BADANIE (IDENTYFIKACJA) TWORZYW SZTUCZNYCH

Wprowadzenie

Głównym celem, dla którego przeprowadza się badania identyfikacyjne, jest określenie typu polimeru,
który stanowi podstawowy składnik analizowanego tworzywa. Dokładna identyfikacja polega na
przeprowadzeniu systematycznych prób, wykonywanych według ściśle określonych schematów badań.
Jeden z najbardziej szczegółowych schematów obejmuje między innymi:
- wydzielenie i oczyszczenie polimeru poprzez usunięcie napełniaczy, zmiękczaczy lub
rozpuszczalników,
- zakwalifikowanie polimeru do jednej z grup poprzez określenie składu pierwiastkowego
polimeru oraz oznaczenie liczby zmydlenia i liczby acetalowej,
- określenie typu polimeru na podstawie jego właściwości fizycznych, takich jak gęstość,
współczynnik refrakcji,
- określenie zachowania się podczas termicznego rozkładu,
- badanie rozpuszczalności,
- przeprowadzenie prób chemicznych na obecność charakterystycznych związków.
Analiza systematyczna jest nie tylko pracochłonna, ale także często skomplikowana. Dla celów
poglądowych wystarczające jest przeprowadzenie skróconego toku badań, zawierającego takie
oznaczenia, jak:
- zewnętrzna ocena organoleptyczna tworzywa,
- badanie zachowanie się tworzywa podczas rozkładu termicznego w probówce bez dostępu
powietrza,
- badanie zachowanie się tworzywa podczas rozkładu termicznego w płomieniu palnika
gazowego,
- badanie rozpuszczalności,
- przeprowadzenie charakterystycznych reakcji chemicznych.
Bardzo często podczas analiz wykorzystuje się próby porównawcze, wykonywane na próbkach tworzyw
wzorcowych. Porównanie badanego tworzywa z materiałem wzorcowym często umożliwia
identyfikację próbki bez pełnych badań systematycznych.

Ocena organoleptyczna badanej próbki

Wygląd zewnętrzny tworzyw sztucznych może dostarczyć wielu niezbędnych informacji przydatnych
do ich identyfikacji, dlatego też na wstępie badań powinno się je poddać dokładnym oględzinom.
Pozwala to niekiedy zidentyfikować tworzywo bez dalszych badań, a jeżeli nie, to zawęzić obszar
poszukiwań do bardzo niewielu tworzyw.
W sytuacji, gdy badana próbka nie jest oznakowana odpowiednim kodem, przeprowadza się prostą
analizę organoleptyczną. Zwraca się tu uwagę na barwę materiału, jego przeźroczystość czy też
przeświecanie, a także mętność, sposób formowania i charakter kształtek.
W tabeli 1 zamieszczone są najważniejsze dane, pozwalające na rozróżnienie tworzyw sztucznych na
podstawie ich postaci, wyglądu i własności zewnętrznych tworzywa. Należy dodać, że ta tabela ma
charakter jedynie orientacyjny, może pomóc zawęzić obszar poszukiwań do małej ilości polimerów, nie
należy jednak wiadomości w niej zawartych traktować jako rozstrzygających.

1
Tabela 1. Właściwości zewnętrzne tworzyw sztucznych oraz niektóre z postaci, w których występują

Rodzaj tworzywa

poli(chlorek winylu)

żywice epoksydowe
poli(octan winylu)
Postać, wygląd

poli(metakrylan

azotan celulozy
i właściwości

polipropylen

aminoplasty
poliwęglany

poli(alkohol

poliuretany
zewnętrzne tworzywa

polietylen,

fenoplasty
winylowy)
polistyren

poliamidy
poliestry

metylu)
Przezroczyste, + + - cienkie + (+) - + - - - - - (+)
bezbarwne lub folie PE
zabarwione

Przeświecające, ale nie w w - + w - - w - - - - - +

całkowicie przeźroczyste

Folie + (+) - + (+) (+) - - - - - - - -

Włókna - - + + - + - - + - - - - -

Armatura sanitarna + - - - - + - - - - - - - -

Pianki sztywne, - - - - - - - - + - - - + +
nietermo-
plastyczne

2
Pianki elastyczne + - - - + - - - + - - - - -
bezposta-
ciowe

Profile miękkie, rurki, + - - + - + - - - - + - - -

żyłki

Profile sztywne, rury + - - - - - - - - - - - - -

Farby - - - - - - + - - + - - - -

Laminaty - - + - - - - - - - - + + +

Kleje - - + - - - + - - + - + - -

Lakiery - - + - - - - - - + - - - +

Płyty bezbarwne i - + - - - - - + - - - - - -
przezro-
czyste

Objaśnienia: + tworzywo występuje w danej postaci, - tworzywo nie występuje w danej postaci, (+) tworzywo rzadko występuje w da-
nej postaci, w – tworzywo wypełnione występuje w danej postaci.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie:S. Mazurkiewicz, Tworzywa niemetalowe, Zakład Graficzny Politechniki Krakowskiej, Kra-
ków 1989, s. 33; Tablice chemiczne, Wydawnictwo Podkowa, Gdańsk 2001, s. 125 – 129; T. Broniewski, A. Iwasiewicz, J. Kapko,
W. Płaczek, Metody badań i ocena właściwości tworzyw sztucznych, WNT, Warszawa 1970, s. 156 – 158.

3
Niektóre z tworzyw charakteryzują się bardzo typowymi dla siebie cechami, które ułatwiają ich szybką
identyfikację. Należą do nich:
- wyroby wykonane z polistyrenu oraz polietylenu o małej i dużej gęstości; w dotyku
przypominają parafinę i są bardzo słabo zwilżane przez wodę – na ich powierzchni tworzą się
krople,
- w porównaniu z polietylenem, polipropylen jest bardziej gładki w dotyku,
- wyroby z polistyrenu rzucone na płytę stołu wydają charakterystyczny odgłos szklano-
metaliczny, pozostałe tworzywa sztuczne wydają odgłos głuchy,
- azotan celulozy (celuloid) potarty suchą ręką lub suknem wydziela zapach kamfory.

Ocena wyglądu zewnętrznego ma najczęściej na celu wstępną eliminację tworzyw. Jeżeli próbka nie
jest oznaczona charakterystycznym dla danego tworzywa kodem, analiza organoleptyczna ma charakter
pomocniczy, uzupełniający i konieczne jest przeprowadzenie dalszych badań.

Wyizolowanie czystego polimeru jako element systematycznej analizy

Tworzywa sztuczne stosowane w przemyśle są najczęściej kompozytami. Obok polimeru mogą

zawierać dodatki nierozpuszczalne, takie jak napełniacze i pigmenty, a także dodatki rozpuszczalne –
zmiękczacze, stabilizatory i resztki inicjatorów. Mogą być również mieszaninami polimerów. Obecność
tych dodatków może wpływać negatywnie na wyniki identyfikacji, dlatego też w toku systematycznej
analizy dużą wagę przykłada się do wyizolowania czystego polimeru. Można tego dokonać, stosując tak
zwane rozpuszczalniki „dobre” i „złe”.
W pierwszym etapie na materiał działamy odpowiednio dobranym rozpuszczalnikiem „dobrym”, który
rozpuszcza jedynie dodatki rozpuszczalne i polimer. Następnie usuwamy z roztworu dodatki
nierozpuszczalne i za pomocą „złego” rozpuszczalnika wytrącamy polimer.
W tabeli 2 przedstawiono przykłady par rozpuszczalników. Wyizolowanie czystego polimeru nie jest
możliwe w przypadku polimerów usieciowanych, gdyż nie są one praktycznie w niczym rozpuszczalne;
w takim wypadku badanie można przeprowadzić bez usuwania dodatków. Wiadomości zawarte w tabeli
2 mogą być także pomocne podczas przeprowadzania próby rozpuszczalności polimerów, która należy
do badań uzupełniających i zostanie omówiona w dalszej części tego rozdziału.

Tabela 2. Zestawienie rozpuszczalników i nie-rozpuszczalników dla grupy badanych polimerów

Polimer „Dobry” rozpuszczalnik „Zły” rozpuszczalnik

Poli(chlorek winylu) - cykloheksanon - alkohol etylowy
(PVC)
- sulfotlenek dimetylowy - alkohole
- cykloheksanon - benzyna
Poliwęglany (PC) - dwumetyloformamid - woda
- krezol
- chlorek metylenu
- alkohol benzylowy - alkohole
Poliestry
- nitrowane węglowodory - estry

4
 - fenole - węglowodory
- ksylen - n-heksan
Polietylen (PE), - tetralina - alkohole
Polipropylen (PP) - gorąca dekalina - benzyna
- estry
- benzen - aceton
Polistyren (PS)
- chlorek metylenu - alkohole
- kwas mrówkowy - alkohole
Poliamidy (PA) - fenole - estry
- węglowodory
- woda -aceton
- formamid - alkohole
Poli(alkohol winylowy)
- benzen
(PVAL)
- estry
- węglowodory
- trichloroetylen - alkohol etylowy
Poli(metakrylan metylu) - benzen - eter etylowy
(PMMA) - chlorek metylenu - węglowodory alifa-
- dioksan tyczne
- dwumetyloformamid - benzen
Poliuretany (PUR) - woda
- alkohole
- alkohol etylowy - woda
Poli(octan winylu)
- benzen - benzyna
(PVAC)
- chlorek metylenu
Azotan celulozy (CN) - aceton - woda

Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie ich zachowania podczas rozkładu termicznego

Obserwacje zachowania się badanej próbki podczas ogrzewania w probówce z ograniczonym dostępem
powietrza oraz ogrzewania w płomieniu palnika gazowego należą do badań uzupełniających. W czasie
prażenia w rurce szklanej oprócz zachowania się tworzywa zwraca się uwagę na wygląd, zapach i
odczyn wydzielających się gazów, par i dymów, a podczas ogrzewania za pomocą palnika gazowego
także na wygląd samego płomienia. Podczas przeprowadzania doświadczenia można zaobserwować
następujące prawidłowości:
- polimery rozkładające się z wytworzeniem węglowodorów aromatycznych palą się żółtym,
kopcącym płomieniem, np. polistyren,
- polimery rozkładające się z wytworzeniem węglowodorów alifatycznych palą się płomieniem
mało kopcącym (powstaje mniej sadzy), np. polietylen, polipropylen,
- wraz ze wzrostem zawartości tlenu w produktach rozkładu pło-mień przyjmuje barwę niebieską,
np. poli(metakrylan metylu).

Sposób zachowania się tworzyw podczas rozkładu termicznego przedstawiono w tabeli 6 i 7.

5
Dane zawarte w tabelach 6 i 7 mogą być pomocne podczas przeprowadzania identyfikacji badanego
tworzywa. Przedstawiono w nich charakterystyczne dla wybranych tworzyw zjawiska, zachodzące w
czasie wykonywania wymienionych powyżej doświadczeń.

Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie próby rozpuszczalności

Bardzo istotnym badaniem jest próba rozpuszczalności tworzyw, podczas której zwraca się uwagę
na zachowanie polimerów wobec wybranych rozpuszczalników, co w dużej mierze ułatwia ich
identyfikację. Można ją traktować jako element systematycznej analizy, chociaż dla celów
dydaktycznych traktowanie jej jako badania uzupełniającego jest wystarczające.
Systematyczne przeprowadzenie tej próby pozwala np. na wy-dzielenie z mieszaniny tworzyw
sztucznych poszczególnych polimerów. Zróżnicowana rozpuszczalność w typowych rozpuszczalnikach
spowodowana jest ich odmiennymi właściwościami fizykochemicznymi. Pozwala to na ich rozdzielenie
w kontrolowanej atmosferze i temperaturze, przy użyciu zestawu odpowiednich rozpuszczalników.
Modyfikacją tej metody jest wykorzystanie różnic rozpuszczalności polimerów w tym samym
rozpuszczalniku, natomiast w innej temperaturze. Przykładem może być rozdział mieszaniny
składającej się z termoplastów, takich jak: polietylen o dużej (PEHD) i małej gęstości (PELD),
polipropylen (PP), poli(chlorek winylu) (PVC), polistyren (PS) i poli(tereftalan etylenu) (PET)
w procesie selektywnego rozpuszczania przez rozpuszczalnik (np. toluen). Proces rozpoczyna się
w temperaturze pokojowej, w której rozpuszczeniu ulega PS i prowadzi do temperatury 105°C,
w której rozpuszcza się PEHD oraz PP, a PVC i PET zostają nierozpuszczone. W celu rozpuszczenia i
oddzielenia PVC od PET stosuje się np. tetrahydrofuran (THF).
Metoda ta pozwala na odzyskanie polimerów, będących głównymi składnikami np. odpadów
opakowaniowych. Zużyty toluen oczyszcza się przez destylację i zawraca do ponownego obiegu,
a wyodrębnione w tym procesie polimery nadają się do ponownego przerobu.

Wykorzystanie różnic gęstości polimerów do ich identyfikacji i rozdziału

Gęstość materiałów jest jedną z podstawowych wielkości fizycznych charakteryzujących dany materiał.
Gęstość określa masę 1 cm3 danego materiału.
Tworzywa sztuczne należą do najlżejszych znanych materiałów. Ta właściwość spowodowała, że stały
się one w XX wieku i są obecnie materiałem rozwojowym, jednym z najpowszechniej stosowanych.
Zrewolucjonizowały wiele technologii i dziedzin produkcji. Przykładem może być przemysł
samochodowy, gdzie z roku na rok udział tworzyw sztucznych wzrasta. Szacuje się, że obecnie 15%
masy samochodu stanowią tworzywa sztuczne. Ich gęstość leży przeciętnie w przedziale od 0,9
do 1,5 g/cm3. Najcięższe to teflon o gęstości około 2,2 g/cm3 oraz polichlorek winylidenu o gęstości 1,7
g/cm3.

Gęstości najpowszechniej stosowanych polimerów zestawiono w tabeli 3, a rozkład gęstości

podstawowych termoplastów przedstawiono na rysunku 1.

6
Tabela 3. Gęstości tworzyw sztucznych

Skrót Gęstość
Nazwa chemiczna tworzywa
tworzywa [g/cm3]

PP polipropylen (izotaktyczny) 0,900-0,907

PE-LD polietylen niskiej gęstości 0,910-0,928
PE-LLD polietylen liniowy niskiej gęstości 0,918-0,935
PE-MD polietylen średniej gęstości 0,925-0,940
PE-HD polietylen wysokiej gęstości 0,941-0,960
PA 12 poliamid 12 1,02
PA 11 poliamid 11 1,04
PS polistyren 1,03-1,06
PA 6 poliamid 6 1,13
PA 66 poliamid 66 1,14
PMMA poli(metakrylan metylu) 1,17-1,20
PVAC poli(octan winylu) 1,19
PC poliwęglan 1,2
PUR poliuretan 1,21
PVC-P poli(chlorek winylu) plastyfikowany 1,16-1,35
PVAL poli(alkohol winylowy) 1,291-1,350
PBT poli(tereftalan butylenu) 1,31
PET poli(tereftalan etylenu) 1,37
PVC poli(chlorek winylu)-twardy 1,38-1,55
PVDC poli(chlorek winylidenu) 1,80-1,97
PTFE politetrafluoroetylen 2,2

Źródło: V. Duchacek, Metody analyzy polymeru, Svet Baleni, Praha 2003, nr 1, s. 20-22.

7
 Gęstość właściwa, g/cm3

0,9 1,0 1,3 1,4 1,5

PVC

PET

PP

PE

PS

PA

woda

Rys. 1. Diagram gęstości podstawowych termoplastów

Źródło: Recykling materiałów polimerowych, red. A. K. Błędzki, WNT, Warszawa 1997

Na diagramie obserwuje się, że gęstości niektórych polimerów są bardzo zbliżone do siebie

– np. polietylenu do polipropylenu, podobnie nakładają się gęstość poli(chlorku winylu) na gęstość
poli(tereftalanu etylenu) oraz gęstość polistyrenu na odmiany bezpostaciowe poliamidu.
Należy zauważyć, że stopień polimeryzacji czy stopień usieciowania czystego polimeru nie zmienia
jego gęstości. Wzrost ciężaru cząsteczkowego polimeru ma wpływ na jego własności przetwórcze.
Z tego samego polimeru można uzyskać wyroby o różnej wytrzymałości, ale nie różniące się gęstością.
Nie jest to więc wskaźnik przydatności użytkowej wyrobów wykonanych z danego polimeru.
Dla polimerów występujących w kilku odmianach o zbliżonych właściwościach chemicznych pomiar
gęstości jest przydatny do ich identyfikacji. Okazuje się, że na gęstość ma wpływ obecność fazy
krystalicznej. W przypadku tej budowy łańcuchy polimeru są ciaśniej upakowane z uwagi
na uporządkowanie struktury. Ma to miejsce w przypadku poliamidów, których występuje kilka odmian,
różniących się od siebie gęstością, co pokazuje tabela 5. Dotyczy to także odmian polietylenu, gdzie dla
polietylenu niskociśnieniowego gęstość wynosi 0,93-0,94 g/cm3, a wysokociśnieniowego 0,92-0,93
g/cm3.

Pomiar gęstości jest szczególnie przydatny dla tworzyw sztucznych, w których zastosowano
napełniacze.

8
Tabela 4. Gęstość fazy krystalicznej i bezpostaciowej poliamidów

Poliamid ρkr g/cm3 ρam g/cm3

6 1,23 1,097
8 1,17 1,04
11 1,195 1,01
6,6 1,248 1,069
6,10 1,196 1,041
Źródło: T. Broniewski, J. Kapko, W. Płaczek, J. Thomalla, Metody badań i ocena właściwości
tworzyw sztucznych.

Pomiar gęstości w laboratoriach wykonuje się na uformowanych kształtkach metodą prasowania

lub wtrysku. Kształtki mają proste kształty, używa się polimeru wstępnie wysuszonego i sprasowuje w
odpowiednich formach, których ścianki są podgrzewane w celu uplastycznienia tworzywa. Następnie
zwiększa się ciśnienie, a uformowane kształtki wyjmuje się z formy po ostudzeniu. W przypadku
formowania wtryskowego ciśnienie utrzymuje się na stałym poziomie. Znajomość gęstości i różnic
między nimi znalazła największe zastosowanie w recyklingu materiałów polimerowych do ich
segregacji z rozdrobnionych mieszanin. Najbardziej rozpowszechnioną metodą rozdziału jest flotacja
statyczna oraz rozdział przy użyciu hydrocyklonu lub wirówki sortującej.
Metoda flotacji polega na grawitacyjnym rozdziale mieszaniny polimerów w wodzie. Tworzywa
sztuczne o gęstości mniejszej niż ciecz utrzymują się na jej powierzchni, natomiast o gęstości większej
– toną. W przypadku wody frakcję pływającą stanowią tworzywa poli-olefinowe: PE-HD, PE-LD i PP,
a frakcja tonąca zawiera PVC, PS, PET i PA. W przypadku zastosowania wody nie można oddzielić od
siebie polimerów o zbliżonych gęstościach. Rozdział ten jest możliwy z wykorzystaniem serii cieczy o
różnych gęstościach. Zazwyczaj stosuje się wodne roztwory metanolu oraz soli – NaCl, ZnCl2 lub
Ca(NO3)2 .
Urządzenie zwane hydrocyklonem wykorzystuje różnice w gęstościach tworzyw sztucznych.
Umożliwia on rozdzielenie mieszaniny polimerów dzięki dużej sile odśrodkowej, która powoduje, że
cząstki o gęstości większej od środka ciekłego umiejscawiają się przy ściankach hydrocyklonu, a lżejsze
skupiają się wewnątrz, wzdłuż jego osi (rys. 2). Czystość rozdzielonych tworzyw w tym urządzeniu jest
wysoka.
Podobnie do hydrocyklonu działa wirówka sortująca. Jej wydajność jest znacznie większa przy
mniejszym poborze wody. Do poziomo pracującej wirówki wprowadza się osiowo mieszaninę tworzyw
sztucznych o odpowiednim rozdrobnieniu około 15 mm, zawieszonych w wodzie. Trafiają one na górną
powierzchnię cieczy wirującej z dużą prędkością, gdzie siła odśrodkowa powoduje, że cięższe cząstki
tworzywa opadają do płaszcza wirówki, a lżejsze pozostają na powierzchni. Każdą z frakcji odprowadza
się do części stożkowych wirówki za pomocą ślimaków rozdzielonych tarczą (patrz rys. 3).

9
Rys. 2. Schemat działania hydrocyklonu

Rys. 3. Budowa i działanie wirówki sortującej

Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie charakterystycznych prób chemicznych

W celu zidentyfikowania badanego tworzywa przeprowadza się także charakterystyczne dla danych
polimerów próby chemiczne. Związane są one z budową chemiczną tych związków, a w szczególności
z występowaniem charakterystycznych ugrupowań.
Większość tworzyw sztucznych można podzielić na:
- zawierające chlorowce,
- zawierające azot,
- zawierające siarkę,
- zawierające fosfor,
- niezawierające wyżej wymienionych heteroatomów, ale mogące zawierać tlen.

10
Chcąc zbadać, do której z wyżej wymienionych grup należy identyfikowany związek
wielkocząsteczkowy, stosuje się klasyczne metody organicznej analizy jakościowej. Stapiając próbkę z
sodem metalicznym można wykryć siarkę, azot i chlorowce i dzięki temu sklasyfikować badany
związek. Dalej przeprowadza się doświadczenia, mające na celu ostateczną identyfikację tworzywa.

1. Ocena organoleptyczna

Zasada metody polega na oględzinach badanej próbki tworzywa.

Materiał badawczy: próbki badanych tworzyw sztucznych: PE, PP, PS, PVC, PET, PMMA, PA, PC,
PTFE.

Etapy postępowania:
1. Dokładne oględziny badanej próbki – należy zwrócić uwagę, czy znajduje się na niej jedno ze
specyficznych oznaczeń kodowych. Pozwalają one na natychmiastowe stwierdzenie, z jakim
materiałem mamy do czynienia, w przypadku ich braku przechodzimy do następnego etapu.
2. Obserwacja barwy, przeźroczystości, mętności oraz właściwości zewnętrznych materiału.
Dokonując tej analizy, należy porównać własne obserwacje z zestawieniem umieszczonym
w tabeli 1. Pozwala to na stwierdzenie, który z polimerów może być głównym składnikiem
badanego tworzywa.
3. Należy także zwrócić uwagę na charakterystyczne cechy niektórych tworzyw, np. zapach kamfory
podczas pocierania tworzywa suknem bądź sucha ręką wskazuje na azotan celulozy (patrz część
teoretyczna).
4. Jako wynik badania należy zamieścić w sprawozdaniu wszystkie obserwacje.

2. Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie próby rozpuszczalności

Zasada metody polega na obserwacji zachowania się próbek tworzyw poddanych działaniu różnych
rozpuszczalników organicznych w temperaturze pokojowej.
Próbę rozpuszczalności należy traktować jako badanie uzupełniające, które może pomóc potwierdzić
tożsamość badanego tworzywa. Daje ono informacje o tym, które tworzywa należą do odpornych na
rozpuszczalniki, a które są podatne na ich działanie.

Materiał badawczy: próbki badanych tworzyw: PE, PP, PS, PVC, PET, PMMA, PA, PC, PTFE, pobrane
z różnych wyrobów.
Odczynniki: wybrane rozpuszczalniki organiczne (tab. 5).
Sprzęt laboratoryjny: komplety szalek Petriego o średnicy ok. 10 cm, nożyczki, nóż do cięcia tworzyw,
pipety o pojemności 1 cm3, pisak do szkła, bagietki.

11
 Tabela 5. Identyfikacja na podstawie rozpuszczalności polimerów

Rozpuszczalnik

czterochlorek

stężony kwas

stężony kwas
kwas octowy
eter etylowy

cykloheksa-

chloroform

mrówkowy
Rodzaj polimeru

octan etylu
metylenu

siarkowy
benzyna

dioksan
etylowy
chlorek

alkohol
benzen

aceton

węgla
woda

solny
kwas
fenol
THF
nol
Poli(chlorek winylu) - P P - - - - - + + + - - + - - - -
Poliwęglany - P + P P P - - + - + - + + - - - -
Poliestry - + + + + - + + + +
Tworzywa poli - -
węglowodorowe: P P
P - - - - - - (+) (+) PP - (+) - - - (+)
polietylen, (+) (+)
polipropylen (+)
Polistyren P + + P P P - - - + + + - - - - - -
Poliamidy - - - - - - - - - - - - + - + + + -
Poli(alkohol - - - - - - - + - - - - - - - - - -
winylowy)
Poli(metakrylan - + + - + + - - + - + +
metylu)
Poliuretany - - - - - - - - - - - - + - + + - +
Poli(octan winylu) - + + P + + + - + + + + - +
Azotan celulozy - - - P + + - - + - - + +
Objaśnienia: P - polimer pęcznieje, + rozpuszczalny, - nierozpuszczalny, (+) rozpuszczalny na gorąco.

15
Etapy postępowania:
1. Przygotować komplety szalek Petriego (po jednym dla każdego ze stosowanych rozpuszczalników)
i ponumerować zarówno dolne, jak i górne naczynie, zgodnie z oznaczeniem użytych rozpuszczalników.
2. Ze wszystkich rodzajów badanych tworzyw odciąć nieduże kawałki (o 1-2 mm szerokości i 10 mm
długości), po trzy dla każdego z rozpuszczalników, przy czym każdy z innego wyrobu wykonanego
z tego samego tworzywa.
3. Przygotowane próbki ułożyć na szalkach Petriego, notując ich wygląd (kolor) oraz położenie na szalce
celem łatwej identyfikacji.
4. Do szalek nalać pipetą odpowiedni rozpuszczalnik w taki sposób, by zostały przykryte cieczą.
5. Szalki zakryć górnym naczyniem zgodnie z numeracją i pozostawić na około 2,5 godz.
6. Przy lotnych rozpuszczalnikach może nastąpić ich częściowe odpa-rowanie, co należy kontrolować
podczas badania i ewentualnie uzu-pełnić ubytek.
7. W trakcie badania sprawdzać co pewien czas bagietką zmianę stanu fizycznego tworzywa – czy mięknie,
pęcznieje, tworzy kleistą ma-sę, co jest wynikiem rozpuszczania.
8. Uzyskane podczas badania rozpuszczalności obserwacje porównać z danymi zawartymi w tabeli 5.
9. W sprawozdaniu zanotować wszystkie uzyskane obserwacje (zesta-wić w formie tabeli).
Tabelę 5 opracowano na podstawie następujących źródeł: T.N. Kas-tierina, Ł.S. Kalinina, Chemiczna
analiza tworzyw sztucznych, WNT, Warszawa 1965, s.16; J. Kunz, W. Land, J. Wiener, Konstrukcje z two-
rzyw sztucznych. Praktyczny poradnik, Alfa-Weka Sp. z o.o., Warsza-wa 1997; J. Kapko, T. Czekaj, P.
Huczkowski, J. Polaczek, Podstawy przetwórstwa tworzyw sztucznych, Zakład Graficzny Politechniki
Krakowskiej, Kraków 1985, s. 188.

3. Wyznaczanie gęstości tworzyw sztucznych za pomocą wagi hydrostatycznej

W przypadku próbek tworzyw sztucznych o nieregularnych kształtach wykorzystuje się metodę
wyznaczania gęstości przy użyciu wagi hydrostatycznej. Zasada metody jest oparta na prawie Archimedesa
mówiącym, że ciało zanurzone w cieczy traci pozornie tyle na wadze, ile waży ciecz wyparta przez to ciało.
Zasada metody polega na zważeniu próbki w powietrzu, próbki zanurzonej w cieczy immersyjnej oraz
drucika zanurzonego w cieczy, na którym zawieszona była próbka. Pozorny ubytek masy próbki zanurzonej
w wodzie odpowiada masie wypartej wody. Objętość wypartej wody równa się objętości próbki.
Jako ciecz immersyjną dla próbki o gęstości większej niż 1 g/cm3 należy zastosować wodę, natomiast dla
próbki o gęstości mniejszej niż 1 g/cm3 jako ciecz immersyjną stosować alkohol etylowy. Ciecz nie może
oddziaływać z próbką, tzn. powodować jej pęcznienia, nasiąkania lub uszkodzenia.
Materiał badawczy: próbki tworzyw o dowolnym kształcie.
Sprzęt laboratoryjny: waga hydrostatyczna lub waga analityczna z ławeczką, zlewki o pojemnościach: 100
cm3, 250 cm3.

15
Etapy postępowania:
1. Przed przystąpieniem do właściwych pomiarów z wykorzystaniem wagi hydrostatycznej należy dobrać
odpowiednią ciecz immersyjną, aby próbka się w niej zanurzała.
2. Próbkę tworzywa należy umieścić na górnej szalce wagi hydrostatycznej i zatwierdzić uzyskaną masę
zgodnie z instrukcją wagi.
3. Następnie należy przełożyć kawałek tworzywa zważony w powietrzu na szalkę do pomiaru masy w
cieczy i ponownie zatwierdzić uzyskany wynik.
4. Waga automatycznie wyliczy gęstość badanego tworzywa. Dla każdego rodzaju tworzywa pomiar
powtórzyć co najmniej 2 krotnie i wyliczyć średnią gęstość.

4. Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie zachowania się podczas ogrzewania w płomieniu

palnika gazowego

Zasada metody polega na obserwacji zachowania się próbki tworzywa podczas ogrzewania w płomieniu
palnika gazowego.
Materiał badawczy: próbki tworzyw: PE, PP, PS, PVC, PET, PMMA, PA, PC, PTFE, guma, pobranych z
kilku różnych wyrobów.

Sprzęt laboratoryjny: pęseta, nóż do cięcia tworzyw, szkiełko zegarkowe, papierki wskaźnikowe, palnik gazowy,
nożyczki, podkładka z blachy.

Etapy postępowania:
1. Odciąć małą próbkę tworzywa z materiałów wcześniej wybranych do identyfikacji. Im badane tworzywo
jest twardsze, tym wycięta próbka może być mniejsza. Z folii giętkiej należy wyciąć ok. 15-25 cm2
materiału i ciasno zwinąć w małą kulkę.
2. Palnik postawić pod dygestorium na podkładce z blachy i zapalić, ustawiając nieduży płomień.
3. Przygotować papierki wskaźnikowe i wodę destylowaną na szkiełku zegarkowym.
4. Próbkę badanego tworzywa chwycić szczypcami i wprowadzić do płomienia palnika aż do momentu
zapalenia.
5. Obserwować zachowanie próbki w płomieniu, a także sam płomień. Zwrócić uwagę na zmianę stanu
fizycznego próbki (czy mięknie, płynie, kapie kropelkami, zwęgla się, bąbli itd.) oraz na wygląd
płomienia (czy jest świecący, kopcący, iskrzący, czy zmienia barwę i jaki jest jej układ – np. obwódka
barwna).
6. Palącą próbkę wyjąć z płomienia i obserwować spalanie – czy próbka pali się nadal, intensywność
palenia, kolor płomienia.
7. Próbkę ponownie umieścić w płomieniu, następnie palącą się zgasić, po czym obserwować wydzielające
się dymy i określić ich zapach (poprzez skierowanie dłonią dymów do nosa).
16
8. Zwrócić uwagę na pozostałość po samoistnym spaleniu próbki.
9. W celu określenia odczynu wydzielających się gazów nową próbkę badanego tworzywa wprowadzić do
płomienia palnika, zapalić, a następnie zgasić. W wydzielające się dymy wprowadzić wilgotny papierek
wskaźnikowy. Próbę tę należy przeprowadzić kilkakrotnie (kolejno zapalając i gasząc tworzywo), by
mieć pewność, że ilość wydzielających się gazów jest wystarczająca do zmiany barwy papierka.
10. Własne obserwacje należy porównać z danymi dotyczącymi zachowania się tworzyw sztucznych w
kontakcie z płomieniem palnika (zestawionymi w tabelach 6 i 7).
11. W sprawozdaniu wszystkie obserwacje dla każdego z badanych tworzyw zestawić w tabeli, oddzielnie
notując cechy charakterys-tyczne dla danego tworzywa, pozwalające na jego identyfikację.

Tabela 6. Identyfikacja tworzyw sztucznych na podstawie zapachu i odczynu wydzielających się

podczas rozkładu termicznego gazów

Odczyn
wydzielających
się gazów Zapach wydzielających się gazów podczas
Rodzaj
ogrzewania w probówce lub po zgaszeniu
tworzywa
alkaliczn

obojętny

kwaśny

zapalonej płomieniem próbki

y

Poli(chlorek - - + kwasu solnego i uboczny, charakterystyczny dla

winylu) żywic winylowych
Poliwęglany - + - zbliżony do fenolu
Poliestry - + - zapach owocowy (estrowy)
Polietylen - + - słaby, palonej parafiny
Polipropylen - + - palonej parafiny, ostry
Polistyren - + - charakterystyczny dla styrenu (hiacyntów)
Poliamidy + - (+) typowy, podobny do palonego rogu
Poli(alkohol - + - typowo drapiący
winylowy)
Poli(metakryla - + - typowy, owocowy (estrowy)
n metylu)
Poliuretany + - - charakterystycznie nieprzyjemny, ostry
Poli(octan - - + kwasu octowego i charakterystyczny dla żywic
winylu) winylowych
Azotan - - + tlenków azotu, w przypadku celuloidu – również
celulozy kamfory
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Broniewski, A. Iwasiewicz, J. Kapko, W. Płaczek, Metody
badań i ocena właściwości tworzyw sztucznych, s. 160 – 163; H. Saechtling, Tworzywa sztuczne – poradnik,
WNT, Warszawa 1978.

17
Tabela 7. Zachowanie się tworzyw podczas rozkładu termicznego

Zachowanie się próbki podczas Zachowanie się próbki podczas

ogrzewania ogrzewania w płomieniu
w probówce

topi się, a następnie rozkłada

pali się w płomieniu palnika,

ciemnieje, rozkłada się i topi

po zapaleniu pali się dalej

Rodzaj

pali się gwałtownie

tworzywa zjawiska wygląd

gaśnie poza nim

towarzyszące płomienia
rozkłada się

nie pali się

topi się

żółty, nieznacz-na
rozkłada się
Poli(chlorek zielona ob-wódka,
- + - - z barwą ciem- - + - -
winylu) białe dymy,
nobrunatną
zielone iskry
świecący,
kopcący, próbka
staje się ciągli-
Poliwęglany + - - - - + - - zwęgla się,
wa, bezbarwna
tworzą się
pęcherze

ciemnieje, roz-
świecący,
pryskuje się lub
Poliestry - - - + - - + - kopcący, próbka
powstaje biały
zwęgla się
nalot
Tworzywa topi się bardzo
poli- świecący
łatwo, po sto-
węglowodo- z niebieskim
+ - - - pieniu staje się - - + -
rowe środkiem, spły-wa
bezbarwna,
kroplami
PE, PP przezroczysta
świecący,
topienie i roz- trzeszczący,
kład zachodzi niebieskawy,
Poliamidy - - + - - - + -
podczas silnego żółta obwódka,
ogrzewania kapie, ciągnące
się nitki
Poli(alkohol świecący,
- - - + - - - + -
winylowy) kopcący
w czasie roz- świecący, silnie
Polistyren - - + - kładu odparo- - - + - kopcący, płonie
wuje i żółknie migotliwie

18
 świecący,
Poli(meta-
odparowuje trzeszczy, spada
krylan mety- - + - - - - + -
i trzeszczy kropla-
lu)
mi
topienie i roz- świecący,
kład zachodzi niebieskawy,
Poliuretany - - + - - - + -
podczas silnego żółta obwódka,
ogrzewania kapie
Polioctan świecący,
- + - - brunatnieje - - + -
winylu kopcący

rozkład gwał-
Azotan
- + - - towny, niebez- - - - + jasny, gwałtowny
celulozy
pieczny

Źródło: jak do tab. 6.

19