Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή...................................................................................................................3
2. Τα επίπεδα συνειδητότητας κατά τον Freire.........................................................3
3. Εφαρμογή της συνειδητότητας στην εκπαιδευτική διεργασία............................5
4. Εκπαιδευτική προσέγγιση με στόχο την κοινωνική αλλαγή................................6
5. Συμπεράσματα..........................................................................................................7
1. Εισαγωγή

Η διαδικασία της εκπαίδευσης δεν αναπτύσσεται ανεξάρτητα από το κοινωνικό και

πολιτικό περιβάλλον του μαθητευόμενου. Κάθε ιστορικό- πολιτιστικό πλαίσιο έχει τα
δικά του χαρακτηριστικά και ο εμπλεκόμενος στη μαθησιακή διεργασία είναι
παράλληλα πολίτης, εργαζόμενος, μέλος μιας οικογένειας και ενός κοινωνικού
συνόλου. Οι πληροφορίες, λοιπόν, που δέχεται σχετίζονται με το εξωτερικό του
περιβάλλον και η γνώση που δομεί, όπως και ο τρόπος που το κάνει, συνδέεται άμεσα
με τα προσωπικά του βιώματα (Illeris, 2016). Τα στοιχεία αυτά αποτέλεσαν τη βάση
της συλλογιστικής του Paulo Freire, τον οποίο απασχόλησε κυρίως η εκπαίδευση των
ενηλίκων. Σύμφωνα με αυτόν, απώτερος σκοπός της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι
η κοινωνική αλλαγή, η απόκτηση γνώσης που οδηγεί στο μετασχηματισμό, δηλαδή
στην απόρριψη εδραιωμένων, αναποτελεσματικών πληροφοριών και στη
συνειδητοποίηση των κοινωνικών δομών (Βαϊκούση, 2019). Μέσα από τη θεωρία
του για τη συνειδητότητα έθιξε το πλαίσιο, ως καθοριστικό παράγοντα στην
εκπαιδευτική διαδικασία, ενώ έδωσε έμφαση στο ρόλο του εκπαιδευτή.

Στην παρούσα εργασία θα επεξεργαστούν τα επίπεδα συνειδητότητας που προτείνει ο

Freire, ενώ θα επιχειρηθεί η εφαρμογή τους σε ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο. Μέσα από
αυτή τη διαδικασία αναμένεται να επιτευχθεί η κατανόηση της θεωρίας του και
κυρίως ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να ενσωματωθεί στη εκπαίδευση ενηλίκων.

2. Τα επίπεδα συνειδητότητας κατά τον Freire

Ο Freire στη θεωρία του περί συνειδητότητας, αναφέρθηκε στην «κουλτούρα της
σιωπής». Η τελευταία αφορά στην κατάσταση, όπου τα άτομα δεν έχουν τη
δυνατότητα να συμμετάσχουν δημιουργικά στην κοινωνία, δε δύνανται να
αναπτύξουν διάλογο με άλλα μέλη και να συνεισφέρουν με κάποιον τρόπο. Σαφώς
και υπάρχουν διαφορετικά στάδια συνειδητότητας και συμμετοχής, όπως αναφέρει ο
Freire, τα οποία ορίζονται από το βαθμό ανάπτυξης της συνείδησης στο άτομο και τη
σχέση ανάμεσα στον ίδιο και την κοινωνία, με όρους ενεργούς αλληλεπίδρασης
(Βαϊκούση, 2019).

Ειδικότερα, ο Freire ορίζει 4 επίπεδα συνειδητοποίησης: αμετάβατη συνείδηση, μισο-

αμετάβατη συνειδητοποίηση, απλοϊκή μεταβατικότητα και κριτική συνειδητοποίησή.
Στο πρώτο επίπεδο, οι άνθρωποι δεν έχουν επίγνωση του κοινωνικο-πολιτιστικού και
ιστορικού πλαισίου, μέσα στο οποίο ζουν και ως εκ τούτου δεν είναι σε θέση να
κατανοήσουν την καταπιεστική τους κατάσταση (Βαϊκούση, 2019). Μια τέτοια
κατάσταση θα μπορούσε να αφορά τα κράτη στα οποία πραγματοποιείται ακόμα
κλειτοριδεκτομή και όπου οι γυναίκες δεν έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση ή
δικαιοδοσία στο σώμα και τη ζωή τους. Παράλληλα, οι άνθρωποι που είναι
αναλφάβητοι, δεν έχουν πρόσβαση στην πληροφορία και τα εργαλεία, σε σχέση με
μορφωμένους και εκπαιδευμένους. Για τους ίδιους, όμως, αυτή είναι η
πραγματικότητα και άρα, δεν αντιλαμβάνονται πως ζουν μια ζωή καταπιεσμένη και
με αποκλεισμούς.

Στο δεύτερο επίπεδο, της μισο-αμετάβατης συνειδητοποίησης, τα άτομα κατανοούν

την κυριαρχούμενη συνείδηση, μέσω των εμπειριών τους. Με άλλα λόγια, οι
εμπειρίες τους καθορίζουν την ελλιπή συνειδητοποίηση της κατάστασής τους, αφού
αντιλαμβάνονται τη θέση τους, αλλά δεν έχουν ερεθίσματα, ώστε να αναγνωρίσουν
πως υπάρχουν δυνατότητες πέρα από αυτήν (Βαϊκούση, 2019). Σε αυτή την
περίπτωση ανήκουν όλοι οι άνθρωποι, που δεν έχουν εμπειρίες, οι οποίες θα
μπορούσαν να μετασχηματίσουν τη γνώση τους. Ένας άνθρωπος που μεγαλώνει σε
ένα μικρό χωριό και ποτέ του δεν το έχει εγκαταλείψει, αντιλαμβάνεται πως η
πραγματικότητά του είναι αυτή, ωστόσο δεν έχει γνώση περί της διαβίωσης σε μια
πόλη ή σε μια χώρα του εξωτερικού. Ως εκ τούτου, η πραγματικότητά του είναι και
θα παραμείνει αυτή, αφού οι εμπειρίες του δεν εμπλουτίζονται.

Στο τρίτο επίπεδο, της «απλοϊκής μεταβατικότητας» της συνειδητότητας, οι

μανθάνοντες εισέρχονται σε μια διαδικασία αμφισβήτησης και προβληματισμού,
αναγνωρίζουν πως η κοινωνικο-πολιτιστική πραγματικότητα είναι κοινωνικό
δημιούργημα και ξεκινούν να θέτουν ερωτήματα. Άτομα που ανήκουν σε αυτή την
κατηγορία σπάνε τη συμβατικότητα, τολμούν και αναζητούν τον εμπλουτισμό των
εμπειριών τους (Βαϊκούση, 2019). Ίσως ένα παράδειγμα να είναι το άτομο που
ξεκινά μια μετεκπαίδευση ή κάποιος που αφήνει την πατρίδα του, για να ζήσει σε ένα
ξένο κράτος. Μια τέτοια μεταβολή της πραγματικότητας, η απομάκρυνση από την
«ασφαλή ζώνη» δημιουργεί μια σύγκρουση ανάμεσα στο «γνώριμο» ή «οικείο» και
στο «νέο», που με τη σειρά του οδηγεί σε νέες ανακαλύψεις περί κοινωνίας και
εαυτού, στην ανακάλυψη και συνειδητοποίηση.

Τέταρτο και τελευταίο στάδιο κατά τον Freire είναι αυτό της κριτικής
συνειδητοποίησης, στο οποίο το άτομο αμφισβητεί τα κοινωνικά κατασκευάσματα,
τους πολιτιστικούς κώδικες, τις ιδεολογίες που είναι άμεσα συνδεδεμένες με την
καταπίεση (Βαϊκούση, 2019). Η εκπαίδευση των ενηλίκων δημιουργεί αυτό το
πλαίσιο στους μανθάνοντες, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να απομακρύνουν
αναποτελεσματικές, αλλά καλά εδραιωμένες αντιλήψεις, που ενδεχομένως κρατούν
το άτομο δέσμιο σε συμπεριφορές και στάσεις και το βοηθά να εξελιχθεί. Η
μετάβαση σε αυτό το στάδιο μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τον διάλογο και να
επιτρέψει στους εμπλεκόμενους να προβληματιστούν και να βρουν τρόπους να
συμμετέχουν δημιουργικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

3. Εφαρμογή της συνειδητότητας στην εκπαιδευτική διεργασία

Ο Freire διατύπωσε τη θεωρία της κοινωνικής αλλαγής αναφορικά με την εκπαίδευση

ενηλίκων. Με βάση αυτή, η μαθησιακή διαδικασία είναι αμφίδρομη και
αναπτύσσεται μέσα από την αλληλεπίδραση εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου (Κόκκος
2008). Ειδικότερα, σε αυτό πλαίσιο, ο εκπαιδευτής επιλέγει συγκεκριμένα εργαλεία
και μεθόδους, ώστε να καταφέρει να οδηγήσει τον μαθητευόμενο στην κατανόηση
της κοινωνικής πραγματικότητας και στην απόκτηση νέας γνώσης. Η
συνειδητοποίηση θα προκύψει μέσα από την αναγώριση των νορμών, των
αντιλήψεων και εμπειριών που έχουν συμβάλει στη δημιουργία ταυτότητας και
κοσμοθεωρίας του μαθητή. Στη συνέχεια, ο τελευταίος θα αντιληφθεί -μέσα από τον
προβληματισμό και τη σύγκριση πληροφοριών- πως πολλές πεποιθήσεις δεν είναι
πλέον χρήσιμες και λειτουργικές, ενώ νέα δεδομένα θα εξελίξουν τον τρόπο σκέψης
του (Κόκκος, 2005). Ωστόσο, η διαδικασία αυτή δεν αποτελεί εύκολο εγχείρημα, ενώ
προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή του μαθητευόμενου, τον διάλογο και την
αμφισβήτηση.
Με τη σειρά του, ο εκπαιδευτής πρέπει να είναι και ο ίδιος ανοιχτός στην
αυτοανακάλυψη και στα αποτελέσματα που θα προκύψουν από τις συζητήσεις και
την αλληλεπίδραση με τους μαθητές, καθώς και ο ίδιος θα λάβει νέες πληροφορίες,
που οφείλει ναεπεξεργαστεί κριτικά. Ως εκ τούτου, η μαθησιακή αυτή εμπειρία
αναμένεται να εξελίξει όλους τους εμπλεκόμενους (Freire, 2006). Ο ρόλος του,
λοιπόν, καθίσταται καίριος στη συνολική διαδικασία, αφού χρειάζεται να είναι
καθοδηγητής, διευκολυντής και εκείνος που θα υποστηρίξει τον μαθητευόμενο,
χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα κάθε φορά εργαλεία, που θα λειτουργήσουν στην
«υπηρεσία της απελευθέρωσης» (Μάνθου, 2007, σ. 25). Η μετασχηματιστική αυτή
εμπειρία είναι πολύ σημαντική σε μια εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς μπορεί να
οδηγήσει στην κοινωνική αλλαγή. Δε μπορεί να υπάρξει πρόοδος και εξέλιξη, χωρίς
πειραματισμό και τόλμη. Για να καταφέρει, λοιπόν, κανείς να εξελίξει τον εαυτό του
και να αντιληφθεί τη θέση του σε αυτόν, μέσα σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο, είναι
σημαντικό να είναι έτοιμος να αμφισβητήσει, να ρωτήσει, να συνδιαλαγεί, να
απορρίψει και να ανακαλύψει (Κόκκος, 2005). Όταν αυτό επιτυγχάνεται μέσα από
μια εκπαιδευτική διεργασία, συμβάλλει στην κατανόηση του εαυτού, των άλλων και
του κόσμου. Με τη σειρά του, το άτομο που έχει φτάσει στη συνειδητοποίηση μπορεί
να βελτιώσει το περιβάλλον γύρω του.

4. Εκπαιδευτική προσέγγιση με στόχο την κοινωνική αλλαγή

Ο Freire πρότεινε μια εκπαιδευτική προσέγγιση που βασίζεται στην κωδικοποίηση

και αποκωδικοποίηση της καθημερινής ζωής, η οποία χρησιμοποιεί ουσιαστικά τις
εμπειρίες των μαθητευόμενων, με στόχο να τους οδηγήσει στην αλλαγή. Η ατομική
αλλαγή με τη σειρά της έχει αντίκτυπο στην κοινωνία, που είναι ο απώτερος στόχος,
σύμφωνα με τον εκπαιδευτή. Ειδικότερα, η προσέγγιση αυτή βασίζεται σε λέξεις που
είναι «φορτωμένες με τη σημασία της υπάρχουσας εμπειρίας των ανθρώπων, που
συμπυκνώνουν υπαρξιακές καταστάσεις του μαθητευόμενου» (Μάνθου, 2007, σ. 23).
Μόνο μέσα από τις ατομικές εμπειρίες μπορεί κανείς να κατανοήσει μια κατάσταση
και να προχωρήσει στη μεταβολή του τρόπου σκέψεις του. Για να επιτευχθεί, βέβαια,
αυτό, χρειάζονται τα κατάλληλα μέσα που θα διευκολύνουν την ανάπτυξη της
κριτικής σκέψης και δεξιοτήτων (Illeris, 2016).
Η παραπάνω προσέγγιση μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε εκπαιδευτικό και ιστορικό
πλαίσιο. Στη σύγχρονη εποχή, ένα ζήτημα που αφορά και επηρεάζει όλους είναι το
μεταναστευτικό. Παρ’ ότι οι προηγούμενες γενιές έχουν μνήμες από πολέμους και
πρόσφυγες, είτε μέσω προσωπικών εμπειριών είτε μέσω ιστοριών από οικογενειακά
τους πρόσωπα, σε πολλές περιπτώσεις, φαίνεται πως λησμονούν ή δεν
αντιλαμβάνονται την κρισιμότητα του θέματος, καθώς οι ίδιοι δε φέρουν προσωπικές
αναμνήσεις (Illeris, 2016). Για να φτάσουν στο σημείο να κατανοήσουν τα αίτια και
τα αποτελέσματα του μεταναστευτικού, προτείνεται ο σχεδιασμός μιας εκπαιδευτικής
προσέγγισης, που θα περιλαμβάνει προβληματισμό και συζήτηση γύρω από
φωτογραφίες που τραβήχθηκαν τα τελευταία χρόνια στα νησιά του Αιγαίου, με
βάρκες γεμάτες πρόσφυγες. Παράλληλα, επιλέγεται η ακρόαση συνεντεύξεων από
επιζήσαντες της Μικρασιατικής καταστροφής και του πολέμου στο Ιράκ και Ιράν.
Σκοπός είναι μέσα από τη θέαση και ακρόαση του υλικού, αλλά μέσα από τη
συζήτηση που θα ακολουθήσει, οι συμμετέχοντες να αποβάλουν ρατσιστικές
αντιλήψεις, αναποτελεσματικές συμπεριφορές και βλαβερές στάσεις και να
μετασχηματίσουν τη σκέψη τους. Με αυτό τον τρόπο, θα υιοθετήσουν αντιλήψεις και
συμπεριφορές ευνοϊκότερες για το κοινωνικό σύνολο και θα συμβάλλουν στην
κοινωνική αλλαγή. Τέλος, οι μαθητευόμενοι είναι σημαντικό να αντιληφθούν πως τα
υπό συζήτηση θέματα δεν αποτελούν τεχνητές επινοήσεις, αλλά σημαντικά κομμάτια
της πραγματικότητας.

5. Συμπεράσματα

Συνολικά, η εκαπιδευτική προσέγγιση του Freire για να καταφέρει κανείς να φτάσει

στο επίπεδο της συνειδητοποίησης, φαίνεται πως ακολουθεί συγκεκριμένα στάδια,
ενώ προϋποθέτει τη χρήση κατάλληλων εργαλείων και πρακτικών. Μέσα από την
μαθησιακή αυτή εμπειρία, είναι κανείς σε θέση να αναπτύξει αυτογνωσία και
κατανόηση του κόσμου, συμβάλλοντας στην κοινωνική αλλαγή. Το σημαντικότερο,
ωστόσο, είναι πως η μέθοδος του Freire δεν έχει περιορισμούς ως προς το πλαίσιο
εφαρμογής, προσφέροντας οφέλη σε διαφορετικές ομάδες ανθρώπων και
καταστάσεις.
Βιβλιογραφία

Βαϊκούση, Δ. (2019). Freire και Mezirow: Βίοι παράλληλοι, ιδέες επάλληλες. Στο Α.
Κ. (Επιμ.), Διευρύνοντας τη Θεωρία Μετασχηματισμού. Η συμβολή δέκα σημαντικών
στοχαστών (σσ. 61-78). Αθήνα: Επιστημονική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων.

Κόκκος, Α. (2005). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Κόκκος, Α. 2008. Εισαγωγή Στην Εκπαίδευση Ενηλίκων. Θεωρητικές Προσεγγίσεις.

Τόμος Α’. Πάτρα: ΕΑΠ.

Μάνθου, Χ. (. (2007). Το παιδαγωγικό πρόγραμμα του Freire. Στο Εκπαίδευση

Ενηλίκων, 10, σελ. 22 – 26.

Freire, P. (2006). Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν, μτφρ. Τ.
Λιάμπας. Αθήνα: Επίκεντρο.

Illeris, K. (2016). Ο Τρόπος που Μαθαίνουμε: Οι Πολλαπλές Διαστάσεις της Μάθησης

στην Τυπική και Άτυπη εκπαίδευση. Aθήνα: Μεταίχμιο.