czwartek, 29 grudnia 2022

Psychologia różnic indywidualnych

Temat I
Czym są różnice indywidualne? – ich powszechność i
uwarunkowania
Psychologia różnic indywidualnych jako dziedzina …dotyczy nie wszystkich różnic –
jedynie tych odznaczających się względną stałością. Są to: temperament (i
osobowość), inteligencja i zdolności, style poznawcze.

Dwa nurty badań:

1. Model top-down – podejście dyspozycyjne i różnicowe

- ludzie „z natury” różnią się wyposażeniem genetycznym;
- uwarunkowane genetycznie cechy powodują względnie stałe różnice między
ludźmi w zachowaniu, emocjach, procesach poznawczych bez względu na
rodzaj sytuacji (środowiska) (por. Big Five)

2. Integracja modeli top-down i bottom-up

a) podejście dyspozycyjno-sytuacyjne
Genetycznie uwarunkowane cechy (np. temperamentu) modyfikują znaczenie
czynników zewnętrznych (sytuacji) i wewnętrznych (innych cech i właściwości
osoby), co prowadzi do różnego znaczenia tych samych czynników, roli tych
samych cech itd.
b) podejście różnicowo-procesualne
Różnice w cechach (np. temperamentalnych) polegają na istnieniu
specyficznych (obok wspólnych) mechanizmów modyfikujących procesy
poznawcze i emocjonalne, a także zachowania. Dostarczają danych
wskazujących, że te same sytuacje mogą uruchamiać różne procesy, a te same
procesy mogą prowadzić do różnych zachowań u osób o różnych cechach.
Ogólna prawidłowość – osoby z niską reaktywnością mają wyższe zadowolenie
z życia niż osoby z wysoką reaktywnością
Modyfikacja – posiadanie celów wewnętrznych osłabia negatywny „wpływ”
wysokiej reaktywności na zadowolenie z życia.

Różnice interindywidualne (międzyosobnicze) to różnice w obrębie określonej cechy

lub zachowania pomiędzy jednostkami w ramach tego samego gatunku.

Różnice intraindywidualne (wewnątrzosobnicze) to różnice w zakresie określonej

cechy lub zachowania u tej samej jednostki.

1
 czwartek, 29 grudnia 2022

Podstawowe pojęcia

Typ - to kategoria klasyfikacyjna, część populacji wyodrębniona ze względu na

posiadaną cechę /konfigurację cech/, która nie odnosi się do pozostałej części
populacji. Koncepcje typu:

sangwinik flegmatyk

choleryk melancholik

biegunowa amodalna szufladkowa wymiarowa

Cecha: wymiar / czynnik - względnie stała, • Ma charakter latentny (ukryty).

• Jest zmienną pośredniczącą między bodźcem a
charakterystyczna dla jednostki, reakcją.
• Zwykle (jeśli mowa o PRI) ma podłoże
zgeneralizowana tendencja do określonych biologiczne.
• Może mieć różne nasilenie, a ludzi można
zachowań, przejawiająca się w różnych uporządkować wg tego nasilenia (wymiar).
sytuacjach (Strelau, 2001).

Styl
Style poznawcze – różnice ze względu na określony sposób przetwarzania
informacji/percepcji.
Style radzenia sobie – różnice ze względu na sposób radzenia sobie z sytuacją
stresową.
Style działania – różnice ze względu na sposób, w jaki przebiega dana czynność.

Dziedziczność czy środowisko? (nature or nurture? F. Galton)

• Geniusz jest zdeterminowany przez dziedziczność (Galton, 1869).

• Pomyłki dotyczące tego, czy mowa o ogólnych zjawiskach, czy o różnicach

indywidualnych (dziedziczenie vs odziedziczalność np. inteligencji).

• Wszelkie zachowanie jest wynikiem współdziałania zarówno genów jak i

środowiska.

Ogólne założenia genetyki zachowania

1. Różnice między jednostkami danej populacji wynikają zarówno z przyczyn

genetycznych, jak i środowiskowych

2
 czwartek, 29 grudnia 2022
2. Różnice indywidualne zdeterminowane są działaniem wielu genów (jest mało
prawdopodobne, aby jakikolwiek
pojedynczy gen determinował
obserwowaną w populacji zmienność
w zakresie fenotypów [zachowania])

• Środowisko wspólne (dzielone,

międzyrodzinne) – czynniki
środowiskowe, które upodobniają
poszczególnych członków danej rodziny do siebie i zarazem odróżniają ich od
członków innych rodzin

• Środowisko specyficzne (nie dzielone, wewnątrzrodzinne) – czynniki

środowiskowe, które przyczyniają się do powstawania różnic między członkami
tej samej rodziny

Wariancja genetyczna addytywna (genetyczny składnik addytywny)

obejmuje tę cześć wyposażenia dziedzicznego, która „odtwarza się w identycznej
postaci”, czyli przyczynia się do podobieństwa dziecka do rodziców. Organizm
potomny otrzymuje od każdego z rodziców materiał genetyczny- dokładnie po
połowie od matki i ojca.

Nieaddytywna wariancja genetyczna (genetyczny składnik nieaddytywny)

jest wynikiem złożonych procesów interakcji między genami w chromosomach
organizmu potomnego, które przejawiają się w postaci dominacji i epistazy
Dominacja - to interakcja alleli zajmujących jednakowe położenie (locus) w chromosomie. Zjawisko dominacji
polega na tym, że allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na daną cechę niż drugi allel z tej samej pary.
Epistaza - to interakcja między allelami zajmującymi różne położenie w chromosomach. Epistaza to tłumienie
cechy uwarunkowanej przez określony gen w wyniku współdziałania genów dominujących z różnych par alleli.

Interakcja i korelacja czynników genetycznych i środowiskowych prowadzi do tworzenia się

zróżnicowanych doświadczeń, odmiennych dla każdej jednostki, a w efekcie do
powstawania i utrzymywania się różnic indywidualnych w populacji

Interakcja genotypu i środowiska G x E

Określone oddziaływania wychowawcze mogą być bardziej skuteczne dla jednych dzieci (o
określonym wyposażeniu genetycznych), a mniej efektywne w stosunku do innych (o innym
wyposażeniu genetycznym);

Korelacja genotypu i środowiska GE

Oznacza, że geny zmieniają prawdopodobieństwo ekspozycji człowieka na czynniki
środowiskowe;

• Korelacja GE może być pozytywna, ale niekiedy ujemna (np. człowiek z niskim poziomem
genetycznie uwarunkowanej cechy funkcjonuje w warunkach wymagających wysokiego
jej poziomu)

3
 czwartek, 29 grudnia 2022
• Korelacja pasywna (bierna): odnosi się do warunków środowiskowych sprzyjających
rozwojowi tych cech, które są determinowane przekazanymi genami. Występuje tylko
między osobami spokrewnionymi ze sobą i nie wymaga aktywnego uczestnictwa
jednostki.

• Korelacja reaktywna: podleganie wpływom środowiskowym związanym z reakcjami ludzi

na zachowanie jednostki wynikające z cech zdeterminowanych genetycznie.

• Korelacja aktywna: odnosi się do aktywnego wyboru warunków środowiskowych

odpowiadających genotypowi jednostki.

Selektywny dobór rodziców odnosi się do tendencji ludzi polegającej na nielosowym

doborze partnerów na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psychologicznych; Jeżeli
partnerzy dobierają się pod względem cech o silnym uwarunkowaniu genetycznym, to ich
potomstwo będzie bardziej do nich podobne, niż to wynika z wkładu addytywnego
czynnika genetycznego (selektywny dobór zwiększa podobieństwo potomstwa do
rodziców).

Podstawowe metody badawcze

• Metoda bliźniąt, polegająca na porównaniu fenotypowych różnic w parach bliźniąt DZ i MZ (w
jakim stopniu zmienność zachowania [fenotypu] obserwowana u różnych osobników – w
określonej populacji- wynika z różnic genetycznych między nimi, a w jakim została spowodowana
wpływami środowiska, w którym żyli i rozwijali się)

• Metoda studiów rodzinnych (porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin

biologicznych;

• Metoda badań adopcyjnych (badanie podobieństwa fenotypowego osób niespokrewnionych

genetycznie, ale mieszkających razem i tworzących rodzinę- cenne źródło informacji o roli
środowiska wspólnego)

• Metody molekularne (identyfikacja genów mających nawet niewielki udział w kształtowaniu się
różnic indywidualnych w zakresie danej cechy/zachowania). QTL Quantitative Trait Loci –
symultaniczne wykrywanie i identyfikacja genów o różnym umiejscowieniu i zmiennym zakresie
wpływu na to samo zachowanie, a zwłaszcza jego zaburzenia

4
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia I
Krzywa Gaussa
Większość cech badanych przez psychologię różnic indywidualnych ma tzw.
rozkład normalny.

Pierwsza typologia temperamentu Hipokratesa - Galena

Choleryk – dominuje żółć; działa szybko i gwałtownie
Sangwinik – dominuje krew; uczucia silne i płytkie
Melancholik – dominuje czarna żółć; uczucia powolne i głębokie
Flegmatyk – dominuje flegma; działa wolno i bezwładnie

Darwin - selekcja naturalna oparta na różnicach międzyosobniczych

Regresja do średniej - Galton

• Polega ono na tym, że potomstwo osobników wysoce uzdolnionych jest

przeciętnie mniej uzdolnione od swoich rodziców.

• Galton nie zauważył jednak zjawiska odwrotnego, czyli wzrostu przeciętnego

poziomu uzdolnień potomstwa osób mniej zdolnych w stosunku do pokolenia
rodzicielskiego.

Cecha
Wprowadzona do terminologii w sposób systematyczny przez Gordona Allporta.
Cechy deskryptywne i warunkowe (tendencje). Cecha jako zmienna pośrednicząca:
bodziec -> cecha -> reakcja.

Walter Mischel (1968) – krytyka spójności międzysytuacyjnej cechy. Tym

wartościom, powtarzającym się w wielu badaniach, Mischel nadał nazwę
współczynnika osobowości.

Epstein (1979, 1984) – zarówno spójność czasowa (stałość), jak i spójność

sytuacyjna cech jest funkcją agregacji dokonanych pomiarów. Jednorazowy pomiar
jest mało rzetelny i mało trafny.

Interkacjonizm

• Cecha i stan jako dwa odrębne pojęcia (Endler i Magnuson, 1976);

• Kiedy o zachowaniu decyduje środowisko, a kiedy cecha?

• Zachowanie może być zdeterminowane w przeważającej mierze przez środowisko

lub cechę w zależności od okoliczności

5
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temat II
Temperament z perspektywy historycznej
Badania Heymansa - Wiersmy

Trzy wymiary temperamentu:

- Aktywność – zachowania ukierunkowane na cel (sprawcze), ilość czasu

poświęcanego na daną aktywność.

- Emocjonalność – wrażliwość, pobudliwość emocji.

- Funkcja pierwotna/wtórna – czas trwania procesów psychicznych i zachowań,

szybkość zmiany z jednego stanu w drugi (można mieć przewagę funkcji
pierwotnej nad wtórną lub odwrotnie.

Heymans i Wiersma, w oparciu o przeprowadzone badania wywnioskowali, że:

- cechy temperamentu są w dużej mierze dziedziczne;

- dominuje dziedziczenie w ramach tej samej płci;

Konstytucjonalna typologia E. Kretschmera

1. Istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do pewnych chorób

psychicznych

2. Ludzie normalni o danym typie budowy ciała mają określone właściwości

psychiczne i odpowiednie skłonności do chorób psychicznych

3. Cztery typy budowy ciała (pomiary antropologiczne i technika fotograficzna:

– leptosomatyk (gr. leptós – wątły; soma – ciało)

– pyknik (gr. pyknós – gruby, gęsty)

– atletyk (gr. athlon – zapasy)

– dysplastyk (gr. dys –źle; plastós – ukształtowany)

4. Dane z badań – budowa ciała a choroby psychiczne

• Pacjenci maniakalno-depresyjni: budowa pykniczna (krępa) – 64%

• Schizofrenicy: budowa leptosomatyczna lub asteniczna (wysoka i szczupła) –

50,3%

• Epileptycy: budowa atletyczna - 28,9% lub dysplastyczna (odstępstwa od

normalnej budowy) - 29,5%

5. Cztery podstawowe właściwości psychiczne:

6
 czwartek, 29 grudnia 2022
psychastezja - wrażliwość psychiczna na bodźce (nadmierna lub obniżona);

nastrój - zabarwienie uczuciowe przeżyć psychicznych (od przyjemności (radości)

do przykrości (smutku);

tempo psychiczne - szybkość przebiegu procesów psychicznych, ich rytm i

szybkość następowania po sobie (od zwolnionego do przyspieszonego);

psychomotoryka (ruchliwość psychiczna) - ogólne tempo ruchów (ruchliwy –

ociężały) i specjalne sposoby poruszania się (np. sztywny, porywczy, energiczny,
płynny).

6. Trzy typy temperamentu

Temperament schizotymiczny (schizotymik): skłonność do schizofrenii, autyzmu (wycofania), schizotymicy są
emocjonalnie drażliwi i chłodni, o sztywnych przyzwyczajeniach i postawach; wycofanie ze świata realnego,
trudność z przystosowaniem (typ budowy leptosomatyczny/asteniczny).
Temperament cyklotymiczny (cyklotymik): skłonność do psychozy maniakalno-depresyjnej (cykliczne
zaburzenie psychotyczne; dawna nazwa: cyklofrenia), przechodzenia od radości do smutku i odwrotnie, łatwe
nawiązywanie kontaktu z otoczeniem, realistyczne poglądy (typ budowy pykniczny).
Temperament iksotymiczny (iksotymik) [gr. ixos – lepki]: skłonność do epilepsji, mała wrażliwość, spokój, słabo
zaznaczona mimika i pantomimika, mała plastyczność, trudność w przystosowaniu do otoczenia (typ budowy
atletyczny).

Konstytucjonalna typologia Williama H. Sheldona (1940)

1. Somatotyp (typ budowy ciała) można scharakteryzować uwzględniając trzy

podstawowe komponenty budowy ciała:

endomorfię (narządy wewnętrzne),

mezomorfię (tkanka mięśniowa),

ektomorfię (skóra i tkanka nerwowa).

2. Trzy składniki (grupy cech temperamentu):

wiscerotonia (łac. viscera – wnętrzności)

somatotonia (gr. soma – ciało)

cerebrotonia (łac. cerebrum – mózg)

Typologia Pawłowa oparta na właściwościach ośrodkowego układu

nerwowego

1. Zasada nerwizmu – zachowanie człowieka i zwierząt wyższych zależy przede

wszystkim od czynności ośrodkowego układu nerwowego (OUN)

2. Podstawowe właściwości OUN są odpowiedzialne za różnice indywidualne w

warunkowaniu (badania psów), a ogólniej w zachowaniu się zwierząt i człowieka

7
 czwartek, 29 grudnia 2022
3. Różnice między jednostkami sprowadzają się do kombinacji ograniczonej liczby
właściwości OUN

Cechy psychomotoryczne Sangwinik Melancholik Choleryk Flegmatyk

1.Zabarwienie emocjonalne (życie rozdraż-niony,

wesoły smutny zrównowa-żony, stały
uczuciowe) wybuchowy

a) Łatwość duża
mała duża mała
powstawania słabe
silne silne słabe
2. Cechy formalne b) Siła płytkie
głębokie głębokie częściowo głębokie
przeżyć psychicznych c) Głębokość płynne
trwałe trwałe część. trwałe
d) Czas trwania nietrwałe
regularny nieregularny Regularny
e) Przebieg nieregularny

szybko szybko powoli

a) Szybkość powoli
silne silne słabe
b) Siła słabe
3. Sposób reagowania płynne aktywnie biernie
c) Czas trwania trwałe
(wykonywania ruchów) nietrwałe trwałe trwałe
d) Zakres mały
duży duży mały
e) Przebieg regularny
nieregularny nieregularny regularny

5. Siła procesu pobudzenia (najważniejsza właściwość) to zdolność komórki

nerwowej do pracy. Przejawia się w wydolności funkcjonalnej, tj. w zdolności
komórek nerwowych do wytrzymywania długotrwałego lub krótkotrwałego, ale
silnego pobudzenia bez
przechodzenia w stan hamowania
ochronnego.
Wskaźnikiem siły procesu
pobudzenia jest moment
pojawienia się hamowania
ochronnego (zmniejszenie lub zanik
reakcji na silne lub długotrwałe
bodźce).
Hamowanie ochronne
(bezwarunkowe, wrodzone) chroni
komórkę nerwową przed dalszym
szkodliwym działaniem silnego lub
długotrwałego bodźca (czyli zużyciem i wyczerpaniem).

6. Siła procesu hamowania (właściwość drugorzędna) to funkcjonalna wydolność

układu nerwowego w zakresie hamowania warunkowego, wyuczonego.
Przejawia się w zdolności do wytwarzania warunkowych reakcji hamulcowych
(wygasanie, różnicowanie, opóźnianie). Na poziomie zachowania przejawia się w
sytuacjach, gdy mamy do czynienia z zakazami, powstrzymywaniem się od
pewnych czynności (np. brak falstartu).

8
 czwartek, 29 grudnia 2022
7. Równowaga procesów nerwowych
to stosunek między siłą procesu
pobudzenia i siłą procesu hamowania.

8. Ruchliwość procesów nerwowych

to szybkość zmiany jednego procesu
nerwowego na drugi; przejawia się w
zdolności do zmiany zachowania się
odpowiednio do zmieniających się
bodźców (sytuacji).

11. Typ układu nerwowego jest wrodzony i mało podatny na zmiany pod wpływem
oddziaływań środowiskowych i wychowawczych.

12. Typ układu nerwowego stanowi podstawę fizjologiczną temperamentu.

Temperament to pojęcie opisowe. Typ układu nerwowego to pojęcie wyjaśniające

Neopawłowiści (Tiepłow)

Badania Tiepłowa: istnieją typy nie odpowiadające żadnemu z 4 typów Pawłowa,

gdyż zasada podziału jest zbyt ogólna. Siła procesu pobudzenia może być opisana
za pomocą dwóch aspektów: wydolności komórek nerwowych i ich wrażliwości,
które pozostają w odwrotnej zależności względem siebie (Tiepłow i Niebilicyn);
Ruchliwość procesów nerwowych może oznaczać dwie odrębne właściwości
(Tiepłow): Ruchliwość, w rozumieniu Pawłowa, czyli zdolność procesu nerwowego
do przechodzenia z jednego stanu w inny (np. z bodźca dodatniego w hamulcowy);
Labilność, czyli szybkość powstawania i zaniku procesów nerwowych.

❖ Należy także wyodrębnić inne cechy, jak:

• Dynamiczność – łatwość i szybkość z jaką w UN powstają procesy pobudzenia

i hamowania

• Aktywowalność – opisywana za pomocą charakterystyk EEG, odnoszących się

do poziomu aktywacji kory mózgowej i ośrodków podkorowych.

9
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia II
Teoria osobowości H. J. Eysencka - biologiczna teoria PEN

Pomimo modyfikacji teorii, jej zasadnicze elementy pozostały niezmienne:

▪ temperament ma podłoże biologiczne;

▪ cechy temperamentu mają charakter uniwersalny;

▪ strukturę temperamentu można opisać za pomocą kilku niezależnych czynników

nadrzędnych (ekstrawersji [E], neurotyczności [N] i psychotyczności [P])

Według Eysencka (1970) osobowość to „względnie trwała organizacja charakteru,

temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne
sposoby przystosowania się do otoczenia”

Wymiar ekstrawersji
Ekstrawersja w przeciwieństwie do introwersji składa się z takich cech, jak
towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

Fizjologiczne podstawy ekstrawersji:

▪ teoria hamowania (wcześniejsza);
▪ teoria aktywacji.

Teoria hamowania: źródła:

▪ pojęcie hamowania reaktywnego wg Hulla (1943)
▪ teoria pobudzenia i hamowania wg Pawłowa (1951-1952)

Postulaty teorii hamowania:

1. jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawia się w nich pobudzenie i
hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie zanika;

2. predyspozycję do ekstrawertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał

pobudzeniowy jest słaby i tworzy się powoli, hamowanie reaktywne zaś pojawia się szybko i z
dużą siłą oraz zanika powoli;

3. predyspozycję do introwertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u których potencjał

pobudzeniowy jest silny i tworzy się szybko, hamowanie reaktywne zaś rozwija się powoli, jest
słabe oraz zanika szybko;

4. na wymiarze równowagi procesów pobudzenia/hamowania korowego ekstrawertycy lokują się

na biegunie hamowania, zaś introwertycy – na biegunie pobudzenia;

5. postulat lekowy:
▪ leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą
do ujawniania ekstrawertywnych wzorów zachowań u introwertyków.
▪ leki pobudzające, zmniejszając poziom podwyższając p o z i o m h a m o w a n i a p r o w a d z
ą d o u j a w n i a n i a introwertywnych wzorów zachowań u ekstrawertyków.

10
 czwartek, 29 grudnia 2022
Teoria aktywacji:
1. Układ siatkowaty pnia mózgu produkuje niespecyficzną aktywację zwaną pobudzeniem
korowym, której wyrazem są spontaniczne potencjały elektryczne mózgu rejestrowane w zapisie
EEG;

2. Za różnice indywidualne w E-I odpowiedzialny jest wstępujący układ siatkowaty aktywujący

(ARAS – ascending reticular activating system), który reguluje poziom aktywacji kory
(pobudzenia korowego) w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne;

3. ARAS powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertyków niż u ekstrawertyków;

4. Introwertycy mają chronicznie wyższy poziom pobudzenia korowego..

Wymiar neurotyczności

1) Neurotyczność (emocjonalność) złożona jest z takich cech, jak lęk, przygnębienie,

poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest
zrównoważenie emocjonalne.

2) Fizjologiczne podstawy neurotyczności: wersja wcześniejsza - są

zdeterminowane funkcjonowaniem AUN, wersja późniejsza - reguluje je mózg
trzewiowy.

Wymiar psychotyczności

1. Wymiar psychotyczności jest bezpośrednio powiązany z patologią.

2. Jeden biegun P opisują takie cechy, jak altruizm, empatia, uspołecznienie. Biegun
przeciwny – zespoły psychotyczne, takie jak przestępczość, psychopatia i
schizofrenia.

3. Fizjologiczne podstawy psychotyczności - niejasne.

a) niski poziom oksydazy monoaminowej
b) jakaś forma dezorganizacji OUN

11
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temat III
Wpływ wybranych wymiarów temperamentu (nawiązujących do
teorii aktywacji) na codzienne funkcjonowanie ludzi
Aktywacja

❖aktywacja behawioralna (ogólna) – konstrukt hipotetyczny odnoszący się do

energii wyzwalanej przez organizm jako całość;

❖ optymalny poziom aktywacji (Hebb, 1955) – wydajność reakcji przy stymulacji o

różnym natężeniu –> niektóre osoby mają skłonność do poszukiwania stymulacji,
inne do jej unikania.

Poziom aktywacji (pobudzenia) tu i teraz zależy od:

• bodźców (ich intensywności, złożoności, nowości),

• aktywacji początkowej organizmu (przed bodźcem),czyli stanem organizmu przed

zadziałaniem bodźców zmęczenie, nastrój, środki farmakologiczne, poradnia),

• aktywowalności – indywidualnej tendencji do reagowania na bodźce swoistym dla

jednostki poziomem aktywacji.

Biologiczna teoria PEN H. J. Eysencka

Pomimo modyfikacji teorii, jej zasadnicze elementy pozostały niezmienne:

▪ temperament ma podłoże biologiczne;

▪ cechy temperamentu mają charakter uniwersalny;

▪ strukturę temperamentu można opisać za pomocą kilku niezależnych

czynników nadrzędnych
(ekstrawersji [E], neurotyczności [N] i psychotyczności [P])

Argumenty przemawiające za wpływem czynników biologicznych (genotypu) na trzy

podstawowe wymiary osobowości (Eysenck, 1994)

1. wymiary te wyłaniają się ze wszystkich wielowymiarowych badań nad

osobowością;

2. stwierdza się je we wszystkich, nawet całkowicie różnych kulturach;

3. natężenie E, N i P jest u poszczególnych jednostek bardzo podobne w ciągu

całego życia, mimo różnorodnych i bogatych doświadczeń indywidualnych;

4. badania genetyczne potwierdzają istnienie trzech wymiarów zdeterminowanych

biologicznie.

12
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ekstrawersja w przeciwieństwie do introwersji składa się z takich cech, jak

towarzyskość, żywość, aktywność, asertywność i poszukiwanie doznań.

Biologiczne podstawy ekstrawersji:

- teoria hamowania (wcześniejsza);
- teoria aktywacji.

Postulaty teorii hamowania

1. jednostki różnią się pod względem szybkości i siły, z jaką pojawia się u nich
pobudzenie i hamowanie, oraz pod względem szybkości, z jaką hamowanie
zanika;

2. predyspozycję do ekstrawertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u

których potencjał pobudzeniowy jest słaby i tworzy się powoli, hamowanie
reaktywne zaś pojawia się szybko i z dużą siłą oraz zanika powoli;

3. predyspozycję do introwertywnych wzorów zachowania mają jednostki, u

których potencjał pobudzeniowy jest silny i tworzy się szybko, hamowanie
reaktywne zaś rozwija się powoli, jest słabe oraz zanika szybko;

Neurotyczność (emocjonalność) złożona jest z takich cech, jak lęk, przygnębienie,

poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Przeciwieństwem neurotyczności jest
równowaga emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne).

1. Między normą a patologią istnieje różnica ilościowa.

2. Skrajne położenie na wymiarze neurotyczności prowadzi do zaburzeń i

patologii (mimo, że Eysenck wspominał też o interakcji cecha-środowisko
predysponujące do zaburzeń).

4. Istota przejawiania się neurotyczności jest najwyraźniejsza w warunkach

silnego stresu (jednak dane na ten temat były niejednoznaczne i nieliczne).

Wymiar jest bezpośrednio związany z patologią. Jeden biegun: altruizm, empatia,

uspołecznienie; drugi biegun: przestępczość, psychopatia, schizofrenia. Podłoże
fizjologiczne nadal niejasne.

1. Wysokie wyniki na wymiarze psychotyczności otrzymują osoby będące w kolizji z

prawem, narkomani, psychopaci, schizofrenicy, alkoholicy ! skrajne nasilenie
psychotyczności prowadzi do zachowań aspołecznych, zaburzeń psychicznych i
patologii.

13
 czwartek, 29 grudnia 2022
2. Psychotyczność jest związana też z
twórczością (niekonwencjonalność,
negatywizm, dezaprobata dla innych).

Skrajne nasilenie ekstrawersji i

introwersji może prowadzić do
określonych zaburzeń nerwicowych.

–w y s o k i e w y n i k i n a s k a l i
Neurotyzmu oraz Ekstrawersji
(neurotyczni ekstrawertycy) !
skłonność do nerwicy
histerycznej

–wysokie wyniki w zakresie

Neurotyzmu i niskie w skali
Ekstrawersji (neurotyczni
introwertycy)! skłonność do
zachorowania na nerwicę
d y s t y m i c z n ą ( l ę k , d e p re s j a
reaktywna, psychastenia,
hipochondria i inne cechy)

Typy reakcji na stres

1)Podminowanie - osoby tego typu

sądzą, że obiekt ważny dla nich
emocjonalnie jest warunkiem ich
pomyślności i szczęścia. Brak obiektu
bądź jego utrata jest przeżywane jak
traumatyczne zdarzenie. Takie osoby nie są w stanie zdystansować się od
obiektu i pozostają od niego zależne. Przyczyną wielkiego stresu może być
niepowodzenie w zbliżeniu się do cenionego człowieka.

2) Nadmierne pobudzenie - ten typ spostrzega ważne obiekty jako przyczyny

swoich stresów i nieszczęść. Odrzucenie przez obiekt lub niepowodzenie w
osiągnięciu obiektu stanowi w tym wypadku traumatyczne zdarzenie. Zależność
od obiektu stale się powiększa, gdyż
ludzie tego typu pozostają w ciągłym
kontakcie z zaburzającymi ich
funkcjonowanie osobami i sytuacjami.
Podczas gdy pierwszy typ szuka
bliskości z obiektem i pragnie jej,
reagując beznadziejnością i

14
 czwartek, 29 grudnia 2022
bezradnością na niepowodzenia, typ drugi nie może uwolnić się od obiektu i
przeżywa złość, agresję i pobudzenie.

3) Ambiwalencja - jest to typ reagujący na przemian jak osoby typu pierwszego i

drugiego. Raz spostrzegają obiekt jako główną przyczynę swoich nieszczęść,
innym razem - uważają go za niezbędny warunek swego szczęścia. Oscylują
między beznadziejnością i bezradnością oraz gniewem i pobudzeniem.
Ponieważ reakcje tych osób podlegają ciągłym zmianom i nie utrwalają się w
postaci niekorzystnego wzorca zachowania, dlatego są one do pewnego
stopnia chronione przed chorobą, tj. rakiem lub chorobą wieńcową serca.

4) Autonomia osobista - dla tego typu istotnym warunkiem szczęścia i

pomyślności jest własna autonomia a także autonomia osób, z którymi pragnie
być w kontakcie. Realistycznie ocenia zachowania tych osób (dążenie i
unikanie), akceptując ich autonomię. Osoby typu czwartego potrafią sobie
radzić z niekorzystnymi sytuacjami, potrafią unikać stresu, co pozwala im
zachować zdrowie.

Wzór zachowania A (WZA) = charakterystyczny zespół aktywności i emocji,

ujawniający się u jednostek, które permanentnie podejmują wysiłki w celu uzyskania
nieskończonej liczby bliżej nieokreślonych obiektów znajdujących się w otoczeniu,
w możliwie najkrótszym czasie, działając, jeśli jest to konieczne, wbrew
przeszkodom ze strony innych obiektów lub osób (za: Jenkins, 1978)

Cecha charakterystyczna – dążenie do osiągania jak najwięcej w jak najkrótszym czasie

- potrzeba osiągnięć

- potrzeba dominacji i agresji

- stałe poczucie presji czasu

- praca na granicy własnych możliwości

- niezdolność do relaksacji

stawianie ambitnych celów + presja otoczenia

wobec osób o niskiej reaktywności → wzór B (reaktancja, opór psychiczny)
wobec osób o wysokiej reaktywności → wzór A

stawianie ambitnych celów + dawanie wyboru

wobec osób o niskiej reaktywności → wzór A
wobec osób o wysokiej reaktywności → wzór B

❖ Wysokie natężenie wszystkich wymiarów P, N i E = zachowania przestępcze.

15
 czwartek, 29 grudnia 2022
❖ Introwertycy mają wyższe osiągnięcia w nauce, neurotycy preferują bezpieczne
strategie uczenia, zrównoważeni emocjonalnie lubią strategie poszukujące.

Neurofizjologiczna Teoria Temperamentu J. Graya

Introwertycy – bardziej wrażliwi na kary i brak nagród, ekstrawertycy – bardziej
wrażliwi na nagrody i brak kar.

▪ Neurotyczność – ogólna wrażliwość na wzmocnienia (zarówno kary jak i

nagrody). Neurotycy w porównaniu z osobami zrównoważonymi emocjonalnie -
bardziej wrażliwi na obie kategorie sygnałów (większa wrażliwość zarówno na
kary, jak i nagrody);

Podstawowe tezy teorii J. Greya - wymiary temperamentu

▪ Ekstrawersja i neurotyczność nie są podstawowymi wymiarami temperamentu.

Pierwotne wymiary temperamentu: lęk , impulsywność oraz obronność.

▪ U podstaw lęku leży wrażliwość na sygnały kary, braku nagrody; u podstaw

impulsywności zaś – wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary; u podstaw
obronności – podatność na działanie bezwarunkowych bodźców awersyjnych;

▪ Ekstrawersja i neurotyczność to cechy wtórne będące kombinacją lęku i

impulsywności;

▪ Ekstrawersja to kombinacja niskiego poziomu lęku i wysokiego poziomu

impulsywności; neurotyczność to wypadkowa wysokiego poziomu lęku i
wysokiego poziomu impulsywności;
Wysoka impulsywność – najwyższa wrażliwość na nagrody.
Wysoki lęk – najwyższa wrażliwość na kary.
Wysoka neurotyczność – wysoka wrażliwość zarówno na kary jak i nagrody.

Założenia:
- temperament przejawia się w predyspozycjach do określonych rodzajów emocji;
- emocje to stany OUN.

Zachowaniem emocjonalnym sterują w mózgu trzy odrębne hipotetyczne układy:

1. Behawioralny układ hamujący (BIS; Behavioral Inhibition System);

Układ warunkujący wrażliwość i reakcje na sygnały kary, braku nagrody lub nowości ! hamowanie
zachowania, wzrost aktywacji, wytężona uwaga.
Leży u podstaw lęku – stanu, w którym jednostka reaguje na zagrożenie bądź niepewność reakcją typu
„zatrzymaj się, przypatrz się uważnie, posłuchaj i przygotuj się do działania” (Gray, 1991).

2. Behawioralny układ aktywacyjny (BAS; Behavioral Activation/Approach System);

Układ warunkujący wrażliwość i reakcje na sygnały nagrody lub braku kary. Jego wrażliwość może mieć
też związek z pozytywną emocjonalnością (nadzieja, szczęście, uniesienie).
Leży u podstaw impulsywności.

16
 czwartek, 29 grudnia 2022
3. Układ walki/ucieczki (F/FLS; Fight/Flight System).
Układ warunkujący różnice indywidualne w zakresie obronności przejawiającej się w postaci złości.
Odpowiada za reakcje na bezwarunkowe bodźce awersyjne – bezwarunkową agresję lub ucieczkę.
Leży u podstaw obronności.

Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua

Postulaty

1. Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania.

2. Cechy formalne zachowania można opisać w kategoriach energetycznych i

czasowych.

3. Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe

różnice indywidualne.

4. Różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, tzn. odnoszą się do

wszelkich zachowań i reakcji.

5. Cechy temperamentalne obecne są od wczesnego niemowlęctwa.

6. Temperament występuje zarówno u człowieka, jak i u zwierząt.

7. Temperament w swej pierwotnej formie jest wynikiem ewolucji biologicznej, stąd

czynnik genetyczny, jak i określone mechanizmy fizjologiczne i biochemiczne.
współdeterminują różnice indywidualne w temperamencie.

8. Cechy temperamentanle, choć względnie stałe, podlegają w ontogenezie

powolnym zmianom (pod wpływem zmian rozwojowych oraz interakcji genotypu
i środowiska).

9. Temperament pełni funkcję regulacyjną, która polega na modyfikacji

(moderowaniu) wartości stymulacyjnej (energetycznej) i temporalnej sytuacji i
zachowań, odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych.

10. Rola temperamentu w regulacji stosunków ze światem ujawnia się głównie w

sytuacjach trudnych i/lub zachowaniach ekstremalnych.

Temperament – zespół podstawowych, względnie stałych czasowo cech

osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania
(parametrach energetycznych i czasowych). Cechy te występują we wczesnym
dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie
zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega
zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych
czynników środowiskowych.

17
 czwartek, 29 grudnia 2022

C H A R A K T E R Y S T Y K A
ENERGETYCZNEGO POZIOMU
ZACHOWANIA (EPZ)
Wszystkie te cechy, które są wyznaczane
różnicami indywidualnymi w
m e c h a n i z m a c h fi z j o l o g i c z n y c h
odpowiedzialnych za poziom
e n e rg e t y c z n y o rg a n i z m u , t z n . z a
nagromadzenie, jak i rozładowanie
zmagazynowanej energii.

CZASOWA CHARAKTERYSTYKA
ZACHOWANIA (CCZ)
Dotyczy takich cech zachowania, jak:
utrzymywanie się reakcji, powtarzanie
reakcji, ruchliwość, regularność, szybkość
i tempo reakcji.

Reaktywność - cecha temperamentu determinująca względnie stałą i

charakterystyczną dla jednostki intensywność reakcji. Ludzie różnią się między sobą
pod względem tej cechy, a te różnice wyrażone mogą być ilościowo. Próg
wrażliwości – przy którym da się zarejestrować najmniejsza reakcja na bodziec.
Różnimy się między sobą tym, jaki bodziec (jak silny) musi być eksponowany,
abyśmy na niego zareagowali. Wysoka reaktywność = duża wrażliwość i mała
wydolność; niska reaktywność = mała wrażliwość i duża wydolność.

Aktywność - jest regulatorem zapotrzebowania na stymulację; przejawia się w ilości

i zakresie podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej;
a) bezpośrednia – będąca bezpośrednim źródłem stymulacji; przejawia się w
podejmowaniu działań, które same w sobie są źródłem stymulacji (z uwagi na ich
intensywność, stopień postrzeganego zagrożenia, ryzyko, itp.). Własna aktywność
jednostki stanowi bezpośrednie źródło stymulacji na dwa sposoby:
aktywność fizyczna, czynności wywołujące emocje.
b) pośrednia – będąca pośrednim źródłem stymulacji; przejawia się w
podejmowaniu działań, których celem jest dostarczenie lub uniknięcie stymulacji
pochodzącej z zewnątrz organizmu (np. otoczenie, sytuacje, zadania, bodźce o
różnym stopniu zmienności, nowości, intensywności, złożoności, znaczenia);

18
 czwartek, 29 grudnia 2022

Cechy temperamentu

1. Wrażliwość sensoryczna - Zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej

wartości stymulacyjnej.
2. Reaktywność emocjonalna Tendencja do intensywnego reagowania na bodźce
wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i niskiej
odporności emocjonalnej.
3. Wytrzymałość - Zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach
wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności i/lub w
warunkach silnej stymulacji zewnętrznej.
4. Aktywność - Tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości
stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej.
5. Żwawość - Tendencja do szybkiego reagowania oraz utrzymywania dużego
tempa wykonywanych czynności i do łatwej zmiany jednego zachowania
(reakcji) w inne, odpowiednio do zmian otoczenia.
6. Perseweratywność - Tendencja do utrzymywania i powtarzania zachowań po
zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji), który to zachowanie wywołał.
7. Rytmiczność - Tendencja do rytmicznego wykonywania czynności związanych z
cyklem snu i czuwania, spożywania posiłków oraz stylem życia, która przejawia
się w regularności interwałów czasowych między reakcjami jednorodnymi
Efektywność regulacji stymulacji - dopasowanie dopływającej stymulacji do
indywidualnych możliwości ich przetwarzania.

Efektywna regulacja stymulacji - Duża wytrzymałość i niska reaktywność

emocjonalna oraz duża aktywność. Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność
emocjonalna oraz mała aktywność.

Nieefektywna regulacja stymulacji - Duża wytrzymałość i niska reaktywność

emocjonalna oraz mała aktywność (struktura z tendencją do niedostymulowania).
Mała wytrzymałość i wysoka reaktywność emocjonalna oraz duża aktywność
(struktura z tendencją do przestymulowania).

➢ osoby wysokoreaktywne w sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej,

kiedy nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji - wykazują spadek
efektywności działania;

➢ osoby niskoreaktywne w sytuacjach o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (np.

monotonia), kiedy nie mają możliwości podwyższenia tej stymulacji – wykazują
spadek efektywności działania;

19
 czwartek, 29 grudnia 2022

Badania Jamesa R. Barclaya pozwoliły na zbudowanie typologii temperamentu

odnoszącej się do specyfiki temperamentu ucznia:

1) Typ myśliciela: wysokoreaktywny, często stymulowany wewnętrznie przez

procesy myślowe, mało odporny na ciągłe działanie bodźców, których dostarcza
klasa.

2) Typ przywódcy: niskoreaktywny, skłaniający się w kierunku ekstrawersji, o dużej

tolerancji dwuznaczności sytuacji społecznych, lubiący stymulację społeczną, o
wysokim progu stymulacji, wytrzymały.

3) Typ podporządkowany – reaguje bardziej biernie na stymulację ze strony klasy,

ogólnie wysokoreaktywny, nie przejawiający dużej energii ani aktywności.

4) Typ agitatora – niskoreaktywny, o zmiennym poziomie energii, z dużą potrzebą

silnej stymulacji, a zarazem mało wytrzymały.

Temperament jako element systemu regulacji stymulacji

Transakcyjny model temperamentu (TMT) Andrzeja Eliasza

1. Temperament jest elementem złożonego systemu regulacji stymulacji.

Elementami tego systemu są: temperament, osobowość i środowisko..

2. Pomiędzy elementami tego złożonego systemu istnieją transakcyjne zależności.

Oznacza to, że wszystkie elementy oddziałują na siebie i poprzez to podlegają
zmianom. Zmiana jednego elementu wywołuje zmiany relacji z pozostałymi.

3. Nie można zakładać niezależności jednego z elementów systemu od

pozostałych i od całości systemu. Przyczyn względnej stałości cech można
poszukiwać we wzajemnym powiązaniu np. temperamentu z innymi elementami
złożonego systemu regulacji stymulacji.

4. Środowisko może mieć wpływ na temperament i może go zmieniać. Zmiany

temperamentu mogą przebiegać pod wpływem zwykłych oddziaływań
środowiska.

Stałość koherentna temperamentu

➢ istnieją transsytuacyjne niespójności temperamentu, względnie stałe w czasie;

➢ dynamika zachowania zmienia się w różnych klasach sytuacji, ale w obrębie

danej klasy pozostaje względnie stała;

➢ każda osoba ma indywidualny wzorzec (profil), charakterystyczny podpis

behawioralny, który jest powtarzalny w czasie.

20
 czwartek, 29 grudnia 2022

Wymiary temperamentu
▪ podstawowe wymiary to: reaktywność i aktywność;

Reaktywność = zbiór mechanizmów regulacji stymulacji, które determinują koherentnie

stałą dynamikę zachowań reaktywnych (reakcji na bodźce; tzw. zachowania typu
respondent);

Aktywność = zbiór mechanizmów regulacji stymulacji, które w koherentnie stały sposób

wyznaczają dynamikę zachowań celowych/sprawczych (tzw. zachowania typu operant);

Standardem regulacji jest optimum stymulacji.

Dwie składowe temperamentu

(1) Składowa biologiczna (silniej zdeterminowana biologicznie) = ogólne tendencje do
zachowań danego typu (tzw. „tendencje centralne”); uśredniona dynamika zachowania z
różnych sytuacji (por. typowe kwestionariusze temperamentu)

- Reaktywność – uśredniona (ogólna) dynamika reakcji na bodźce, wrażliwość i odporność

na bodźce, ogólne zapotrzebowanie na stymulację);

- Aktywność – uśredniona (ogólna) tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji na

poziomie zachowań celowych

(2) Składowa środowiskowa (silniej uwarunkowana przez środowisko zarówno

bezpośrednio jak i pośrednio [poprzez cechy osobowości]) = względnie trwałe odchylenia
dynamiki zachowań od jej średniego poziomu;
- specyficzne dla osoby zapotrzebowanie na stymulację w danej klasie sytuacji (w
przypadku reaktywności)

- specyficzna dla danej klasy sytuacji tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji
(w przypadku aktywności)

Regulacja stymulacji
• Optimum aktywacji może być utrzymywane dzięki regulacji dopływu stymulacji
(dostarczenia sobie odpowiedniej dawki stymulacji);

• = korygowanie poziomu stymulacji wg standardu stymulacji, jakim jest utrzymanie

optimum stymulacji;

• Wykrywanie odchyleń od stanu pożądanego (rozbieżność między stymulacją rzeczywistą

a pożądaną) jest nabywane w toku uczenia się;

• Uczymy się także tego, jak dostarczać sobie odpowiedniej dawki stymulacji.

• Regulacja stymulacji może przebiegać na trzech poziomach: zachowania, mechanizmów

fizjologicznych i osobowości.

21
 czwartek, 29 grudnia 2022

Sprzężenie zwrotne ujemne

• zmniejszanie rozbieżności między stymulacją dopływającą do jednostki a stymulacją
pożądaną (zapotrzebowaniem jednostki na stymulację);

• na poziomie zachowania: podejmowanie czynności, wybór sytuacji (też stylów działania i

radzenia sobie) zwiększających stymulację w sytuacjach jej niedoboru a obniżających ją
– w sytuacjach nadmiaru stymulacji (np. poprzez odpoczynek);

• na poziomie mechanizmów fizjologicznych: sensytyzacja (zwiększenie wrażliwości na

bodźce) – w sytuacji niedoboru stymulacji (np. wzmożone wydzielanie hormonu tarczycy
w syt. deprywacji sensorycznej) a desensytyzacja (stępienie wrażliwości) – w sytuacji
nadmiaru stymulacji.

Sprzężenie zwrotne dodatnie (regulacja nieefektywna)

• zwiększenie rozbieżności między dopływającą stymulacją a optymalnym poziomem
stymulacji;

• na poziomie zachowania: odwrotnie jak w aktywnej formie regulacji;

• na poziomie mechanizmów fizjologicznych: odwrotnie jak w aktywnej formie regulacji

(desensytyzacja [stępienie wrażliwości] – w sytuacji niedoboru stymulacji a sensytyzacja
- w sytuacji nadmiaru stymulacji;

• na poziomie osobowości (mechanizmów odpowiadających za treść zachowania):

przewartościowanie sytuacji, zmiana stosunku do zadań i znaczenia emocjonalnego
bodźców, zmiana hierarchii celów, motywów, wartości, a nawet cech osobowości (np.
poczucia kontroli);

22
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia III
Aktywacja

Pojęcie aktywacji (pobudzenia) - stan, odnosi się do wszystkich rodzajów

charakterystyk energetycznych (= mobilizacja energii, intensywność zachowania).
Rodzaje aktywacji są wyróżnione poprzez mechanizmy fizjologiczne wpływające na
mobilizację energii.
Aktywacja ogólna - konstrukt hipotetyczny odnoszący się do energii wyzwalanej
przez organizm jako całość; wypadkowa wszystkich mechanizmów biorących udział
w kontrolowaniu energetycznych składników reakcji, stanów i zachowań.

Aktywowalność

Cecha, od której zależą różnice indywidualne w poziomie aktywacji (Gray,

1964) ;jednostki różnią się p o z i o m e m aktywowalności, tj. chroniczną tendencją
do utrzymywania podwyższonego lub obniżonego poziomu aktywacji.

SILNY UKŁAD NERWOWY (ODPORNY)

- niska aktywowalność
- chroniczne obniżone pobudzenie
- wysokie zapotrzebowanie na ilość stymulacji

SŁABY UKŁAD NERWOWY (NIEODPORNY)

- wysoka aktywowalność
- chronicznie podwyższone pobudzenie
- niskie zapotrzebowanie na ilość stymulacji

Teoria poszukiwania doznań Marvina Zuckermana – podstawowe tezy

• Istnieją różnice indywidualne w optymalnym poziomie stymulacji;

• Osiągnięcie tego poziomu jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego;

• Wysokie poszukiwanie doznań = niska aktywowalność

• Na różnice w optymalnym poziomie stymulacji wpływają czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne

• Czynniki konstytucjonalne decydują o względnie stałych różnicach w zapotrzebowaniu na

stymulację

Poszukiwanie doznań - poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i

intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka
fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczania sobie tego
typu doświadczeń (Zuckerman, 1994, s. 27). Poszukiwanie grozy i przygód,
poszukiwanie przeżyć, rozhamowanie (seks, alkohol), podatność na nudę.

23
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temat IV
Funkcjonalne znaczenie temperamentu – wybrane zagadnienia:
- Temperament jako moderator zjawisk
związanych ze stresem;
- Temperament a dobrostan
- Czy temperament to przeznaczenie?

❖cechy temperamentu (niezależnie od ich charakterystyki) to cechy osobowości,

które w rozwoju osobniczym występują lub kształtują się najwcześniej

❖mają w stosunku do zjawisk stresu status moderatorów, tj. warunków

poprzedzających występowanie innych zjawisk na które wpływają

❖relacje między temperamentem a różnymi zjawiskami stresu są złożone

Podsumowując:

• Temperament jest czynnikiem współodpowiedzialnym za pojawienie się stanu

stresu i ocenę intensywności stresorów;

• Temperament modyfikuje umiejętności radzenia sobie ze stresem;

• Temperament ma wpływ na wielkość kosztów psychofizjologicznych i / lub

psychologicznych stresu.

❖ Temperament modyfikuje stan stresu, bo:

• wpływa na stymulacyjną wartość wymagań (stresorów)

• wpływa na optymalny poziom aktywacji, który jest zaburzony w sytuacji stresowej

• różnicuje sposób reagowania w sposób emocjonalny (przeżywanie emocji

negatywnych), bo cechy temperamentalne związane są ze sferą emocjonalną
funkcjonowania człowieka

A. Temperament wpływa na to, ile wysiłku jednostka wkłada w wykonanie zadania.

Miary wysiłku: subiektywna ocena jednostki, zaangażowanie na poziomie
zachowania, poziom aktywacji, zmiany biochemiczne.

B. Temperament reguluje wartość stymulacyjną warunków, w jakich przebiega

radzenie sobie, chroniąc tym samym posiadane zasoby.

24
 czwartek, 29 grudnia 2022
Wysokoreaktywni: wspomagający styl działania (CzZ<CzP)
Niskoreaktywni: prostolinijny styl działania (CzZ>=CzP)

Pojęcia dotyczące radzenia ze stresem - coping):

1) proces: cała aktywność podejmowana przez człowieka w danej sytuacji

stresowej; o złożonej strukturze, długotrwała, wpływająca na pierwotną sytuację
powodując wystąpienie zmian zwrotnie oddziałujących na przebieg aktywności
zaradczej

2) strategia: mniejsze jednostki aktywności, dające się wyróżnić w procesie

radzenia sobie

3) styl: będący w dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii

czy sposobów radzenia sobie, z których część uruchamiana jest w procesie
radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową.

- Styl zorientowany na zadanie (task-oriented coping)

Duża aktywność, niska reaktywność emocjonalna, duża żwawość

- Styl zorientowany na emocjach (emotion-oriented coping)

Duża reaktywność emocjonalna, duża perseweratywność

- Styl zorientowany na unikaniu (avoidance-oriented coping):

Duża aktywność

- styl czynności zastępcze

- styl poszukiwanie towarzystwa

Skutki stresu - Temperamentalny Czynnik Ryzyka (TCR)

cechy temperamentu mogą zwiększać prawdopodobieństwo pojawienia się

zaburzeń i patologii w wyniku doznawanego stanu stresu

TCR = jakakolwiek cecha temperamentu lub konfiguracja cech, które same w sobie
lub w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, stale lub
cyklicznie (np. środowisko fizyczne i społeczne, oddziaływania wychowawcze,
charakterystyki jednostki) zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń zachowania czy
patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowawczej
(Strelau, 2002)

❖dwa typy środowisk:

✓środowisko chroniące - pozbawione nadmiernych lub długotrwałych stresorów
→ zmniejsza prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń i patologii

25
 czwartek, 29 grudnia 2022
✓środowisko predysponujące – zawierające czynniki wywołując nadmierny lub
długotrwały stres → zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń i
patologii

Model 1 – zaburzenia zachowania jako efekt sumowania się niezależnych

czynników: temperamentu i środowiska

✓ osoby z TCR są bardziej podatne na zaburzenia niż osoby, u których ten czynnik
nie występuje i to niezależnie od tego czy mamy do czynienia ze środowiskiem
ochraniającym czy środowiskiem predysponującym (np. psychotyczność)

✓ wpływ środowiska chroniącego i predysponującego jest zawsze taki sam

niezależnie od cech temperamentalnych

Model 2 – zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu modyfikującego

wrażliwość na oddziaływanie środowiska

✓podatność na zaburzenia jest wynikiem interakcji temperamentu i środowiska

✓osoby z TCR mają większą wrażliwość na sytuacje stresowe, co modyfikuje
wpływ stresorów; tym samym jest u nich większa podatność na zaburzenia w
środowisku predysponującym w porównaniu z osobami, u których TCR nie
występuje (np. poziom lęku, emocjonalności, reaktywności)

Model 3 – zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu moderującego kontakt

osoby ze środowiskiem

✓Wpływ temperamentu na podatność na zaburzenia zachowania jest

upośredniony przez zachowania osoby

✓osoby o określonym temperamencie mogą poszukiwać lub tworzyć środowiska

sprzyjające zaburzeniom, bądź środowiska, które chronią przed zaburzeniami
zachowania

✓osoby z TCR → skłonność do kontaktu ze środowiskiem predysponujacym

(nadmiernie lub przewlekle stresującym (np. poszukiwanie doznań, impulsywność)

stawianie ambitnych celów + presja otoczenia

wobec osób o niskiej reaktywności → wzór B (reaktancja, opór psychiczny)

wobec osób o wysokiej reaktywności → wzór A

stawianie ambitnych celów + dawanie wyboru

wobec osób o niskiej reaktywności → wzór A

wobec osób o wysokiej reaktywności → wzór B

26
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temperament a zespół stresu pourazowego (PTSD)

Zaburzenia stresowe pourazowe (PTSD) – charakteryzują się podwyższonym

poziomem pobudzenia oraz trudnościami w regulacji poziomu pobudzenia.

Na poziomie objawów: zwiększone pobudzenie, ciągłe przeżywanie traumatycznego

zdarzenia, zwiększona wrażliwość na bodźce przypominające zdarzenie, unikanie
bodźców skojarzonych z traumą

Te m p e r a m e n t a
dobrostan

4 typy zadowolenia
z życia a typy
temperamentu

Czy temperament to przeznaczenie?

Pojęcie dobroci dopasowania i geneza zaburzeń zachowania w teorii Thomasa
i Chess
Interakcyjna Teoria Temperamentu

Interakcyjna, bo:

Normalny rozwój, jak i wiele zaburzeń zachowania zależą od interakcji

▪ temperamentu i innych cech jednostkowych oraz

▪ środowiska (głównie wymogów i oczekiwań społecznych)

The New York Longitudinal Study (NYLS)

1. Dzieci przejawiają różnice indywidualne w zakresie temperamentu

2. Temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju, zarówno normalnym, jak i

zaburzonym.

27
 czwartek, 29 grudnia 2022

Struktura temperamentu - dziewięć kategorii temperamentu

1. Poziom aktywności - motoryczny aspekt zachowania oraz proporcja okresów

aktywności i braku aktywności w ciągu doby;

2. Rytmiczność (Regularność) - stopień regularności funkcji biologicznych

(np. snu i czuwania);

3. Zbliżanie się - wycofywanie - pierwotna reakcja na nowy bodziec (zabawkę,

osobę). Zbliżanie się - reakcja pozytywna na poziomie emocji i/lub aktywności
motorycznej. Wycofywanie się - reakcja negatywna;

4. Łatwość przystosowania - łatwość, z jaką zachowanie dziecka można zmienić

w pożądanym kierunku;

5. Próg reagowania - siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji;

6. Siła reakcji - poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku;

7. Jakość nastroju - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych;

8. Podatność na roztargnienie - skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają

uwagę dziecka od tego, co w danym momencie robi;

9. Zasięg uwagi i wytrwałość - najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu

rodzajowi aktywności oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo działania
bodźców rozpraszających.

Temperament łatwy (40% próby; przyjemny, sprawiający radość):

▪ regularność, ▪ niewielka lub umiarkowana
siła reakcji,
▪ zbliżanie się,
▪ przewaga pozytywnych
▪ łatwość przystosowania,
nastrojów.
Temperament trudny (10% próby; stawiający wymagania, zadziorny):
▪ nieregularność, ▪ duża siła reakcji,

▪ wycofywanie się, ▪ przewaga negatywnych

nastrojów.
▪ trudność przystosowania,
6
Konkluzja:
Trudny temperament sam w sobie nie prowadzi do zaburzeń zachowania.
Niedopasowanie temperamentu dziecka do wymagań otoczenia może prowadzić
do zaburzeń zachowania.

28
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia IV
Temperament a stres – punkt wyjścia

Cechy temperamentu (niezależnie od ich charakterystyki) to cechy osobowości,

które w rozwoju osobniczym występują lub kształtują się najwcześniej. Mają w
stosunku do zjawisk stresu status moderatorów, tj. warunków poprzedzających
występowanie innych zjawisk na które wpływają. Relacje między temperamentem a
różnymi zjawiskami stresu są złożone.

Temperament modyfikuje stan stresu, bo:

1.Wpływa na stymulacyjną
wartość wymagań (stresorów)
Cechy temperamentu
związane z wysokim stopniem
aktywowalności, pozostając w
interakcji z wydarzeniami
życiowymi o wysokiej wartości
stymulacji – oddziałują jako
moderatory powodując
narastanie stanu stresu

2. Wpływa na optymalny poziom aktywacji, który jest zaburzony w sytuacji

stresowej
Koncepcja optymalnego poziomu aktywacji (Berlyne, 1960); zarówno zbyt niski,
jak i zbyt wysoki poziom aktywacji powoduje ujemne zabarwienie emocjonalne
(uczucie przykrości), którego przyrost prowadzi do stanu stresu; umiarkowany
poziom aktywacji (ani zbyt wysoki, ani zbyt niski) jest źródłem dodatniego
zabarwienia emocjonalnego (uczucie przyjemności). Zdarzenia życiowe, których
wartość stymulacyjna jest obiektywnie taka sama, mogą być dla jednych osób
przyjemne (niestresujące), dla innych – przykre (stresujące) w zależności od cech
temperamentalnych.

3. Różnicuje sposób reagowania w sposób emocjonalny (przeżywanie emocji

negatywnych), bo cechy temperamentalne związane są ze sferą emocjonalną
funkcjonowania człowieka
Zwiększa lub zmniejsza siłę reakcji emocjonalnej na stresory (zwłaszcza na
emocje negatywne) w zależności od pozycji osoby na wymiarze temperamentu
zorientowanym na emocje.

29
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temat V
Temperament a osobowość
Osobowość jako zbiór cech
Wielka Piątka czynników osobowości
• Wg Allporta (jeden z twórców podejścia różnicowego do osobowości), przez
osobowość należy rozumieć takie zjawiska, jak: nawyki, postawy, upodobania,
dyspozycje.

• Dyspozycje były opisywane przy użyciu pojęcia cechy i zaliczano do nich

temperament.

Osobowość jako zbiór cech

• Klasyczna teoria Gordona Allporta: wprowadzenie pojęcia cechy jako jednostki

opisu osobowości; stworzenie na podstawie słownika Webstera (wraz z Henrym
Odbertem) listy słów charakteryzujących różnice indywidualne w zachowaniu
(podwalina leksykalnego badania osobowości);

• 16-czynnikowy model osobowości Raymonda Cattella: kompleksowa,

rozbudowana i bardzo sformalizowana koncepcja; sformułowanie tzw. hipotezy
leksykalnej; wpływ na rozwój czynnikowych teorii osobowości;

• Pięcioczynnikowy model osobowości (PMO) – leksykalne badania nad strukturą

osobowości.

Różnice między cechami temperamentu a cechami osobowości dotyczą:

▪etapów (stadia) rozwoju, w których się

ujawniają;

▪udziału czynników biologicznych

determinujących ich rozwój;

▪populacji, w których występują (czy u

zwierząt i ludzi, czy tylko u ludzi?);

▪funkcji regulacyjnych (pełnią w

zachowaniu człowieka odmienne role);

▪aspektów zachowania, w jakich się

ujawniają (co robimy versus jak robimy).

30
 czwartek, 29 grudnia 2022
Czynniki biologiczne

1. W teoriach osobowości najważniejszym czynnikiem rozwoju jest środowisko społeczne.

2. W teoriach temperamentu podkreśla się biologiczne uwarunkowanie cech.

– Środowisko może też wpłynąć na przejawy cech temperamentalnych, ale nie jest
to czynnik najważniejszy.

– Jeśli wpływa środowisko, to dzieje się to głównie poprzez czynniki formalne

(nadmierna stymulacja lub niedobór), a nie treść oddziaływań.

Niemowlęta

1. Noworodek posiada jedynie zalążki osobowości (która kształtowana jest w toku rozwoju
pod wpływem środowiska). Pełny repertuar cech ujawnia się dopiero około 10 r.ż. (Buss
i Finn, 1987).

2. Cechy temperamentu ujawniają się już we wczesnym dzieciństwie, co potwierdzono

wielokrotnie w badaniach (Thomas i Chess, 1977; Rothbart, 1989).

Zwierzęta

1. Pod pojęciem osobowości kryją się zjawiska ukształtowane przez specyficznie ludzkie
środowisko.

2. a Temperament może się odnosić zarówno do ludzi, jak i zwierząt, a pierwsze badania
nad temperamentem u zwierząt wykonywano na psach.

Forma

1. Osobowość odnosi się do treści zachowań, do tego co specyficzne, do stosunku

człowieka względem samego siebie, motywacji, pragnień, itd.

2. Temperament dotyczy formalnego aspektu zachowań, czyli ich stylu, intensywności,

stopnia wydatkowania energii, przebiegu w czasie.

– w przypadku cech mających szczególne znaczenie adaptacyjne, rozwijają się

mechanizmy fizjologiczne mające znaczenie dla treści zachowania, przejawiającej
się przede wszystkim w rodzaju emocji (np. lęk).

Moderacja

1. Pojęcie osobowości dotyczy integracyjnych (centralnych) funkcji zachowania człowieka,

mechanizmów związanych z celowością zachowań (Ja, ego, superego, systemy
wartości, schematy programujące). Mówi się o tym, że zdolność obserwacji samego
siebie i formułowania sądów na własny temat stanowi rdzeń ludzkiej osobowości.

2. Temperament obejmuje cechy, które modyfikują zachowania, wpływają na przejawianie

się zachowań, np. regulują wartość stymulacyjną środowiska lub własnej aktywności.

31
 czwartek, 29 grudnia 2022
Wielka Piątka czynników osobowości

Hipoteza leksykalna:

• Najważniejsze różnice indywidualne między ludźmi zostały zakodowane w

języku.

• Te właściwości/ cechy, które były ważne ze względu na przetrwanie jednostki

zostały odzwierciedlone w języku.

• Im dana właściwość jest ważniejsza, tym bogatszą ma reprezentację leksykalną.

3 nurty badań

1. Leksykograficzny – oparty bezpośrednio na hipotezie leksykalnej;

Przedstawiciele: Goldberg (USA), Hofstee, Brokken, deRaad (Holandia),
Angleitner, Ostendorf, John (Niemcy).

2. Kwestionariuszowy (psychometryczny) – oparty pośrednio na hipotezie

leksykalnej;

Przedstawiciele: Costa i McCrae (USA), Boyle, Noller, Law i Comrey (USA),

Conn i Ramanaiah (USA).

3. Oparty na swobodnych opisach – oparty bezpośrednio na hipotezie leksykalnej

Przedstawiciele: Halverson (USA), Kohnstamm (Holandia), Mervielde (Belgia).

„Big Five” (NEOAC / OCEAN):

✓ Neurotyczność – Neuroticism
Czynniki I-go rzędu: lęk, agresywna wrogość, depresyjność, impulsywność,
nadwrażliwość, nieśmiałość.
Wynik wysoki (duża neurotyczność) = lękliwy, nerwowy, emocjonalny, niepewny,
hipochondryczny, niezorganizowany.
Wynik niski (zrównoważenie emocjonalne) = spokojny, rozluźniony, nieemocjonalny,
pewny siebie.

✓ Ekstrawersja – Extraversion
Czynniki I-go rzędu: towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność,
poszukiwanie doznań, emocjonalność pozytywna.
Wynik wysoki (ekstrawersja) = towarzyski, aktywny, rozmowny, zorientowany na ludzi,
optymistyczny, lubiący zabawę, uczuciowy.
Wynik niski (introwersja) = powściągliwy, chłodny, stojący na uboczu, zorientowany na
sprawy, wycofujący się, cichy.

✓ Otwartość na doświadczenie – Openess to experience

Czynniki I-go rzędu: wyobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee, wartości.
Wynik wysoki (duża otwartość) = ciekawy, o szerokich zainteresowaniach, twórczy,
oryginalny, z wyobraźnią, nietradycyjny.
Wynik niski (mała otwartość) = konwencjonalny, przyziemny, o wąskich

32
 czwartek, 29 grudnia 2022
zainteresowaniach, brak zainteresowań artystycznych, nieanalityczny.
Weryfikacji podlega szukanie nowych doświadczeń dla nich samych oraz tolerancja i
badanie „nieznanego”.

✓ Ugodowość – Agreeablenes
Czynniki I-go rzędu: zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność,
skłonność do rozczulania się.
Wynik wysoki (duża ugodowość) = uczuciowy w stosunku do innych, przyjazny, ufny,
pomocny, wybaczający, łatwowierny, bezpośredni.
Wynik niski (mała ugodowość) = egocentryczny, cyniczny, brutalny, podejrzliwy,
niechętny do współpracy, mściwy, bezlitosny, łatwo wpadający w złość, intrygant.
Ocenia się charakter relacji międzyludzkich na wymiarze od współczucia do wrogości w
uczuciach, myślach i zachowaniach.

✓ Sumienność – Conscientiousness
Czynniki I-go rzędu: kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do
osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga.
Wynik wysoki (duża sumienność) = zorganizowany, wiarygodny, pracowity,
zdyscyplinowany, punktualny, schludny, ambitny, wytrwały.
Wynik niski (mała sumienność) = nie mający celu, niewiarygodny, leniwy, beztroski,
niedbały, swobodny, o słabej woli, hedonista.
Weryfikacji podlega stopień zorganizowania jednostki, upór i motywacja w dążeniu do
celu.
[są to czynniki drugiego rzędu]

Czynniki OCEAN jako podstawowe wymiary osobowości:

1. Realność, przejawiająca się w ich stałości (badania podłużne), w ich

wyodrębnieniu niezależnie od metody diagnozy (samoopis vs szacownie; duża
zgodność wyników), w ich znaczeniu w procesie adaptacji do środowiska oraz w ich
użyteczności praktycznej;

2. Niezmienniczość – występowanie w licznych postaciach w innych koncepcjach

osobowości i ich wyodrębnienie przy użyciu niemal wszystkich narzędzi
psychometrycznych (dotyczy to zwłaszcza E i N);

3. Uniwersalność – występowanie niezależnie od płci, wieku, rasy i kultury

(rozwiązanie pięcioczynnikowe we wszystkich nurtach badań).

4. Podłoże biologiczne – popierane zwykle tylko wskaźnikiem odziedziczalności

(wysoki stopień odziedziczalność [30-40%] dotyczy głównie E i N).

Konkluzje:

• Cechy temperamentu są obecne we wczesnym okresie życia człowieka i

wpływają na rozwój cech osobowości.

33
 czwartek, 29 grudnia 2022
• W cechach Wielkiej Piątki można wyodrębnić takie elementy, na które wpływa
bezpośrednio lub pośrednio temperament, np. na drażliwość w ramach
Neurotyczności.

• Neurotyczność i Ekstrawersję można uznać za domenę temperamentu,

natomiast Ugodowość, Sumienność i Otwartość na doświadczenie należy
określić mianem charakteru.

Ogólny czynnik osobowości GFP

• Janek Musek (2007) – pionier badań nad GFP (General Factor of Personality):

➢ punkt wyjścia: 2 czynniki (Wielka Dwójka) – badania Digmana i ich replikacje:

- czynnik α (alfa) nasycony Ugodowością, Stałością Emocjonalną i Sumiennością

(= aprobata społeczna, cechy społecznie pożądane, proces socjalizacji);
nazwany przez innych (De Young, Peterson i Higgins, 2001) czynnikiem stałości
(stability);

- czynnik β (beta) nasycony Ekstrawersją i Otwartością (= wzrost osobisty;

personal growth); nazwany przez innych (De Young, Peterson i Higgins, 2001)
czynnikiem plastyczności.

➢ hipoteza: oprócz dwóch powyższych czynników musi istnieć jeden czynnik

(analogiczny do czynnika g w strukturze inteligencji), tj. GEP

- GFP to ogólny, prawdopodobnie podstawowy czynnik osobowości =

„mieszanina” wszystkich aspektów osobowości, które są pozytywnie
wartościowane (związane z podstawowymi wymiarami emocjonalności,
motywacji, dobrostanu i samooceny);

- GFP ma korzenie biologiczne (jest jednak pod wpływem socjalizacji i procesów

osobistego wzrostu).

34
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia V

Koncepcja Suzanne Miller (1990)

✓ Kryterium: postawa wobec sygnałów

dotyczących stresora i własnych reakcji

✓ Dwa poznawczo-behawioralne style:

- I styl (czujny) – koncentracja uwagi na stresorze i/lub własnej reakcji (poszukiwanie,
gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji dotyczących wydarzenia
stresowego); dążenie do konfrontacji z sytuacją stresow

- II styl (unikowy) – odwrócenie uwagi od stresora i własnych reakcji (pomijanie,

odrzucanie, wypierania i zaprzeczanie informacjom o wydarzeniu stresowym,
angażowanie się w bezstresowe formy aktywności)

✓ Wyniki badań (Krohne, 1989, 1993; Miller, 1990): brak korelacji między tymi
dwoma stylami → dwa niezależne style, a nie dwa przeciwstawne style (jeden
wymiar- dwa bieguny).
- I – wysokie wymiary na obu wymiarach (radzenie sobie przez wykorzystywanie i/ lub
unikanie informacji stresowych)

- II – duża czujność i słabe unikanie (dobre przygotowanie do poszukiwania i

wykorzystania informacji [obfitość strategii czujnych]+ słabe wyposażenie w strategie
unikania informacji [ubóstwo strategii unikowych])

- III – niska czujność + wysokie unikanie (deficyt strategii umożliwiających uzyskiwanie i

wykorzystanie informacji, ale dobre wyposażenie w strategie chroniące przed sygnałami
stresowymi)

- IV – niskie wartości na obu wymiarach (mała czujność i słabe unikanie (ubogi repertuar
zaradczy → mała aktywność w sytuacjach stresowych)

Klasyfikacja Normana S. Endlera i Jamesa D. A. Parkera (1990) ...

✓kryterium: funkcja (cel) koncepcja Lazarusa i Folkman

✓styl = typowy dla osoby sposób zachowania się w różnych sytuacjach stresowych

✓ trzy style:
- styl skoncentrowany na zadaniu
- styl skoncentrowany na emocjach
- styl skoncentrowany na unikaniu

35
 czwartek, 29 grudnia 2022

❖ Styl skoncentrowany na zadaniu

Podejmowanie wysiłków mających na celu rozwiązanie problemu poprzez
przekształcenie poznawcze problemu i/lub zmian w obrębie sytuacji; planowanie
rozwiązań sytuacji stresowych i podejmowanie zadań; próba rozwiązania
problemu; prowadzi do → wzrostu poczucia kontroli nad sytuacją i tym samym
zmniejszenia emocji negatywnych.

❖ Styl skoncentrowany na emocjach

Koncentracja na sobie i własnych przeżyciach emocjonalnych (strach, gniew,
wstyd, poczucie winy); towarzyszyć temu może ucieczka w fantazję, myślenie
życzeniowe; cel → zmniejszenie napięcia emocjonalnego (faktycznie zwykle
wzrasta przygnębienie i wzrasta napięcie); osoby preferujące ten styl mają
tendencję do obwiniania siebie i mają trudności w podejmowaniu szybkich decyzji
i racjonalnych działań: niesprostanie wymaganiom prowadzi do wzrostu złości i
tendencji do jej odreagowania.

❖ Styl skoncentrowany na unikaniu

Niedopuszczenie do konfrontacji z problemem, wystrzeganie się myślenia,
przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej; ucieczka od problemu, bez
podejmowania wysiłków jego rozwiązania; 2 formy: (1) angażowanie się w
czynności zastępcze (ucieczka przez odwrócenie uwagi, podjęcie zadań
konkurencyjnych [sen, jedzenie, chodzenie po sklepach]), (2) poszukiwanie
kontaktów towarzyskich (spotkanie z przyjaciółmi, przebywanie z ludźmi)

36
 czwartek, 29 grudnia 2022

Temat VI
Inteligencja i zdolności
Rola inteligencji w codziennym życiu

Zdolności to możliwości podmiotu, które określają, czy sposoby funkcjonowania

psychicznego, niezbędne do efektywności jakiegoś działania, znajdują się w
repertuarze dostępnym jednostce (np. czy dysponuje ona potrzebnym rodzajem
operacji myślowych, czy potrafi dokonywać analizy spostrzeżeniowej, itp.).

Są więc narzędziami, którymi człowiek może się posługiwać w działaniu

(instrumentalnymi wyznacznikami sprawności człowieka).

Kryteria podziału (klasyfikacji) zdolności:

1. zakres (zdolności ogólne i specyficzne);

2. treść (np. zdolności plastyczne, muzyczne);

3. geneza (zdolności wrodzone i nabyte; zdolności specyficznie ludzkie i zdolności

zwierzęce).

Inteligencja A – potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany wyposażeniem

genetycznym (D. O Hebb) = wrodzone możliwości.

Inteligencja B – zdolności intelektualne przejawiające się w zachowaniu. Wynik

interakcji inteligencji A i środowiska (D. O. Hebb) = możliwości rzeczywiście
rozwinięte.

Inteligencja C (psychometryczna) – zachowania, które ujawniają się w badaniach na

podstawie testów inteligencji (P. E. Vernon).

„Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków

wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność wykonywania zadań lub
rozwiązywania problemów wymagających typowo ludzkich procesów poznawczych,
takich jak wnioskowanie, rozumowanie, planowanie itp. Warunki te kształtują się w
ontogenezie w wyniku specyficznego dla jednostki oddziaływania między genotypem
a środowiskiem” (Strelau, 1997; 2014)

Trzy typy współczesnych definicji inteligencji

1. Inteligencja = zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń

2. Inteligencja = zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska

3. Inteligencja = zdolność metapoznawcza, czyli rozeznanie we własnych

procesach poznawczych i zdolności ich kontrolowania (refleksyjne używanie
umysłu i intencjonalne sterowanie własnymi procesami poznawczymi)

37
 czwartek, 29 grudnia 2022
A. Cechy charakterystyczne i podstawowe tezy teorii inteligencji

Strukturalne ▪ mają charakter opisowy

▪ analiza czynnikowa jako podstawowa

metoda

▪ inteligencja - względnie stała właściwość

jednostki

▪ rozwój inteligencji ma charakter ilościowy

(ilościowy wzrost zdolności umysłowych)

Rozwojowe ▪ inteligencja - zjawisko dynamiczne

▪ rozwój inteligencji ma charakter jakościowy

▪ rozwój inteligencji polega na coraz lepszym

przystosowaniu

▪ są 4 okresy rozwoju umysłowego:

- sensoryczno-motoryczny (do 2 roku życia)

- przedoperacyjny (od 2 do 7 lat)

- operacji konkretnych (od 7 do 11-12 lat)

- operacji formalnych (od 11-12 do 15 lat)

Oparte na koncepcji działania ▪ nie używają pojęcia inteligencji

▪ zdolności są wynikiem rozwoju (nie są

wrodzone i dziedziczne) (Tiepłow)

▪ zdolności są zdeterminowane przez

warunki społeczno- historyczne (wszystkie –
Tiepłow; specyficznie ludzkie - Leontiew)

▪ czynnik biologiczny nie jest istotny dla

rozwoju specyficznie ludzkich zdolności
(Leontiew)

Triarchiczna teoria inteligencji R. J. Sternberga

1. Nawiązuje do teorii informacji, koncentrując się przede wszystkim na przebiegu

procesów informacji. Główne pytanie: „Jaki układ elementarnych składników
procesu przetwarzania informacji (komponentów) jest charakterystyczny dla
zadań decydujących o ludzkiej inteligencji?”);

2. Są trzy obszary ludzkiej inteligencji, odpowiadające trzem perspektywom jej

analizowania:

38
 czwartek, 29 grudnia 2022
1) w relacji do zewnętrznego otoczenia (subteoria kontekstu),
Subteoria kontekstu
Przyjmuje relatywizm społeczno-kulturowy w zakresie badań nad inteligencją i
trafne ekologicznie kryteria oceny intelektu (które zachowanie, kiedy, gdzie i dla
kogo można uznać za inteligentne); Inteligencja to aktywność umysłowa
ukierunkowana na:
- celowe przystosowanie się do środowiska (adaptację),
- wybór właściwego środowiska (selekcję),
- kształtowanie środowiska wedle własnych możliwości i preferencji jednostki;
Człowiek inteligentny, to ten, który potrafi celowo przystosowywać się do
środowiska, adekwatnie wybiera swoje środowisko i zmienia go wedle własnych
możliwości i preferencji;
Wyodrębnienie subteorii kontekstu zaowocowało analizą inteligencji społecznej i
praktycznej.

2) w relacji do indywidualnego doświadczenia jednostki ze światem

zewnętrznym, czyli indywidualnych zasobów wiedzy, pamięci, nawyków
(subteoria doświadczenia),

3) w relacji do świata wewnętrznego jednostki, tzn. jej procesów psychicznych

(subteoria składników [komponentów]).

39
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia VI
Inteligencja A – potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany wyposażeniem
genetycznym (D. O Hebb) = wrodzone możliwości

Inteligencja B – zdolności intelektualne przejawiające się w zachowaniu. Wynik

interakcji inteligencji A i środowiska (D. O. Hebb) = możliwości rzeczywiście
rozwinięte

Inteligencja C (psychometryczna) – zachowania, które ujawniają się w badaniach na

podstawie testów inteligencji (P. E. Vernon)

Trzy grupy współczesnych definicji inteligencji

1. Inteligencja = zdolność uczenia się na podstawie własnych doświadczeń

2. Inteligencja = zdolność przystosowania się do otaczającego środowiska

3. Inteligencja = zdolność metapoznawcza, czyli rozeznanie we własnych procesach

poznawczych i zdolności ich kontrolowania (refleksyjne używanie umysłu i
intencjonalne sterowanie własnymi procesami poznawczymi)

Bieguny inteligencji

Wybitne uzdolnienia

- najczęstsze (niewystarczające) kryterium – bardzo wysoki iloraz inteligencji

(powyżej dwóch odchyleń standardowych powyżej średniej, tj. powyżej 130)

- wybitne uzdolnienia nie są tożsame z wybitnymi osiągnięciami

- współcześnie: wybitne uzdolnienia to specyficzna wiązka cech poznawczych,
emocjonalnych, osobowościowych, motywacyjnych i społecznych

- cechy charakteryzujące osoby wybitnie uzdolnione:

1. ogólne zdolności poznawcze możliwe do pomiaru testami inteligencji (zdolność
rozumowania, zwłaszcza abstrakcyjnego, bardzo duża pojemność pamięci,
trwałość zasobów pamięci, bogate słownictwo, rozległa wiedza)
2. specjalne talenty w określonej dziedzinie (np. matematyczne, lingwistyczne,
muzyczne)
3. aktywność twórcza (łatwość tworzenia nowych pomysłów, oryginalność
myślenia, ciekawość poznawcza)
4. sprawności przywódcze (lider grupy rówieśniczej)
- rzadko jest tak, aby osoba była wybitnie uzdolniona w każdej z powyższych
dziedzin

40
 czwartek, 29 grudnia 2022
Niepełnosprawność intelektualna (intellectual disability)

- termin ten w przeciwieństwie do poprzednich (oligofrenia, niedorozwój umysłowy)

nie jest oceniający i nie przesądza natury i przyczyny zaburzenia)
- poziom inteligencji niższy niż 70, znaczące ograniczenia w co najmniej dwóch
dziedzinach: porozumiewania się z innymi, sprawności społeczno- interpersonalnych, samoobsługi, samodzielnego
zamieszkiwania, kierowania własnym postępowaniem, spędzania czasu wolnego, praktycznego wykorzystania wiedzy
szkolnej, korzystania z zasobów społeczności lokalnej, pracy zawodowej, samodzielnego korzystania z opieki zdrowotnej ,
zapewnienia sobie bezpieczeństwa osobistego; deficyty poniżej 18 roku życia
- stopnie niepełnosprawności intelektualnej
# lekki (mild) – i.i. 50 -69
# umiarkowany (moderate) - i.i. 35 -49
# znaczny (severe) – i.i. 20 – 34
# głęboki (profound) - i.i. poniżej 20

- etiologia:
a) przyczyny biologiczne - genetyczne (uszkodzenie określonych obszarów
genotypu, chromosomów; zespół Downa, Turnera, Williamsa) niegenetyczne (np.
ekspozycja płodu na działanie toksyn, alkoholu)
b) czynniki społeczne (zaniedbanie ze strony rodziny, brak dostępu/
niedostateczna edukacja)

Teorie inteligencji:

Strukturalne

- mają charakter opisowy

- analiza czynnikowa jako podstawowa metoda
- inteligencja - względnie stała właściwość jednostki
- rozwój inteligencji ma charakter ilościowy (ilościowy wzrost zdolności
umysłowych)

Rozwojowe

- inteligencja - zjawisko dynamiczne

- rozwój inteligencji ma charakter jakościowy
- rozwój inteligencji polega na coraz lepszym przystosowaniu
- są 4 okresy rozwoju umysłowego:
•sensoryczno-motoryczny (do 2 roku życia)
•przedoperacyjny (od 2 do 7 lat)
•operacji konkretnych (od 7 do 11-12 lat)
•operacji formalnych (od 11-12 do 15 lat)

41
 czwartek, 29 grudnia 2022
Oparte na koncepcji działania

- nie używają pojęcia inteligencji

- zdolności są wynikiem rozwoju (nie są wrodzone i dziedziczne) (Tiepłow)
- zdolności są zdeterminowane przez warunki społeczno-historyczne (wszystkie –
Tiepłow; specyficznie ludzkie - Leontiew)

- czynnik biologiczny nie jest istotny dla rozwoju specyficznie

Podstawowe pojęcia teorii inteligencji

Teorie strukturalne
Czynnik – pierwotna cecha wyodrębniona na podstawie analizy czynnikowej
Czynnik g – ogólna zdolność umysłowa
Czynnik s – specyficzna zdolność umysłowa
Edukcja relacji – ujmowanie stosunków między przedmiotami lub elementami
Edukcja korelatu – wydedukowanie, co jest brakującym elementem, do którego
odnosi się relacja
Inteligencja płynna (g1)
Inteligencja skrystalizowana (g2)
Czynnik g i czynniki grupowe
Równoważne czynniki = czynniki niezależne

Teoria Spearmana

• Dwa niezależne czynniki dla wszystkich zdolności człowieka:

– Zdolności ogólne (general) – czynnik g jako wynik analizy matematyczno
statystycznej (wspólny dla wszystkich zadań). Hipotetyczny mechanizm: energia
umysłowa zlokalizowana w mózgu (stała ilość energii mentalnej)
– Zdolności specjalne (special) – czynnik s jako niezależny od czynnika g

• Wszystkie czynności umysłowe mają jedną wspólną funkcję, pozostałe elementy

tej czynności są specyficzne.
– Ładunek czynnika – stopień nasycenia testu / zadania czynnikiem
– Testy / zadania są w różnym stopniu diagnostyczne dla oceny poziomu
inteligencji ogólnej.

• Trzy podstawowe zasady funkcjonowania intelektu wg. Spearmana:

– Zrozumienie własnego doświadczenia
– Edukcja relacji
– Edukcja korelatu

42
 czwartek, 29 grudnia 2022
Teoria inteligencji Raymonda Cattella

Czynnik gf - uwarunkowany
właściwościami mózgu i silnie
g e n e t y c z n i e z d e t e r m i n o w a n y.
Przypomina inteligencję A (Hebb).
Przenika on (wpływa) wszelkie
czynności umysłowe.

Czynnik gc - powstaje jako wynik

uczenia się i doświadczenia, które
nakładają się na czynnik gf. Jest to
produkt końcowy ukształtowany
(skrystalizowany) w wyniku
doświadczenia.

Pierwotne zdolności umysłowe według Thurstone’a

Model czynników równorzędnych

• Płynność słowna (word fluency, W) – łatwość i szybkość generowania słów i

właściwego ich użycia

• Zdolności liczbowe (number, N) – łatwość i umiejętność wykonywania operacji

matematycznych

• Rozumienie słów (verbal comprehension, V) – umiejętność definiowania słów

• Zdolności przestrzenne (space, S) – zdolność przekształcania w wyobraźni figur i

kształtów

• Zdolności rozumowania (reasoning, R) – rozumowanie indukcyjne przypominające

obie postaci edukcji Spearmana

• Szybkość spostrzegania (perceptual speed, P) – zdolność rozpoznawania

obiektów i szybkość spostrzegania podobieństwa i różnicy między nimi

• Rozumowanie indukcyjne (łatwość wyciągania wniosków na podstawie

niepełnego zbioru przesłanek)

• ZDOLNOŚĆ INDUKCJI – CZYNNIK NADRZĘDNY, TOŻSAMY Z CZYNNIKIEM G

43
 czwartek, 29 grudnia 2022
Model struktury intelektu wg Guilforda

• Każdą zdolność można opisać odwołując się do trzech następujących aspektów:

operacja, treść (materiał) i wytwór

• Operacje – dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kategorii:

poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i
ocenianie

• Treści – odnoszą się do treści informacji i obejmują 4 następujące kategorie:

figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną

• Wytwory – odnoszą się do formalnego aspektu informacji. Składa się na nie sześć
następujących kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i
implikacje

• Model obejmujący 120 niezależnych sześcianów służył do generowania hipotez

odnośnie wyodrębnienia poszczególnych zdolności

Teorie rozwojowe

Aktywność – polegająca na kształtowaniu i przekształcaniu struktur poznawczych

Przystosowanie – równowaga między procesami asymilacji i akomodacji

Asymilacja – włączanie przez jednostkę świata zewnętrznego do już

ukształtowanych struktur poznawczych (interioryzacja)

Akomodacja – dostosowywanie się struktur poznawczych do przedmiotów

asymilowanych (modyfikacja struktur do wymagań środowiska)

Schematy – złożone struktury poznawcze powstające w wyniku procesów asymilacji

i akomodacji

Teorie oparte na koncepcji działania

Działalność – niezbędny warunek powstania zdolności (wszystkich – Tiepłow;

specyficznie ludzkich – Leontiew)

Zdolności wrodzone – właściwe zarówno człowiekowi, jak i zwierzętom,

podlegające prawom natury

Zdolności specyficznie ludzkie – podlegające prawom społeczno-historycznym

Biologicznego źródła inteligencji upatruje się w:

" szybkości przewodzenia neuronalnego

" sprawności układu nerwowego
" wielkości mózgu

44
 czwartek, 29 grudnia 2022

Ćwiczenia VII
Modele inteligencji emocjonalnej

• Różnią się one z reguły tym, jaki status przypisują IE:

- Zdolności (model Mayera i Saloveya)
Inteligencja emocjonalna traktowana jako zdolność składająca się z czterech
hierarchicznie ułożonych komponentów, które mają status zdolności – od
prostych, rozwojowy najwcześniejszych, do bardziej zaawansowanych.
Rozwój IE przebiega w czterech etapach:
1) PERCEPCJA, ROZWAŻANIE I WYRAŻANIE EMOCJI;
(2) EMOCJONALNOŚĆ WSPOMAGAJĄCA MYŚLENIE;
(3) ROZUMIENIE I ANALIZA EMOCJI
(4) REFLEKSYJNA REGULACJA EMOCJI

- Cech (model Bar-Ona; Petridesa i Furnhama)

Model Bar-Ona
Inteligencja emocjonalna to mieszanina cech o charakterze niekognitywnym.
Obejmuje ona pięć komponentów:
1) Intrapersonalny;
2) Interpersonalny
3) Adaptowalność
4) Zarządzanie stresem
5) Ogólny nastrój
Model Petridesa i Furnhama
Inteligencja emocjonalna to poczucie własnej skuteczności emocjonalnej,
traktowane jako jeden z wymiarów osobowości. Autorzy wyodrębnili 15
komponentów emocji, mających status dyspozycji (cech).
• Asertywność, ocena emocji (swoich i innych), ekspresja emocji, zarządzanie
emocjami (innych, impulsywność (niska), Umiejętności interpersonalne, poczucie
własnej skuteczności, samomotywacja, zarzadzanie stresem, empatia, poczucie
szczęcia (cecha), optymizm (cecha)
- Umiejętności (model Golemena)
Inteligencja emocjonalna to zbiór umiejętności radzenia sobie z emocjami.
Odnosi się do 5 składników:
1) SAMOŚWIADOMOŚĆ
2) SAMOREGULACJA
3) MOTYWACJA
4) EMPATIA
5) UMIEJĘTNOŚCI SPOŁECZNE

45
 czwartek, 29 grudnia 2022
IE rozumianej jako zdolność daleko do pojęcia cechy czy cech osobowości
(zwłaszcza w koncepcji Saloveya i Mayera, 1993). Ale w strukturę IE włączane są
cechy rozumiane klasycznie jako elementy osobowości!!!

Rozwój IE
Czynniki szczególnie wspierające (Matczak i Jaworowska, 2008):

1) Ekspresja emocjonalna rodziców;

2) Stopień akceptacji rodziców dla emocji wyrażanych przez dziecko;

3) Kontrola rodziców przez emocje wyrażane przez dziecko;

4) Rozmowy miedzy dzieckiem w rodzicem o emocjach;

5) Ciepło emocjonalne okazywane przez rodziców.

Model wielopoziomowy i inwestycyjny (Model Zeidner, Mathhewsa, Robertsa i Mc

Cann (2003))
Trzy etapy rozwoju IE oparte na:
• Temperamencie
• Uczeniu się
• Wewnętrznym zrozumieniu

Można przewidywać, że osoby o wysokiej inteligencji emocjonalnej będą, w

porównaniu z innymi (Matczak, 2007):
- pełniej wykorzystywać posiadane możliwości, charakteryzować się wyższym
poziomem twórczości i samoaktualizacji (por. np. Bar-On 2001);

- lepiej sobie radzić z trudnościami i stresami;

- mieć lepsze kontakty z innymi ludźmi;
- cieszyć się lepszym samopoczuciem.
Na tej podstawie stawia się hipotezy o pozytywnym związku inteligencji
emocjonalnej z psychicznym i fizycznym zdrowiem (Parker 2005; Woolery i Salovey
2004), osiągnięciami szkolnymi (Goetz, Frenzel, Pekrun i Hall 2005) oraz
efektywnością zawodową (Abraham 2005).

Ogólnie sztos.

46