Centre for Distance Education

SNDT Women’s University

Mumbai- 49

M.A. I-Economics

(W.e.f. 2014-15)

(New Course 80 Credits)

Semester- II

Course Name: Economics of Growth

and Development
Course Code: 206004

(Marathi Medium)

१
Course Preparation Team

♦ Content Writers:

Ms. Meena Mulik

♦ I/C Director:

Dr. Arundhati Chavan

♦ Co-ordinator:

Mr. Mangesh Kadam

(Asst. Professor-cum-Asst.Director)

♦ Course Coordinator:

Dr. Falguni Vahanwala

♦ Instructional Dessigner:

Ms. Trupti Gawde

@Centre for Distance Education, S.N.D.T Women’s University.

All rights reserved. No part of this work may be reproduced in any form by mimeograph
or any other means without written permission from centre for Distance Education,
S.N.D.T Women’s University. Publishing year 2015.

२
Economics of Growth and Development (206004)

Marks:100(4credits)

PREAMBLE

The study of economic development has gained importance because of sustained interest
of the development countries in uplifting their economic conditions by restructuring their
economies to acquire greater diversity, efficiency and equity in consonance with their
priorities. While few success stories can be counted, many have grappled with chronic
problems of narrow economic base, inefficiency and low standard of living. For this and
other reasons, there have been many approaches to economic development. This paper
exposes the students to diverse theories, models and views on development.

Unit Course Content Marks

Unit 1 1. Social ,Institutional and Infrastructure Aspects:
Role of Infrastructure in economic development and its
importance- Population as limits of growth and as ultimate
resource- Population , Poverty and Environment, Human 25
Resource Development (HRD)- Development and Quality of
Life- Education, Health, Nutrition Development and
Underdevelopment - Perpetuation of Underdevelopment-
Poverty, Absolute and Relative.

Unit 2 2.Sectoral Aspects of Development:

Agriculture- Role of agriculture in economic development,
Productivity in Agriculture, New technology and sustainable
agriculture. Industry- Rationale and pattern of
25
industrialization in developing countries, The choice of
techniques and appropriate technology. Labour- Labour
markets and their functioning in developing countries.

Unit 3 3.Trade and Economic Development:

International trade as engine of growth- Prebisch, Singer and 17
Myrdal thesis-Free vs. Protective trade- Export-led growth,
Dual Gap analysis- Balance of Payments – Protective policies-
WTO and developing countries.

Unit 4 4.Macro Policies and Development:

Monetary and fiscal policy- Foreign Direct Investment (FDI) – 17
Multi-National Corporations (MNCs)- IMF and World Bank and
Developing Countries.

Unit 5 5.Planning and Development:

Role of planning – Types of planning – Review of Indian Plans. 16

३
 अनु म णका

घटक १ वकासाचे सामािजक संथामक घटक .............................................................. ५

ू संरचना .................................................................. ५
करण १ पायाभूत सु वधा / आधारभत

करण २ लोकसं*या ह, वकासाची मया.दा आहे .................................................................. ९

करण ३ मानवी संसाधने........................................................................................... १३

करण ४ दा1र2य संक3पना व आ4थ.क वकास आ ण अवका5सतापणा .................................... १६

करण ५ 5श8ण – आरो:य आ ण आ4थ.क वकास............................................................. २२

घटक २ वकासाचे 8े;ीय पैलू .................................................................................... ३१

करण १ आ4थ.क वकासातील शेती............................................................................... ३१

करण २ वकसनशील दे शातील औ>यो4गक@करण .............................................................. ३६

करण ३ जागAतक@करण आ ण शेती ............................................................................. ४०

घटक ३ Cयापार आ ण आ4थ.क वकास ........................................................................ ४६

करण १ Cयापार आ ण आ4थ.क वकास ......................................................................... ४६

ु े र, फरक Aतमान..................................................................................... ५१
करण २ दह

करण ३ जागAतक Cयापार संघटना .............................................................................. ५७

घटक ४ थुल आ4थ.क धोरणे आ ण वकास ................................................................. ६०

ू संरचना ................................................................ ६०
करण १ पायाभूत सु वधा / आधारभत

करण २ बहुराGH,य कंपIया आ ण आंतरराGH,य नाणेAनधी .................................................. ६६

करण ३ जागAतक बँका ............................................................................................ ७३

घटक ५ Aनयोजन आ ण वकास ................................................................................. ७९

करण १ Aनयोजन आ ण वकास ................................................................................. ७९

४
 घटक १ वकासाचे सामािजक संथामक घटक

करण १ पायाभत
ू सु वधा / आधारभूत संरचना

१.१ तावना
दे शाKया आ4थ.क वकासाक1रता शेती उ>योग, Cयापार इ. सव. 8े;ांचा वकास होणे

आवOयक असते. या सव. 8े;ांKया वकासासाठQ वीज, पाणी, रते, रे 3वे, बँका, वमा कंपIया

इ. बाबींची गरज असते. या सव. सुवधांना एकS;तपणे पायाभत

ू सु वधा असे Tहणतात.

यालाच ‘ आधारभत
ू संरचना ’ अथवा ‘मुलभत
ू सोई’ असे Tहणतात.

१.२ पायाभत
ू सुवधांचे वXप
पायाभत
ू सु वधांचे वXप पुढ,लमाणे वशद करता येईल.

• उजा. : उजा. साधनांKया वकासावर दे शाची आ4थ.क गती अवलंबन

ू असते . उजा.

साधनांचे दोन कार पाडले.

अ) पारं पा1रक उजा. साधने :

पार,पा1रक उजा. साधनांचे Cयापार, आ ण Sबगर Cयापार, साधने असे वग]करण केले

जाते. उजा. साधनांसाठQ जेCहा ^कं मत मोजावी लागते तेCहा या साधनांना ‘ Cयापार, साधने ‘

असे Tहटले जाते. उदा. खAनजतेल, नैस4ग.क वाय,ू कोळसा, वीज इ. तसेच aया साधनांपासन
ू

उजा. 5मळवbयासाठQ ^कं मत मोजावी लागत नाह,. अशा साधनांना ‘ Sबगर Cयापार, साधने ’

असे Tहणतात. उदा. जळाऊ लाकूड, झाडांचा पाला, शेbया.

ब) अपारं पा1रक उजा. साधने :

सौर उजा., पवन उजा., समf

ु लाटा>वारे ऊजा.Aन5म.ती, बायोगॅस इ. समावेश या कारात

होतो. उजhची वाढती मागणी भागवbयाKया iGट,ने पारं पा1रक साधने अपरु , ठरत आहे त.

यामुळे अपारं पा1रक साधनांचा वापर वाढवणे आवOयक ठरत आहे .

• वाहतूक :

आ4थ.क वकासासाठQ काय.8म वाहतक

ू यं;णा उपलjध असणे गरजेचे असते. रे 3वे,

रते, हवाई वाहतूक इ. Cयवथेमुळे वकासाला ोसाहन 5मळते. शेती 8े;ाला खते, बी-

Sबयाणे इ. आडणे परु वbयासाठQ आ ण शेतमालाची बाजारात व @ करbयासाठQ वाहतूक

५
साधनांचा उपयोग होतो. वत, जलद व काय.8म वाहतक
ू @मुळे बाजारपेठांKया वकासाचा वेग

वाढतो.

• दळणवळण :

दे शांतग.त आ ण आंतरराGH,य Cयापारात वाढ घडवन

ू आणbयासाठQ दळणवळण ^कं वा

संचार Cयवथेचा वकास होणे आवOयक असते. टपालCयवथा, तारयं;णा, दरू lवनी, दरू संचार

इ. वकास झा3यास आ4थ.क Cयवहार अ4धक सुलभतेने पार पडतात.

• वmान आ ण तं;mान :

शेती, उ>योग, Cयापार, वाहतूक, दळणवळण इ. सव. 8े;ांना वmान व तं;mानाKया 8े;ात

गती साध3यास नवनवीन उ>योगधंदये सुn करता येतात. तसेच उ>योगांतील च5लत

उपादन Cयवथा अयाधुAनक बनवता येतो. या5शवाय त;mानामुळे मानवी जीवनाचा तर

उचावतो. आ4थ.क वकासाचा वेग वाढbयास मदत होते.

• सामािजक सोयी :

आरो:य, 5श8ण, वKछ पbयाचे पाणी, घरे इ. समावेश सामािजक सोयींमlये केला जातो.

सा8रता व 5श8ण यांKया सारामळ

ु े कामगारांची गुणवता वाढते. 5श8णाKया सोयी

उपलjध झा3यास कुशल व 5शp8त कामगार सहजपणे 5मळू शकतात. AनवासCयवथा,

पbयाचे पाणी इ. लोकांचे जीवनमान उं चावते.

• बँकCयवथा :

आ4थ.क वकासासाठQ बँक Cयावाषेचा सुrा वतार होणे अप1रहाय. असते. बँका

लोकांना बचतीची सवय लावतात. यांKया बचती गोळा करतात. तसेच यातून कजh दे तात.

यांमुळे भांडवल Aन5म.ती घडून येते. शेती, उ>योग, Cयापार यांना सुलभ भांडवल परु वठा होतो.

तसेच बँका ववध वतीय सेवा परु वतात.

१.३ आधारभूत संरचनेचे महव

आ4थ.क वकासातील आधारभूत संरचनेचे ^कंवा पायाभत
ू सुवधांचे महव पुढ,लमाणे पGट

करता येईल.

६
१ साधनांचा काय.8म वापर :

आ4थ.क वकासासाठQ दे शातील उपलjध साधने पण

ू . काय.8मतेने वापरल, जाने महवाचे

असते. वाहतूक, दळणवळण यांसार*या सोयी उपलjध झा3यास कKचा माल, यं;े आवOयक

साधने उपादन कsfांकडे पाठवता येतात. tम, भांडवल, नैस4ग.क साधनसंपती इ. पया.uत

वापर करता येतो. पायाभत

ू सोयींमुळे साधने पण
ू प
. णे वापरल, जातात.

२ शेती वकासाला चालना :

शेती 8े;ाला वकासाKया पायाभत

ू सुवधा चालना दे तात. पाणी, वीज, भांडवल परु वठा इ.

सुवधांमुळे शेती उपादन वाढ,स चालना 5मळते. वाहतूक व दळणवळणाKया सोयींमळ

ु े

बाजाराला Cयापक बाजारपेठ 5मळू शकतात. तसेच शेतीला नवी यं;े आडणे, तं;mान आद,ची

माvहती 5मळू शकते.

३ उ>योगांKया वकासाला चालना :

रते, रे 3वे, टपाल, बँका, पाणी इ. सोई Aनमा.ण झा3यास उ>योगधंदे Aनघbयास चालना

5मळते. अशा सोई मुबलक माणात उपलjध झा3यास संब4धत दे शात AनरAनराळे उ>योगधंदे

Aनघतात. उ>योगाचे 8े; वेगाने वतारत जाते.

४ भांडवल पुरवठा :

आ4थ.क वकासासाठQ सल
ु भ भांडवल पुरवठा आवOयक असतो. बँका, वतीय संथा, वमा

कंपIया यांमळ
ु े भांडवल Aन5म.तीचा वेग वाढतो. अथ.CयवथेKया ववध 8े;ांना भांडवल पुरवठा

होतो. तसेच भांडवलाची गAतशीलता वाढते. भांडवलाKया महवपूण. साधनांKया पूणप

. णे वापर

करणे शwय होते.

५ उपIनात वाढ :

पायाभत
ू सु वधा परु े शा माणात उपलjध झा3यास तेथे AनरAनराळे उ>योगधंदे Aनघतात. जसे

लघु उ>योग, कुट,र उ>योग, मोठे उ>योगधंदे इ. अशा उ>योगातन

ू मोठया माणावर रोजगार

Aनमा.ण होतो. तसेच पायाभत

ू सुवधांमळ
ु े शेतीचाह, वकास होतो. यामुळे लोकांचे उपIन

वाढून यांचे राहणीमान सध

ु ारते. लोकांKया उपIन पातळीत वाढ झा3याने दा1र2य, आ4थ.क

वषमता इ. Oन सट
ु bयास मदत होते.

७
६ बाजारपेठांचा वकास :

बाजारपेठांचा वतार झा3यास उ>योगधं>यांमळ

ु े उपादन वाढवbयास ेरणा 5मळते.

बाजारपेठांचा वताराचा फायदा शेती, उ>योग, Cयापार या सव.च 8े;ांना होतो. अथा.त

बाजाराचा वतार घडवन

ू आणbयासाठQ वाहतक
ू , दळणवळण यांसार*या पायाभत
ू सोई

उपयुwत ठरतात.

७ आ4थ.क Cयवहारांना गती :

सामाIयपणे आ4थ.क वकासाक1रता आ4थ.क Cयवहारांना गती 5मळणे आवOयक असते.

पायाभत
ू सोई AनरAनराyया मागा.ने आ4थ.क Cयवहार वाढवbयाचे यन करतात. उजा.

साधनांमुळे परु े शी उजा. Aनमा.ण होऊन औधो4गक 8े;ाची वाढ होते. Cयापार Cयवहारांचे माण

वाढते. धोकांमळ
ु े परु वठा सुलभतेने होbयास मदत होते. वकास ^ या अ4धक गAतमान

बनते.

८ सामािजक गती :

5श8ण , आरो:य , वmान , तं;mान , वाहतक

ू इ. सोzमुळे सामािजक गती घडून येते.

पायाभत
ू सोई वाढ3यास वचार व अनुभवांची दे वाण घेवाण होते. नवीन व आयुwत वचारांचा

सार होतो. सांकृAतक व सामािजक गती घडून येbयास मदत होते.

९ आ4थ.क वकासाला पोषक :

पायाभत
ू सु वधा Aनमा.ण झा3यास शेती वकासाला चालना 5मळते. शेतीची उपादन 8मता

वाढवbयास मदत होते. अशा सुवधा झा3यास |ामीण भागाचा कायापालट घडून येतो.

तसेच अशा सु वधां>वारे मागासले3या दे शांKया वकासाला चालना दे ता येते.

१० संतु5लत वकास :

दे शातील सव. दे शांतील समान वकास झालेला नसतो. काह, दे श पुढारलेले असतात. तर

काह, दे श मागासलेले असतात. यांमळ

ु े ादे 5शक असंतुलन Aनमा.ण होते. मागासले3या

दे शात पायाभूत सु वधा Aनमा.ण कXन तेथील वकासाला गती दे ता येत.े पायाभूत सोई

वाढ3यास मागास भागातील शेती, उ>योगधंदे इ. जलद वकास घडून येतो.

८
 करण २ लोकसं*या ह, वकासाची मया.दा आहे

२.१ तावना
आ4थ.क वकास घडवून आणत असताना आपण वकास व अवक5सतपणा या

दोIह, गोGट,ंचा वचार करतो. पण याचबरोबरच वकासाKया iGट,ने वकास होbयासाठQ

सामािजक घटक, संथामक घटक या अनेक घटकांचा अ}यास करणे महवाचे आहे .

२.२ लोकसं*या ह, वकासाची मया.दा आहे

दे शाची लोकसं*या मया.vदत माणात वाढत असेल तर ती लोकसं*यावाढ आ4थ.क

वकासाक1रता उपकारक ठरते . पण लोकसं*या फार मोठया माणात वाढू लाग3यास याचे

वपर,त प1रणाम आ4थ.क वकासावर होतात. याKया मया.दा पुढ,लमाणे पGट के3या आहेत.

१ अIनधाIयाची समया :

थॉमस मालथस यांKया मते, दे शाची लोकसं*या जेवढया माणात वाढते तेवढया

माणात अIनधाIयाचे उपादन वाढत नाह,. यामळ

ु े अIनधाIयाची टं चाई Aनमा.ण होते.

वाढया लोकसं*येKया धाIयवषयक गरजा भागवbयासाठQ धाIयाची आयात करावी लागते.

अशा आयातीवर मौ3यवान असे वदे शी चलन खच] टाकावे लागते. वकासामक आयात

परु े शा माणात करता येत नस3याने आ4थ.क वकासावर याचा वप1रत प1रणाम होतो.

२ दरडोई उपIनात घट :

लोकसं*यावाढ,मळ
ु े दे शाचे राGH,य उपIन वाढून सr
ु ा दरडोई उपIनात फारशी वाढ

होत नाह,. राGH,य उपIनातील वाढ,चा बराच भाग लोकसं*येKया भरणपोषणासाठQ खच.

होतो. बहुसं*य लोकांचे राहणीमान AनकृGट दजा.चे असते. बहुतांश उपIन जीवनावOयक

बाबींKया पत
ु त
. ेसाठQ खच. केले जाते. प1रणामी औ>यो4गक@करणाला फारसे ोसाहन 5मळत

नाह,. औ>यो4गक वकासाचा दर मंद राहतो. अंAतमत: दरडोई उपIनात घट होते.

३ बेकार,ची समया :

वकसनशील दे शात बहुतेक लोक |ामीण भागात राहतात. वाढया लोकसं*येमळ

ु े

शेतीवर अAत1रwत ताण Aनमा.ण होतो. शेती 8े;ात बेकार,, हं गामी बेकार,, अध.बक
े ार, इ.

कारची बेकार, वाढते. बचत व भांडवल गुंतवणक

ु @चा वेग कमी अस3याने औ>यो4ग^ककरण

९
ह, सावकाशीने घडून येते. यामळ
ु े शहर, भागातह, बेकार, Aनमा.ण होते. बेकार,मळ
ु े मानवी

tमशwतीचा अपCयय होतो .

४ भांडवलAन5म.तीवर वाईट प1रणाम :

दे शाचा आ4थ.क वकास हा बचत आ ण गंुतवणक

ू @Kया दरांवर अवलंबून असतो.

लोकसं*या वेगाने वाढ3यामळ

ु े दरडोई उपIन कमी राहते. ववध गरजा पण
ू . करbयासाठQ

उपभोग खच. मोठया माणावर करावा लागत अस3याने बचती कमी माणात होतात. यांमुळे

भांडवलAन5म.ती कमी माणात होते. नवीन गत

ुं वणुक@वर मया.दा पडतात. एकंदर,त भांडवल

Aन5म.ती कमी होऊन आ4थ.क वकासाचा वेग मंदावतो.

५ दा1र2य वाढते :

जलद गतीने वाढणाया लोकसं*येमळ

ु े औ>यो4गक@करणाचा वेग मंदावतो. अAत1रwत

ताण पडून उपदान8मता घटते. लोकांना रोजगार संधी परु े शा माणात 5मळत नाह,त.

अनेकांना अIन, व;, Aनवारा या मल

ु भूत गरजासुrा भागवता येत नाह,त. यांना

दा1र2यरे षख
े ाल,ल जीवन जगावे लागते. वाढया लोकसं*येमळ
ु े दा1रfयाचे दGु टच द,घ.काळ

vटकून राहते.

६ आवOयक सुवधांची कमतरता :

वाढया लोकसं*येमळ
ु े आवOयक सेवा सुवधांवर ताण पडतो. लोकसं*या वाढ3यामुळे

5श8णावर मोठया माणात खच. करावा लागतो. पbयाचे पाणी, वै>यक@य सुवधा, साव.जAनक

आरो:यCयवथा, वजपुरवठा इ. बाबींवर चंड खच. करावा लागतो. त1रह, या सुवधांची

कमतरता भासते. प1रणामी दे शाKया आ4थ.क वकासात अडथळे Aनमा.ण होतात.

७ ि;यांKया tमशwतीचे नुकसान :

वकसनशील दे शात जIमदर जात असतो. सामाIयपणे गभ.धारणेKया काळात ि;या

द,घ.काळ उपादन ^ येत भाग घेऊ शकत नाह,त. यांची tमशwती वाया जाते. ;ी-

कामगारांना सत
ु ीपव
ू . काह, आठवडे आ ण सत
ु ीनंतर काह, आठवडे रजा €यावी लागते. या

दरTयान याKयाकडून कोणतेह, काम होत नस3याने यांKया tमशwतीचे नक

ु सान होते.

१०
८ काय.8मतेत घट :

लोकसं*या जलद गतीने वाढ3यामुळे लोकांचे दरडोई उपIन कमी राहते. बेकार,,

दा1र2य या कारणांमळ
ु े कामगारांKया जीवनमानाचा दजा. AनकृGट राहतो. पौGट,क आहाराचा

आभाव, अपु या आरो:यवषयक सोई इ. कारणांमळ

ु े कामगारांची उपादन8मता व काय.8मता

घट3याने याचा वपर,त प1रणाम एकूण राGH,य उपादनांवर होतो.

२.३ लोकसं*या : आ4थ.क वाढ,चा अंAतम ;ोत

लोकसं*येचा मोठा आकार वकासावर मया.दा Aनमा.ण करतो. जु5लयन सायमन,

कोल,न wलाक., एCहरे ट हे गेन या तmांKया मते वकसनशील दे शासाठQ मोठया आकाराची

लोकसं*या फायदे शीर ठरते. वाढया लोकसं*येमळ

ु े tमपरु वठा वाढतो. यांKया सहायाने

उपलjध साधनसाम|ीचा पूण. काय.8मतेने वापर करता येतो. वाढती लोकसं*या आ4थ.क

वाढ,चा ^कं वा वकासाचा ;ोत अस3याचे पढ

ु ,ल बाबींवXन पGट होते.

१ नैस4ग.क साधनसाम|ीचा पया.uत वापर :

लोकसं*या हा आ4थ.क वकासातील एक महवाचा घटक आहे . वाढया लोकसं*येमळ

ु े

tमशwतीत वाढ होते. याKया सहायाने दे शातील नैस4ग.क साधनसाम|ीचा पया.uत वापर

करता येतो. नैस4ग.क साधनांचा अपCयय टाळता येतो. तसेच भांडवल व तं;mान यांचाह,

सुयो:य वापर करता येतो या>वारे दे शाचा आ4थ.क वकास वेगाने साधता येतो.

२ उपादन 8मतेत वाढ :

भूमी, भांडवल, यासार*या इतर घटकांKया तुलनेत लोकसं*या कमी असेल तर वाढती

लोकसं*या उपादनामlये वाढ घडवन

ू आणते. लोकसं*येKया वाढले3या आकारामळ
ु े tम

वभागणी करता येते. तशेच वशेषीकरण करता येते. अंतग.त व बा‚य बचती 5मळवता येतात.

मोठया माणावर,ल उपादनाचे फायदे ाuत करता येतात. तं;mान गती साधल, जाते.

३ बाजारपेठ उपलjधता :

वाढती लोकसं*या Tहणजे वाढते उपभोwते ^कंवा |ाहक होत. लोकसं*या वाढ,बरोबर
|ाहकांची सं*यासr
ु ा वाढत जाते कारण लोक उपभोगासाठQ ववघ वतू व सेवांची मागणी
करतात. वाढती मागणी भागवbयाक1रता AनरAनराळे उ>योगधंदे Aनघतात. औ>यो4गक@करणास
चालना 5मळते. aयामळ
ु े रोजगारAन5म.ती मोठया माणात होते. बाजारपेठांची उपलjधता व
रोजगारAन5म.ती यांमळ
ु े आ4थ.क वकासाला उतेजन 5मळते.
११
४ भांडवल संचायास उपयुwत :

लोकसं*या मोठया माणात वाढ3यास अAत1रwत होणार, tमशwती भांडवल Aनमा.ण

करणाया 8े;ांकडे वळवता येते. |ामीण भागातील जादा tमशwती शेती 8े;ावर कोणताह,

वपर,त प1रणाम न करता उ>योगधं>यांकडे वळवता येते. लोकसं*येKया या थलांतरामुळे

भांडवल, 8े;ात भांडवलाचे आ4धwय Aनमा.ण होते. यातून भांडवल संचय घडून येतो.

५ उपादन खचा.त घट :

दे शाची लोकसं*या वेगाने वाढ3यास वत tमपुरवठा उपलjध होतो. वत tम वापXन

ववध 8े;ांतील उपादन वाढवता येतो. वत tमशwतीमुळे उपादन खच. कमी येतो.

यांमुळे अ3प ^कंमती आकाXन वतूंची व @ करता येत.े उदा. : जपान या राGHाने

वकासाKया ारं भीKया अवथेत असताना वत tमपरु वƒयाचा वापर कXन वकासाचा वेग

वाढवला होता.

६ नव वत.ना>वारे वकास :

लोकसं*या वाढ3यास केवळ खाणार, त„डेच वाढत नाह,त तर काम करणारे हातसr
ु ा

वाढतात. नवीन उपादक, CयावसाAयक, Cयापार, यांची सं*या वाढते. याचबरोबर कुशल

कामगार, उतम संघटक इ. सं*येत वाढ होते. यामळ

ु े उपादनाKया नCया पrती, नवीन

उपदानतं; इ. िवकार होतो. उप मशीलता व नववत.क मोठया माणात घडून येते. यामुळे

आ4थ.क वकासाला चालना 5मळते.

७ तं;mान वकासाला उतेजन :

लोकसं*या वाढ,चा दबाव वाढ3याने लोकांना आ4थ.क tम करावे लागतात. नवीन

माvहती 5मळवून व aयादा भांडवल जमवून उपIनाचे नवीन माग. शोधावे लागतात. शेती,

उ>योगधंदे, वाहतूक, Cयापार, इ. सव. 8े;ात नवीन तं;mान वापरbयाची वृ ती वाढते. तसेच

नवनवीन उ>योगधंदे सn
ु केले जातात. नवी उपादने घेतल, जातात. या सवा.ना चालना

5मळून तांS;क गती घडून येते. अशी गती आ4थ.क वकासाचा वेग वाढवते. व1रल ववध

घटकांCयAत1रwत माण बचती, मानवी भांडवल वकासाची मदत इ. घटकांना सुrा वकासाचा

वेग वाढवला जातो. अशा कारे लोकसं*या ह, वकासाची मया.दा पण आहे . आ ण अंAतम

;ोतह, आहे हे पGट होते.

१२
 करण ३ मानवी संसाधने

३.१ तावना
दे शाKया आ4थ.क वकासामlये भांडवल व नैस4ग.क साधनांबरोबर मानवी साधनेसुrा

महवाची भ5ू मका बजावतात. लेवसKया मते, आ4थ.क वकासाKया ^ येत मानवी संसाधन

खूप महवाचे आहे . माश.ल यांKया मते, मानवी भांडवलातील गत

ुं वणूक सवा.4धक महवाची

आहे. लोकांकडील mान व कौश3य यांचा वकास झा3यास दे शाची संपIनता वाढते.

अॅडमिमथ यांनीसुrा मानवी घटकाला भांडवलाचा दजा. vदला होता. यावXन असे Tहणता

येईल क@, मानवी संसाधनांमlये वाढ के3यास नैस4ग.क साधन साम|ीचा वापर करbयाची

8मता वाढते. या>वारे दे शाचा आ4थ.क वकास वेगाने घडून येतो.

३.२ मानवी संसाधन अथ.

मानवी संसाधन Tहणजे “अशा लोकांKया माणात वाढ करणे क@, aया लोकांमlये

5श8ण, अनुभव व कौश3ये आहेत.’’ याचाच अथ. लोकांमlये गुणामक सुधारणा घडवून

आणणे Tहणजे मानवी संसाधनांचा वकास होय.

शु3झ यांनी मानवी संसाधनांचा वकास सुचवbयासाठQ पढ

ु ,ल उपाय सुचवले आहेत.

1. आरो:याKया सोई उपलjध कXन दे णे.

2. 5श8णाचा सार करणे.

3. t5मकांना कामाची माvहती व 5श8ण दे णे.

4. दे शातील ौढ Cयwतींना CयावसाAयक 5श8ण दे णे.

5. तं;mान वषयक सहकाय. पुरवणे.

थोडwयात आ4थ.क व सामािजक सेवा उपलjध कXन दे ऊन मानवी संसाधनांचा वकास

साधता येतो.

३.३ मानवी संसाधन वकासाचे माग.

१. 5श8ण :

दे शामlये 5श8ण व 5श8णाची मोठया माणावर गुंतवणक

ू के3यास मानवी

संसाधनांचा वकास होतो. सव.साधारण व तांS;क 5श8णामळ

ु े गुणवता वाढते. तांS;क

गतीमळ
ु े उपलjध साधनसाम|ीचा काय.8मतेणे वापर करता येतो. वकसनशील दे शात

१३
तांS;क गती परु े शा माणात न झा3याने भांडवल, साधनांचा परु े सा वापर करता येत नाह,.

5श8ण, 5श8ण व तं;mान यावर अ4धक भर vद3यास लोकांची शै8 णक पा;ता वाढते.

यांKयातील बौrक 8मता वाढते. यामळ

ु े नवीन उ>योगधंदे Aनमा.ण करता येतात.

२. आरो:य व पोषण :

आरो:य चांगले राvह3यास दरडोई उपादकाचे माण वाढते. आरो:य चांगले

राहbयासाठQ औषधोपचार व वै>यक@य सोई मोठया माणात उपलjध अस3या पाvहजेत.

यांना सवयुwत आहार 5मळाला पाvहजे, पbयाचे पाणी शुr व वKछता सोई पुरेशा माणात

उपलjध झा3या पाvहजेत. यामळ

ु े मानवी संसाधनांचा वकास घडून येतो. मागासले3या

^कंवा वकसनशील दे शांमlये लोकांना सकस आहार पुरेशा माणात 5मळत नाह,. इतकेच

नाह, तर कुपोषणामळ
ु े लोकांचे बळी जातात. वै>यक@य सोई पुरेशा माणात उपलjध नसतात.

प1रणामी, अशा दे शांतील मानवी संसाधनांचा फारसा वकास होत नाह,.

३. पाणीपुरवठा :

दे शातील नाग1रकांना शr
ु पbयाKया पाbयाचा पुरवठा झाला पाvहजे. तसेच वKछता

गह
ृ ांची सोय उपलjध झाल, पाvहजे. यांमळ
ु े नाग1रकांचे आरो:य चांगले राहून यांKयातील

गुणवता वाढते. उपादक 8मतेत वाढ होते.

४. Aनवासाची सोय :

Aनवास Cयवथा vह माणसाKया मुलभूत गरजांपक

ै @ एक आहे . नाग1रकांना राहbयासाठQ

परु े शा माणात घरे उपलjध झाल, पाvहजेत. घरांKया सभोवतालचे वातावरण आरो:यदायी

असले पाvहजे. Tहणजेच सांडपाणी व मैला वाहून नेणार, Cयवथा असल, पाvहजे. यामळ
ु े

नाग1रकांचे आरो:य सध
ु ारते. यांची काय.8मता वाढते. आ4थ.क वकासामlये मानवी

संसाधनांची भू5मका महवाची अस3याने या संसाधनांKया वकासाक1रता सातयाने यन

करणे गरजेचे असते. बरयाच दे शामlये अजन

ू ह, मानवी संसाधन वकासाकडे गांभीया.ने पvहले

जात नाह,. यामळ

ु े अशा दे शांमधील आ4थ.क वकासाKया ^ येत समया Aनमा.ण होतात.

३.४ मानवी संसाधनाKया वकासातील अडचणी

वकसनशील दे शामlये मानवी संसाधनांKया वकासात अडचणी Aनमा.ण होतात. यांची

चचा. पढ
ु ,ल माणे करता येईल.

१४
१. शै8 णक सारातील ;ुट, :

एखाद, 5श8णसंथा सुn करताना दे शाला नेमwया कोणया कारKया

5श8णाची गरज आहे हे पाvहले पाvहजे. 5श8णाKया दजा.कडे ल8 परु वले पाvहजे. दे शाला

कुशल शासक, तं;m, 5श8क, Cयापार,, उ>योजक इ. ची गरज असते. या येक 8े;ातील

उपलjध रोजगार संधीचा वचार कXन तशा कारचे 5श8ण लोकांना >यावे लागते. जर

5श8णCयवथेत ;ुट, राvह3या तर मानवी संसाधनांचा अपCयय होbयाची शwयता असते.

२. बुrीवंतांचे गमन :

बेकार,, दा1रfय, आ4थ.क वषमता इ. कारणांमळ

ु े मानवी संसाधनांKया वकासाचा वेग

मंद राहतो. यातह, मानवी संसाधनांची वदे शाकडे Aनया.त होत असेल तर वकसनशील

दे शांपुढे आणखी गंभीर पर,िथती Aनमा.ण होते. वका5शत दे शांतील भरपूर वेतन, भते व

इतर आकष.क सवलती, वदे शाचे आकष.ण यांमळ

ु े अनेक बुrवंत लोक वका5शत दे शांकडे

थलांत1रत होतात. बु rवंतांKया या गमनाला ‘ †ेन ‡ेन ’ असे Tहटले जाते. वातवक पाहता

अशा बुrवंताना घडवbयासाठQ दे शाने मोठया माणात खच. केलेला असतो.

३. मानवी संसाधन Aनयोजन :

आगामी काळासाठQ मानवी संसाधनांची ^कती माणात गरज भासेल ते ठरवणे कठQण

असते. भौAतक वXपाKया भांडवल वr

ृ ीचा दर सांगता येऊ शकतो पण मानवी संसाधनांKया

वकासाचा दर सांगणे कठQण जाते. यामळ

ु े अनेक मानवी संसाधनांचे Aनयोजन चुकbयाची

शwयता असते हे Aनयोजन चुक3यास याचे वपर,त प1रणाम दे शाKया अथ.Cयवथेवर होऊ

शकतात.

४. आनुषं4गक सुवधांचा मंद वकास :

5श8ण, 5श8ण, आरो:य, तं;mान या सव.च बाबींवर मानवी संसाधन वकास

अवलंबून असतो. पण या आनुष4ं गक सुवधांचा परु े सा वकास झालेला नस3याने मानवी

संसाधनांKया वकासावर मया.दा पडतात.

अशा कारे मानवी संसाधनांKया वकासाचा वचार करत असताना या वकासावर

बयाचशा अडचणी Aनमा.ण होतात हे पGट होते.

१५
 करण ४ दा1र2य संक3पना व आ4थ.क वकास आ ण अवका5सतापणा

४.१ तावना
बहुतेक सव.च अवक5सत दे शांमlये दरडोई उपIन अयंत कमी असन
ू आ4थ.क

वषमता आढळून येते. यामळ

ु े अनेक दोष Aनमा.ण झाले असन
ू ग1रबी/दा1र2य हा सवा.त गंभीर

प1रणाम आहे. भारतात गे3या 50 वषा.त झाले3या वकासाने त1रह, जवळजवळ 40 %

लोकसं*या ग1रब िथतीत असन

ू अयंत हलाखीचे जीवन जगत आहे . दा1रfय ह, सापे8

वnपाची संक3पना अस3याने याची काटे कोर Cया*या करता येत नाह,. सामाIयपणे आ4थ.क

ग1रबीला दा1र2य Tहणून संबोधता येईल.

“ Cयwतीला ^कंवा कुटुंबाला मुलभत

ू गरजा सुrा भागवता न येbयाची िथती Tहणजे

दा1र2य होय.”

४.२ दा1र2याKया ढोबळ Cया*या

१ “अIन, व;, Aनवारा या मल
ु भूत गरजा भागवbयाKया CयwतीKया असमथ.तेस दा1र2य

असे संबोधता येईल.

२ “Cयwती ^कंवा कुटुंबाकडे जीवनावOयक गरजांची पत

ू त
. ा करbयाKया 8मतेचा अभाव असणे

Tहणजे दा1र2य .”

३ “Cयwतीला ^कं वा कुटुंबाला रोज ^कमान 2250 उGमांक दे णारा आहारसुrा जेCहा 5मळत
नाह, तेCहा या िथतीला दा1र2य असे Tहणतात.”

४.३ दा1र2याचे वग]करण

दा1र2याचे वग]करण दोन संक3पनेत केले जाते.

• Aनरपे8 दा1र2य :

Cयwतीला आप3या दै नंvदन गरजा भागवbयासाठQ ^कमान एका व5शGट माणात

उपIन 5मळाले पाvहजे. या ^कमान उपIनापे8ा aयांचे उपIन कमी असते यांना द1रf,

मानले जाते. Aनरपे8 दा1र2य ठरवताना CयwतींKया ववध गरजांचा वचार केला जातो.

अIनधाIय, कपडे, डाळी, दध

ू इ. बाबींचे व5शGट प1रणाम AनिOचत केले जाते. या

प1रणामांKया खरे द,साठQ चालू ^कंमतीनुसार ^कती पैसे लागतील ते ठरवले जाते. यावXन

१६
दरडोई उपभोग खच. ^कती nपयांइतका असला पाvहजे ते पvहले जाते. थोडwयात CयwतीKया

आ4थ.क िथतीची व5शGट पातळी ठरवन

ू यावXन Aनरपे8 दा1र2य काढले जाते.

• सापे8 दा1र2य :

सापे8 दा1र2याची संक3पना आ4थ.क वषमतेवर आधारलेल, आहे. उपIनानस

ु ार लोकांचे

गट पाड3यास यातील शेवटKया गटातील आ4थ.क िथतीला सापे8 दा1र2य असे Tहणतात.

ु ार एखा>या Cयwतीचे ^कंवा कुटुंबाचे दा1र2य मोजतात. यांKया आ4थ.क िथतीची

या पrतीनस

इतर लोकांशी तुलना केल, जाते.

अ) दरमहा 1000 n. उपIन 5मळवणारे लोक

ब) 3000 n. उपIन 5मळवणारे लोक

क) 5000 n. उपIन 5मळवणारे लोक

ड) 10000 n. उपIन 5मळवणारे लोक

अशी गटवार, के3यास ‘अ ’ गटातील लोकांना सवा.त कमी उपIन 5मळते. Tहणून ते

दा1रfयात आहे त असे Tहणता येईल. याउलट ‘ ड ’ गटातील Cयwतींना भरपरू उपIन 5मळत

अस3याने ते सवा.त tीमंत Tहणता येईल. भारतामाणेच इं:लंड, अमे1रका सार*या दे शांतील

लोकांची सr
ु ा उपIनानुसार वग.वार, कXन सवा.त खालKया वगा.तील लोकांचा समावेश

दा1रfयात करता येईल. परं तु tीमंत दे शातील गर,ब Cयwतींची तुलना भारतातील गर,ब

Cयwतीशी करता येणार नाह,. सापे8 दा1र2यामळ

ु े दा1रfयात असणाया लोकांची नेमक@

आ4थ.क िथती कळत नाह,. फार तर उपIनातील वषमता यावXन ल8ात येते.

४.४ आ4थ.क वकास आ ण अवका5सतापणा

आ4थ.क वकासाचा अ}यास करताना वकास आ ण अवक5सतपणा या दोIह,

संक3पना समजावन
ू घेणे महवाचे आहे.

• वकासाचा अथ. :

“ िथतीशील अथ.Cयवथेत वयंेरणेने आ ण सातयाने घडून येणाया गुणामक

बदलांKया ^ येस आ4थ.क वकास असे Tहणतात.

ऑथ.र लेवस : “ दरडोई उपIनातील वाढ Tहणजे आ4थ.क वकास होय.

१७
• अवक5सतपणाचा अथ. :

“ दे शातील उपलjध साधनसाम|ी व tमशwतीचा पण

ू . काय.8मतेचा वापर करbयाKया

8मतेचा अभाव Tहणजे अवका5सतपणा होय.”

अवका5सतापणाचा अथ. आणखी पGट करbयासाठQ याची वै5शG‘ये अ}यासाने यो:य ठरे ल.

१. राGH,य उपIन वाढ,चा अ3प वेग :

अवक5सतपणा असेल तर राGH,य उपIनाचा वेग अ3प राहतो. सामIयात: अवक5सत

दे शांमlये शेती हाच मुख Cयवसाय असतो. बहुतेक लोक शेतीवर उपिजवका भागवतात.

शेती ाम*
ु याने Aनसगा.वर अवलंबून अस3याने शेतीतून पुरेशे उपIन 5मळत नाह,. तसेच

वाढया लोकसं*येचा अAत1रwत ताण शेती 8े;ावर पडतो. उ>योगधं>यांची फारशी गती

झालेल, नसते. शेतीची अ3प उपादकता व मंद औ>यो4गक वकास यांमळ

ु े राGH,य उपIन

वाढ,चा वेग अ3प राहतो.

२. नैस4ग.क साधनसाम|ीचा अपुरा वापर :

अवक5सतपणामळ
ु े परु े पूर वापर करbयाची 8मता राहत नाह,. यांमळ
ु े नैस4ग.क साधने

पडून राहतात. जमीन, पाणी, खAनजसंपती, जंगलसंपती इ. चा पूण. काय.8मतेने वापर होत

नाह,.

३. आ4थ.क मागासलेपणा :

Aनर8रता, अंधtrाळू वृ ती, गल,शीलतेचा अभाव इ. कारणांमळ

ु े ज5मनीची गुणवता

कमी राहते. तसेच पारं पा1रक समाजCयवथा, जातीथा, उपादन तं; इ. मुळे आ4थ.क

वकासाचा वेग रोखला जातो.

४. भांडवलाचा अभाव :

भांडवलपनामळ
ु े अवक5सतपणाचे सातय vटकून राहते. अवक5सत दे शांतील लोकांचे

उपIन कमी असते. भांडवल Aन5म.तीचा वेग मंद राहतो. भांडवलाKया कमतरतेमुळे

अवक5सतपणाची क„डी फोडणे कठQण जाते.

१८
५. अ3प दरडोई उपIन :

अवक5सत दे शांतील लोकांचे दरडोई उपIन कमी असते. मळ

ु ातच राGH,य उपIन

वाढ,चा वेग कमी असतो. लोकसं*या वाढ,चा वेग मा; जात असतो. यामळ
ु े दरडोई

उपIनाचे माण ल8णीय1रया वाढत नाह,. दरडोई उपIन कमी अस3याने लोकांचे

राहणीमान AनकृGट दजा.चे असते.

वर,लमाणे अवक5सतपणाचा अथ. पGट करताना अनेक गोGट,ंचा परामश. होतो.

४.५ अवक5सतपणाचे सातय

अवक5सतपणाचे सातय vटकून राहbयाची सामाIय करणे पढ
ु ,लमाणे मांडता येतील.

१. दा1र2याचे दGु टच :

अवक5सत दे श दा1र2याKया दGु टच ात अडकून पडतात. गर,ब दे शातील लोक

आ4थ.कiG‘या गर,बच असतात. ते गर,ब आहे त Tहणून यांना पोटभर खाbयास 5मळत नाह,.

यांमुळे ते शार,1रकiG‘या स8म राहत नाह,त. यातूनच ग1रबी Aनमा.ण होते. यालाच ा. नwस.

यांनी दा1र2याचे दGु टच असे संबोधले आहे .

भांडवलाKया कमतरतेमळ
ु े सुrा अथ.Cयवथा दGु टच ात सापडते. उपIन कमी Tहणून बचती

कमी राहतात. यांमुळे गुंतवणूक कमी होते. नैस4ग.क साधनसंपतीचा अपरु ा वकास हे

अवक5सतपणाचे कारण व प1रणाम बनले.

२. वाढया लोकसं*येची समया :

अवक5सत दे शांमlये लोकसं*या वाढ,चा जात असतो. सरकारला वाढया

लोकसं*येमळ
ु े वाहतूक व दळणवळण, 5श8ण, आरो:य, इ. बाबींवर मोठा खच. करावा लागतो.

यांमुळे वकास काया.वर परु े सा खच. करता येत नाह,. तसेच वाढया लोकसं*येमुळे

अIनधाIयाची मागणी वाढते. दे शात अIनधाIयाचे उपादन परु े शा माणात होत नस3याने

धाIयांची वदे शातून आयात करावी लागते. यावर वदे शी चलन खच] टाकावे लागते. यांमुळे

वकासामक आयात पुरेशा माणात करता येत नाह,.

३. भांडवल Aन5म.तीचा मंद वेग :

आ4थ.क ग1रबीमळ
ु े लोकांचे उपIन कमी असते. यांमळ
ु े भांडवल संचयचा वेग कमी

राहतो. t5मकांची काय.8मता कमी असते. यांची सीमांत उपादकता सr

ु ा कमी असते.
१९
प1रणामी यांKया बचती कमी राहतात. बँकांKया अपुया सोयींमळ
ु े बचातीXपी पैसा उपभोगावर

खच. केला जातो. इतकेच नाह, तर अशा दे शांत बचत व गुंतवणूक@साठQ आवOयक

पेरणांचाअभाव असतो. बँका, वाहतूक, दळणवळण इ. पायाभूत सोयींचा अभाव अस3यामळ

ु े

गंत
ु वणुक@चा वेग कमी राहतो.

४. कृषी 8े;ाचे ाब3य :

अवक5सतपणाचे सातय वाढवणारे आणखी एक कारण Tहणजे कृषी 8े;ाचे ाब3य

होय. |ामीण लोकसं*या बहुतांश माणात कृषी 8े;ावर अवलंबन

ू असते. यामळ
ु े ते |ामीण

रोजगाराचे एक मुख साधन असते. एकूण राGH,य उपIनात कृषी 8े;ाचा वाट जात असतो.

प1रणामी शेती पारं पा1रक पrतीनुसार केल, जात अस3याने शेतीची उपादकता कमी असते.

कृषी 8े;ावर अवलंबून असणाया उ>योगांचा वकास मंदावतो. आ4थ.क वकासावर याचा

वपर,त प1रणाम होतो.

५. पर^कय गुंतवणूक :

अवक5सत दे शांमlये गत दे श उIतावणक

ू करतात. तथाप, अशा गुंतवणुक@चा वाईट

प1रणाम अवक5सत देशांKया अथ.Cयवथेवर होतो. कारण नफा 5मळवbयासाठQ वदे शी

कंपIया ाथ5मक वतूंKया उपादन 8े;ात मोठQ गुंतवणूक करतात. वदे शी कंपIया यांना

ाuत होणारा नफा मायदे शी पाठवून दे तात. प1रणामी, अगत दे शांची बचत कमी राहते.

अथा.त वदे शी गत
ंु वणक
ू @वर Aनयं;ण लादणे अवक5सत दे शांKया vहताचे नसते. वदे शी

गुंतवणूक@मळ
ु े अवक5सत दे शांना वातव बचतींना मुकावे लागते.

६. परावलंSबव :

अवक5सत दे श यं;साम|ी, तं;mान, खAनजतेल इ. साठQ इतर दे शांवर मोठया

माणावर अवलंबन
ू असतात. संब4ं धत दे शांनी या बाबींKया ^कं मती वाढव3या ^कं वा परु वठा

Aनयं;ण केला तर अवक5सत दे शांKया अथ.Cयवथा अडचणीत सापडतात. खAनजतेलाKया

^कंमतवाढ, मळ
ु े भाववाढ झाल, तसेच शेती, उ>योगधंदे, Cयापार, वाहतक
ू या सव.च 8े;ावर

याचे वपर,त प1रणाम झाले .याचबरोबर आंतरराGH,य बाजारातील भाववाढ,वर सुrा

अवक5सत दे श Aनयं;ण ठे ऊ शत नाह,त. अवक5सत दे श परावलंबी अस3यामळ

ु े यांKयातील

अवका5सतापणा सातयाने vटकून राहतो.

२०
७. बाजाराची अपण
ू त
. ा :

बाजारातील अपूणत
. ेमळ
ु े अवक5सतपणाचे सातय vटकून वाढते. अवक5सत दे शांतील

बाजारपेठा एकमेकांपासन
ू वेगyया असतात. बाजारात परु े शी पधा. नसते. |ाहकांना

बाजारपेठेची पूण. माvहती नसते. ठरावक लोकांKया आ4थ.क सतेचे कsf,करण झालेले असते.

यांमुळे बाजारात अपूण.ता Aनमा.ण होते. बाजारातील अपूणत

. ेमळ
ु े वकास ^ येत अडथळे

येतात.

८. सामािजक व सांकृAतक घटक :

ा. नwस. यांKया मते , दे शाचा आ4थ.क वकास समािजक िथती, राजक@य Cयवथा,

मानवी घटक यांसार*या घटकांवर अवलंबून असतो. अवक5सत दे शांतील सामािजक िथती

आ4थ.क वकासाला Aतरोध करणार, असते. लोकांवर परं परा व धा5म.क trांचा पगडा असतो.

तसेच सोने, दा4गने, जमीन, इ. पैसे गंत

ु वले जातात. धा5म.क वधी, सण समारं भ इ. वर

मोठया माणात कहरच केला जातो. प1रणामी बचतीचा दर कमी राहतो. अवक5सत

5श8णाब’लचा iGट,कोन वीकारला जात नाह,. यांमुळे तांS;क मागासलेपणा मोठया

माणावर Aनमा.ण होतो.

९. मानवी भांडवल वषयक मया.दा :

अवक5सत दे शांमlये मानवी संसाधनांचा पुरेसा वकास झालेला नसतो. अशा दे शात

व5शGट कौश3ये आ ण mान असणारे लोक कमी असतात. अकुशल t5मक मा; सं*येने

जात असतात. अशा दे शांतील t5मकांची उपादकता कमी असते. यांचे CयावसाAयक

वशेषीकरण झालेले नसते. तसेच यांKयात गती5शलातेचा अभाव असतो. तांS;क गतीवर

सुrा मया.दा पडतात. थोडwयात अवक5सतपणाचे सातय हे ववध कारणांमळ

ु े तसेच vटकून

राहते. यामळ
ु े वकास होbयास बयाच अडचणी येतात.

२१
 करण ५ 5श8ण – आरो:य आ ण आ4थ.क वकास

५.१ तावना
आ4थ.क वकास हा आ4थ.क वाढ,वर अवलंबून असतो. आ4थ.क वाढ ह, एकूण राGH,य

उपIना>वारे ( GGDP ) मोजल, जाते. रोजगार हा घटक येक Cयwतीनुसार वेगवेगळे

असतात. कारण 5श8ण आ ण आरो:य या घटकांमळ

ु े यात 5भIनता आढळते. ववध

अ}यासाKया आधारे असे आढळून आले आहे ^क, रोजगाराची काय.8मता वाढवbयात आ ण

आ4थ.क वकासात ल8णीय योगदान 5श8णाने vदले आहे त. परं तु याKयापल,कडे व5शGट

कारची शै8 णक वशेषीकरण आवOयक असते.

5श8ण हे बदलया वXपाचे असते. वmान, तं;mान, सानािजक व आ4थ.क वकास

इ. सव. घटकांवर 5श8णाचा दजा. अवलंबन

ू असतो. गुणवता धान मानवी भांडवलाKया

Aन5म.तीसाठQ 5श8णामlये समांतर व लंबXप गुंतवणुक@ची आवOयकता असते. यासाठQ

खाल,ल कारKया 5श8णाला उतेजन vदले पाvहजे.

1) ाथ5मक, >वतीय, तत
ृ ीय पातळीवर,ल 5श8ण

2) य8 कामावर,ल 5श8ण

3) संशोधन व वकास

४) ौढांसाठQ अ}यास काय. म

वकसनशील राGHात मब
ु लक tमपरु वठा असतो. परं तु 5श8णाचा वकास झालेला

नस3याने कामाचाह, वकास होत नाह,. 5श8णातील गत

ुं वणक
ू , आ4थ.क वr
ृ ी उं चावते.

अथ.शा;m एडवड. एक डेAनसन याने असा अंदाज केला ^क, एकूण वातव उपIन वाढ,Kया

238 % योगदान ( अमे1रकेKया संदभा.त 1929 – 1957 ) Kया काळात व दरडोई वातव

उपIन वाढ,Kया 42 % योगदान 5श8ण करते. गर,ब वगा.Kया आ4थ.क िथतीत सुधारणा

करbयाचा iGट,कोन 5श8ण साराबाबत ठे वbयात आला. टोडॅरो यंKया मते, वकसनशील व

वक5सत दे शात आ4थ.क वr

ृ ीत 5श8णाचे योगदान पढ
ु ,लमाणे सांगता येत.े

१. उपादन tमदान Aनमा.ण करbयात व वयात सुधा1रत mान व कुशलता दे bयास

साहायक होते.

२२
२. ु े 1रकाTया झाले3या जागी ^कंवा सहकार, संबध
परदे शी तmांमळ ं स5ु शp8त नेयांKया

वग. Aनमा.ण करbयास 5श8ण सहाय करते. या5शवाय साव.जAनक महामंडळे , खाजगी

Cयवसाय व कंपIया येथह

े , स5ु शp8ताना उKच पदाची संधी 5श8ण Aनमा.ण करते.

३. 5श8ण व |ामीण वकास :

|ामीण जनतेKया mानाची क8ा वशाल कXन 5श8ण |ामीण जनतेचे अmान दरू कX

शकते. नवीन शेती तं;ाचे mान व उपादनाKया नवीन पrती सु5शp8त शेतकर, चांग3या

कारे अवगत कX शकतात. कौटुंSबक जीवनाची गुणवता सध

ु ारbयाक1रता 5श8णाने जी

कुशलता व iGट,कोन तयार होतात ते उपयw

ु त ठरतात.

४. 5श8ण व कुटुंब Aनयोजन :

5श8णामळ
ु े लोकांKया वचारात आधुAनक@करण येत.े ते राहणीमानाचा दजा.

उं चावbयाची वृ ती दश.वते. अ4धका4धक मvहला जसे 5श8ण घेऊ लागतात व नोकया कX

लागतात. तसा जIमदर घटbयाकडे कल वाढ तच जातो.

५. इतर फायदे :

1) aयादा 5श8ण घेणाया लोकांना अ4धक उपIन माग. Aनमा.ण होतो.

2) वकास पावणाया अथ.Cयवथेला कुशल tमशwतीचा पुरवठा होतो .

3) शा; व तं; यांKया संशोधनाला उतेजन दे णारे पया.वरण तयार होते

४) मतदार जागत
ृ ी येते व 8मतेचे राजक@य नेतृ व तयार होते .

2001 मlदे भारतातील सा8रतेचे माण हे 65 % होते, तर राGH,य पातळीवर 75.64 % हे

पn
ु षाचे माण होते तर 54 % हे ि;यांचे होते. केरळ, महाराGH, S;परु ा, जTम-ू कािOमर,

उतर दे श आ ण राजथान या राaयात ;ी सा8रतेचे माण हे अगद, कमी आहे.

1951 मlये सा8रतेचा दर हा 16.7% , 2001 मlये सा8रतेचा दर 65.5% आहे

केरळ मlये 2001 मlये सा8रतेचे माण 92% होते. Sबहार मlये ;ी सा8रतेचे माण हे

34% आहे.

ाथ5मक 5श8णासाठQ काह, योजना आखbयात आ3या .

1) सव. 5श8ा अ5भयान NNov-2000

2) दप
ु ारचे जेवण योजना ( Mid-day Meals Scheme )

२३
3) नॅशनल 5लटरसी 5मशन

४) NPEGE For girls 2003

माIयता ाuत 5श8ण संšयेची गती / वr

ृ ी खाल,ल तwयात दश.वल, आहे .

संथा 1980-81 2003-04

Primary schools (.000) 495 712

Middle schools (.000) 119 262

Higher Secondary Institution (.000) 52 146

Colleges for General Edu. (no.) 3421 91.427

Professional Colleges (no.) 110 304

५.२ 5श8णाचे आधुAनक काळातील योगदान

१. काय.8मता :

सु5शp8त t5मक हा असु5श8ीत t5मकांपे8ा जात काय.8म असतो . 5श8णाKया

पातळीनुसार काय.8मतेची ती›ता बदलत जाते. सन 1993 मlये डॉwटर, इंिजनीयस., लेख

प1र8क यांसह मlय पातळीवर,ल Cयवथापक इ. कुशल मनुGयबळाKया अभावी थायलंडचा

वकास रखडला होता. पण भारताKया बाबतीत माvहती तं;mान (IT IT ) 8े;ातील जात

तं;mांमळ
ु े जागAतक बाजारात भारताने आपला ठसा उमटवला आहे .

२. नवीन तं;mान आमसात करणे :

aया अथ.Cयवथेमlये यो:य 5श8ण घेतलेले परु े से मनुGयबळ असते या अथ.Cयवथेला

गत दे शातील तं;mान आमसात करणे सोपे जाते. यामळ

ु े तं;mान गतीतील दरु ावा इतर

दे शांपे8ा कमी करता येत.े

३. संशोधन आ ण वकास :

२४
 व1रल आकृतीत vठबwयांची तुटक रे षा 5श8णाKया ववध पातyयांना 5मळणारा
खाजगी परतावा दश.वते. खच. व फायदा यांमधील फरक तत
ृ ीय 8े;ात सवा.त जात आहे .
जसजसी 5श8णाची पातळी वाढत जाते तसतशी खचा.ची पातळी वाढत जाते. परं तु फायदा
^कंवा परतावा यात होणार, वाढ ह, खचा.पे8ा ^कतीतर, पट,ने जात असते. अनेक
अवका5शत दे शांत उKच 5श8ण मोठया माणावर सवलत दे ऊन 5शकवले जाते. जात
वयापयžत व>याथ] जात 5श8ण घेऊ शकतात. कारण उKच 5श8णाचे फायदे यांना
तल
ु नामक iG‘या उपभोगता येतात.

५.३ शै8 णक खच. आ ण समािजक परतावा

5श8णावर,ल समािजक खच. आ ण समािजक फायदा खाल,ल आकृतीत दश.वलेला

ू होणारा फायदा ^कंवा संपण

आहे. समाजाला शै8 णक खचा.पासन ू . अथ.Cयवथेला 5मळणारा

फायदा हा वाढत जातो. परं तु तत

ृ ीय शै8 णक 8े;ातील समािजक खच. हा इतर उपादक

8े;ांवर खच. केला जाऊ शकतो.

२५
 खाजगी : खच. आ ण परवाना

व1रल आकृतीत ‘ B ’ या Sबंदत

ू AनCवळ सामािजक परतावा महतम आहे . यामानाने

सामािजक खच. कमी असतो. यानंतर सामािजक खच. हा परताCयापे8ा अ4धक आहे . यामुळे

उKच 5श8णातील खचा.प8

े ा परतावा कमी आहे.

५.४ 5श8णातील गुंतवणूक

मानवी भांडवलाची काय.8मता 5श8णामळ
ु े सुधारते. यासाठQ साव.जAनक 8े;ांकडून

गुंतवणूक केल, जाते. सरकार या 8े;ात गुंतवणूक करते. खाल,ल तwयात काह, दे शांतील

5श8णातील गत
ुं वणूक दश.वल, आहे.

मानवी वकास Aनदh शांक (HDI) दे श GDP चे % 2002-05 एकूण सरासर, खचा.Kया %
1 आइसलॅ ड 8.1 16.6
3 ऑHे 5लया 4.7 13.3
7 वीडन 7.4 12.9
12 अमे1रका 5.9 15.3
81 चीन 1.9 13.0
128 भारत 3.8 10.7
136 पा^कतान 2.3 10.9
140 बांगलादे श 2.5 14.2

२६
 बरे च वकसनशील दे श यांKया ढोबळ राGH,य उपIनाKया ( GDP ) 5 % पे8ा

कमी रwकम 5श8णावर,ल खच. करतात. जोपयžत हे दे श 5श8णावर,ल खच. वाढवीत नाह,त,

तोपयžत या दे शांतील 5श8णाची पातळी व पया.याने आ4थ.क वकासाची गती 4धमीच राह,ल.

माvहती आयोग 5शफारशीनुसार भारतात 5श8णावर GDP Kया 6 % खच. होणे अपेp8त

आहे. परं तु व1रल तwयातील माvहतीनुसार हा खच. GDP Kया 3.8 % पे8ा जात झालेला

नाह,.

५.५ आरो:य
वकसनशील दे शांतील लोकांचे आरो:य चांगले असणे हे वकासाKया iGट,ने महवाचे

आहे. जर लोकांचे आरो:य चांगले नसेल तर वकास साधbयामlये बरे च अडथळे Aनमा.ण होऊ

शकतात. यामळ
ु े आ4थ.क वकासातील आरो:याची भ5ू मका महवाची आहे.

Cया*या :

“ आरो:य Tहणजे शा1रर,क आ ण मान5सक तसेच सामािजक iG‘या पूणत

. ः वथता

होय. फwत Aनरोगी असणे नCहे. ” Tहणजेच शा1रर,क आरो:यापासन

ू मw
ु तता नCहे तर ती

Cयwती मान5सक व सामािजक iG‘या दे खील वथ, सुiढ असल, पाvहजे.

आरो:याचे योगदान / आ4थ.क वकासातील आरो:याची भू5मका

Aनरोगी आरो:याचे येक Cयwतीला बरे चसे फायदे होतात ते पढ

ु ,लमाणे,

१) व>याथ] शाळे त Aनय5मतपणे जातात.

२) व>याथाžची मरणशwती व आकलनशwती वाढते.

३) ौढ Cयwती Aनय5मतपणे कामावर जातात.

४) कामगारांची काम इ काय.8मता वाढते व काय.मया.दाह, वाढते यामुळे ते जात वष. काम

कX शकतात.

५) आजारपणामळ
ु े होणारा वै>यक@य खच. कमी होतो.

व1रल सव. फाय>यांमळ

ु े अथ.Cयवथा काय.शील व काय.8म बनते. यामळ
ु े “ Health is

Wealth ” ह, Tहण सवाžगी यो:य आहे . Tहणजेच मानवी साधनसंपती ह,च दे शाची

२७
काय.वण संपती असन
ू भांडवल संचय करणे सामािजक, आ4थ.क व राजक@य संथा उभारणे

इ. कामे 5शp8त व सi
ु ढ मानव संपतीच कX शकते.

५.६ वकसनशील दे श व यांKया आरो:य वषयक समया

वकसनशील दे शांतील आरो:याची पातळी सहज सं 5मत होणाया रोगांमुळे खालावल,

आहे. बयाच वकसनशील दे शातील लोकांKया आरो:यावर प1रणाम करणारे मुख रोग

पढ
ु ,लमाणे अ}यासता येतील.

१) मले1रया :

हा रोग म*
ु यवे आ^¡कन व काह, आ5शयाई दे शांत आढळणारा रोग आहे . या

रोगांमळ
ु े दरवष] साधारणपणे 2 दशल8 लोक मृ यूमुखी पडतात.

२) 8यरोग (TB) :

दरवष] जवळजवळ 2 दशल8 लोक 8यरोगाने मरण पावतात. WHO सवh8णानुसार

जगातील 1/3 लोकांची सं*या 8यरोगाKया संसगा.ने |त आहे .

३) कुGठरोग :

या रोगाचे नवीन 6 ल8 n:ण आढळले आहेत. भारतात कुGठरोगामळ

ु े 2 ते 3 दशल8

लोक अपंग झाले आहे त.

४) डs:यू :

याचा सार वेगाने होत आहे ल8ावधी लोक भारतात या रोगाने ;त आहेत. व हजारो

बळी या रोगाने गेले आहे त. हा रोग डासांमळ

ु े होतो.

५) ए¢स :

भारतासह अनेक वकसनशील दे शात ए¢सचा सार वेगाने होत आहे . सब-सहारन या

दे शांमlये ए¢सने ती› Xप धारण केले आहे.

व1रल सव. आ ण इतर बयाचशा रोगांमळ

ु े वकसनशील दे शांतील लोकसं*येची काय.8मता

कमी झालेल, आहे. तसेच कामावर गैरहजेर, वै>यक@य सेवेवर चंड खच. इ. बरे च Oन

वकसनशील दे शांना भेडसावत आहे त.

२८
५.७ आरो:याची आ4थ.क वकासातील भू5मका
मानवी साधनसंपतीमlये आरो:य हा घटक महवाचा आहे. लोकसं*या Aनरोगी असेल

तर लोwसं*यांतील पुरवले जाणारे t5मक उपादनाKया iGट,ने काय.8म ठरतील.

आरो:यासाठQ उतम आहाराची गरज असते. आहारावर Cयwतीचे राहणीमान, जीवनमान व

वकास अवलंबन
ू असतो. माणसाची काय.8मता नंतर चांगल, असेल तर राGH,य उपIन

वाढवून दे शाचा वअकास वाढवून वr

ृ ी vह होते Tहणूनच आरो:य हा मानवी वकासाचा आमा

आहे. असे Tहटले जाते.

१) यो:य संतु5लत पोषक आहार

२) वै>यक@य सुवधा

Cयwतीला एका vदवसात आहारामlये 2400 कॅल1रज 5मळणे आवOयक असते. जर पोषक

आहार उपलjध होत असेल तर Cयwती शा1रर,क व मान5सक iG‘या स8म राहतो. Tहणून

अथ.Cयवथेत समाजातील सव. घटकांना चांगला आहार कसा उपलjध होईल यासाठQ मानवी

संसाधन वकासात तरतद

ू केल, जाते. व या>वारे समाजाचे vहत राखbयाचा यन केला

जातो.

जागAतक वकास अहवालानुसार आरो:यातील सु वधा 4 कारे आ4थ.क वr

ृ ी व वकासात

सहायकार, ठरते.

१) एखा>या दे शात जवळजवळ / पण

ू .त: साधनसंपतीचा वापर शwय नसेल तर तेथे

उपादन शwय होते. उदा. : tीलंकेत उKचाटन 1947 – 1975 या काळात के3याने या

दे शात वातव करणारे Cयवसाय करणारे यांची सं*या वाढल,.

२) यासाठQ खच. 52 दशल8 डॉलर आला परं तु राGH,य उपIनात सम

ु ारे 140 दशल8 डॉलर

इतक@ वाढ झाल,.

३) शाळे त जाणाया मुलांची सं*या वाढते. आ ण ते अ4धक चांग3या कारे 5शकू शकतात.

४) आजारावर खच. होणाया संसाधनांची बचत होऊन ती इतर वधायक कामासाठQ वापरणे

शwय होते.

या सव. गोGट,ंमळ
ु े होणारे फायदे पढ
ु ,लमाणे :

२९
१. t5मकांची काय.8मता वाढते.
२. उपादनात वाढ होते.
३. साथींKया रोगांवर Aनयं;ण ठे वता येत.े
४. लोकांKया आयुमा.नात वाढ होते.
५. मानवी संसाधन वकास उKच राहतो.
६. चांग3या आरो:यामळ
ु े Cयwती मान5सकiG‘या स8म राहतात.
अशा कारे मानवी संसाधनांKया आधारावर वकास करणे vह वकसनशील दे शाची

गरज आहे . केवळ जIमदर कमी करणे पुरेसे नाह, हा एक उपाय आहे याबरोबरच आरो:य,

पोषण, 5श8ण इ. सार के3यास लोकसं*या वाढ,ला आला बसू शकेल.

५.८ आरो:य सेवेवर,ल खच.

गुणवता दान आरो:य सेवा पुरवbयासाठQ खाजगी व साव.जAनक 8े;ाकडून पुरेशी

गुंतवणूक होbयाची गरज आहे . तसेच लोकांनी दे खील आरो:य सेवेवर परु े सा खच. करbयाची

गरज आहे . यामळ

ु े ववध कारचे रोग यांना फारसे भावत कX शकणार नाह,त. हे

ु ,लमाणे पGट करता येईल.

पढ

दे श साव.जAनक 8े;ातील खच. (GDP) खाजगी 8े;ांतील खच. (GDP) दरडोई खच. (PPS)
कॅनडा 6.8 3.0 3173
मेिwसको 3.0 3.5 655
चीन 1.8 2.9 277
भारत 0.9 4.1 91
इथोपया 2.7 2.6 21
व1रल तwयावXन वक5सत दे श याKया (GDP) Kया 6 % पे8ा जात खच. आरो:यावर

करतात.हा खच. ाम*

ु याने आरो:य सुवधांKया मुलभत
ू सोयी उदा. n:णालये, सुधा1रत

सांडपाणी Cयवथा, वत ^कंमतीत औषध परु वठा इ. वर केला जातो. या उलट वकसनशील

दे श (इथोपया) वगळून आरो:य सेवेवर साव.जAनक खचा.Kया 2% पे8ा कमी खच. करता

येईल. वकसनशील दे शात आरो:यावर,ल दरडोई खच. 100 अमे1रकन डॉलर पे8ा vह कमी

आहे. आरो:य व 5श8णावर,ल खचा.ला कमी महव vदले जाते. अशा कारे दे शाKया आ4थ.क

वकासासाठQ आरो:य आ ण 5श8ण हे येक CयwतीKया सामािजक व आ4थ.क वकासावर

प1रणाम करणारे महवाचे घटक आहे त. यामळ

ु े हे दोन घटक मानवी भांडवल Aन5म.तीसाठQ

फार महवाचे घटक आहेत.

३०
 घटक २ वकासाचे 8े;ीय पैलू

करण १ आ4थ.क वकासातील शेती

१.१ आ4थ.क वकासातील शेतीची भू5मका

अवक5सत दे शात शेती Cयवसाय असला तर, भांडवलाKया कमतरतेमळ
ु े या

Cयवसायाची गती आढळत नाह,. वकासामlये शेती व उ>योगांची महवाची भू5मका असल,

तर, शेती व उ>योग परपर परू क आहे त. शेती Cयवसायाची वकासातील भू5मका पुढ,लमाणे

पGट करता येईल.

१) अIनधाIयाचा परु वठा :

|ामीण पासून शहर, भागातील लोकांKया अIनधाIयाची गरज शेती Cयवसायाकडून पूण.

केल, जात असते. |ामीण भागात राहणाया बहुसं*य लोकांKया उपजीवकेचे शेती हे साधन

आहे. अIनधाIयाKया उपलjधतेवर लोकांची उपादकता व काय.8मता अवलंबन

ू असते. तसेच

शेतमाल उपादन वाढ,मुळे उपIनात वाढ होऊन बचत व गंत

ु वणूक वाढते. अIनधाIय

उपादन वाढ,मळ
ु े अIनधाIयांची आयात करावी लागत नस3यामळ
ु े पर^कय चलनाचा वापर

यं; व तं; यांKया आयातीक1रता करता येतो. Tहणजेच दे शामlये अयाधुAनक यं; व तं;mान

आयात करbयासाठQ अIनधाIयाची वयंपण

ू त
. ा आहे.

२) उ>योग शे;ाचा वकास :

वकसनशील दे शात सुमारे 70-80% लोकसं*या शेतीवर अवलंबन

ू आहे . शेतीची

उपादकता वाढ3यास इतwया लोकांKया उपIन व मागणीत वाढ होवन

ू उ>योग8े;ातील

गंत
ु वणूक वाढते. यामळ
ु े बाजारापेठांचाह, वतार होतो. Tहणजेच शेती वकासाबरोबरच

>वीतीय व तत
ृ ीयक 8े;ाचा वकास होत असतो.

३) शेतमालाची Aनया.त :

वकसनशील दे शांना पर^कय चलनाची अयंत गरज असते. यामळ

ु े शेतमालाची Aनया.त

कXन पर^कय चलन 5मळवता येत.े या पर^कय चलनाचा वापर अया4धक यं; व

तं;mानाKया आयातीसाठQ करता येतो. पर^कय चलनाKया मदतीने उ>योग 8े;ाबरोबर शेतीचे

आधुAनक@करन करता येते.

३१
४) सरकारचे उपIन वाढते :

दे शातील जातीत जात लोकसं*या शेती Cयवसायात अस3याने लोकांKया उपIनातील

वाढ,मळ
ु े सरकारला य8 व अय8 करा>वारे जात उपIन 5मळते. यामळ
ु े सरकारकडून

ववध सेवा व सु वधा परु वbयात येतात. प1रणामत: सव.च उपादन 8े;ाKया उपादकतेत

वाढ होवन
ू लोकांKया वकासात चालना 5मळते.

५) रोजगाराचे म*
ु य साधन :
जवळपास 70% लोकसं*येचे जीवनमान शेतीवर अवलंबन
ू असते. यामळ
ु े इतwया

लोकांKया उपIनात वाढ झा3याने मागणीत वाढ होवन

ू >वतीयक व तत
ृ ीयक 8े;ातील

गुंतवणूक व रोजगार वाढतो. यामळ

ु े सव.च लोकांKया खरे द, शwतीत व बचतीत वाढ होते.

६) लोकांKया क3याणात वाढ :

शेती वकासामळ
ु े दे शातील लोकांना आवOयक अIनधाIयांचा पुरवठा होतो. यामळ
ु े

लोकांKया काय.8मतेत वाढ होऊन उपादन व उपIन वाढते. यामळ

ु े मागणी वाढत

अस3याने उ>योग व शेव 8े;ांचा वकास होवन

ू लोकांचे राहणीमान सुधारते.

७) भांडवल Aन5म.तीत वाढ :

शेतीKया वकासामळ
ु े शेतीवर अवलंबन
ू असणारया लोकांना रोजगार 5मळत अस3याने

उपIन व बचतीत वाढ होवन

ू भांडवल Aन5म.ती वाढते. यामळ
ु े दे शातील सव. उपादन 8े;ात

आवOयक गंत
ु वणक
ू करता येते.

८) राGH,य उपIन वाढ,चा मुख माल :

राGH,य उपIनात शेतीचा vहसा फार मोठा असतो. यामळ

ु े शेतीचा वकास झाला तर

राGH,य उपIनात वाढ होवन

ू दरडोई उपIन वाढते. यामळ
ु े लोकांKया राहणीमानात वाढ होते.

९) राज^कय व सामािजकiG‘या महव :

दे शातील – राज^कय थैय. ाuत कXन दे bयात लोकांचा फार मोठा vहसा असतो.

राज^कय थैया.मळ
ु े गतीबरोबरच सामािजक गुणवता वाढते.

३२
१०) दे शांKया संर8णाKया iGट,ने महव :

दे शातील संर8ण वभागात |ामीण लोकांची सं*या जात असते . यामळ

ु े दे शाचे

संर8ण मजबत
ू करbयात लोकांचे योगदान महवाचे ठरते .

१.२ शाOवत शेती

नवीन कृषी तं;mान :

वातं£यानंतर |ामीण भारताचा व दे शाचा आ4थ.क वकास वेगाने घडवून आणbयासाठQ

वकासाचा म*
ु यधार Tहणून शेतीचा वकास करणे आवOयक होते. यासाठQ पvह3या पंचवाष.क

योजनेत शेती वकासाला महवाचे थान दे bयात आले. शेती 8े;ात आमुला| बदल घडवन
ू

अ3प उपादwता दरू करणे. परं परागत शेतीमlये नवीन पrतीचा वीकार करणे, नवीन

Sबयाणे वापरणे, वाढया लोकसं*या, वाढती अIनधाIयाची गरज भागवbयासाठQ शेती

उपादनात वावलंबन थापत करणे. यासाठQ Aतसया पंचवाष.क योजनेत 1960 – 61

नंतर जन
ू ी परं परागत शेती करbयाची पrत बदलून आधुAनक तं;ाचा वापर करbयात आला.

Tहणून Aतसया पंचवाष.क योजनेत ववध पकांKया उपादनाची महवाकां8ी ल¤ये साlय

करbयासाठQ नCया धोरणांचा वीकार करbयात आला. तो पुढ,लमाणे,

१) कष.त दे श वकास काय. म (IADP) :

भारत सरकारने फोडh फाउं डेशनKया तm स5मतीKया 5शफारशीवXन 1960 मlये कष.त

दे श वकास काय. म दे शातील ववध राaयातील 7 िज3‚यांना लागू करbयात आला तर

ओwटोबर 1955 मlये दे शांतील 325 िज3‚यांपक

ै @ 114 िज3‚यांना हा काय. म लागू

करbयात आला .

२) एकसंघ योजना iGट,कोन :

शेतीवषयक तयार केले3या एकसंघ योजना iGट,कोन काय. मामळ

ु े 1967 – 68 मlये

पाvहल,. ह1रत ांती होbयास मदत झाल,. रासायAनक खतांचा वापर वाढवा. 5संचनाKया सोयी,

आधुAनक शेती इ. व यं;े वापरbयावर अ4धक भर दे bयात आला. यासाठQ शासनाने नवीन

कृषवषयक C‚यु रचना तयार केल,.

३३
३) उKच पैदाशीKया तं;ांचा काय. म (H.Y.V.P) :

या काय. मामळ
ु े उKच पैदाशीचे संकर,त Sबयाणे, रासायAनक खाते, जाला5संचण सोयी,

आधुAनक यं;े इ. चा वापर वाढला 1971 मlये हा काय. म 15 दशल8 हे wटस. ज5मनीला

लागू होता. 1991 मlये हे 8े; 67 दशल8 हे wटस. एवढे वाढले. सुधा1रत व संकर,त Sबयाणे

शोधून काढbयात आल,. यांचा वापर वाढवbयासाठQ ोसाहन दे bयात आले. अशा

Sबयाणांमुळे शेतीची उपादकता वाढल,.

१.३ नवीन कृषीतं;mानाची वै5शG‘ये

• गहू , तांदळ
ू , aवार, , मका व बाजर, इ. अIनधाIयाKया पकांKया बाबतीत अ4धक

उपादक येणाया Sबयाbयांचे उपादन करणे. आ ण यांKया वापरासाठQ ोसाहन दे णे.

• अ4धक उपादन दे णाया Sबयाbयांचा वापर कXन वषा.तन

ू 3-4 पके घेणे.

• बागायत शेती 8े;ात वाढ करbयासाठQ जल5संचन सुवधेचा वतार करणे.

• शेती संशोधनाचा वापर वाढवbयास ोसाहन दे bयासाठQ कृषी संशोधनाला चालना दे णे.

• पीक संर8णाKया माlयमातन

ू शेती उपादन वाढवbयासाठQ ववध रोगAतबंधक व

^कताकानाशाकांचा वापर करbयासाठQ शेतकयांना ोसाहन दे णे.

• शेतीची उपादकता व उपादन वाढ,साठQ शेतकयाžना शेतमालाKया ^कंमतीची शाOवती

दे ऊन शेतमालाला वाजवी दर 5मळवून दे णे.

• शेतकयांची उपादन व ेरणा वाढवbयासाठQ शेतमालाची व @ Cयवथा संघट,त व

Aनद¦ष कXन शेतमालाला रात ^कंमत दे णे.
शाOवत शेतीची Cया*या :

“शाOवत शेती Tहणजे शेती ^ येचे सातय vटकून ठे वून या ^ येचे थैय. vटकवन
ू

^ या काय. मांसाठQ पया.य शोधून शेतीची उपादकता व उपादन वाढवbयाKया यनास

शाOवत शेती असे Tहणतात.”

शाOवत वकास अल,कडKया 20-25 वषा.त एक अयंत चचhचा व वादाKया

माता5भIनातेचा Oन Aनमा.ण झाला. शासनाKची कृषी वभाग व कृषी व>यापीठांसह सव.च

कृषी तmांनी माIय केले आहे क@ रासायAनक खते व वषार, ^कटकनाशकांKया अAत वापरामळ
ु े

पकांचे उपIन व दजा. घटत आहे . पण दद

ु § वाने च5लत रासायAनक शेती पrतीला यो:य

३४
पया.य शोधbयासाठQ कुणीह, गांभीया.ने वचार कर,त नाह,. यावर उपाय Tहणून आ4थ.कiG‘या

शेती Cयवसाय परवडbयासाठQ काह, मल

ु भूत तवांचा वचार करणे आवOयक आहे.

१.४ शाOवत शेतीची मुलतवे

१ पावसाKया ज5मनीवXन वाहून जाणाया. पाbयाबरोबर माती शेताबाहेर वावून जाऊ नये
Tहणून शेतकयांची Cयवथा करणे.

२ ज5मनीचा कार, खोल,, थाAनक हवामान, पाbयाची उपलjधता व यांKया मागणीचा

एकS;त वचार कXन पीक Aनयोजन करणे.

३ कंटूरला समांतर बांध घालन

ू कंटूरला समांतर पेरणी व मशागत करणे.

४ खर,प हंगामात मशागत कXन जमीन 1रकामी ठे वbयाऐवजी तग पेXन फुले आ3यावर
नांगरणीने जमीनत गाडणे.

५ शेणखत व कंपोGट खतांचा वापर करणे.

६ तुषार व vठबक 5संचन पrतीचा वापर करणे.

७ बैलजोडी ^कंवा traktarHॅ कटरने चालणाया पेरणी यं;ाने पेरणे ^कंवा टोकन पrतीने
लागवड करणे.

८ पकांचे सsvfय अवशेष उदा. बाजर,चे, गCहाचे भूस, उसाचे केळीचे पाचट, गवत इ. कंपोGट
खात व अKछादनासाठQ वापर करणे.

१.५ शाOवत शेतीमlये नCया कृषी तं;ांचा वापर

कsf, राaयशासन, कृषव>यापीठ, शा;m, वयंसेवी संथा यांनी एकS;त येवन
ू
कालबदल Aनयोजन के3यास ^कंवा अॅwशन uलॅ न तयार के3यास भारतातील बहुसं*य शेतकर,
शाOवत शेतीकडे वळतील. आ ण गे3या 5 वषा.त सदाह1रत झा3या5शवाय राहणार नाह,. परं तु
या शेतीत नCया शेती तं;ाचा पढ
ु ,लमाणे वापर करणे आवOयक आहे.
• ऑरगॅAनक 1रसच. फाउं डेशनची थापना करणे.
• सव. शेती मालाचे माणीकरण करbयाKया पrतीचा वीकार करणे.
• आदश. सsvfय शेती फाम. उभे कXन शsf,य शेती मालाची खरे द, Aनमा.ण करणे.
• पीक Aनहाय लागवड पrतीचा पिु तकेतून माvहती व माग.दश.न करणे.
• शेतकयांसाठQ आंतरराGH,य व आंतरराaय अ}यास दौयाचे आयोजन करणे.
• बाजारातील सsvfय खाते व औषधांKया व @वर शासनाने अंकुश ठे वणे.
• कsfशासनाKया बायोटे wनॉलॉजी वभागाने लंSबत वतीय परु वठा करणे.

३५
 करण २ वकसनशील दे शातील औ>यो4गक@करण

२.१ वकसनशील दे शातील औ>यो4गक@करणाची भ5ू मका

औ>यो4गक Cया*या :

“ CयावसाAयक उ>योगातील, उपादनाचे संघटन Tहणजे औ>यो4गक@करण होय.”

पॉल एम. वीझी : “ औ>यो4गक@करण Tहणजे नवीन उ>योगांची थापना ^कंवा उपादनाची

Aन5म.ती होय.”

काल. माwस. Kया 5लखाणात औ>यो4गक@करणाचा अथ. संकु4चत व Cयापक अशा दोIह,

वnपात 5मळतो. संकु4चत अथा.माणे औ>यो4गक@करण Tहणजे उपादक साधनांची

उपादनास आवOयक अशी Cयवथा व Aतचा वकस करणे होय. Cयापक अथा.माणे

औ>यो4गक@करण Tहणजे औ>यो4गक ांतीची पत

ू त
. ा आ ण अथ.Cयवथेचे औ>यो4गक@करण

पrतीनुसार उपादनाकडे हतांतरण होय.

२.२ औ>यो4गक@करण भू5मका (वकसनशील दे श)

औ>यो4गक@करणाचा अथ. आ ण Cया*या अ}यासा3यानाII; वकसनशील दे शांतील

औ>यो4गक@करणाचे महव अ}यासbयासाठQ आपण खाल,ल मु’ेच ल8ात घेऊ.

१. औ>यो4गक@करण आ ण रोजगार :

वकासशील दे शत aया माणात लोकसं*या वाढत आहे . या माणात वr

ृ ी होत

नाह,. यामळ
ु े वकसनशील दे शांना बेरोजगाराची समया मोठया माणात भेडसावत आहे.

यामळ
ु े वकसनशील दे शात औ>यो4गक@करण झा3यास लोक आप3या शेती Cयवसायावर

मोठया माणात अवलंबन

ू ण राहता उ>योगधं>यांकडे वळतील . प1रणामी उ>योगधं>यांची

वाढ मोठया माणात होऊन दे शातील बेरोजगार,चा Oन सुटbयास मदत होते .

२. औ>यो4गक@करण आ ण कृषी वकास :

औ>यो4गक@करण वकसनशील दे शात कृषी आधा1रत उ>योगधंदे उभारbयास मदत होते

(उदा. कृषी आधा1रत दध

ू डेअर, क3प) यामळ
ु े कृषी उपादन 8मता वाढते. शेतीची

उपादकता वाढ3याने शेतकयांचे उपIन वाढे ल. शेतकयांचे उपIन वाढून यांची खरे द,

शwती वाढते. प1रणामी कृषी वकास होbयास मदत होते.

३६
३. औ>यो4गक@करण आ ण उपादकता :

औ>यो4गक@करण ^ येमlये मोठया माणात उपादन वाढ,ला चालना 5मळते.

वकसनशील दे शात औ>यो4गक@करण के3यास तेथील tमाची वभागणी कXन तसेच

वशेषीकरण कXन मोठया माणात उपादनामlये वाढ घडवून आणता येत.े

४. औ>य4गक आ ण नैस4ग.क साधनसंपतीचा वापर :

अवक5सत दे शात मोठया माणात नैस4ग.क साधन संपती आढळून येते. उदा. पाणी,

जंगले, समुf^कनारा इ. पण औ>यो4गक@करणा अभावी या नैस4ग.क साधनसंपतीचा परु े परू

वापर केला जात नाह,. औ>यो4गक@करण या सव. साधनसाम|ीचा परु े पूर वापर केला जातो.

यामळ
ु े उपादनात वाढ होऊन राGH,य उपIनात भर साlय होते.

५. औ>यो4गक@करण आ ण राहणीमान :

वकसनशील दे शात औ>यो4गक@करण घडून आ3यास तेथील नैस4ग.क साधनसंपतीचा

मनुGयबळाचा तसेच भांडवलाचा परु े पूर वापर केला जातो. यामळ

ु े तेथील लोकांचे उपादन

वाढून उपIन वाढते. उपIन वाढ3याने लोकांची खरे द, शwती वाढते. यामळ
ु े लोक

जीवनावOयक वतूंची खरे द, मोठया माणात करतात. यामळ

ु े लोकांचा राहणीमानाचा दजा.

उं चावतो.

६. औ>गीक@करण आ ण बाजारपेठ वतार :

वकसनशील राGHे केवळ शेतमालावर आप3या बाजारपेठेचा वतार कX शत नाह,.

कारण बाजार पेठेचा वतार करbयास कृषी उपादनाला औ>यो4गक@करणाची जोड असणे

आवOयक असते. औ>यो4गक@करणामुळे कKKया मालाची मागणी वाढते. तसेच तयार झालेला

पwका माल व @साठQ बाजारपेठेची आवOयकता भासते.

७. औ>यो4गक@करणाचे घटक :

वकसनशील दे शात औ>यो4गक@करणाKया ^ येत अनेक अडथळे Aनमा.ण होत असतात.

वकसनशील राGHात औ>यो4गक@करण घडून येbयासाठQ काह, सध

ु ारणे गरजेचे असते.

यामाणे औ>यो4गक@करणासाठQ काह, उपकारक घटकांची सr

ु ा आवOयकता असते. ते

खाल,लमाणे,

३७
• संयोजकव :

हा एक औ>यो4गक@करणाKया ^ येतील महवाचा घटक आहे . जर औ>यो4गक@करणसाठQ

आवOयक असणारे सव. घटक उपलjध असतील पण संयोजक उपलjध नसेल तर कोणताह,

उ>योगधंदा उभाX शकत नाह,. संयोजक हे उ>योगधं>यातील धोके पकरत असतो. तसेच

इतर घटकांची जुळवाजळ

ु व कर,त असतो. जर संयोजकांची कमतरता असेल तर

औ>यो4गक@करणाची ^ या मंद गतीने पढ

ु े सरकत असते.

• नैस4ग.क साधनसंपती :

जपान या दे शात नैस4ग.क साधनसंपतीचे माण असन

ू दे खील जपानने बर,च गती केल,

आहे. नैस4ग.क साधनसंपती ह, औ>यो4गक@करणासाठQ पोषक ठरते. अमे1रका व र5शया या

राGHांवXन ल8ात येते. नैस4ग.क साधनसंपती वपल

ु माणात उपलjध अस3यास औ>यो4गक

वकास जलद गतीने साधने अ4धक सोपे होते.

• मानवी संसाधने :

नैस4ग.क साधनांबरोबर मानवी संसाधने सुrा महवाची असतात. कुशल, संयोजक, तं;m,

t5मक जर उपलjध असतील तर वकासाचा वेग वाढवता येतो.

• तं;mान :

वकसनशील दे शात तं;mानाचा असतो. अशा दे शांना वक5सत दे शांकडून उKच तं;mानाची

आयात करावी लागते. आधुAनक तं;ा>वारे अथ.Cयवथेवर ववध 8े;ांची गती साधता येते.

प1रणामी, आ4थ.क वकास घडून येतो.

• सरकार, धोरण :

सरकारने उ>योगधं>यांना उतेजन दे bयासाठQ धोरणे राबवbयास व भांडवल, तं;mान, कKचा

माल इ. उपलjध कXन vद3यास औ>यो4गक मदत होते.

• आधारभूत संरचना :

उजा., वाहतूक, बँका, समािजक सुवधा यांना एकS;त पणे आधारभूत संरचना आहे असे

संबोधले जाते. आधारभूत संरचना उपलjध झा3यास औ>यो4गक@करणास मदत होते.

३८
२.३ औ>यो4गक@करणाची संरचना
औ>यो4गक वकास हा मख
ु वे तीन अवथांमधून घडून येतो.

१ पvह3या अवथेत शेतमालावर ^ या करणारे लोक थापत होतो.

२ दस
ु या अवथेत कKKया मालाचे nपांतर पwwया मालत करणारे उ>योगधंदे Aनघतात.

३ Aतसया अवथेत यं;े व भांडवल, साम|ीचे घेणारे उ>यागाधंदे Aनघतात.

टॉकमान यांनी औ>यो4ग^ककरणाKया संरचनेचे वग]करण पुढ,लमाणे केले आहे . टॉकमान

औ>यो4ग^ककरण उपादनाचे दोन गट पडले आहे त.

• उपभो:य वतू

• भांडवल, वतू

पvह3या अवथेत उपभो:य वतूंKया उ>योगांना महव असते. अशा वतूंचे भांडवल,

वतूंKया उपादनाशी असणारे परमन 3:1 इतके असते याचा अथ. भांडवल, वतूंKया पाचपट

इतके उपादन उपभो:य वतूंचे असते. दस

ु या माणात वतूंचे माण 2:5:1 इतके होते.

Aतसया अवथेत 1:1 इतके होते चौšया अवथेत उपभो:य वतूंचे उपादन आणखी घसरते.

Tहणजेच औ>या4गक वकासाबरोबर भांडवल, उपादनाचे महव वाढत जाते.

३९
 करण ३ जागAतक@करण आ ण शेती

३.१ तावना
tी. vदपक नयर यांKया मते “ राaयाKया राज^कय सीमेबाहेर Cयवहारांचा आयात –

Aनया.त Cयापारातील सव. Aनयं;णे दरू करणे व दे शाची अथ.Cयवथा जागAतक वाहाशी जोडणे

Tहणजे जागAतक@करण होय.

जागAतक@करणात चार मुख बाबींचा समावेश होतो.

१) Cयापारातील Aनबžध दरू करणे मw

ु त वदे शी Cयापाराला चालना दे णे.

२) तं;mानाKया मw
ु त आयात – Aनया.तीत माIयता दे णे.

३) कामगारांना ववध दे शांत मw

ु त संचार करता यावा यासाठQ पोषक वातावरण Aनमा.ण

करणे.

४) भांडवलाKया मुwत संचारास चालना दे णे.

३.२ जागAतक@करणाचे धोरण

भारताने 1991 मlये नवीन आ4थ.क धोरण वीकारले. वदे शी तं;mानाKया
आयातीवर,ल Aनयं;णे 5श4थल करbयात आल,. वदे शी गुंतवणूक मw
ु तपणे करता येईल असे
पGट करbयात आले. उ>योगांKया थानAनिOचतीबाबत उदार धोरण वीकारbयात आले.
मwतेदार, कायदा 5श4थल करbयात आला. जागAतक@करणाKया या धोरणाचे अथ.Cयवथेतील
AनरAनराyया 8े;ावर प1रणाम घडून आले. शेती, उ>योग, Cयापार, बँ^कं ग इ. सव. 8े;ांवर
जागAतक@करणाKया धोरणाचा भाव पडला.

३.३ जगतीक@कारांचे शेतीवर,ल प1रणाम

जागAतक@करणाचे शेतीवर झालेले प1रणाम पुढ,लमाणे पGट करता येतील,

१. बाजारवषयक पधा. :

जागAतक@करणामुळे भारतीय शेतमालाKया Aनया.त वाढ,ला चालना 5मळते. पण शेतकयांची

ग1रबी व शेतीचे Aनसगा.वर,ल अवलंSबव यांमुळे Aनया.त संधीचा लाभ उठवणे कठQण जात

आहे. जागAतक@करणाKया धोरणानुसार शेतमालाची आयात ना करणाया दे शांना दे शांतग.त

उपभोगाKया 3% शेतमालाची आयात करावी लागणार आहे. यामळ

ु े भारतालाह, आयात करावी

४०
लागणार आहे . यामळ
ु े भारतालाह, अशी आयात करावी लागेल. यामुळे दे शांतग.त शेतमालाचा

परु वठा वाढून ^कंमती घसरbयाचा धोका Aनमा.ण होbयाची शwयता आहे.

२. साव.जAनक वतरण णाल,ला धोका :

जगतीक@कारानानस
ु ार साव.जAनक वतरण णाल, टuuया – टuuयाने बंद करावी लागणार आहे .
सरकारमाफ.त होणार, धाIयाची खरे द, – व @ थांबवावी लागणार आहे. अथा.त यामळ
ु े
धाIयाKया ^कंमती वाढbयाची शwयता आहे . सव.सामाIय Cयwतींना ख3
ु या बाजारातन
ू जड
दराने जीवनावOयक वतच
ूं ी खरे द, करावी लागेल.

३. कं;ाट, पrती वाढे ल :

भारतात अनेक बहुराGH,य कंपIया यात आहेत. या कंपIया शेतकयांना बी-Sबयाणे

^कटकनाशके इ. आदनानांचा परु वठा कXन शेतीवर Aनयं;ण ठे वू पाहत आहे त. भारतातील

बहुतेक शेतकर, छोटे आहे त. आ4थ.कiG‘या दब

ु ल
. आहे त. बहुराGH,य कंपनांKया भावामळ
ु े या

छो‘या शेतकयांना आपले अितव गमवावे लागणार आहे .

४. उAत संवध.नाचा धोका :

जैवक तं;ानुसार उAत संवध.नाचा वापर कXन शेती उपादन घेbयास सn

ु वात झा3यास

योगशाळे त शेती उपादन Aनघू लागेल. उपादनासाठQ शेतीची गरज उरणार नाह,. शेती

करbयाचे कारखाने उभे राहतील. यामळ

ु े उस, संयाची शेती अडचणीत येईल. |ामीण

भागातील बेकार, वेगाने वाढे ल.

५. पाbयाची समया :

जागAतक@करणामुळे अनेक बहुराGH,य कंपIया भारतात येऊन उ>योगधंदे सुn कर,त आहेत.

उ>योगांमाफ.त मोठया माणावर केला जात आहे. यामुळे पbयाचे पाणी व शेतीवषयक

पाणीपुरवƒयाचा Oन अ4धक गंभीर होbयाची शwयता आहे .

जागAतक@करणामुळे शेती 8े;ात पधा. Aनमा.ण होईल. भांडवलदार शेती अशा पधhला त„ड दे ऊ

शकतील पण गर,ब शेतकर, वगा.चा बळी जाईल.

३.४ शेती आ ण उ>योग यांमधील Cयापार शत]

“ Aनया.त वतूंKया व5शGट नागांKया मोबद3यात दस
ु या दे शांकडून आयात वतूंचे ^कती नाग

5मळतात, या वAनमय दाराला Cयापार शत] असे Tहणतात.”

४१
Cयापारशत] ह, आंतरराGH,य Cयापारातील एक महवाची संक3पना आहे . जेCहा व5शGट

वतूंKया Aनया.तीKया बदलbयात पव

ू ]पे8ा अ4धक वतूंची आयात करता येते. तेCहा

Cयापारशत] अनक
ु ू ल ठरतात . तसेच व5शGट वतूंKया Aनया.तीKया बद3यात पूव]पे8ा कमी

वतंच
ू ी आयात करता येते. तेCहा Cयापारशत] Aतकूल ठरतात.

Cयापारशत]ची संक3पना एका उदाहरणाKया सहायाने पGठ करता येईल. समजा भारत

आ ण जपान या दे शांत Cयापार होत आहे . गहू आ ण कापड या दोन वतूंचा Cयापार होत

आहे. भारतात एका tम vदवसात 100 प1रमाणे गहू ^कंवा 50 प1रमाणे कापड तयार होऊ

शकते. जपानमlये एका tमाvदवसात 50 प1रमाणे गहू ^कंवा 100 प1रमाणे कापड तयार

होते. उपादन खच. ल8ात घेता भारत गCहाची Aनया.त कXन यऐवजी कापड आयात करे ल.

भारताचा एक प1रमाण गCहाKया ऐवजी ^कमान ½ प1रमाण कापड 5मळाले पाvहजे. यापे8ा

कमी कापड 5मळा3यास भारताचा तोटा होईल. तसेच भारताला एक प1रमाण कापडाऐवजी

^कमान ½ प1रमाण गहू 5मळाला पाvहजे. यावXन Cयापारशत] कोणया दे शाला अनुकूल व

Aतकूल ते सांगता येईल.

१. 1 प1रमाण कापड = 1 प1रमाण गहू . या Cयापारशत] दे शाKया समान फाय>याKया

ठरतील.

२. 1 प1रमाण = 1 प1रमाणापे8ा जात गहू. या Cयापारशत] जपानापे8ा भारताला

अ4धक फाय>याKया ठरतील.

३. 1 प1रमाण = 1 प1रमाणापे8ा कमी गहू या वयपरशत] भारतापे8ा जपानला अ4धक

फाय>याKया ठरतील.

३.५ आंतर8े;ीय Cयापारशत]

शेती आ ण उ>योग 8े;ाची तुलना करbयासाठQ ह, संक3पना वापरल, जाते. 1969

मlये tीमती यारजार8ी यांनी सव.थम vह संक3पना मंडळी. या संक3पनेतून शेतमालाKया

^कंमती आ ण औ>यो4गक वतूंKया ^कंमती वचारात घेऊन Cयापारशत] शेतीला अनक

ु ु ल ^क

उ>योगाला ठरवता येते. जर शेतमाल आ ण औ>यो4गक वतूंKया ^कंमती ल8ात घेऊन

Cयापारशत] AनिOचत के3यास यांना शुr वातुXपी Cयापारशत] असे संबोधले जाते. वतूंKया

४२
^कंमती आ ण वकले3या वतूंKया प1रमाणांचा एक;पणे वचार कXन जेCहा उपIन

Cयापारशत] असे संबोधले जाते.

भारतातील शेती आण उ>योगांKया संदभा.तील Cयापारशत]चा अ}यास कXन tीमती

यारजार8ी यांKया मते 1951 – 52 ते 1965 – 66 या काळात Cयापारशत] शेतीला अनक

ु ूल

राvह3या. तसेच शेतमालाKया ^कमान आधारभूत ^कं मतीत सातयाने वाढ झाल,. यामुळे शेती

8े;ाKया iGट,ने Cयापारशत] अनक

ु ू ल बनत गे3या.

३.६ वकसनशील दे शांतील tमबाजार

Cया*या :

“ AनरAनराळी कौश3ये असलेले आ ण अथ.Cयवथेतील ववध कामात रस घेणाया

कामगारांचे यो:य वग]करण करणार, एकमेव पrती Tहणजे tमबाजार होय.”

tमबाजारांKया व1रल Cया*यांवXन असे Tहणता येते ^क, tामाबाजारात tमाKया

खरे द, व @चे Cयवहार होतात. कामगार आप3या कुवतीमाणे रोजगार शोधbयाचा यन

करतात. उपादक ^कं वा मालक यांKयाकडून tमाला मागणी केल, जाते. यामळ
ु े कामगार व

उपादक यांKयात tमाKया खरे द, व @चे Cयवहार घडून येतात.

३.७ वकसनशील दे शामधील tमबाजाराची काय.णाल,

वकसनशील दे शांतील लोकसं*या वाढ,चा वेग जात असतो. अAत1रwत लोकसं*येमळ
ु े

tमाचा परु वठा जात असतो. आ4थ.क वकासाचा वेग मंद राvह3याने tमाची मागणी संथ

गतीने वाढते. परु वठा मा; वेगाने वाढतो. यांमुळे कामगारांना कमी वेतन दर वीकारणे भाग

पडते.

वकसनशील दे शातील tमबाजाराची काय.णाल, पढ

ु ,लमाणे,

१ |ामीण tम परु वठा :

वकसनशील दे शांत सवा.4धक लोकसं*या |ामीण भागात असते. |ामीण लोक शेतीवर

अवलंबून असतात. अथा.त वाढया लोकसं*येला पुरेल इतका रोजगार शेतीत उपलjध होत

नाह,. यांमळ
ु े |ामीण भागातील अनेक बेकार शहर, भागाकडे आलेले असतात. शहरातील

अनेक उ>योगधं>यांमlये रोजगार 5मळवbयाचा यन करतात.

४३
२ कामगारांचे थलांतर :

वकसनशील दे शांत शेती 8े;ात गुंतले3यांची सं*या जात असते. पावसावर,ल अवलंSबव

भांडवलाचा अभाव, जन
ू ी यं;े इ. शेती मागासलेल, असते. तसेच |ामीण भागात लघु व

कुट,र उ>योगांचा पुरेसा वकास झालेला नसतो. यामळ

ु े |ामीण भागात बेकार, जात असते.

बेकार,वर मात करbयासाठQ अनेक कामगार शहरात येतात. कामगारांचे होणारे थलांतर

शेतीवर,ल अAत1रwत ताण कमी करbयासाठQ उपयw

ु त ठरते. कामगारांचे थलांतर वाढ3याने

शहर, गद® वाढते.

३ असंघट,त tमबाजार :

वकसनशील दे शांतील संघट,त कामगारांची सं*या खप

ू कमी असते. बहुतेक सव. कामगार

असंघट,त असतात. बरे च कामगार खे¢यांकडून शहराकडे आलेले असतात. ते अ5शp8त व

अडाणी असतात. यांना संघटनेचे महव पटत नाह,. मटwया वृ तीमळ
ु े ते संघट,त होऊ शकत

नाह,त. |ामीण व शहर, अशा दोIह, वभागांतील कामगारांमlये असंघट,तपणा मोठया

माणात आढळून येतो.

४ तnण कामगारांचा अ4धक vहसा :

|ामीण 8े;ातन
ू शहराकडे येणाया कामगारांमlये तnणांचे माण अ4धक असते. या

तnणांमlये उसाह,पणा अ4धक असतो. यांना शहर, भागाचे आकष.ण असते. नCया

वातावरणाशी जुळवन
ू घेbयास ते तयार असतात. यामळ
ु े एकूण tमशwतीचा वचार करता

यात तnण कामगारांचे माण अ4धक अस3याचे vदसते.

५ उ>योगधं>यांचा मंद वकास :

|ामीण भागातील अनेक बेकार लोक रोजगार ाuत करbयासाठQ शहरात येतात. पण शहरात

उ>योगधं>यांचा मंद गतीने वकास होत असतो. यामळ

ु े तेथे बेकारांना परु े शा माणात रोजगार

5मळत नाह,. पधा. 8मता वाढवbयासाठQ बरे च उ>योग नCया तं;mानाचा अंगीकार करतात.

tम बचत करणाया तं;mानामळ

ु े रोजगार Aन5म.ती परु े शा माणात होत नाह,. कामगारांना

5मळे ल ते काम करbयाची तयार, ठे वावी लागते.

४४
६ कामगारांची पळवणूक :

वकसनशील दे शांतील tम बाजारात अपूणत

. ा असते. कामगार असंघट,त असतात. यांची

सौदा शwती कमी असते. उपादक वग. यांना जाणीवपूवक

. कमी वेतन दे तो. संघट,त 8े;ातील

कामगारांना दे bयात येणाया सुवधा नाकारतो. यांमळ

ु े कामगारांचे खप
ू नुकसान होते.

आ4थ.क पळवणूक@मळ
ु े यांची हलाखी आणखी वाढते .

४५
 घटक ३ Cयापार आ ण आ4थ.क वकास

करण १ Cयापार आ ण आ4थ.क वकास

१.१ आंतरराGH,य Cयापार Tहणजे आ4थ.क वकासाचे इंजीन

“आंतरराGH,य Cयापार Tहणजे आ4थ.क वकासाचे इंजीन होय.” पGट करा.

“ जेCहा एका दे शांतील लोक दस

ु या दे शातील लोकांशी Cयापार करतात. तेCहा याला

आंतरराGH,य Cयापार असे Tहणतात.” यालाच वदे शी Cयापार ^कंवा परराGH,य Cयापार असे

Tहणतात.

१.२ आंतरराGH,य Cयापाराची भू5मका

19 Cया शतकात इं:लंड आ ण इतर दे शाKया आ4थ.क वकासात आंतरराGH,य Cयापाराने

अयंत महवाची भु5मका बजावल, आहे Tहणून सर डेAनस रोबट. सन यांनी आंतरराGH,य

Cयापाराला वकासचे इंजीन कसे आहे ^कंवा याची वकास ^ येतील भ5ु मका कशी महवाची

असते ते पढ
ु ,लमाणे,

१ पर^कय गुंतवणूक :

वकसनशील दे शांना नेहमी भांडवलाची टं चाई भासते. दे शातील लोकांचे उपIन कमी

असते. यांKया बचती कमी असतात. अनुपादक खच. करbयाची वृ ती अ4धक असते.

वक5सत दे शांकडे मा; चंड भांडवल उपलjध असते. वक5सत दे शांतील अ4धक गत
ुं वणक
ू दार

वकसनशील दे शांत वकास करbयास तयार असतात. अशा गुंतवणूक@तून चांग3या दराने

परतावा 5मळbयाचे उv’Gठ यामागे असते. वकसनशील दे शात पर^कय गुंतवणूक झा3यास

तेथील वकास ^ येला चालना 5मळते.

२ औ>यो4गक@करण घडवून आणणे :

औ>यो4गक@करणासाठQ दे शांत ववध कारचे उ>योगधंदे मोठया माणात उभे करावे

लागतात. अशा उ>योगांसाठQ कKचा माल, तं;mान, इंधन इ. आयात करावी लागते. आयात

खच. भागवbयासाठQ Aनया.त8म उ>योगांना चालना दे ऊन Aनया.त वाढवता येत.े आयात व

Aनया.तीKया Cयापारा>वारे औ>यो4गक@करण घडवन

ू आणणे शwय होते.

४६
३ बाजारपेठांची उपलjधता :

सामाIयपणे बाजारपेठांKया उपलjधतेवर उपादनवाढ,चा वेग अवलंबन

ू असतो. थाAनक

ादे 5शक ^कं वा दे शांतग.त बाजारपेठ काबीज के3यानंतर आणखी उपादनाचा वतार करणे

कठQण जाते. अशा वेळेस आणखी उपादन वाढ करता यावी Tहणून आंतरराGH,य Cयापाराचा

आधार €यावा लागतो. कारण आंतरराGH,य Cयापारामळ

ु े ववध वतूंना Cयापक बाजारपेठ

उपलjध होतात. उपादनात वाढ करता येते.

४ ाथ5मक वतूंची वाढती Aनया.त :

वकसनशील दे शांKया अथ.Cयवथेचा मुख आधार शेती हाच आहे. आंतरराGH,य Cयापारामळ
ु े

अIनधाIय, कKचामाल यांसार*या ाथ5मक वतंच

ू ी Aनया.त करता येते. या ाथ5मक वतंच
ू ी

वाढती मागणी भागवbयाक1रता शेती वकासाकडे अ4धक ल8 परु वले जाते. उपलjध

शेतज5मनीचा पया.uत वापर केला जातो. शेती 8े;ांत नवीन तं;mानाचा अंगीकार केला जातो.

शेती 8े;ाKया वकासामुळे संपण

ू . अथ.CयवथेKया वकासाला चालना vदल,.

५ उपलjध साधनांचा काय.8म वापर :

आंतरराGH,य रात सहभागी होणाया सव. दे शांना आपाप3या दे शातील उपलjध साधनांचा

काय.8म वापर करता येतो. येक दे श काह, ठरावक वतूंKया उपादनावर ल8 कsvfत

करतो. यांमळ
ु े अशा दे शांना tमवभागणी, वरोधीकरण मोठया माणावर,ल उपादनाचे फायदे

इ. लाभ होतो. तसेच वतंच

ू ी Aनया.त कXन या बद3यात इतर दे शांकडून अ3पखचा.त तयार

होणाया वतूंची आयात करता येते. आयात – Aनया.तीKया Cयापारामळ

ु े उपादन व रोजगार

वाढते. येक दे श उपलjध साधन संपती काय.8मपणे वापXन उपादन घेऊ शकतो.

६ आ4थ.क वकासाला पोषक :

आंतरराGH,य Cयापार हा आ4थ.क वकासाला पोषक व परू क ठरतो. साधारणत: आंतरराGH,य

Cयापार व वकास यांKयात सम वXपाचा संबध

ं असतो. आंतरराGH,य Cयापार Cयापार

वाढ3यास आ4थ.क वकासाचा वेग वाढतो. तसेच आंतरराGH,य Cयापारात घट झा3यास

४७
वकासाचा वेगह, घटतो. Tहणजेच आंतरराGH,य Cयापार दे शाKया वकास ^ येत महवाची

भू5मका बजावतो असे Tहणता येईल.

१.३ ेSबश – 5संगर 5सrांत

ेSबश – 5संगर अथ.शा;mानांKया मते, आंतरराGH,य Cयापाराचे फायदे वकसनशील

दे शांना 5मळत नाह,त. यांKया मते, वकसनशील दे श ामु*याने ाथ5मक वतंच

ू ी Aनया.त

करतात. यामळ
ु े यांKया बाबतीत Cयापारशत] Aतकूल ठरतात. ेSबश आ ण 5सग
ं र यांनी या

बाबतीत केलेले ववेचन पढ

ु ,लमाणे सांगता येईल.

ेSबश 5सrांत :

ेSबश यांKया मते तांS;क गतीKया फाय>याची वषम वाटणी होbयाचे कारण Tहणजे

वक5सत दे शात मwतेदार, बाजारपेठ अितवात येतात. तेथील t5मक संघट,त होऊन

वेतनदर वाढवून घेतात. प1रणामत: ^कं मती वाढत जातात. प1रघातील अ3पवक5सत दे शातील

िथती मा; वेगळी असते. तेथील बाजारपेठांचे वXप बहुधा पधा.मक असते. t5मकांचा

परु वठा मब
ु लक अस3याने वेतनदर कमी राहतात. t5मकांना कमी उपादक काया.त वाढया

माणात गुंतवले जाते. यामळ

ु े वातवक वेतनाचे दर घसरbयाची वृ ती असते.

आयातीKया मागणीची उपIन – लव4चकता दे खील दे शांनी आ ण अ3पवक5सत दे शांत 5भIन-

5भIन असते. प1रघातील अ3पवक5सत दे शांनी आप3या वतूंKया ^कंमती कमी कXन Aनया.त

वाढवbयाचा यन केला तर, ाथ5मक वतंस

ू ाठQ वक5सत दे शांनी मागणीतील वाढ कमी

होत अस3याने Aनया.त 5मळकतीत फारशी वाढ होत नाह,.

या Oनांची सोडवणूक करणे खरोखरच कठQण आहे. Tहणून अ3पवक5सत दे शांनी

आप3या वतू Aनया.त कXन उ>योगधं>यांचा वेगाने वतार केला पाvहजे आ ण आयातीवर,ल

Aनभ.रता कमी केल, पाvहजे. ‘ आमAनभ.रता ’ हा प1रघातील अ3पवक5सत दे शांचा परवल,चा

शjद बनला पाvहजे.

5संगर 5सrांत :

5संगर यांKया मते वक5सत दे शांना अIनधाIयाची उपलjधता Cहावी आण

औ>यो4गकiG‘या वक5सत दे शांतील यं;साम|ीला बाजारपेठ 5मळावी यासाठQ अ3पवक5सत

दे शांशी Cयापार करbयासाठQ व अ3पवक5सत दे शात गुंतवणूक करbयासाठQ आंतरराGH,य

४८
Cयापार खुला केला जातो. वशेषतः अ3पवक5सत दे शांकडून वक5सत दे शाकडे अIनधाIय ,

कKचा माल यांची िज Aनया.त केल, जाते. या Aनया.तीमळ

ु े तसेच जात कXन वक5सत

दे शांकडून अ3पवक5सत दे शांना तोटा होतो. कारण,

१ गुंतवणूक करणाया दे शांना गत

ुं वणूक@चा प1रणाम Tहणून सं4चत गुणूक तवानुसार

मोƒया माणात फायदा होतो.

२ आंतरराGH,य Cयापारामळ
ु े अ3पवक5सत दे शात तांS;क गतीस कमी वाव 5मळतो. मा;

वक5सत दे शांना तांS;क गतीस अंतग.त व बvहग.त बचती 5मळत असतात.

३ आंतरराGH,य Cयापारामळ
ु े अ3पवक5सत दे शांKया Cयापारशत] बदलया माणात Aतकूल

बनतात.

थोडwयात 5संगर यांKया मते, ऐAतहा5सक तšय असे आहे ^क, “ अIनधाIय व कKचा

माल Aनया.त करणाया दे शांKया वnr ^कंमत वृ ती असतात. तर वतू Aनमा.ण 8े;ातील

वतंच
ू ी Aनया.त करणाया दे शाKया iGट,ने या फाय>याKया असतात.”

१.४ आंतरराGH,य Cयापारातील वृ ती

आंतरराGH,य Cयापारातून अ3पवक5सत दे श आ ण वक5सत दे श यांKयात वर,लमाणे
वृ ती Aनमा.ण होbयाची तीन करणे ेSबश व 5संगर यांनी vदल, आहे त.

१. ाथ5मक वतूंKया मागणीची उपIन लव4चकता वतू Aनमा.ण 8े;ातील वतूंKया तुलनेत
कमी असते. यामळ
ु े उपIनातील वाढ,मुळे ाथ5मक वतूंची कमी वाढ होते. याचा
ंू या ^कंमतीपे8ा इतर ^कंमती जात वेगाने वाढतात.
प1रणाम ाथ5मक वतK

२. तं;mानातील बदलामळ
ु े कKया मालाची मागणी कमी होऊ शकते. उदा. नैस4ग.क
रबराऐवजी कृS;म रबर, कापसाऐवजी कृS;म धागा, तागाऐवजी पॉल,4थल,न इ. बदलांमुळे
कKKया माळांची मागणी कमी होते. यातून ाथ5मक वतूंKया ^कंमती इतर ^कंमतीKया
तुलनेत कमी होतात.

३. ाथ5मक उपादन 8े;ापे8ा वतू Aनया.त 8े;ात मwतेदार,चे माण जात असते. यामळ
ु े
वतू Aनमा.ण 8े;ातील उपादकांना ^कंमती वाढवणे सहज शwय होते.
1955 ते 1975 या काळात वक5सत दे शांKया Cयापारशत] िथर राvह3या तर
अ3पवक5सत दे शासाठQ या २०% घसर3या. 1980 Kया दशकापे8ा 1990 Kया दशकात
^कं मती आणखी घसर3या.

४९
१.५ vटका
१. सव. अ3पवक5सत देश ाथ5मक वतूंची Aनया.त करतात. आ ण सव. वक5सत दे श
औ>यो4गक वतूंची Aनया.त करतात. हे Aतपादन अयो:य वाटते कारण भारतासार*या
अ3प वक5सत दे श ाथ5मक वतूंबरोबर औ>यो4गक वतूंचीह, Aनया.त करतो.

२. वक5सत दे शांना मwतेदार, वृ तीमळ

ु े तांS;क गतीचे फायदे 5मळतात. पण असे फायदे
अ3प वक5सत दे शांना 5मळत नाह,त. या Aतपादनाला कोणयाह, ऐAतहा5सक परु ावा
नाह,.

३. 1870 – 1930 या काळातील अ3प वक5सत दे शांKया Cयापारातील घट व याबाबत केलेले

सामाIयीकरण अयो:य वाटते. वतंK
ू या गुणामक बदलाचा येथे वचार झालेला नाह,.

५०
 करण २ दह
ु े र, फरक Aतमान

२.१ दह
ु ेर, फरक Aतमान
हो5लज चेनर, आ ण ए. टाँऊट या लोकांनी आ4थ.क वकासाKया संदभा.त दह
ु े र, फरक

आ ण वदे शी वAनमय फरक हे दोIह, वातं£य व वयंAनयंS;त घटक वकसनशील दे शांना

अपेp8त वकास दर साlय करbयास Aतरोध Aनमा.ण करतात. वकासाचा अपेp8त दर

गाठbयासाठQ च5लत भांडवल उपादन गुणोतरानूसार बचत फरक व वदे शी वAनमय फरक

यांचे ^कती आकारमान ^कती व कसे असते याचे ववेचन केले आहे.

बचत फरक :

वOवासाचे उvदGट साlय करbयासाठQ आवOयक असणाया गत

ुं वणूक@पे8ा दे शांतील

बचत कमी असते. तेCहा बचत फरक अितवात येतो.

उदा. : अपेp8त वकास दर = 6% ( राGH,य उपIनाKया )

अपेp8त उपादन गुणोतर = 3 : 1

अपेp8त गत
ंु वणूक 3 xX 6% = 18 %

य8 अंतग.त बचत = 12 %

Tहणजेच बचत फरक = 6 %

यामाणे वAनमय फरक Tहणजे वकासासाठQ गरज असणारा पर^कय चलनसाठा

आ ण य8 Aनया.तीपासून 5मळणारे पर^कय चलन यातील संबध

ं होय. जेCहा आवOयक

पर^कय चलनसाƒयापे8ा Aनया.तीपासून 5मळणारे पर^कय चलन कमी असते. तेCहा वAनमय

फरक अितवात येतो.

राGH,य उपIन गणन पrतीनुसार हे दोIह, फरक खाल,लमाणे मांडले जातात.

E - Y = I – S = M – X = F या vठकाणी E = राGH,य खच., I = गुंतवणक

ू , Y = राGH,य

उपIन, S = बचत, M = आयात, X = Aनया.त, F = AनCवळ भांडवलाचा आयात ओघ.

I – S = दे शांतग.त फरक

M – X = वदे शी वAनमयाचा फरक

५१
 अथ.Cयवथेत केल, जाणार, गुंतवणूक vह वकासाKया अपेp8त दाराशी Aनगडीत असते.

तर गुंतवणूक दे खील अ4धक माणात करावी लागते. मा; अंतग.त बचत या माणात

वाढbयाची संभाCयता कमी असते. कारण राGH,य उपIनाची पातळी आ ण याचे वभाजन

यावर अंतग.त बचत अवलंबून असते तर वकासासाठQ आयात आवOयक असते आ ण Aनया.त

नैस4ग.क घटकांवर तसेच जागAतक ^कं मत पातळीवर अवलंबन

ू असते. मा; या घटकांचा

परपरांशी संबध
ं नस3याचे गह
ृ ,त धर3यास बचत फरक आ ण वAनमय फरक हे असमान

असतात. आकृतीKया सहायाने ते पGट करतात.

आकृतीत OX अ8ावर आ4थ.क वाढ,चे दर, बचत फरक M-X व , वAनमय फरक दाखवले

आहेत

आकृतीत दश.व3यामाणे E Sबंदज

ू वळ बचत व वAनमय फरक समान असन
ू अपेp8त वाढ,चा

दर OG आहे. आ ण यावेळी OF एवढे पर^कय सहाय अस3याने हा समतोल झाला.

५२
१. जर अपेp8त वाढ,चा दर OG1 मान3यास पर^कय, वAनमय फरक यापे8ा ab ने जात

आहे. या िथतीत वAनमय फरक OF भXन काढ3यास पर^कय भांडवलाचा आयात ओघ

हा पुरेसा नस3याने वाढ,चा अपेp8त दर साlय होणार नाह,.

२. तसेच वाढ,चा अपेp8त दर OG2 असेल तर cd हा बचत फरक, वAनमय फरकापे8ा

अ4धक अस3याने तो साlय होणार नाह, कारण या प1रिथतीत सुrा बचत फरक OF2

भXन काढbयास पर^कय भांडवलाचा आयात ओघ अपरु ा असतो.

व1रल वXपाKया संरचनामक ताठरतेवर मत करbयासाठQ चेनर, यांनी पुढ,ल उपाय सच

ु वले.

१. उपभोग णाल,वर Aनयं;ण

२. उपIनाचे वभाजन

३. रोजगार पातळी व यामlये वr

ृ ी

४. वAनमय दारात बदल

या उपायांनी बचत फरक व वAनमय फरक यात ताळमेळ घालता येईल पण आ4थ.क पुरवते.

तथाप अथ.तmांKया मतानुसार, जर ^कंमती लव4चक असतील तर अशा कारचा अडथळा

उ°वत नाह,. जर साधनसंपतीचे पया.uत वाटप केले तर फwत आ4थ.क वाढ,वर बचतीमळ
ु े

अडथळा Aनमा.ण होतो. आ ण वAनमय फरक भावशाल, झाला तर तो अयो:य ^कंमत घोरण

आण साधनसंपतीचे गैरवाटप याचा प1रणाम असतो. तो यो:य आ4थ.क धोरणांची

अंमलबजावणी कXन टाळता येतो.

बचत फरक व वAनमय फरक यापैक@ कोणता फरक Iयुन वक5सत दे शात थम भावशाल,

ठरतो? या संदभा.त चेनर, व टॉउट यांनी अनभ

ु व5सr पुराCयाKया आधारे अये पGट केले

क@, Iयुन वक5सत दे शांKया वकासाKया टuuयात थम बचत फरक भावशाल, असतो.

आ ण यानंतर वAनमय फरक वरचढ होतो. य8ात मा; यांनी बचत बचत फरक

भावशाल, असणारे दे श व वAनमय फरक यात अडथळा असणारे दे श असे दे शांचे वतं;

वग]करण केले आहे .

• vटका :

१. दह
ु ेर, फरक Aतमान व5शGट व मया.vदत गह
ृ ,तांवर आधारलेला अस3याने Iयुन वक5सत

दे शाKया वाढ,Kया अपेp8त दरासंबंधी याची उपयw

ु तता अयंत मया.vदत व संकु4चत आहे .
५३
२. aया गहृ ,तांवर हे Aतमान उभारले आहे या गह
ृ ,तांना कोणताह, वतूAनGठ पुरावा नाह,.

यामळ
ु े ती अवातव व गैर वाटतात.

उदा. ववध कारKया वतू मालात पया.याचा अभाव आ ण संरचनामक ताठरता हे

गह
ृ ,त धरbयास आले आहे .

२.२ अवातव सम| iGट,कोन

दह ुं वणूक सजातीय ^कंवा एकाच वnपाची
ु ेर, फरक वOलेषण सव. कारची भांडवल गत

असते. असा सम| iGट,कोन मांडते. तथाप हे अवातव आहे कारण Iयुन वक5सत दे शाची

भांडवलाची गरज व5शGट कारची असते. मा; पर^कय अथ.सहाय ववध आ4थ.क 8े;,े

उ>योगधंदे यासाठQ उपलjध होऊ शकतो.

यांS;क@ वXपाचे Aतमान :

अथ.Cयवथेत अनक
ु ू ल बदल घडवून आणbयाऐवजी केवळ दह
ु ेर, फरक भXन काढbयावर

भर vद3याने हे Aतमान यांS;क@ वXपाचे असते.

२.३ जकात आ ण Cयापारासंबंधीचा सव.साधारण करार

1939 साल, जगातील दस
ु या महायुrाला सुnवात झाल,. युrात वlवंसक अशा

श;ांचा अमया.द वापर के3याने जगातील अनेक दे शांKया अथ.Cयवथा जवळ-जवळ उlवत

झा3या होया. 1944 साल, †ेटन बड

ु स येथे भरले3या प1रषदे त जागAतक बँक व आंतरराGH,य

नाणेAनधी या संथा अितवात आ3या. “ हे वOवाची माझे घर ” ^कंवा “ जग ह, एक

बाजारपेठ ” हा वचार मळ
ु धX लागला. या अनुषग
ं ाने जागAतक Cयापार सल
ु भ Cहावा या

उ’ेशाने जकात व Cयापार संबध

ं ीचा सव.साधारण करार 1947 साल, करbयात आला व 9 जुलै

1948 पासन
ू गॅट कराराची अंमलबजावणी करbयात आल,. wयुबाची राजधानी ‘ हवाला ’ या

गावी 1946 – 47 मlये आंतरराGH,य वाटाघाट, झा3या. वदे शी Cयापार Aनयं;णासाठQ

आंतरराGH,य वnपाची संथा असावी व या संथेचे Aनयम जागAतक सव. राGHांनी पाळावीत

याक1रता आतरराGH,य संघटना या नावानी एक संथा थापन करावी असे Tहटले होते.

• जकाती आ ण Cयापारसंबंधीचा करार ( GATT ) :

1947 मlये िजनीCहा येथे 23 राGHांची प1रषद भरल,. करारात सहभागी झाले3या

राGHांना सह, करावी लागल,. आज सभासद सं*या 140 पे8ा अ4धक आहे .

५४
गॅट कराराची उvदGटे :

१. जग vह एक बाजारपेठ आहे.

२. आतरराGH,य Cयापारातील अडथळे नाह,से कXन ख3ु या Cयापारास चालना दे णे.

३. जगातील सव.च दे शांतील लोकांचे वतुगत उपIन वाढवणे.

४. जगातील बाजारपेठ भwकम पायावर उभी करणे.

५. आयात करारातील तफावती दरू कXन आयातीवर,ल Aनबžध दरू करणे.

६. जगातील मानवजातीKया वकासासाठQ काय. करणे.

७. राहणीमान उं चावते.

८. पया.वरण संर8ण व थायी वकासाचे यन करणे.

सन 1947 पासन
ू आतापयžत आठ चचhKया फेया पण
ू . झा3या असन
ू यातील अn:वे vह

बहुचच]त आठवी प1रषद 1986 मlये दp8ण अमे1रकेतील दे शाKया अयंत रमणीय अशा

गावी Tहणजे ‘ पत
ंु ा दल एते ’ या vठकाणी ठरवbयात आल,. Tहणजेच Veuguay Round

of Trade Nevigation ला सुnवात झाल,.

२.४ डंकेल ताव

गॅटचे डायरे wटर जनरल ऑथ.र डंकेल यांना असे वाटले ^क आप3या कार^कद®त

Cयापाराला एक नवीन vदशा दान करbयात आल, तर आप3याला जात भष

ु णावह होईल.

जागAतक CयापाराKया वाटाघाट, अध.वट राvह3यास आप3या काया.स गालबोट लागेल Tहणून

यांनी आप3या सहकायांना हाताशी घेऊन एक मसुदा तयार केला. तो मसुदा Tहणजे डंकेल

ताव होय.

हा ताव २० ²डसsबर 1992 रोजी अn:वे राऊंडKया वाटाघाट,साठQ सादर करbयात आला. 15

²डसsबर 1993 रोजी मlयरा;ी मस>

ु याKया वाटाघाट,वर पडदा टाकला. वाटाघाट,त सवाžना

काह, 5मळाले नाह,. काह, माIय करावे लागले. काह,ंना सोडावे लागले. सवाžKया वचाराने

बयाच माणात वाटाघाट, यशवी झा3या.

ू यमापन करताना ^कंवा यशापयशाचा

जागAतक Cयापार संघटना थापन होbयापूव] गॅटचे म3

आढावा आढळून येते क@,

५५
१. सेवांचा समावेश :

गॅटKया ववध फेयांमधन

ू वतूबाबत जकातीचे Oन सोडवbयात आले अल,कडKया काळात

सेवा8े; वतारत असन

ू यामlये बँ^कं ग, वमा, वाहतूक, दळणवळण, करमणक
ू इ. ववध

घटकांचा समावेश होतो.

२. बौrक हwक संर8ण :

बौrक हwक संर8ण फायदे इ. तरतुद,चा समावेश आता नCया रचनेत करbयात आला आहे .

वतूAन5म.तीसाठQ संOधन, तं;mान, मानवी भांडवल गुंतवणूक यांचा समावेश असतो.

याबाबतीची नwकल कXन यासार*या वतू तयार करbयाKया वृ तीत ह, तेवढ,च वाढ

झाल,. गैरकार घडू लागले. असे कार दरू करbयासाठQ बौrक संपदा अ4धकार यांचा

समावेश करbयात आला.

३. वक5सत दे शांना झुकते माप :

गॅटपासून काह, लाभ व तोटे सहन करावे लागले. डॉ. वामीनाथन असे Tहणतात क@, गॅटKया

कोणयाह, प1रषदे त वक5सत दे शांKया उपादनावर,ल करकपातीला ाधाIय तर वकसनशील

दे शांKया Aनया.त वतूंKया कराला गौणथान ^कंवा अवहे लना.

गॅटचा अ4धक लाभ हा वक5सत दे शांना झाला. गॅट अितवात आ3यानंतर जागAतक

Cयापार संघटनेची थापना होbयापव

ू ] आंतरराGH,य आ4थ.क Cयवथा वशेषतः आंतरराGH,य

Cयापाराची vदशा यांचा वचार करताना एकच AनGकष. काढला जातो. तो Tहणजे गॅट करारामुळे

आंतरराGH,य Cयापार अपे8ेमाणे सल

ु भ झाल, नाह,. तसाच वकसनशील दे शाला तो फारसा

vहतकारक ठरला. या सवाžवर उपाय Tहणून WTO ची थापना करbयात आल,.

५६
 करण ३ जागAतक Cयापार संघटना

३.१ जागAतक Cयापार संघटना ( WTO )

जानेवार, 1995 मlये गॅ टचे nपांतर ‘ जागAतक Cयापार संघटनेत ’ करbयात आले.

• उvदGटे : ( जागAतक Cयापार संघटना )

१. आंतरराGH,य तरावर,ल Cयापार, भेदभावाची वागणूक नGट करणे.

२. सव. दे शांना लाभदायी ठरे ल अशी Cयापार, Cयवथा उभी करणे.

३. अथ.Cयवथेचे अ4धक उदार,करण करणे.

४. वकसनशील दे शांना आंतरराGH,य Cयापारात Iयाय vहसा 5मळवून दे णे.

५. जकातेवर Aनयं;णे करणे.

६. आंतरराGH,य Cयापार वाढवणे.

• जागAतक Cयापार संघटनेतील तरतुद, :

१. शेतमालावर,ल जकाती कमी के3या पाvहजेत.

२. शेतमालाला vदल, जाणार, अनुदाने टuuयाटuuयाने कमी करावीत.

३. सुती कापड व तयार कापडांKया संदभा.तील Cयापार जानेवार, 2003 पयžत Aनबžध मw
ु त

करणे.

४. वनपती जातीKया पेटंटचा अ4धकार संशोधन कया.ला २० वषाžपयžत राह,ल.

५. Aनया.तीसाठQ vदले जाणारे अथ.सहाय कमी करणे.

६. ववध सदय राGHांना मw

ु त Cयवसाय करता येईल.

३.२ जागAतक Cयापार संघटनेचे मू3यमापन

जागAतक Cयापार संघटनेचे मू3यमापन करताना याचे फायदे आ ण तोटे या दोIह,
बाजूंचा वचार करणे आवOयक ठरते.

१. फायदे Aनया.तीत वाढ : आयात मालावर,ल जकाती कमी के3या. वकसनशील दे शांची

Aनया.त वाढbयास मदत होईल. यांKयात आंतरराGH,य Cयापार वाढे ल.

५७
२. वकसनशील दे शातील नैस4ग.क साधनसाम|ीचे व अ3पमजुर,चे दर यामळ
ु े वकसनशील

दे शातून तसेच भारतातून शेतमालाची Aनया.त वाढे ल.

३. वकसनशील दे शातील आ ण भारतातील कृषीमालावर आधा1रत उ>योगाची Aनया.त वाढे ल

यामळ
ु े या राGHांना पर^कय चलन वाढे ल.

४. वक5सत राGHांनी कृषी उपादनाKया Aनया.तीवर,ल अथ.सहाय कमी के3यामळ

ु े जागAतक

बाजारात वकसनशील दे शांKया शेतमालाची Aनया.त वाढे ल आ ण कृषी 8े;ाची Aनया.त 8मताह,

वाढे ल.

५. संशोधन वृ तीला ोसाहन : बौrक संपदे Kया तरतुद,मळ

ु े नवनवीन शोध लावbयास

पेटंटचा हwक 5मळत अस3याने संशोधन iती मोठया माणात वाढेल. याचा संघट,त

दे शाला फायदा होईल.

६. अवपज
ुं नाला Aतबंध : जागAतक Cयापार संघटनेने अवपज
ुं नाला Aतबंध करbयासाठQ

तरतुद, के3या आहेत. यामळ

ु े गत दे शांमाफ.त होणाया अवपज
ंु नामळ
ु े वाकासंशील दे OIचे

संभाCय नक
ु सान टळे ल.

७. वत आयातीचा फायदा : या करारामळ

ु े आयातीवर,ल कर कमी होतील. वकसनशील

दे शन
ं ा Aनया.त मालाKया उपादनासाठQ आवOयक कKचा माल अ3पदराने आयात करता येईल.

यामुळे Aनया.त8म उ>योगांची वाढ होbयास मदत होईल.

८. साव.जAनक वतरण णाल, : |ामीण व शहर, वभागातील लोकांसाठQ साव.जAनक

वाटपातील वतंव
ू र vदल, जाणार, अनुदाने माIय करbयात आल,. यामळ
ु े साव.जAनक वतरण

णाल,वर याचा वपर,त प1रणाम होणार नाह,.

९. वदे शी गंत
ु वणूक@त वाढ : ववध बंधने व Aनयं;णे दरू के3यामुळे वक5सत दे श

वकसनशील दे शात मोठया माणावर गत

ंु वणक
ू कX शकतील. वदे शी गंत
ु वणूक वाढ3याने

वकसनशील दे शांचा फायदा होईल.

५८
• तोटे :

१. शेतीला अपुर, आ4थ.क मदत :

सीमांत व छो‘या शेतकयांना परु े से अथ.सहाय दे bयाची आवOयकता असते. गर,ब शेतकयांना

बयाचदा आदानांKया वnपात मदत करावी लागते . पण अशा मदतीचा समावेश या करारात

नाह,.

२. t5मक सेवेवर वपर,त प1रणाम :

या करारात tम आ ण tा5मकांमाफ.त परु व3या जाणाया सेवांना वगळbयात आले आहे .

यामल
ु े वकसनशील दे शा माफा.त होणार, t5मक सेवांची Aनया.त कमी होईल.

३. सेवा 8े;ाKया वक5सत दे शांना फायदा :

वक5सत दे श बँक, वमा Cयवसाय, वाहतूक, दळणवळण इ. बाबतीत उKच तं;mानाचा अ4धक

Cयापार करतात. यांमळ

ु े वकसनशील दे शांKया तल
ु नेत वक5सत दे शांना याचा अ4धक फायदा

होणार नाह,.

४. पेटंट काय>यातील संvद:धता:

संशोधनाची नेमक@ Cया*या करता येत नाह,. संशोधन आ ण नैस4ग.क उपादन यांKयात

परू क करणे कठQण जाते . ाणीजीवन , वनपती जीवन व सू¤म जीवाणू या संदभा.तील

पेटंटबाबतKया तरतद
ु , संvद:ध व अपGट आहे त .

५. Aनया.त घटbयाचा धोका :

वक5सत दे श बालमजुर,, पया.वरण, संर8ण, मानवी हwक इ. करणे दाखवन

ू वकसनशील

दे शाचा माल नाकारतात. यामळ

ु े वकसनशील दे OIची Aनया.त घटbयाचा धोका Aनमा.ण होईल.

५९
 घटक ४ थुल आ4थ.क धोरणे आ ण वकास

करण १ पायाभत
ू सु वधा / आधारभूत संरचना

१.१ राजकोषीय धोरण (Fiscal Policy)

आधुAनक काळात राजकोषीय धोरणाला खप
ू महव ाuत झाले आहे. साव.जAनक खच.

कर व साव.जAनक कज. याबाबतKया सरकार, धोरणाला ‘ राजकोषीय धोरण ’ असे Tहणतात.

व1रल ववध Cया*यावXन असे Tहणता येईल क@, राजकोषीय धोरण Tहणजे अपेp8त

उv’Gटे गाठbयासाठQ साव.जAनक उपIन आ ण खचा.मlये बदल करणे होय. कर आ ण

खचा.Kया धोरणालाच काया.मक वताचे तव असे Tहणतात. आ4थ.क वकास साधने. रोजगार

वाढवणे आ ण आ4थ.क थैय. Aनमा.ण करणे यासाठQ राजकोषीय धोरणाचा वापर होताना

vदसतो.

• उv’G‘ये :

राजकोषीय धोरणाची मख

ु उv’G‘ये पुढ,लमाणे सांगता येतील.

१. उपादन साधनांचा पया.uत वापर :

सव. कारची उपादन साधने पूण. काय.8मतेने वापरbयाKया उ’ेशाने राजकोषीय धोरण

आखावे लागते. साधनांKया वापरामुळे रोजगारात वाढ होते. उपIन पातळी वाढते. वकास

^ येला ोसाहन 5मळते.

२. सामािजक व आ4थ.क सोई वाढवणे :

रते, रे 3वे, टपालCयवथा, तार Cयवथा, दरू lवनी, वाहतूक व दळणवळणाची इतर

साधने इ. वतारासाठQ सरकारला खच. करावा लागतो. या5शवाय वीज, पाणी, उजhची इतर

साधने, जल5संचन, तांS;क 5श8ण इ. सुवधा अशा सु वधा Aनमा.ण करbयावर पुरेसा खच.

करते.

६०
३. राहणीमान सुधारणे :

दे शातील नाग1रकांचे राहणीमान सुधारणे हे राजकोषीय धोरणाचे आणखी एक उ’ीGठ

आहे. ग1रबांना माफक दराने जीवनावOयक वतच
ूं ा परु वठा करणे, ग1रबांना अ3पखचा.त घरे
बांधन
ु दे णे. बेकारांना बेकारभता दे णे, लोकvहतासाठQ क3याणकार, कायh करणे इ. यन
सरकारला करावी लागतात. यासाठQ मोठा खच. करावा लागतो. साव.जAनक खचा.वषयीचे यो:य
धोरण सरकारला आखावे लागते.

४. संर8णवषयक खच. :

सरकारला संर8णासाठQ परु े शा माणात खच. करावा लागतो. सरकारला सतत युrाची
सaजता ठे वावी लागते. सैAनक, दाnगोळा, श;ा;े अणब„ब इ. खच. करणे अप1रहाय. असते.

५. आ4थ.क वषमतेवर Aनयं;ण ठे वावे :

राGH,य उपIन व संपतीचे वाटप Iयाय पrतीने होणे आवOयक असते यासाठQ tीमंतावर
गतीशील दराने कर आकारणी करणे. यांची अAत1रwत काय.शwती कमी करणे, ग1रबांKया
उपभो:य वतूवर,ल कर कमी करणे यासाठQ राजकोषीय उपाय योजले जातात.

१.२ वकसनशील दे शांतील राजकोषीय धोरणांची भु5मका

अ) सरकार, कर :

“ Cयwती ^कंवा Cयwती समूहांनी आप3या संपतीतून सरकार, सेवेसाठQ vदलेल, सwतीची

वग.णी करणे कर होय. सरकार य8 आ ण अय8 अशा दोन कारचे कर लादते.

उपभोगावर Aनयं;ण ठे वणे, बचत व गत

ुं वणूक@ला चालना दे णे. गुंतवणूक@ची रचना बदलणे,

आ4थ.क वषमता कमी करणे यांसार*या उ’ेशाने करारोपन केले जाते.

करारोपनाची महवाची भ5ु मका पढ

ु ,लमाणे करता येईल .

१. वाढया उपभोगावर Aनयं;ण ठे वणे :

उKच उपIन 5मळवणाया लोकांवर तसेच आवOयक व चैनीKया वतंव

ू र कर आकारणी

कXन अ3प उपIन गटातील लोकांचा उपभोगह, कमी करता येतो. अशा कारे

करारोपना>वारे साधन साम|ीचे खाजगी उपभोगापासन

ू साव.जAनक गत
ुं वणूक@चे हतांतरण

करता येते.

६१
२. बचत व गंत
ु वणूक@ला ोसाहन :
बचत व गत
ुं वणक
ू याबाबतीत उपIन करापे8ा मालमता कर व खच. कर हे अ4धक

उपयुwत ठरतात. खच. करामळ

ु े उपभोग खच. कमी होतो. उKच उपIन करामळ
ु े मा; बचत व

गंत
ु वणूक@वर वपर,त प1रणाम होतो. सामाIयपणे सरकारने जादा दराने कर लादbयास लोकांचे

उपIन घटते. यामळ ु ा घटते.

ु े बचत कमी होते. भांडवल Aन5म.ती कमी होऊन गुंतवणूक सr

३. रोजगार Aन5म.ती :

जर सरकारने उ>योगाधा>यांना कर वषयक सवलती vद3या तर उ>योगधं>यांKया

वकासाला मदत होते. तसेच करXपाने जमलेला पैसा रते, रे 3वे, पाणी, उजा. इ. सोयींKया

वकासावर खच. के3यास वकासाला चालना 5मळून रोजगार Aन5म.ती वाढते.

४. आ4थ.क वषमतेचे Aनवारण करणे :

सरकारने माणशीर आ ण अनुगामी कर लाद3यास आ4थ.क वषमता वाढे ल. गतीशील

दराने कर लाद3यास आ4थ.क वषमता कमी होते.

थोडwयात अथ.Cयवथेत करांची भु5मका खप

ू महवाची ठरते. करांची व1रल भु5मका

साकारbयासाठQ सय
ु ो:य कर रचना तयार करणे व यांची भावी काय.वाह, करणे आवOयक

आहे.

ब) साव.जAनक खच. :

सामाIयपणे कsf, राaय व थाAनक तरांवर,ल सरकार जो खच. करते याला

साव.जAनक खच. असे Tहणतात.

अथ.Cयवथेतील साव.जAनक खचा.ची भु5मका खाल,लमाणे,

१. औ>यो4गक@करणाला चालना :

लोखंड, पोलाद 5समs ट, अ5भयांS;क@ उ>योग, संर8ण वषयक उ>योगधंदे इ.

उभारणीसाठQ सरकार चंड भांडवल गंत

ु वू शकते. मुलभूत व महवाचे उ>योगधंदे Aनघा3याने

औ>यो4गक गती घडून येते.

६२
२. पायाभत
ू सोzच वतार :
रे 3वे, रते, पाणी पुरवठा, वीजपरु वठा, तांS;क 5श8ण इ. पायाभत
ू सोzना आ4थ.क

वकासाला फार महव असते. या पायाभत

ू सोzKया उभारणीसाठQ चंड गुंतवणूक करावी

लागेल. तसेच यांKया फुलधारणा काळ खप

ू जात असतो. यामळ
ु े खाजगी उ>योजक

याबाबतीत पढ
ु ाकार गेbयास तयार होत नाह,त. सरकार मोठया माणावर खच. कXन ववध

पायाभत
ू सी Aनमा.ण करते.

३. रोजगार Aन5म.ती :

सामाIयपणे मंद,Kया काळात भावी मागणी घात3याने उपादनाचे माण घटते.

प1रणामी कामगारांमधील बेकार, वाढते. अशा िथतीत सरकारने साव.जAनक कामे काढून

यावर भरपरू खच. के3यास यातून रोजगार Aन5म.ती होते.

४. आ4थ.क वषमता दरू करणे :

सरकार साव.जAनक खचा.>वारे ग1रबांKया क3याणासाठQ ववध योजना राबवते. तसेच

सरकार दा1रfयरे षेखाल,ल जीवन जगbयाचा लोकांचे राहणीमान सध

ु ारे ल अशा पrतीने खच.

करते.

५. आ4थ.क थैय. :

ू या ^कंमती
अथ.Cयवथेत मंद, Aनमा.ण झा3यास लोकांची भावी मागणी घटते. वतंK

घटतात. उ>योगधंदे उपादन कमी करतात. यांमुळे बेकार, वाढते. अशा िथतीत सरकार

साव.जAनक खच. वाढवून मंद,Kया संकटांवर मात कX शकते. राGH,य उपIन वाढवणे व

खाजगी खचा.तील कमतरता भXन काढणे या उ’ेशाने सरकार भरपाई खच. करते. तसेच

तेजीKया काळात सरकारला चलनवाढ Aनयं;ीत करbयासाठQ खचा.वर Aनयं;ण ठे वावा लागतो.

६. साव.जAनक खच. :

सरकारने काढलेले कज. Tहणजे ‘ साव.जAनक कज. ’ होय. सरकार वेगवेगyया मागा.ने

कज. उभारते. साव.जAनक कजा.ची आ4थ.क वकासातील भू5मका पुढ,लमाणे सांगता येईल.

६३
• उपादन वाढ,ला चालना :

सरकारने कजh काढून खचh के3यास काय., बचत व गत

ुं वणूक करbयासाठQ 8मता

वाढते. तसेच सरकार, कजा.मlये गत

ुं वणूक करणे सुरp8त समजले जात अस3याने बचत व

गंत
ु वणूक@स चालना 5मळते. सरकारने कजh काढून शेती, उ>योगधंदे, Cयापार, वाहतूक,

दळणवळण इ. खच. के3यास दे शाची उपादन8मता वाढते.

• उपभोगावर Aनयं;ण ठे वणे :

सरकारने भागारोखे व कज. रोखे व @स काढ3यास लोक यांमlये मोठया माणावर

उपभोग खच. घटतो. तसेच सरकारने साव.जAनक कजा.ची परतफेड करbयासाठQ जनतेवर

करारोपन के3यास यामळ

ु े लोकांचा उपभोग खच. घटतो.

• आ4थ.क वषमतेत घट :

साव.जAनक कजा.>वारे संपतीचे पन

ु .वाटप घडवन
ू आणले जाते. धAनकांचा वग. सरकार,

रो*यांमlये मोठया माणावर पैसे गुंतवतो. हे सरकारने गर,ब वगा.Kया क3याणासाठQ खच.

के3यास यांची आ4थ.क िथती सुधारते.

• आ4थ.क वाढbयास ोसाहन :

सरकार भागारोखे व कज.रोखे वकून चंड माणात भांडवल उभे कX शकते सरकार,

रो*यांमlये पैसे गंत

ु वणे सरु p8ततेचे अस3याने अनेक लोक यात पैसे गत
ंु वतात.

गंुतवणूक@ला पोषक वातावरण तयार होते.

• चलनवाढ रोखbयास सहायभत

ू :
तेजीKया काळात वतूंचे भाव वाढतात. यातून मोठया माणात चलनवाढ होbयाचा

धोका संभवतो. अशा िथतीत साव.जAनक कजh उभाXन लोकांची अAत1रwत खरे द,शwती काढून

घेता येत.े यामुळे मागणी परु वƒयात यो:य मेळ बसतो. चलनवाढ AनयंS;त होते.

१.३ मया.दा (राजकोषीय धोरण)

१. समIवयाचा अभाव :

राजकोषीय धोरणाची ववध साधने एकाच वेळ वापरणे आवOयक असते पण या सव.

साधनांमlये यो:य समIवय साधने खप

ू कठQण असते.

६४
२. उ’ीGटांमlये संघष. :

आ4थ.क वषमता कमी करणे, आ4थ.क थैय. साधने, पण

ू . रोजगार थापत करणे

यांसारखी उv’G‘ये एकाच वेळी साधता येत नाह,त. यामळ

ु े राजकोषीय धोरणाKया उ’ीGटांमlये

संघष. Aनमा.ण होतो.

३. उपIनाचे वतरण :

राजकोषीय धोरणांमुळे उपIनाचे वतरण आ ण पुन. वतरण कसे घडून येते हे नेमके

सांगता येत नाह,.

४. Cयवहार तोलावर,ल प1रणाम :

सरकार, कर, खच., आयात कर इ. बदलांमुळे Cयवहार तोलावर प1रणाम होतो. काह,

वेळी Cयवहारातील Aतकूल बनbयाची शwयता असते.

५. तुट,Kया अथ.भरbयाने नुकसान :

साव.जAनक खच. वाढवbयासाठQ तुट,Kया अथ.भरणा मोठया माणात के3यास यातन

ू

भाववाढ,ची समया Aनमा.ण होते. प1रणामी आ4थ.क वकासाला अडथळा Aनमा.ण होतो.

६. वाढया कजा.चा वळखा :

आ4थ.क वकासाKया उ’ेशाने सरकारने खच. वाढवbयासाठQ मोठया माणावर कज.

उभारbयास अंतग.त व बा‚य कजh वाढत जातात. वदे शी कजh मोठया माणात काढ3याने दे श

कजा.Kया वळ*यात अडकbयाची भीती असते.

६५
 करण २ बहुराGH,य कंपIया आ ण आंतरराGH,य नाणेAनधी

२.१ बहुराGH,य कंपIया (Multi national Corporation MNCS)

बहुराGH,य कंपनी Tहणजे एक कारची मोठQ उ>योगसंथा असते. संयुwत

राGHसंघाKया अहवालानुसार “ मु*य कचेर, एका दे शात आ ण या कचेर,माफ.त इतर दे शांतील

उपादन कsfावर Aनयं;ण थापत करणारा उ>योग Tहणजे बहुराGH,य कंपनी होय.”

यालाच बहुराGH,य महामंडळ ^कं वा परराGH,य महामंडळ असे Tहटले जाते.

• वै5शG‘ये : ( बहुराGH,य कंपIया )

१. मोठे आकारमान : बहुराGH,य कंपIयांचे आकारमान खप
ू मोठे असते. यांKया काया.चा
Iयाय अनेक दे शांपयžत पसरलेला आसतो.

२. मोठा Cयवसाय : या कंपIयांचा Cयवसाय मोठया माणावर चालतो. उपादन व @

यांसारखे Cयवहार मोठया माणावर केले जातात.

३. आंतरराGH,य Cयवसाय : या कंपIयांचे आणखी एक वै5शG‘य Tहणजे यांचा Cयवसाय

कोणयाह, एका दे शापुरता मया.vदत नसतो. आंतरराGH,य पातळीवर यांचा Cयवसाय चालतो.

४. आ4थ.क वच.व : मोठे आकारमान, बाजारपेठेतील भु व, उपादनातील ववधता इ.

आंतरराGH,य तरावर या कंपIयांचे आ4थ.क वच.व Aनमा.ण होते.

५. वदे शी उलाढाल : या कंपIयांची मळ

ू कचेर, असणाया दे शातील उलाढाल,ंचे माण
कमी असते पण वदे शातील उलाढाल,ंचे माण मा; अ4धक असते.

६. या कंपIया वकसनशील दे शांना भांडवल, तं;mान इ. यं;साम|ी पुरवbयाचे काय.

करतात.

२.२ बहुराGH,य कंपIयांचे महव / भु5मका

१. औ>यो4गक@करणाला चालना :

बहुराGH,य कंपIयांकडे भरपरू भांडवल असते. ते धोका पकXन ववध 8े;ात मोठQ

गुंतवणूक करत असतात. यांमळ

ु े लोखंड, पोलाद, पेHोल उपादन यांसारखे उ>योगधंदे सुn

होतात. प1रणामी, वकसनशील दे शातील औ>यो4गक@करणाला चालना 5मळते.

६६
२. भांडवल गंुतवणूक :

वकासशील दे OIतील भांडवल Aन5म.तीचा दर कमी असतो. नेहमी भांडवलाKया

कमतरतेची समया भेडसावते. बहुराGH,य कंपIया अशा दे शंमlये मोठया माणावर गत

ुं वणूक

करतात. या>वारे रोजगार Aन5म.ती होऊन लोकांचे उपIन वाढते.

३. आधारभूत संरचनेचा वकास :

वीजपरु वठा, पाणीपुरवठा, ऊजा.Aन5म.ती, दळणवळण सोई यासारखी आधारभत

ू संरचना

वकासाKया iGट,ने उपयुwत ठरते. बहुराGH,य कंपIया आधारभत

ू संरचनेसाठQ मोठया

माणावर गत
ुं वणूक कX शकतात.

४. Aनया.तीत वाढ :

बहुराGH,य कंपIयांमळ
ु े भांडवल, तं;mान, यं;साम|ी इ. बाबी उपलjध होतात. यामुळे

उपादन8मता वाढून उपादन वाढते. Aनया.त8म उ>योगांची वाढ घडून येते.

५. नवीन कौश3यांचा फायदा :

बहुराGH,य कंपIया वकसनशील दे शांना उपादनाची नवीन कौश3ये 5मळवन

ू दे तात.

नाववत.न Cयवथापन, Cयवसाय संघटन इ. Aनगडीत कौश3ये ाuत कXन दे तात. यामुळे

वकसनशील दे शांना उ>यागांचे आधुAनक@करण करणे शwय होते.

६. आ4थ.क वकासाला पोषक :

बहुराGH,य कंपIया चंड भांडवल गंत

ु वणूक करतात. ववध उ>योगधंदे सn
ु करतात.

आधुAनक उपादन पrती, तं;mान, अयाधुAनक कौश3ये इ. परु वठा करतात. तसेच

आंतरराGH,य तरावर,ल Cयापक बाजारपेठ 5मळवन

ू दे तात. यांमळ
ु े वकसनशील दे शांतील

एकूण उपादन, रोजगार व उपIनात वेगाने वाढ घडून येते.

२.३ आंतरराGH,य नाणेAनधी (Establishment of IMF)

• थापना :

इं:लंडने ‘ आंतरराGH,य समाशोधन संघ ’ तर अमे1रकेने ‘ आंतरराGH,य िथर,करण

Aनधी ’ योजना मांडल,. या दोIह, योजनांKया समIवयातन

ू ‘ आंतरराGH,य नाणेAनधी ’ योजना

तयार करbयात आल,. 1944 मlये †ेटनवूडस येथील प1रषदे त ती मंजूर करbयात आल,.

६७
 यानुसार 1945 मlये नाणेAनधीची थापना करbयात आल,. य8ात नाणेAनधीचे काय.

1947 पासन
ू सुn झाले

• नाणेAनधीचे संघटन व Cयवथापन :

नाणेAनधीKया CयवथापनासाठQ येक राGHस एक गCहन.र नेमbयाचा अ4धकार

असतो. गCहन.र मंडळाने नाणेAनधीचे सव.साधारण धोरण AनिOचत करायचे असते. या मंडळांची

बैठक वषा.तन
ू एकदा होते. सव. अ4धकार बोडा.कडे असतात. तथाप दै नvदन Cयवहार सरु ळीत

चालbयासाठQ २० सभासदांचे एक काय.कार, संचालक मंडळ नेमbयात येते. सभासदव दे णे व

AनलंSबत करणे, को‘याची पन

ु र. चना करणे. सदय राGHांKया चलनाKया सानाम3
ु यात समान

बदल गCहन.र मंडळाकडेच असतात. यावर संचालक मंडळाला Aनण.य घेता येत नाह,.

नाणेAनधीची संघटना पुढ,लमाणे,

नाणेAनधी

गCहन.र मंडळ

काय.कार, मंडळ

Cयवथापक@य संचालक व इतर कम.चार, २० संचालक

5 कायमचे संचालक 15 Aनवडक@>वारे

नाणेAनधीKया काया.साठQ काय.कार, संचालक मंडळ जबाबदार असते. aया राGHांना

सवा.त अ4धक कोटा आहे . अशा अमे1रका, इं:लंड, ¡ाIस, जम.नी व जपान या 5 संचालक

कायम असतात. बदलया प1रिथतीत नाणेAनधीला मोठया माणात कजा.ऊ रwकम दे णाया

६८
सौद, अरे Sबयास आपला एक संचालक नेमbयाचा अ4धकार दे bयात आला आहे . बाक@चे 14

संचालक सभासदांनी Aनवडायचे असतात. काय.कार, संचालक माफ.त Cयवथापक@य संचालक

Aनवडला जातो. अशा कारे Cयवथापक@य संचालकासह काय.कार, संचालक मंडळात 21

सदय असतात. नाणेAनधीचे म*

ु य ऑ^फस अमे1रकेतील वॉ5शं:टन डी. सी. येथे आहे.

२.४ नाणेAनधीचे कायh

१. वAनमय दर ठरवणे :

नाणेAनधीचे सभासदव वीकार3यानंतर येक दे शाला आप3या चलनाचे मु3य

सोIयाKया संदभा.त ^कंवा अमे1रकन डॉलरमlये ^कती राह,ल हे जाह,र करावे लागते. सlया ते
एस. डी. आर. मlये जाह,र करावे लागते. ते मू3य िथर ठे वbयासाठQ जबाबदार, ‚या दे शाची
असते. या दारात 10% बदल करbयाची परवानगी येक दे शाला असते. परं तु यापे8ा जात
बदल नाणेAनधीKया पूणप
. रवानागी5शवाय करता येत नाह,त. यामळ
ु े वAनमय दर िथर ठे वता
येतो.

२. दम
ु ]ळ चलनाचे वाटप :

नाणेAनधीकडे अनेक दे शांचे चलन असते. aयावेळी एकाच दे शांKया चलनाला इतर
दे शांकडून मोठया माणात मागणी येते. आ ण सव. दे शांची मागणी पूण. करता येत नाह,.
अशा वेळी नाणेAनधी असे द5ु म.ळ चलन मोठया माणावर उपलjध कXन सव. दे शांमlये
यो:यर,या वाटप करते.

३. अ3पकाल,न मदत दे णे :

एखा>या सभासद राGHाला आंतरराGH,य Cयवहारातून Aनमा.ण झालेला असमतोल दरू

करbयासाठQ नाणेAनधी अ3पकाल,न मदत दे ते हे तकाल,न दे णे दे bयासाठQ नाणेAनधी सदय
राGHांKया चलनाKया 25% एवढे वदे शी चलन उपलjध कXन दे त.े

४. नैस4ग.क आपतीत मदत :

अनपेp8त आ ण नैस4ग.क आपती उदा. भूकंप , दGु काळ , महापरू इ. समयांना त„ड
दे bयासाठQ 1960 नंतर तटसीची मदत दे bयाची सुवधा उपलjध कXन vदल,. या योजनेसाठQ

६९
vदले3या मदतीची परतफेड कXन vदल,. या योजनेसाठQ vदले3या मदतीची परतफेड 3-5
वषा.Kया मुदतीत करावयाची असते.

५. माग.दश.क :

नाणेAनधी सदय राGHांसाठQ 5म;, माग.दश.क, तववेता अशा वnपाची भ5ु मका पार
पाडते. तसेच यो:य स3लाह, दे ते. सदय राGHांKया आ4थ.क Cयवहारांची माvहती कXन
दे bयासाठQ काह, Aनयतका5लके 5सr होते. नाणेAनधीKया स33याने सदय राGHांना आपल,
आ4थ.क धोरणे वातवपणे आखता येतात.

२.५ नाणेAनधीKया काया.चे मू3यमापन

आंतरराGH,य नाणेAनधीने जगातील सव. दे शांKया वकासासाठQ अनेक महवाची कायh
केल, आहे त. Tहणूनच या काया.चे मू3यमापन करणे महवाचे ठरते. असे T3यामापन करताना
नाणेAनधीKया काया.चे यश व अपयश या दोह„ची चचा. करावी लागते.

• यश : या संथेने पुढ,लमाणे यश ाuत केले आहे .

१. वAनमय दरात थैय. :
नाणेAनधीने आंतरराGH,य 8े;ात परपर सहकाया.ची भावना Aनमा.ण कXन ववध
दे शांKया वAनमय दरात थैय. राखbयाचे उ3लेखनीय कायh केले आहे. अंतग.त थैया.ला
नाणेAनधीने जात महव vदले आहे . दस
ु या महायुrापव
ू ] अनेक राGHांनी चलनाचे अवम3
ु यन
थापनेमुळे वAनमय दरात थैय. Aनमा.ण झाले.

२. आंतरराGH,य Cयापाराला चालना :

नाणेAनधीKया काया.मळ
ु े आंतरराGH,य Cयापारावर,ल Aनबžध बयाच माणात कमी झाले
आहेत. आयात , Aनया.तीवर,ल Aनयं;णे 5श4थल केल, आहे. बहुराGH,य करार, ववध राGHांना
कायh दे ऊन यांKया Cयवहार शेषातील अडचणी दरू करणे. यावषयी नाणेAनधी सतत यन
कर,त आहेत. 1970 नंतर नाणेAनधीने एस. डी. आर. ची Aन5म.ती कXन वाढया आंतरराGH,य
Cयापाराला शेखता ाuत कXन vदल,.

३. यो:य माग.दश.न :
नाणेAनधीने आंतरराGH,य चलन वषयक समयांबाबत जगातील अनेक राGHांना स3ला
व माग.दश.न केले आहे . यामळ
ु े सदय राGHांना आप3या दं ड
ु णावळीKया दरात व Iयाय बदल

७०
घडवन
ू आणbयाची यं;णा उपलjध झाल,. वकसनशील दे शातील Cयwतींना ववध बाबींचे
5श8ण व 5श8ण उपलjध कXन vदले.

४. Cयवहारशेष सुधारbयास मदत :

कोणयाह, दे शाKया Cयवहारशेषात सतत Aतकूलता Aनमा.ण होणे हे या दे शाKया
आ4थ.क थैया.Kया iGट,ने हाAनकारक असते. तथाप नाणेAनधीKया सहायाने दे शाला
Cयवहारशेषातील असमतोल दरू करbयास मदत vदल, जाते. यामळ
ु े Aतकूल Cयवहारशेषाने
या राGHांना वारं वार बदल करावे लागत नाह,त.

• अपयश : नाणेAनधीKया काया.त काह, उ णवा आहेत. Tहणजे नाणेAनधीला काह, अपयश
आले आहे .

१. अपरु े भांडवल :
सुnवातीपासूनच नाणेAनधीचे भांडवल अपरु े आहे . नाणेAनधीची सभासद सं*या वेगाने
वाढत आहे . यामlये बहुसं*य सदय राGHे vह वकसनशील असून आ4थ.क वकासासाठQ
यांना पैशाची गरज भासते. आंतरराGH,य Cयापारास हे भांडवल अपरु े ठरते.

२. सदोष समता मू3य :

नाणेAनधीKया येक राGHाला आप3या चलनाचे सोIयातील मू3य ठरवावे लागते. आ ण
यांची न„दणी नाणेAनधीकडे करावे लागले. परं तु वत.क राGHांनी आप3या चलनाचे सोIयातील
^कंवा डॉलरमधील मू3य नाणेAनधीKया थापनेवळ
े ी Tहणजे चलनाचे मू3य जात असताना
AनिOचत केले आहे . Tहणजे वत.क राGHांKया चलनाचे समता म3
ू य सदोष आहे.

३. व5शGट राGHांचेच vहत :

ह, सवा.त महवाची vटका केल, जाते. नाणेAनधीने ारं भापासून Aनवडक tीमंत व
वक5सत राGHांचे vहतसंबध
ं जोपासले आहे त. वशेषतः अमे1रकेचे vहतसंबंध जोपासले जातात.
गे3या 10 – 12 वषा.त अनेक वकसनशील राGHांना आ4थ.क सध
ु ारणा करbयास नाणेAनधीने
भाग पाडले आहे.

४. दं ड
ु णावळीKया थैया.त अपयश :

¡ाIस, S†टनसार*या अनेक राGHांनी 10% जात अवम3

ु यन केले असावी. नंतर
Aनधीची परवानगी घेतल,. यावnr Aनधीने कारवाई न करता यांचे समथ.न केले. मा;
अनक
ु ू ल Cयवहारशेष असणाया दे शांना चलनाचे पुनम
. 3
ु यन करbयास नाणेAनधी भाग पडते.

७१
आपल, वग.णी कोटा पूणप
. णे व वेळेवर न भXन अमे1रका या आंतरराGH,य संथांना आ4थ.क
अडचणीतून आणून आपले वच.व ठे वते. नाणेAनधी यावर उपाय योजत नाह,.

५. Aनयं;णे उठवbयात अपयश :

ख3
ु या आंतरराGH,य Cयापाराचे वातावरण Aनमा.ण करbयाचे नाणेAनधीचे उ’ीGट आहे.
Tहणजे कोणयाह, राGHांतून कोणतीह, वतू व सेवा कोणालाह, आयात – Aनया.त करbयाचे
खुले वातावरण Aनमा.ण करणे गरजेचे आहे . या iGट,ने नाणेAनधी अपयशी ठरत आहे . परं तु
अनेक राGHांत वदे शी Cयवहारावर Aनयं;णे आहेत.

६. वकसनशील राGHांकडे दल
ु 8
. :

अनेक वकसनशील राGHे गंभीर1रया कजा.Kया सापyयात आहेत. आ4थ.क

वकासा5शवाय यांKया कज.बाजार,पणाचा Oन सट
ु णार नाह,. या राGHांKया आ4थ.क
वकासासाठQ द,घ. मद
ु तीKया कजा.ची गरज आहे . नाणेAनधीतन
ू असे द,घ. मुदतीचे कज. पुरेसे
उपलjध होत नाह,.

७२
 करण ३ जागAतक बँका

३.१ जागAतक बँका

दस
ु या महायुrानंतर पI
ु हा यr
ु होवू नये, चलनवषयक वचार सुरळीत Cहावेत यासाठQ

जुलै 1944 मlये S†टनवुडस येथे प1रषद भरल,. यातून जागAतक बँक Aनमा.ण झाल,. जून

1946 मlये य8ात कायh सुn झाले. आंतरराGH,य नाणेAनधीची जी सभासद राGHे आहेत.

तीच जागAतक बँकेची सभासद राGHे आहेत. आज 184 पे8ा अ4धक राGHे सभासद आहे त.

• उ’ेश :

१. पुनर. चनेसाठQ मदत :

इं:लंड, ¡ाIस, जम.नी व जपान या दे शांचे महायुrात मोठे नुकसान झाले . या दे शांची

पन
ु र. चना करbयासाठQ यांना द,घ. मद
ु तीची कजh vदल, जातात.

२. वकसनशील दे शांना मदत :

नCयाने वतं; झाले3या राGHांचे अनेक Oन आहे त. यांना व वशेषतः आ5शया,

आ^¡का, लॅ wट,न या राGHांना मदत.

३. गंुतवणूक@स ोसाहन :

मागासले3या दे शात भांडवल गत

ुं वणक
ू @ला ोसाहन दे णे, यासाठQ हमी दे णे या5शवाय

खाजगी गंत
ु वणूकदारांना मागासले3या दे शात गत
ंु वणूक करbयास ोसाहन दे णे व

भांडवलाची द5ु म.ळता असले3या दे शात बँका वत:चे भांडवल परु वते.

४. वकासातील असमतोल दरू करणे :

राGHांKया आ4थ.क वकासात असमतोल Aनमा.ण झाला असेल तर तो असमतोल चलन

उपलjध कXन दे ऊन दरू केला जातो.

५. आंतरराGH,य सहकाय. वाढवणे :

दे शादे शांमधील मतभेद कमी करणे व आंतरराGH,य सहकाय. वाढवन

ू आपापसात

बंधुभाव Aनमा.ण Cहावा या iGट,ने जागAतक बँका यन करतात.

७३
३.२ जागAतक बँकेची कायh
दस
ु या महायुrात युरोपीय दे श व जपान यांची अथ.Cयवथा उlवत झाल, होती.

यांची पन
ु र. चना केल, गेल, व यांKयामlये पधा.शwती वाढवbयामlये जागAतक बँकेचे

योगदान महवाचे ठरते. बँका ववध दे शांना मोठया माणात कज.परु वठा करते. बँकेने दस
ु या

महायुrात उlवत झाले3या अथ.Cयवथांची पन

ु र. चना करbयासाठQ 500 दशल8 डॉलस.ची

मदत केल,. या5शवाय 1973 मlये 871.70 दशल8 दोलाषा.ची मदत केल,. या5शवाय

पाणीपुरवठा, रते, साखर उ>योग, इ. कजh vदल,. या5शवाय लघुउ>योगांना कजh vदल,. सन

2000 मlये 300 क3पांना 98 अjज डॉलरपे8ा अ4धक कजh vदल,. अल,कडे बँकेने शेती व

|ामीण वकास, वाहतूक, दळणवळण इ. एकूण कजा.Kया 70 % कज. परु वठा केला जातो.

या5शवाय जागAतक बँक ववध क3पासाठQ तांS;क स3ला दे ते. दे शांना Aनयोजन

यं;णा उभारbयासाठQ जागAतक बँकेचे तm माग.दश.न करतात. आंतरराGH,य वाद सोडवणे,

कज. सापyयातून मw
ु तता करणे व लोकसं*या वषयक समया सोडवणे इ.

• मू3यमापन :

बँकेKया कामकाजाला जवळ – जवळ 60 वषh पण

ू . झाल, आहेत. यांचे यांचे यशापयश

पढ
ु ,लमाणे,

• यश :

१. पुनर. चना काया.वर भर : दस

ु या महायुrात बे4चराख दे शांची आ4थ.क पन
ु र. चना

घडवन
ू आणbयात बँकेचे काय. महवाचे आहे .

२. पायाभत
ू सुवधांची उपलjधता : अगत दे शांना बँकेने रते, वीज, पाणी इ.
8े;ात मोठया माणात कजh vदल, आहेत. बँकsKया एकूण कज.पुरवƒयात 1975 पयžत

वीजपरु वƒयाचा कजा.चे माण 33 % तर वाहतक

ू , दळणवळण कजा.चे माणह, 33 % होते.

३. शेतीला कज.पुरवठा : दे शातील ववध पटबंधारे योजनाला कज.परु वठा केला आहे.

यामळ
ु े शेती8े;ात वकासाला चालना 5मळाल,. संक1रत Sबयाने वाटप, भूमी सध
ु ारणा, शेतीचे

5श8ण, 5श8ण इ. भर,व मदत केल,.

७४
४. कमी Cयाजदर : जागAतक बँक कमी Cयाजदराने व सवलतीKया Cयाजदराने कजh

दे ते. सवलतीचा Cयाजदर 4.5 % असतो. अशी कजh गर,ब दे शांना vदल, जातात.

५. सेवांतील ववधता : बँकेने आ4थ.क, तांS;क व स3ला सेवा उपलjध कXन vद3या

आहेत. जगातील तmांKया सेवा अ3प मोबद3यात ाuत CहाCयात असा बँकेचा यन असतो.

६. वSबIन संथांची Aन5म.ती : आंतरराGH,य वतीय संथा, वकास संथा

बहुराGH,य गुंतवणक
ू हमी योजना इ. थापना केल,.

• अपयश :

१. अपरु े भांडवल :

बँकेने थमत यr
ु ात नGट झाले3या युरोपीय राGHांना मोठया माणात मदत केल,.

आ5शया, आ^¡का खंडातील मागासले3या राGHांना वकास करbयासाठQ मदत केल,. परं तु

यासाठQ मोठया माणावर भांडवलाची गरज असते. एवढे भांडवल बँकेकडे नाह,.

२. अयो:य वागणूक :

गर,ब दे शांना जागAतक बँक यो:य वागणूक दे त नाह, अशी vटका केल,

जाते. बँकेKया हाती tीमंत दे शांचा पाvठं बा अस3याने वकसनशील दे शांना कज. दे ताना vह बँक

अनेक अट, घालते. क3प पाहणीसाठQ पर^कय तm मोठQ फ@ आकाXन पाठवले जातात.

३. ववध अडथळे :

वकसनशील दे शांना कज. दे ताना बँक आ णक अडथळे Aनमा.ण करते. कजा.Kया

वAनयोगावर यांKया फेडीKया 8मतेवर कडक नजर ठे वल, जाते. यामळ

ु े दे शाKया वायतेत

हत8ेप होतो.

४. खाजगी गुंतवणूक@त अडचणी :

वकसनशील राGHांत खाजगी गत

ुं वणक
ू दारांना अAनिOचतता वाटते. ^कफायदे शीर

8े;ात सरकार, गत
ंु वणूक झाल, अस3याने खाजगी गंत
ु वणूक@ला तेथे वाव नसतो.

३.३ साधनसाम|ीचे वाटप आ ण वाटपाचे महव

वकसनशील दे शांमlये गुंतवणूक Aनकषाची आवOयकता का भासते ते सांगन
ू ववध

गंत
ु वणूक Aनकषांची चचा. करा.

७५
 “ दे शातील उपलjध साधनसाम|ी ववध इतरांमlये जेCहा अशा कारे वपर,त केल,

जाते क@ जेणेकXन सव. 8े;ातील उपादकता वाढ,स चालना 5मळे ल तेCहा याला

साधनसाम|ीचे वाटप असे Tहटले जाते.

अथ.Cयवथेत शेती, उ>योग Cयापार, बँक, वाहतक

ू इ. अनेक 8े;े असतात. या सव.

8े;ांचा यो:य वकास झा3यास दे शाची आ4थ.क गती घडून येते. अथा.त यासाठQ या सव.

8े;ांना यो:य व खाजगी माणात साधनसाम|ी उपलjध झाल, पाvहजे.

• साधनसाम|ीचे Iयाय इ महव :

वकसनशील दे शांKया iGट,ने साधनसाम|ीKया वाटपाला खप

ू महव असते ते

पढ
ु ,लमाणे पGट करता येईल.

१. वकसनशील दे शात गत
ुं वणूक Aनण.य घेत असताना साधनसाम|ीKया वाटपाला Oन

ल8ात घेणे अप1रहाय. ठरते.

२. दे शातील उपलjध साधनसाम|ीचा पया.uत वापर करbयासाठQ साधनसाम|ीचे वाटप यो:य

होणे आवOयक असते.

३. दे शाKया समतोल ादे 5शक वकास साधbयाKया iGट,ने साधनांचे Iयाय वाटप घडून येणे
गरजेचे ठरते.

४. वकसनशील दे OIतील साधनांचा अपCयय टाळbयासाठQ यांचे यो:य वतरण होणे

महवाचे ठरते.

५. AनयोजनाKया उv’Gटामlये आंतरवरोध अस3यास साधनांKया यो:य वाटपा>वारे यावर

मत करता येत.े

६. एकंदर,त संसाधनांKया यो:य वाटपा>वारे अथ.Cयवथेतील ववध 8े;ांचा वकास साधता

येतो. दे शांची चौफेर आ4थ.क गती घडून येते.

• गुंतवणूक Aनकषांची आवOयकता :

“ उपलjध साधनांचा पया.uत वापर करणे आ ण ते अ4धक फायदे शीर 8े;ात गुंतवणे

aया तवां>वारे शwय होते या तवाला गुंतवणूक Aनकष वापXन उपलjध भांडवलाचा

काय.8मतेने वापर करता येतो.”

७६
वकसनशील दे शातील गत
ुं वणूक Aनकषाची आवOयकता पुढ,लमाणे,

१. शेतीचा वकास व औ>या4गक@करण :

शेती व उ>योग vह दोIह, 8े; परपरपरु क आहेत. शेती वषया5शवाय उ>योगांचा

वकास शwय नाह,. तसेच उ>योगांKया वकासा5शवाय शेतीचा वकास घडून येत नाह,. या

दोIह, 8े;ांचा यो:य वकास घडून येbयासाठQ गत

ंु वणक
ू Aनकषांची आवOयकता भासते.

२. भांडवल, वतू व उपभो:य वतूंचे उपादन :

जर भांडवल, वतूंKया उपादनावर भर vदला तर औ>या4गक@करणाचा वाढतो. पण

|ाहकांना उपभो:य वतू परु े शा माणात 5मळत नाह,त. तसेच उपभो:य वतूंचे अ4धक

घेत3यास |ाहकांना बहुवध वतू उपलjध होतील पण औ>या4गक@करणाचा वेग मंदावतो.

कोणया कारचे उपादन €यावयाचे ते ठरवbयासाठQ यो:य गत

ंु वणूक Aनकषाचा आधार

€यावा लागतो.

३. ादे 5शक समतोल :

दे शांतील सव. दे शांची समान गती झालेल, नसते. काह, दे श आ4थ.कiG‘या

पढ
ु ारलेले असतात. तर काह, दे श मागासलेले असतात. यांमळ
ु े गुंतवणूक करताना कोणया

दे शाला महव >यावे असा Oन Aनमा.ण होतो. अथा.त मागासले3या दे शात अ4धक

गंत
ु वणूक कXन या दे शाKया वकासाला चालना दे णे .आ ण ादे 5शक समतोल साधणे यो:य

ठरते.

४. साव.जAनक 8े; व खाजगी 8े; :

खाजगी उ>योजक ववध उ>योगधंदे काढbयासाठQ उसुक असले तर, अवजड व

ू उ>योगधंदे सुn करbयाबाबत ते Aनnसाह, असतात. कारण या उ>योगासाठQ चंड

पायाभत

माणावर भांडवल लागते.

५. समयwtेणी Aनकष :

ा. ए. के. सेन यांनी या Aनकषांची मांडणी केल, आहे . व5शGट कालखंडात उपादनाचे

महतमीकरण कसे करता येईल ते या AनकषावXन पGट करता येते. ववध उपादन

७७
तं;ापैक@ कोणते उपादन तं; जात फायदे शीर ठरे ल ते या AनकषाKया सहायाने पGट

करता येते.

सेन यांKया मते वकसनशील दे शांना यो:य गत

ुं वणूक@साठQ रचना ठरवावी लागते.

यासाठQ एकूण गंत

ु वणूक@चे माण व गत
ंु वणूक@चा फलधारणा कालावधी या दोन मुख

बाबींचा वतार करावा लागतो.

व1रलमाणे ववध अथ.शा;mांनी गत

ंु वणक
ु @चे AनरAनराळे Aनकष सच
ु वले असले तर,

राGH,य उपादनाचे महतमीकरण करणे हे एकमेव उ’ीGट यामागे असलेले vदसते. हे उ’ीGट

गाठbयासाठQ वेगवेगळे Aनकष व वेगवेगळे माग. सुचवतात.

७८
 घटक ५ Aनयोजन आ ण वकास

करण १ Aनयोजन आ ण वकास

१.१ Aनयोजन आ ण वकास (Planning & Development )

सव. कारKया अथ.Cयवथा आ4थ.क Aनयोजनाचे वीकार केला आहे . कारण आ4थ.क

Aनयोजन हे समया सोडवbयाचे भावी साधन आहे . ववध अथ.Cयवथांचे वXप वेगळे

अस3याने Aनयोजनाची उv’G‘ये व अंमलबजावणी फरक असू शकतो. परं तु वकासास गती

दे णे ^कं वा वकास vटकवन

ू ठे वbयासाठQ सव.च अथ.Cयवथांचना Aनयोजन वीकारावे लागते.

अथ.Cयवथेचे वXप व रचनेनुसार Aनयोजनात उv’G‘ये AनिOचत केल, जातात. अशा

Aनयोजनावर सरकारचे कमी – जात माणात Aनयोजन असते . उदा. समाजवाद,

अथ.Cयवथेत सरकारचे पूण. Aनयं;ण तर भांडवलशाह,त Aनयं;ण कमी असते. Aनयोजन तयार

करणे, यांची उv’Gटे ठरवणे व Aनयोजनाची अंमलबजावणी करbयाची जबाबदार, Aनयोजन

संपतीवर असते. Aनयोजना>वारे दे शातील उपलjध साधनसाम|ीचे यो:य वाटप करbयाचा

यन असतो. वकासाचा वेग वाढवणे, ववध समयांवर मत करणे यासाठQ यन असतो.

यासाठQ Aनयोजनाची भावीपणे अंमलबजावणी करbयाचा यन असतो.

• Cया*या :

१. डॉ. डा3टन : “

Cयापक iGट,कोनातील वचार के3यास आ4थ.क Aनयोजन Tहणजे Aनयोिजत

अ4धकाया>वारे Aनवडक उv’Gटे वत: जवळील साधनसाम|ी>वारे ाuत करणे होय.”

२. ा. एच. डी. डीक@Iसन :

“ आ4थ.क Aनयोजन एकूण सव. अथ.CयवथेKया आढावा घेऊन कोणते व ^कती

माणात उपादन करावयाचे कसे, केCहा, कोठे , आ ण ते कशा कारे वाटून >यावयाचे अशा

कारे महवाचे आ4थ.क Aनण.य अशा सताधार, स5मतीने जाणीवपूवक

. घेणे होय.“

७९
३. भारतीय Aनयोजन मंडळ :

“ दे शातील साधनसाम|ी सं|vहत कXन Aतचा जातीत जात उपयोग कXन घेऊन

AनिOचत केलेल, समािजक उv’Gटे साlय करbयासाठQ वीकारbयात आलेला माग. Tहणजे

आ4थ.क Aनयोजन होय.”

१.२ Aनयोजनाचे कार

सव.च दे शांना वकासचे उv’Gट साlय करbयासाठQ Aनयोजनाची आवOयकता असते.

ववध दे शातील भौगो5लक, सामािजक राज^कय व आ4थ.क िथती SबIन अस3याने या –

या दे शांना अनक

ु ू ल ठरे ल. अशा कारKया Aनयोजनाचा वापर करावा लागतो. Tहणूनच

Aनयोजनाचे ववध कार सां4गतले आहे त.

१. लोकशाह, Aनयोजन :

लोकशाह,मlये Cयwती वताIयाला महवाचे थान अस3याने लोकशाह,चे Aनयं;ण

यामlये वसंगती आढळते. असे असले तर, लोकांKया सहभागातून Aनयोजनाची अंमलबजावणी

अ4धक भावीपणे करता येते. लोकशाह, Aनयोजन रचना व अंमलबजावणी लोकांKया

AतAनधीकडून करbयात येते. AतAनधीKया मदतीसाठQ एक काय.कार, मंडळ असते.

AतAनधींनी AनिOचत केलेले उv’G‘ये साlय करbयासाठQ काय.कार, मंडळास मया.vदत अ4धकार

vदलेले असतात. यामळ

ु े AतAनधींचे Aनयोजनावर Aनयं;ण असते. Tहणूनच लोकशाह,

Aनयोजन हे लोकांकडून लोकांKया क3याणासाठQ केलेले Aनयमन असते. यामळ

ु े या

AनयोजनाKया अंमलबजावणीत लोकांचा सहभाग, सहकाय. व माग.दश.न महवाचे ठरते.

लोकांKया सहभागावर खाजगी व साव.जAनक 8े;ात समIवय साधून वकासाचा वेग

वाढवbयाचा यन असतो. या Aनयोजनाची अंमलबजावणी लोकांKया सहभागावर अवलंबन

ू

अस3याने काह, दोष आढळतात. यातील महवाचा दोष Tहणजे लोकशाह, आ ण Aनयोजन या

परपर वसंगत संक3पना आहेत. याबरोबर लोक AतAनधी व लोकांचा सहभाग अपे8ेमाणे

5मळत नाह,.

२. वकsvfत Aनयोजन :

मlयवत] Aनयोजन मंडळाकडून Aनयोजनाचे सव.साधारण धोरण AनिOचत केले जाते.

परं तु Aनयोजनाची आखणी व अंमलबजावणी करbयासाठQ थाAनक सरकारची मदत घेतल,

८०
जाते. Tहनुंनाच या Aनयोजनास तालापासुंचे Aनयोजन Tहणतात. या AनयोजनासाठQ आवOयक

असणार, माvहती थाAनक सरकारकडून उपलjध कXन vदल, जाते. या माvहतीKया आधारे

Aनयोजन मंडळ Aनयोजांची उv’G‘ये AनिOचत करणे या Aनयोजनात लोकांचा सहभाग

अस3याने नेमwया समया समजतात. तसेच गावपातळीपासून मlयवत] Aनयोजन

मंडळामाफ.त समIवय थापत होतो. यामlये ववध पातळीव1रल सरकारांचा सहभाग

स3याने लोकांKया गरजांचा वचार कXन Aनयोजन तयार करbयात येते. यामळ
ु े या

AनयोजनाKया अंमलबजावणीस लोकांKया सहकाया.ची गरज असते. ववध पातळीवXन जमा

केले3या माvहती व साधनसाम|ीKया अ}यासा>वारे गत

ुं वणक
ू @ची अ| म केल, माvहती व

साधनसाम|ीKया अ}यासा>वारे गुंतवणुक@चे अ| म ठरवbयात येतात. यामळ

ु े समतोल

पातळीवर Aनयोजनाचे फायदे 5मळत असताना वेळेचा अपCयय येत नाह, असे असले तर,

यामlये पुढ,ल काह, दोष आढळतात.

• AनयोजनाKया अंमलबजावणीत Aनमा.ण झालेले दोष हे मlयवत] Aनयोजन मंडळ ^कंवा

थाAनक संथांKया चक
ु @मुळे Aनमा.ण झाले ते ठरवता येत नाह,.

• मlयवत] व थाAनक सरकारमlये जबाबदार, वभागल, जात अस3याने आवOयक या

माणात उv’Gटांची पत
ू त
. ा होत नाह,.

३. े1रत ^कंवा उतेजना>वारे Aनयोजन :

या Aनयोजनामlये सwतीचा वापर होत नाह,. यामळ

ु े हे Aनयोजन लव4चक असते.

यामlये लोकांKया Cयवहारावर मया.दा नसतात. परं तु Aनयोजनाची उv’G‘ये साlय करbयासाठQ

लोकांना वृ त करbयात येते. चलनवषयक बँ^कंग व Cयापारवषयक धोरणाचा वापर कXन

लोकांना व5शGठ पrतीने वागbयासाठQ 1रत केले जाते. बाजार ^कंमत यं;णेनुसार Aनमा.ण

होणाया असमातोवर ती Aनयं;णे र’ करbयात येतात.

या Aनयोजनामlये सरकार, अंदाजप;काला महवाचे थान असते. सरकारला एखा>या

वतूची ^कं मत कमी ठे वावी असे वाटत असले तर अंदाजप;कात सरकार कर दर कमी करते.

याउलट aया अनावOयक वतंच

ू े उपादन कमी करावयाचे असेल तर या वतूKया

उपादनावर जात कर आकारbयात येतो. तसेच एखा>या वतूचा तुटवडा Aनमा.ण झाला तर

८१
या वतू लोकांना 5मळbयासाठQ ^कंमतीवर तापरु ते Aनयं;ण ठे वते. याबरोबर अशा वतू

सवा.ना उपलjध CहाCयात Tहणून सरकारKया Aनयं;णात वतूचे वाटप करbयात येत.े

या Aनयोजनाची भावीपणे अंमलबजावणी होbयासाठQ मlयवत] बँकेचे चलन पुरवƒयाचे

धोरण महवाची भु5मका पार पाडत असते. या घोरानाKया सहायाने खाजगी व साव.जAनक

8े;ातील गत
ंु वणूक वाढ,साठQ अनक
ु ू ल वातावरणाची Aन5म.ती करbयात येत.े

• दोष :

• या Aनयोजनामlये |ाहक व उपादकांनी या पrतीने वागावे अशी सरकारची अपे8ा

असते. व यासाठQ सरकारकडून aया आ4थ.क ेरणा येतात. या गरजेKया मानाने कमी

असतात. यामळ
ु े Aनयोजनाची AनिOचत केलेल, उv’G‘ये साlय होत नाह,त.

• या Aनयोजनाची उv’G‘ये साlय होbयासाठQ भांडवल गंत

ु वणक
ू @चा जो दर AनिOचत

केलेला असतो. यांची अंमलबजावणी होbयामlये चलन वषयक धोरणामळ

ु े अडथळा Aनमा.ण

होतो.

• या Aनयोजनात बाजार यं;णेला महवाचे थान असले तर, AनिOचत केलेल, उv’G‘ये

साlय करbयात ह, यं;णा नेहमीच यशवी होत असे नाह,.

४. सु¤म पातळीवर,ल Aनयोजन :

हे Aनयोजन राGH,य पातळीवर,ल वचार करतात. थाAनक समया वचारात घेवून

तयार केले जाते. सव.सामाIय लोकांKया समया, |ामीण जनतेचे Oन, साधनसाम|ीचा यो:य

वापर इ. गोGट,ंवरचा वचार या Aनयोजनात होतो. यामळ

ु े हे Aनयोजन राGH,य पातळीवरKया

Aनयोजनाची अंमलबजावणी करताना राGH,य गरजांचे ाधाIय म व थाAनक गरजा यांKयात

यो:य समIवय साधला जात नाह,. Tहणजेच Aनयोजन तयार करताना थाAनक गरजा ल8ात

घेणे महवाचे असते. यामळ

ु े राGH,य Aनयोजनात aया ;ुट, राहतात या दरू करणे सु¤म

Aनयोजना>वारे शwय होते . यामळ

ु े स¤
ु म Aनयोजन हे थाAनक पातळीवर,ल गरजा ल8ात

घेवन
ू तयार केलेले असते. असे थाAनक Aनयोजन राGH,य Aनयोजनाचा एक भाग असू शकतो.

यामळ
ु े या Aनयोजनास तळापासन
ु ाचे Aनयोजन असेह, Tहणतात. राGH,य Aनयोजनाला परू क

Tहणून सु¤म Aनयोजनाचा उपभोग होतो. ^कंबहुना स¤

ु म AनयोजनाKया आधारावर तयार केले

जाणारे राGH,य Aनयोजन यशवी होवू शकते.

८२
१.३ सु¤म Aनयोजनाचे फायदे
१. सु¤म शwतीच वापर :

उपलjध नैस4ग.क साधनसंपतीचा वापर होbयासाठQ या कारचा वापर होतो . थाAनक

पातळींवर aया-aया प1रसरात उपलjध साधनसाम|ी वापरbयासाठQ Aनयोजनात गत

ुं वणक
ू @ची

तरतूद करता येते.

२. |ामीण भागाचा वकास :

|ामीण भागात शेती म*

ु य Cयवसाय अस3याने शेतीसाठQ तं;mान, पाणीपुरवƒयाKया

सोयी, यं;साम|ी उपलjध कXन दे bयासाठQ हे Aनयोजन उपयुwत ठरते.

३. लघु व कुट,र उ>योगांचा वकास :

दे शातील भौगो5लक ववधतेतन

ू वेगवेगyया दे शांKया वै5शG‘यांचा या – या दे शात

वेगवेगyया उ>योगांचा थापनेत वशेषीकरण आढळते. यामळ

ु े या – या दे शातील उपलjध

साधनसाम|ीKया साहायाने उ>योग संथांची थापना होbयासाठQ हे Aनयोजन उपयुwत ठरते.

४. शहर,करणांवर Aनयं;ण :

हे Aनयोजन थाAनक पातळींवर राबवता येत अस3याने या – या प1रसरात रोजगार

संधी उपलjध कXन दे ता येतात. यामळ

ु े लोकांचे शहराकडे होणारे थलांतर थांबते.

५. सामािजक सेवांचा पुरवठा :

समाजातील लोकांKया आ4थ.क व सामािजक क3याणासाठQ वाहतूक, 5श8ण, आरो:य

यासार*या सेवांचा पुरवठा करता येत अस3यानी सामािजक वाथ वाढते.

६. शेतीवर आधा1रत उ>योगांची वाढ :

या Aनयोजना>वारे या – या प1रसरातील सवाžगीन वकास साधता येत अस3याने

शेतमालावर ^ या करणाया उ>योगांची थापना होते. यामळ

ु े रोजगार व उपIनात वाढ

होवून राहणीमान सुधारते.

७. गुंतवणुक@त वाढ :

या Aनयोजना>वारे ादे 5शक असमतोल दरू करbयासाठQ जो उपाय योजले जातात

.यामळ
ु े नवनवीन गत
ंु वणूक@स संधी ाuत होते.

८३
१.४ नवCया पंचवाष.क योजना
वातं£यानंतर 50 Cया वष] नववी योजना वीकारbयात आल,. संयुwत आघाडी

सरकारKया नवCया पंचवाष.क योजनेKया आराख¢याला राGH,य वकास प1रषदे ने 16 जानेवार,

1997 मlये मंजुर, vदल,. योजना आयोगाने हा मसद

ु ा 1 माच. 1998 रोजी माIय केला. नंतर

राज^कय प1रवत.न होऊन अटळSबहार, वाजपेयी पंतधान बनले 1997 – 2002 या काळासाठQ

नववी योजना वीकारbयात आल,. यात सरकारKया धोरणापुढ,ल चार बाबींवर भर दे bयाचे

ठरते . दजhदार जीवनमान, उपादक रोजगारांची Aन5म.ती, वघागीय समतोल आ ण वयंपूणत

. ा

^कंवा आमAनभ.रता इ. तसेच या योजनेत सामािजक Iयाय आ ण समतेसाठQ वr

ृ ीला ाधाIय

दे bयाचे ठरवले.

• उv’G‘ये :

१. दा1र2य Aनमल
ू. नाचे उv’G‘य पूण. करbयासाठQ आ ण पया.uत उपादक रोजगार Aनमा.ण

करbयाKया iGट,ने शेती आ ण |ामीण वकासाला अ| म दे णे.

२. ^कं मत थैया.सह आ4थ.क वr

ृ ीदरात वाढ घडवन
ू आणणे.

३. सवाžना अIन सरु p8ततेसाठQ हमी दे णे. वशेषत: समाजातील कमकुवत घटकांना अIन

उपलjध कXन दे णे.

४. सवाžना मल
ु भत
ू ^कमान सेवा 5मळवbयासाठQ सुरp8त शr
ु पाणी, ाथ5मक आरो:य,

Aनवारा, वाहतूक, दळणवळण Cयवथा इ.

५. लोकसं*या वाढ,वर Aनयं;ण ठे वणे.

६. ि;या, मागास जाती, भटwया जमाती आ ण अIय मागासवग]य आ ण अ3पसं*याक

यांसार*या सामािजकiG‘या अगत घटकांचा सामािजक, आ4थ.क गतीमधील सहभाग

वाढवणे.

१.५ दहावी पंचवाष.क योजना

दहावी पंचवाष.क योजना सन 2002 – 2007 या कालावधीसाठQ आहे . अल,कडील

काह, काय.8मतेKया संबध

ं ाKया पाOव.भुमीवर या योजनेवषयी मोठया अपे8ा Aनमा.ण झा3या

होया. सरासर, 6.1 % वाढ झाल, होती. अथा.त 8Cया व 9Cया योजनेत vह वाढ साधारणतः

सरासर, 5.4 % होती . दा1र2यरे षख

े ाल,ल लोकसं*येKया माणात घट होत होती. थमच

८४
लोकसं*येची वाढह, 2 % कमी झाल, होती. सा8रतेचे माण 2001 मlये 65 % पोहोचले

होते. तेCहा जागAतक अथ.Cयवथेत भारताKया पधा.शwतीची जाणीव झाल, होती. सॉ³टवेअर

8े;ात भारताची गती वेगवान झाल,.

• उv’G‘ये :

१. लोकसं*येची वाढ दरवष] 1.6 % होईल अशी अपे8ा होती.

२. दरडोई उपIन पातळी हा दे शाKया आ4थ.क पातळीKया Aनदh शांक असतो. यासाठQ या

योजनेत दरडोई उपIनाKया वाढ,वर ल8 कsvfत करbयात आले. पढ

ु Kया 10 वषा.त दरडोई

उपIन दuु पट Cहावे असे उ’ीGट होते.

३. लोकसं*येKया वाढ,वर ल8 ल8ात घेता थुल दे शांतग.त उपादन वाढ,चा आवOयक

दर दहाCया योजनेत 8% असणार होता. आ ण अकराCया योजनेत तो 9.3% असbयाची

अपे8ा होती. 8% वाढ,चे lयेय महवकां8ी होते.

४. आ4थ.क वाढ,चे उ’ीGट फwत थूल दे शांतग.त उपादन व दरडोई उपIनात वाढ हे च

असता कामा नये. यासाठQ अ4धक वतत

ृ मानवी क3याणाKया वाढ,ला महव दे bयाचे

AनिOचत केले.

५. मानवी क3याणाKया वाढ,साठQ फwत पुरेशा माणात उपIनाKया उपभोगाचाच

समावेश नाह,तर इतर कारKया उपभो:य वतच

ंू ाह, समावेश केला पाvहजे.

६. यासाठQ मुलभूत सामािजक सेवा वशेषत: 5श8ण, आरो:य, पbयाKया पाbयाची

उपलjधता आ ण मुलभूत आरो:य र8णाय.द8ता यांना संधी vदल, पाvहजे.

७. यामlये सव. Cयwती आ ण गटाक1रता आ4थ.क व सामािजक संधीKया वताराचा

समावेश केला पाvहजे. आ ण Aनण.यामlये यांचा मोठा सहभाग असला पाvहजे.

या5शवाय दहाCया योजनेत या 8े;ांत चंगले ल8 थापत केले पाvहजे आ ण

लोकांKया जीवनमानाKया दजा.तील सुधारणेकडे भर,व गती ाuत केल, पाvहजे.

८५
Bibliography:-

Adelman, I. (1961), Theories of Economic Growth and Development,
StanfordUniversity Press, Stanford.

Barrell, R.G. Mason and M.O. Mahoney (2000), Productivity, Innovation and
Economic Performance, CambridgeUniversity Press, Cambridge.

Barrow, R. and X. Sela – I, Martin, Economic Growth, McGraw Hill, New
York.

Behrman, S.and T.N. Srinivasan (1995), Handbook of Development
Economics, Vol.3, Elsevier, Amsterdam.

Bhagwati, J. and P. Desai (1970), India : Planning for Industrialization,
OxfordUniversity Press, London.

Brahmananda, P.R. and C.N. Vakil (1956), Planning for an Expanding
Economy, Vcra and Co., Bombay.

Brown, M. (1966), On the Theory and Measurement of Technical Change ,
CambridgeUniversity Press, Cambridge, Mass.

Campbell, N. and F. Burton (Eds.) (1994), Japanese Multinationals,
Routledge, New York.

Chakravarati, S. (1987), Development Planning : The Indian Experience,
Clarendon Press, Oxford.

Chakravarti, S. (1982), Alternative Approaches to the Theory of Economic
Growth, OxfordUniversity Press, New Delhi.

Chenery, H. and T.N. Srinivasan (Eds.) (1989), Handbook of Development
Economics, Vols. 1& 2, Elsevier, Amsterdam.

Chenery, H.B.et.al. (Eds.) (1974), Redistribution with Growth, Oxford
university Press, Oxford.

Dasgupta, P. (1993), An Enquiry into Well-being and Destitution, Clarendon
Press, Oxford.

Dasgupta, P., A.K. Sen and S. Marglin (1972), Guidelines for Project
Evaluation, UNIDO, Vienna.

Ghatak, S. (1986), An Introduction to Development Economics, Allen and
Unwin, London.

Gillis, M., D.H. Perkins, M.Romer and D.R. Snodgrass (1992), Economics of
Development, (3rd Edition), W.W. Norton, New York.

Gimmell, N. (1987), Surveys in Development Economics, Blackwell, Oxford.

Grossman, G. and E. Helpman (1991), Innovation and Growth in the Global
Economy, MIT Press , Cambridge, Mass.

Gupta, S.B. (1988), Monetary Economics : Institutions, Theory and Policy, S.
Chand and Co., New Delhi.

Hayami, Y. (1997), Development Economics, OxfordUniversity Press, New
York.
८६

Hayami, Y. and M. Akoi (Eds.) (1998), The Institutional Foundations of East
Asian Economic Development, Macmillan, London.

Higgins, B. (1959), Economic Development, W.W.Norton, New York.

Hirsch, A.O. (1958), The Strategy of Economic Development, YaleUniversity
Press, New York.

Hogendorn, J. (1996), Economic Development, Addison, Wesley, New York.

Jadhav, N. (1995), Monetary Economics for India, Macmillan, New Delhi.

Kahkonon, S. and M. Olson (2000), A New Institutional Approach to Economic
Development, Vistaar.

Killick, T. (1995), IMF Programmes in M Developing Countries : Design and
Impact, Routledge, London.

Kindleberger, C.P.(1977), Economic Development, (3rd Edition), McGraw Hill,
New York.

Kuznets, Simon (1971), Economic Growth of Nations, Total Output and
Production Structure, HarvardUniversity Press, Cambridge, Mass.

Lewis, W.A. (1955), The Theory of Economic Growth, George Allen and
Unwin, London.

Little, I.M.D. (1982), Economic Development : Theory and International
Relations, Basic Books, New York.

Mason, M. (1992), American Multinationals and Japan, HarvardUniversity
Press, Cambridge, Mass.

Meadows, D.H. et. al. (1972), The Limits to Growth, Universe Books, New
York.

Mehrotra, S. and J. Richard (1998), Development with a Human Face,
OxfordUniversity Press, New Delhi.

Meier, G.M. (1995), Leading Issues in Economic Development, (6th Edition),
OxfordUniversity Press, New Delhi.

Meier, G.M. and D. Seers (Eds.)(1987), Pioneers in Development,
OxfordUniversity Press, New York.

Mishan, E.J. (1975), Cost-Benefit Analysis, (2nd Edition), Allen and Unwin,
London.

Myint, H. (1971), Economic Theory and Underdevelopment Countries,
OxfordUniversity Press, New York.

Myint, Hla (1965), The Economics Of Underdevelopment Countries, Preager ,
New York.

Myrdal, G. (1957), Economic Theory and Underdeveloped Regions,
Duckworth, London.

Nayyar, D. (Ed) (1994), Industrial Growth and Stagnation, The Debate in
India, OxfordUniversity Press, New Delhi.

८७

Ranis, G. and A. Mahmood (1992), Political Economy for Development,
Blackwell, CambridgeMass.

Schumpeter, J.A. (1949), The Theory of Economic Development,
HarvardUniversity Press, Cambridge, Mass.

Sclow, R.M. (2000), Growth Theory : An Exposition, OxfordUniversity Press,
Oxford.

Sen, A : (1992), Inequality Reexamined, OxfordUniversity Press , Oxford.

Sen, A.K. (Ed.)(1990), Growth Economics , Penguin, Harmondsworth.

Taylor, L. (1979), Macro Models for Developing Countries, McGraw Hill, New
York.

Therberge, J.D. (Ed.) (1968), Economics of Trade and Development, John
Wiley , New York.

Thirlwal, A.P. (1974), Inflation, Saving and growth in Developing Economies,
Macmillan, London.

Thirwal, A.P. (1999), (6th Edition), Growth and Development, Macmillan, U.K.

Todaro, M.P. (1971), Development Planning : Models and Methods,
OxfordUniversity Press, Oxford.

Todaro, M.P. (1996), (6th Edition), Economic Development, Longman,
London.

United Nations (1994), Human Development Report, United Nations, New
York.

Weiss, J. (1988), Industry in Developing Countries, Croom Helm, London.

World Bank (1993), East Asian Miracle, World Bank Report, WashingtonD.C.

World Bank (1994), Infrastructure and Development, World Bank,
WashingtonD.C.

८८