Historija Sjedinjenih Američkih Država

Prijeđi na navigacijuPrijeđi na pretragu

Historija Sjedinjenih Američkih Država p•r•u
Kronologija: Teme:
Pred-kolonijalni period
Kolonijalni period Diplomatska historija
1776 do 1789 Kontinentalna ekspanzija
1789 do 1849 Prekomorska ekspanzija
1849 do 1865 Vojna historija
1865 do 1918 Industrijska historija
1918 do 1945 Ekonomska historija
1945 do 1964 Kulturna historija
1964 do 1980 Historija Juga
1980 do 1988
1988 do danas

Širenje teritorija SAD-a, 1810.-1920.

Historija Sjedinjenih Američkih Država dijeli se u nekoliko perioda, pri čemu
se kao međaši uzimaju neki od najvažnijih događaja. Najčešća je podjela
na predkolumbovski period - koji pokriva vrijeme sve do dolaska prvih evropskih
istraživača i kolonista u Sjevernu Ameriku - a iza koga slijedi kolonijalni period -
kojim se pokriva vrijeme od dolaska kolonista do stvaranja samih SAD 1776.
godine. Historija u užem smislu se najčešće dijeli na periode koji se tiču
sljedećih događaja - donošenje Ustava SAD kojim su SAD postale federacija,
odnosno država u pravom smislu riječi; završetak američko-meksičkog
rata kojim su etablirane njene granice; završetak građanskog rata kojim su SAD
postale moderna industrijska sila; prvi svjetski rat kojim su SAD postale svjetska
sila; drugi svjetski rat kojim su postali supersila, te hladni rat nakon koga su
SAD postale jedina supersila. Period hladnog rata se ponekad dijeli na periode
prije i poslije atentata na predsjednika Kennedyja, odnosno prije i
poslije Reaganove revolucije.
Sadržaj

 1Pred-kolonijalna Amerika
 2Kolonijalna Amerika
o 2.1Španske ekspedicije i kolonije
o 2.2Engleske i francuske kolonije u Sjevernoj
Americi
 3Stvaranje i prve godine SAD
 4Teritorijalna ekspanzija SAD
 5Ustavna kriza i građanski rat
 6SAD kao industrijska sila
 7SAD kao svjetska sila
o 7.1SAD u drugom svjetskom ratu
 8SAD kao supersila
  9Društveni nemiri, vijetnamski rat i ekonomska kriza
 10SAD kao pobjednik hladnog rata
 11SAD u post-hladnoratovskom svijetu
 12Izvori
 13Eksterni linkovi

Pred-kolonijalna Amerika[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Pred-kolumbovski period

Monk's Mound u
mjestu Cahokia, Illinois, je s 30 m visina najviše
ljudsko brdo u Sjevernoj Americi, a bilo je dio
gradskog naselja oko godine 1050.
Područje današnjih SAD je bilo nenastanjeno sve do
posljednjeg ledenog doba kada se zbog niže razine
mora stvorio Beringov kopneni most. Tada su -
prema nekim izvorima od prije 20.000 godina - preko
njega grupe lovaca-sakupljača iz Azije postupno
prešle u Aljasku i nastavile se širiti na jug
kroz Sjevernu, Centralnu i Južna Južnu Ameriku.
O dolasku tih ljudi u Ameriku i njihovom načinu života
se vrlo malo zna, jer je ostalo relativno malo
arheoloških dokaza, mnogi od kojih su nestali kada je
prestalo ledeno doba, otopili se ledenjaci i porasla
razina mora, potopivši dijelove kopna s dokazima
njihovog prisustva. Potomci prvih doseljenika u
Ameriku su danas poznali poznati pod
nazivom Indijanci, odnosno američki domoroci. Sve
do kraja 1400-ih oni nisu imali nikakvih
dokumentiranih kontakata s kulturama i narodima iz
drugih krajeva svijeta, te su se razvijali samostalno.
Američki Indijanci su uglavnom živjeli kao lovci-
sakupljači, ali su se s vremenom razvile i neke
sjedilačke kulture, a u istočnom dijelu današnjih SAD
se oko 2500. pne. razvila poljoprivreda temeljena na
domestikaciji suncokreta. [1] Kasnije se na teritoriju
današnjih SAD iz Meksika počeo širiti kukuruz.
Usprkos postojanja poljoprivrede, pa i nekih naselja
koja bi se mogla nazvati primitivnim gradovima, na
teritoriji SAD se među domorocima, za razliku
od Mezoamerike, nisu razvile civilizacije i države.
Kolonijalna Amerika[uredi | uredi
kod]
Glavni članak: Evropska kolonizacija Amerika
Nakon perioda otkrića od strane raznih evropskih
moreplovaca od kraja 15. do 17. vijeka, države
kao što
su Španija, Portugal, Holandija, Engleska, Francu
ska i Švedska su počele ustanovljavati kolonije
u Novom svijetu. Prvi Evropljanin koji je stupio na
tlo današnjih SAD bio je Kristofor Kolumbo kada
je 1493. otkrio Portoriko. S Evropljanima su u
Ameriku došli konji, goveda i svinje koje će u
potpunosti izmijeniti ekološku i ekonomsku
ravnotežu Novog svijeta.
Španske ekspedicije i
kolonije[uredi | uredi kod]
Vidi takođe: Nova Španija
Španski istraživači su bili prvi Evropljani koji
su došli na teritoriju današnjih SAD, počevši
s Kristoforom Kolumbom i njegovom drugom
ekspedicijom koja je stigla
u Portoriko 19.11. 1493. Prvi Evropljanin čije
je prisustvo bilo potvrešno na teritoriji
kontinentalnih SAD bio je španski
istraživač Juan Ponce de León, koji se 1513.
godine iskrcao na obali koju je nazvao La
Florida.
Tri decenije kasnije španski istraživači su bili
prvi Evropljani koji su vidjeli Gorje
Appalachian, rijeku Mississsipi, Veliki
kanjon i Velike ravnice. Godine 1540. De
Soto je poduzeo veliku ekspediciju na teritoriji
današnjih SAD, a iste je godine Francisco
Vázquez de Coronado vodio 2.000 Španaca i
meksičkih Indijanaca preko današnje
granice Arizone i Meksika te stigao do
centralnog Kansasa. Ostali važni španski
istraživači su bili Lucas Vásquez de
Ayllón, Pánfilo de Narváez, Sebastián
Vizcaíno, Juan Rodríguez Cabrillo, Gaspar de
Portolà, Pedro Menéndez de Avilés, Álvar
Núñez Cabeza de Vaca, Tristán de Luna y
Arellano i Juan de Oñate.
Nakon istraživača Španci su poslali i
naseljenike, pa je tako prvo stalno evropsko
naselje na teritoriji današnjih kontinentalnih
 SAD postao St. Augustine na Floridi 1565.
godine, a njega su slijedili Santa Fe, San
Antonio, Tucson, San Diego, Los
Angeles i San Francisco. Većina španskih
naselja su bila duž kalifornijske obale i
rijeke Santa Fe u Novom Meksiku.
Engleske i francuske kolonije u
Sjevernoj Americi[uredi | uredi kod]
Vidi takođe: Kolonijalna Amerika
Osim Španije su u 16. vijeku i druge
evropske države pokušale uspostaviti
kolonije kako bi nastojale izvući dio
bogatstva Novog svijeta te tako izazvati
njenu svjetsku dominaciju. Francuska je
tako 1564. bezuspješno pokušala
uspostaviti koloniju na Floridi zvanu Fort
Caroline. Slično su prošli brojni pokušaji
da se uspostave kolonije na sjeveru, u
današnjoj Kanadi, sve dok 1608. nije
osnovan današnji Quebeq. Francuska
naselja, koja će kasnije biti objedinjena u
teritoriju zvanu kao Nova Francuska,
počela su se polako širiti na jug, a mreža
trgovačkih stanica i manjih utvrda je
stvorila teritoriju čiji su rubovi bili Stjenjak
na zapadu, Appalachian na istoku
i Meksički zaljev na jugu. Međutim, zbog
relativno malog broja kolonista, kontrola
Francuske nad tim područjem nikada nije
bila snažna.
To nije bio slučaj s engleskim kolonijama,
koje su počele nicati na istočnoj obali
Sjeverne Amerike od 1607. godine kada je
na području današnje Virginije
formiran Jamestown. Ta se kolonija
održala i prosperirala zahvaljujući
uzgajivanju duhana, dok su nešto
sjevernije, na teritoriji poznatoj kao Nova
Engleska počeli pristizati doseljenici
nonkonformističkih vjerskih stavova,
poznatiji kao puritanci, a koji su u Novom
svijetu tražili vjersku slobodu. Veća
fleksibilnost engleskih vlasti prema svojim
kolonijama u odnosu na francusku je
omogućila veći broj kolonista, pa su tako
do kraja 17. vijeka među engleske kolonije
absborbirana manja nizozemska i švedska
naselja. U južnim dijelovima engleskih
posjeda je naglo širenje plantaži pamuka i
 duhana dovelo do potrebe za radnom
snagom koju kolonisti, čak ni uz sistem
tzv. ugovornog ropstva odnosno uz
angažiranje kažnjenika, nisu bili u stanju
zadovoljiti. Zbog toga se Afrike počinju
uvoziti robovi koji će biti preci
današnjih Afroamerikanaca.

Mayflower,
brod koji je prevezao Hodočasnike u Novi
svijet godine 1620.
Engleski kolonisti su od samog dolaska na
tlo Sjeverne Amerike povremeno dolazili u
sukobe s domorodačkim stanovništvom.
Iako su mnoga naselja kolonista bila
uništavana, kao u slučaju rata kralja Filipa,
Indijanci se u pravilu nisu mogli na duži rok
efikasno suprotstaviti kolonistima, dijelom
zbog razjedinjenosti, dijelom zbog
tehnološke inferiornosti, ali najviše zbog
stalnog priliva novih kolonista.
Mnogo ozbiljnija opasnost po engleske, a
kasnije britanske koloniste, bili su sukobi s
Novom Francuskom. Oni su
završeni sedmogodišnjim ratom kojim je
1763. Nova Francuska prešla pod
britansku vlast. Troškovi rata, odnosno
nastojanje britanske vlade da ih nadoknadi
oporezivanjem kolonista, dovelo je do
velikog nezadovoljstva u trinaest
kolonija koje će 1775. godine eskalirati u
oružani sukob s maticom zemljom.

Stvaranje i prve godine

SAD[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1776-1789)
 Pre
dstavljanje Deklaracije o
nezavisnosti Kontinentalnom
Kongresu. NaslikaoJohn
Trumbull 1817–1819.
Kada je oružani sukob izbio 1775.
godine, kolonisti su se ispočetka samo
namjeravali osloboditi poreza.
Međutim, radikalna frakcija na čelu
s Thomasom Jeffersonom,
inspirirana prosvjetiteljskim idealima, je
zaključila da se američke kolonije
mogu trajno riješiti nepravde iz matice
zemlje jedino ako postanu potpuno
nezavisne. Te zamisli su svoj izraz
našle na Drugom kontinentalnom
kongresu u Philadelphiji gdje
je 4.7. 1776. donesena
znamenita Deklaracija nezavisnosti
SAD. Njime se trinaest kolonija
proglasilo nezavisnim od Velike
Britanije i sklopilo ad hoc savez koji će
biti poznat kao Sjedinjene Američke
Države.
Američki rat za nezavisnost mlade
nacije nije išao dobro po koloniste sve
do pobjede nad britanskom vojskom
u bitci kod Saratoge 1777. godine. To
je potaklo Francusku da prizna
američku nezavisnost i 1778. godine
otvoreno pomaže američke koloniste s
novcem, oružjem i ekspedicionim
korpusom. Kasnije su se Francuskoj
priključile Španija (1779)
i Nizozemska (1780). Suočena s
koalicijom evropskih sila, Britanija se
vrlo brzo našla iscrpljena, a
demokratske ideje kolonista su
izazivale simpatije kod liberalne
britanske javnosti i političara. Konačni
je udarac došao kada su francuske i
 američke snage 1781. u bitci kod
Yorktowna natjerale veliku britansku
vojsku pod Lorda Cornwallisa na
predaju. Sljedeće je godine potpisano
primirje, a 1783. u Parizu mirovni
ugovor kojim je Britanija priznala
nezavisnost SAD.
Završetak rata je, pak, u mnogim
kolonijama - čije su privrede profitirale
od rata - doveo do nagle ekonomske
krize, ali i bujanja nezadovoljstva, pa i
oružanih pobuna. Istovremeno se
pokazalo kako konfederalno uređenje
trinaest kolonija nije efikasno, te su se
javile ideje kako bi se trebao stvoriti
novo, čvršće uređenje. Te su ideje
formulirane u
znamenitim Federalističkim spisima, a
usvojene su na Ustavnoj
konvenciji u Philadelphiji 1787. kada je
odlučeno da SAD postanu federacija te
donesen Ustav, koji je i danas na
snazi. Prvi federalni organi temeljeni
na Ustavu su počeli s radom u
proljeće 1789.

Teritorijalna ekspanzija
SAD[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1789-1849)
Prve decenije postojanja SAD kao
federalne države je označila
teritorijalna ekspanzija u Sjevernoj
Americi kojoj su pogodovali razni
faktori, kao što je slaba naseljenost
tih prostora, odnosno i slabost ili
nezainteresiranost evropskih
kolonijalnih sila da nad njima
održavaju suverenitet.
Na samom početku tom je procesu
izuzetno doprinijela francuska
revolucija, odnosno ratovi koji su je
izazvali u Evropi, te time resurse i
pažnju tamošnjih sila skrenule sa
Sjeverne Amerike. U samim SAD je
francuska revolucija izazvala
podjelu između radikalnih veterana
revolucije koji su podržavali
Francusku te konzervativaca koji
su držali da nakon izborene
nezavisnost nema smisla kvariti
odnose s Velikom Britanijom.
Krajem 1790-ih su prevagu imali
konzervativci što je dovelo do
kratkotrajnog pomorskog rata s
revolucionarnom
Francuskom (1798-1800).
Međutim, nakon 1800. prevagu
ponovno dobijaju Jeffersonovi
radikali organizirani
u Demokratsko-republikansku
stranku.
To je dovelo do postupno kvarenja
odnosa s Britanijom i ponovnog
približavanja Francuskoj, koja je,
pak, 1803. godine
znamenitom prodajom
Louisiane proširila teritoriju SAD
sve do Stjenjaka. Godine 1812. su
SAD, koristeći zauzetost
Britanije napoleonskim ratovima,
pokušale osvojiti Kanadu. Taj
pokušaj nije uspio i rezultirao
je anglo-američkim ratom nakon
koga su cementirane predratne
granice.
Iako među silama pobjednicama,
Španija je bila tako iscrpljena
napoleonskim ratovima da nakon
njihovog završetka nije bila u stanju
držati pod kontrolom svog
kolonijalni imperij u Amerikama,
gdje se također javljaju pokreti za
nezavisnost. Godine 1819. je
Španija tako predala SAD Floridu,
a nešto kasnije je na zapadnim
granicama kontinentalnih SAD
Novu Španiju zamijenio
nezavisni Meksiko.
Američkoj teritorijalnoj ekspanziji je
u tom periodu snažan poticaj dala
činjenica da su SAD još uvijek bile
pretežno ruralna i na poljoprivredu
orijentirana nacija, kao i da je
migracija na slabo naseljeni, a
resursima bogati Zapad služila kao
ispušni ventil za socijalno
nezadovoljstvo. Glad za novom
 zemljom je bio razlog sve
učestalijih sukoba s indijanskim
plemenima, kao i nasilnog
protjerivanja Indijanaca na područja
zapadno od rijeke Mississippi 1830.
godine.
Dio američkih kolonista se počeo
naseljavati i na prostor pod
nominalnom meksičkom vlašću,
uključujući područje
današnjeg Teksasa. Godine 1836.
su tamošnji naseljenici otpočeli
pobunu protiv Meksika, i nakon
kratkog rata proglasili
nezavisnu Republiku Teksas.
Širenje SAD na Zapad, koje se
od 1845. godine vezano uz
ideološki koncept Manifestne
sudbine, je ipak s vremenom
moralo dovesti do sukoba sa
susjednim državama. U
slučaju Britanskog imperija, koji je
bio na vrhuncu snage, teritorijalna
prisezanja na pacifičku obalu su
riješena 1846. kompromisom. U
slučaju Meksika je pristupanje
Teksasa SAD dovelo do američko-
meksičkog rata (1846-1847).
Američke snage su porazile
Meksiko i prisilile ga da Mirovnim
ugovorom u Guadelupe
Hidalgou preda 42 % teritorija,
uključujući Kaliforniju.

Ustavna kriza i
građanski
rat[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1849-1865)
Došavši do obale Pacifika, SAD
se više nisu mogle širiti, pa se
nakon trijumfalnog rata počelo
postavljati pitanje ekonomskog i
političkog preuređenja SAD.
To se prvenstveno odnosilo na
sve veći jaz između država
poljoprivrednog Juga - koji je
ekonomiju temeljio na
izvozu pamuka i drugih sirovina
u Evropu, te kome su
odgovarale slobodna trgovina i
niske carine - i država
industrijskog Sjevera kome su
odgovarale visoke carine
i protekcionizam. Sukob je
dobio i ideološku dimenziju, s
obzirom da su na Jugu većinu
radne snage činili robovi.
Prvih decenija postojanja SAD
su robovlasničke donminirale
nad slobodnim državama, ali je
razvoj industrije kao i sve veći
broj doseljenika doveo do
nesrazmjera između
ekonomske i demografske
nadmoći Sjevera i političke moći
Juga. Tinjajući sporovi su se
rješavali kroz niz kompromisa,
kojima je cilj bio uspostaviti
političku ravnotežu između
Sjevera i Juga.
Južnjački političari su se nadali
kako će se na novim
teritorijama Zapada
proširiti robovlasništvo,
odnosno da će se tamo stvoriti
nove robovlasničke države.
Međutim, većina doseljenika su
bili mali siromašni farmeri
kojima nisu odgovarali veliki
robovlasnički latifundiji, a
robovlasništvu se iz ideoloških
razloga počeo suprostavljati na
Sjeveru sve
jači abolicionistički pokret.
Spor je s vremenom toliko
dobio na intenzitetu da je na
zapadnim područjima, pogotovo
nakon izglasavanja
kontroverznog Zakona o
Kansasu i Nebraski došlo do
oružanih sukoba između
pristaša i protivnika ropstva. Na
Jugu se, pak, širilo mišljenje da
ukoliko dominacija
robovlasničkih država više nije
moguća unutar SAD, valja
provesti otcjepljenje.

Bitka kod Gettysburga 1863.

godine, koja se smatra
prekretnicom građanskog rata
Kada su se nezadovoljni
sjevernjaci konačno ujedinili
pod novom Republikanskom
strankom, njihov
kandidat Abraham Lincoln je
1860. pobijedio na
predsjedničkim izborima. Na to
je Južna Karolina reagirala
proglašenjem nezavisnosti, u
čemu ju je slijedilo još nekoliko
južnih država koje su se
početkom 1861. ujedinile
u Konfederaciju američkih
država.
Federalna vlada je odbila
priznati secesiju te su na
teritoriju južnih država ostale
vojne instalacije, uključujući
tvrđavu Fort Sumter. Napad
južnjačke milicije na nju je dao
povod za početak oružanog
sukoba poznatog kao američki
građanski rat.
Nade obje strane da će ga brzo
riješiti u svoju korist su se
rasplinule. Iako je Jug na
početku bilježio uspjehe, njima
nije mogao kompenzirati
brojčanu i - što je još važnije -
industrijsku premoć Sjevera.
Nade Konfederacije da će je
pomoći ili na njenoj strani
oružano intervenirati Britanija i
Francuska su se rasplinule
kada je 1862. Lincoln
 posebnom proklamacijom
službeno ukinuo ropstvo
pretvorivši ustavni spor u rat za
oslobođenje robova te tako
stavivši na svoju stranu javnost
potencijalnih južnjačkih
saveznika. Nakon što je Jug
doživio niz velikih poraza 1863.
godine, teritorija pod njegovom
kontrolom se počinjala
smanjivati da bi u proljeće
1865. Konfederacija de facto
prestala postojati
padom Richmonda i predajom
vojske pod generalom Leejem.
Građanski rat je ne samo
konačno riješio pitanje ropstva,
nego i nadmoći federalne nad
vlašću pojedinih država, kao i
stvorio moderni nacionalni
identitet Amerikanaca i mnoge
suvremene državne institucije.
Zbog toga mnogi historičari taj
period nazivaju Drugom
američkom revolucijom.

SAD kao industrijska

sila[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1865-1918)
Usprkos velikog krvoprolića
i razaranja, pogotovo na
Jugu, SAD su iz građanskog
rata izašle ojačane. Glavni
je razlog bio u tome što su
ratne potrebe dovele do
naglog razvitka industrije, ali
i širenja željeznice,
pogotovo na Zapad.
Godine 1869.
je transkontinentalna
željeznica spojila Zapadnu i
Istočnu obalu te tako
intenzivirala privredni razvoj.
Brutalnim slamanjem otpora
preostalih indijanskih
plemena na Zapadu do
sredine 1880-ih, a već ranije
tzv. Kompromisom 1877.
godine i
završetkom Rekonstrukcije
na Jugu, su otklonjene sve
političke i vojne prepreke
pretvaranju SAD u veliku
industrijsku silu.
Tome je značajno doprinio i
dotle nezapamćena navala
imigranata, koji su, za
razliku od prethodnih
decenija, dolalizi
iz Skandinavije, južne i istoč
ne Evrope. Novi doseljenici
su zbog jezičnih, kulturnih i
vjerskih barijera imali
problema uklopiti se u
pretežno WASP-ovsku
ruralnu maticu američke
nacije, te su se ispočetka
koncentrirali u velikim
gradovima na Istoku, služeči
kao jeftina radna snaga, te
tako potpomažući sve veću
urbanizaciju SAD.

Dolazak imigranata na otok

Ellis 1902. godine
S naglim razvojem industrije
se u SAD počela organizirati
i radnička klasa u
prve sindikate kao i radnički
pokret, ali on nije imao toliko
političkog utjecaja kao sve
više rastuća srednja
klasa koja će, kao i u nekim
drugim državama, svoj izraz
naći u prvim
oblicima masovne kulture,
ali i društvenim pokretima
kao što
su sufražetkinje i trezvenjač
ki pokret.
Zahvaljujući ogromnim
prirodnim bogatstvima, ali i
sve većem prilivu ljudi, u
SAD je u drugoj polovici 19.
vijeka bilo malo interesa
za imperijalističku ekspanzij
u, odnosno stvaranje
kolonija ili novih tržišta.
Godine 1867. je od Rusije
kupljena Aljaska, ali se sve
do otkrića zlata 1896.
godine ta teritorijalna
ekspanzija smatrala
promašenom.
Sredinom 1890-ih, pak, u
SAD počne rasti bojazan da
će evropske sile, koje su
naglo ojačale kolonizacijom
Azije i Afrike, početi
ugrožavati američku
nezavisnst i interese. U tu
svrhu se u SAD počeo
propovijedati vlastiti
imperijalizam, koji je na svoj
vrhunac došao u mandatima
predsjednika McKinleya i Th
eodorea Roosevelta.
Godine 1896. su anektirani
Havaji, a u kratkom i
uspješnom špansko-
američkom
ratu osvojeni Guam, Filipini i
Portoriko, a Kuba stavljena
po američki de facto
protektorat. Pod američkim
pokroviteljstvom se
od Kolumbije otcijepila Pana
ma, gdje je počela
gradnja Panamskog kanala,
dovršena 1914. godine.
Rooseveltovo doba je
također bilo obilježeno
spoznajom da više nema
novih nenastanjenih
teritorija koje bi služile kao
ispušni ventil za društveno
nezadovoljstvo, odnosno da
se SAD moraju suočiti sa
sve većim jazom između
bogatih i siromašnih. Stoga
su početak 20.
vijeka obilježili počeci
društvenih reformi, kao i
uvođenje elemenata
državne intervencije u
dotada dominantni model
laissez faire kapitalizma. Ti
su trendovi bili počeci
pokreta koji će kasnije biti
nazvan progresivizam.
Kada je 1914. izbio prvi
svjetski rat, SAD su, u
skladu sa svojom
tradicionalnom
izolacionističkom politikom,
proglasile neutralnost.
Takav stav je podržavala
javnost, smatrajući da će
SAD najbolje profitirati ako
prodaje oružje i sirovine
zaraćenim stranama.
Međutim, pomorska blokada
sila Antante je značila da se
američka roba ne može
prodavati Centralnim
silama, odnosno da su
jedino sile Antante postali
kupci njene robe. Što je rat
bio duži, to su sile Antante
bile prisiljene zaduživati se
u američkim bankama. Na
kraju je kod vodećih
američkih bankara i
političara počeo
prevladavati stav da je u
američkom interesu da
Antanta dobije rat, jer inače
zajmovi nikada neće biti
otplaćeni.
Konačnu odluku je donio
njemački neograničeni
podmornički rat zbog koga
su potapani američki
trgovački brodovi, ali i
objavljivanje Zimmermanov
og telegrama kojim je
 Njemačka nutkala Meksiko
da objavi rat SAD i tako
spriječi američku
intervenciju u Evropi. U
proljeće 1917. SAD su
objavile rat Centralnim
silama i provele dotada
nezapamćenu mobilizaciju
ljudskih i materijalnih
resursa, uključujući slanje
ekspedicijskog korpusa
na Zapadni front.
Predsjednik Woodrow
Wilson, izabran 1916. na
platformi nemiješanja u rat,
svoju je odluku nastojao
opravdati ideološkim
razlozima, odnosno
nužnošću mlade američke
demokracije da pomogne
Starom svijetu da postigne
trajni mir. Iako američke
snage nisu imale odlučujuću
ulogu u ratnim operacijama,
njihov dolazak u Evropu je
značajno ojačao moral
Antante i pridonio slomu
Centralnih sila i završetku
rata 1918. godine. SAD se
tako prvi put pojavila kao
velika svjetska sila, odnosno
sudionik diplomatskog
procesa koji je trebao
uspostaviti trajni mir u
svijetu.

SAD kao svjetska

sila[uredi | uredi
kod]
Glavni članak: Historija SAD (1918-1945)
Odmah po završetku
rata se ispostavilo kako
američka javnost nema
interesa za trajno
sudjelovanje SAD na
međunarodnoj
sceni. Versajski mirovni
ugovor nije ratificiran, a
SAD nije postala
članicom Lige naroda.
Umjesto toga su se SAD
ponovno okrenule
izolacionizmu, odnosno
vlastitom razvoju i
interesima, za što je
glavni razlog bilo
bogatstvo naglo stečeno
ratom koji je SAD, za
razliku od manje-više
svih drugih svjetskih sila,
ostavio neokrznutim.

Sprovođenje prohibicije
1921. godine
Rat je prije toga dao
poticaj da se konačno
ostvare ciljevi nekih od
reformskih pokreta iz
prethodnih decenija.
Tako su ustavnim
amandmanima
žene konačno stekle
pravo glasa, a ustavnim
amandmanom je 1920.
uvedena
i prohibicija proizvodnje i
točenja alkoholnih pića
na nacionalnoj razini. Za
prohibiciju se ubrzo
ispostavilo da
predstavlja veliki
promašaj, s obzirom da
se njome nisu mogli
iskorijeniti običaji
američkog stanovništva
vezani uz konzumaciju
alkohola, pa je potražnja
za ilegalnim alkoholom
dovela do masovnog
krijumčarenja koje je s
vremenom
preuzeo organizirani
kriminal. Masovno
kršenje zakona koje se
istovremeno smatralo
društveno prihvatljivim, a
zajedno s novostečenim
prosperitetom i usponom
srednje klase dovelo je i
do naglih promjena u
društvenom moralu i
kulturi koje su pospješili
novi izumi
kao automobil i radio te
nova muzika koja se
naziva jazz.
Taj period, koji se često
naziva Burne
dvadesete (engl. Roarin
g Twenties), došao je do
svog kraja kada je
na Crni četvrtak u
oktobru 1929. godine
došlo do sloma
na njujorškoj burzi. Iza
nje je slijedila
nezapamćena ekonoms
ka kriza koja će se
proširiti po cijelom
svijetu. U SAD je ona
dovela do naglog
osiromašenja velikih
slojeva stanovništva i
brisanja mnogih
dostignuća koja su se u
Burnim dvadesetima
uzimala zdravo za
gotovo.
Godine 1933. na čelo
SAD je stupio
predsjednik Franklin
Delano Roosevelt čija je
administracija, po
uputstvima znamenitog
britanskog
ekonomista Johna
Maynarda
 Keynesa započela novi
ekonomski program
temeljen na državnoj
intervenciji u smjeru
povećanja zaposlenosti i
poticanja proizvodnje.
Program, poznat pod
nazivom New Deal,
nastojao je ublažiti
najgore posljedice
Velike depresije, ali je
opipljivije rezultate
počeo davati tek kada
je 1939. godine u Evropi
izbio drugi svjetski rat i
tako vojnim narudžbama
dao poticaj američkoj
industriji.
SAD su 1930-ih, u
skladu s
izolacionističkom
politikom, uglavnom
ignorirale
uspon fašizma u Evropi
te sve izglednije nasilno
obaranje versajskog
poretka. Jedini izuzetak
su bili Azija i Pacifik,
gdje je Amerikance
zabrinjavala sve
agresivnija
politika Japana,
pogotovo nakon napada
na Kinu 1937. godine,
koju je SAD počeo
diskretno potpomagati
oružjem.
SAD u drugom svjetskom
ratu[uredi | uredi kod]
Glavni članak: SAD u drugom svjetskom ratu
Nakon što je 1940.
Hitler osvojio
Francusku, a s
njome i kontrolu nad
najvećim dijelom
Evrope,
Rooseveltova
administracija se
počela više zanimati
i za tu oblast, te je
počela isporuakama
oružja i opreme
potpomagati
Britaniju, a godinu
dana kasnije i SSSR.
Međutim, za direktnu
vojnu intervenciju
nije postojalo volje
među američkom
javnošću, iako je
Roosevelt nastojao
isprovocirati sukob s
njemačkim
podmornicama u
Atlantiku. Sve se
promijenilo
japanskim napadom
na Pearl
Harbor 7.12. 1941.
godine, nakon čega
je Njemačka kao
japanski saveznik
objavila rat SAD.
SAD su konačno u
potpunosti
mobilizirale svoje
ljudske i materijalne
resurse. Usprkos
teških poraza na
Pacifiku u prvoj
polovici 1942.
godine, Roosevelt je
odolio političkom
pritisku i odlučio da
se ti resursi
prvenstveno koriste
za poraz Njemačke.
Američke snage su
se sudjelovale u
iskrcavanjima u
Sjevernoj Africi
1942. godine, Italiji
1943. godine i
Francuskoj 1944.
godine što je
konačno u maju
1945. dovelo do
kapitulacije
Njemačke. Tri
 mjeseca kasnije je
korištenjem
nuklearnog oružja
Japan prisiljen na
predaju, čime su se
SAD našle na strani
pobjednika u drugom
svjetskom ratu.

SAD kao
supersila[ured
i | uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1945-1964)
Nakon uspješnog
završetka rata,
SAD su uživale
mjesto ne samo
ekonomski, nego
i politički i
vojnički najjače
sile svijeta. Jedini
koji ju je
eventualno
mogao osporiti
primat bio je ratni
saveznik
Sovjetski Savez,
s kojim su u roku
od samo nekoliko
godina odnosi
toliko pogoršani
da je otpočeo
period
zvan hladni rat.
SAD se sa
SSSR-om nije
borio samo za
primat u Evropi,
nego i u
raspadajućim
kolonijalnim
imperijama bivših
evropskih sila.
Amerikanci su
tom sukobu dali
snažnu ideološku
notu, nastojeći
suprotstavljanje
SSSR-u
opravdati borbom
za demokratske
ideale, odnosno
protiv
komunizma.
Američku politiku
je u to vrijeme
vodila i
ideologija, ali i
ekonomsko-
politički interesi
za što je najbolji
primjer Marshallo
v plan temeljem
koga je krajem
1940-ih i
početkom 1950-
ih obnovljena
razrušena Zapad
na Evropa -
relativni
prosperitet je
tamošnje
stanovništvo
trebao odvući od
komunizma, ali i
stvoriti i tržište za
američke
industrijske
proizvode. SAD
se brzo
nametnula kao
vodeća sila tzv.
Zapadnog bloka i
slobodnog
svijeta, a kao
vojni instrument
hegemonije 1949
.
ustanovila NATO
pakt.
Sukob sa
Sovjetima je
postupno
eskalirao, ali
otkako je 1949.
godine SSSR
dobio nuklearno
oružje, nastojalo
se izbjeći
njegovo
pretvaranje u
otvoreni oružani
sukob. Već
sljedeće godine
je time bila
vođena američka
politika
u korejskom
ratu koji je 1953.
završio pat-
pozicijom.
Istovremeno su
veliki napori i
sredstva uloženi
u utrku u
naoružanju, a
kasnije
i svemirsku
utrku sa SSSR-
om.
Antikomunizam,
koji je dominirao
američkom
politikom, našao
je svog odraza i
na unutrašnjem
planu, gdje je
strah od
prikrivrenih
komunističkih
simpatizera i
sovjetskih
agenata doveo
do
tzv. makartistički
h progona lijevo
orijentiranih
umjetnika i
intelektualaca. Ti
su se progoni
postupno stišali
tek sredinom
1950-ih.
S druge strane je
poratni period
označio nastavak
ekonomskog
uspona SAD,
kome su bitno
doprinijele i nove
tehnologije, kao i
razvitak
prometne
infrastrukture te
sve veća
dostupnost
automobila
širokim slojevima
stanovništva. U
SAD se tako,
pogotovo za
vrijeme
predsjednika Eis
enhowera užurba
no
grade moteli, aut
oceste, drive-in ki
na, supermarketi
i restorani brze
hrane. Uz
blagostanje i
širenje srednje
klase na
popularnu
kulturu, ali i
politiku sve više
utječe novi
medij televizije.

Martin Luther
King prilikom
marša na
Washington
Poratni period u
SAD također
karakterizira
tzv. baby boom,
kao i odrastanje
generacije
zvane baby
boomeri - prve
koja nikada nije
iskusila
siromaštvo. Ona
počinje stvarati
začetke vlastite
kulture koja će se
temeljiti na
embrionalnom ro
ck'n'rollu,
odnosno
eksplicitnom ili
implicitnom
odbacivanju
tradicionalnih
vrijednosti.
Istovremeno u
SAD
izum kontraceptiv
ne pilule dovodi
do začetaka
tzv. seksualne
revolucije.
Poratni period
označava i
jačanje pokreta
za građanska
prava, odnosno
ukidanje
institucionalne
rasne
diskriminacije
koja je još uvijek
bila na snazi u
južnim državama
SAD. Iako su
koraci u tom
smjeru započeti
još 1940-ih i
intenzivirani
znamenitom
presudom Vrhov
nog suda iz
1954. godine,
pečat mu je ipak
dao pokret na
čelu s
baptističkim
svećenikom Marti
nom Lutherom
Kingom.
Usprkos
povremenih
unutrašnjih
sukoba vezanih
uz građanska
prava, kao i
eskalacije
hladnog rata
izazvane
pobjedom
komunističke
revolucije na
Kubi, taj je period
ostao obilježen
ekonomskim
usponom SAD i
dramatičnim
porastom
blagostanja.
Međutim, osjećaj
optimizma je
brutalno ugašen
po američku
javnost izuzetno
traumatičnim
ubojstvom
predsjednika Joh
na F.
Kennedyja 22.11.
1963.

Društveni
nemiri,
vijetnamski
rat i
ekonomska
 kriza[uredi |
uredi kod]
Glavni članak: Historija SAD (1964 - 1980)
Kennedyja je
naslijedio
njegov
potpredsjedni
k Lyndon B.
Johnson, koji
je na izborima
1964. dobio
plebiscitarnu
podršku za
ambiciozni
projekt
društvenih
reformi
poznat
kao Veliko
društvo. Pod
Johnsonovim
vodstvom su
izglasanei
ključni zakoni
o ukidanju
rasne
segregacije, a
također
započet cijeli
niz mjera koji
je za cilj imao
iskorijevanje
siromaštva u
SAD,
odnosno
stvaranje drž
ave
blagostanja n
alik na
evropske
socijaldemokr
acije.
Taj je
ambiciozni
plan pokvarila
eskalacija Vij
etnamskog
rata koji je
pokrenuo
Kennedy, ali
koji je upravo
u doba
Johnsona
krenuo tako
loše da je
iziskivao
direktnu
američku
vojnu
intervenciju.
Međutim, ni
sve veći broj
američkih
trupa
u Južnom
Vijetnamu nij
e mogao
donijeti jasnu
vojnu
pobjedu. S
vremenom su
troškovi rata
doveli do
kresanja
budžetskih
sredstava za
mnoge od
Johnsonovih
ambicioznih
socijalnih
programa.
Vijetnamski je
rat ispočetka
bio
popularan, ali
se nakon
nekoliko
godina protiv
njega počela
buniti najviše
mlada
generacija
baby
boomera,
pogotovo
mladići
kojima je
prijetila
regrutacija i
koji nisu htjeli
napustiti
lagodan život
radi ratovanja
u džunglama.
Nezadovoljstv
o ratom se s
vremenom
pretvorilo u
nezadovoljstv
o državom i
svim
društvenim
institucijama
te pokreta koji
je za cilj imao
radikalnu
preobrazbu
američkog
društva, bilo
kroz kontrakul
turu bilo kroz
razne
radikalne
pokrete
ekstremne
ljevice.
Istovremeno
je
nezadovoljstv
o
rezultatima V
elikog
društva u
dovelo do
radikalizacije
mlađeg dijela
crnačkog
stanovništva,
te se od
sredine 1960-
ih bilježe
veliki rasni
neredi.
Vojni
neuspjesi u
Vijetnamu i
ulični neredi
su
kulminirali 19
68. godine
kada je
diskreditirano
g Johnsona
zamijenio
novi
predsjednik R
ichard M.
Nixon,
izabran pod
parolom časn
og mira u
Vijetnamu te
dovođenja
zakona i reda
na američke
ulice. Iako se
rat nastavio,
pa čak i
eskalirao
američkim
upadom u
Kambodžu 19
70. godine,
Nixon je
politikom tzv.
"vijetnamizaci
je" postupno
počeo
smanjivati
broj američkih
trupa u
Vijetnamu a
početkom 19
73. je stvorio
uvjete za
primirje
nakon koga
su se
američke
trupe potpuno
povukle
ostavivši
Južni
Vijetnam
svojim
lokalnim
saveznicima.
Nixon je
nešto ranije
svojim
historijskim
putovanjem
u NR
Kinu nastojao
stvoriti
diplomatske
uvjete
za detant sa
SSSR-om,
koji je upravo
u to doba
dosegao
vrhunac.
Postupnim
smirivanjem
rata se
postupno
jenjavali i
neredi na
američkim
ulicama. Iako
najradikalniji
zahtjevi baby
boomera nisu
ispunjeni, pod
njihovim su
utjecajem u
mnogim
sferama
američkog
života
zavladali
liberalni
stavovi, pa se
krajem 1960-
ih i početkom
1970-ih
bilježe
projekti afirm
ativne
akcije, femini
zam drugog
vala u
medijima i
upravi,
legalizacija h
omoseksualn
osti i pornogr
afije. S druge
je strane u
mnogim od
velikih
gradova
došlo do
dotada
nezapamćen
e eksplozije
kriminala.
Usprkos
neprijateljstvu
baby
boomera,
Nixon je
godine 1972.
trijumfirao na
predsjednički
m izborima.
Međutim, za
vrijeme
kampanje su
njegovi ljudi
počinili niz
ilegalnih
radnji čije je
objelodanjiva
nje izazvalo
skandal
zvan Waterga
te.
Predsjedniko
v autoritet se
brzo istopio, a
godine 1973.
je naftni
šok doveo do
najveće
ekonomske
krize od
vremena
Velike
depresije.
Suočen s
mogućnošću
opoziva,
Nixon je
godine 1974.
podnio
ostavku, a
veliki broj
Amerikanaca
na duži rok
izgubio
povjerenje u
svoj politički
sistem.
Ekonomska
kriza se
nastavila i
pod
Nixonovim
nasljednikom
Fordom, čiji je
kratki mandat
obilježio i
slom Južnog
Vijetnama,
odnosno
konačni
američki
poraz u
vijetnamskom
ratu -
odnosno prvi
nedvosmislen
i poraz u
američkoj
historiji. Nade
da će
poniženja
prestati s
novim
predsjedniko
m Carterom s
u se brzo
ugasile.
Ekonomska
kriza se
nastavila u
dosada
nezamapćen
om obliku
zvanom stagfl
acija, a SAD
su dobile
težak udarac
kada je
u iranskoj
revoluciji zba
 čen njihov
strateški
saveznik.
Nakon toga je
slijedilo
poniženje
kada su
studenti u
Teheranu
zauzeli
američku
ambasadu u
Teheranu i
osoblje uzeli
za taoce.
Krajem 1979.
su Sovjeti,
koristeći
američku
slabost,
izvršili
invaziju Afgan
istana. Taj niz
poniženja je
na izborima
1980. mnoge
Amerikance
natjerao da
se odbace
liberalizam
prethodnih
decenija te da
se vrate
konzervativiz
mu oličenom
u Ronaldu
Reaganu.

SAD kao
pobjedni
k
hladnog
rata[ured
i | uredi
kod]
Glavni članak: Historija SAD (1980 - 1992)
Izbor
Ronalda
Reagana
za
predsjedni
ka 1980.
godine
predstavlj
ao je
radikalni
zaokret
kako u
vanjskoj,
tako i
unutrašnj
oj politici
SAD.
Na
vanjskom
planu je
Reagan
odbacio
politiku de
tanta svoji
h
prethodni
ka i
zauzeo
oštar kurs
prema
Sovjetsko
m Savezu
i njegovim
saveznici
ma,
ponovno
eskaliravš
i hladni
rat.
Povećani
su izdaci
za
obranu, a
projekti
poput Stra
teške
obramben
e
inicijative
poznate
kao Ratov
i
zvijezda s
u za cilj
imali
ponovno
pokrenuti
utrku u
naoružanj
ui
ekonomsk
i iscrpiti
Sovjetski
Savez.
Pored
toga su se
podržavali
afganistan
ski
mudžahe
dini u ratu
protiv
Sovjeta,
antikomun
istički
nastrojeni
nikaragva
nski kontr
aši kao i
antikomun
istički
nastrojeni
pokreti u
Istočnoj
Evropi
poput
poljske So
lidarnosti.
Intenzivira
nje
antisovjet
ske
retorike je
mnoge,
po prvi
put nakon
1960-ih,
uvjerilo da
je
neizbježa
n treći
svjetski
rat.
Tako
oštra
vanjska
politika je,
pak,
koincidiral
as
radikalnim
odbacivan
jem
kejnzijans
ke
ekonomsk
e politike,
odnosno
kresanjem
socijalnih
izdataka,
ali i
radikalnim
smanjenje
m poreza.
Reagan je
smatrao
kako se
SAD iz
ekonomsk
e krize
može
izvući
jedino ako
privatni
sektor ne
bude
opterećen
državnim
davanjima
, što bi s
vremeno
m dovelo
do
smanjenja
nezaposle
nosti, a
samim
time i
povećanja
općeg
prosperite
ta. Taj
program,
zvan Rea
ganomika,
do
sredine
1980-ih je
doveo do
kraja
ekonomsk
e krize.

Predsjedn
ik Reagan
godine
1987.
pred
Berlinskim
zidom
Istovreme
no s
ekonomsk
im
trendovim
a su se od
1980-ih u
SAD
bilježili i
dotada
nezabiljež
eni
kulturni
trendovi,
koji su se
prvenstve
no
odražavali
kroz
povratak
društveno
g
konzervati
vizma, ali
i jačanje
protestant
skog
fundamen
talizma
koji je,
koristeći
nove
medije
kao
televizija,
odnosno t
elevizijske
propovjed
nike steka
o snažan
politički
utjecaj. Ti
su se
trendovi
najviše
mogli
zamijetiti
kod baby
boomera
od kojih
su mnogi
napustili
radikalne
ideje
svoje
mladosti
kako bi
prigrlili ili
vjerski
konzervati
vizam ili
bezočni
materijaliz
am koga
je
inkarnirala
nova
supkultura
yuppieja.
Poboljšanj
e
ekonomsk
e
situacije,
ali i
ponovni
uspon
nacionaln
og
ponosa
nakon
uspješne i
nvazije
Grenade
1983.
godine i
losanđele
ske Olimp
ijade 1984
.
omogućila
je
Reaganu
da
trijumfira
na
predsjedni
čkim
izborima.
Iako je
zadržao
oštar
antikomun
istički i
antisovjet
ski stav,
Reagan je
dolazak G
orbačova
na vlast u
SSSR-u i
početak
političkih
reformi
zvanih
perestrojk
a ispravno
protumači
o kao
znak
slabosti
kod svog
protivnika.
Međutim,
umjesto
da pojača
pritisak,
Reagan je
ispravno
zaključio
da bi
odmrzava
nje
odnosa sa
SSSR-om
omogućilo
da
se carstv
o zla sruši
mirnim
putem,
odnosno
iznutra.
Takva je
politika
svoje
opravdanj
e dobila
1989.
godine
kada se
srušio
berlinski
zid, a
potom
raspao
Istočni
blok, a
dvije
godine
kasnije i
sam
SSSR.
Smirivanj
e hladnog
rata,
odnosno
sve
izvjesnija
američka
pobjeda je
fokus
pažnje
Amerikan
aca
počela
vraćati na
unutrašnj
a pitanja.
Stalni
porast
kriminala
je 1980-ih
dobio novi
poticaj
pojavom
nove
droge
zvane cra
ck, na što
su vlasti,
sada
vođene
konzervati
vnom
ideologijo
mi
principima
zakona i
reda odgo
vorile
oštrom
politikom
gradnje
novih
zatvora,
strožim
kaznama i
kontrover
znim rato
m protiv
droge.
Pred kraj
1980-ih je
u SAD,
kao
svojevrsn
a reakcija
na jačanje
vjerske
desnice,
novi
poticaj
dobio i
feministič
ki pokret,
a
zahvaljuju
ći
epidemiji
AIDS-a i
pokret za
prava
homoseks
ualaca.
Zahvaljuju
ći njima
se u
američki
javni
život,
između
ostalog,
počeo
uvlačiti
koncept
tzv. politič
ke
korektnost
i.
Popularno
g
Reagana
je 1988.
godine
zamijenio
njegov
dotad
uglavnom
potcijenje
ni
potpredsj
ednik Geo
rge H. W.
Bush.
Fokus
njegove
pažnje je
bila
uglavnom
vanjska
politika,
odnosno
osiguranje
da SAD
sve
izgledniju
pobjedu u
hladnom
ratu
postignu
sa što
manje
troškova i
problema.
Glavni
izvor
napetosti
više nije
bio SSSR
nego treći
svijet.
Godine 19
89. je
američko
m vojnom
intervencij
om u
Panami
svrgnut M
anuel
Noriega, a
pokušaj S
adama
Huseina d
a Iraku
pripoji
naftom
bogati Ku
vajt je
godine
1991.
doveo
do zaljevs
kog rata.
U njemu
su SAD
postigle
vojnički
 trijumf
čime su iz
kolektivne
memorije
privremen
o
izbrisane
traume
Vijetnama
te stvoren
mit o
američkoj
nepobjedi
vosti i
vojnoj
svemoći
na kojoj
će se
temeljiti
svijet
poslije
hladnog
rata.

SAD u
post-
hladno
ratovs
kom
svijetu
[uredi |
uredi
kod]
Glavni članak: Historija SAD (1992 - danas)
Završ
etak
hladno
g rata
je
SAD
učinio
jedino
m
svjets
kom
supers
ilom
čiju
hege
moniju
na
vojno
m,
ekono
msko
mi
politič
kom
planu
nitko
nije
moga
o,
barem
na
kraći
rok,
dovest
iu
pitanje
.
Stoga
se od
1992.
godine
pažnja
američ
ke
politik
ei
javnos
ti
orijenti
rala
prvens
tveno
na
unutra
šnja
pitanja
.
To je
najviš
e
pogod
ovalo
gener
aciji b
aby
boom
era,
pogot
ovo
njeno
m
dijelu
koji je
smatr
ao da
je
došao
trenut
ak da
SAD,
neopt
ereće
na
vanjsk
opoliti
čkim
proble
mima,
prove
de
mnog
e od
radikal
nih
društv
enih
reform
ii
ideja
za
koje
se
njihov
a
gener
acija
borila
1960-
ih.
Takva
su
nastoj
anja
svoje
oličenj
e
našle
u Billu
Clinto
nu koji
je u
društv
enim
pitanji
ma
podrž
avao
idealiz
am
baby
boom
era, ali
je u
ekono
mskim
pitanji
ma bio
vjeran
tekovi
nama
Reaga
nove
revolu
cije 19
80-ih.
Pobje
da
Clinto
na na
izbori
ma
1992.
godine
je,
pak,
novog
predsj
ednika
odma
h
dovela
u
oštar
sukob
s
predst
avnici
ma
konzer
vativn
e
desnic
e koja
je
ojačal
a
1980-
ih, a
koja je
svoj
izraz
našla
u sve
većoj
polariz
aciji
američ
ke
javnos
ti,
odnos
no
stvara
nju
čvrste
baze
Repub
likans
ke
strank
eu
ruraln
oj
unutra
šnjosti
SAD.
Liberal
na
Ameri
ka je,
pak,
svoje
uporišt
e
našla
na
Istočn
oj i
Zapad
noj
obali,
stvoriv
ši
ideolo
šku
podjel
u koja
traje i
danas.
Njoj je
doprin
os
dala i
razvoj
novih
medija
- dok
su
liberali
počeli
domini
rati
tradici
onalni
m
mediji
ma
kao
novine
i
televiz
ija,
konzer
vativci
su
stekli
domin
aciju
nad
radijsk
im talk
showo
vima. I
jednim
ai
drugi
ma je
dosta
pomo
gao
razvoj
Intern
eta koj
i je
potpu
no
izmije
nio
američ
ku
privre
du,
kulturu
i
politik
u.
Clinto
nova
vanjsk
a
politik
a je
bila
orijenti
rana
na
očuva
nje
mono
pola
SAD
kao
jedine
svjets
ke
supers
ile, pri
čemu
su
oruža
ne
snage
bile od
manje
g
značaj
a.
Tako
od 19
93.
traje
kresan
je
izdata
ka za
obran
ui
smanj
enje
oruža
nih
snaga,
čime
je
američ
ka
vlada
nastoj
ala
uštedj
eti
sredst
va za
privre
dni i
društv
eni
razvoj.
Temelj
američ
ke
vojne
strate
gije su
kratki i
jednos
tavni,
tzv. hu
manita
rni
ratovi
koji su
se
vodili
pod
motivo
m
spaša
vanja
raznih
etnički
h
grupa
od
gladi i
genoci
da, a
gdje je
temelj
djelov
anja
bilo a
meričk
o
ratno
zrakop
lovstv
oi
kopne
ne
snage
američ
kih
savez
nika
na
terenu
. Taj je
konce
pt,
uvede
n
nakon
fijaska
u Som
aliji 19
93.
godini,
s
uspjeh
om
upotrij
ebljen
u Bos
na i
Herce
govini
1995. i
na Ko
sovu 1
999.
godine
, te u
početn
im
fazam
a rata
u
Afgani
stanu
2001.
SAD
su
svoju
domin
aciju
nastoj
ale
više
ekono
mskim
putem
, pri
čemu
je
SAD
pogod
ovalo
to što
su
njihovi
najveć
i
ekono
mski
konkur
enti
- Japa
n i Nje
mačka
- od
početk
a
1990-
ih
pogođ
eni
ekono
msko
m
krizom
, što
sa
SAD
nije
bio
slučaj.
Temelj
američ
kog
ekono
mskog
uspon
a bilo
je
agresi
vno
promo
viranje
globali
zacije
kao
rješenj
e svih
ekono
mskih
proble
ma,
odnos
no
nastoj
anje
da se
svim
država
ma u
svijetu
namet
nu
načelo
slobod
nog
tržišta
što je
tada
pogod
ovalo
američ
koj
privre
di.
1990-
ih je
snaža
n
poticaj
američ
koj
privre
di dao
i
Intern
et,
odnos
no
stvara
nje
tvrtki
koje
su
koristil
e tu
novu
tehnol
ogiju
za
promo
ciju
svojih
roba i
usluga
.
Nadm
oć
američ
ke
ekono
mije i
njenog
model
a se
najbolj
e
vidjela
za
vrijem
e azijs
ke
ekono
mske
krize 1
998.
godine
koja je
SAD
ostavil
a
netakn
utu.
Clinto
nov
društv
eno-
ekono
mski
model
je svoj
ideolo
ški
poticaj
dobio
dolask
om na
vlast T
onyja
Blaira
u
Velikoj
Britani
ji, koji
je toj
ideolo
giji
dao
naziv
Treći
put.
SAD
su do
kraja
1990-
ih
uživali
ne
samo
ekono
mskoj
i
politič
koj,
nego i
u
kulturn
oj
hege
moniji
nad
svijeto
m,
čemu
je
izuzet
an
doprin
os dao
Hollyw
ood,
kao i
drugi
eleme
nti
američ
ke
industr
ije
zabav
e
kao M
TV.
SAD
pod
mladol
ikim i
moder
nim
Clinto
nom
viđena
kao
rješenj
e svih
svjets
kih
proble
ma,
odnos
no
najbolj
e
moguć
e
ostvar
enje
tada
popula
rne
teze F
rancis
a
Fukuy
ame o
kraju
historij
e.
Clinto
n, s
druge
strane
,
nikada
u SAD
nije
uživao
takvu
popula
rnost
kao u
ostatk
u
svijeta
.
Razlo
g je
bio niz
pogre
šaka
koje je
učinio
u
prvim
godina
ma
mand
ata,
kada
je na
sebe
navuk
ao
bijes
konzer
vativa
ca. On
je za
poslje
dice
prvo
imao
debakl
pokuš
aja da
se
uvede
zdravs
tveno
osigur
anje, a
potom
tzv. R
epubli
kansk
u
revolu
ciju 19
94.
godine
kojom
su
republi
kanci
dobili
kontrol
u nad
Kongr
esom.
Clinto
n je
zbog
toga u
mnogi
m
svojim
politič
kim
stavov
ima
skrenu
o
udesn
oi
tako
dobio
izbore
1996.
godine
.
Međuti
m,
animo
zitet
republi
kanac
a je
ostao i
eskalir
ao
priliko
m afer
e
Lewin
sky 19
98.
godine
kada
umalo
nije
bio
smijen
jen s
položa
j. Iako
je
Clinto
n
preživi
o to
iskuše
nje, sa
sobom
je do
kraja
mand
ata
vukao
sjenu
tog i
niza
drugih
skand
ala,
koji će
dubok
o
podijel
iti
američ
ku
naciju.

Napad
i 11.
septe
mbra
2001.
Još
prije
kraja
Clinto
novog
mand
ata je
tzv. do
t com
kolaps
pokaz
ao da
su
temelji
američ
ke
ekono
mske
supre
macije
daleko
krhkiji
nego
što se
mislilo
. Pred
sjedni
čki
izbori
2000.
godine
,a
pogot
ovo
njihov
tijesan
rezulta
ti
kontro
verze
oko
rezulta
ta na
Floridi,
su u
ostatk
u
svijeta
pokaz
ali
nesavr
šenost
američ
ke
demok
racije.
Konač
ni
udara
c eri
neprik
osnov
ene
američ
ke
hege
monije
je
došao
s napa
dima
11.
septe
mbra
koji su
pokaz
ali da
su
SAD
izuzet
no
ranjive
na
suvre
meni
među
narod
ni
teroriz
am. Ti
su
napadi
za
poslje
dicu
imali
global
nu
ekono
msku
recesij
u, a
SAD
natjer
ale da
započ
nu
izuzet
no
skupi,
kontro
verzni,
as
protok
om
vreme
na sve
nepop
ularniji
rat
protiv
teroriz
ma.
Nastoj
anje
SAD
da
očuvaj
u
status
supers
ile je
svoj
izražaj
doveo
u
mnog
o
agresi
vnijoj
vanjsk
oj
politici
predsj
ednika
Georg
ea W.
Busha
, čija
su
meta
postali
proble
matič
ni reži
mi i
države
poput
Husei
novog
Iraka.
Nastoj
eći u
korijen
u
sasjeć
i svaki
izazov
američ
koj
supre
maciji,
Bush
je
pokre
nuo ra
t protiv
Iraka k
oji je
doveo
do
dugotr
ajne,
skupe
okupa
cije
koja
se
pretvo
rila u
još
skuplji
,
kontro
verznij
i i sve
manje
popula
rni
gerilsk
i rat. U
SAD,
aiu
svijetu
, se
javio
snaža
n
antirat
ni
pokret
. Bush
je
uspio
preživj
eti
predsj
edničk
e
izbore
2004.
godine
, ali je
neade
kvatni
odgov
or
njegov
e
vlade
na ura
gan
Katrin
a 200
5.
godine
s
vreme
nom
doveo
do
gubitk
a
republi
kansk
e
većine
u
Kongr
esu.
SAD
su
ratom
u
Iraku
moral
no,
materij
alno i
financi
jski
iscrplj
ene, a
ugled
koji je
postoj
ao
nakon
hladno
g rata
nestao
.
Ekono
msku,
as
vreme
nom i
politič
ku
domin
aciju,
sve
više
ugrož
ava
energ
etska i
financi
jska
kriza,
kao i
izazov
novih
ekono
mskih
sila
kao
što je
Kina.

Izvo
ri[ur
edi |
ured
i
kod]
1. ↑

D
i
a
m
o
n
d
,
J
a
r
e
d
.
G
u
n
s
,
G
e
r
m
s
,
a
n
d

S
t
e
e
l
,
p
a
g
e
s

9
9
-
1
0
0
.
W
.
W
.
N
o
r
t
o
n

a
n
d

C
o
m
p
a
n
y
,
 N
e
w

Y
o
r
k
,
1
9
9
9

p
a
p
e
r
b
a
c
k
.

Ekst
erni
link
ovi[
ured
i | ur
edi
kod]

is

to

rij

Sj

di

nj

ni

A
 m

er

ič

ki

rž

iki

dij

in

oj

st

vi

 A
m
e
r
i
c
a
n

H
e
r
i
t
a
g
e

W
e
b
s
i
t
e

T
h
o
u
s
a
n
d
s

o
f

a
r
t
i
c
l
e
s

o
n

A
m
e
r
i
c
a
n

H
i
s
t
o
r
 y
.
 U
.
S
.

C
h
r
o
n
o
l
o
g
y

W
o
r
l
d

H
i
s
t
o
r
y

D
a
t
a
b
a
s
e

A
r
h
i
v
i
r
a
n
 o

2
0
0
7
-
0
4
-
0
6

n
a

W
a
y
b
a
c
k

M
a
c
h
i
n
e
-
u
 H
o
u
g
h
t
o
n

M
i
f
f
l
i
n
 C
o
m
p
a
n
y
:

U
.
S
.

H
i
s
t
o
r
y

R
e
s
o
u
r
c
e

C
e
n
t
e
r
 U
n
i
t
e
d

S
t
a
t
e
s
H
i
s
t
o
r
y

a
r
t
i
c
l
e

A
r
h
i
v
i
r
a
n
o

2
0
0
7
-
0
4
-
2
7

n
a

W
a
y
b
a
c
k
M
a
c
h
i
n
e
-
u

f
r
o
m

E
n
c
a
r
t
a

E
n
c
y
c
l
o
p
e
d
i
a
.

E
x
t
e
n
s
i
v
e

i
n
f
 o
r
m
a
t
i
o
n

p
l
u
s

o
v
e
r

2
0
0

m
u
l
t
i
m
e
d
i
a

f
i
l
e
s
.
 H
i
g
h

S
c
h
o
o
l
L
e
v
e
l
U
n
i
t
e
d

S
t
a
t
e
s

H
i
s
t
o
r
y

&

G
o
v
e
r
n
m
e
n
t

G
l
o
s
s
a
r
y
E
n
g
l
i
s
h
-
S
e
r
b
o
-
C
r
o
a
t
i
a
n

N
e
w

Y
o
r
k

S
t
a
t
e

D
e
p
a
r
t
m
e
n
t
 o
f

E
d
u
c
a
t
i
o
n
o A-M Ar
hiviran
o 2015
-09-24
na Wa
yback
Machin
e-u
o N-Z Ar
hiviran
o 2015
-09-24
na Wa
yback
Machin
e-u
 L
i
b
r
a
r
y

o
f

C
o
n
g
r
e
s
s

A
 m
e
r
i
c
a
n

H
i
s
t
o
r
y

G
u
i
d
e
 A
m
e
r
i
c
a
n

H
i
s
t
o
r
i
c
a
l
A
s
s
o
c
i
a
t
i
 o
n
 T
h
e

G
i
l
d
e
r

L
e
h
r
m
a
n

I
n
s
t
i
t
u
t
e

o
f

A
m
e
r
i
c
a
n

H
i
s
t
o
r
y
 W
W
W
-
V
L
:

H
i
s
t
o
r
y
:

U
n
i
t
e
d

S
t
a
t
e
s
 A
m
e
r
i
c
a
n

H
i
s
t
o
r
y

F
o
r
 u
m
s

A
r
h
i
v
i
r
a
n
o

2
0
1
9
-
0
9
-
1
4

n
a

W
a
y
b
a
c
k

M
a
c
h
i
n
e
-
u
 H
i
s
t
o
r
y

o
f

t
h
e

U
n
i
t
e
d

S
t
a
t
e
s

b
y

C
h
a
r
l
e
s

A
.

B
e
a
r
d

a
n
d

M
 a
r
y

R
.

B
e
a
r
d
,

1
9
2
1
,

f
r
o
m

P
r
o
j
e
c
t

G
u
t
e
n
b
e
r
g
 U
.
S
.

D
e
p
a
r
t
m
e
n
t

o
f

S
t
a
t
e
,

I
n
t
e
r
n
a
t
i
o
n
a
l
I
n
f
o
r
m
a
t
i
o
n

P
r
o
g
r
a
m
 s

A
r
h
i
v
i
r
a
n
o

2
0
0
8
-
0
7
-
0
8

n
a

W
a
y
b
a
c
k

M
a
c
h
i
n
e
-
u
 T
h
e

H
i
s
t
o
r
y

P
l
a
c
e
.

W
e
b
s
i
t
e

s
p
e
c
i
a
l
i
z
e
d

i
n

A
m
e
r
i
c
a
n

h
i
s
t
o
 r
y
.
 H
a
l
d
i
m
a
n
d

C
o
l
l
e
c
t
i
o
n
:

a
b
s
t
r
a
c
t
s

o
f

o
v
e
r

2
2

0
0
0
l
e
t
t
e
r
s

a
n
d

d
o
c
u
m
e
n
t
s

i
n

r
e
l
a
t
i
o
n

w
i
t
h

t
h
e

b
i
r
t
h

o
 f

C
a
n
a
d
a

a
n
d

U
n
i
t
e
d

S
t
a
t
e
s
.
.
.
 E
y
e
w
i
t
n
e
s
s

p
i
c
t
u
r
e
s

f
r
o
m

t
h
e

N
a
t
i
o
n
a
l
A
r
c
h
i
v
e
s

t
e
l
l
i
n
g

f
i
r
s
t
-
h
a
n
d

s
t
o
r
i
e
s

o
f

v
a
r
i
o
u
s

e
v
e
n
t
s

i
n

h
i
s
t
o
r
y
.

A
l
s
o

o
n
l
i
n
e

a
r
e

h
i
s
t
o
r
i
c
a
l
d
o
c
u
m
e
n
t
s

a
n
d

r
e
s
e
a
r
c
h

t
o
p
i
c
s
.

A
r
h
i
v
i
r
a
n
o
 2
0
0
7
-
0
3
-
1
3

n
a

W
a
y
b
a
c
k

M
a
c
h
i
n
e
-
u
 A

N
e
w

N
a
t
i
o
n

V
o
t
e
s
:
A
m
e
r
i
c
a
n

E
l
e
c
t
i
o
n
s

R
e
t
u
r
n
s

1
7
8
7
-
1
8
2
5

A
r
h
i
v
i
r
a
n
o

2
 0
0
8
-
0
7
-
2
5

n
a

W
a
y
b
a
c
k

M
a
c
h
i
n
e
-
u
Kateg
orije:
 H
i
s
t
o
r
i
j
a

S
A
D
 S
j
e
d
 i
n
j
e
n
e

A
m
e
r
i
č
k
e

D
r
ž
a
v
e
 H
i
s
t
o
r
i
j
a

S
j
e
v
e
r
n
e

A
m
e
r
i
 k
e
 H
i
s
t
o
r
i
j
a

p
o

d
r
ž
a
v
a
m
a
Navigacija
 Niste prijavljeni
 Razgovor
 Doprinos
 Izradi račun
 Prijavi me
 S
t
r
a
n
i
c
a
 R
a
z
g
o
v
o
r
Latinic
a
 

 Prikaži
 Uredi
 Uredi kod
 Historija
Pretraga
Glavna stranica
 Istaknuti članci
 Nedavne izmjene
 Nasumični članak
Interakcija
 Pomoć
 Pijaca
 Radionica
 Novosti
 Međuprojektni forum
 Discord
Alatke
 Šta vodi ovamo
 Povezane izmjene
 Posebne stranice
 Trajni link
 Podaci o stranici
 Citiraj stranicu
 Daj skraćeni URL
 Preuzmi QR kod
 Stavka na Wikipodacima
Štampanje/izvoz
 Napravi knjigu
 Preuzmi kao PDF
 Za štampanje
Na drugim projektima
 Wikimedia Commons
Na drugim jezicima
 Afrikaans
 ‫العربية‬
 Asturianu
 Azərbaycanca
 Башҡортса
 Беларуская
 Български
 বাংলা
 Bosanski
 Català
 ‫کوردی‬
 Čeština
 Cymraeg
 Dansk
 Deutsch
 Ελληνικά
 English
 Esperanto
 Español
 Euskara
 ‫فارسی‬
 Suomi
 Føroyskt
 Français
 Frysk
 Kriyòl gwiyannen
 Galego
 Hausa
 ‫עברית‬
 Hrvatski
 Magyar
 Հայերեն
 Bahasa Indonesia
 Ido
 Italiano
 日本語
 Patois
 Jawa
 ქართული
 ಕನ್ನ ಡ
 한국어
 Кыргызча
 Latina
 Lietuvių
 Latviešu
 Malagasy
 Македонски
 Bahasa Melayu
 Mirandés
 မြန်မာဘာသာ
 Nederlands
 Norsk bokmål
 ਪੰਜਾਬੀ
 Polski
 ‫پنجابی‬
 ‫پښتو‬
 Português
 Română
 Русский
 සිංහල
 Simple English
 Slovenčina
 Slovenščina
 Shqip
 Српски / srpski
 Svenska
  Sakizaya
 தமிழ்
 ไทย
 Türkmençe
 Türkçe
 Українська
 ‫اردو‬
 Oʻzbekcha / ўзбекча
 Tiếng Việt
 Winaray
 吴语
 მარგალური
 ‫יִידיש‬
 中文
 閩南語 / Bân-lâm-gú
 粵語
Uredi veze
 Datum i vrijeme posljednje
izmjene stranice: 25 novembar
2022 u 17:19
 Tekst je dostupan pod
licencom Creative Commons
Attribution-ShareAlike; mogu se
primijeniti i dodatni uslovi. Za
više informacija
pogledajte Uslove korištenja.