalizm; Płaszczyzny badania prawa; Prawo wyborcze;
Praworządność; Suwerenność; System prawny.
Joanna Zamecka, doc. dr (Wydział Stosowanych Nauk Społecznych
i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski): Dewiacja społeczna; Kontrola
społeczna; Naznaczanie społeczne; Patologia społeczna.
523

Autorzy opracowań
524

Contents Contents
Sociology of Law. Key Issues and Persons
Preface (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Anomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Anthropology of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Atrophy of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Attitudes to the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Aubert Vilhelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autonomy of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Autopoiesis in law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Capital punishment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Carbonnier Jean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Caste system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Chiba Masaji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Children’s rights . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Civil disobedience . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Civil rights . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Civil society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Corruption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Crime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Critical Legal Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Customary law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Destruction of normativity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Dignity of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Discourse theory of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Discrimination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Diversity of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Divorce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Duguit Léon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Durkheim Émile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Effectiveness of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Ehrlich Eugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Election law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Equality before the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Euthanasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Evan William M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Experimental method . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Family . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
525

Contents
Feminist sociology of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Foucault Michel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Functioning of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Functions of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Globalization of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Gurvitch Georges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Inflation of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Interview method . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Intuitive law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Iron law of oligarchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Judicial power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Juridiscation of social life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Kawashima Takeyoshi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Kistiakowski Bogdan (Fiodor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Labeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Language of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Law and economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Law and history . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Law and morality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Legal compulsion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Legal consciousness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Legal culture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Legal exclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Legal jargon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Legal language . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Legal nihilism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Legal norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Legal perversion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Legal pluralism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Legal subcultures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Legal system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Legal tradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Legalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Legislation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Legitimacy of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Limits of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
526

Contents
Living law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376

Luhmann Niklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Malinowski Bronisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Marriage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Method of official documents and statistical data . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Method of personal documents analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Monographic method . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Montesquieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Moral and legal rigorism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Natural law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Non-governmental organisations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Normativism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Observational method . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Official and unofficial law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Organs of state control and for defence of rights . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Pathology of institution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Penology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Perspectives of the study of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Petrażycki Leon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Plato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Podgórecki Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Politicisation of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Postmodernity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Post-totalitarian law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Pound Roscoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Power . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Praxeology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Prestige of law. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Principle of legality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Privatisation of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Projectionary method . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Public opinion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Punishment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Punitiveness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Reception of the law. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Research methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Resocialization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Respect and trust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
527

Contents
Responsive law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

Revolution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Rule of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Sanction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Savigny Friedrich Carl von . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Scientific policy of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Selznick Philip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Sense of law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Slavery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Social contract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Social control . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Social deviance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Social inequalities and the law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Social norm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Social pathology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Socialisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Sociology of law in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Sovereignty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Stalking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
State and non-state law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Statutory law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Survey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Three-step hypothesis on the functioning of the law . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Timasheff Nicholas S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Torture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Totalitarian law . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Totalitarianism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Trafficking of human beings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Treves Renato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Validity of law. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Validity of norms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Weber Max . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Inhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Содержание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
528

Sommaire Sommaire
Sociologie du droit. Principaux problèmes et personnages
Préface (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Analyse économique du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Anomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Anthropologie juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Argot des juristes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Atrophie du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Attitude à l’égard du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Aubert Vilhelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autonomie du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Autopoïèse du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Autorité et confiance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Autorités du contrôle d’Etat et de la protection de la loi . . . . . . . . . . . . . 270
Carbonnier Jean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Châtiment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Chiba Masaji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Conscience juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Contrainte juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Contrat social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Contrôle social . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Corruption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Crime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Critical Legal Studies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Culture juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Désobéissance civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Destruction de la normativité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Déviance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Dignité du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Discrimination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Diversité du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Divorce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Droit coutumier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Droit d’État et droit non-étatique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Droit écrit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Droit et l’histoire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Droit et morale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Droit intuitif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
529

Sommaire
Droit naturel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

Droit officiel et non-officiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Droit post-totalitaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Droit responsif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Droit totalitaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Droit vivant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Droits civiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Droits de l’enfant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Duguit Léon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Durkheim Émile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Efficacité du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Égalité devant la loi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Ehrlich Eugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Esclavage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Euthanasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Evan William M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Exclusion juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Famille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Fonctionnement du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Force obligatoire de la loi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Force obligatoire des normes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Foucault Michel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Gurvitch Georges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Harcèlement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Hypothèse de trois étapes de fonctionnement du droit . . . . . . . . . . . . . . . 122
Inégalités sociales et le droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Inflation du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Juridification de la vie sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Kawashima Takeyoshi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Kistiakowski Bogdan (Fiodor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
L’étiquetage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Langage des juristes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Langue du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Légalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Légalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Législation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
530

Sommaire
Légitimité de la loi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Les rôles du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Limites du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Loi d’airain de l’oligarchie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Loi électorale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Luhmann Niklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Malinowski Bronisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Mariage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Méthode d’analyse des documents officiels et données statistiques . . . . . . 190
Méthode d’analyse des documents personnels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Méthode de l’interview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Méthode d’observation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Méthode expérimentale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Méthode monographique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Méthode projective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Méthodes de recherche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Mondialisation du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Montesquieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Nihilisme juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Normativisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Norme juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Norme sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Opinion publique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

Organisations non gouvernementales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Pathologie de l’institution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Pathologie sociale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Peine de mort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Pénologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Perspectives de la recherche sur le droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Perversion juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Petrażycki Leon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Pluralisme juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Podgórecki Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Politique scientifique du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Politisation du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Postmodernité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Pound Roscoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Pouvoir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
531

Sommaire
Pouvoir judiciaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504

Praxéologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Prestige du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Primauté du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Privatisation du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Punitivité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Réception du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Resocialisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Révolution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Rigorisme moral et juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Sanction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Savigny Friedrich Carl von . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Selznick Philip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Sentiment du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Socialisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Société civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Sociologie du droit en Pologne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Sociologie féministe du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Sondage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Sous-cultures juridiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Souveraineté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Système de castes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Système juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Théorie discursive du droit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Timasheff Nicholas S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Torture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Totalitarisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Tradition juridique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Trafic d’êtres humains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Traque furtive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Treves Renato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Weber Max . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Auteurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525
Inhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Содержание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Bibliographie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
532

Inhalt Inhalt
Rechtssoziologie. Probleme und Personen
Vorwort (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Anomie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Ansehen des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Atrophie des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Aubert Vilhelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autonomie des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Autopoiesis des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Autorität und Vertrauen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Bürgerrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Carbonnier Jean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Chiba Masaji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Devianz . . . . . . . . . . . . . . ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 58
Differenzierung des Rechts ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 512
Diskriminierung . . . . . . . . ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 70
Diskurstheorie des Rechts . ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 74
Dreistufen-Hypothese über die Wirksamkeit des Rechts . . . . . . . . . . . . . . 122
Duguit Léon . . . . . . . . . . . ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 63
Durkheim Émile . . . . . . . . ............. ......... . . . . . . . . . . . . . . 66
Ehe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Ehernes Gesetz der Oligarchie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Ehrlich Eugen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Einstellung zum Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Etikettierungsansatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Evan William M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Familie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Feministische Rechtssoziologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Folter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Forschungsebenen des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Forschungsmethoden, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Foucault Michel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Funktionen des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Geltung der Normen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Geltung des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Gesellschaftsvertrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
533

Inhalt
Gesetzesrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Gewohnheitsrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Gleichheit vor dem Gesetz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Globalisierung des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Grenzen des Rechts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Gurvitch Georges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Intuitives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Judikative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Juristenjargon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Juristensprache . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Kastensystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Kawashima Takeyoshi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Kinderrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Kistiakowski Bogdan (Fiodor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Korruption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Lebendes Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Legalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Legitimität des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Luhmann Niklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Malinowski Bronisław . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Menschenhandel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Methode der Analyse amtlicher Dokumente und statistischer Daten . . . . . 190
Methode der Analyse persönlicher Dokumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Methode der Beobachtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Methode der Projektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Methode des Experiments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Methode des Interviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Mobbing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Monographische Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Montesquieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Moral- und Rechtsrigorismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Naturrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Nichtregierungsorganisationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Normativismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Öffentliche Meinung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Ökonomische Analyse des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
534

Inhalt
Offizieles und inoffizieles Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Organe der staatlichen Kontrolle und des Rechtsschutzes . . . . . . . . . . . . . 270
Pathologie der Institution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Petrażycki Leon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Podgórecki Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Politisierung des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Pönologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Postmoderne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Postotalitäres Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Pound Roscoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Praxeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Privatisierung des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Punitivität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Recht und Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Recht und Moral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Rechtliche Ausgrenzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Rechtliche Subkulturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Rechtlicher Zwang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Rechtsanthropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Rechtsbewusstsein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Rechtsgefühl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Rechtsinflation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Rechtskultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Rechtsnihilismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Rechtsnorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Rechtsperversion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Rechtspluralismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Rechtssetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Rechtssoziologie in Polen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Rechtssprache . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Rechtsstaatliches Prinzip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Rechtsstaatlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Rechtssystem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Rechtstradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Rechtswirkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Resozialisierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Responsives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Revolution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
535

Inhalt
Rezeption des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398

Sanktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
Savigny Friedrich Carl von . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Scheidung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Selznick Philip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Sklaverei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Souveränität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Soziale Kontrolle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Soziale Pathologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Soziale Ungleichheiten und das Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Sozialisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Sozialnorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Staatliches und Nichtstaatliches Recht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Stalking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Sterbehilfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Strafe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Timasheff Nicholas S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Todesstrafe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Totalitäres Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Totalitarismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Treves Renato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Umfrage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Verbrechen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Vernichtung der Normativität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Verrechtlichung des sozialen Lebens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Wahlgesetz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Weber Max . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Wirksamkeit des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Wissenschaftliche Rechtspolitik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Würde des Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Ziviler Ungehorsam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Zivilgesellschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Содержание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
536

Содержание Inhalt
Социология права. Основные понятия и люди
Предисловие (Анджей Койдер). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Ius et lex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Law and Society . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Автономность права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Автопоэзис права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Авторитет и доверие. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Аномия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Антропология права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Брак . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Вебер, Макс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
Верховенство права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Власть . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Гипотеза трехуровневого действия права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Глобализация права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Гражданские права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Гражданское неповиновение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Гражданское общество . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Границы права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Гурвич Георгий Давидович . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Действие норм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Действие права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Деструкция нормативности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Дискриминация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Дискурсивный подход к праву . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Достоинство права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Дюги Леон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Дюркгейм Эмиль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Естественное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Жаргон юристов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
Железный закон олигархии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
Живое право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Законность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Законодательное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Законотворчество . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
537

Содержание
Избирательное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

Избыток права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Извращение права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Интуитивное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Кавасима Такеёси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Карбонье Жан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Кастовая система . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Кистяковский Богдан (Фёдор) Александрович . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Коррупция . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Легализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Легитимация права. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Луман, Никлас . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Малиновский Бронислав . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Метод анализа личных документов. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Метод анализа официальных документов и статистических данных . . . . . 190
Метод наблюдения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Метод опроса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Методы исследования . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Моббинг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Монографический метод . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Монтескьё . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Наказание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Научная политика права. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Неправительственные организации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
Нормативизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Обер Вильхельм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Общественное мнение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Общественный договор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
Обычное право. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Опрос . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Органы государственного контроля и правоохранительные органы . . . . . 270
Отмирание права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Патология института . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Паунд Роско . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Пенология . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Петражицкий Лев Иосифович . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Платон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Подгурецкий Адам . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Подходы к исследованию права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
538

Политизация права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

Постмодернизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Посттоталитарное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Права ребенка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
Право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
Право государственное и негосударственное . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Право и история. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Право и мораль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Право официальное и неофициальное . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
Правовая культура . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Правовая норма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Правовая система . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Правовая традиция . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Правовое исключение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Правовое принуждение . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Правовое чувство . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Правовой нигилизм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Правовой плюрализм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Правовые субкультуры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Правовые установки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Правосознание . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
Праксеология . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Преследование . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
Престиж права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
Преступление . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Приватизация права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Проекционный метод . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Пунитивность. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Пытки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Рабство . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Равноправие . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
Развод . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
Разнообразность права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
Революция . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Ресоциализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Респонсивное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Рецепция права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Ригоризм моральный и правовой . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
Савиньи Фридрих Карл фон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Санкция . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425
539

Селзник Филип . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

Семья . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Смертная казнь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Социализация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
Социальная девиация . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Социальная норма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Социальная патология . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Социальная стигматизация. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Социальное действие права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Социальное неравенство и право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Социальный контроль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Социология права в Польше . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Суверенитет . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Судебная власть . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Тимашев Николай Сергеевич . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Торговля людьми . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Тоталитаризм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Тоталитарное право . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Тревес Ренато . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Феминистская социология права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Фуко Мишель . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Функции права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Чиба Масаи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Эван Уильям М. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Эвтаназия. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Экономический анализ права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Экспериментальный метод . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Эрлих Ойген. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Эффективность права. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
Юридизация общественной жизни . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Юридический язык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Язык права . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Авторы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
Contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 529
Inhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
Библиография . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
540

Bibliografia Bibliografia
Bibliografia zawiera – w porządku alfabetycznym – wykaz wszystkich publikacji pol-

skich i obcojęzycznych przywołanych w Literaturze do poszczególnych opracowań.
Wykaz ten został uzupełniony o ważniejsze prace autorów zagranicznych.
Abel Richard L. (red.), The Law and Society Reader, New York University Press, New
York 1995.
Abel Richard L., Lewis Philip S.C., Lawyers in Society: An Overview, University of
California Press, Berkeley 1988–1989, 3 t.
Adamski Franciszek, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wydawnictwo UJ, Kraków
2002.
Agnew Robert, Passas Nikos (red.), Future of Anomie, Northeastern University Press,
Boston 1997.
Albrow Martin, Legal positivism and bourgeois materialism: Max Weber’s view of the sociology
of law, „British Journal of Law and Society” 1975, t. 2, nr 1, s. 14–31.
Alchourrón Carlos E., Bulygin Eugenio, Normative Systems, Springer-Verlag, New York
1971.
Alexy Robert, The Argument from Injustice. A Reply to Legal Positivism, Oxford University
Press, Oxford 2002.
Alexy Robert, Theorie der juristischen Argumentation: Die Theorie des rationalen Diskurses
als Theorie der juristischen Begründung, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1978.
Allott Antony, The Limits of Law, Buttersworths, London 1980.
Allott Anthony, Woodman Gordon R. (red.), People’s Law and State Law. The Bellagio
Papers, Walter de Gruyter, Dordrecht 1985.
Alschuler Albert W., Law without Values: The Life, Work, and Legacy of Justice Holmes,
University of Chicago Press, Chicago 2000.
Altman Andrew, Critical Legal Studies. A Liberal Critique, Princeton University Press,
Princeton 1990.
Алферова Елена Васильевна (red.), Социология права в Германии. Сборник научных
трудов, ИНИОН РАН, Москва 2008.
Алферова Елена Васильевна (red.), Современная социология права. Сборник научных
трудов, ИНИОН РАН, Москва 2013.
Amelung Knut, Marszał Kazimierz (red.), Stosowanie środków przymusu w procesie kar-
nym, Uniwersytet Śląski, Katowice 1990.
Anderson Nels, The Hobo: The Sociology of the Homeless Man, Chicago University Press,
Chicago 1923.
Andrini Simona, Max Weber’s sociology of law as a turning point of his methodological ap-
proach, „International Review of Sociology/Revue Internationale de Sociologie”
2004, t. 14, nr 2, s. 143–152.
541

Bibliografia
Andrini Simona, Arnaud André-Jean, Jean Carbonnier, Renato Treves et la sociologie du

droit: archéologie d’une discipline: entretiens et pièces, LGDJ, Paris 1995.
Антонов Михаил Валерьевич, Интеграция знания о праве и обществе в творчестве
Ойгена Эрлиха, „Государство и право” 2011, nr 1, s. 79–87.
Антонов Михаил Валерьевич, Об интеллектуальных истоках правовой концепции
Г.Д. Гурвича, „Российский ежегодник теории права” 2010, nr 3, s. 667–689.
Антонов Михаил Валерьевич, Путь и перспективы правового учения Ойгена Эрлиха,
„Право. Журнал Высшей школы экономики” 2012, nr 4, s. 39–50.
Антонов Михаил Валерьевич, Сoцiологiя права i чиста теорiя права: складний
взаемосв’язок, „Фiлософiя права i загальна теорiя права” 2012, nr 1, s. 250–255.
Антонов Михаил Валерьевич, Социология права Г.Д. Гурвича, „Известия вузов. Пра-
воведение” 2003, nr 2, s. 218–234.
Антонов Михаил Валерьевич, Социология права: рождение новой научной дисципли-
ны, w: Ойген Эрлих, Основоположение социологии права, tłum. na j. ros. Михаил
Валерьевич Антонов, Университетский издательский консорциум, Санкт–Пе-
тербург 2011, s. 9–63.
Arendt Hannah, Korzenie totalitaryzmu, tłum. Daniel Grinberg, Oficyna Wydawnicza
ŁośGraf, Warszawa 2012.
Arendt Hannah, O rewolucji, tłum. Mieczysław Godyń, Czytelnik, Warszawa 2003.
Arnaud André-Jean, Critique de la raison juridique: 1. Oú va la sociologie du droit?, Centre
National de la Recherche Scientifique, Paris 1981.
Arnaud André-Jean (red.), Dictionnaire encyclopédique de théorie et de sociologie du droit,
LGDJ, Paris 1993.
Arrigo Bruce A., Punishing the Mentally Ill: A Critical Analysis of Law and Psychiatry, State
University of New York Press, New York 2002.
Arrow Kenneth, Social Choice and Individual Values, Yale University Press, New Haven–
–London 1963.
Арутюнян Марина Юриковна, Здравомыслова Ольга Михайловна, Курильски–Ож-
вен Шанталь, Образы права в России и во Франции, „Мир России” 1997, t. 6,
nr 3, s. 75–114.
Aubert Vilhelm, Continuity and Development in Law and Society, Norwegian University
Press, Oslo 1989.
Aubert Vilhelm, In Search of Law: Sociological Approaches to Law, Barnes & Noble Books,
Totowa 1983.
Aubert Vilhelm, Om rettens sosiale funksjon, Universitetsforlaget, Oslo, 1976.
Aubert Vilhelm, Rettssosiologi, Universitetsforlaget, Oslo 1982.
Aubert Vilhelm, Sosiologi, Universitetsforlaget, Oslo 1979.
Aubert Vilhelm, The Hidden Society, Transaction Books, New Brunswick 1982.
Aubert Vilhelm (red.), Sociology of Law: Selected Readings, Penguin, Harmondsworth
1969.
Auerbach Carl A., Legal tasks for the sociologist, „Law & Society Review” 1966, t. 1,
nr 1, s. 91–104.
Auerbach Jerod A., Justice without Law?, Oxford University Press, New York 1983.
Ayres Ian, Braithwaite John, Responsive Regulation. Transcending the Deregulation Debate,
542

Bibliografia
Babbie Earl, Podstawy badań społecznych, tłum. Witold Betkiewicz i in., Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Бачинин Владислав Аркадьевич, Антропосоциологические проблемы права, Мето-
дология и эмпирия, „Известия вузов. Правоведение” 2001, nr 3, s. 27–39.
Бачинин Владислав Аркадьевич, Энциклопедия философии и социологии права, Из-
дательство, „Юридический центр Пресс”, Санкт–Петербург 2006.
Бачинин Владислав Аркадьевич, История философии и социологии права, Издатель-
ство Михайлова В.А., Санкт–Петербург 2001.
Бачинин Владислав Аркадьевич, Основы социологии права и преступности, Изда-
тельство Санкт–Петербургского университета, Санкт–Петербург 2001.
Bafia Jerzy, Praworządność, Książka i Wiedza, Warszawa 1985.
Bakošová Emília, Vaculíková Nadežda, Základy sociológie práva, Vydavateľské oddelenie
PF UK, Bratislava 2003.
Balandier Georges, Gurvitch, PUF, Paris 1972.
Bales Kevin, Understanding Global Slavery, University of California Press, Berkeley–Los
Angeles–London 2005.
Ball Harry V., Simpson George Eaton, Ikeda Kiyoshi, Law and a social change: Sumner
reconsidered, „American Journal of Sociology” 1962, t. 67, nr 5, s. 532–540.
Banakar Reza, Integrating reciprocal perspectives: on Georges Gurvitch’s theory of immediate
jural experience, „Canadian Journal of Law and Society” 2001, t. 16, nr 1, s. 67–91.
Banakar Reza, Merging Law and Sociology: Beyond the Dichotomies in Socio-Legal Research,
Galda & Wilch Verlag, Berlin 2003.
Banakar Reza, Sociological jurisprudence, w: Reza Banakar, Max Travers (red.), Introduc-
tion to Law and Social Theory, Hart Publishing, Oxford 2002, s. 33-50.
Banakar Reza, Travers Max (red.), An Introduction to Law and Social Theory, Hart Pub-
lishing, Portland 2002.
Banaszak Bogusław (red.), Prawa człowieka: Geneza, koncepcje, ochrona. Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997.
Banciu Dan, Sociologie juridică (ipostaze şi funcţii sociale ale dreptului), Editura Hyperion,
Bucureşti 1995.
Bankowski Zenon, Mungham Geoff, Essays in Law and Society, Routledge & Kegan
Paul, Boston 1980.
Bardach Juliusz, Grzybowski Konstanty (red.), Monteskiusz i jego dzieło: sesja naukowa
w dwusetną rocznicę śmierci, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1956.
Barkan Steven, Legal control of the southern civil rights movement, „American Sociological
Review” 1984, t. 49, nr 4, s. 552–565.
Barker Ernest, The Political Thought of Plato and Aristotle, Dover, New York 1959.
Barlow Anne, Duncan Simon, James Grace, Park Alison, Cohabitation, Marriage and the
Law. Social Change and Legal Reform in the 21st Century, Hart Publishing, Oxford 2005.
Barnett Hilaire, Introduction to Feminist Jurisprudence, Cavendish, London 1998.
Barnett Hilaire, Sourcebook on Feminist Jurisprudence, Cavendish, London 1997.
Baronti Giancarlo, Pitch Tamar, Sociology of law and the problematic of the social sciences
in Italy, „Law & Society Review” 1978, t. 12, nr 4, s. 665–684.
Barrett Jerome T., A History of Alternative Dispute Resolution: The Story of a Political,
Cultural, and Social Movement, Jossey-Bass, San Francisco 2004.
543

Bibliografia
Barry Donald D. (red.), Toward «Rule of Law» in Russia? Political and Legal Reform in the
Transition Period, M.E. Sharpe, New York–London 1992.
Bartlett Katherine T., Harris Angela P., Gender and Law: Theory, Doctrine, Commentary,
wyd. 2, Aspen Law and Business, New York 1998.
Bartlett Katherine T., Kennedy Rosanne (red.), Feminist Legal Theory: Readings in Law
and Gender, Westview Press, Boulder 1991.
Basham Arthur L., Indie od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, tłum. Zygmunt
Kubiak, PIW, Warszawa 1973.
Baszkiewicz Jan, Nowy człowiek, nowy naród, nowy świat. Mitologia i rzeczywistość rewolucji
francuskiej, PIW, Warszawa 1993.
Bauer Joanne R., Bell Daniel A. (red.), The East Asian Challenge for Human Rights,
Baum Karl B., Leon Petrazycki und seine Schüler. Der Weg von der psychologischen zur
soziologischen Rechtstheorie in der Petrazyckigruppe, Duncker & Humblot, Berlin
1967.
Bauman Richard W., Critical Legal Studies: A Guide to the Literature, Westview Press,
Boulder 1996.
Baumgartner Mary P., The sociology of law in the United States, „The American Sociolo-
gist” 2001, t. 32, nr 2, s. 99–113.
Baumgartner Mary P. (red.), The Social Organization of Law, Academic Press, San Diego
1999.
Baxi Upendra, Durkheim and legal evolution: some problems of disproof. Comment, „Law &
Society Review” 1974, t. 8, nr 4, s. 645–652.
Beauchard Jean, Bénabent Alain, Catala Pierre, Hommage à Jean Carbonnier, Dalloz-
-Sirey, Paris 2007.
Becker Howard S., Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, tłum. Olga Siara, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Becker Peter, Wetzell Richard F. (red.), Criminals and their Scientists: The History of
Criminology in International Perspective, Cambridge University Press, New York 2006.
Beirne Piers, Marxism and the sociology of law: theory or practice?, „British Journal of
Law and Society” 1975, t. 2, nr 1, s. 78–81.
Beiser Frederic C., The German Historical Tradition, Oxford University Press, Oxford
2011.
Belley Jean-Guy, Georges Gurvitch et les professionnels de la pensee juridique, „Droit et
Societé” 1986, nr 4, s. 353–371.
Benson Michael L., «Social Structure and Law: Theoretical and Empirical Perspectives» by
William M. Evan, „Social Forces” 1992, t. 71, nr 2, s. 542–543.
Berlin Ira, Pokolenia w niewoli. Historia niewolnictwa w Ameryce Północnej, tłum. Dominika
Cieśla, PIW, Warszawa 2010.
Berman Harold J., Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, tłum.
Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Berman Harold J., Greiner William R., Saliba Samir N., The Nature and Functions of
Law, wyd. 7, Foundation Press–Thomson, New York 2009.
Berman Harold J., Reid Charles J., Jr., Max Weber as Legal Historian, Cambridge Uni-
versity Press, Cambridge 2000.
544

Bibliografia
Berman Harold J., Saliba Samir N., The Nature and Functions of Law, wyd. 7, Founda-
tion Press, New York 2009.
Bicchieri Cristina, The Grammar of Society: The Nature and Dynamics of Social Norms,
Bielarczyk Piotr, Antropologia prawa Bronisława Malinowskiego, „Studia Iuridica” 2003,
nr 41, s. 27-57.
Bielecka-Prus Joanna, Maciejewska Renata, „Społeczne i instytucjonalne aspekty bez-
domności w województwie lubelskim. Raport cząstkowy z analizy dokumentów
urzędowych”, Lublin, kwiecień 2010.
Bierstedt Robert, Nicholas S. Timasheff, 1886–1970, „The American Sociologist” 1970,
t. 5, nr 3, s. 290–291.
Bieżuńska-Małowist Iza, Małowist Marian, Niewolnictwo, Czytelnik, Warszawa
1987.
Bińczycka Jadwiga, Humaniści o prawach dziecka, Impuls, Kraków 2000.
Black Donald, The Behavior of Law, Academic Press, New York 1976.
Black Donald, The boundaries of legal sociology, „The Yale Law Journal” 1972, t. 81,
s. 1086–1100.
Black Donald, Common sense in the sociology of law, „American Sociological Review”
1979, t. 44, nr 1, s. 18–27.
Black Donald, The Manners and Customs of the Police, Academic Press, New York 1980.
Black Donald, The Social Structure of Right and Wrong, Academic Press, New York 1997.
Black Donald, Sociological Justice, Oxford University Press, New York 1989.
Blegvad Britt Mari Persson (red.), Contributions to the Sociology of Law, Munksgaard,
Copenhagen 1966.
Блюдина Ульяна Анатольевна, Л.И. Петражицкий и польская школа социологии пра-
ва, „Социологические исследования” 2004, nr 9, s. 41–50.
Błachut Michał (red.), Ponowoczesność. Z zagadnień teorii i filozofii prawa, Kolonia Li-
mited, Wrocław 2007.
Bogucki Olgierd, Czepita Stanisław (red.), System prawny a porządek prawny, Wydaw-
nictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008.
Bonnard Roger, Léon Duguit, ses æuvres, sa doctrine, Marcel Giard, libr.-éditeur, Paris
1929.
Borucka-Arctowa Maria, O społecznym działaniu prawa, PWN, Warszawa 1967.
Borucka-Arctowa Maria, Teoretyczny model kształtowania się świadomości prawnej, w: taż
(red.), Świadomość prawna w procesie przemian społeczeństwa socjalistycznego. Materiały
Kollokwium Polsko-Radzieckiego, Instytut Państwa i Prawa PAN, Warszawa 1978,
s. 5–15.
Bosserman Philip, Dialectical Sociology: An Analysis of the Sociology of Georges Gurvitch,
Sargent, Boston 1968.
Boucher David, Kelly Paul (red.), The Social Contract From Hobbes to Rawls, Routledge,
London 1994.
Bourdieu Pierre, The force of the law: toward a sociology of the judicial field, „The Hastings
Law Journal” 1987, t. 38, nr 5, s. 805–853.
Boyle Elizabeth H., Political frames and legal activity: The case of nuclear power in four
countries, „Law & Society Review” 1998, t. 32, nr 1, s. 141–174.
545

Bibliografia
Boyle Elizabeth H., McMorris Barbara, Gomez Mayra, Local conformity to international
norms: the case of female genital cutting, „International Sociology” 2002, nr 17,
s. 5–33.
Boyle Elizabeth H., Preves Sharon E., National politics as international process: the case of
anti-female genital cutting laws, „Law & Society Review” 2000, t. 34, nr 3, s. 703–737.
Boyte Harry C., The Citizen Solution. How You Can Make a Difference, Minnesota Histori-
cal Society Press, St. Paul, MN 2008.
Bożyczko Zbigniew, Kradzież kieszonkowa i jej sprawca, Wydawnictwo Prawnicze, War-
szawa 1962.
Bradney Anthony, Cownie Fiona, Living Without Law. An Ethnography of Quaker Decision
Making, Dispute Avoidance, and Dispute Resolution, Ashgate–Dartmouth, Aldershot,
Brand Arie, Against romanticism: Max Weber and the historical school of law, „Australian
Journal of Law and Society” 1982, nr 1, s. 87–100.
Brantingham Paul J., Kress Jack M. (red.), Structure, Law, and Power: Essays in the So-
ciology of Law, Sage Publications, Thousand Oaks 1979.
Braun Jerome (red.), Social Pathology in Comparative Perspective: The Nature and Psychology
of Civil Society, Praeger, Westport 1995.
Brickey Stephen, Comack Elizabeth (red.), The Social Basis of Law: Critical Readings in
the Sociology of Law, Garamond Press, Ontario 1986.
Brzeziński Jerzy, Struktura procesu badawczego w naukach behawioralnych, PWN, War-
szawa–Poznań 1976.
Buczkowski Jerzy, Podstawowe zasady prawa wyborczego III Rzeczypospolitej, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 1998.
Bunikowski Dawid, Prawo nieoficjalne, w: Dawid Bunikowski, Karol Dobrzeniecki
(red.), Pluralizm prawny: tradycja, transformacje, wyzwania, Interdyscyplinarne Koło
Naukowe, Toruń 2009, s. 37–75.
Bunikowski Dawid, Dobrzeniecki Karol (red.), Pluralizm prawny: tradycja, transformacje,
wyzwania, Interdyscyplinarne Koło Naukowe, Toruń 2009.
Bunn-Livingstone Sandra L., Juricultural Pluralism vis-à-vis Treaty Law, Kluwer, The
Hague 2002.
Burda Andrzej, Demokracja i praworządność, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wro-
cław 1965.
Burg Wibren van der, Taekema Sanne (red.), The Importance of Ideals. Debating their
Relevance in Law, Morality, and Politics, P.I.E.-Peter Lang, Bruxelles–New York 2004.
Burns Stacy Lee (red.), Ethnographies of Law and Social Control. Sociology of Crime, Law
and Deviance, Elsevier, Amsterdam 2005.
Cain Maureen, Harrington Christine B. (red.), Lawyers in a Postmodern World: Transla-
tion and Transgression, New York University Press, New York 1994.
Cain Maureen, The limits of idealism: Max Weber and the sociology of law, „Research in
Law and Sociology” 1980, nr 3, s. 53–83.
Cain Maureen, The main themes of Marx’ and Engels’ sociology of law, „British Journal of
Calavita Kitty, Invitation to Law and Society: An Introduction to the Study of Real Law,
546

Bibliografia
Campbell Colin M., Wiles Paul, The study of law and society in Britain, „Law & Society
Review” 1976, t. 10, nr 4, s. 547–578.
Campbell Colin M., Wiles Paul (red.), Law and Society. Readings in the Sociology of Law,
Martin Robertson, Oxford 1979.
Campbell David, Truth claims and value-freedom in the treatment of legitimacy: the case of
Weber, „Journal of Law and Society” 1986, t. 13, nr 2, s. 207–224.
Campbell Donald T., Stanley Julian C., Experimental and Quasi-experimental Designs for
Research, R. McNally, Chicago 1966.
Carbonnier Jean, Essais sur les lois, Répertoire du Notariat Defrènois, Defrenois Ou-
vrages, Paris 1995.
Carbonnier Jean, Flexible droit, Textes pour une sociologie du droit sans rigueur, Librairie
générale de droit et de jurisprudence, Paris 2001.
Carbonnier Jean, Sociologie juridique, PUF, Paris 2004.
Carlen Pat (red.), The Sociology of Law, University of Keele, Keele 1976.
Carrithers David W., Mosher Michael A., Rahe Paul A. (red.), Montesquieu’s Science of
Politics. Essays on the Spirit of Laws, Rowman & Littlefield, New York 2000.
Cartwright B.C., Schwartz Richard D., The invocation of legal norms: an empirical in-
vestigation of Durkheim and Weber, „American Sociological Review” 1973, t. 38,
nr 3, s. 340–354.
Carty Anthony, Mair Jane, Some post-modern perspectives on law and society, „Journal of
Cassese Sabino, The globalization of law, „Journal of International Law and Politics”
2005, t. 37, nr 4, s. 663–694.
Cefai Daniel, Mahe Alain, Echanges rituels de dons, obligation et contrat. Mauss, Davy,
Maunier: trois perspectives de sociologie juridique, „L’Anneé sociologique” 1998, t. 48,
nr 1, s. 209–228.
Chałasiński Józef, Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się war-
stwy chłopskiej w Polsce, Spółdzielnia Wydawnicza „Pomoc Oświatowa”, Warszawa
1938, 4 t.
Chałasiński Józef, Młode pokolenie wsi Polski Ludowej: pamiętniki i studia, LSW, Warszawa
1964–1969, 7 t.
Chambers Deborah, A Sociology of Family Life. Change and Diversity in Intimate Relations,
Polity Press, Cambridge 2012.
Chambliss William J., A sociological analysis of the law of vagrancy, „Social Problems”
1964, t. 12, nr 1, s. 67–77.
Chambliss William J., Power, Politics, and Crime, Westview Press, Boulder 1999.
Chambliss William J., Seidman Robert B., Law, Order, and Power, Addison-Wesley,
Reading 1971.
Chazel François, Commaille Jacques (red.), Normes juridiques et régulation sociale, Li-
brairie générale de droit et de jurisprudence, Paris 1991.
Cherlin Andrew J., Marriage, Divorce, Remarriage, Harvard University Press, Cambridge
1981.
Chiba Masaji, Kawashima Takeyoshi, w: David S. Clark (red.), Encyclopedia of Law and
Society. American and Global Perspectives, Sage Publications, Los Angeles 2007,
s. 878–879.
547

Bibliografia
Chiba Masaji, Legal Pluralism: Toward a General Theory through Japanese Legal Culture,
Tokai University Press, Tokyo 1989.
Chmaj Marek, Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Wolters
Kluwer Polska, Warszawa 2008.
Chmaj Marek, Skrzydło Wiesław, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Wolters
Choduń Agnieszka, Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie leksykalnym współczesnej
polszczyzny, Trio, Warszawa 2007.
Choi Dai-Kwon, Modernization of law: a sociological inquiry into the Korean law, „Seoul
National University Legal Studies” 1972, t. 13, nr 2, s. 81–122.
Choi Dai-Kwon, Pŏpsahoehak [Socjologia prawa], Seoul National University Press,
Seoul 1983.
Christie Nils, Dogodna ilość przestępstw, tłum. Monika Płatek, Polskie Stowarzyszenie
Edukacji Prawnej, Warszawa 2004.
Chruściak Ryszard, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji w systemie politycznym i konstytu-
cyjnym, Elipsa, Warszawa 2007.
Cicovacki Predrag, The Restoration of Albert Schweitzer’s Ethical Vision, Bloomsbury,
London 2012.
Citowicz Rafał, Prawnokarne aspekty ochrony życia człowieka a prawo do godnej śmierci,
Kodeks, Warszawa 2006.
Ciucă Valerius M., Lectii de sociologia dreptului, Editura Polirom, Bucureşti 1998.
Ciupak Edward, Kult religijny i jego społeczne podłoże, LSW, Warszawa 1965.
Clark Edwin Ch., Ius and Lex in the development of Roman law, „Juridical Review” 1919,
nr 31, s. 110–134.
Clarke Michael, Durkheim’s sociology of law, „British Journal of Law and Society” 1976,
nr 3, s. 246–255.
Clifford Jarlath, Locating equality: from historical philosophical thought to modern legal
norms, „The Equal Rights Review” 2008, t. 1, s. 11–23.
Clifford-Vaughan Michalina, Scotford-Morton Margaret, Legal norms and social or-
der: Petrazycki, Pareto, Durkheim, „British Journal of Sociology” 1967, nr 18,
s. 269–277.
Coase Ronald, The Firm, the Market, and the Law, University of Chicago Press, Chicago
1988.
Cohen Jean L., Arato Andrew, Civil Society and Political Theory, MIT Press, Cambridge,
MA 1992.
Cohen Stanley, Visions of Social Control. Crime, Punishment and Classification, Polity Press,
Cambridge 1985.
Cohn Ellen S., White Susan O., Legal Socialization. A Study of Norms and Rules, Sprin-
ger-Verlag, New York 1990.
Cole Stephen (red.), What’s Wrong with Sociology?, Transaction Publishers, New Brun-
swick 2001.
Coleman James, Social capital in the creation of human capital, „American Journal of
Sociology” 1988, t. 94, s. 95–120.
Comack Elizabeth (red.), Locating Law: Race/Class/Gender/Sexuality Connections, wyd. 2,
Fernwood Publishing, Black Point 2006.
548

Bibliografia
Conley John M., O’Barr William M., Just Words: Law, Language, and Power, University
of Chicago Press, Chicago 1998.
Conley John M., O’Barr William M., Rules versus Relationships: The Ethnography of Legal
Discourse, University of Chicago Press, Chicago 1990.
Conquergood Dwight, Śmiertelny teatr. Przedstawienie, kara i kara śmierci, tłum. Edward
Maliszewski, w: Jarosław Utrat-Milecki (red.), Kara w nauce i kulturze, Wydawnic-
twa UW, Warszawa 2009, s. 179–209.
Converse Jean M., Survey Research in the United States, Roots and Emergence 1890–1960,
University of California Press, Berkeley 1987.
Cooley Charles Horton, Social Process, Southern Illinois University Press, Carbondale 1966.
Cornell Drucilla, Rosenfeld Michael (red.), Deconstruction and the Possibility of Justice,
Routledge, London–New York 1992.
Coser Lewis A., Funkcje konfliktu społecznego, tłum. Stanisław Burdziej, Nomos, Kraków 2009.
Cossio Carlos S., Jurisprudence and the sociology of law, cz. 1 i 2, „Columbia Law Review”
1952, t. 52, nr 3, s. 356–381, t. 52, nr 4, s. 479–501.
Cotterill Janet (red.), Language in the Legal Process, Palgrave Macmillan, New York 2002.
Cotterrell Roger, Direction and development in Anglo-American jurisprudence and sociology
of law, „Anglo-American Law Review” 1975, nr 4, s. 386–410.
Cotterrell Roger, Durkheim on legal development and social solidarity, „British Journal of
Cotterrell Roger, Durkheim’s loyal jurist? The sociolegal theory of Paul Huvelin, „Ratio
Juris” 2005, t. 18, nr 4, s. 504–518.
Cotterrell Roger, The Durkheimian tradition in the sociology of law. Review essay, „Law &
Cotterrell Roger, Emile Durkheim: Law in a Moral Domain, Stanford University Press,
Stanford, CA 1999.
Cotterrell Roger, Law and Society, New York University Press, New York 1994.
Cotterrell Roger, Law and sociology: notes on the constitution and confrontations of disciplines,
„Journal of Law and Society” 1986, t. 13, nr 1, s. 9–34.
Cotterrell Roger, The sociological concept of law, „Journal of Law and Society” 1983,
t. 10, nr 2, s. 241–255.
Cotterrell Roger, The Sociology of Law: An Introduction, wyd. 2, Butterworths, London 1992.
Cotterrell Roger (red.), Emile Durkheim: Justice, Morality and Politics, Ashgate, Farnham,
Cotterrell Roger (red.), Law in Social Theory, Ashgate, Aldershot, UK–Burlington, VT 2006.
Cotterrell Roger, Selznick Philip, Selznick interviewed, „Journal of Law and Society”
2004, t. 31, nr 3, s. 291–317.
Cramer Robert, Élements biographiques et bibliographiques pour une étude de l’apport de
Georges Gurvitch à la théorie et à la socioloogie du droit, „Droit et societé” 1986,
nr 4, s. 457–467.
Crew Michael A., Twight Charlotte, On the efficiency of law: a public choice perspective,
„Public Choice” 1990, t. 66, nr 1, s. 15–36.
Cullen Francis T., Jonson Cheryl Lero, Rehabilitation and treatment programs, w: James
Q. Wilson, Joan Petersilia (red.), Crime and Public Policy, Oxford University Press,
Oxford–New York 2011, s. 293–344.
549

Bibliografia
Currie Elliott, Sociology of law: the unasked questions. Review essay, „The Yale Law Jour-
nal” 1971, nr 81, s. 134–147.
Cywiński Zbigniew, Kilka uwag o ujęciach świadomości prawnej, „Studia Iuridica” 1996,
t. 31, s. 9–22.
Cywiński Zbigniew, Między samoderžaviem a nihilizmem – rosyjskie dyskusje o państwie
prawnym u zarania XX w., „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2003, nr 2, s. 58–94.
Cywiński Zbigniew, Sprawiedliwość przeciwko prawu. Rosyjskie spory o prawo i sprawie-
dliwość, w: Jerzy Kwaśniewski (red.), Normatywność współczesnej Polski, IPSiR UW,
Warszawa 2005, s. 207–255.
Cywiński Zbigniew, Uwagi o nihilizmie prawnym, „Studia Iuridica” 1997, nr 34, s. 7–24.
Czykwin Elżbieta, Stygmat społeczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Dahl Robert A., The concept of power, „Behavioral Science” 1957, t. 2, nr 3, s. 201–215.
Dahl Robert A., Demokracja i jej krytycy, tłum. Stefan Amsterdamski, Znak–Fundacja
im. Stefana Batorego, Kraków–Warszawa 1995.
Damm Reinhard, Systemtheorie und Recht: Zur Normentheorie – Talcott Parsons, Duncker
& Humblot, Berlin 1976.
Davies Christie, Goffman’s concept of the total institutions. Criticisms and revisions, „Human
Studies” 1989, t. 12, nr 1-2, s. 77-95.
Davies Margaret, Exclusion and the identity of law, „Macquarie Law Journal” 2005,
t. 5, s. 5–28.
Davis David Brion, The Problem of Slavery in Western Culture, Oxford University Press,
Oxford 1988.
Davis F. James, The treatment of law in American sociology, „Sociology and Social Re-
search” 1957, t. 42, nr 2, s. 99–105.
Davis F. James, Foster Henry H., Jr., Jeffrey C. Ray, Davis Eugene E. (red.), Society
and the Law, The Free Press, New York 1962.
Davis Keith E., Frieze Irene Hanson, Maiuro Roland (red.), Stalking. Perspectives on
Victims and Perpetrators, Springer, New York 2002.
Davis Nanette J. (red.), Prostitution: An International Handbook on Trends, Problems, and
Policies, Greenwood Press, Westport 1993.
Dawson Myrna, Welsh Sandy, Predicting the quantity of law: single versus multiple remedies
in sexual harassment cases, „Sociological Quarterly” 2005, t. 46, nr 4, s. 699–718.
De Espinosa Emilio L., Social and legal order in sociological functionalism, „Contemporary
Crises” 1980, nr 4, s. 43–76.
Deflem Mathieu, The boundaries of abortion law: systems theory from Parsons to Luhmann
and Habermas, „Social Forces” 1998, t. 76, nr 3, s. 775–818.
Deflem Mathieu, Bureaucratization and social control: historical foundations of international
policing, „Law & Society Review” 2000, t. 34, nr 3, s. 601–640.
Deflem Mathieu, Global rule of law or global rule of law enforcement? International police
cooperation and counter-terrorism, „The Annals of the American Academy of Political
and Social Science” 2006, t. 603, s. 240–251.
Deflem Mathieu, Jurisprudencia sociologica y sociologia del derecho, „Opinion Juridica”
2006, t. 5, nr 10, s. 107–119.
Deflem Mathieu, Social control and the policing of terrorism: foundations for a sociology of
counter-terrorism, „The American Sociologist” 2004, t. 35, nr 2, s. 75–92.
550

Bibliografia
Deflem Mathieu, Social control and the theory of communicative action, „International
Journal of the Sociology of Law” 1994, t. 22, nr 4, s. 355–373.
Deflem Mathieu, Sociology of Law. Visions of a Scholarly Tradition, Cambridge University
Press, Cambridge 2008.
Deflem Mathieu (red.), Habermas, Modernity and Law, Sage, London 1996.
Delacroix Sylvie, Legal Norms and Normativity: An Essay in Genealogy, Hart, Oxford–
–Portland 2006.
Dembiński Bogdan, Późny Platon i Stara Akademia, Wydawnictwo Marek Derewiecki,
Kęty 2010.
Derrida Jacques, Force of law: the mystical foundation of authority, „Cardozo Law Review”
1990, nr 11, s. 919–1070.
Dezalay Yves, The Big Bang and the law: the internationalization and restructuration of the
legal field, „Theory, Culture and Society” 1990, nr 7, s. 279–293.
Dezalay Yves, Garth Bryant G. (red.), Global Prescriptions: The Production, Exportation, and
Importation of a New Legal Orthodoxy, University of Michigan Press, Ann Arbor 2002.
Dębiński Antoni, Starożytne kodyfikacje prawne, Wydawnictwa KUL, Lublin 2000.
Dębnicki Krzysztof, Konflikt i przemoc w systemie politycznym niepodległych Indii, Dialog,
Warszawa 2000.
Diamond Arthur S., Primitive Law: Past and Present, Methuen, London 1971.
Diamond Larry Jay, Is the third wave over?, „Journal of Democracy” 1996, t. 7, nr 3,
s. 20–37.
Diaz Elias Garcia, Sociologia y filosofia del derecho, Taurus, Madrid 1989.
Dicey Albert Venn, Lectures on the Relation Between the Law and Public Opinion in England
During the Nineteenth Century, MacMillan, London 1905.
Dijk Teun A. van (red.), Dyskurs jako struktura i proces, tłum. Grzegorz Grochowski,
Dingwall Robert, Language, law, and power: ethnomethodology, conversation analysis, and
the politics of law and society studies. Review essay, „Law & Social Inquiry” 2000,
t. 25, nr 3, s. 885–911.
Dingwall Robert, Professions and social order in a global society, „International Review
of Sociology” 1999, t. 9, nr 1, s. 31–140.
Dingwall Robert, Lewis Philip, The Sociology of the Professions: Lawyers, Doctors, and
Others, St. Martin’s Press, New York 1983.
Dixon Jo, Seron Carroll, Stratification in the legal profession: sex, sector, and salary, „Law
& Society Review” 1995, t. 29, nr 3, s. 381–412.
Doi Takeo, «Amae» – a key concept for understanding Japanese personality structure, w:
Robert J. Smith, Richard K. Beardsley (red.), Japanese Culture: Its Development and
Characteristics, Aldine, Chicago 1962, s. 132–139.
Domański Henryk, Legitymizacja nierówności, „Nauka” 2010, nr 1, s. 49–66.
Douglas Jack D., Waksler Frances C. FC, The Sociology of Deviance. An Introduction,
Little, Brown, Boston 1982.
Dowbiggin Ian, A Concise History of Euthanasia: Life, Death, God and Medicine, Rowman
& Littlefield, Lanham, MD 2007.
Dowd Nancy E., Jacobs Michelle S. (red.), Feminist Legal Theory. An Anti-Essentialist
Reader, New York University Press, New York 2003.
551

Bibliografia
Doyle Daniel P., Luckenbill David F., Mobilizing law in response to collective problems: a test
of Black’s theory of law, „Law & Society Review” 1991, t. 25, nr 1, s. 103–116.
Dresch Paul, Skoda Hannah (red.), Legalism. Anthropology and History, Oxford Univer-
sity Press, Oxford 2012.
Drew Paul, Heritage John (red.), Talk at Work: Interaction in Institutional Settings, Cam-
bridge University Press, New York 1992.
Drobak John (red.), Norms and the Law, Cambridge University Press, Cambridge
2006.
Dubber Markus Dirk, The Sense of Justice. Empathy in Law and Punishment, New York
University Press, New York–London 2006.
Duffy Maureen, Sperry Len, Mobbing. Causes, Consequences, and Solutions, Oxford Uni-
versity Press, New York 2012.
Duguit Léon, Les transformations du droit public, Librairie Armand Colin, Paris 1913.
Duguit Léon, L’État, le droit objectif et la loi positive, Dalloz, Paris 2012.
Duguit Léon, Traité de Droit Constitutionnel, Ancienne Librairie Fontemoing & Cie,
Paris 2008.
Dupret Baudoin, Prawo w naukach społecznych, tłum. Joanna Stryjczyk, rozdz. 13: „Prak-
seologia prawa”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.
Durkheim Émile, Éducation et sociologie, PUF, Paris 2013.
Durkheim Émile, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, tłum.
Anna Zadrożyńska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Durkheim Émile, Leçons de sociologie. Physique des mæurs et du droit, PUF, Paris 1950.
Durkheim Émile, L’éducation morale, PUF, Paris 2012.
Durkheim Émile, O podziale pracy społecznej, tłum. Krzysztof Wakar, Wydawnictwo
Durkheim Émile, Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum. Krzysztof Wakar, wyd. 2,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.
Durkheim Émile, Sociologie et philosophie, PUF, Paris 2010.
Durkheim Émile, Zasady metody socjologicznej, tłum. Jerzy Szacki, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 2011.
Dziewięcka-Bokun Ludwika, Śledzińska-Simon Anna (red.), Kategoria «innego» w na-
ukach społecznych i życiu publicznym, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.
Edwards Michael, Hulme David (red.), Non-Governmental Organisations – Performance
and Accountability: Beyond the Magic Bullet, Earthscan, London 1995.
Eekelaar John M., Maclean Mavis (red,), Oxford Readings in Socio-Legal Studies: Family
Law, Oxford University Press, Oxford 1994.
Ehrlich Eugen, Die juristische Logik, Scientia-Verlag, Aalen 1976.
Ehrlich Eugen, Die Rechtsfähigkeit, Scientia-Verlag, Aalen 1973.
Ehrlich Eugen, Die stillschweigende Willenserklärung, Scientia-Verlag, Aalen 1970.
Ehrlich Eugen, Freie Rechtsfindung und freie Rechtswissenschaft, Scientia-Verlag, Aalen 1987.
Ehrlich Eugen, Gesetz und lebendes Recht: vermischte kleinere Schriften, Duncker & Hum-
blot, Berlin 1986.
Ehrlich Eugen, Grundlegung der Soziologie des Rechts, Duncker & Humblot, Berlin 1989.
Ehrlich Eugen, Żywe prawo ludów Bukowiny, tłum Marian Plechowski, „Prawnik” 1912,
nr 5, s. 155–160.
552

Bibliografia
Ehrlich Stanisław, Dynamika norm. Podstawowe zagadnienia wiążących wzorów zachowań,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994.
Ehrmann Henry W., Comparative Legal Cultures, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1976.
Elias Stephen, Legal Research: How to Find & Understand the Law, Nolo, Berkeley 2009.
Ellickson Robert C., Order without Law: How Neighbors Settle Disputes, Harvard Uni-
versity Press, Cambridge 1991.
Engen Rodney L., Steen Sara, The power to punish: discretion and sentencing reform in the
war on drugs, „American Journal of Sociology” 2000, t. 105, nr 5, s. 1357–1395.
Engle Eric, Law: Lex vs. Ius, „The Journal Jurisprudence” 2008, nr 1, s. 31–49.
Erler Michael, Platon, C.H. Beck, München 2006.
Euchner Charles C., Extraordinary Politics. How Protest and Dissent Are Changing American
Democracy, Westview Press, Boulder 1996.
Evan William M., Adam Podgórecki (1925-1998), „Footnotes” 1998, nr 8, s. 14.
Evan William M., Law and Sociology: Exploratory Essays, Greenwood Press, Westport
1979.
Evan William M., Social Structure and Law: Theoretical and Empirical Perspectives, Sage
Publications, Newbury Park 1990.
Evan William M. (red.), Knowledge and Power in a Global Society, Sage Publications,
Beverly Hills 1981.
Evan William M. (red.), Law and Sociology, The Free Press, New York 1962.
Evan William M. (red.), The Sociology of Law: A Socio-Structural Perspective, Free Press,
New York 1980.
Ewick Patricia, Silbey Susan S., The Common Place of Law: Stories from Everyday Life,
Ewing Sally, Formal justice and the spirit of capitalism: Max Weber’s sociology of law, „Law
& Society Review” 1987, t. 21, nr 3, s. 487–512.
Febbrajo Alberto, Sociologia del diritto. Concetti e problemi, Le edizioni de Mulino, Bo-
logna 2009.
Feldaman Stephen, An interpretation of Max Weber’s theory of law: metaphysics, econo-
mics, and iron cage of constitutional law, „Law & Social Inquiry” 1991, t. 16, nr 2,
s. 205–248.
Feldman Eric A., Law, culture, and conflict. Dispute resolution in postwar Japan, w: Daniel
H. Foote (red.), Law in Japan: A Turning Point? University of Washington Press
2007, s. 50-79.
Felicetti Michele, Introduzione alla sociologia del diritto, Rubbettino, Soveria Manelli
2012.
Ferejohn John, Judicializing politics, politicizing law, „Law and Contemporary Problems”
2002, t. 65, nr 3: The Law of Politics, s. 41–68.
Ferrari Vincenzo, Diritto e società. Elementi di sociologia del diritto, Editori Laterza, Roma–
–Bari 2012 (2004).
Ferrari Vincenzo, Giustizia e diritti umani. Osservazioni sociologico-giuridiche, Franco An-
geli, Milano 1997.
Ferrari Vincenzo, Lineamenti di sociologia del diritto. Azione giuridica e sistema normative,
Editori Laterza, Roma–Bari 2013 (1998).
Ferrari Vincenzo, Prima lezione di sociologia del diritto, Editori Laterza, Roma–Bari 2010.
553

Bibliografia
Ferrari Vincenzo (red.), Developing Sociology of Law: A World-Wide Documentary Enquiry,

Dott. A. Giuffre Editore, Milano 1990.
Ferrari Vincenzo, Velicogna Nella Gridelli, Philosophy and sociology of law in the work
of Renato Treves, „Ratio Juris” 1993, t. 6, nr 2, s. 202–215.
Ferrari Vincenzo, Ronfani Paola, A deeply rooted scientific discipline: origins and develop-
ment of sociology of law in Italy, „The American Sociologist” 2001, t. 32, nr 2,
s. 61–77.
Ferrari Vincenzo, Uusitalo Paavo, Two Lectures on the Sociology of Law, University of
Helsinki, Helsinki 1989.
Finckenauer James O., Louin-Tapp June, Yakovlev Alexander, American and Soviet Youth.
A Comparative Study of Legal Socialization, Transaction Publishers, New Brunswick
1992.
Firth Raymond, Man and Culture: An Evaluation of the Work of Bronislaw Malinowski,
Routledge, London 1960.
Fitzpatrick Peter, Hunt Alan (red.), Critical Legal Studies, Basil Blackwell, Oxford 1987.
Fleerackers Frank, Affective Legal Analysis: On Resolution of Conflict, Duncker & Hum-
blot, Berlin 2000.
Fletcher George P., Na cześć «Ius et Lex». Kilka refleksji nad pojęciem prawa, tłum. Marek
Kaduczak, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 13–28.
Fletcher Joseph F., Situation Ethics: The New Morality, Westminster Press, Philadelphia
1966.
Foucault Michel, Historia seksualności, tłum. Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant,
Krzysztof Matuszewski, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2007.
Foucault Michel, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, tłum. Helena Kęszycka, PIW,
Warszawa 1987.
Foucault Michel, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant,
Aletheia, Warszawa 2009.
Foucault Michel, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972–1977,
Colin Gordon (red.), Harvester–Wheatsheaf, New York–London–Toronto 1980.
Foucault Michel, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, tłum. Tadeusz Ko-
mendant, Anna Tatarkiewicz, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2007.
Foucault Michel, Trzeba bronić społeczeństwa, tłum. Małgorzata Kowalska, Wydawnictwo
KR, Warszawa 1998.
Frank Lawrence K., Projective Methods, C.C. Thomas, Springfield, IL 1948.
Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, Metody badawcze w naukach społecznych,
tłum. Elżbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 266–296.
Freeman Michael, Towards a Sociology of Children’s Rights, w: tenże (red.), Law and
Childhood Studies, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 29–38.
Freeman Michael (red.), Law and Sociology, Oxford University Press, Oxford 2006.
Friedland Martin Lawrence (red.), Sanctions and Rewards in the Legal System: A Multi-
disciplinary Approach, University of Toronto Press, Toronto 1989.
Friedland Paul, Seeing Justice Done. The Age of Spectacular Capital Punishment in France,
Friedman David D., Law’s Order. What Economics Has to Do with Law and Why it Matters,
Princeton University Press, Princeton 2000.
554

Bibliografia
Friedman Lawrence M., Law and Society: An Introduction, Prentice-Hall, Englewood

Cliffs 1977.
Friedman Lawrence M., The law and society movement, „Stanford Law Review” 1986,
nr 38, s. 763–780.
Friedman Lawrence M., Legal culture and social development, „Law & Society Review”
1969, t. 4, nr 1, s. 29–44.
Friedman Lawrence M., The Legal System. A Social Science Perspective, Russell Sage,
New York 1998 (1975).
Friedman Lawrence M., Total Justice, Russell Sage, New York 1985.
Friedrich Carl J., Brzezinski Zbigniew, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Harvard
University Press, New York 1965.
Friedrichs David O., Law in our Lives: An Introduction, Roxbury, Los Angeles 2001.
Fuller Lon L., Moralność prawa, tłum. Stefan Amsterdamski, ABC, Warszawa 2004.
Fuszara Małgorzata, Sociology of Law in Poland, „Zeitschrift für Rechtssoziologie” 1990,
t. 11, nr 1, s. 42–50.
Galanter Marc, Palay Thomas, Tournament of Lawyers: The Transformation of the Big Law
Firm, University of Chicago Press, Chicago 1991.
Gale Susan Gaylord, A very German legal science. Savigny and the Historical School,
„Stanford Journal of International Law” 1982, nr 18, s. 123–146.
Galligan Dennis J., Law in Modern Society, Oxford University Press, Oxford 2007.
Galliher John F., Cross John R., Morals Legislation without Morality: The Case of Nevada,
Rutgers University Press, New Brunswick 1983.
Garcia-Vellegas Mauricio, Comparative sociology of law: legal fields, legal scholarships, and
social sciences in Europe and the United States, „Law & Social Inquiry” 2006, t. 31,
nr 2, s. 343–382.
Gardocki Lech, Zagadnienia teorii kryminalizacji, PWN, Warszawa 1990.
Garland David, Concepts of culture in the sociology of punishment, „Theoretical Crimino-
logy” 2006, t. 10, nr 4, s. 419–447.
Garland David, The Culture of Control: Crime and Social Order in Contemporary Society,
Garland David, Punishment and Modern Society. A Study in Social Theory, University of
Chicago Press, Chicago 1990.
Garland David, Sociological perspectives on punishment, „Crime and Justice” 1991, nr 14,
s. 115–165.
Garland David, Young Peter (red.), The Power to Punish: Contemporary Penality and Social
Analysis, Heinemann Educational Books, London 1983.
Geertz Clifford, Local Knowledge. Further Essays in Interpretive Anthropology, Basic Books,
New York 2000.
Geiger Theodor, On Social Order and Mass Society, University of Chicago Press, Chi-
cago 1969.
Geiger Theodor, Über Moral und Recht, Duncker & Humblot, Berlin 1979 (1946).
Geiger Theodor, Vorstudien zu einer Soziologie des Rechts, Luchterhand, Neuwied am
Rhein 1964 (1947).
Gellner Ernest, Conditions of Liberty. Civil Society and its Rivals, Hamish Hamilton,
London 1994.
555

Bibliografia
Gephart Werner, Gesellschaftstheorie und Recht: Das Recht im soziologischen Diskurs der
Moderne, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993.
Gessner Volkmar, Global approaches in the sociology of law: problems and challenges, „Journal
of Law and Society” 1995, t. 22, nr 1, s. 85–96.
Ghurye Govind S., Caste and Race in India, Popular Prakashan, Mumbai 2008.
Giaro Tomasz, Alt- und Neueuropa, Rezeptionen und Transfers, w: tenże (red.), Rechtskul-
turen des modernen Osteuropa, Klostermann, Frankfurt am Main 2007, s. 273–317.
Giaro Tomasz, Prawo i historia prawa w dobie globalizacji. Nowe rozdanie kart, w: tenże
(red.), Prawo w dobie globalizacji, Liber, Warszawa 2011, s. 73–88.
Giaro Tomasz, Tradition und Geschichte als Grenzen der Auslegungsfreiheit im Privatrecht,
w: Jerzy Stelmach, Rainer Schmidt (red.), Krakauer-Augsburger Rechtsstudien. Die
Grenzen der rechtsdogmatischen Interpretation, Wolters Kluwer Polska, Warszawa
2011, s. 223–241.
Giaro Tomasz, Wykładnia bez kodeksu. Uwagi historyczne o normatywności wykładni prawni-
czej, w: Piotr Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa. Materiały konferencji
naukowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odbytej w dniu
27 lutego 2004 r., Liber, Warszawa 2005, s. 13–27.
Gibbs Jack P., A formal restatement of Durkheim’s «Division of Labor» theory, „Sociological
Theory” 2003, nr 21, nr 2, 103–127.
Gibbs Jack P., Control: Sociology Central Notion, University of Illinois Press, Urbana–
–Chicago 1989.
Gibbs Jack P., Definitions of law and empirical questions, „Law & Society Review” 1968,
t. 2, nr 3, s. 429–446.
Gibbs Jack P., The sociology of law and normative phenomena, „American Sociological
Review” 1966, t. 31, nr 3, s. 315–325.
Gibbs Jack P. (red.), Social Control: Views from the Social Sciences, Sage, Beverly Hills
1982.
Gibson James L., Caldeira Gregory A., Legal cultures of Europe, „Law & Society Review”
1996, t. 30, nr 1, s. 55–85.
Giddens Anthony, Przemiany intymności: seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społe-
czeństwach, tłum. Alina Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Гергилов Ростислав Евгеньевич, Право как социальный контроль: концепция
Г. Гурвича, „Журнал социологии и социальной антропологии” 2005, t. 8, nr 3,
s. 71–78.
Гилинский Яков Ильич (red.), Девиантность и социальный контроль в России (XIX–
–XX вв.): тенденции и социологическое осмысление, Алетейя, Санкт–Петербург
2000.
Gizbert-Studnicki Tomasz, Język prawny a język prawniczy, „Zeszyty Naukowe Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego CCXCII. Prace Prawnicze” 1972, z. 55, s. 219–233.
Gizbert-Studnicki Tomasz, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, PWN 1986.
Glendon Mary Ann, Gordon Wallace Michael, Osakwe Christopher, Comparative Legal
Traditions, wyd. 2, West Publishing, St. Paul 1994.
Glenn Patrick H., Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law, wyd. 4,
Oxford University Press, New York 2010.
Glueck Sheldon (red.), Roscoe Pound and Criminal Justice, Dobs Ferry, New York 1965.
556

Bibliografia
Глазырин Валерий Алексеевич, Определение права в социологии М. Вебера, „Журнал

социологии и социальной антропологии” 2005, t. 8, nr 3, s. 59–71.
Goffman Erving, Instytucje totalne. O pacjentach szpitali psychiatrycznych i mieszkańcach
innych instytucji totalnych, tłum. Olena Waśkiewicz, Jacek Łaszcz, Gdańskie Wy-
dawnictwo Psychologiczne, Sopot 2011.
Goffman Erving, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. Aleksandra Dzier-
żyńska, Joanna Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2005.
Golder Ben, Fitzpatrick Peter, Foucault’s Law, Abingdon, New York 2009.
Goode Erich, Social Deviance, Allyn and Bacon, Boston 1996.
Goode Erich, Ben-Yehuda Nachman, Moral Panics: The Social Construction of Deviance,
Blackwell, Cambridge 1994.
Gordley James, Comparative law and legal history, w: Mathias Reimann, Reinhard Zim-
mermann (red.), The Oxford Handbook of Comparative Law, Oxford University Press,
Oxford 2006, s. 753–773.
Gordon Milton M., The subsociety and the subculture, w: David O. Arnold (red.), The
Sociology of Subculture, The Glendessary Press, Berkeley 1970, s. 150–163.
Gottfredson Michael, Hindelang Michael J., A study of the behavior of law, „American
Sociological Review” 1979, t. 44, nr 1, s. 3–18.
Gottfredson Michael, Hindelang Michael J., Theory and research in the sociology of
law, „American Sociological Review” 1979, t. 44, nr 1, s. 27–37.
Górecki Jan, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, PWN, Warszawa 1965.
Górecki Jan (red.), Sociology and Jurisprudence of Leon Petrażycki, University of Illinois
Press, Urbana–Chicago–London 1975.
Grace Clive, Wilkinson Philip, Sociological Inquiry and Legal Phenomena, St. Martin’s
Press, New York 1978.
Grana Sheryl J., Ollenburger Jane C., Nicholas Mark, The Social Context of Law, Prentice
Hall, Upper Saddle River 2002.
Granfield Robert, Making Elite Lawyers: Visions of Law and Beyond, Routledge, New
York 1992.
Greatbatch David, Dingwall Robert, Argumentative talk in divorce mediation sessions,
„American Sociological Review” 1997, t. 62, nr 1, s. 151–170.
Greenberg David F., Donald Black’s sociology of law: a critique, „Law & Society Review”
1983, t. 17, nr 2, s. 337–368.
Гревцов Юрий Иванович, Социология права. Курс лекций, Юридический центр
Пресс, Санкт–Петербург 2007.
Гревцов Юрий Иванович, Социология права: Статус. Метод. Предмет, „Правове-
дение” 1996, nr 1, s. 47–57.
Griffiths John, What is legal pluralism, „Journal of Legal Pluralism” 1986, nr 24, s. 1–55.
Griffiths John, Weyers Heleen, Adams Maurice, Euthanasia and Law in Europe, Hart,
Oxford 2007.
Griffiths John, Weyers Heleen, Blood Alex, Euthanasia and Law in the Netherlands,
Amsterdam University Press, Amsterdam 1998.
Gross Hyman, Crime and Punishment. A Concise Moral Critique, Oxford University Press,
Oxford–New York, 2012.
557

Bibliografia
Grossman Joel B., Grossman Mary H. (red.), Law and Change in Modern America, Good-
year, Pacific Palisades 1971.
Gruszczyńska Beata, Marczewski Marek, Ostaszewski Paweł, Siemaszko Andrzej,
Woźniakowska-Fajst Dagmara, Stalking w Polsce. Rozmiary – formy – skutki, w:
Andrzej Siemaszko (red.), Stosowanie prawa. Księga jubileuszowa z okazji XX-lecia
Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Lex, Warszawa 2011, s. 832–867.
Gryniuk Anna, Sankcja prawna a prawny przymus, w: Grażyna Skąpska, Janina Czapska,
Krystyna Daniel, Jakub Górski, Krzysztof Pałecki (red.), Prawo w zmieniającym się
społeczeństwie, UJ, Kraków 1992.
Grześkowiak Alicja, Kara śmierci, w: System prawa karnego, t. 4: Mirosława Melezini
(red.), Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010,
s. 71–186.
Grześkowiak Alicja, Kara śmierci w polskim prawie karnym, wyd. 2 popr., UMK, Toruń
1982.
Guarnieri Carlo, Pederzoli Patrizia, The Power of Judges. A Comparative Study of Courts
and Democracy, Oxford University Press, Oxford 2002.
Gubrium Jaber F., Holstein James A., Handbook of Interview Research: Context and Me-
thods, Sage, Oxford 2001.
Guibentif Pierre, The sociology of law as a sub-discipline of sociology, „Portuguese Journal
of Social Science” t. 1, nr 3, s. 175–184.
Gurvitch Georges, Dialectique et sociologie, Flammarion, Paris 1977 .
Gurvitch Georges, Droit naturel ou droit positif intuitif?, „Archives” 1933, nr 3–4,
s. 55–90.
Gurvitch Georges, Le temps présent et l’idée du droit social, J. Vrin, Paris 1931.
Gurvitch Georges, L’expérience juridique et la philosophie pluraliste du droit, A. Pedone,
Paris 1935.
Gurvitch Georges, L’idée du droit social. Notion et système du driot social. Histoire doctrinale
depuis le XVIIe siècle jusqu’à la fin du XIXe siècle, du Recueil Sirey, Paris 1932.
Gurvitch Georges, Sociology of Law, Transaction Publishers, New Brunswick 2001.
Gurvitch Georges, Une philosophie intuitionniste du droit, Léon Pétrazycki, „Archives”
1931, nr 1–2, s. 264–266.
Guść Janusz, Łokucijewski Krzysztof, Globalizacja a jurydyzacja. O wpływie globali-
zacji na skalę prawotwórstwa w liberalnym państwie demokratycznym, w: Jerzy Stel-
mach (red.), Filozofia prawa wobec globalizmu, Wydawnictwo UJ, Kraków 2003,
s. 27–41.
Gwiazdecka Joanna, Etyka Platona. O formie platońskiej refleksji moralnej, Wydawnictwo
Antyk, Komorów 2004.
Habermas Jürgen, Between Facts and Norms: Contribution to a Discourse Theory of Law and
Democracy, tłum. William Rehg, The MIT Press, Cambridge 1996.
Habermas Jürgen, Faktyczność i obowiązywanie: teoria dyskursu wobec zagadnień prawa
i demokratycznego państwa prawnego, tłum. Adam Romaniuk, Robert Marszałek,
Scholar, Warszawa 2005.
Habermas Jürgen, Law as a medium and law as institution, w: Gunther Teubner (red.),
Dilemmas of Law in the Welfare State, Walter de Gruyter, Berlin–New York 1986,
s. 203–220.
558

Bibliografia
Habermas Jürgen, Moral Consciousness and Communicative Action, tłum. Christian Len-
hardt, Shierry Weber Nicholsen, The MIT Press, Cambridge 1992 (1983) [Mo-
ralbewusstsein und kommunikatives Handeln].
Habermas Jürgen, On the internal relation between the rule of law and democracy, „European
Journal of Philosophy” 1995, nr 3, s. 12–20.
Habermas Jürgen, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, tłum. Marek Czyżewski,
Habermas Jürgen, Taking aim at the heart of the present, w: David Couzens Hoy (red.),
Foucault. A critical Reader, Blackwell, New York 1986, s. 103–108.
Habermas Jürgen, Teoria działania komunikacyjnego, tłum. Andrzej Kaniowski, Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Hagan John, Leon Jeffrey, Rediscovering delinquency: social history, political ideology and
the sociology of law, „American Sociological Review” 1977, t. 42, nr 4, 587–598.
Hagan John, Levi Ron, Crimes of war and the force of law, „Social Forces” 2005, t. 83,
nr 4, s. 1499–1534.
Hägerström Axel, Inquiries into the Nature of Law and Morals, Almqvist and Wiksell,
Stockholm 1953.
Hall John A. (red.), Civil Society. Theory, History, Comparison, Polity Press, Oxford 1995.
Halliday Simon, Schmidt Patrick D. (red.), Conducting Law and Society Research. Re-
flections on Methods and Practices, Cambridge University Press, Cambridge 2009.
Halliday Terence C., Osinsky Pavel, Globalization of law, „Annual Review of Sociology”
2006, t. 32, s. 447–470.
Hałas Radosław G., Hypś Sławomir, Karcenie małoletnich w perspektywie prawnomię-
dzynarodowej i prawnoporównawczej, w: Filip Ciepły (red.), Prawne aspekty karcenia
nieletnich, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 41–71.
Handke Kwiryna, Socjologia języka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Handler Joel F., Social Movement and the Legal System: A Theory of Law Reform and Social
Change, Academic Press, New York 1978.
Hart Herbert L.A., Pojęcie prawa, tłum. i wstęp Jan Woleński, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1998.
Haskell Paul G., Why Lawyers Behave as They Do, Westview Press, Boulder 1998.
Hayward Jack E.S., Solidarist syndicalism. Durkheim and Duguit, cz. 1 i 2, „The Sociolo-
gical Review” 1960, t. 8, nr 1, s. 17–36; t. 8, nr 2, s. 185–202.
Hechter Michael, Opp Karl-Dieter (red.), Social Norms, Russell Sage Foundation, New
York 2001.
Heidegren Carl-Goran, Transcendental theory of society, anthropology and the sociology of
law: Helmut Schelsky – an almost forgotten sociologist, „Acta Sociologica’ 1997, t. 40,
nr 3, s. 279–290.
Heinz John P., Laumann Edward O., Chicago Lawyers: The Social Structure of the Bar,
Russell Sage Foundation, New York 1982.
Heinz John P., Nelson Robert L., Sandefur Rebecca L., Laumann Edward O., Urban
Lawyers: The New Social Structure of the Bar, University of Chicago Press, Chicago
2005.
Hembroff Larry A., The seriousness of acts and social contexts: a test of Black’s theory of the
behavior of law, „American Journal of Sociology” 1987, t. 93, nr 2, s. 322–347.
559

Bibliografia
Henry Stuart, Private Justice: Towards Integrated Theorising in the Sociology of Law, Rout-
ledge & Kegan Paul, London 1983.
Hertogh Marc, A «European» conception of legal consciousness: Rediscovering Eugen Ehrlich,
Hertogh Marc (red.), Living Law: Reconsidering Eugen Ehrlich, Hart, Oxford 2009.
Herz John H. (red.), From Dictatorship to Democracy: Coping with the Legacies of Autho-
ritarianism and Totalitarianism, Greenwood Press, Westport 1983.
Heuman Susan, Kistiakovsky: The Struggle for National and Constitutional Rights in the
Last Years of Tsarism, Harvard University Press, Cambridge, MA 1998.
Hipkin Brian, Looking for justice: The search for socialist legality and popular justice, „Inter-
national Journal for the Sociology of Law” 1985, t. 13, nr 2, s. 117–132.
Hoebel E. Adamson, The Law of Primitive Man: A Study of Comparative Legal Dynamics,
Harvard University Press, Cambridge 1954.
Hoekema André Jan, Dutch trends in the sociology of law in the past two decades, „The
Netherlands Journal of Sociology” 1985, t. 2, nr 1, s. 32–49.
Hoffmann Birgit, Das Verhältnis von Gesetz und Recht. Eine verfassungsrechtliche und ver-
fassungstheoretische Untersuchung zu Art. 20 Abs. 3 GG, Duncker & Humblot, Berlin
2010.
Hoffmann Elizabeth A., Legal consciousness and dispute resolution: different disputing be-
havior at two similar taxicab companies, „Law & Social Inquiry” 2003, t. 28, nr 3,
s. 691–716.
Holmes Oliver Wendell, Law in science and science in law, „Harvard Law Review” 1899,
t. 12, nr 7, s. 443–463.
Holmes Oliver Wendell, Natural law, „Harvard Law Review” 1918, t. 32, nr 1, s. 40–44.
Holmes Stephen, Sunstein Cass, The Cost of Rights, Why Liberty Depends on Taxes,
W.W. Norton & Co., New York 1999.
Hooker M.B., Legal Pluralism: An Introduction to Colonial and Neo-Colonial Laws, Oxford
University Press, Oxford 1975.
Hoose Bernard, Proportionalism. The American Debate and its European Roots, Georgetown
University, Washington 1987.
Horne Christine, Community and the state: the relationship between normative and legal
controls, „European Sociological Review” 2000, nr 16, s. 225–243.
Horne Christine, Lovaglia Michael J. (red.), Experiments in Criminology and Law. A Re-
search Revolution, Rowman & Littlefield, New York 2007.
Horvath Barna, Probleme der Rechtssoziologie, Duncker & Humblot, Berlin 1971.
Horvath Barna, Rechtssoziologie. Probleme der Gesellschaftslehre und der Geschichslehre des
Rechts, Grunewald, Berlin 1933.
Horwitz Allan V., A continuities symposium on Donald Black’s «The Behavior of Law»,
„Contemporary Sociology” 2002, t. 31, nr 6, s. 641–674.
Horwitz Allan V., Resistance to innovation in the sociology of law: a response to Greenberg,
„Law & Society Review” 1983, t. 17, nr 2, s. 369–384.
Hull Kathleen E., The cultural power of law and the cultural enactment of legality: the case
of same-sex marriage, „Law & Social Inquiry” 2003, t. 28, nr 3, s. 629–657.
Hull Kathleen E., The political limits of the rights frame: the case of same-sex marriage in
Hawaii, „Sociological Perspectives” 2001, t. 44, nr 2, s. 207–232.
560

Bibliografia
Hull Kathleen E., Same-Sex Marriage: The Cultural Politics of Love and Law, Cambridge
University Press, Cambridge 2006.
Hunt Alan J., Behavioral sociology of law: A critique of Donald Black, „Journal of Law &
Society” 1983, t. 10, nr 1, s. 19–46.
Hunt Alan J., Dichotomy and contradiction in the sociology of law, „British Journal of Law
and Society” 1981, t. 8, nr 1, s. 47–77.
Hunt Alan J., Explorations in Law and Society: Toward a Constitutive Theory of Law, Rout-
ledge, New York 1993.
Hunt Alan J., Foucault’s expulsion of law: toward a retrieval, „Law & Social Inquiry”
1992, t. 17, nr 1, s. 1-38.
Hunt Alan J., The ideology of law: advances and problems in recent applications of the concept
of ideology to the analysis of law, „Law & Society Review” 1985, t. 19, nr 1, s. 11–38.
Hunt Alan J., The role of law in the civilizing process and the reform of popular culture,
„Canadian Journal of Law and Society” 1995, t. 10, nr 2, s. 5–29.
Hunt Alan J., The Sociological Movement in Law, Temple University Press, Philadelphia
1978.
Hunt Alan J., The sociology of law of Gurvitch and Timasheff: a critique of theories of
normative integration, „Research in Law and Sociology” 1979, nr 2, s. 169–204.
Hunt Alan J., The theory of critical legal studies, „Oxford Journal of Legal Studies” 1986,
t. 6, nr 1, s. 1–45.
Hunt Alan J., Wickham Gary, Foucault and Law. Towards a Sociology of Law as Governance,
Pluto Press, London 1994.
Hunt Lynn, Inventing Human Rights. A History, W.W. Norton & Co., New York 2007.
Hurn Marcus, History of Law, Franklin Pierce Law Centre, New Hempshire 1988.
Hutchinson Allan C. (red.), Critical Legal Studies, Rowman & Littlefield, Totowa 1989.
Hyden Hakan, Sociology of law in Scandinavia, „Journal of Law and Society” 1986,
t. 13, nr 1, s. 131–143.
Igličar Albin, Sociologija prava, Cankarjeva založba, Ljubljana 2004.
Ingersoll David E., American legal realism and sociological jurisprudence: the methodological
roots of a science of law, „Journal of the History of the Behavioral Sciences” 1981,
t. 17, nr 4, s. 490–503.
Irvin John, Notes on the present status of the concept subculture, w: David O. Arnold (red.),
The Sociology of Subcultures, The Glendessary Press, Berkeley 1970, s. 164–170.
Irwin Michael John, A Sociological Evaluation of the Development of Sociology of Law,
Vantage Press, New York 1986.
Иванов Г.А., Психологическая теория права в критической литературе, Тип.
М. Меркушева, Санкт-Петербург 1913.
Izdebski Hubert, Elementy teorii i filozofii prawa, wyd. 2, LexisNexis, Warszawa 2011.
Izdebski Hubert, Jednostka wobec rządów prawa i państwa prawnego, w: Mirosław Wyrzy-
kowski (red.), Prawa stają się prawem, Liber, Warszawa 2006, s. 149–156.
Izdebski Hubert, Stępkowski Aleksander (red.), Nadużycie prawa. Materiały konferen-
cyjne, Liber, Warszawa 2003.
Jackson Robert, Suwerenność. Ewolucja idei, tłum. Jakub Majmurek, Sic!, Warszawa 2011.
Jakubiak-Mirończuk Aneta, Alternatywne a sądowe rozstrzyganie sporów sądowych, Wolters
561

Bibliografia
Janis Mark W., Kay Richard S., Bradley Anthony W., European Human Rights Law. Text
and Materials, Oxford University Press, Oxford–New York 2008.
Jarosz Maria (red.), Instytucje: konflikty i dysfunkcje, Oficyna Naukowa–ISP PAN, War-
szawa 2012.
Jasudowicz Tadeusz, Zasada równości i niedyskryminacji, w: Bożena Gronowska, Tade-
usz Jasudowicz, Michał Balcerzak, Maciej Lubiszewski, Rafał Mizerski, Prawa
człowieka i ich ochrona, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom
Organizatora”, Toruń 2012.
Johnson Alan, The recognition of differential power in the sociology of law, „Mid-American
Review of Sociology” 1979, nr 4, s. 57–70.
Johnson Harry M. (red.), Social System and Legal Process, Jossey-Bass, San Francisco
1978.
Juárez José Antonio Caballero, Sociologia Del Derecho: Culturas y Sistemas Juridicos Com-
parades, Universidad Nacional Autónoma de México, México City 2010.
Jurkowska Agata, O «prywatyzacji» prawa wspólnotowego i jej skutkach, „Europejski Prze-
gląd Sądowy” 2006, nr 9, s. 12–18.
Justo Marcelo Gomes, Singer Helena, Sociology of law in Brazil: a critical approach, „The
American Sociologist” 2001, t. 32, nr 2, s. 10–25.
Juviler Peter H., Revolutionary Law and Order. Politics and Social Change in the USSR, The
Free Press, New York 1976.
Kaczmarczyk Michał, Nieposłuszeństwo obywatelskie a pojęcie prawa, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2010.
Kaczmarek Przemysław, Machaj Łukasz (red.), Pozytywizm prawniczy i szkoła prawa na-
tury. Tradycje sporu i jego współczesne implikacje, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka
Cyfrowa, Wrocław 2010.
Kagan Robert A., Krygier Martin, Winston Kenneth (red.), Legality and Community:
On the Intellectual Legacy of Philip Selznick, Rowman & Littlefield, Lanham–Boulder
2002.
Kalinowski Jerzy, Teoria reguły społecznej i reguły prawnej Leona Duguit: problem podstaw
mocy obowiązującej prawa. Studium filozoficzno-prawne, Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 1949.
Kalinowski Stefan, Wróblewski Jerzy, Zagadnienia polskiej terminologii prawnej i prawni-
czej, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 1987, t. 39, s. 17–34.
Kallenberg Rangvald, «The most important task of sociology is strengthen and defend ratio-
nality in public discourse»: on the sociology of Vilhelm Aubert, „Acta Sociologica” 2000,
t. 43, nr 4, s. 399–411.
Kantorowicz Hermann U., Savigny and the Historical School of Law, „Law Quarterly
Review” 1937, t. 53, s. 326–343.
Keane John (red.), Civil Society and the State. New European Perspectives, Verso, Lon-
don–New York 1988.
Kellaway Jean, Historia tortur i egzekucji. Od wczesnych cywilizacji przez Średniowiecze po
współczesność, tłum. Ewa Ressel, Elipsa, Poznań s.a. (2000).
Kelsen Hans, Allgemeine Theorie der Normen, Manz, Wien 1979.
Kelsen Hans, The Communist Theory of Law, Praeger, New York 1955.
Kelsen Hans, Czysta teoria prawa, oprac. Tadeusz Przeorski, s.n., Warszawa 1934.
562

Bibliografia
Kelsen Hans, Eine Grundlegung der Rechtssoziologie, „Archiv für Sozialwissenschaft und
Sozialpolitik“ 1915, nr 39, s. 839–879.
Kelsen Hans, Istota i rozwój sądownictwa konstytucyjnego, tłum. Bolesław Banaszkiewicz,
Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa 2009.
Kelsen Hans, What is the Pure Theory of Law?, „Tulane Law Review” 1969, t. 34,
s. 269–276.
Kelsen Hans, Zur Soziologie des Rechtes: Kritische Betrachtungen, „Archiv für Sozialwis-
senschaft und Sozialpolitik“ 1912, nr 34, s. 601–614.
Kennedy Duncan, The Rise & Fall of Classical Legal Thought, Beard Books, Cambridge
2006.
Kettler David, Sociological classics and the contemporary state of the law. Review essay, „Ca-
nadian Journal of Sociology/Cahiers Canadiens de Sociologie” 1984, t. 9, nr 4,
s. 447–458.
Key Valdimer Orlando, Public Opinion and American Democracy, Knopf, New York 1961.
Kiciński Krzysztof, Poczucie prawne a poczucie moralne, w: Jacek Kurczewski (red.), Prawo
w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975, s. 451–483.
Kidder Robert L., Connecting Law and Society, Prentice Hall, Englewood Cliffs 1983.
Керимов Джангир Аббасович, Проблемы общей теории права и государства. Учеб-
ное пособие в. 3 т., t. 1: Социология права, Издательство Тюменского государ-
ственного университета, Тюмень 2005.
King Michael, Schutz Anton, The ambitious modesty of Niklas Luhmann, „Journal of Law
and Society” 1994, t. 21, nr 3, s. 261-287.
King Michael, Thornhill Chris (red.), Luhmann on Law and Politics: Critical Appraisals
and Applications, Hart, Oxford 2006.
Kingston Rebecca E., Montesquieu and his Legacy, SUNY Press, New York 2008.
Kisilowski Maciej, Prawo sektora pozarządowego. Analiza funkcjonalna, LexisNexis, War-
szawa 2009.
Kistiakowski Theodor, Gesellschaft und Einzelwesen. Eine methodologische Studie, Verlag
von Otto Liebman, Berlin 1899.
Кистяковский Богдан Александрович, Избранное, [в 2 ч.], Институт общественной
мысли, Российская Политическая Энциклопедия (РОССПЭН), Москва 2010.
Klug Heinz, Transnational human rights: exploring the persistence and globalization of human
rights, „Annual Review of Law and Social Science” 2005, nr 1, s. 85–103.
Kłos Bożena, Szymańczak Jolanta (red.), Zasada równości i zasada niedyskryminacji, Biuro
Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, „Studia BAS” 2011, nr 2(26).
Kochanowski Janusz, Jurydyzacja życia, „Palestra” 2002, nr 7–8, s. 95–99.
Koestler Arthur, Ciemność w południe, tłum. Tymon Terlecki, PIW, Warszawa 1990.
Kojder Andrzej, Adam Podgórecki’s Vita Activa, „Polish Sociological Review” 1999,
nr 2, s. 323–330.
Kojder Andrzej, Atrofia prawa, w: Antoni Dębiński, Piotr Stanisz, Tomasz Barankie-
wicz, Jadwiga Potrzeszcz, Wojciech Sz. Staszewski, Anna Szarek-Zwijacz, Monika
Wójcik (red.), Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci księdza profesora Antoniego
Kościa SVD, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 169–189.
Kojder Andrzej, Co to jest teoria naznaczania społecznego?, „Studia Socjologiczne” 1980,
nr 3, s. 45–65.
563

Bibliografia
Kojder Andrzej, Czytając Durkheima… Co klasyk socjologii ma do powiedzenia o prawie,

w: Prawo – władza – społeczeństwo – polityka. Księga jubileuszowa profesora Krzysztofa
Pałeckiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 313–326.
Kojder Andrzej, Destrukcja normatywności: jej współczesne przejawy i skutki społeczne,
w: Śląsk – Polska – Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej
i globalnej. Xięga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, do druku przygotowa-
li Antoni Sułek, Marek S. Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice 1998, s. 354–370.
Kojder Andrzej, Droga Adama Podgóreckiego do socjotechniki, w: Jerzy Kubin, Jerzy Kwa-
śniewski (red.), Socjotechnika. Kontrowersje, rozwój, perspektywy, IPSiR UW, War-
szawa 2000, s. 19–28.
Kojder Andrzej, Dyskretne formy wykluczenia prawnego, w: Maria Jarosz (red.), Naznaczeni
i napiętnowani. O wykluczeniu politycznym, Oficyna Naukowa–ISP PAN, Warszawa
2008, s. 48–77.
Kojder Andrzej, Etyczno-imperatywna idea prawa Nicholasa S. Timasheffa, w: tenże, God-
ność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa
1995, s. 140–154.
Kojder Andrzej, Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, wyd. 2, Oficyna Na-
ukowa, Warszawa 2001.
Kojder Andrzej, Korupcja i przekonania moralne Polaków, w: Janusz Mariański, Leon
Smyczek (red.), Wartości, normy i więzi moralne w zmieniającym się społeczeństwie,
WAM, Kraków 2008, s. 323–358.
Kojder Andrzej, Kultura prawna: problem demarkacji i użyteczności pojęcia, w: Kultura
prawna i dysfunkcjonalności prawa, praca zbiorowa, Wydział Prawa i Administracji
UW, Warszawa 1988, s. 13–37.
Kojder Andrzej, Leon Petrażycki’s socio-legal ideas and their contemporary continuation,
„Journal of Classical Sociology” 2006, nr 6, s. 333–358.
Kojder Andrzej, Nadmiar prawa, w: Krzysztof Frysztacki, Piotr Sztompka (red.), Pol-
ska początku XXI wieku: Przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Warszawska Drukarnia
Naukowa PAN, Warszawa 2012, s. 49–65.
Kojder Andrzej, O naukowej użyteczności pojęcia «kontrola społeczna», w: Jerzy Kwaśniew-
ski (red.), Społeczna kontrola zachowań dewiacyjnych, Prace IPSiR UW, t. 11, IPSiR,
Warszawa 1989, s. 9–22.
Kojder Andrzej, Patologia instytucji, w: Waldemar Kuczyński (red.), Dziesięciolecie Polski
Niepodległej, Wydawnictwo United Publishers and Production, Warszawa 2001,
s. 1018–1029.
Kojder Andrzej, Polacy o swoim prawie, w: Anna Turska, Elżbieta Łojko, Zbigniew
Cywiński, Andrzej Kojder, Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy
potrzebują?, Wydawnictwa UW, Warszawa 1999.
Kojder Andrzej, Postawy prawne i moralne więźniów recydywistów, w: Adam Podgórecki,
Jacek Kurczewski, Jerzy Kwaśniewski, Maria Łoś, Poglądy społeczeństwa polskie-
go na moralność i prawo (Wybrane problemy), Książka i Wiedza, Warszawa 1971,
s. 229–241.
Kojder Andrzej, Prawo w impasie, w: Maria Jarosz (red.), Polska. Ale jaka? Oficyna
Naukowa–ISP PAN, Warszawa 2005, s. 126–161.
564

Bibliografia
Kojder Andrzej, The Prestige of Law. Thirty Years After, „Polish Sociological Review”
1996, nr 116, s. 353–364.
Kojder Andrzej, The sociology of law in Poland: past and present, w: Vincenzo Ferrari
(red.), Developing Sociology of Law. A World-Wide Documentary Enquiry, Giufré Edi-
tore, Milano 1990, s. 631-660.
Kojder Andrzej, «The Sociology of Law. A Socio-Structural Perspective», recenzja, „Państwo
i Prawo” 1982, nr 7, s. 126–128.
Kojder Andrzej, Sprawcze siły racjonalizacji prawa. Zarys socjologii prawa Maxa Webera, w:
Zbigniew Kurcz, Iwona Taranowicz (red.), Okolice socjologicznej tożsamości. Księga
poświęcona pamięci Wojciecha Sitka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2010, s. 51–70.
Kojder Andrzej, Z Czerniowców w szeroki świat… Eugen Ehrlich i narodziny idei socjologii
prawa, w: Andrzej Flis (red.), Stawanie się społeczeństwa. Szkice ofiarowane Piotrowi
Sztompce z okazji 40-lecia pracy naukowej, Universitas, Kraków 2006, s. 125–146.
Kojder Andrzej, Zjawiska patologii społecznej w Polsce w świetle badań empirycznych, „Studia
Socjologiczne” 1976, nr 1(60), s. 171–202.
Kojder Andrzej (red.), Przymus w społeczeństwie, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
1989.
Kojder Andrzej, Kwaśniewski Jerzy, The development of the sociology of law in Poland,
„International Journal of the Sociology of Law” 1985, t. 13, nr 3, s. 261–272.
Kojder Andrzej, Kwaśniewski Jerzy, Wzory reakcji na zachowania dewiacyjne i ich uwa-
runkowania, „Studia Socjologiczne“ 1975, nr 3, s. 171–191.
Kojder Andrzej, Łojko Elżbieta, Staśkiewicz Wiesław, Turska Anna (red.), Elementy
socjologii prawa. Wybór tekstów, t. 5: Prawo zwyczajowe, Wydawnictwa UW, War-
szawa 1993.
Kojder Andrzej, Sadowski Andrzej (red.), Klimaty korupcji, Centrum im. Adama Smi-
tha–Semper, Warszawa 2002.
Kołakowski Leszek, O prawie naturalnym, „Ius et Lex” 2002, nr 1, s. 145–154.
Kościański Artur, Misztal Wojciech (red.), Społeczeństwo obywatelskie. Między ideą a prak-
tyką, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008.
Kotarbiński Tadeusz, Szkice praktyczne. Zagadnienia z filozofii czynu, w: tenże, Dzieła
wszystkie. Prakseologia, cz. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999,
s. 5–85.
Kotarbiński Tadeusz, Traktat o dobrej robocie, PWN, Warszawa 1955.
Kotarbiński Tadeusz, Zasady teorii czynu, w: tenże, Dzieła wszystkie. Prakseologia, cz. 1,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1999, s. 132.
Kotowska Irena E., Giza-Poleszczuk Anna, Zmiany demograficzno-społeczne i ich wpływ
na rekonceptualizację polityki rodzinnej w kierunku równowagi w zakresie ochrony praw
rodziny i poszczególnych jej członków. Polska na tle Europy, w: Ewa Leś, Stefania Bernini
(red.), Przemiany rodziny w Polsce i we Włoszech i ich implikacje dla polityki rodzinnej,
Wydawnictwa UW, Warszawa 2010, s. 31–68.
Koźmiński Krzysztof, Kilka uwag o zjawisku jurydyzacji, w: Adam Niewiadomski (red.),
Lingua Iuris, Wydawnictwa UW, Warszawa 2010, s. 281–295.
Kranz Jerzy (red.), Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, Prawo i Prak-
tyka Gospodarcza, Warszawa 2006.
565

Bibliografia
Krenman Anthony T., Max Weber, Stanford University Press, Stanford 1983.
Krygier Martin, Law as tradition, „Law and Philosophy”1986, t. 5, nr 2, s. 237–262.
Krygier Martin, Legal traditions and their virtue, w: Grażyna Skąpska, Janina Czapska,
Krystyna Daniel, Jakub Górski, Krzysztof Pałecki (red.), Prawo w zmieniającym się
społeczeństwie, UJ, Kraków 1992, s. 243–263.
Krygier Martin, Philip Selznick. Ideals in the World, Stanford University Press, Stanford
2012.
Кудрявцев Владимир Николаевич, Качественные методы в социально–правовых
исследованиях, „Социологические исследования” 1999, nr 7, s. 44–46.
Кудрявцев Владимир Николаевич, Казимирчук Владимир Петрович, Современ-
ная социология права: учебник для юридических факультетов и институтов,
Юристъ, Москва 1995.
Kulcsár Kálmán, Jogszociológia, Vince Kiadó, Budapest 2002.
Kurczewski Jacek, Adam Podgórecki 16 XII 1925–18 VIII 1998, „Studia Socjologiczne”
1998, nr 3, s. 13–17.
Kurczewski Jacek, The penal attitudes and behaviour of the professional judges, „The Polish
Sociological Bulletin” 1971, nr 1, s. 121–129.
Kurczewski Jacek, Prawo prymitywne: zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwo-
wych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
Kurczewski Jacek, Sociology of law in Poland, „The American Sociologist” 2001, t. 32,
nr 2, s. 85–98.
Kurleto Małgorzata Halszka, Organizacje pozarządowe w działalności pożytku publicznego,
LexisNexis, Warszawa 2008.
Kutchinsky Berl, The effect of easy availability of pornography on the incidence of sex crimes:
the Danish experience, „Journal of Social Issues” 1973, t. 29, nr 3, s. 163–181.
Kwaśniewski Jerzy, Dylematy konceptualizacji kontroli społecznej, „Studia Socjologiczne”
1989, nr 3, s. 133–146.
Kwaśniewski Jerzy, Koncepcje podkultur dewiacyjnych, w: Adam Podgórecki (red.), Za-
gadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976, s. 203–241.
Kwaśniewski Jerzy, Ontologiczny status patologii społecznej, w: Andrzej Kojder, Jerzy
Kwaśniewski (red.), Między autonomią a kontrolą. Studia i szkice, Zakład Poligrafii
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992, s. 113–122.
Kwaśniewski Jerzy, Society and Deviance in Communist Poland, St. Martin’s Press, New
York 1984.
Kwaśniewski Jerzy, Społeczeństwo wobec dewiacji, Wydawnictwa UW, Warszawa
1983.
Kwaśniewski Jerzy, Stosunek społeczeństwa do zachowań i zjawisk dewiacyjnych, w: Teodor
Szymanowski (red.), Patologia społeczna. Wybrane problemy, Wydawnictwo WSPS,
Warszawa 1991, s. 41–55.
Kwaśniewski Jerzy, Kojder Andrzej, Reakcja społeczna mieszkańców Warszawy wobec zja-
wisk i zachowań dewiacyjnych, „Studia Socjologiczne” 1979, nr 1, s. 157–179.
Lande Jerzy, Studia z filozofii prawa, PWN, Warszawa 1959.
Lang Wiesław, Prawo i moralność, PWN, Warszawa 1989.
Langrod Georges, L’Influence des idées de Léon Duguit sur la théorie générale du droit, Bière,
Bordeaux 1959.
566

Bibliografia
Larsen Nick, Burtch Brian (red.), Law in Society: Canadian Readings, Harcourt Brace,
Toronto 1999.
Larson Erik W., Institutionalizing legal consciousness: regulation and the embedding of market
participants in the securities industry in Ghana & Fiji, „Law & Society Review” 2004,
t. 38, nr 4, s. 737–767.
Larson Magali Sarfatti, The Rise of Professionalism: A Sociological Analysis, University of
California Press, Berkeley 1977.
Lascoumes Pierre (red.), Actualité de Max Weber pour la sociologie du droit, LGDJ, Paris
1995.
Lasocik Zbigniew, Handel ludźmi – aspekty społeczne i prawne, „Studia Socjologiczne”
2007, nr 4, s. 31–58.
Lasocik Zbigniew (red.), Handel ludźmi – zapobieganie i ściganie, Wydawnictwa UW,
Warszawa 2006.
Lavi Shai J., The Modern Art of Dying: A History of Euthanasia in the United States, Prince-
ton University Press, Princeton 2005.
Lazari-Pawłowska Ija, Etyka. Pisma wybrane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wro-
cław–Warszawa–Kraków 1992.
„Law and Lustration: Righting the Wrongs of the Past”, Symposium, „Law & Social
Inquiry” 1995, t. 20, nr 1.
Lechner Frank J., Boli John, The Globalization Reader, Blackwell, Malden 2000.
Lee Ellie, Abortion Law and Politics Today, St. Martin’s Press, New York 1998.
Lempert Richard, Sanders Joseph, An Invitation to Law and Social Science, Longman,
New York 1986.
Lernell Leszek, Podstawowe zagadnienia penologii, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa
1977.
Lessan Gloria T., Sheley Joseph F., Does law behave? A macrolevel test of Black’s propositions
on change in law, „Social Forces” 1992, t. 70, nr 3, s. 655–678.
Levine Felice, Goose Bumps and «The search for signs of intelligent life» in sociolegal studies.
After twenty-five years, „Law & Society Review” 1990, nr 24, s. 7–33.
Lévy-Bruhl Henri, Sociologie du droit, PUF, Paris 1967.
Lewicka-Strzałecka Anna, Etyczne standardy firm i pracowników, Wydawnictwo IFiS PAN,
Warszawa 1999.
Lewowicki Tadeusz, Grabowska Barbara, Różańska Aniela (red.), Socjalizacja i kształto-
wanie się tożsamości – problemy i sugestie rozwiązań, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008.
Leymann Heinz, The content and development of mobbing at work, „European Journal of
Work and Organizational Psychology” 1996, t. 5, nr 2, s. 165–184.
Leymann Heinz, The Mobbing Encyclopedia, http://www.leymann.se/English/frame.
html (dostęp: 14 IV 2013).
Licki Jerzy, Motywacyjne i wychowawcze działanie prawa, w: Jacek Kurczewski (red.),
Prawo w społeczeństwie, PWN, Warszawa 1975.
Lindblad Sven, Aubert, Vilhelm (1922–1988), w: David S. Clark (red.), Encyclopedia of
Law and Society. American and Global Perspectives, Sage Publications, Los Angeles
2007.
Lindblad Sven, Vilhelm Aubert: en bibliograf, Institutt for samfunnsforskning, Oslo 1990.
567

Bibliografia
Lindzey Gardner, Projective Techniques and Cross-Cultural Research, Appleton-Century

Crofts, New York 1961.
Lippmann Walter, Public Opinion, Dover Publications, Mineola, NY 2004.
Lipset Seymour Martin, Revolution and Counterrevolution. Change and Persistence in Social Struc-
ture, Basic Books, New York 1968.
Llewellyn Karl N., Jurisprudence: Realism in Theory and Practice, University of Chicago
Press, Chicago 1962.
Llewellyn Karl N., Law and the social sciences – especially sociology, „American Sociological
Review” 1949, t. 14, nr 4, s. 451–462.
Llewellyn Karl N., Hoebel E. Adamson, The Cheyenne Way: Conflict and Case Law in
Primitive Jurisprudence, University of Oklahoma Press, Norman 1941.
Loh Wallace D., Social Research in the Judicial Process: Cases, Readings, and Text, Russell
Sage, New York 1984.
Luhmann Niklas, Aufsätze und Reden, Reclam, Stuttgart 2001.
Luhmann Niklas, Ausdifferenzierung des Rechts, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1981.
Luhmann Niklas, Das Recht der Gesellchaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993.
Luhmann Niklas, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997.
Luhmann Niklas, Legitimation durch Verfahren, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1983.
Luhmann Niklas, Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeiner Theorie, Suhrkamp, Frank-
furt am Main 1984.
Lukes Steven, Durkheim. Życie i dzieło, tłum. Ewa Klekot, Ewa Szul-Skjoeldkrona,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2012.
Lukes Steven, Power. A Radical View, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2005.
Lukes Steven, Scull Andrew (red.), Durkheim and the Law, St. Martin’s Press, New
York 1983.
Lyman Stanford M., Law and Society: Jurisprudence and Subculture in Conflict and Accom-
modation, Richard Altschuler & Associates, New York 2004.
Lyman Stanford M., Toward a renewed sociological jurisprudence: from Roscoe Pound to
Herbert Blumer and beyond, „Symbolic Interaction” 2002, t. 25, nr 2, s. 149–174.
Lynd Robert S., Lynd Helen M., Middletown, Harcourt, New York 1929.
Лапаева Валентина Викторовна, Социология права, Наука, Москва 2006.
Лапаева Валентина Викторовна, Социология права. История и современность, „Со-
циологические исследования” 2008, nr 6, s. 145–154.
Лапаева Валентина Викторовна, Социология права как юридическая дисциплина
„Социологические исследования” 1999, nr 7, s. 47–57.
Лапаева Валентина Викторовна, Социология права: в поисках новой парадигмы, „Го-
сударство и право” 1992, nr 7, s. 19–25.
Лапаева Валентина Викторовна, Социология права в системе обществознания, „Го-
сударство и право” 2000, nr 4, s. 81–90.
Łoś Maria, Prawo i więzi społeczne, w: Jacek Kurczewski (red.), Prawo w społeczeństwie,
PWN, Warszawa 1975, s. 271–302.
Łoś Maria, Teorie społeczeństwa a koncepcje dewiacji, w: Adam Podgórecki (red.), Zagad-
nienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976.
MacCormick Neil, Questioning Sovereignty – Law, State and Nation in the European Com-
monwealth, Oxford University Press, Oxford 1999.
568

Bibliografia
MacDonald Gayle M. (red.), Social Context and Social Location in the Sociology of Law,
Broadview Press, Orchard Park 2002.
Macdonald Keith M., The Sociology of the Professions, Sage, London 1995.
Machel Henryk, Więzienia jako instytucja izolacyjna i resocjalizacyjna, Arche, Gdańsk
2003.
Machura Stefan, Die Aufgabe(n) der Rechtssoziologie: Eine Antwort an Theo Rasehorn,
„Zeitschrift für Rechtssoziologie” 2001, t. 22, nr 2, s. 293–297.
Machura Stefan, German sociology of law, „The American Sociologist” 2001, t. 32,
nr 2, s. 41–60.
MacKinnon Catherine, Toward a Feminist Theory of the State, Harvard University Press,
Cambridge 1989.
Maczonkai Mihály, Jogszociológia, Dialóg Campuskiadó, Budapest–Pécs 2005.
Maine Henry Sumner, Ancient Law: Its Connection with the Early History of Society and
its Relation to Modern Ideas, Peter Smith, Glouster 1970 (1861).
Makowski Wacław, Nauka o państwie, cz. 1: Teoria państwa, Nakładem Komitetu Wydaw-
niczego Podręczników Akademickich. Skład Główny w Kasie im. Mianowskiego,
Warszawa 1939.
Malinowski Andrzej, Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, LexisNexis, Warszawa
2006.
Malinowski Bronisław, Nowe narzędzie interpretacji prawa, zwłaszcza pierwotnego, tłum.
Sławomir Kapralski, w: tenże, Dzieła, t. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-
szawa 2000, s. 294–316.
Malinowski Bronisław, Pierwotna zbrodnia i kara, tłum. Józef Chałasinski, Andrzej
Waligórski, w: tenże, Dzieła, t. 2, PWN, Warszawa 1980, s. 56–96.
Malinowski Bronisław, [Prawo i zwyczaj], tłum. Józef Obrębski, w: tenże, Dzieła, t. 8,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 237–289.
Malinowski Bronisław, Prawo pierwotne [list do wydawcy czasopisma «Man»], tłum. Sła-
womir Kapralski, w: tenże, Dzieła, t. 8, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2000, s. 290–293.
Malinowski Bronisław, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich, tłum. Józef Chałasiń-
ski, Andrzej Waligórski, w: tenże, Dzieła, t. 2, PWN, Warszawa 1980, s. 5–102.
Maravall José María, Przeworski Adam (red.), Demokracja i rządy prawa, tłum. Paweł
Kazimierczak, Jan Winczorek, Scholar, Warszawa 2010.
Marconi Pio, Il legato culturale di Renato Treves, „Sociologia del diritto” 2009, t. 36,
nr 1, s. 5–26.
Markowska-Gos Ewa, Realizacja praw dziecka we współczesnej rodzinie – wybrane aspekty
socjologiczno-prawne (komunikat z badań), w: Izabela Marczykowska, Ewa Markow-
ska-Gos, Adam Solak, Wiesława Walc (red.), Prawa dziecka. Wybrane aspekty, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 155–178.
Maršálek Pavel, Právo a společnost, Auditorium, Praha 2008.
Marsh Robert M., Weber’s misunderstanding of traditional Chinese law, „American Journal
Marshall Anna-Maria, Communities and culture: enriching legal consciousness and legal cul-
ture, „Law & Social Inquiry” 2006, t. 31, nr 1, s. 229–249.
Marshall Thomas R., Public Opinion and the Supreme Court, Unwin Hyman, Boston 1989.
569

Bibliografia
Marx Gary T., Ironies of social control: authorities as contributors to deviance through esca-
lation, nonenforcement and covert facilitation, „Social Problems” 1981, t. 28, nr 3,
s. 221–246.
Масловская Елена Витальевна, Социологические теории права и анализ правовых
институтов российского общества, Издательство НИСОЦ, Нижний Новгород
2007.
Масловская Елена Витальевна, Масловский Михаил Валентинович, Современное
прочтение социологии права Макса Вебера, „Журнал социологии и социальной
антропологии” 2005, t. 8, nr 3, s. 47–58.
Massicotte Louis, Blais André, Yoshinaka Antoine, Establishing the Rules of the Game:
Election Laws in Democracies, University of Toronto Press, Toronto 2004.
Matsumora Yoshiyuki, The Work of Takeyoshi Kawashima, „Law & Society Review”
1988, t. 22, nr 5, s. 1037–1042.
Mattila Heikki E.S., Comparative Legal Linguistics. Language of Law, Latin and Modern
Lingua Francas, Ashgate, Farnham, UK–Burlington, VT 2013.
Matysiuk Renata, Rosa Ryszard, Prawa człowieka – prawa dziecka. Podstawy filozoficzno-
-aksjologiczne i pedagogiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humani-
stycznego w Siedlcach, Siedlce 2011.
Maynard Douglas W., Manzo John F., On the sociology of justice: theoretical notes from an
actual jury deliberation, „Sociological Theory” 1993, t. 1, nr 2, s. 171–193.
McConville Michael, Hong Chui Wing, Research Methods for Law, Edinburgh University
Press, Edinburgh 2007.
McConville Seán (red.), The Use of Punishment, Willan Publishing, Cullompton 2003.
McDonald Pauline, The legal sociology of Georges Gurvitch, „British Journal of Law and
Society” 1979, t. 6, nr 1, s. 24–52.
McDonald William F. (red.), Crime and Law Enforcement in the Global Village, Anderson
Publishing, Cincinnati, OH 1997.
McGovern Patrick, The young Lipset on the iron law of oligarchy. A taste of things to come, „British
Journal of Sociology” 2010, t. 61, nr 1, s. 29–42.
McIntyre Lisa J., Law in the Sociological Enterprise: A Reconstruction, Westview Press,
Boulder 1994.
McLean Edward B., Law and Civilization: The Legal Thought of Roscoe Pound, University
Press of America, Lanham 1992.
Meidinger Errol, Private environmental standard setting, human rights, and human
communities, „Buffalo Environmental Law Journal” 1999–2000, nr 9, s. 123–237.
Meisenhelder Thomas, Law as symbolic action: Kenneth Burke’s sociology of law, „Symbolic
Interaction” 1981, t. 4, s. 43–57.
Melezini Mirosława, Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX w., Te-
mida 2, Białystok 2003.
Melleray Fabrice (red.), Autour de Léon Duguit [actes du] colloque commémoratif du
150e anniversaire de la naissance du doyen Léon Duguit, Bordeaux, 29-30 mai
2009 [organisé par l’Université Montesquieu Bordeaux IV], Bruylant, Bruxelles
2011.
Melossi Dario, Marxist sociology of law, „Legal Studies Forum” 1986, t. 10, nr 3,
s. 341–346.
570

Bibliografia
Menski Werner, Comparative Law in a Global Context. The Legal Systems of Asia and Africa,
wyd. 2, Cambridge University Press, Cambridge 2006.
Merecz Dorota, Mościcka Agnieszka, Drabek Marcin, Mobbing w środowisku pracy. Cha-
rakterystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i sposoby przeciwdziałania,
Instytut Medycyny Pracy im. profesora J. Nofera, Łódź 2005.
Merry Sally E., Legal Pluralism, „Law & Society Review” 1988, t. 22, nr 5, s. 869–896.
Merryman John Henry, The Civil Law Tradition. An Introduction to the Legal System of
Western Europe and Latin America, wyd. 3, Stanford University Press, Stanford 2007.
Merton Robert K., Durkheim’s «Division of Labor in Society», „American Journal of So-
ciology” 1934, t. 40, nr 3, s. 319–328.
Merton Robert K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, tłum. Ewa Morawska, Jerzy
Wertenstein-Żuławski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Mertz Elizabeth (red.), The Role of Social Science in Law, Ashgate, Aldershot, UK–Bur-
lington, VT 2008.
Miaille Michel, La Critique du droit, „Droit et société” 1992, nr 20–21, s. 75–92.
Michalak Bartłomiej, Sokala Andrzej, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.
Michalski Krzysztof (red.), Europa i społeczeństwo obywatelskie, Znak, Kraków 1994.
Milgram Stanley, Obedience to Authority, Harper & Row, New York 1974.
Milovanovic Dragan, An Introduction to the Sociology of Law, Criminal Justice Press,
Monsey 2003.
Milovanovic Dragan, Critical legal studies and the assault on the bastion, „Social Justice”
1988, t. 15, nr 1, s. 161–172.
Milovanovic Dragan, Postmodern Law and Disorder: Psychoanalytic Semiotics, Chaos, and
Juridic Exegeses, Deborah Charles Publications, Liverpool 1992.
Milovanovic Dragan, Weber and Marx on law: demystifying ideology and law: toward an
emancipatory political practice, „Contemporary Crises” 1983, nr 7, s. 353–370.
Mises Ludwig von, Ludzkie działanie. Traktat o ekonomii, tłum. Witold Falkowski, In-
stytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2011.
Miyazawa Setsuo, Taking Kawashima seriously: a review of Japanese research on Japanese
legal consciousness and disputing behavior, „Law & Society Review” 1987, t. 21,
nr 2, s. 219–241.
Mlicki Marek, Socjotechnika. Zagadnienia etyczne i prakseologiczne, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1986.
Moberg Dennis J., William M. Evan, «Organization theory», „Academy of Management
Review” 1977, t. 2, nr 3, s. 517–518.
Monteskiusz, O duchu praw, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Zielona Sowa, Kraków 2003.
Montesquieu, La défense de «L’Esprit des lois», Barillot, Genève 1750.
Montesquieu, Rozważania o przyczynach wielkości Rzymian i o ich upadku, tłum. Leszek
Sługocki, Oficyna Bibliofilów, Łódź 2000.
Mooney Linda, The behavior of law in a private legal system, „Social Forces” 1986, t. 64,
nr 3, s. 733–750.
Moore Sally Falk, Law and social change: the semi-autonomous social field as an appropriate
subject of study, „Law & Society Review“ 1973, t. 7, nr 4, s. 719–746.
Morawski Lech, Co może dać nauce prawa postmodernizm?, TNOiK, Toruń 2001.
571

Bibliografia
Morawski Lech, Instrumentalizacja prawa, „Państwo i Prawo” 1996, nr 3, s. 16–28.

Morlok Marin, Kölbel Ralf, Stop-Schilder in der Rechtssoziologie: Stillstand und kompetente
Bewegung im Verkehrsalltag, „Zeitschrift für Rechtssoziologie“ 1998, t. 19, nr 2,
s. 136–162.
Moroń Dorota, Organizacje pozarządowe. Fundament społeczeństwa obywatelskiego, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012.
Morreall John, The justifiability of violent civil disobedience, w: Hugo Adam Bedau (red.),
Civil Disobedience in Focus, Routledge, London–New York 1991, s. 130–143.
Morris Christopher W., The Social Contract Theorists. Critical Essays on Hobbes, Locke,
and Rousseau, Rowman & Littlefield, Oxford 1999.
Morton Stephen, Bygrave Stephen (red.), Foucault in an Age of Terror. Essays on Biopolitics
and the Defence of Society, Palgrave Macmillan, London 2008.
Motyka Krzysztof, Wpływ Leona Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa, Redakcja
Wydawnictw KUL, Lublin 1993.
Mullen Paul E., Pathé Michele, Purcell Rosemary, Stalkers and their Victims, Cambridge
University Press, Cambridge 2009.
Mullins Tracey Godwin (red.), Selected Topics on Youth Courts. A Monograph, U.S. De-
partment of Justice, Washington 2004.
Nader Laura, The Life of the Law. Anthropological Projects, California University Press,
Berkeley–London 2002.
Nader Laura (red.), Law in Culture and Society, University of California Press, Berkeley
1997.
Nader Laura, Todd Harry F. (red.), The Disputing Process: Law in Ten Societies, Columbia
University Press, New York 1978.
Naoumova Stefka, Die rechtssoziologischen Forschungen in Bulgarien, „Zeitschrift für
Rechtssoziologie” 1990, t. 11, nr 1, s. 102–119.
Наумова Стефка, Социология на правото. Исторически традиции и перспективи
на развитие, ИПН–БАН, София 2000.
Nardi-Greco Carlo, Sociologia giuridica, Fratelli Bocca, Torino 2012 (1907).
Nelken David, Comparatists and transferability, w: Pierre Legrand, Roderic Munday
(red.), Comparative Legal Studies. Traditions and Transitions, Cambridge University
Press, Cambridge 2003, s. 437–466.
Nelken David, Towards a sociology of legal adaptation, w: David Nelken, Johannes Feest
(red.), Adapting Legal Cultures, Hart Publishing, Oxford–Portland 2001, s. 7–54.
Nelken David, Using the concept of legal culture, „Australian Journal of Legal Philoso-
phy” 2004, nr 29, s. 1–26.
Nelken David (red.), Comparing Legal Cultures, Dartmouth, Aldershot, UK–Brookfield,
VT 1997.
Neville Robert Cummings, Normative Cultures, SUNY Press, Albany 1995.
Nicol Bran, Stalking, Reaktion Books, London 2006.
Niedbała Zdzisław (red.), Prawo wobec dyskryminacji w życiu społecznym, gospodarczym
i politycznym, Difin, Warszawa 2011.
Nielsen Laura Beth, Situating legal consciousness: experiences and attitudes of ordinary
citizens about law and street harassment, „Law & Society Review” 2000, t. 34, nr 4,
s. 1055–1090.
572

Bibliografia
Niesiołowski Jarosław, O rodzajach polityki prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So-

cjologiczny” 1994, nr 4, s. 89–90.
Nisio Francesco Saveiro, Jean Carbonnier: regards sur le droit et le non-droit, Dalloz-Sirey,
Paris 2005.
Nobleman Eli E., Review of Roscoe Pound, Treatise on Jurisprudence, „The American Uni-
versity Law Review” 1961, t. 10, s. 178-199.
Nobles Richard, Schiff David, Observing Law through Systems Theory, Hart, London
2013.
Noelle-Neumann Elisabeth, The Spiral of Silence. Public Opinion – Our Social Skin, The
Nonet Philippe, For jurisprudential sociology, „Law & Society Review” 1976, t. 10,
nr 4, s. 525–545.
Nonnet Philippe, Selznick Philip, Law and Society in Transition. Toward Responsive Law,
Transaction Publishers, New Brunswick 2001.
Noreau Pierre, Arnaud André-Jean, The sociology of law in France: trends and paradigms,
Nowacki Józef, Praworządność. Wybrane problemy teoretyczne, PWN, Warszawa 1977.
Nowak Stefan (red.), Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965.
Nowak Stefan (red.), Studenci Warszawy. Studium długofalowych przemian postaw i war-
tości, Wydawnictwa UW, Warszawa 1991.
Nowak Stefan (red.), Teorie postaw, PWN, Warszawa 1973.
Nycz Ryszard (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Baran i Suszczyński, Kraków 1996.
Nye Robert A., The Anti-democratic Sources of Elite Theory. Pareto, Mosca, Michels, Sage,
London 1977.
Oakley Francis, Natural Law, Laws of Nature, Natural Rights: Continuity and Discontinuity
in the History of Ideas, Continuum International Publishing Group, London 2005.
Obokata Tom, Trafficking of Human Beings from a Human Rights Perspective. Towards
a Holistic Approach, Martinus Nijhoff, Leiden–Boston 2006.
Okin Susan Moller, Liberty and welfare. Some issues in human rights theory, w: J. Roland
Pennock, John W. Chapman (red.), Human Rights, New York University Press,
New York 1981, s. 232–256.
Olivecrona Karl, Is a sociological explanation of law possible?, „Theoria” 1948, nr 14,
s. 167–207.
O’Malley Pat, Law, Capitalism, and Democracy: A Sociology of Australian Legal Order, Allen
& Unwin, Sydney 1983.
Opałek Kazimierz, Wróblewski Jerzy, Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa, PWN,
Warszawa 1991.
Orwell George, Rok 1984, tłum. Tomasz Mirkowicz, Muza, Warszawa 2010.
Osiatyński Wiktor, Prawa człowieka i ich granice, Znak, Kraków 2011.
Osipova Sanita, Levads tiesību socioloģija, Tiesu Namu Aģentūra, Rīga 2010.
Osipova Sanita, Tiesību socioloģija kā juridiska zinātne un tās ģenēze, „Juridiskā zinātne.
Latvijas Universitātes, Raksti” 2006, nr 703, s. 63–85.
Ossowska Maria, Podstawy nauki o moralności, PWN, Warszawa 1963.
Ossowski Jerzy, Teoria przystosowania i doboru społecznego, „Prace Socjologiczne”, War-
szawa 1935, r. 1, s. 41–46.
573

Bibliografia
Otsuka Shigeru, Professor Masaji Chiba in Memorial, „Annals of Legal Philosophy”,

Tokyo 2009, s. 185–205.
Pakes Francis, The legalisation of euthanasia and assisted suicide: a tale of two scenarios,
„International Journal of the Sociology of Law” 2005, t. 33, nr 2, s. 71–84.
Paluch Andrzej K., Malinowski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981.
Pangle Thomas L., Montesquieu’s Philosophy of Liberalism: A Commentary on The Spirit of
the Laws, University of Chicago Press, Chicago 1973.
Pankowski Rafał, O obywatelskim nieposłuszeństwie i demokracji bezpośredniej. Uwagi teore-
tyczne, w: Między lobbingiem a akcją bezpośrednią (metody działania obywateli), Stowa-
rzyszenie „Asocjacje”–„Zielone Brygady”, Warszawa–Kraków 1997, http://www.
zb.eco.pl/bzb/21/uwagi.htm (dostęp: 5 IX 2013).
Parsons Talcott, System społeczny, tłum. Michał Kaczmarczyk, Nomos, Kraków 2002.
Parsons Talcott (red.), American Sociology: Perspectives, Problems, Methods, Basic Books,
New York 1968.
Pearson Elaine, Handel ludźmi a prawa człowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, b.tłum.,
La Strada–Anti-Slavery International, Warszawa–London 2002.
Peczenik Aleksander, Wartość naukowa dogmatyki prawa: praca z zakresu porównawczej
metodologii nauki prawa, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1966.
Pepinsky Harold E., Crime and Conflict: A Study of Law and Society, Academic Press,
New York 1976.
Perreau-Saussine Amanda, Murphy James Bernard, The Nature of Customary Law. Legal,
Historical and Philosophical Perspectives, Cambridge University Press, Cambridge
2007.
Perrin Jean-François, Introduction à la sociologie empirique du droit, CETEL, Genève 1987.
Perrin Jean-François, Sociologie empirique du droit, Helbing and Lichtenhahn, Bâle 1997.
Peterson Hanne, Zahle Henrik (red.), Legal Polycentricity: Consequences of Pluralism in
Law, Dartmouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1995.
Petražycki Leo v., Die Fruchtvertheilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten: Vom Stand-
punkt des Positiven Rechtes und der Gesetzgebung. Drei Civilrechtliche Abhandlungen,
Verlag von H.W. Müller, Berlin 1892 .
Petražycki Leo v., Die Lehre vom Einkommen. Vom Standpunkt des gemeinen Civilrechts,
unter Berücksichtigung des Entwurfs eines bürgerlichen Gesetzbuches für das Deutsche
Reich, Verlag von H.W. Müller, Berlin 1893 (t. 1), 1895 (t. 2).
Petrażycki Leon, Nowe podstawy logiki i klasyfikacja umiejętności, Nakładem Towarzystwa
im. Leona Petrażyckiego, Warszawa 1939.
Petrażycki Leon, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkel-
kraut, Księgarnia L. Idzikowskiego, Warszawa 1925.
Petrażycki Leon, O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, Jerzy Licki, Andrzej Kojder
(wyb.), Andrzej Kojder (oprac.), PWN, Warszawa 1985.
Petrażycki Leon, O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, Oficyna Na-
ukowa, Warszawa 2002.
Petrażycki Leon, Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. 1, tłum. i oprac.
Jerzy Lande, t. 2, tłum. i oprac. Wiktor Leśniewski, PWN, Warszawa 1959–1960.
Petrażycki Leon, Wstęp do nauki polityki prawa, oprac. Wiktor Leśniewski, PWN, War-
szawa 1968.
574

Bibliografia
Petrażycki Leon, Wstęp do nauki prawa i moralności, oprac. Jerzy Lande, PWN, War-
szawa 1959.
Petrażycki Leon, Zagadnienia prawa zwyczajowego, tłum. Jan Sunderland, Nakładem
Towarzystwa im. Leona Petrażyckiego, Warszawa 1938.
Петражицкий Лев Иосифович, Акции. Биржевая игра и теория экономических кри-
зисов, Типография М. Меркушева, Санкт-Петербург 1911.
Петражицкий Лев Иосифович, Акционерная компания. Акционерные злоупотребле-
ния и роль акционерных компаний в народном хозяйстве. По поводу предсто-
ящей реформы акционерного права. Экономическое исследование, Типография
Министерства Финансов (В. Киршбаума), Санкт-Петербург 1898.
Петражицкий Лев Иосифович, Bona fides в гражданском праве. Права добросовест-
ного владельцы на доходы с точек зрения догмы и политики гражданского права,
Статут, Москва 2002.
Петражицкий Лев Иосифович, Университет и наука: Опыт теории и техники
университетского дела и научного самообразования, Типография Ю.Н. Эрлихъ,
Санкт-Петербург 1907, 2 t.
Pietrzykowski Tomasz, Intuicja prawnicza. W stronę zewnętrznej integracji teorii prawa,
Difin, Warszawa 2012.
Pisier-Kouchner Évelyne, Le service public dans la théorie de l’État de Léon Duguit, Librairie
générale de droit et de jurisprudence, Paris 1972.
Pitch Tamar, Sociology of law in Italy, „Journal of Law and Society” 1983, t. 10, nr 1,
s. 119–134.
Platon, Dialogi, tłum. Władysław Witwicki, Antyk, Kęty 1999, 2 t.
Platon, Państwo, Prawa (VII ksiąg), tłum. Władysław Witwicki, Antyk, Kęty 2001.
Plaus Scott (red.), Understanding Prejudice and Discrimination, McGraw-Hill, New York
2003.
Plett Konstanze, Meschievitz Catherine S. (red.), Beyond Disputing: Exploring Legal
Culture in Five European Countries, Nomos, Baden-Baden 1991.
Plummer Ken, Misunderstanding labelling perspectives, w: Dawid Downes, Paul Rock
(red.), Deviant Interpretations, Oxford Univeristy Press, Oxford 1979, s. 85–121.
Pocar Valerio, La sociologia, del diritto e la filosofia del diritto: a partire dal caso italiano,
„Rivista di filosofia del diritto” 2012, nr 2, s. 285–296.
Pocar Valerio, Portrait: Renato Treves, „International Sociology” 1992, t. 14, nr 1,
s. 103–108.
Podgórecki Adam, Charakterystyka nauk praktycznych, PWN, Warszawa 1962.
Podgórecki Adam, Dreistuffen-Hypothese uber Wirksamkeit des Rechts, „Kölner Zeitschrift
für Soziologie und Sozialpsychologie. Sonderheft 11 – Studien und Materialen
zur Rechtssoziologie” 1967, s. 271–283.
Podgórecki Adam, Higher Faculties: A Cross-National Study of University Culture, Praeger,
Westport 1997.
Podgórecki Adam, Intuitive law versus folk law, „Zeitschrift für Rechtssoziologie” 1982,
nr 1(3), s. 74–81.
Podgórecki Adam, Law and Society, Routledge & Kagan Paul, London–Boston 1974.
Podgórecki Adam, Patologia działania instytucji, w: tenże (red.), Socjotechnika: funkcjo-
nalność i dysfunkcjonalność instytucji, Książka i Wiedza, Warszawa 1974, s. 39–67.
575

Bibliografia
Podgórecki Adam, Patologia życia społecznego, PWN, Warszawa 1969.

Podgórecki Adam, Practical Social Sciences, Routledge & Kagan Paul, London 1975.
Podgórecki Adam, Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966.
Podgórecki Adam, Public opinion on law, w: Adam Podgórecki, Wolfgang Kaupen, Jan
Van Houtte, Pieter Vinke, Berl Kutchinsky, Knowledge and Opinion About Law,
Martin Robertson, London 1973, s. 65–100.
Podgórecki Adam, Renato Treves, image as an international scholar, w: Vincenzo Ferrari,
Morris L. Ghezzi, Nella Gridelli Velicogna (red.), Diritto, cultura e libertà, Giuffre,
Milano 1997, s. 705–708.
Podgórecki Adam, Social Oppression, Greenwood Press, Westport 1993.
Podgórecki Adam, Sociological Theory of Law, Dott. A. Giuffre Editore, Milano 1991.
Podgórecki Adam, Socjologia prawa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1962.
Podgórecki Adam, Socjologiczna teoria prawa, tłum. Łucja M. Kwaśniewska, Roland
Smogór, Interart, Warszawa 1998.
Podgórecki Adam, Społeczeństwo polskie, tłum. Zbigniew Pucek, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1995.
Podgórecki Adam, Three modifiers of the operation of the law, „Polish Sociological Bul-
letin” 1966, nr 1, s. 38–47.
Podgórecki Adam, Tre variabler i lagars verkningar, „Tidskrift, Utgiven av Juridiska Fo-
reningen i Finland”, Helsingfors 1966, nr 4–5, s. 246–260.
Podgórecki Adam, Utajona obserwacja rzeczywistego działania instytucji, w: Moralność
i społeczeństwo. Księga Jubileuszowa dla Marii Ossowskiej, PWN, Warszawa 1969,
s. 297–311.
Podgórecki Adam, Założenia polityki prawa. Metodologia pracy legislacyjnej i kodyfikacyjnej,
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1957.
Podgórecki Adam, Zarys socjologii prawa, PWN, Warszawa 1971.
Podgórecki Adam, Zasady socjotechniki, Wiedza Powszechan, Warszawa 1966.
Podgórecki Adam, Zjawiska prawne w opinii publicznej, Wydawnictwo Prawnicze, War-
szawa 1964 .
Podgórecki Adam (red.), Sociotechnics, „Current Sociology”/„La sociologie contempo-
raine” 1976, t. 23, nr 1, numer specjalny.
Podgórecki Adam (red.), Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976.
Podgórecki Adam, Alexander Jon, Shields Rob (red.), Social Engineering, Carleton
University Press, Ottawa 1996.
Podgórecki Adam, Kaupen Wolfgang, Houtte Jan Van, Vinke Pieter, Kutchinsky Berl,
Knowledge and Opinion about Law, Martin Robertson, London 1973.
Podgórecki Adam, Kurczewski Jacek, Kwaśniewski Jerzy, Łoś Maria, Poglądy społeczeń-
stwa polskiego na moralność i prawo (Wybrane problemy), Książka i Wiedza, Warszawa
1971.
Podgórecki Adam, Łoś Maria, Multi-dimensional Sociology, Routledge & Kagan Paul,
London–Boston 1979.
Podgórecki Adam, Whelan Christopher J., Khosla Dinesh, Legal Systems & Social Sys-
tems, Croom Helm, London 1985.
Podgórecki Adam, Olgiati Vittorio (red.), Totalitarian and Post-Totalitarian Law, Dart-
mouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1996.
576

Bibliografia
Podgórecki Adam, Whelan Christopher J. (red.), Sociological Approaches to Law, St. Mar-
tin’s Press, New York 1981.
Poggi Gianfranco, Durkheim, Oxford University Press, Oxford 2000.
Porębski Czesław, Umowa społeczna. Renesans idei, Znak, Kraków 1999.
Posner Richard A., Frontiers of Legal Theory, Harvard University Press, Cambridge 2001.
Posner Richard A., Economic Analysis of Law, Little, Brown, Boston 1973.
Posner Richard A., The sociology of the sociology of law: a view from economics, „European
Journal of Law and Economics” 1995, nr 2, s. 265–284.
Pospisil Leopold J., Anthropology of Law: A Comparative Theory, Harper and Row, New
York 1971.
Pospisil Leopold J., The Ethnology of Law, Cummings Publishing, Menlo Park 1978.
Postema Gerald J., Law’s Authonomy and Public Practical Reason, w: Robert P. George
(red.), The Autonomy of Law: Essays on Legal Positivism, Oxford University Press,
Oxford–New York 1996, s. 79–118.
Pound Roscoe, An Introduction to the Philosophy of Law, Lawbook Exchange, Clark
2003.
Pound Roscoe, Jurisprudence, West Publishing Co., St. Paul 1959, 5 t.
Pound Roscoe, Law and Morals, Kessinger Publishing, Whitefish 2008.
Pound Roscoe, Law in books and law in action, „American Law Review” 1910, nr 44,
s. 12–36.
Pound Roscoe, Social Control through Law, Transaction Publishers, New Brunswick
1997.
Pound Roscoe, Sociology of law and sociological jurisprudence, „University of Toronto Law
Journal” 1943, t. 5, nr 1, s. 1–20.
Pound Roscoe, The need of a sociological jurisprudence, „Green Bag” 1907, t. 19, s. 607–
–615.
Pratt John, Penal Populism, Routledge, London–New York 2007.
„Prakseologia” 1974, nr 1(49).
Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział
Prawa i Administracji UW, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000.
Přibáň Jiří, Sociologie práva. Systémově teoretický přístup k modernímu právu, Sociologické
nakladatelství (SLON), Praha 2001.
Přibáň Jiří, Sociologie práva: vývoj a trendy po roce 1989, „Sociologický Časopis” 2002,
t. 38, nr 1–2, s. 79–87.
Pszczołowski Tadeusz, Prakseologia w ujęciu Alfreda Espinasa, „Materiały Prakseologicz-
ne” 1963, nr 10, s. 93–101.
Pue W. Wesley, Sugarman David (red.), Lawyers Culture and the Cultural Significance of
Lawyers: Historical Perspectives, Ashgate, Brookfield, VT 1999.
Quensel Bernhard K., Logik und Methode in der Rechtssoziologie Max Webers: Ein Beitrag
zur Klärung der grundlegenden Begriffe und Perspektiven, „Zeitschrift für Rechtssozio-
logie” 1997, t. 18, nr 2, s. 133–159.
Rabinow Paul (red.), The Foucault Reader, Pantheon Books, New York 1984.
Raes Koen, Legalisation, communication and strategy: a critique of Habermas’ approach to
law, „Journal of Law and Society“ 1986, t. 13, nr 2, s. 183–206.
Raiser Thomas, Grundlagen der Rechtssoziologie, Mohr Siebeck, Tübingen 2007.
577

Bibliografia
Rasehorn Theo, Die Sektion Rechtssoziologie ist kein Max-Planck-Institut!, „Zeitschrift für
Rechtssoziologie“ 2001, t. 22, nr 2, s. 281–291.
Rau Zbigniew, Chmieliński Maciej (red.), Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej
i prawnej, Scholar, Warszawa 2010.
Raz Joseph, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, tłum. Paweł Maciejko, ABC,
Warszawa 2000.
Reasons Charles E., Rich Robert M. (red.), The Sociology of Law: A Conflict Perspective,
Butterworths Publishing, Toronto 1978.
Redelbach Andrzej, Wronkowska Sławomira, Ziembiński Zygmunt, Zarys teorii państwa
i prawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Regan Milton C., Alone Together. Law and the Meanings of Marriage, Oxford University
Press, Oxford 1999.
Rehbinder Manfred, Die Begrundung der Rechtssoziologie durch Eugen Ehrlich, wyd. 2,
Duncker & Humblot, Berlin 1986.
Rehbinder Manfred, Max Weber’s Rechtssoziologie: Eine Bestandsaufnahme, „Kölner Zeit-
schrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Supplement” 1963, s. 470–488.
Rehbinder Manfred, Rechtssoziologie, C.H. Beck, München 2003.
Rehbinder Manfred, Sociology of Law: A Trend Report and Bibliography, Mouton, The
Hague 1975.
Rehbinder Manfred (red.), Eugen Ehrlich. Recht und Leben. Gesammelte Schriften zur
Rechtstatsachenforschung und zur Freierechtslehre, Duncker & Humblot, Berlin 1967.
Rembowski Józef, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa
1975.
Ренчингийн Уранбилэг, Эрхзүйнсоциологи, МУИС-ийн Хэвлэх үйлдвэр, Улаанбаатар
2002.
Rich Robert M., The Sociology of Law: An Introduction to its Theorists and Theories, Uni-
versity Press of America, Washington 1978.
Richman Kimberly, In times of need: abused women’s sources of support and changes in legal
consciousness, „Studies in Law, Politics, and Society” 2001, nr 22, s. 171–194.
Riesman David, Law and sociology: recruitment, training and colleagueship, „Stanford Law
Review” 1957, nr 9, s. 643–673.
Riesman David, Toward an anthropological science of law and the legal profession, „American
Journal of Sociology” 1951, t. 57, nr 2, s. 121–135.
Robert I. Rotberg (red.), Corruption, Global Security, and World Order, Brookings Insti-
tution Press, Cambridge 2009.
Roberts Simon, Order and Dispute. An Introduction to Legal Anthropology, Penguin Books,
Harmondsworth 1979.
Robles Gregorio, Sociología del Derecho, Civitas Ediciones, Madrid 1997.
Rocher Guy, Études de sociologie du droit et de l’éthique, Éditions Thémis, Montreal
1996.
Rocher Guy, Le droit et la sociologie du droit chez Talcott Parsons, „Sociologie et Sociétés”
1989, nr 21, s. 143–163.
Roesch Ronald, Dart Steven D., Ogloff James R.P. (red.), Psychology and the Law: The
State of the Discipline, Plenum Publishing, New York 1999.
Röhl Klaus F., Rechtssoziologie: Ein Lehrbuch, Carl Heymans Verlag, Köln 1987.
578

Bibliografia
Röhl Klaus F., Magan Stefan, Die Rolle des Rechts im Protzes der Globalisierung, „Zeit-
schrift für Rechtssoziologie“ 1996, t. 17, nr 1, s. 1–57.
Rokumoto Kahei (red.), Sociological Theories of Law, New York University Press, New
York 1994.
Ronfani Paola, La sociologia giuridica di Gabriel Tarde, „Sociologia del Diritto” 1978,
nr 1, s. 13–38.
Rose Arnold M., Some suggestions for research in the sociology of law, „Social Problems”
1962, nr 9, s. 281–284.
Rosenfeld Michel, Arato Andrew (red.), Habermas on Law and Democracy: Critical Ex-
changes, University of California Press, Berkeley 1998.
Ross Edward A., Social Control II: Law and public opinion, „American Journal of Sociol-
ogy” 1896, t. 1, nr 6, s. 753–770.
Ross Edward A., Social Control: A Survey of the Foundations of Order, Macmillan, New
York 1926 (1901).
Ross H. Lawrence, Campbell Donald T., Sankcje za niedozwoloną szybkość wprowadzone
w Connecticut: badanie skutków zmiany prawnej, tłum. Antoni Sułek, w: Antoni Sułek
(red.), Logika analizy socjologicznej. Wybór tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa
1979, s. 146–157.
Rothermund Dietmar, Indie: nowa azjatycka potęga, tłum. Anna Tarnowska, Ewa Tar-
nowska, Mariusz Zwoliński, Dialog, Warszawa 2010.
Rottleuther Hubert, A purified sociology of law: Niklas Luhmann on the autonomy of legal
system, „Law & Society Review“ 1989, t. 23, nr 5, s. 779–798.
Rottleuthner Hubert, Einführung in die Rechtssoziologie, Wissenschaftliche Buchgesel-
lschaft, Darmstadt 1987.
Rottleuthner Hubert, Rechtstheorie und Rechtssoziologie, Alber, Freiburg 1981.
Rouland Norbert, Anthropologie juridique, PUF, Paris 1989.
Roulland Norbert, Legal Anthropology, Stanford University Press, Stanford 1994.
Roy Baker, Defamation Law and Social Attitudes. Ordinary Unreasonable People, Edward
Elgar, Cheltenham, Northampton, MA 2011.
Rudzinski Aleksander W., Petrażycki’s significance for contemporary legal and moral theory,
„American Journal of Jurisprudence” 1976, t. 21, s. 107–130.
Rueschemeyer Dietrich, Lawyers and Their Society, Harvard University Press, Cam-
bridge 1985.
Rueschemeyer Dietrich, Sociology of law in Germany, „Law & Society Review” 1970,
t. 5, nr 2, s. 225–238.
Rusche Georg, Kurchheimer Otto, Punishment and Social Structure, Russell and Russell,
New York 1968.
Sahni Isher-Paul, Max Weber’s sociology of law. Judge as mediator, „Journal of Classical
Sociology” 2009, t. 9, nr 2, s. 209–233.
Sahni Isher-Paul, Vanished mediators: on the residual status of judges in Max Weber’s «So-
ciology of Law», „Journal of Classical Sociology” 2006, t. 6, nr 2, s. 177–194.
Сафонов Владимир Геннадьевич, Понятие правового нигилизма, „Государство и пра-
во” 2004, nr 12, s. 65–69.
Саидов Акмал Халматович, Социология права. Каков её научный статус, „Социо-
логические исследования” 2006, nr 7, s. 97–103.
579

Bibliografia
Santos Boaventura de Sousa, Law: a map of misreading. Toward a postmodern conception

of law, „Journal of Law and Society” 1987, t. 14, nr 3, s. 279–302.
Santos Boaventura de Sousa, Three metaphors for a new conception of law: the Frontier,
the Baroque, and the South, „Law & Society Review” 1995, t. 29, nr 4, s. 569–584.
Santos Boaventura de Sousa, Toward a New Common Sense: Law, Science, and Politics in
the Paradigmatic Transition, Routledge, New York 1995.
Santos Boaventura de Sousa, Rodríguez-Garavito César A. (red.), Law and Global-
ization from Below: Towards a Cosmopolitan Legality, Cambridge University Press,
Cambridge 2005.
Sarat Austin (red.), Blackwell Companion to Law and Society, Blackwell Publishing,
Malden 2004.
Sarat Austin, Kearns Thomas R. (red.), Law in the Domains of Culture, University of
Michigan Press, Ann Arbor 2000.
Sarkowicz Ryszard, Critical Legal Studies – nowy ruch w amerykańskiej jurysprudencji,
„Państwo i Prawo” 1987, nr 3, s. 96–105.
Savigny Friedrich Carl von, Das Obligationenrecht als Theil des heutigen römischen Rechts,
Veit und Comp, Berlin 1851–1853, 2 t.
Savigny Friedrich Carl von, Das Recht des Besitzes. Eine civilistische Abhandlung, Heyer,
Gießen 1803.
Savigny Friedrich Carl von, Geschichte de römischen Rechts im Mittelalter, J.C.B. Mohr,
Heidelberg 1834–1851 (1815–1831), 7 t.
Savigny Friedrich Carl von, O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa,
tłum. Kazimierz Opałek, PWN, Warszawa 1964.
Savigny Friedrich Carl von, System des heutigen römischen Rechts, Veit und Comp, Berlin
1840–1849, 8 t.
Savigny Friedrich Carl von, Vermischte Schriften, Veit und Comp, Berlin 1850, 2 t.
Sawer Geoffrey (red.), Studies in the Sociology of Law, The Australian National Uni-
versity, Canberra 1961.
Sayre Paul Lombard, The Life of Roscoe Pound, Rothman, Littleton 1981.
Scambler Graham, Scambler Annette (red.), Rethinking Prostitution: Purchasing Sex in
the 1990s, Routledge, New York 1997.
Schambeck Herbert, Nauka prawa Hansa Kelsena, „Studia Iuridica Toruniensia” 2011,
t. 8, s. 34–47.
Schapera Isaac, Malinowski’s theories of law, w: Raymond Firth (red.), Man and Culture.
An Evaluation of the Work of Bronislaw Malinowski, Routledge, London 2001,
s. 139–156.
Schapiro Leonard, Totalitarianism, The Pall Mall Press, London 1972.
Scheppele Kim Lane, Legal theory and social theory, „Annual Review of Sociology”
1994, nr 20, s. 383–406.
Scheppele Kim Lane, «Social Structure and Law» [by W.M. Evan], „Law and Politics
Book Review” 1991, t. 1, nr 8, s. 114–117.
Scheuer Joseph F., Nicholas S. Timasheff and the sociology of recurrence, „Thought”, jesień
1965, s. 432–448.
Scheuer Joseph F. (red.), The Works of N.S. Timasheff. An Annotated Bibliography, Florham
Park Press, Madison 1965.
580

Bibliografia
Schiavone Aldo, The Invention of Law in the West, tłum z j. wł. Jeremy Carden, Anthony
Shugaar, Belknap, Cambridge–London 2012.
Schiff David, N.S. Timasheff ’s sociology of law, „The Modern Law Review” 1981, t. 44,
nr 4, s. 400–421.
Schlag Pierre, US CLS, „Law & Critique” 1999, nr 10(3), s. 199–210.
Schluchter Wolfgang, The sociology of law as an empirical theory of validity, „European
Sociological Review” 2003, t. 19, nr 5, s. 537–549.
Schooten Hanneke van (red.), Semiotics and Legislation: Jurisprudential, Institutional and
Sociological Perspectives, Deborah Charles Publications, Liverpool 1999.
Schultz Ulrike, Shaw Gisela (red.), Women in the World’s Legal Professions, Hart, Oxford
2003.
Schumpeter Joseph A., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, tłum. Michał Rusiński, Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Schur Edwin M., Labeling Deviant Behavior: Its Sociological Implications, Harper & Row,
New York 1971.
Schur Edwin M., Law and Society: A Sociological View, Random House, New York 1968.
Schuyt C.J.M., Rechtssociologie: Een Terreinverkenning, Universitaire Pers Rotterdam,
Rotterdam 1971.
Schwartz Richard D., Moral order and sociology of law: trends, problems, and prospects,
„Annual Review of Sociology” 1978, nr 4, s. 577–601.
Schwartz Richard D., Skolnick Jerome H., Two studies of legal stigma, „Social Problems”
1962, t. 10, nr 2, s. 133–142.
Schwartz Richard D., Skolnick Jerome H. (red.), Society and the Legal Order: Cases and
Materials in the Sociology of Law, Basic Books, New York 1970.
Scott David, Penology, Sage, Los Angeles–London–New Delhi–Singapore 2008.
Scott George Riley, A History of Torture, Senate, London 1995.
Scott James C., The Art of not Being Governed. An Anarchist History of Upland Southeast
Asia, Yale University Press, New Haven–London 2011.
Selznick Philip, A Humanist Science. Values and Ideals in Social Inquiry, Stanford Univer-
sity Press, Stanford 2008.
Selznick Philip, Law, Society and Industrial Justice, Russell Sage Foundation, New York
1969.
Selznick Philip, The Moral Commonwealth: Social Theory and the Promise of Community,
University of California Press, Berkeley–Los Angeles 1992.
Selznick Philip, The Organizational Weapon, Free Press, Glencoe 1960.
Selznick Philip, Sociology and natural law, „Natural Law Forum” 1961, nr 6, s. 84–108.
Selznick Philip, Broom Leonard, Principles of Sociology, Harper & Row, New York 1970.
Sen Amartya, Development as Freedom, Oxford University Press, Oxford 1999.
Sen Amartya, On Ethics and Economics, Wiley–Blackwell, Oxford 1991.
Serafimova Maria, Hunt Stephen, Marinor Maria, Vladov Vladimir (red.), Sociology and
Law: The 150th Anniversary of Emile Durkheim (1858-1917), Cambridge Scholarly
Serafin Sławomir, Szmulik Bogumił, Organy ochrony prawnej RP, C.H. Beck, Warszawa
2010.
Serverin Évelyne, Sociologie du droit, La Découverte, Paris 2000.
581

Bibliografia
Sharma Anita, Malhotra Dalip, Personality and Social Norms, Ashok Kumar Mittal,
New Delhi 2007.
Sharp Gene, Power and Struggle, Porter Sargent, Boston 1973.
Sheleff Leon S., From restitutive law to repressive law: Durkheim’s «The Division of Labor in
Society» re-visited, „European Journal of Sociology” 1975, nr 16, s. 16–45.
Sheskin Arlene, A critical review and assessment of the sociology of law, „Mid-American
Review of Sociology” 1978, nr 3, s. 109–124.
Shilling Chris, Mellor Philip A., Durkheim, morality and modernity: collective efferves-
cence, Homo Duplex and the sources of moral action, „The British Journal of Sociology”
1998, t. 49, nr 2, s. 193–209.
Shklar Judith N., Legalism. Law, Morals, and Political Trials, Harvard University Press,
Cambridge 1986.
Shue Henry, Basic Rights. Subsistence, Affluence and U.S. Foreign Policy, Princeton Uni-
versity Press, Princeton 1994.
Siemaszko Andrzej, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo
Siemaszko Andrzej, Percepcja dewiacji w społeczeństwie, „Archiwum Kryminologii” 1991,
t. 17, s. 117–197.
Siemaszko Andrzej, Gruszczyńska Beata, Marczewski Marek, Atlas przestępczości w Pol-
sce, Oficyna Naukowa, Warszawa 1994–2009, 4 t.
Silbey Susan S., After legal consciousness, „Annual Review of Law and Social Science”
2005, nr 1, s. 323–368
Silbey Susan S., Mutual engagement: criminology and the sociology of law, „Crime, Law
and Social Change” 2002, t. 37, nr 2, s. 163–175.
Simester Andrew. P., Hirsch Andreas von, Crimes, Harms and Wrongs. On the Principles
of Criminalisation, Hart Publishing, Oxford–Portland, OR 2011.
Simon Rita J. (red.), The Sociology of Law: Interdisciplinary Readings, Chandler Publi-
shing, San Francisco 1968.
Simon Rita J., Lynch James P., The sociology of law: where we have been and where we
might be going, „Law & Society Review” 1989, t. 23, nr 5, s. 825–848.
Simonelli Maria Ausila, Alle origini della sociologia del diritto in Italia. L’opera di Carlo
Nardi-Greco, La Cità del Sole, Napoli 2004.
Skapska Grazyna, The sociology of law in Poland: problems, polemics, social commitment,
Skarżyńska-Sernagia Justyna, Stalking: od miłości do zbrodni – nowe wyzwanie dla psy-
chologii, kryminologii i zespołów interdyscyplinarnych przeciwdziałających przemocy, w:
Elżbieta Szafrańska, Agnieszka Szołtek (red.), Psychologia na rzecz bezpieczeństwa
publicznego, Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji, Szczytno
2009, s. 73–82.
Skolnick Jerome H., Justice without Trial: Law Enforcement in Democratic Society, John
Wiley & Sons, New York 1994 (1966).
Skolnick Jerome H., The Politics of Protest, Simon and Schuster, New York 1969.
Skolnick Jerome H., The sociology of law in America: overview and trends, „Social Pro-
blems” 1965, t. 13, nr 1, s. 4–39.
582

Bibliografia
Skrzydło Wiesław (red.), Sądy i trybunały w konstytucji i w praktyce, Wydawnictwo

Sejmowe, Warszawa 2005.
Slany Krystyna, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,
Nomos, Kraków 2002.
Šlapkauskas Vytautas, Teisės sociologijos pagrindai, Mykolo Romerio universiteto Leidy-
bos centras, Vilnius 2004.
Šlapkauskas Vytautas, Teisinės sistemos disfunkcija – silpnos socialinės politikos požymis,
„Socialinis darbas. Mokslo darbai. Vilnius: MRU” 2006, t. 5, nr 1, s. 21–29.
Smart Barry, Postmodernizm, tłum. Maciej Wasilewski, Zysk i S-ka, Poznań 1998.
Smart Carol, Feminism and the Power of Law, Routledge, London 1990.
Smith Carole, The sovereign state v. Foucault: law and disciplinary power, „The Sociological
Review” 2000, t. 48, nr 2, s. 283–306.
Smith Nicholas Mark, Basic Equality and Discrimination. Reconciling Theory and Law,
Ashgate, Farnham, UK–Burlington, VT 2011.
Smołka-Day Maria, Alan Watson i jego koncepcja rozwoju prawa w oparciu o «przeszczepy»,
w: Henryk Groszyk, Jarosław Kostrubiec, Mateusz Grochowski (red.), Pro scientia
et disciplina, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009, s. 263–277.
Smyczyński Tadeusz, Rodzina jako zjawisko społeczne i prawne, w: tenże (red.), Pra-
wo rodzinne i opiekuńcze, seria „System prawa prywatnego”, t. 11, Wydawnictwo
Smyczyński Tadeusz (red.), Konwencja o prawach dziecka: analiza i wykładnia, Ars boni
et aequi, Poznań 1999.
Sokołowski Tomasz, Stojanowska Wanda, Rozwód, w: Tadeusz Smyczyński (red.),
Prawo rodzinne i opiekuńcze, seria „System prawa prywatnego”, t. 11, Wydawnictwo
Sokół Wojciech, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007.
Solan Lawrence M., The Language of Statutes: Laws and Their Interpretation, University
of Chicago Press, Chicago 2010.
Sorokin Pitirim A., Contemporary Sociological Theories, Harper & Brothers, New York 1928.
Sorokin Pitirim A., Social and Cultural Dynamics. A Study of Change in Major Systems of
Art, Truth, Ethics, Law, and Social Relationships, Transaction Books, New Brunswick
1985 (1957).
Sorokin Pitirim A., Society, Culture and Personality. Their Structure and Dynamics, Harper
& Brothers Publishers, New York–London 1947.
Sorokin Pitirim A., The Sociology of Revolution, Howard Fertig, New York 1965.
Sowiński Sławomir, Węgrzecki Janusz (red.), Suwerenność państwa i jej granice, Wydaw-
nictwo UKSW, Warszawa 2010.
Sójka-Zielińska Katarzyna, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000.
Spencer Martin, Weber on legitimate norms and authority, „British Journal of Sociology”
1970, t. 21, nr 2, s. 123–134.
Spink Peter, Path to solidarity: some comments on «Identification with Human Space» [by
W.M. Evan], „Human Relations” 1970, t. 50, s. 1005–1014.
583

Bibliografia
Spitzer Steven, Marxist perspectives in the sociology of law, „Annual Review of Sociology”
1983, nr 9, s. 103–124.
Spitzer Steven, Punishment and social organization: a study of Durkheim’s theory of penal
evolution, „Law & Society Review” 1975, t. 9, nr 4, s. 613–638.
Stark Werner, Montesquieu, Pioneer of the Sociology of Knowledge, Routledge, London
1998.
Starr June, Collier Jane F. (red.), History and Power in the Study of Law: New Directions
in Legal Anthropology, Cornell University Press, Ithaca 1989.
Staughton Christopher, Za dużo prawa, tłum. Ewa Gąsiorowska, „Ius et Lex” 2002,
nr 1, s. 167–175.
Steen Sara, Lacock Traci, McKinsey Shelby, Unsetting the discourse of punishment? Compet-
ing narratives of reentry and the possibility of change, „Punishment and Society. The
International Journal of Penology” 2012, t. 14(1), s. 29–50.
Stelmach Andrzej (red.), Prawo wyborcze i wybory. Doświadczenia dwudziestu lat procesów
demokratyzacyjnych w Polsce, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2010 .
Sterling Joyce S., Moore Wilbert E., Weber’s analysis of legal rationalization: a critique and
constructive modification, „Sociological Forum” 1987, t. 2, nr 1, s. 67–89.
Sterling Joyce, Garth Bryant G., From legal realism to Law and Society. Reshaping law for
the last stages of the social activist state, „Law & Society Review” 1998, nr 32(2),
s. 409–471.
Stępień Mateusz, Responsywna administracja publiczna, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008.
Stietencron Heinrich von, Hinduizm, tłum. Leon Żylicz, Dialog, Warszawa 2010.
Stone Alan, The place of law in the Marxian structure-superstructure archetype, „Law &
Stone Julius, Legal System and Lawyers’ Reasonings, Stanford University Press, Stanford
1964.
Stone Julius, Roscoe Pound and sociological jurisprudence, „Harvard Law Review” 1965,
t. 78, nr 8, s. 1578–1584.
Strauss Leo, Prawo naturalne w świetle historii, tłum. Tomasz Górski, Pax, Warszawa
1969.
Sułek Antoni, Schematy eksperymentalne w badaniach społecznych, w: tenże (red.), Logika
analizy socjologicznej. Wybór tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa 1979, s. 101–
–135.
Sułek Antoni, Sondaż polski, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001.
Summers Robert S., Howard George G., Law: Its nature, Functions and Limits, wyd. 2,
Prentice Hall, Englewood Cliffs 1972.
Sutton John R., Law/Society: Origins, Interactions and Change, Pine Forge Press, Thou-
sand Oaks 2001.
Swedberg Richard, The case for an economic sociology of law, „Theory and Society” 2003,
t. 32, nr 1, s. 1–37.
Swedberg Richard, Max Weber’s contribution to the economic sociology of law, „Annual
Review of Law and Social Science” 2006, nr 2, s. 61–81.
Swedberg Richard, Principles of Economic Sociology, Princeton University Press, Prin-
ceton, NJ 2003.
584

Bibliografia
Swedberg Richard, Sociology as Disenchantment: The Evolution of the Work of Georges

Gurvitch, Humanities Press, Atlantic Heights 1982.
Szacki Jerzy, Durkheim, Wiedza Powszechna, Warszawa 1964.
Szacki Jerzy, Tradycja, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Szacki Jerzy (wyb. i wstęp), Ani książę, ani kupiec: obywatel. Idea społeczeństwa obywatel-
skiego w myśli współczesnej, tłum. Barbara Szacka i in., Znak, Kraków 1997.
Шереги Франц Эдмундович, Социология права. Прикладные исследования, Алетейя,
Санкт–Петербург 2002.
Szlachta Bogdan, Polscy konserwatyści wobec problemu «polityzacji» prawodawstwa, w: tenże
(red.), Myśl i polityka: księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Jackowi Marii Maj-
chrowskiemu, t. 2, Oficyna Wydawnicza Akademia Frycza Modrzewskiego, Kraków
2011, s. 455–469.
Szlendak Tomasz, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo
Szmyt Andrzej (red.), Trzecia władza. Sądy i trybunały w Polsce, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008.
Sztompka Piotr, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków 2007.
Szustek Anna, Polski sektor społeczny, Aspra-JR, Warszawa 2008.
Świerżewska Benita, „Samosąd jako przejaw dysfunkcjonalności organów wymiaru
sprawiedliwości”, praca magisterska, Wydział Prawa i Administracji UW, 2007.
Тадевосян Эдуард Врамович, Социология права как специфическая отрасль социо-
логии, „Социально–гуманитарные знания” 2000, nr 2, s. 102–117.
Tadros Victor, Between governance and discipline: the law and Michel Foucault, „Oxford
Journal of Legal Studies” 1998, t. 18, nr 1, s. 75–103.
Taekema Sanne, The Concept of Ideals in Legal Theory, Springer, New York 2002.
Tamanaha Brian Z., A General Jurisprudence of Law and Society, Oxford University Press,
Oxford 2001.
Tamanaha Brian Z., On the Rule of Law. History, Politics, Theory, Cambridge University
Tamanaha Brian Z., Realistic Socio-Legal Theory: Pragmatism and a Social Theory of Law,
Clarendon Press, Oxford 1997.
Taubenschlag Rafał, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, PWN, Warszawa
1955.
Teubner Gunther, Global Bukowina. Legal pluralism in the world society, w: tenże (red.),
Global Law Without a State, Dartmouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1997,
s. 3–28.
Teubner Gunter, Recht als autopoietisches System, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1989.
Teubner Gunter, Substantive and reflexive elements in modern law, „Law & Society Review”
1983, nr 17(2), s. 206–285.
Teubner Gunter (red.), Autopoietic Law: A New Approach to Law and Society, De Gruyter,
Berlin–New York 1987.
Teubner Gunther (red.), Global Law without State, Dartmouth, Aldershot, UK–Brook-
field, VT 1997.
Thomas Dorothy Swaine, Some aspects of socio-legal research at Yale, „American Journal
585

Bibliografia
Thomas William I., Znaniecki Florian, Chłop polski w Europie i Ameryce, tłum. różni,
LSW, Warszawa 1976, 5 t.
Thomasma David C., Kimbrough-Kushner Thomasine, Kimsma Gerrit K., Ciesiel-
ski-Carlucci Chris (red.), Asking to Die: Inside the Dutch Debate about Euthanasia,
Kluwer Academic, Dordrecht 1998.
Thompson Mark R., Totalitarian and post-totalitarian regimes in transitions and non-trans-
itions from communism, „Totalitarian Movements and Political Religions” 2002,
t. 3, nr 1, s. 79–106.
Thomson Judith Jarvis, Normativity, Open Court, Chicago 2008.
Tiersma Peter M., Legal Language, University of Chicago Press, Chicago 2000.
Tillmann Klaus-Jürgen, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, tłum.
Grzegorz Bluszcz, Bartek Miracki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Timaschew Nikolaj S., Grundzüge des sowjetrussischen Staatsrechts, Bensheimer, Mann-
heim 1925.
Timasheff Nicholas S., An Introduction to the Sociology of Law, Transaction Publishers,
New Brunswick–London 2002.
Timasheff Nicholas S., Probation in the Light of Criminal Statistics, D. McMullen Co.,
New York 1949.
Timasheff Nicholas S., Sociological Theory: Its Nature and Growth, Doubleday, New
York 1955.
Timasheff Nicholas S., War and Revolution: A Sociological Analysis, Sheed & Ward,
New York 1965.
Timasheff Nicholas S., Facey Paul W., Schlereth John C., General Sociology, Bruce Pub.
Co., Milwaukee 1959.
Timasheff Nicholas S., Theodorson George A., Sociological Theory: Its Nature and Growth,
Random House, New York 1976.
Tiryakian Edward A., Durkheim’s two laws of penal evolution, „Journal for the Scientific
Study of Religion” 1964, t. 3, nr 2, s. 261–266.
Tocqueville Alexis de, Dawny ustrój i rewolucja, tłum. Hanna Szumańska-Grossowa,
Znak, Kraków 1994.
Tokarczyk Roman, Klasycy praw natury, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1988.
Tolbert Pamela S., Robert Michels and the Iron Law of Oligarchy, http://digitalcommons.
ilr.cornell.edu/articles/397 (dostęp: 11 III 2013).
Tomasic Roman, The sociology of law, „Current Sociology” 1985, t. 33, nr 1, s. 1–275.
Tonry Michael (red.), Why Punish? How Much? A Reader on Punishment, Oxford Uni-
versity Press, Oxford 2011.
Travers Max, Putting sociology back into the sociology of law, „Journal of Law and Society”
1993, t. 20, nr 4, s. 438–451.
Travers Max, Sociology of law in Britain, „The American Sociologist” 2001, t. 32, nr 2,
s. 26–40.
Travers Max, Manzo John F. (red.), Law in Action. Ethnomethodological and Conversation
Analytic Approaches to Law, Ashgate–Darthmouth, Aldershot, UK–Brookfield, VT
1997.
Treiber Hubert, «Elective Affinities» between Weber’s sociology of religion and sociology of
law: on the adequacy relation between explanatory models with the help of which Weber
586

Bibliografia
reconstructs the religious and legal rationalization process, „Theory and Society” 1985,
t. 14, nr 6, s. 809–861.
Treves Renato, Diritto e cultura, Libreria Scientifica G. Giappichelli, Torino 1947.
Treves Renato, Giustizia e giudici nella società italiana, Laterza, Roma 1972.
Treves Renato, Introduzione alla sociologia del diritto, Einaudi, Roma 1977.
Treves Renato, La sociologie du droit de Georges Gurvitch, „Cahiers internationaux de
sociologie” 1968, nr 45, s. 51–66.
Treves Renato, Problèmes actuels de la sociologie du droit en Italie, „Sociologie du Travail”
1981, t. 23, nr 1, s. 106–111.
Treves Renato, Sociologia del diritto in Italia oggi, Guida, Napoli 1982.
Treves Renato, Sociologia del diritto. Origini, ricerche e problemi, Einaudi, Roma 2002.
Treves Renato (red.), La sociologia del diritto, Edizioni di Comunità, Roma 1966.
Treves Renato (red.), Nuovi sviluppi della sociologia del diritto, Edizioni di Comunità,
Roma 1968 .
Treves Renato, Ferrari Vincenzo (red.), L’insegnamento sociologico del diritto, Edizioni
di Comunità, Roma 1976.
Treves Renato, Glastra van Loon J.F., Norms and Actions: National Reports on Sociology
of Law, Martinus Nijhoff, The Hague 1968.
Treviño A. Javier, The influence of sociology on American jurisprudence: from Oliver Wendell
Holmes to Critical Legal Studies, „Mid-American Review of Sociology” 1994, t. 18,
nr 1–2, s. 23–46.
Treviño A. Javier, Introduction, w: Nicholas S. Timasheff, An Introduction to the Sociology
of Law, Transaction Publishers, New Brunswick–London 2002, s. ix–xxxix.
Treviño A. Javier, The Sociology of Law. A Bibliography of Theoretical Literature, wyd. 3,
Edwin Mallen Press, New York 2011.
Treviño A. Javier, The Sociology of Law. Classical and Contemporary Perspectives, St. Mar-
tin’s Press, New York 1996.
Treviño A. Javier, The sociology of law in global perspective, „The American Sociologist”
2001, t. 32, nr 2, s. 5–9.
Treviño A. Javier, Toward a general theoretical-methodological framework for the sociology
of law: another look at the Eastern-European pioneers, „Sociology of Crime, Law, and
Deviance” 1998, nr 1, s. 155–202.
Treviño A. Javier (red.), Classic Writings in Law and Society: Contemporary Comments and
Criticisms, Transaction Publishers, New Brunswick 2006.
Trubek David M., Max Weber on law and the rise of capitalism, „Wisconsin Law Review”
1972, nr 3, s. 720–753.
Trubek David M., Max Weber’s tragic modernism and the study of law in society. Review
essay, „Law & Society Review” 1986, t. 20, nr 4, s. 573–598.
Trubek David M., Reconstructing Max Weber’s sociology of law, „Stanford Law Review”
1985, nr 37, s. 919–936.
Trzciński Janusz (red.), Skarga konstytucyjna w prawie polskim, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 2000.
Tsunoda Takeshi, Ishida Shin-ichiro (red.), Legal Culture in the Globalized World: Legal
and Anthropological Approaches, Fukumura Shuppan, Tokyo 2009 (w jęz. japoń-
skim).
587

Bibliografia
Tuccari Francesco, I dilemmi della democrazia moderna. Max Weber e Robert Michels, La-
terza, Roma–Bari 1993.
Tulejski Tomasz, O tym, że Lewiatan jest jednak śmiertelny. Prywatny wymiar sprawiedli-
wości w doktrynie współczesnego libertarianizmu, w: Jolanta Jabłońska-Bonca (red.),
Krytyka prawa. Niezależne studia nad prawem, MT Biznes, Warszawa 2012, s. 67–82.
Туманов Владимир Александрович, Правовой нигилизм в историко-идеологическом
ракурсе, „Государство и право” 1993, nr 8, s. 52–58.
Türk Alexander, The Concept of Legislation in European Community Law. A Comparative
Perspective, Kluwer Law International, Alphen aan den Rijn 2006.
Turkel Gerald, Law and Society: Critical Approaches, Allyn & Bacon, Boston 1996.
Turkel Gerald, Michel Foucault: law, power, and knowledge, „Journal of Law & Society”
1990, t. 17, nr 2, s.170–193.
Turkel Gerald, Testing Durkheim: some theoretical considerations, „Law & Society Review”
1979, t. 13, nr 3, s. 721–738.
Turner Bryan S., Weber and Islam: A Critical Study, Routledge & Kegan Paul, London 1974.
Turner Stephen P., Factor Regis A., Max Weber: The Lawyer as Social Thinker, Routledge,
New York 1994.
Turska Anna, «Poczucie prawne» a świadomość prawna, „Państwo i Prawo” 1961, z. 2,
s. 243–252.
Turska Anna (red.), Prawo i wykluczenie. Studium empiryczne, C.H. Beck, Warszawa 2010.
Turska Anna, Łojko Elżbieta, Cywiński Zbigniew, Kojder Andrzej, Społeczne wizerunki
prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują?, Wydawnictwa UW, Warszawa 1999.
Tushnet Mark, Critical Legal Studies: a political history, „The Yale Law Journal” 1991,
t. 100, nr 5, s. 1515–1544.
Twining William, Social science and diffusion of law, „Journal of Law and Society” 2005,
t. 32, nr 2, s. 203–240.
Tyler Tom R., Why People Obey the Law?, Princeton University Press, Princeton, NJ 2006.
Tymiński Maciej, Koryś Piotr (red.), Oblicza korupcji. Zjawisko, skutki i metody przeciw-
działania, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2006.
Tyszka Zbigniew (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, Wy-
dawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001
Ulicka Grażyna, Wronkowska Sławomira (red.), Spory wokół teorii i praktyki państwa
prawa, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011.
Unger Roberto Mangabeira, Law in Modern Society: Toward a Criticism of Social Theory,
The Free Press, New York 1976.
Unger Roberto Mangabeira, The Critical Legal Studies Movement, „Harvard Law Review”
1983, t. 96, nr 3, s. 561–675.
Unger Roberto Mangabeira, The Critical Legal Studies Movement, Harvard University
Unger Roberto Mangabeira, Ruch studiów krytycznych nad prawem, tłum. Paweł Maciejko,
ABC. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Warszawa 2005.
Urbanová Martina, Systémy sociální kontroly a právo, Vydavatelství a nakladatelství Aleš
Čeněk, Plzeň 2006.
Utrat-Milecki Jarosław, Kara. Teoria i kultura penalna: perspektywa integralnokulturowa,
Wydawnictwa UW, Warszawa 2010.
588

Bibliografia
Utrat-Milecki Jarosław, Podstawy penologii. Teoria kary, Wydawnictwa UW, Warszawa

2006.
Utrat-Milecki Jarosław, Polityczność przestępstwa, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007.
Utrat-Milecki Jarosław, Prawo karne a pedagogika resocjalizacyjna, w: Tamara Zacharuk,
Marek Konopczyński, Sławomir Sobczak (red.), Dialog w integracji i reintegracji
społecznej, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce 2012, s. 253–282.
Utrat-Milecki Jarosław (red.), Kara w nauce i kulturze, Wydawnictwa UW, Warszawa
2009.
Utrat-Milecki Jarosław (red.), Prawo i ład społeczny. Integralnokulturowa analiza zagad-
nienia racjonalności, Wydawnictwa UW, Warszawa 2011.
Vago Steven, Law and Society, wyd. 8, Prentice Hall, Englewood Cliffs 2005.
Van Houtte Jean, Loon Francis van, Sociology of Law, Social Problems and Legal Policy in
Europe, Acco, Leuven 1993.
Vandekerckhove Lieven, De Vroege Rechtssociologie, „Tijdschrift voor Sociale Weten-
schappen” 1996, t. 41, nr 2, s. 147–166.
Vandenberghe Frédéric, Entre science et politique: La conjonction du positivisme et du déci-
sionnisme dans la sociologie du droit de Max Weber, „Canadian Journal of Law and
Society/Revue Canadienne droit et société” 2005, t. 20, nr 1, s. 157–169.
Večeřa Miloš, Urbanová Martina, Sociologie práva, Vydavatelství a nakladatelství Aleš
Čeněk, Plzeň 2011.
Velicogna Nella Gridelli, Segre Vera, Works by Renato Treves, „Ratio Juris” 1993, t. 6,
nr 2, s. 216–225.
Verdier Raymond, Jean Carbonnier. L’homme et l’æuvre, Presses universaires de Paris
Ouest, Paris 2012.
Vidmar Neil (red,), World Jury Systems, Oxford University Press, Oxford 2000.
Vin Lars, Hans Kelsen’s Pure Theory of Law: Legality and Legitimacy, Oxford University
Press, Oxford 2007.
Voss Kim, Sherman Rachel, Breaking the iron law of oligarchy. Union revitalization in
the American labor movement, „American Journal of Sociology” 2000, t. 106, nr 2,
s. 303–349.
Vrban Duško, Sociologija prava. Uvod i izvorišne osnove, Golden marketing/Tehnička
knjiga, Zagreb 2006.
Vucinich Alexander, Social Thought in Tsarist Russia. The Quest for a General Science of
Society, 1861–1917, University of Chicago Press, Chicago 1976.
Waldenberg Marek, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli społecznej XIX i XX w.,
Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1985.
Waldron Jeremy, The Dignity of Legislation, Cambridge University Press, Cambridge
1999.
Waldron Jeremy, Law and Disagreement, Oxford University Press, Oxford 1999.
Waldron Jeremy, Liberal Rights, Cambridge University Press, Cambridge 1993.
Walicki Andrzej, Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu, ISP PAN, Warszawa 1995.
Walker Nigel, Hough Mike (red.), Public Attitudes to Sentencing: Surveys from Five
Countries, Gower, Aldershot, UK–Brookfield, VT 1988.
Walsh Tamara, A right to inclusion? Homelessness, human rights and social exclusion, „Au-
stralian Journal of Human Rights” 2006, t. 12, nr 1, s. 185–204.
589

Bibliografia
Варчук Василий Васильевич, Социология права – отрасль социологии, „Социологи-

ческие исследования” 1996, nr 10, s. 102–109.
Ward Ian, Introduction to Critical Legal Theory, wyd. 2, Cavendish, London 2004.
Ware Stephen, Default rules from mandatory rules: Privatizing law through arbitration,
„Minnesota Law Review” 1999, nr 3, s. 702–754.
Warylewski Jarosław, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
Василенко Николай Прокофьевич, Академик Богдан Александрович Кистяковский,
„Социологические исследования” 1994, nr 2, s. 139–154, nr 4, s. 129–139, nr 5,
s. 135–140.
Watson Alan, Legal Transplants. An Approach to Comparative Law, wyd. 2, University of
Georgia Press, Athens–London 1993.
Weber Max, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Dorota Lachowska, Wydaw-
nictwa UW, Warszawa 2011.
Weber Max, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. Dorota La-
chowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Weber Max, Polityka jako zawód i powołanie. Wybór pism, tłum. Andrzej Kopacki, Paweł
Dybel, Znak, Kraków 1998.
Weber Max, Socjologia religii. Dzieła zebrane. Etyka gospodarcza religii światowych,
tłum. Dominika Motak, Grzegorz Sowiński, Tadeusz Zatorski, Nomos, Kraków
2006.
Wedgwood Ralph, The Nature of Normativity, Oxford University Press, Oxford 2009.
Wei-Dong Ji, The sociology of law in China: overview and trends, „Law & Society Review”
1989, t. 23, nr 5, s. 903–914.
Weinberg Lee S., Weinberg Judith W., Law and Society: An Interdisciplinary Introduction,
University Press of America, Lanham 1980.
Weinstein Jack, Some benefits and risks of privatization of justice through ADR, „The Ohio
State Journal on Dispute Resolution” 1996, nr 2, s. 241–297.
Welcz Zbigniew, Powstanie i rozwój teorii naznaczania społecznego, „Studia Socjologiczne”
1985, nr 1, s. 65–86.
Weyers Heleen, Explaining the emergence of euthanasia law in the Netherlands: how the
sociology of law can help the sociology of bioethics, „Sociology of Health and Illness”
2006, t. 28, nr 6, s. 802–816.
White G. Edward, From sociological jurisprudence to realism: jurisprudence and social
change in early twentieth-century America, „Virginia Law Review” 1972, t. 58, nr 6,
s. 999–1028.
Wickham Gary, Foucault, law, and power: a reassessment, „Journal of Law and Society”
2006, t. 33, nr 4, s. 596–614.
Wickman Gary, Pavlich George (red.), Rethinking Law, Society and Governance: Foucault’s
Bequest, Hart Publishing, Oxford–Portland 2001.
Widgor David, Roscoe Pound: Philosopher of Law, Greenwood Press, Westport 1974.
Wilkoń Aleksander, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.
Winczorek Jan, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luh-
manna, Liber, Warszawa 2008.
590

Bibliografia
Winczorek Piotr, Instrumentalne wykorzystywanie prawa w procesie prawotwórczym, w:

Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział
Prawa i Administracji UW, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000, s. 58–64.
Winiarska Aleksandra, Klaus Witold, Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko
społeczno-kulturowe, w: Bożena Kłos, Jolanta Szymańczak (red.), Zasada równości
i zasada niedyskryminacji, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, „Studia BAS”
2011, nr 2(26), s. 9–40.
Wolter Władysław, Nauka o przestępstwie. Analiza prawnicza na podstawie przepisów części
ogólnej kodeksu karnego z 1969 r., PWN, Warszawa 1973.
Wong Kam C., Black’s theory on the behavior of law revisited, „International Journal of
the Sociology of Law” 1995, t. 23, nr 3, s. 189–232.
Woodman Gordon R., Customary law, state courts, and the notion of institutionalization
of norms in Ghana and Nigeria, w: Anthony N. Allot, Gordon R. Woodman (red.),
People’s Law and State Law. The Bellagio Papers, Foris, Dordrecht 1985, s. 143–163.
Worcester Robert, Public opinion and the environment, „The Political Quarterly” 1997,
t. 68, nr B, s. 160–173.
Write George, Stalzer Maria, Cuzzo Wyant (red.), The Legal Studies Reader. A Conver-
sation & Reading about Law, Peter Lang, New York 2004.
Wróblewska Joanna, Rodzina dziś i jutro. Perspektywa zmiany w obrębie małżeństwa i ro-
dziny w świetle futurologiczno-socjologicznej koncepcji Alvina Tofflera, w: Maria Świąt-
kiewicz-Mośny (red.), Rodzina. Kondycja i przemiany, Wydawnictwo UJ, Kraków
2011.
Wróblewski Bronisław, Język prawny i prawniczy, Polska Akademia Umiejętności, Prace
Komisji Prawniczej nr 3, Kraków 1948.
Wróblewski Bronisław, Penologja. Socjologja kar, Księgarnia Kazimierza Rutskiego,
Wilno 1926, 2 t.
Wróblewski Jerzy, Teoria racjonalnego tworzenia prawa, Zakład Narodowy im. Ossoliń-
skich, Wrocław 1985.
Wróblewski Jerzy (red.), Zagadnienia metodologiczne prawoznawstwa, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa 1982.
Wygnański Jan Jakub, Ekonomizacja organizacji pozarządowych: możliwość czy konieczność?,
Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008.
Yang Hyunah (red.), Law and Society in Korea, Edward Elgar, Northampton 2013.
Yang Kun, Law and society studies in Korea: beyond the Hahm theses, „Law & Society
Review” 1989, t. 23, nr 5, s. 891–902.
Yang Kun, The sociology of law in Korea, „The American Sociologist” 2001, t. 32, nr 2,
s. 78–84.
Young Michael W., Bronisław Malinowski. Odyseja antropologa, tłum. Szymon Piotr, Wy-
dawnictwo Twój Styl, Warszawa 2008.
Yüksel Mehmet, Hukuk Sosyolojisi Yazıları, Siyasal Yayınları, Ankara 2012.
Yüksel Mehmet (red.), Hukuk Sosyolojisi, Anadolu Üniversitesi, Eskişehir 2012.
Zajda Aleksander, Studia z historii polskiego słownictwa prawniczego i frazeologii, Wydaw-
nictwo UJ, Kraków 2001.
Zaleśny Jacek, Odpowiedzialność konstytucyjna. Praktyka III RP, Aspra-JR, Warszawa
2004.
591

Bibliografia
Zamecka Joanna, Marginalizujące funkcje instytucji kontroli społecznej, w: Kazimierz W.

Frieske (red.), Ofiary sukcesu. Zjawiska marginalizacji społecznej w Polsce, Instytut
Socjologii UW, Warszawa 1997, s. 128–134.
Zeitlin Irving M., Max Weber’s sociology of law, „University of Toronto Law Journal”
1985, t. 35, nr 2, s. 183–214.
Ziegert Klaus A., Adam Podgórecki’s sociology of law: the invisible factors of the functioning of
law made visible. Review essay, „Law & Society Review” 1977, t. 12, nr 1, s. 151–180.
Ziegert Klaus A., The thick description of law: an introduction to Niklas Luhmann’s theory,
w: Reza Banaker, Max Travers (red.), An Introduction to Law and Social Theory,
Hart, Portland 2002, s. 55–75.
Ziegert Klaus A., Zur Effektivität der Rechtssoziologie: die Rekonstruktion der Gesellschaft
durch Recht, Ferdinand Enke, Stuttgart 1975.
Zieleniewski Jan, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1981.
Zielińska Eleonora, Nowe uregulowania dotyczące handlu ludźmi w kodeksie karnym, w: An-
drzej Siemaszko (red.), Stosowanie prawa. Księga Jubileuszowa z okazji XX-lecia Insty-
tutu Wymiaru Sprawiedliwości, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 397–409.
Zieliński Piotr (red), Polityczność przestępstwa. Prawo karne jako instrument marketingu
politycznego, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011.
Ziembiński Zygmunt, Metodologiczne zagadnienia prawoznawstwa, PWN, Warszawa
1974.
Ziembiński Zygmunt, Problemy podstawowe prawoznawstwa, PWN, Warszawa 1980.
Zięba-Załucka Halina, Organy kontroli państwowej i ochrony prawa w Konstytucji Rzeczy-
pospolitej Polskiej, Fosze, Rzeszów 2000.
Zimmermann Reinhard, Roman Law, Contemporary Law, European Law. The Civilian Tra-
dition Today, Oxford University Press, Oxford–New York 2001.
Zmierczak Maria, Nauki historycznoprawne pośród dyscyplin prawniczych, „Czasopismo
Prawno-Historyczne” 1995, t. 47, nr 1–2, s. 79–92.
Znamierowski Czesław, Oceny i normy, PWN, Warszawa 1957.
Znamierowski Czesław, Rozważania wstępne do nauki o moralności i prawie, PWN, War-
szawa 1964.
Znaniecki Florian, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2001.
Zubik (Marek red.), Niedostatki wymiaru sprawiedliwości, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2001.
Zumbansen Peer, Law’s knowledge and law’s effectiveness. Reflections from legal sociology
and legal theory, „German Law Journal” 2009, t. 10, nr 4, s. 417–438.
Zweigert Konrad, Kötz Hein, An Introduction to Comparative Law, Oxford University
Press, Oxford 1998.
Zwierzchowski Eugeniusz (red.), Prawo i kontrola jego zgodności z Konstytucją, Wydaw-
nictwo Sejmowe, Warszawa 1997.
Zych Małgorzata, Mobbing w polskim prawie pracy, C.H. Beck, Warszawa 2007.
Zygmuntowicz Dorota, Praktyka polityczna. Od «Państwa» do «Praw» Platona, Wydaw-
nictwo Naukowe UMK, Toruń 2011.
Żyromski Marek, Teorie elit a systemy polityczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
2007.
592

Bibliografia
Czasopisma, w których częściej niż gdzie indziej ukazują się publikacje

socjologicznoprawne:
Annual Review of Law and Social Science

Australian Journal of Law and Society
British Journal of Law and Society
Canadian Journal of Law and Society/Revue Canadienne droit et societé
Droit et Société. Revue internationale de théorie du droit et de sociologie juridique
International Journal of the Sociology of Law
Jahrbuch für Rechtssoziologie und Rechtstheorie
Journal of Law and Society
Law & Society Review
Law & Social Inquiry
Research in Law and Sociology
Sociologia del diritto
Sociologia y psicologia juridicas
Studies in Law, Politics, and Society
Zeitschrift für Rechtssoziologie
593


100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0 0
100 100
95 95
75 75
25 25
5 5
0
9 788323 514657 0
C:\Praca\oficyna\kojder\socjologia_miekka_2016\n\socjologia_prawa_okladka_miekka.cdr
11 lutego 2016 17:36:58

Socjologia Prawa Glowne Problemy I Postacie Andrzej Kojder Zbigniew Cywinski Ebookpoint

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Socjologia Prawa Glowne Problemy I Postacie Andrzej Kojder Zbigniew Cywinski Ebookpoint

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.

Profil kolorów: Coated - FOGRA27 (ISO 12647-2:2004)

Tłumaczenie tytułów opracowań na język angielski, francuski i niemiecki

Tłumaczenie tytułów opracowań na język rosyjski

Projekt okładki i stron tytułowych oraz rysunki

ISBN 978-83-235-1465-7 (PDF)

© Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Przedmowa (Andrzej Kojder) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Patologia instytucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Socjologia prawa jako dziedzina wiedzy akademickiej istnieje w świecie około

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

nowe wyrażenia i koncepcje. Te, o których można sądzić, że się utrwaliły,

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Kim są adresaci tej książki? Są nimi w pierwszej kolejności studenci,

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

i nakazów, jest w znacznej mierze zakorzenione w czasie minionym, w spo-

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

społeczeństwach, powodują, iż prawo w coraz większym zakresie istnieje

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

zanurzona w pozytywistycznych miazmatach teoria prawa, dla której plura-

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

większym stopniu tolerancją, altruizmem i dobrocią. W historii dawniejszej

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

i zachowań ludzi w skali masowej. Niemniej współcześnie problematyka

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

za miarodajne źródło wiedzy o dwóch pierwszych wymienionych dyscy-

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Na wszelkiego rodzaju pomoc redaktorzy mogli liczyć ze strony Wy-

Warszawa, w sierpniu 2013 r.

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

jest to już u Platona, który pisze, że anomoi to ludzie pozbawieni wyraźnych

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Taka sytuacja jest zresztą bardziej prawdopodobna niż „pustka normatywna”,

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

tyle z konfliktami grupowymi o podłożu strukturalnym, co ze szczególnym

Antropologia prawa jest subdyscypliną antropologii, badającą kulturowe

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

prawa zależy od definicji samego prawa, jednak tradycyjnie antropologia

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

jako wzajemność negatywna, zdepersonalizowana i formalna, a więc na

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Według rozmaitych przekazów historycznych geneza prawa ginie w mrokach

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

Pierre Joseph Proudhon (1809–1865) był także przeświadczony, że prawa to:

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

niejednakowi, różni ich zwłaszcza położenie ekonomiczne. Kiedy zostanie

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegóło-

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240

przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów praw-

Ideą autonomii jest myśl o samodzielności, samorządności i samookreśleniu

ebookpoint kopia dla: Weronika Chrobak we.chrobak@gmail.com G10022399240