Pompy ciepła e-book

– co musisz wiedzieć
jako elektryk
 II EDYCJA OGÓLNOPOLSKIEGO KONGRESU
ELEKTRO-ENERGETYCZNEGO

Odnawialne źródła energii

wyzwaniem dla elektryków

Już wkrótce!

Spotkaj się z najlepszymi

profesjonalistami
z całej branży elektrycznej.

Masz pytania? Skontaktuj się z naszym Centrum Obsługi Klienta:

tel. 22 518 29 29, email: cok@wip.pl, portalelektryka@wip.pl
Autorzy: mgr inż. Janusz Strzyżewski, Karolina Dębowska

Redaktor: Anna Gardyniak

Redaktor merytoryczny: Mateusz Maciejczyk
Menedżer produktu: Anna Jagodzińska
Kierownik grupy tematycznej: Marta Grabowska-Peda
Koordynatorzy produkcji: Mariusz Jezierski, Magdalena Huta

Okładka: Magdalena Huta

Zdjęcia i ilustracje: Adobe Stock, materiały promocyjne

Korekta: Zespół
Skład i łamanie: Agnieszka Makowska
ISBN: 978-83-8344-316-4
Nr produktowy: 1BN0101
Nr rejestrowy BDO: 000008579

Copyright © by Wiedza i Praktyka sp. z o.o.

Warszawa 2023

Wiedza i Praktyka sp. z o.o.

03-918 Warszawa, ul. Łotewska 9a,
tel.: 22 518 29 29, faks: 22 617 60 10

Centrum Obsługi Klienta: czynne pon.–pt. w godzinach 8.00–16.00, poza godzinami pracy
można pozostawić wiadomość na skrzynce głosowej, tel. 22 518 29 29 lub adres e-mail: cok@wip.pl.

Poradnik „Pompy ciepła – co musisz wiedzieć jako elektryk” chroniony jest prawem autorskim. Przedruk mate-
riałów opublikowanych w nim – bez zgody wydawcy – jest zabroniony. Zakaz nie dotyczy cytowania publikacji z
powołaniem się na źródło.

Niniejszy poradnik został przygotowany z zachowaniem najwyższej staranności i wykorzystaniem wysokich kwa-
lifikacji, wiedzy i doświadczenia autorów oraz konsultantów. Zaproponowane w poradniku „Pompy ciepła – co
musisz wiedzieć jako elektryk” wskazówki, porady i interpretacje dotyczą sytuacji typowych. Ich zastosowanie
w konkretnym przypadku może wymagać dodatkowych, pogłębionych konsultacji. Publikowane rozwiązania nie
mogą być traktowane jako oficjalne stanowisko organów i urzędów państwowych. W związku z tym redakcja nie
może ponosić odpowiedzialności prawnej za zastosowanie zawartych w poradniku „Pompy ciepła – co musisz
wiedzieć jako elektryk” wskazówek, przykładów, informacji itp. do konkretnych przypadków.

Informujemy, że Państwa dane osobowe będą przetwarzane przez Wiedza i Praktyka sp. z o.o. z siedzibą w Warsza-
wie, ul. Łotewska 9a, w celu realizacji niniejszego zamówienia oraz do celów marketingowych – przesyłania materia-
łów promocyjnych dotyczących innych produktów i usług. Mają Państwo prawo do wglądu oraz poprawiania swoich
danych, a także do wyrażenia sprzeciwu wobec ich przetwarzania do celów promocyjnych. Podanie danych jest
dobrowolne. Zapewniamy, że Państwa dane nie będą przekazywane bez Państwa wiedzy i zgody innym podmiotom.
Spis treści

Ws tęp: Pompy ciep ł a – co musisz wiedzieć jako elek tr yk 6

Jakie rodzaje pomp ciepła rozróżniamy 8

Powietrzne pompy ciepła 8

Gruntowe pompy ciepła 11

Wodne pompy ciepła 14

Zasada działania pompy ciepła 16

Elementy pomp ciepła 21

Parametry pracy pompy ciepła 26

Montaż pompy ciepła i instalacji elektrycznej 27

Montaż powietrznej pompy ciepła 27

Montaż gruntowej pompy ciepła 27

Montaż wodnej pompy ciepła 28

Prawo budowlane dotyczące instalowania pomp ciepła 30

4
PORTAL ELEK TRYK A
 Portal Elektryka to kompleksowy i praktyczny portal dla specjalistów z branży
elektrycznej, w którym najlepsi eksperci z wieloletnim doświadczeniem interpretują
dla Ciebie trudne przepisy i normy elektryczne.
To jedyny tak kompleksowy portal dla elektryków!

Baza kalkulatorów Codziennie nowe Wzory dokumentów Filmy instruktażowe Normy polskie Indywidualne
elektrycznych wiadomości z branży i protokołów i e-booki i zagraniczne konsultacje z ekspertem

Zaloguj się na portaldlaelektryka.pl

Masz pytania? Skontaktuj się z naszym Centrum Obsługi Klienta: tel. 22 518 29 29,
email: cok@wip.pl, portalelektryka@wip.pl
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Wstęp: Pompy ciepła – co

musisz wiedzieć jako
elektryk

Pompy ciepła to urządzenia grzewcze, które wykorzystują zarówno

energię pobraną ze środowiska, jak i doprowadzoną do nich energię
elektryczną. Głównie wykorzystywane są zasoby naturalne, których
procent użycia wynosi około 75%, natomiast pozostałe 25% stanowi
prąd. Jest to coraz popularniejsze źródło ogrzewania domów oraz bie-
żącej wody. Rozwój tej technologii sprawia, że stają się coraz tańsze
w eksploatacji oraz w samym zakupie, chociaż ta druga kwestia jeszcze
nie do końca spełnia wymogi większości konsumentów. Dobrą prakty-
ką staje się również wspieranie pomp ciepła alternatywnymi źródłami
energii, takimi jak panele fotowoltaiczne.

Pompa ciepła może ogrzewać dom jednorodzinny i korzystać z ener-

gii elektrycznej wytwarzanej w panelach fotowoltaicznych ułożonych na
dachu budynku. W ten sposób system jest mniej zależny lub niezależny
od dostaw energii z sieci elektroenergetycznej i związanej z tym zawod-
ności oraz kosztów. Podstawą jej działania jest wymuszenie przepływu
ciepła ze strefy o niższej temperaturze do strefy z temperaturą wyższą,
przy czym warto pamiętać, że pompa nie produkuje ciepła sama z siebie,
a jedynie odpowiada za jego przepływ z zewnątrz do wewnątrz budyn-
ku. Obecnie pompy ciepła cieszą się dużą popularnością ze względu na
ekologię, niski koszt użytkowania oraz bezproblemowy montaż.

6
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Pompy ciepła to maszyny wymuszające przepływ ciepła z miejsca

o niższej temperaturze do obszaru o temperaturze wyższej. Ten odwrotny
niż w naturze proces jest możliwy dzięki energii dostarczonej z zewnątrz.
Stosowanie pomp ciepła to efektywny i ekologiczny sposób ogrzewania
budynków i przygotowywania ciepłej wody użytkowej. Wykorzystuje się
w nim ciepło zgromadzone w ziemi lub wodach gruntowych czy powie-
trzu. Instalacja pompy ciepła wymaga udziału elektryka. Wiedza o róż-
nych rodzajach tych urządzeń jest więc przydatna elektroinstalatorowi.
W tej publikacji jej autor – mgr inż. Janusz Strzyżewski, ekspert w zakre-
sie elektryki i budownictwa – przedstawia zasady działania pomp ciepła.
W kolejnych rozdziałach opisuje zalety i wady poszczególnych rozwiązań.
Wskazuje, gdzie który rodzaj urządzeń może być stosowany. Podaje też,
jakich formalności należy dopełnić przed instalacją pomp ciepła.
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Jakie rodzaje pomp ciepła

rozróżniamy
Karolina Dębkowska

Powietrzne pompy ciepła

Pompy ciepła można rozróżnić ze względu na źródło, z jakiego pozyskiwa-
ne jest ciepło. Typem najczęściej wykorzystywanym na terenie naszego
kraju są powietrzne pompy ciepła. Według raportu sporządzonego na
rok 2022 pompy powietrzna zostały sprzedane w liczbie ponad 180 ty-
sięcy sztuk, co stanowiło około 90% wszystkich sprzedanych urządzeń.
Ponadto wzrost sprzedaży podwoił się ponad dwukrotnie w porównaniu
z rokiem 2021. Powietrzne pompy ciepła wykorzystują jako źródło ciepła
powietrze zaciągnięte z zewnątrz. Ciepło może zostać pobrane z powie-
trza zewnętrznego i przetransportowane do powietrza wewnętrznego, są
to tak zwane pompy powietrzno-powietrzne, które są spotykane najczę-
ściej oraz cechują się najniższym kosztem. Wyróżnić można jednak także
pompy powietrzno-wodne, które odróżniają się tym, że ciepło pobrane
z powietrza jest transportowane do instalacji grzewczej lub zbiorników
ogrzewających wodę. Wadą powietrznych pomp ciepła są ograniczenia
wynikające z wykorzystywania powietrza z zewnątrz. W przypadku wy-
stępowania niskich, ujemnych temperatur może pojawić się problem ze
znajdowaniem niezbędnego ciepła na zewnątrz, co może powodować nie-
wystraczające ogrzewanie lub zakończenie pracy pompy ciepła. Obecnie
wykorzystywane urządzenia pozwalają jednak na korzystanie z nich bez
spadku sprawności nawet do temperatury zewnętrznej -20⁰C. Powietrz-
ne pompy ciepła cechują się wysoką łatwością montażu, z tego względu
można z nich korzystać zarówno w budynkach nowo powstających, jak
i z powodzeniem montować w wykończonych inwestycjach. Instalacja

8
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

ogranicza się do zamontowania pompy ciepła przy ścianie zewnętrznej

budynku oraz połączenia jej za pomocą rur z systemem wewnętrznym.
Cena takiej pompy waha się od kilku do kilkunastu tysięcy złotych w za-
leżności od wybranego rodzaju.

Pompy ciepła typu powietrze–powietrze pobierają ciepło z powie-

trza zewnętrznego i przekazują je do powietrza wewnątrz budynku, przy
którym pracują. Praca opiera się głównie na układzie nadmuchowym,
gdzie bezpośrednio jest ogrzewane powietrze z budynku, natomiast przy
wykorzystaniu tej technologii nie ma możliwości ogrzania wody ciepłem
pochodzącym z pompy. System powietrze–powietrze składa się z jednost-
ki zewnętrznej i jednostki nawiewnej. Jednostka zewnętrzna, wykorzystu-
jąc pracę wentylatora, parownika, sprężarki pobiera ciepło z powietrza
zewnętrznego. Jednostka nawiewna składa się z powietrznego wymienni-
ka ciepła i wentylatora. W pomieszczeniach można je zrealizować według
wybranego typu urządzenia, jako urządzenia ścienne, przypodłogowe lub
kanałowe. W zależności od zapotrzebowania może ona ogrzewać lub
ochładzać powietrze wewnątrz budynku.

Powietrzne pompy ciepła typu powietrze–woda pod względem

posiadanych funkcji odróżniają się od poprzednika przede wszystkim moż-
liwością wykorzystywania pozyskanej energii do ogrzewania wody. Ich
budowa jest nieco bardziej złożona, ponieważ składają się z trzech pod-
stawowych elementów, jakimi są: dolne źródło (z którego pozyskiwane
jest ciepło), obieg chłodniczy (dzięki, któremu ciepło jest przekazywane do
wewnątrz budynku) i górne źródło (czyli system grzewczy, który jest wy-
korzystywany w danym budynku). Pompa ciepła wykorzystuje zachodzą-
ce w naturze procesy fizyczne, takie jak parowanie, skraplanie i sprężanie.
Ciepło z powietrza zewnętrznego pobierane jest przez czynnik chłodni-
czy, przy wykorzystaniu zjawiska parowania. Po odparowaniu, w układzie
chłodniczym za pomocą energii elektrycznej z zewnątrz podnoszona jest
temperatura gazu, wykorzystywana w tym celu jest sprężarka pompy.
Wytwarza się wysoka temperatura i ciśnienie, które powodują, że gaz

9
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

trafia na skraplacz i jest to etap, w którym można z niego pozyskać ener-

gię i wykorzystać go do ogrzania wody. Zdarza się także, że właściciele
budynków decydują się na pompy o małej mocy, które służą im tylko do
ogrzewania wody, jako uzupełnienie całej reszty systemu grzewczego.

Dodatkowo rozróżniamy pompy typu monoblok oraz split, któ-

re rozróżnia się ze względu na odmienną zastosowaną konstrukcję. Po-
wietrzne pompy ciepła typu monoblok składają się z jednego modułu,
w którym zainstalowane są wszystkie niezbędne elementy, takie jak skra-
placz, parownik, sprężarka, pompa obiegowa i zawory. System monoblok
cechuje się fakty, że cały układ chłodniczy jest wykonywany przez pro-
ducenta na etapie produkcji. Zaletami takiego rozwiązania jest wysoka
szczelność modułu, a w konsekwencji również zwiększony okres żywot-
ności. Taka opcja generuje jednak wyższą cenę samego urządzenia, nato-
miast ze względu na fakt, że montaż jest bezproblemowy i szybki, nie ma
konieczności, aby instalator posiadał uprawnienia i wysokie kwalifikacje
(tzw. uprawnienia chłodnicze). Monter jest odpowiedzialny za instalację
samej pompy oraz poprowadzenie przewodów prowadzących ciepło do
instalacji centralnego ogrzewania. Moduł urządzenia typu monoblok może
być zamontowany zarówno wewnątrz budynku, jak i na zewnątrz. Montaż
urządzenia w środku zapewnia, że będzie ono odpowiednio zabezpieczo-
ne przed warunkami atmosferycznymi, przez co elementy będą ulegały
niszczeniu zdecydowanie wolniej. Montaż wewnątrz wiąże się jednak ze
wzmożonym hałasem, który będzie generowany w budynku, a także ko-
niecznością stworzenia otworów dla kanałów powietrznych. Pompa może
być także zamontowana na zewnątrz, co usuwa problem nadmiernych ha-
łasów w budynku, natomiast musi zostać dodatkowo zabezpieczona przed
panującymi tam warunkami, a szczególnie przed zamarznięciem wody,
które mogłoby nastąpić w sytuacji braku zasilania energią elektryczną.

Pompa typu split to dwa moduły, które są połączone rurami chłod-

niczymi, jeden moduł znajduje się na zewnątrz (zawiera: sprężarkę, wen-
tylator, parownik), a drugi wewnątrz budynku (zawiera: skraplacz i pompę

10
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

obiegową). W pompie typu split wewnątrz modułu elementy są częścio-

wo instalowane przez montera i wtedy odbywa się też wypełnienie środ-
kiem chłodniczym, dlatego niezbędne jest, aby posiadał on uprawnienia
do pracy z gazami chłodniczymi. Z tego względu pompa tego typu może
być bardziej awaryjna niż typu monoblok.

Gruntowe pompy ciepła

Innym rodzajem pomp ciepła są pompy gruntowe. Wykorzystywanym

przez nie źródłem ciepła jest grunt lub inne podobne źródła, takie jak:
skała, gleba czy podziemne zbiorniki wody. Gruntowe pompy wykorzy-
stywane są głównie w nowo powstających budynkach, natomiast nie
ma większych przeciwwskazań, aby korzystać z nich przy termomoder-
nizacji w budynkach już istniejących. Wyróżnia się dodatkowo dwa ich
podrodzaje – pompy gruntowe poziome oraz pompy gruntowe pionowe.
Mimo że oba rozwiązania przewidują ingerencję w grunt, to nie wymaga-
ją uzyskania zezwolenia na budowę, natomiast w przypadku pionowych
gruntowych pomp opierać się należy na zapisach zawartych w ustawie
„Prawo geologiczne i górnicze”. Znajdziemy tam informację, że wszystkie
prace wykonywane pod powierzchnią gruntu wymagają zatwierdzenia
projektu robót geologicznych, a wyjątkiem są odwierty nieprzekracza-
jące 30 metrów, wykonywane w celach wykorzystywania ciepła ziemi.

Znacznie częściej wykorzystuje się pompy ciepła zorientowane

pionowo, ponieważ można z nich korzystać na wielu różnych rodzajach
podłoża oraz nie wymagają posiadania dużej działki. Największym przed-
sięwzięciem na etapie instalacji jest wykonanie odwiertów, w których
umieszczone będą rury wymiennika ciepła. Jest to element, który zna-
cząco podnosi koszty inwestycji, natomiast zapewnia bardziej efektyw-
ne działanie pompy, gdyż elementy podgruntowe zlokalizowane są na
odpowiedniej głębokości. Głębokość wykonywanych odwiertów waha

11
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

się w przedziale między 40 a 150 metrów, co pozwala na wykorzystanie

faktu, że w glebie na głębokości ponad 10 metrów przez cały rok panuje
stała temperatura. Zbyt płytkie odwierty nie zapewnią więc dostępu do
stałej temperatury, natomiast zbyt głębokie mogą spowodować wzrost,
oporów przepływu w rurach i zwiększać wzrost użycia energii pomp obie-
gowych. Rury montuje się pod ziemią w kształt litery „U”, jak pokazano
na poniższym zdjęciu 1, a zalecana odległość pomiędzy rurami wynosi
około 8–15 metrów.

Rys. 1. Instalacja podziemna gruntowej pionowej pompy ciepła

Szeroko wykorzystywanym dolnym źródłem pozyskiwania energii

w pompach gruntowych pionowych są kolektory pionowe. Są one zło-
żone z pary polietylenowych rur, połączonych na dole sondą w kształcie
litery „U”. Wypełnia się je płynem, który ma właściwości niemarznące,
np. glikolem lub spirytusem technicznym. Przy wybieraniu głębokości od-
wiertów, a tym samym długości kolektorów, należy pamiętać, że nie cała
powierzchnia kolektora jest zaangażowana w pobieranie ciepła. Pierwsze
5–10 metrów jest niewykorzystywane przez pompę ciepła, ponieważ wa-
runki panujące na tej głębokości nie zapewniają stałej temperatury, a zimą
temperatura na tej głębokości może być nawet ujemna, co dodatkowo

12
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

spowoduje straty. Dopiero po przekroczeniu głębokości 10 metrów kolek-

tor jest w stanie pracować w pełni efektywnie. W zależności od rodzaju
gruntu i panujących pod ziemią warunków zakłada się, że 1 metr odwier-
tu jest w stanie pozyskiwać od 30 do 100 W mocy cieplnej. Dopiero po
rozpoczęciu pracy nad odwiertami można dokładniej ocenić, jaką moc
będziemy w stanie pozyskać i wtedy dobrać odpowiednią jego głębokość.

Zdarza się jednak, że w niektórych przypadkach lepszym wyborem

będzie wykorzystanie kolektorów poziomych. W ich przypadku energia
jest pozyskiwana z głębokości około 80–120 centymetrów, nie wymaga
to wykonywania odwiertów, a niezbędne prace są możliwe do wykonania
przez zwykłą koparkę. Do wykonania instalacji pod gruntem wykorzystuje
się rury o średnicy 32 mm lub 42 mm, ułożone od siebie w odstępach od-
powiednio do ich wymiarów 80 cm lub 1 m. Ułożenie kolektorów grunto-
wych zostało pokazane na rysunku 2. Niezbędna do wykonania instalacji
poziomej jest duża działka z przestrzenią wolną od zabudowań i innych
elementów ogrodowych. Instalacja pozioma będzie także lepszym roz-
wiązaniem, jeżeli na działce mamy do czynienia z gruntami gliniastymi
i mocno nasączonymi wodą, ponieważ zakłada się, że im bardziej spoisty
i wilgotny grunt, tym większa jest jego pojemność cieplna. Dla przykła-
du: grunt suchy, piaszczysty – około 10 W/m2, grunt mokry piaszczysty
– około 15 W/m2, grunt suchy, gliniasty – około 20 W/m2, grunt mokry,
gliniasty – około 25 W/m2.

13
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Rys. 2. Instalacja podziemna gruntowej poziomej pompy ciepła

Wodne pompy ciepła

Wodna pompa ciepła wymaga do swojego działania dostępu do wody,

na przykład zlokalizowanej w niedalekiej odległości rzeki, jeziora, stawu.
Jeżeli jednak nie ma możliwości wykorzystania naturalnych źródeł wody,
można je zastąpić, wykonując głębokie odwierty i tworząc studnie pompy
ciepła. Wodna pompa ciepła wykorzystuje krążącą w niej wodę z grun-
tu lub zbiornika, z której pobiera energię i przekazuje w formie ciepła do
wnętrza budynku. Urządzenie tego typu cechuje się większą mocą i wy-
dajnością niż pompy powietrzne czy gruntowe. Z tego względu będzie
odpowiednią opcją do zastosowania w dużych budynkach o wysokim za-
potrzebowaniu na ciepło i ogrzaną wodę. Stosowanie tego rozwiązania
jest możliwe przez cały rok, ponieważ woda znajdująca się pod gruntem

14
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

na odpowiedniej głębokości lub woda na dnie rzeki lub jeziora ma dodat-

nią temperaturę oscylującą między 8⁰C a 10⁰C.

Niezbędnym elementem do działania pompy wodnej jest stworze-

nie dwóch studni, gdzie jedna będzie studnią czerpną i to z niej pobierana
będzie energia cieplna, a druga będzie studnią zrzutową, do której odpro-
wadzana będzie woda po wykorzystaniu. Obie studnie muszą znajdować
się w odpowiedniej od siebie odległości, aby woda nie przedostawała się
z jednej do drugiej, najlepiej około 10–15 metrów. Aby praca pompy ciepła
była poprawna, w studni, z której jest czerpana woda, należy zapewnić
jej odpowiednią jakość. Szczególnie zwraca się uwagę na fakt wysokiej
zawartości składników, przez które stosuje się dodatkowy wymiennik cie-
pła, który powinien być okresowo czyszczony. Głębokość usytuowania
tafli wody podczas pompowania nie powinna przekraczać 10–15 metrów,
ponieważ większe wartości będą powodować konieczność zwiększonego
wykorzystania energii elektrycznej do poboru wody ze studni.

Konieczność kopania studni można zastać pominięta, jeżeli w po-

bliżu domu znajduje się naturalny zbiornik, w którym bezpośrednio bę-
dzie można umieścić elementy instalacji. Woda może być bezpośrednio
pobierana ze zbiornika lub w zbiorniku (na dnie lub pod nim) mogą zostać
umieszczone wymienniki ciepła wykonane z rur, które będą pobierać cie-
pło. Z punktu widzenia ceny i efektywności wykorzystanie naturalnych
zbiorników jest najbardziej optymalne, natomiast rzadko się zdarza sto-
sowanie takich rozwiązań ze względu na przepisy środowiskowe i ewen-
tualność przedostania się substancji chemicznej czynnika do środowiska.

O pompach ciepła dowiesz się

więcej na Portalu Elektryka!

15
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Zasada działania
pompy ciepła
mgr inż. Janusz Strzyżewski

Pompa ciepła działa na tej samej zasadzie co chłodziarka, z tym że proces

przekazywania ciepła odbywa się w przeciwnym kierunku. Chłodziarka
odbiera ciepło zawarte w produktach i oddaje je do otoczenia, a pompa
ciepła pobiera ciepło z otoczenia i przekazuje je do systemu ogrzewania.

Pompy ciepła pobierają z otoczenia – gruntu, wody, powietrza –

zmagazynowane ciepło słoneczne i oddają je w formie energii cieplnej,
która może służyć do ogrzewania wody lub pomieszczeń. Pompa pobiera
energię cieplną z medium o niższej temperaturze niż odbiornik ciepła (np.
woda gruntowa ma temperaturę 7÷12°C, a powietrze może mieć nawet
−20°C) i dostarcza ją do odbiorników o wyższej temperaturze. Przykłado-
wo może to być +20°C lub więcej.

Proces taki kojarzy się z pompowaniem ciepła z dołu do góry. Od

niższej do wyższej temperatury. Sprawność pompowania ciepła jest tym
większa, im mniejsza jest różnica temperatury między odbiornikiem (źró-
dłem górnym) a źródłem ciepła (źródłem dolnym).

W dużym uproszczeniu sprężarkowa pompa ciepła składa się z dwu

wymienników ciepła – parownika i skraplacza oraz sprężarki i zaworu
rozprężnego (rys. 3).

16
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Rys. 3. Schemat działania pompy ciepła: 1 – sprężarka spiralna, 2 – skraplacz

(wymiennik ciepła z górnym źródłem), 3 – zawór rozprężny, 4 – parownik (wy-
miennik ciepła z dolnym źródłem), 5 – dolne źródło pompy ciepła, 6 –pompa
obiegowa dolnego źródła, 7 – górne źródło pompy ciepła, 8 – pompa obiegowa
górnego źródła [4]

Pompa ciepła zawiera także urządzenia pomocnicze, takie jak pom-

py obiegowe, zawory termostatyczne oraz układy sterowania i aparaturę
zabezpieczającą. Do działania pompa ciepła musi pobierać energię nie
tylko z „dolnego źródła”, ale także energię niezbędną do działania jej me-
chanizmów – w tym sprężarki – czerpaną z instalacji elektrycznej budynku.

Podstawowym parametrem określającym efektywność pracy

pompy ciepła jest współczynnik wydajności nazwany współczynnikiem
efektywności energetycznej COP (Ceofficient of Performance), jest to
stosunek wytworzonej energii cieplnej do zużycia energii napędowej nie-
zbędnej do pracy pompy.

17
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Pompy ciepła pozyskują co najmniej 75% potrzebnej energii

grzewczej ze środowiska naturalnego, natomiast pozostałe 25% stano-
wi energia elektryczna (rys. 4). Z kolei mała różnica temperatur pomiędzy
źródłami przekłada się na większe korzyści ekonomiczne, pozwalając na
zmniejszenie zużycia energii elektrycznej potrzebnej do napędu sprężarki.

Rys. 4. Przykładowy bilans mocy pompy ciepła [6]

Pompa pobiera ciepło z „dolnego źródła ciepła” i przekazuje do in-

stalacji grzewczej zwanej górnym źródłem ciepła. Rolę „dolnego źródła
ciepła” może spełniać woda lub grunt, a nawet powietrze. W optymalnym
z punktu widzenia ekologii rozwiązaniu także energia elektryczna potrzeb-
na do napędu sprężarki oraz zasilania wspomagających grzejników elek-
trycznych powinna być czerpana z odnawialnych źródeł energii. Może to
być np. zespół paneli fotowoltaicznych umieszczonych na dachu budynku.

Przy wykorzystaniu jako „dolnego źródła” wody jest to zwykle pod-

powierzchniowy ciek wodny lub np. studnia głębinowa. W przypadku
wykorzystania istniejącej studni lub innego zbiornika wodnego uzysku-
je się znaczne oszczędności kosztów budowy „dolnego źródła”. Innym

18
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

typem „dolnego źródła” może być grunt. Stosowane są układy poziome

wymagające dużej powierzchni terenu oraz pionowe wykorzystywane
w przypadkach, gdy brak miejsca na układ poziomy. W przypadku gruntu
niezbędne jest zastosowanie dodatkowego wymiennika ciepła. Czynni-
kiem roboczym przenoszącym energię cieplną w układzie pompy ciepła
jest niezamarzająca mieszanina glikolu propylenowego z wodą, zwana
popularnie solanką. Solanka ogrzewa się w kolektorze umieszczonym
w wodzie lub w gruncie i oddaje ciepło w parowniku pompy ciepła.

Każda pompa wyposażona jest we wspomagające system grzejniki

elektryczne, włączające się w przypadku wystąpienia większych spadków
temperatury zewnętrznej. Pompa ciepła może również współpracować
z innymi ekologicznymi źródłami ciepła, takimi jak kolektory słoneczne.

Pompy ciepła stosowane są dość powszechnie w rozwiniętych kra-

jach europejskich, przy czym można zaobserwować dynamiczny wzrost
sprzedaży tych urządzeń. W Polsce torują sobie drogę do szerszego sto-
sowania. Pewnym problemem jest konieczność zapewnienia zasilania
w energię elektryczną sprężarki oraz wspomagających układ grzejników
elektrycznych o mocy kilku kilowatów. Z tego powodu, jak wspomniano
wcześniej, dobrym rozwiązaniem jest wyposażenie budynku w zespół pa-
neli fotowoltaicznych, które współpracując z baterią akumulatorów i kon-
wektorem, zapewnią bezpłatną energię elektryczną (rys. 5).

19
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Rys. 5. Przykład paneli fotowoltaicznych ułożonych na dachu [5]

 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Elementy pomp ciepła

Karolina Dębowska

Do podstawowych elementów pompy ciepła należą: sprężarka, parow-

nik, skraplacz oraz zawór dławiący. Między tymi elementami odbywa
się transport ciepła przy wykorzystaniu nośnika ciepła, jakim jest czyn-
nik roboczy znajdujący się w przewodzie. Aby lepiej przybliżyć funkcję
każdego z tych elementów, przygotowany został uproszczony opis dzia-
łania pompy ciepła. Ciepło z otoczenia jest pobierane z wykorzystaniem
czynnika roboczego, który następnie transportuje je do parownika.

W parowniku pomiędzy płytami zlokalizowany jest czynnik chłod-

niczy w postaci cieczy, charakteryzujący się niską temperaturą wrzenia,
po przekazaniu mu temperatury wrze i odparowuje, a powstała para jest
sprężana przy użyciu sprężarki do wysokiego ciśnienia. Taki zabieg po-
woduje jej skroplenie, przy którym następuje wydzielenie dużych ilości
ciepła. Po oddaniu ciepła w skraplaczu czynnik roboczy w postaci cieczy
przepływa przez zawór, gdzie obniża się jego ciśnienie i następuje po-
nowna zmiana stanu skupienia z cieczy w parę.

Sprężarka wykorzystywana w pompie ciepła ma za zadanie spowo-

dowanie wzrostu ciśnienia czynnika roboczego, tak aby uległ on skrople-
niu, a przy tym wydzielił ciepło. Najczęściej stosowane w pompach ciepła
są sprężarki wyporowe, które dzieli się głównie na sprężarki tłokowe oraz
rotacyjne. Odmienny jest w ich przypadku sposób, w jaki realizowane jest
sprężanie. W wersji tłokowej zachodzi ono w cylindrze, w którym ruchem
posuwisto-zwrotnym porusza się tłok, natomiast w wersji rotacyjnej sprę-
żanie zachodzi dzięki elementom wirującym, przez które następuje ciągły
przepływ gazu. Sprężarki tłokowe nie są uzależnione od działania sieci
energetycznej, ponieważ są zwykle zasilanie silnikiem spalinowym na

21
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

benzynę lub olej napędowy, natomiast ich wadą jest generowany wyso-
ki poziom hałasu. W zależności od potrzeb dobrać można odpowiednie
podtypy, przykładowo w zależności od liczby stopni sprężania jednostop-
niowe i wielostopniowe lub od rodzaju chłodzenia powietrzem lub wodą.
Sprężarki rotacyjne także posiadają szeroki wachlarz podtypów, między
innymi w zależności od wirujących elementów roboczych, przykładowo
wyróżnić możemy: śrubowe, łopatkowe, spiralne czy z wirującym tłokiem.
Obecnie za najbardziej wydajne dla użytku w pompach ciepła uznać moż-
na sprężarki inwerterowe. Do ich działania wykorzystywany jest prąd sta-
ły, który jest pozyskiwany dzięki zastosowaniu inwertera zamieniającego
prąd zmienny 230 V pobierany z sieci na prąd stały 300 V. Daje to moż-
liwość, aby przez zmianę częstotliwości prądu przemiennego regulować
prędkość obrotową sprężarki, a przez to jej wydajność. Dzięki możliwości
stopniowego zwiększania obrotów silnika po stracie sprężarki inwertero-
we pobierają mniejszy prąd rozruchowy, przez co pozwalają na większą
oszczędność energii i nie generują wysokich poziomów hałasu. Ich wadą
na ten moment jest cena, która jest zauważalnie wyższa, niż dla innych
sprężarek. Różnice między działaniem sprężarki standardowej a sprężarki
inwerterowej przedstawiono na poniższym rysunku 6.

Rys. 6. Różnica w pracy sprężarki standardowej i sprężarki inwerterowej (Źró-

dło: https://instsani.pl/technik-urzadzen-i-systemow-energetyki-odnawialnej/
vademecum-energetyki-odnawialnej/pompy-ciepla/budowa-sprezarkowej-
-pompy-ciepla/sprezarki-w-pompach-ciepla/)
22
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Kolejnym ważnym elementem pompy ciepła są parownik i skra-

placz, które pełnią funkcję wymiennika ciepła. W przypadku parownika
pobierane jest ciepło z dolnego źródła, natomiast w przypadku skra-
placza oddaje on ciepło do górnego źródła. Oba urządzenia cechują się
podobną budową, a ich rodzaj zależy głównie od źródeł ciepła wykorzy-
stywanych przez pompę. Jeżeli jako źródło ciepła wykorzystywane jest
powietrze, którego pojemność cieplna nie jest wysoka, wymienniki muszą
mieć dużą powierzchnię wymiany ciepła, na rysunku 7 przedstawiony
został przykładowy parownik wykorzystywany w pompie typu powie-
trze–woda. W urządzeniach typu woda–woda stosuje się natomiast pa-
rowniki płytowe lutowane lub uszczelkowe. Ich główną zaletą jest dużo
mniejszy rozmiar w porównaniu z wymiennikami powietrznymi. Parow-
niki niezależnie od swojego rodzaju pracują zazwyczaj w temperaturze
powietrza zewnętrznego, a więc są też narażone na spadki temperatur.
Już przy temperaturze na poziomie +5°C rozpoczyna się proces oblodze-
nia, co wymaga przeprowadzenia odszraniania. Im temperatura bardziej
spada, tym częściej jest taka konieczność. Z uwagi na fakt, że oblodzenie
parownika obniża sprawność całego urządzenia, ponieważ zmniejszone
zostaje pole wymiany ciepła, proces odszraniania musi być wykonywany
cyklicznie. Proces na ogół trwa kilka minut i polega na odwróceniu obiegu,
przez co gorący czynnik chłodniczy jest przepuszczany przez parownik.
Aby uniknąć zbierania się i ponownego marznięcia wody skapującej z roz-
marzającego parownika, zaleca się montaż tac pod urządzeniem, które
będą ją zbierać, a następnie odprowadzać do gruntu. Przy rozmrażaniu
parownika pobierana jest energia z sieci, a jej ilość zależy od sposobu
i częstotliwości procesu, odległości między lamelami parownika czy też,
usytuowania pompy. Trudno jest dokładnie określić, jaką ilość energii zu-
żywa pompa na odszranianie, natomiast można przyjąć, że w warunkach
polskich, gdzie taka konieczność występuje przez około 3–4 miesiące
w roku, na wszystkie cykle zużywa się około od 2% do 5% całkowitej
energii elektrycznej wykorzystywanej przez pompę.

23
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Rys. 7. Parownik wykorzystywany w pompie ciepła powietrze–woda ( Źródło:

https://instsani.pl/technik-urzadzen-i-systemow-energetyki-odnawialnej/va-
demecum-energetyki-odnawialnej/pompy-ciepla/budowa-sprezarkowej-pom-
py-ciepla/parowniki-i-skraplacze/)

Rys. 8. Parownik płytowy wykorzystywany w pompie ciepła woda–woda

(Źródło: https://lns.com.pl/blog/baza-wiedzy/plytowe-i-plaszczowo-rurowe-
-wymienniki-onda/)

24
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Niezbędnym elementem do działania pompy ciepła jest zawór roz-

prężny, którego zadaniem jest obniżenie ciśnienia czynnika roboczego, tak
aby nastąpiło jego całkowite odparowanie. Jego zadaniem jest także dła-
wienie czynnika roboczego, tak aby sprężarka miała możliwość uzyskania
wymaganego ciśnienia w skraplaczu oraz rozprężenie czynnika robocze-
go w momencie powtórzenia obiegu termodynamicznego. Przykładowy
schemat zaworu rozprężnego został pokazany na poniższym rysunku 9,
gdzie zastosowano następujące oznaczenia: 1 – membrana, 2 – mieszek
ciśnieniowy, 3 – popychacz, 4 – dysza, 5 – iglica, 6 – sprężyna, 7 – śruba
regulacyjna, 8 – czujnik temperatury, 9 – komora niskiego ciśnienia, 10 –
komora wysokiego ciśnienia.

Rys. 9. Schemat zaworu rozprężnego (Źródło: https://instsani.pl/technik-urza-

dzen-i-systemow-energetyki-odnawialnej/vademecum-energetyki-odnawial-
nej/pompy-ciepla/budowa-sprezarkowej-pompy-ciepla/zawory-rozprezne/)

25
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Parametry pracy pompy ciepła

Do charakterystyki pompy ciepła wykorzystuje się najczęściej takie pa-

rametry jak: moc pompy ciepła (w tym rozróżnienie na moc cieplną i moc
chłodniczą), efektywność pompy ciepła (COP) oraz moc elektryczną. Moc
pompy ciepła to ilość energii, jaką pompa może wytworzyć i przekazać do
górnego źródła ciepła. Wyliczana jest jako suma mocy pobieranej z dol-
nego źródła oraz mocy elektrycznej pobieranej z sieci. Z uwagi na fakt,
że pompy ciepła mogą działać w cyklu grzania lub chłodzenia, wyróżnia
się moc cieplną i moc chłodniczą. Moc cieplna to ilość energii, jaka jest
oddawana przez pompę do systemu grzewczego wewnątrz budynku. Na-
tomiast moc chłodnicza to ilość energii, jaka jest pochłaniania z budynku
w trakcie chłodzenia.

Do określenia efektywności pompy ciepła wykorzystuje się współ-

czynnik COP (Coefficent Of Performance), który definiuje się jako sto-
sunek ilości dostarczanego ciepła do ilości energii, która została zużyta
w trakcie pracy. Wyższy współczynnik jest wskaźnikiem niższych kosz-
tów eksploatacji pompy. Wyraża się wzorem COP = Q3/Q2, gdzie Q3 to
moc cieplna lub chłodnicza, a Q2 moc elektryczna pompy. Pompy ciepła,
które obecnie są na rynku, są w stanie uzyskiwać COP na poziomie po-
wyżej 5, dla porównania klasyczny kocioł gazowy uzyskuje wartość oko-
ło 1. Wskaźnik COP nie jest jednak najlepszy, jeżeli chodzi o odniesienie
do rzeczywistych warunków, ponieważ wylicza się go według zaplano-
wanych warunków idealnych. Z tego względu korzysta się również ze
wskaźnika SCOP (Seasoneal Coefficent Of Performance), który opisuje
sprawność pomy ciepła w trakcie całego roku dla klimatu umiarkowane-
go lub zimnego. Jest to wskaźnik szczególnie przydatny na terenach ze
zmienną temperaturą w zależności od pory roku, takich jak na przykład
Polska. Daje to możliwość sprawdzenia wydajności cieplnej w różnych
warunkach i wyciągnięcia średniej w skali roku.

26
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Montaż pompy ciepła

i instalacji
elektrycznej
Karolina Dębowska

Montaż pompy ciepła to bardzo istotny etap całej inwestycji, który jest
podstawą do jej bezawaryjnego, sprawnego działania. Rodzaj montażu
jest przede wszystkim mocno uzależniony od wybranego rodzaju pom-
py ciepła i sposobu dostarczania energii z zewnątrz (powietrze, grunt,
woda). W zależności od dolnego źródła energii znacząco będzie różnić
się stopień zaawansowania prac oraz koszty montażu. Najmniej inwazyj-
ny i najtańszy jest montaż pomp ciepła korzystających z powietrza, jako
zewnętrznego źródła energii, zdecydowanie inaczej wygląda sytuacja dla
pomp gruntowych i wodnych.

Montaż powietrznej pompy ciepła

• Jednostka zewnętrzna zlokalizowana nie dalej niż 30 cm od ścia-

ny domu
• Montaż jednostki zewnętrznej na wysokości co najmniej 40 cm
powyżej gruntu
• Montaż jednostki na konstrukcji wsporczej lub betonowym
postumencie

Montaż gruntowej pompy ciepła

• Wymagana instalacja kolektora poziomego lub pionowego

27
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

• Dla kolektora pionowego konieczne jest wykonanie odwiertu

w gruncie (głębokość około 100 m)
• Dla kolektora poziomego konieczne jest wykonanie płytkiego
przekopu (około 1,5 metra) na dużej powierzchni działki

Montaż wodnej pompy ciepła

• Wykonanie odwiertów, które będą pełnić rolę studni czerpnej

i zrzutowej
• Zabezpieczenie instalacji przed je wprowadzeniem do zbiornika
wodnego

Montaż pompy ciepła obejmuje także część w środku budynku. Jed-

nostkę wewnętrzną należy zamontować tak, aby zapewnić wygodę w jej
codziennym użytkowaniu, a także w możliwych pracach serwisowych.

Większość pomp ciepła składa się z jednostki wewnętrznej i ze-

wnętrznej i obie z nich wymagają zasilania. Jeden obwód odpowiada za
zasilanie sprężarki w jednostce zewnętrznej, a drugi za zasilanie grzałek
lub buforu ciepła. Doboru liczby żył i średnicy przekroju przewodów za-
silających dokonuje się z uwzględnieniem mocy pompy ciepła i rodzaju
zasilania – 1 lub 3 fazy. Głównym zabezpieczeniem pompy ciepła pod ką-
tem elektrycznym są wyłączniki nadprądowe, które umieszcza się w roz-
dzielni, z której jednym zbiorczym przewodem biegnącym do kotłowni
należy realizować zasilanie pompy. Wyłącznik nadprądowy chroni przed
skutkami przepływu prądów zwarciowych i przeciążeniowych.

Do kontrolowania poprawnej pracy obwodu elektrycznego jednost-

ki zewnętrznej i wewnętrznej wykorzystuje się skrzynkę bezpiecznikową.
Oprócz monitorowania poprawnej pracy, służy ona także do pomiaru zu-
żytej energii. Zestaw skrzynki bezpiecznikowej powinien zawierać od-
powiednio do typu pompy:

28
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

1. skrzynkę natynkową o klasie szczelności IP40 oraz pojemności

12 modułów lub 18 modułów w przypadku montażu z grzałkami
bufora

2. zabezpieczenie 3-fazowe bezzwłoczne B16/3 lub jednofazowe

B16/1 do wpięcia pompy

3. zabezpieczenie 3-fazowe bezzwłoczne B20/3 do wpięcia grzałek

bufora i zasobnika

W przypadku podłączania zewnętrznych urządzeń należy stosować

przewód LIYCY (TP) 2 × 2 × 0,75 lub jego odpowiednik. Alternatywny
przewód powinien mieć przekrój wynoszący przynajmniej 0,75 mm2. Po-
winien to być ekranowany przewód parowany z homologacją do zasto-
sowań zewnętrznych. Maksymalna długość przewodu powinna być nie
większa niż 30 m.
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Prawo budowlane
dotyczące instalowania
pomp ciepła
mgr inż. Janusz Strzyżewski

Zgodnie z art. 29 ust. 4, pkt 3 pkt c ustawy Prawo budowlane [1] instalo-
wanie pomp ciepła o mocy zainstalowanej elektrycznej nie większej niż 50
kW nie wymaga ani pozwolenia na budowę, ani zgłoszenia. Jednak zgod-
nie z treścią ustępu 6 uzyskanie pozwolenia na budowę jest niezbędne
w przypadku konieczności przeprowadzenia oceny oddziaływania pompy
ciepła na obszary Natura 2000. Natomiast w myśl postanowień ustępu
7 w przypadku instalowania pomy ciepła w budynku zabytkowym jest
obwiązek uzyskania pozwolenia po uprzednim uzyskaniu zgody woje-
wódzkiego konserwatora zabytków. Jeżeli pompa ma być umieszczona
w obiekcie usytuowanym na obszarze wpisanym do rejestru zabytków,
niezbędne jest tylko zgłoszenie także po uzyskaniu zgody wojewódzkie-
go konserwatora zabytków.

Przy realizacji pomp ciepła należy, poza regulacjami prawa budow-

lanego, uwzględnić przepisy szczególne: prawo geologiczne i górnicze
oraz prawo wodne. Należy również uwzględnić ewentualnie ustalenia
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jeśli na danym
terenie taki plan obowiązuje. Dopełnienie formalności wynikających z wy-
magań ustawy Prawo geologiczne i górnicze [2] jest wymagane, gdy
w celu wykorzystania ciepła ziemi wykonuje się otwory na obszarach
górniczych albo poza nimi – gdy głębokość odwiertów przekracza 30 m.

30
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Zgodnie z ustawą z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne [3] przy stosowa-

niu jako „dolnego źródła” studni do poboru lub zrzutu wody – na studnie
o głębokości większej niż 30 m wymagane jest pozwolenie wodno-praw-
ne. Także takie pozwolenie jest niezbędne (niezależnie od głębokości
studni) na czerpanie wody w ilości większej niż 5 m³/dobę. Pozwolenie
wodne niezbędne jest także w przypadku stosowania gruntowych ko-
lektorów pionowych.

Zgodnie z art. 29 ust. 4 pkt 3 podpunkt d Prawa budowlanego [1]

wykonanie instalacji związanych z pompą ciepła wewnątrz i na zewnątrz
użytkowanego budynku zwolnione jest ze zgód budowlanych.

Materiały źródłowe:

1. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

z 2 grudnia 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu
ustawy Prawo budowlane (Dz.U. z 2021 r. poz. 2351).

2. Ustawa z 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U.

z 2021 r. poz. 1420 z późn. zm.).

3. Ustawa z 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U. z 2021 r. poz.

2233 z późn. zm.).

4. Masłowski A., Pompa ciepła – zasada działania od podstaw

[poradnik projektanta.pl].

5. Fotowoltaika w Polsce.

6. Viessmann.

31
PORTAL ELEK TRYK A
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

7. LG.

8. ciepla.net.pl.

9. geo-instal.pl.

10. EKOFRONT.
 Już wkrótce!

PROFESJONALNE KSIĄŻKI DLA ELEKTRYKÓW

Poznaj nasze propozycje dla elektryków, przygotowane przez

najlepszych ekspertów Portalu Elektrycznego. Przekonaj się,
jak nasze książki usprawnią Twoją pracę!

Sprawdź nasze pozostałe publikacje na

ksiegarniaelektryka.pl
Masz pytania? Skontaktuj się z naszym Centrum Obsługi Klienta: tel. 22 518 29 29,
email: cok@wip.pl, portalelektryka@wip.pl
 POMPY CIEPŁ A – CO MUSISZ WIEDZIEĆ JAKO ELEK TRYK

Aby dowiedzieć się więcej o naszych promocjach,

polub nas na Facebooku!

www.facebook.com/portaldlaelektryka

34
1BN0101

PORTAL ELEK TRYK A