İ K T İ
İslâmcı siyasette iktidar ve itikat
ADEM ÇAYLAK
Arap-İslâm Siyasal Aklı başlıklı eserin yazarı Mu-
hammed Abid el-Cabiri’nin belirttiği gibi her siya-
si eylemin, “belirleyicileri” ve “görüntüleri” var-
dır. Belirleyiciler, biyolojik ya da psikolojik, bilinç-
li ya da bilinçaltı iç yönlendiriciler olabileceği gi-
bi dış uyarıcılar ve etkiler de olabilir. Görüntüler
ise, eylemin kendisinde, sayesinde ve aracılığı ile
gerçekleştiği görünümler ve biçimlerdir. Siyasi ey-
lemin belirleyicileri ile toplumsal karakterli nazari
ve ameli görüntüleri, bir bütün olarak “siyasi akıl”
denilen şeyin temelini oluşturur. Siyasi akıl, siyase-
te dair bilgi ve irfandan ziyade “siyasi bilinçaltı”nın
yön verdiği bir alandır. Başka bir deyişle, siyasi
akıldan kasıt, siyasi otoriteyi uygulayan ile kendi-
lerine siyasi otorite uygulananlar arasında oluşan
iç mantığın siyasi bilinçaltında kendini açığa çıkar-
masıdır. Siyasi bilinçaltı da kanaatlerin, inanç ve
itikatların hâkim olduğu bir “toplumsal muhayyi-
le” içinde cereyan eder (Cabiri, 2001:11-21).
Cabiri’nin Arap-İslâm siyasi aklının oluşumu ve
siyasete yön vermesine dair bu teorik girişin sebe-
bi Müslüman siyasi aklının üzerine oturduğu siya-
si bilinçaltının uzun yüzyıllardır “iktidar” ve “dev-
let kültü” fikri etrafında bir toplumsal muhayyi-
le içinde cereyan ettiğine ışık tutmak içindir. Baş-
ka bir deyişle, Hz. Osman’ın halifeliğinin son dö-
nemlerinde başlayan iktidar merkezli çatışmala-
rın bir ürünü olan Muaviye’den beri Arap-İslâm
D A R
ve Türk-İslâm Müslüman siyasal aklını kuşatan si-
yasi bilinçaltı, daima “devlet” fikri ekseninde geli-
şim göstermiştir. Üstüne üstlük söz konusu Müs-
lüman akıl, siyasete ve devlete dair bilgi ve ilim-
den ziyade itikat ve inancın hâkim olduğu bir top-
lumsal muhayyile ve sosyal alan ortaya çıkarmış-
tır. Kendilerine yöneticilik anlamında sorumluluk
verilen peygamberlerin hiçbirinde ve son peygam-
ber Hz. Muhammed’de görülmediği şekilde, başta
bulunan yönetici halifelerin/sultanların pek çoğu,
Pavlusçu Hıristiyanlığın Bizans’a yansıyan yöne-
tim anlayışından mülhem, “kralların, hükümdar-
ların kutsal yönetme hakları” olduğu fikrinin Müs-
lüman siyasi aklında yerleşmesine zemin hazırla-
mıştır. Pavlusçu Hıristiyanlık açısından din-devlet
ilişkilerini yüzyıllar boyunca şekillendiren “Tan-
rı’dan kaynaklanmayan iktidar yoktur” aforizma-
sı, İslâmî bir öğretiye dönüştürülerek, “auctoritas”
ve “potestas” iktidarı kullanan “muktedir”in inisi-
yatifine terk edilerek, “itikat”laştırılmış bir iktidar
tasavvuru oluşmuştur.
Tarihsel süreç içinde, devletin kutsallık kazan-
ması ve iktidarın mezhep ve asabiye üzerinden
itikatlaştırılması ameliyesinde kanaatler, itikat-
lar, inançlar ve davranışlarla Müslüman bilinçal-
tını işgal eden ve belirli toplumsal muhayyile ile
beslenen Müslüman siyasi aklın rolü büyüktür.
Böylesi toplumsal muhayyilenin beslediği Müs- 27
 lüman siyasi aklında, devlet, “kutsaldır”, “ulu-
dur”, “ya devlet başa ya kuzgun ‘leşe’dir”. Top-
lumsal muhayyilenin beslediği ve beslendiği Müs-
lüman siyasi aklında devlet ve muktedir, teme-
li “din” olan binanın adeta “siyasal bekçisi” ola-
rak tasavvur edilmiştir. Başka bir deyişle, “devlet-
siz dinin ayakta kalamayacağı” kanaati ve inancı
Müslüman sosyal muhayyile ile siyasi aklının vaz-
geçilmezi haline gelmiştir. Aslına bakılırsa, dinin
bir toplumsal ve siyasal örgütlenme biçimi olan
devletsiz korunamayacağına ve ayakta kalamaya-
cağına ilişkin kanaat, belirli iktidar ve nüfuz sa-
hiplerinin otoritelerine meşruiyet kazandırmak-
tan başka bir işlevi haiz değildir. Nasıl ki şehir,
medeniyet için bir “kalıp” ise ve şehirde oturmak
medeni olmak için yeterli değilse, devletli olmak
dinin korunması için tek başına yeterli ve gerek-
li bir unsur değildir. Hatta bu durum, Müslüman
siyasi aklında, Hegelci siyasal mantıkla “devletin
Tanrısallaştırılmasına” ve Allah’ın iradesini dev-
let eliyle gasp etmeye hizmet etme tehlikesini da-
hi içinde barındırmaktadır.
Bu yüzden İslâmcı siyasette devlet aklı ve muk-
tedirin bileşimi olan iktidarın kutsanması hâkim
bir siyasal ve toplumsal koda dönüşmüştür. Tür-
kiye özelinde “dindarların ya da İslâmcıların”
yüzyıllardan sonra iktidarla buluşmaları, tarih-
sel sosyolojideki Müslüman siyasi aklını besleyen
toplumsal muhayyilenin tekrar dirildiğinin açık
bir örneğidir. Ak Parti iktidarından önce, devle-
ti meşru görmeyen, siyasi parti mücadelesini “İs-
lâmî hareket biçimi” addetmeyen hatta devlet da-
iresinde bile çalışmayı İslâm’a aykırı addeden İs-
lâmcıların pek çoğunun, Ak Parti iktidarı ile bir-
likte toplumsal muhayyilenin beslediği tarihsel
Müslüman aklında var olan itikatlaştırılmış ikti-
dar ve kutsallaştırılmış devlet inancı ve kanaati ile
hareket eder hale gelmeleri üzerine düşünülme-
lidir. İşin tuhaf tarafı, böylesi bir Müslüman si-
yasi akıl, modernitenin öncülleri ile eklemli mo-
dern ulus-devlet sistemi içinde kendisine büyük
rol biçmekte ve devletin “dil” ve “söylemi”ni İs-
lâmileştirdiği zehabı altında farkında olmadan,
geçmişte reddettiği üslup üzerinden devlet güdü-
münde ve denetiminde bir “din” oluşumuna hiz-
28 met eder hale gelmektedir (Çaylak, 2014c).
TANRI İLE İNSAN ARASINDA İKTİDAR
İnsanın yaratılış hikâyesinde dahi “iktidar”la im-
tihanı vardır. Tanrı’nın uyarmasına rağmen “ik-
tidar” meyvesiyle imtihan ve yüzleşmesini kay-
beden insan, yitirdiği emanet, sorumluluk ve yü-
kümlülüğü yeryüzünde yeniden kazanmak için
Tanrı tarafından yeryüzüne “halife”1 kılınmıştır.
Varoluşunda “iktidar” meyvesi ile hesaplaşmasını
kaybeden insan, “Tanrı kompleksi”ni,2 yeryüzün-
deki “iktidar”ını “itikatlaştırarak” aşmaya çalış-
manın tarihsel ve psikolojik çelişkisini yaşamak-
tadır. Bu öyle bir çelişkidir ki, “güç” ve “iktidar”la
imtihan olmanın dayanılmaz ağırlığı, muktedirle-
rin, iktidarlarını kutsallaştırmasına yol açmıştır.
Tarih içinde insan topluluklarının tabiat, tabiat-
üstü, metafizik ya da ilahi bir figür, nesne ya da
varlığa bir şekilde inanma ihtiyacı ve yeryüzündeki
hayatının olumsuzluklarını üzerinden atmak ya da
daha iyi ve mutlu yaşam sürmek isteyen insanoğ-
lunun mistik ve göksel varlıklarla bağlantı kurma-
nın hiyerafonik (ayin, tören, kurban, simge gibi)
farklı yol ve yöntemi içinde bir arayış içinde oldu-
ğu düşünüldüğünde, mistik ve göksel varlıklardan
haber aldığı ya da onların adına hareket ettiği iddi-
asında bulunan güçlerin etkisinde kaldığı bir ger-
çektir. Tarih boyunca devletsiz toplumlar görül-
müş ancak siyasetsiz toplum ve topluluklar görül-
memiştir. Çünkü klan, kabile, site-devleti, impara-
torluk, merkezî krallık, modern devlet ya da ulus-
devlet tipi toplumsal ve siyasi örgütlenmelerin he-
men hemen hepsinde, biçimsel farklılaşmalarla
birlikte, bir tür emretme-itaat etme ilişkisi vardır.
Başka bir deyişle, siyasetin özünde emretme ve ita-
at etme ilişkisi vardır. Bu bakımdan emretme ve
itaat ilişkiselliğinin dayanağı üzerinden kendi ik-
1 İslâm siyaset tarihinde, Muaviye ile birlikte iktidarın başın-
da bulunan yöneticilere “halifetullah” (Allah’ın halifesi) de-
nilerek, iktidarın kutsallaştırılmasına/itikatlaştırılmasına yol
açan “halife” kavramı, Kur’an’ın hiç bir ayetinde Allah’a iza-
feten kullanılmaz. “Sonradan gelen, ardıl, nesil nesil birbiri-
ni takip etmek, birinin yerine geçmek ya da emanet, sorumlu-
luk ve yükümlülük” gibi farklı anlamlara gelen “halife” kavra-
mı, Kur’an’da daima yeryüzüne izafeten kullanılmıştır. bkz.
Adem Çaylak, “İslâm Siyasi Düşüncesine Hakim Olan Ge-
nel ve Temel İlkeler”, Muhafazakâr Düşünce, Yıl 11, Sayı 43,
Ocak-Şubat-Mart 2015, s. 146-151.
2 İnsanın kişisel, kolektif ve evrensel “Tanrı kompleksi” kavra-
mı için bkz. Halis Çetin, Tanrı Kompleksi I Kutsalın Gölgesin-
de, Kadim Yayınları, Ankara, 2014.
tidarlarını kutsallaştıran muktedirler, tarihte Tanrı
kompleksinin en tipik örneklerini vermiştir.
Tarihsel süreçte İslâm’a ait olmayan dinsel mo-
tifler kullanılarak, iktidarın ve onu elinde tutan
kişi ya da grubun takdis edilmesi arayışları baş
göstermiştir. Mukayese edilecek olursa Hıristi-
yanlık’tan farklı olarak İslâm, devlet ve impara-
torluk tipinde toplumsal ve siyasal bir örgütlen-
menin olmadığı bir coğrafyada ortaya çıkmıştır.
“Kutsal devlet”i değil, tevhid, ahlak, adalet ve
hakkaniyet temelli bir ümmet topluluğu ve “ada-
let devleti” ihya etmenin mücadelesini veren Hz.
Muhammed’in vefatı ile birlikte Pavlusçu Hıris-
tiyanlık’ın siyasete ve topluma ilişkin nazari ve
ameli fikriyatı İslâm’a yerleştirilmeye çalışılmıştır.
Ayrıca Aziz Augustinusçu Hıristiyanlık’ın “dev-
leti Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi” biçiminde
telakki eden anlayışı (Tanrı Devleti/Roma), Muavi-
ye ile birlikte (sözde) İslâmî bir öğreti olarak sunul-
muştur. Bu bağlamda iktidar sahibi devletin varlı-
ğının ve birliğinin zedelenmesini önlemek amacıy-
la, dış ve iç mihrakların besleyip, büyüttüğü fitne
çıkaran bir unsur olan “öteki”ne karşı, siyasi birlik,
dirlik ve düzenin koruyucusu şeklinde algılanmış-
tır. Allah’ın kutsallık zırhına bürümediği iktidar ve
koruyucusu, mertebelerin en üstünü olarak kabul
edilecek olan Allah’ın yeryüzündeki elçiliğine so-
yunmuştur. Bu durum patolojik bir vakıa biçimini
alarak, İslâm siyasal düşüncesinde ilim, hikmet ve
akılla beslenen “şura ve adalete” dayalı imamet/hi-
lafet yönetim felsefesini, toplumsal düzen ve siyasi
birlik adı altında iktidarlarını kutsallaştırarak (“ik-
tidarın itikatlaştırılması” sorunsalı) ortadan kaldı-
ran Emevi saltanatından başlamak üzere, içlerin-
de elbette hikmet, ilim ve adaletle hükmeden iyi
ve doğru yönetim örneklerine rastlanmakla birlik-
te, baskın olarak Abbasiler, Selçuklular, Fatimiler,
Memluklular ve Osmanlılar’da başta bulunan hali-
fe sultanların çoğunluğu kendilerini “Allah’ın yer-
yüzündeki gölgesi” olarak sunmuş ve başta bulun-
malarını ümmet ve toplum adına Allah’ın bir lütfu
olarak görmüştür (Çaylak, 2014b).
Kısaca belirtmek gerekirse insanoğlunun ikti-
dar hevesi ve onunla imtihanı, daha yeryüzüne
gönderilmeden evvel başlamıştır. Yeryüzüne gön-
derilişinin akabinde insanoğlunun iktidara sa-
hip olma arzusu daha şiddetli bir hal almakla kal-
mamış, iktidara can suyunu veren dinsel motif-
ler, hem semavi hem de Paganist dinler aracılı-
ğıyla üretilmiştir. Mamafih, dinler arası etkileşim-
ler ve geçişler yaşanarak, Kur’an’ın vahyetmediği
ya da Hz. Muhammed’in ameliyesinde rastlanma-
mış, pek çok diğer dinlere ait nazari ve ameli fik-
riyat, “muktedir”in iktidarını pekiştirmek maksa-
dıyla İslâm’a aktarılmış ve iktidar bir “itikat” me-
selesine dönüştürülmüştür.
TANRI-KRAL YA DA KUTSAL-KRAL
Tarihsel süreç içinde Mezopotamya’dan Mısır’a,
Hint’ten İran’a, Eski Yunan’dan Roma’ya kadar,
kurulan site devletlerindeki yöneticiler, içinde sı-
kılmış oldukları “Tanrı kompleksi”ni aşabilmek
ve var olan kurulu düzen üzerine bina edilen üre-
tim ilişkilerinden kaynaklanan sömürüyü perde-
lemek adına, Tanrı’ya özenen hatta Tanrı’yı ken-
dilerine benzetmeye çalışan itikatlaştırılmış bir
iktidar pratiği yaratmıştır. İlk çağlarda muktedir-
ler, Tanrıların soyundan geldiğini öne sürmüş –
Pers Hükümdarı I. Şahpur3 gibi– ve “yanılmaz”
egemenliklerini bu (sözde) öğreti üzerine inşa et-
mişlerdir. Günümüzde Aydınlanma Çağı ve se-
külerleşme paradigmasının etkisi ile birlikte her
ne kadar egemenliğin kaynağı Tanrılardan halka
aktarılmış olsa da, güncel siyasetin ana gövdesini
hâlâ dinsel etmenler oluşturmaktadır. Münhası-
ran İslâm’ın çarpıtılmış etmenleri, (sözde) dinsel
saiklerin korunması amacıyla iktidarın bir iman
meselesi haline getirilmesine sebebiyet vermekle
kalmamış, ayrıca muhalefetin gelişmesine engel
teşkil etmiş/etmeye devam etmektedir.
Bu bağlamda Ortadoğu toplumlarını en iyi
açıklayan araçlardan birisi de “çoban-sürü” meta-
forudur. Mezopotamya ve Ortadoğu coğrafyasın-
da eski Babil Kralı Hammurabi’den bu yana başta
bulunan yöneticiler “çoban”, yönetilenler ise “sü-
rü” olarak tasavvur edilmiştir. Bu düşünüş biçi-
mini besleyen mekanizmalardan birisi de, polite-
ist tanrı anlayışının hiyerarşik bir biçimde yeryü-
zündeki toplumların yönetim düzenine yansıma-
sıdır. Mezopotamya ve Ortadoğu bölgesinde ku-
3 Bernard Lewis Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Arkadaş Yayın-
ları, Ankara 2014, s. 169-175. 29
 rulan site-devletleri ile imparatorluklarda, Eski
Mısır’da, Eski İran’da, Hint’te hükümran olanlar,
tanrının yeryüzündeki iradesinin tecellisi ve be-
denlenmiş hali olarak görülmüş ve kavimler Tan-
rı-kral anlayışı çerçevesinde yönetilmişlerdir. Bu
kavimlere gönderilen peygamberlerin tevhid mü-
cadesinin özünde, Tanrı-kral ya da kutsal-krallık-
tan kaynaklanan sömürü mekanizmasını ortadan
kaldırmak vardı. Başka bir deyişle, şirke ve sömü-
rüye dayanan kutsal-kral ya da Tanrı-krallıkların
karşısında, tevhide, adalete ve hakkaniyetli pay-
laşıma dayalı peygamberler geleneği yer almıştır.
İslâmcı siyasette ise “çoban-sürü” metaforu
yüzyıllar içerisinde kurumsal bir vaziyete bürü-
nürken, Hz. Muhammed döneminde önem veri-
len “şura”, “bi’at” ve “ehlü’l hal ve’l akd” gibi kav-
ramlar ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Son iki
yüzyıla kadar Batı karşısındaki üstünlüğünü ikti-
darı kullanan/ların kutsallığına bağlayan Müslü-
manların kahir ekseriyeti, bu defa da ezeli ve ebe-
di hasımlarının üstünlüğünü ortadan kaldırmak
için “eli sopalı” iktidar sahibine olan özlemlerini
dile getirmekten imtina etmemişlerdir. Diğer bir
ifadeyle, iki yüzyılı aşkındır Batı karşısında ya-
şadıkları yenilginin travma etkisiyle, Batı mede-
niyetini püskürtmenin ve zulmünden azade kıl-
manın yolunun “güçlü” iktidara sahip olmak-
tan geçtiğini düşünmüşlerdir. Bu yüzden Müslü-
manlar, “güç” ve “iktidar”a susamışlığını ve “sı-
nıfsal açlığı”nı ortadan kaldırmak için Batı’nın
araçlarını da kullanarak Batı’yla bir “muktedir”in
önderliğinde mücadele etmeye ant içmişlerdir.
Nihai kertede, mutlak zafere ulaştıracak olan
“muktedir”in önündeki engeller sözüm ona “ilay-
ı kelimetullah”ı yaymak için kaldırılmış ve iktidar
“itikat” meselesi haline getirilmiştir.
İktidarın “itikat”laştırılması ile ilgili olarak hi-
lafet makamını saltanata dönüştüren Emevi yöne-
timi ve Muaviye dönemi dikkatle incelenmelidir.
Muaviye, Hz. Ali ile girdiği iktidar savaşından son-
ra, iktidarına meşruiyet kazandıracağının farkın-
dalığı ile halife olmasını Allah’ın bir lütfu olarak
sunmanın gayreti içinde olmuş ve kendisinin üm-
metin başına gelmesini Allah’ın iradesinin bir ürü-
nü olduğunu her daim tekrarlamıştır. Başka bir
30 deyişle, Muaviye’ye göre Allah, Muaviye’yi hilafete
“icbar” (zorlamıştır) etmiştir. Allah, Muaviye’yi is-
temişse Müslümanların buna direnmesi ne müm-
kündür! Bu tam anlamıyla itikatlaştırılmış iktidar
pratiğinin tipik bir örneğidir ve günümüzdeki ik-
tidar pratiklerinde dahi yansımaları mevcuttur. İs-
lâm’da Cebriyye ismi ile müsemma mezhebin de
böyle bir siyasi arkaplanı vardır (Çaylak, 2015a).
Belirtmek gerekir ki bu durum İslâm toplumla-
rında “Tanrı-Kral”ın zuhuruna sebebiyet verme-
miş, ancak etkili bir kavram biçiminde değerlen-
dirilebilecek “Halife-Sultan”ı doğurmuştur. “Ha-
life-Sultan”, iktidarına kutsallık isnat etmeyi ödev
haline getirerek, kendisine yöneltilebilecek olan
en cüzi aykırı görüşleri bile kutsallık zırhına bü-
rünerek, engellemiştir. Neticesinde Emevi, Ab-
basi yönetimlerinde baş gösteren kutsallık zırhı-
na bürünme geleneği, Türk-İslâm imparatorluk-
ları devlet geleneğindeki “patrimonyal mülk yö-
netim” anlayışının etkisiyle de, ülke ve üzerinde
yaşayanların patrimonyal mülk görüldüğü böylesi
bir “devlet yönetim aklı”nın oluşumunda, “Hali-
fe-Sultan”ların şeriate (hukuka) mugayir, keyfi ve
zulme sapan bazı yönetimleri, dönemin bazı mu-
haddisçileri ve baskın siyasetname yazarları tara-
fından (Nizamülmülk ve Maverdi gibi), toplum-
sal birlik, siyasi düzen ve devletin hayatına kastet-
miş dâhili ve harici düşmanlar travması adı altın-
da meşrulaştırılmıştır (Çaylak, 2014b).
DİN VE İKTİDARIN KUTSANMASI
Politeist tanrı anlayışından beslenen Eski Yu-
nan’dan geçerek İbrahimî gelenekten gelen Muse-
viliğin bastırılıp Roma İmparatorluğu’nda sürgün
hayatına mahkûm edilmesiyle başlayan süreçte,
gerek Yahudiliğin belirli kollarının işbirliği ve ge-
rekse Roma İmparatorluğu’nun baskısı ile İsevi
Hıristiyanlığın büyük zulümler görmesinden son-
ra, zaman içinde Roma’da resmî din haline gelen
Pavlusçu Hıristiyanlık, Aziz Augustinus (İS 354-
430) ile birlikte Roma merkezli “Tanrı’nın Dev-
leti/Şehri”ne dönüşmüştür. Batı Roma’nın çöküş
sürecinde, ruhani güçlerin dünyevi güçler üzerin-
deki baskısından azade kalmak adına, eski Tan-
rı-kral metaforunu çağrıştıracak bir dönüşüm ge-
çirerek, Doğu Roma’da (Bizans’ta), “kralların (se-
zarların) kutsal yönetme hakları” anlayışından
mülhem bir varoluşsallık kazanan kutsal-kral an-
layışı, ne yazık ki, Bizans sınırı Şam’da 27 yıl vali-
lik (634-661) ve 18 yıl halifelik (662-680) yapmış
Muaviye (602-680) ve sonrasında, icbar ya da ce-
bir ideolojisinin de (Muaviye’nin, ümmetin başı-
na halife olmasını Allah’ın bir takdiri ve lütfu ola-
rak sunması ve yaptığı zulümleri kendisinin değil
Allah’ın icbar ettiğini vurgulayarak Allah’a havale
etmesi) etkisiyle, İslâm yönetim mantığı, saltanatı
ve melikliği kutsallaştıran Halifetullah’a (Allah’ın
halifesi) terkip etmiştir.
İbrahimî peygamberler geleneği ve son tem-
silcisi İslâm Peygamberi Hz. Muhammed ve on-
dan sonra gelen dört Emir-il Mümin’in (Ebu Be-
kir, Ömer, Osman ve Ali) hiçbirisi, bir ölçüde iç
karışıklık döneminde Halife Osman’ın, kendi-
sini halifelikten çıkar diyenlere karşı, “Allah’ın
bana giydirdiği hiçbir giysiyi çıkarmayacağım.
Bu halifeliği bana Allah Teala bağışladı. Yine Al-
lah’tan başka hiç kimse onu benden alamaz” (Ta-
rih-i Taberi, Cilt III, 531-567) sözü dışında, ken-
dilerini kutsallaştırmamış ve kutsallıklarını iz-
har ettirecek bir şekilde kendileri için halifetullah
kavramını kullanmamıştır.
Hal böyle iken Pavlusçu Hıristiyanlığın amen-
tüsü olarak kabul edilen “Tanrı’dan kaynaklan-
mayan iktidar yoktur” aforizmasını, İslâmî bir öğ-
reti biçimine dönüştüren Muaviye ve ardılları Or-
tadoğu toplumlarında, kendileriyle başlayan ve
günümüze kadar devam eden muktedirin yanıl-
mazlığına gösterilen ilginin ve muhalif olana gös-
terilen tahammülsüzlüğün İslâmî açıdan ilk hal-
kasını oluşturmuştur. İslâm’da, kutsal-meliklik/
saltanat rejimi ve saray geleneğini başlatan Mu-
aviye sonrasında Emevi, Abbasi ve Memluklu ha-
lifelerinin çoğunluğu, ümmet nezdinde iktidar-
larına kutsallık içeren meşruiyet kazandırmak
ve yaptıkları yanlışlık ya da zulümlere karşı tep-
ki ve direnişi kırmak amacıyla, kendilerini halife-
tullah ya da zıllullahi fi’l alem/arz (Allah’ın yeryü-
zündeki gölgesi) olarak sunmuşlardır. “İmamet”i
“iman”ın olmazsa olmaz bir şartı olarak gören
ve “imam”lara kutsiyet isnat eden sorunlu İma-
miye Şia’sı ve İsmaili Fatimi’lerden geri kalma-
yan ve halifelere kutsiyet isnat edilmesine sebe-
biyet veren Sünni İslâm siyaset anlayışı da, geç-
mişte olduğu gibi halifeliğin Osmanlı’ya geçme-
siyle birlikte aynı sorunlu yönünü devam ettir-
miştir. Zaman zaman siyasi sebeplerle halifetul-
lah terkibi tekrar edilegelmiş ve İslâm toplumla-
rında muhalefet kültürünün, hegemonya yara-
tan kutsal-halife söylemleriyle bastırılmasına ve
cılız kalmasına hizmet etmiştir. Bu yüzden teba-
rüz ettirilmesi elzem olan mevzu, “araçsal” siya-
si İslâmcılığın başarısızlık ve ölüm nedenlerinden
en önemlisi, iktidarın “itikat”laştırılmasıdır. İkti-
darın “itikat” meselesi olarak görülmeye başladı-
ğı yerde, iktidarın yanlışlıklarına yönelik eleştiri-
ler, “akide”lerine yönelik görülmeye başlanacak-
tır. İktidarın “itikat”laştırılması, iktidarın kutsal
haleye büründürülmesidir. İktidarın kutsallaştı-
rılmasının nedeni, meşruiyet krizini aşmaya yö-
neliktir. Milli ve dinî simgelerle yaratılan kutsal-
lık, iktidarın “itikat”laştırılması sorununu berabe-
rinde getirmiştir (Çaylak, 2014a).
İktidarın “itikat”laştırması bağlamında Hz. Mu-
hammed’in vefatı ile birlikte ortaya çıkan siyasi
ve dinî fırkaların da küçümsenmeyecek derecede
katkıları olmuştur. İslâm Peygamberi’nin dönemi
dâhil olmak üzere dört halife döneminde, siyaset
ve yönetime ilişkin kendi koşullarında yaşanan
olaylar, anlaşmazlıklar, üretilen çözümler ve uy-
gulamalar, Peygamber ve dört halifeye halef olan
Ehl-i Sünnet, Ehl-i Şia ve Selefi ya da Harici siya-
si fırkalar, kendilerini haklı çıkartacak dinî delil-
ler aramaya kalkışmıştır. Özellikle, halife/imamın
seçimi, halifede aranacak şartlar, biat, imama tâ-
bi olma gibi hususlar, ilk dönem İslâm siyasi uy-
gulamalarından deliller getirilerek dinsel temelde
tartışılmıştır. Siyaset ve yönetime dair İslâm’ın ilk
dönem uygulamalarından alınacak dersler olmak-
la birlikte, tarihsel süreç içinde İslâm’ın siyası fır-
ka ve mezheplerin her biri (mezheplerin siyasi ça-
tışmaların bir ürünü olarak ortaya çıktığı düşü-
nüldüğünde), savunduklarını haklılaştıracak sö-
züm ona “siyasi hadisler” üzerinden (uydurulan
en büyük siyasi hadis, “halife Kureyş’tendir”) ve
“dinî deliller” üzerinden, İslâm’ın tüm zamanla-
ra hitap eden bir siyasi sistem önerdiği biçimin-
de bir yanılgı malul olmuştur. Sadece, imameti,
imanın olmazsa olmaz bir şartı haline getiren Şia
değil, Ehl-i Sünnet de ne yazık ki siyaseti, vahyi/ 31
 dinî bir mevzu olarak ele almıştır. Başka bir deyiş-
le, İslâm’da siyaset, yönetim ve iktidar ilişkileri,
tarihsel siyasi İslâm’daki deliller üzerinden, adeta
“itikatlaştırılmıştır”. İslâm’ın bir döneme ait siya-
si yaklaşım ve uygulamalarının dinselleştirilmesi
ve ebedileştirilmesi, İslâm’ın dondurulmuş bir si-
yasi sistem öngördüğü biçiminde anlaşılmıştır. Si-
yaset, yönetim, iktidar ilişkileri ve devlet konula-
rında, Sünni, Şia ve Harici/Selefi anlayışta İslâm
siyaset felsefesinin niçin yeterince gelişmediği da-
ha iyi anlaşılmaktadır (Çaylak, 2015a).
Yukarıda belirtilenlere ek olarak bir de, eski ka-
dim Mezopotamya ve Ortadoğu toplumlarında,
yöneticiyi “çoban”a, yönetileni “sürü”ye benze-
ten, farklı bağlamda kullanılsa da, aslında toplum-
da zulme ve keyfiyete karşı, adalete dayanan mu-
halefet ve duruşu bastırmaya hizmet eden, “Hepi-
niz bir ‘çoban’sınız ve ‘sürü”nüzden mesulsünüz”
hadis olup olmadığı tartışmalı sözü üzerinden ya-
pılan analizler eklendiğinde, İslâm toplumlarında
ve bu arada Türkiye’de, neden “kural”ların değil
de, lider kültlü “kral”ların hakim olduğu daha iyi
idrak edilecektir. Başka bir deyişle, İslâm toplum-
larında ve bu arada Türkiye’de, neden kurumsal-
laşmaya, ilkelere, kurallara ve özellikle hukuk ve
adalete dayalı rejimlerin kurulamayıp, genellikle
kurtarıcı bir mesih ya da halife gibi görülen kut-
sal ya da seküler “çoban”lık ya da “tek adam”lığa
dayanan lider kültlü “seküler” ya da “muhafa-
zakâr” rejimlerin kurulduğu ve toplumsallık ka-
zandığı daha iyi anlaşılacaktır. Modernite ile ek-
lemli “araçsal” siyasi İslâmcılığın başarısızlık ne-
denlerinden birisi olarak gördüğümüz bu husus,
tarihsel geleneğin etkisiyle, İslâmcıların iktidarla-
rını “itikat”laştırmalarından kaynaklanmaktadır.
Böylesi bir anlayış biçiminde, neredeyse, devletin
yeri Allah’ın yeri, liderin yeri peygamberin konu-
mu gibi görülmektedir. İktidar, bir “akide” ve bir
“iman” sorunu olarak görülmeye, kamusal ala-
nın Tanrısallaştırılmaya başlandığı bir yerde, dev-
let ve iktidara yönelik yapılan tüm eleştiriler, ma-
alesef onların akidelerine ve itikatlarına yapılmış
bir saldırı olarak görülmeye başlanacaktır. Çün-
kü siyasi İslâmcıların siyasi fikirleri, aynı zaman-
da inançları haline gelmiştir. Görüş ve uygulama-
32 larını, ahlak, adalet ve hakkaniyet adına eleştiri-
ye tâbi tutmak inanç ve itikatla saldırmış gibi algı-
lanmaktadır (Çaylak, 2014a).
AK PARTİ DÖNEMİNDE İKTİDARIN
İTİKATLAŞTIRILMASI
Tarihsel, dinsel ve sosyolojik arka planın etkisi ve
Fransız pozitivist sosyoloji eksenli, tepeden in-
meci Jakoben geleneğin yardımı ile toplumda bir
“kurtarıcı” “seküler ilahiyat” yaratan Kemalizm
de, “tek adam”lığa dayanan bir ilkeler bütünü ya-
ratarak, “çağdaş nesil” yaratma ameliyesini lider
kültüne dayanan ilkeler üzerinden gerçekleştir-
mek istemiştir. Kemalizm, Batı tipi modernleş-
me perspektifi ile bunu “zor” ve “baskı” üzerin-
den kısmen başarmışsa da, kendisine, yüzyılların
yoğurduğu tarihsel İslâmî gelenekten gelen top-
lum kesimlerinin hepsini içine alacak bir geniş-
lik yaratamamıştır. Ayrıca Atatürk ve İnönü gibi
“ebedi” ve “milli” şeflikler ile kan tazeleyen böy-
lesi bir devlet aklı, sonraki dönemlerde ordu ile
kendini pekiştiren neo-Kemalistler elinde darbe-
ci askeri vesayet dönemleri ile (1960, 1971, 1980,
1997 darbeleri) hayatiyetini sürdürmüştür (Çay-
lak, 2014b). Devletçi aklın muhafızı Kemalist as-
keri hareket ölüm döşeğinde iken son girişimini
27 Nisan 2007 tarihli Cumhurbaşkanlığı seçimin-
deki e-muhtırası ile gerçekleştirmeye çalışmış,
ancak muvaffak olamamıştır.
Kemalizm’in İslâmî kesimi içine alabilecek çap-
ta nazari ve ameli bir genişliğe sahip olamama-
sı, Müslüman toplumun içinden çıkmış ve onla-
rın yüzyıldır özlemlerini giderecekleri bir liderin
gerçekleştireceğine olan inanç ve tarihsel İslâm’ın
“halifetullah” söylemi ve özlemi ile yanıp tutuşan
bir toplumsal tahayyül dünyasının yaratılmasına
sebebiyet vermiştir. Bunun tekrar zuhur etmesi-
nin yolu ise ancak “devlet mitosu” ve “devlet aklı”
yaratmaktan geçebilirdi. Esasen Türk-İslâm impa-
ratorluklarının devlet geleneğinde her daim ken-
dini restore eden bir “devlet aklı” mevcuttur. Böy-
lesi bir devlet aklının oluşumunda bir dizi faktör
etkili olmuştur. Baskın olarak Arap kabileciliği ve
asabiyetine bağlı Emevi saltanatını başlatan Mua-
viye ile birlikte Farisiler’in (Eski İran) “patrimon-
yal monarşik” devlet geleneği ile Bizans’ın “kut-
sal devlet” (kralların kutsal yönetme hakları teo-
risi) anlayışı ile biçimlenen İslâm siyasal düşün-
cesi, Arap-İslâm ve Türk-İslâm imparatorlukla-
rı devlet geleneği ve aklının oluşumunda olduk-
ça etkili olan faktörlerin başında gelir. Eski Türk-
lerdeki “han yönetimi” anlayışının da harmanlan-
masıyla oluşturulan böylesi “devlet yönetim aklı”,
kendini daha çok üç yönden meşrulaştırmıştır: İl-
ki, toplumsal düzen ve siyasi birlik/dirlik, ikincisi,
“zıllullahi fi’l arz” (Allah’ın yeryüzündeki gölgesi),
üçüncüsü, toplumsal birliği sağlayan siyasi düzene
yönelen iç ya da dış tehdit (Çaylak, 2014b).
Ak Parti’nin devletleşmesi ile birlikte, mu­ha­fa­
za“kâr” toplum kesimleri nezdinde, Erdoğan’ın,
adeta “kutsal tek adamlık” mertebesine çıkartıl-
masının sebeplerinden birisi de, tarihsel ezilme-
nin yarattığı acı ve özlem olduğu kadar, tarihsel
İslâm siyaset zihniyetinin yöneten-yönetilen iliş-
kilerine dair “halifetullah” söylemi ve “çoban” ve
“sürü” metaforunun dinsel bir nitelikte ete kemi-
ğe bürünmesidir. Bizzat Erdoğan’ın üstlendiği li-
derliğe yazık edercesine, Erdoğan’ın kutsallaştırıl-
ması ya da bizim tabirimizle “iktidarın itikatlaş-
tırılması” anlamına gelen bu türden sözlere çok
sayıda örnek verilebilir: Hakan Albayrak’ın, “Ben,
İsraille kavga ettiğimiz günlerden geliyorum, şim-
di var ya Türkiye rayına oturdu. Neredeyse Allah
Putin’den razı olsun, diyeceğim, ya görüyor mu-
sun Tayyip Erdoğan’ın konuşmalarını, eski günle-
re döndük, Türkiye tekrar büyük bir ülke oldu...
Ben Cenab-ı Hak’ın elinin Tayyip Erdoğan’ın eli-
nin üstünde olduğunu hissediyorum, tam böy-
le demiyorum ama Allah’ın Erdoğan’ı vazifelen-
dirdiğini hissediyorum...”,4 Ak Parti Düzce Mil-
letvekili Fevai Arslan’ın, “Allah-ü Teala’nın bü-
tün vasıflarını üzerinde toplamış bir lider var... İş-
te bunun önünü kesmek istediler”,5 Eski Avru-
pa Birliği Bakanı ve Başmüzakereci Egemen Ba-
ğış’ın, “Ülkemizde eğer Urfa şanlıysa, Antep ga-
ziyse, Maraş kahramansa, Rize, İstanbul ve Si-
irt de mübarektir. Çünkü bu üç şehir, Türkiye
Cumhuriyeti tarihinin en büyük liderinin doğ-
4 Serdar Tuncer ile Başka Şeyler, 10.12.2015, TvNet, erişim
https://www.youtube.com/watch?v=rMBQ8ansYds, 1 Mayıs
2016.
5 16.01.2014, erişim https://www.youtube.com/watch?v=L1yI
MK7mfdE, 5 Nisan 2016.
masına vesile olmuştur”,6 Ak Parti Aydın Eski İl
Başkanı İsmail Hakkı Eser’in, “Biz Başbakanımı-
zın aşağıyız. Başbakanımız bizim için adeta ikin-
ci peygamber gibidir”,7 Ak Parti İstanbul Millet-
vekili Oktay Saral’ın, “Amerika’dan bile korkma-
yan, kimseyi takmayan, İsrail’e ilk defa özür di-
leten Başbakanımızı Allah bizim başımıza nasip
ettiği için her gün iki rekat şükür namazı kılma-
mız gerekir”,8 Rize Çayeli Eski Belediye Başkanı
Rıza Çakır’ın, “Başbakanımızın çıkacağı televiz-
yon yere konmaz”,9 Ak Parti Bursa Milletvekili
Hüseyin Şahin’in, “Sayın Başbakanımıza dokun-
mak bile inanın bence ibadettir”,10 Halka İlişkiler
Uzmanı Yazar Beyhan Demirci’nin, “Erdoğan, Al-
lah’ın yeryüzündeki gölgesidir”,11 5 Mart 2015 ta-
rihinde Tophane Tayfun Spor Kulübü ziyareti es-
nasında bir vatandaş tarafından Erdoğan’a, “Hoş-
geldin, Allah’ın elçisi”12 şeklinde kelimelere dö-
külen “inci”ler, esasen iktidara duyulan susamış-
lığın nihayet muhafaza“kâr” bedende can bulma-
sı ile açıklanabileceği gibi dünyevi çıkarlar uğru-
na liderin kutsallaştırılması ve iktidarın itikatlaş-
tırılmasının en güncel ve canlı örneklerinden sa-
dece birkaçıdır. Bunlara ilaveten, en son 22 Ma-
yıs 2016 tarihli Ak Parti İkinci Olağanüstü Kong-
resi’nde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın mesajı oku-
nurken, tüm salonun “hazır ol” ve “kıyam” vazi-
yetinde ayağa kalkması,13 Ak Parti Adıyaman mil-
letvekili Mehmet Metiner’in, Erdoğan için, “Biatsa
6 02.02.2014, erişim http://haberiniz.com.tr/kose-yazisi/83561/
recep-tayyip-erdogan-allahin-yeryuzundeki-golgesidir--bu-
rak-kilicaslan.html, 12 Mart 2016.
7 02.02.2014, erişim http://haberiniz.com.tr/kose-yazisi/83561/
recep-tayyip-erdogan-allahin-yeryuzundeki-golgesidir--bu-
rak-kilicaslan.html, 12 Mart 2016.
8 02.02.2014, erişim http://haberiniz.com.tr/kose-yazisi/83561/
recep-tayyip-erdogan-allahin-yeryuzundeki-golgesidir--bu-
rak-kilicaslan.html, 12 Mart 2016.
9 11 Haziran 2013, erişim https://www.youtube.com/watch?v=
xd1E8nD-a0k, 22 Şubat 2016.
10 20.07.2011, erişim http://www.milliyet.com.tr/ak-partili-sa-
hin-basbakan-a-dokunmak-bile-bence-ibadettir-/siyaset/siya-
setdetay/20.07.2011/1416776/default.htm, 13 Haziran 2016.
11 07.01.2014 erişim http://listelist.com/basbakani-ovmek-is-
terken-agzinin-ayarini-kaciranlar/, 25 Mayıs 2016.
12 06.03.2015, erişim https://www.youtube.com/watch?v=mlp
PXsqfthE, 20 Haziran 2016.
13 22.05.2016, erişim http://www.haberler.com/ak-parti-kong-
resinde-erdogan-in-mesaji-okunurken-8459865-haberi/,
12.07.2016. 33
 biatsa, itaatsa itaat, ölümüne arkasında durmaksa,
ölümüne arkasında duruyoruz...”14 şeklinde ko-
nuşması, Ak Parti Genel Başkan Yardımcısı Süley-
man Soylu’nun, “Tayyip Erdoğan, Türkiye’nin ile-
lebet ve ebedi başkanıdır”15 sözü ve buna benzer
çok sayıda Ak Partili yetkili ve kimi destekçileri-
nin sözleri, İslâmcı siyasette kutsanan lider kültü-
nün varlığının ve iktidarın “itikat” ve “iman” me-
selesi gibi algılandığının çağdaş ve güncel örnek-
leridir. Aslında bu durum, makalenin başında ifa-
de ettiğimiz, “Tanrı kompleksi”nin siyaseten dı-
şavurumunu ve Hasan Aksay’ın ifadesiyle, “Güçlü
siyasi liderlerin son rakibi Tanrı’dır”16 çelişkisini
yansıtmaktadır. İlginç ve daha travmatik olan da,
İslâmcı siyasetin, reddettiği Kemalist “tek adam-
lık” anlayışına dönüşmesidir.
Böylesi bir halet-i ruhiye, kutsal “tek adam”lık
travması yaratarak, muhafazakâr kitleyi tahkim
etmeye ve iktisadi ve siyasi sömürü mekanizma-
larını kutsallık perdesi altında gizlemeye sebebi-
yet vermektedir. Erdoğan’ı Allah’ın görevlendirdi-
ğine, Allah’ın tüm sıfatlarının onun üzerinde ol-
duğuna, onun adeta ikinci peygamber olduğu sö-
zünü dile getirenlere, ona dokunmanın bile iba-
det olduğunu söyleyenlere, bizzat Erdoğan’ın tep-
ki göstermesi ve bu türden kutsal-lider yaratma-
ya hizmet edecek sözlere karşı bir duruş sergile-
mesi beklenirdi.
Seküler Kemalizm’in, lider kültüne dayansa
da, dindar toplum kesimleri tarafından bir türlü
içselleştiril(e)meyen belirli ölçüde ilkelere dayalı
“tek adam”lığı ile yarışacak denli, muhafaza“kâr”
toplumdan “rıza” devşiren kutsallıkla örüntülü
zihniyet dünyası, aslına bakılırsa, tarihsel dinde-
ki “çoban”lık üzerinden çağdaş patronaj ilişkile-
rine dayalı “kâr”la mündemiç bir muhafaza“kâr”
sömürü mantığını devreye sokmuşa benzemekte-
dir. Darbelere ve askeri vesayete karşı çıkan top-
lumsal tepkinin bir ürünü olarak ortaya çıkan Ak
Parti döneminde, dünya sistemindeki güç denge-
14 05.01.2014, erişim https://www.youtube.com/watch?v=0gqi
Xt6uSTY, 12.07.2016.
15 02.02.2014, erişim http://haberiniz.com.tr/kose-yazi-
si/83561/recep-tayyip-erdogan-allahin-yeryuzundeki-golge-
sidir--burak-kilicaslan.html, 12.07.2016.
34 16 19.01.2014, erişim http://t24.com.tr/yazarlar/hakan-aksay/
erdogan-ve-allah,8334, 12.07.2016.
lerindeki değişimin sonucu olarak devletin yü-
ce varlığı adına artık işlevsizleşen darbeci “sekü-
ler kırmızı Kemalizm”, onun bir muhafaza“kâr”
yeşil versiyonu haline gelen Ak Parti’nin kanat-
ları altında palazlan(dırıl)an “dinci Kemalizm”in
(“hizmet” şebekesi) tetikçiliğinde tasfiye edilmiş-
tir. 7 Şubat 2012 öncesi ve sonrası uyarılara ku-
lak asmayan gerek çıkar gerek gafletin bir sonu-
cu olarak “hizmet” şebekesi ile “aynı yağmurlarda
ıslanmaya devam eden” Ak Parti ve hükümet, an-
cak “bıçak kemiğe dayandığında” 17 ve 25 Aralık
2013 operasyonları sonrası ayıkmıştır. “Yeni Tür-
kiye” efsanesi adı altında tarihsel, yüce ve kutsal
“devlet aklı”nın zihin kodları ile her geçen gün
uyumlaştıkça “devletleşen” Ak Parti hükümeti yi-
ne bildik, “milli birlik ve beraberliğe muhtaç ol-
duğumuz bu günlerde” ve “vatan elden gidiyor”,
“devleti imha etmek isteyen dahili ve harici düş-
manlar”, “toplumsal birlik ve siyasi düzen adına
zor ve stresli günlerden geçiyoruz” türünden ta-
rihsel “devlet aklı”nı restore eden siyasal edebi-
yatımıza girmiş sözlerle, devleti konsolide etme-
yi sürdürmektedir. Tarihsel olarak devlet, kendi-
ni pekiştirmek ve toplum katında meşru kılmak
için her zaman toplumda travma yaratacak bir iç
ya da dış düşman ihdas etmeyi başarmıştır (Çay-
lak, 2014b).
Aslına bakılırsa Türkiye’de tarihsel derinlikten
gelen devlet ve siyaset aklı, seküler “çobanlığa/tek
adam”lığa dayalı Kemalizm’in “zor” ve “baskı”ya
dayalı “bedeni” ile tam olarak başaramadığını,
kutsal “çobanlığa/tek adam”lığa dayalı Erdoğa-
nizm’in muhafaza“kâr” toplumdan “rıza” devşiren
“ruhu” ile başarmaya kalkışmaktadır. Başka bir
deyişle, Doğu Perinçek’in, “Tayyip Erdoğanlar bi-
zim mevzimize geldi. Biz kendi mevzimizde duru-
yoruz. Onların gelmesinden sevinç duyuyoruz”17
sözünden mülhem, küresel kapitalist sistemin
güç odakları ve onunla bağlaşıklı çalışan ve belirli
siyasi ve iktisadi patronaj ilişkileri geliştiren dev-
let içi ve dışı belirli aktörler, “seküler” ya da “kut-
sal” tek adamlıklar ya da lider kültleri üzerinden
Türkiye’yi sömürgeleşen bir muhafaza“kâr” tarla-
17 Fatih Altaylı Teke Tek Programı, 12.01.2016, HaberTürk TV,
erişim https://www.youtube.com/watch?v=TphaG5RqHvM,
20 Mayıs 2016.
ya dönüştürmektedir. Özal döneminden beri zen-
ginleşmek, modernleşmek ve güçlenmek isteyen
ve bunu belirli “kabilevî”, siyasi ve iktisadi pat-
ronaj ilişkileri üzerinden gerçekleştirmek isteyen
ve daha çok “güç”, “kâr” ve “para” hırsı ile yanıp
tutuşan dindar muhafaza“kâr” çoğunluğun zihni-
yeti ve yaşam alanı, kutsal “çoban”-“sürü” meta-
foru üzerinden küresel kapitalizme hizmet ede-
cek ve onun adeta “ırgatı” olacak kentsel dönü-
şüm mekânlarına dönüştürülmektedir. Ancak ne
var ki, kutsal “çoban/tek adam”ın, yüzyılın getir-
diği özlemi gidereceğine ilişkin inanç, sömürgele-
şen zihin ve yaşam alanlarını perdeleyecek denli
işlevsellik kazanmıştır.
Bu türden işlevselliği ortadan kaldırmanın,
kurallara bağlanmış başkanlık sistemi tartışma-
sı açılsa, hatta uygulamaya konsa bile kutsal “ço-
ban”, “muhafaza“kâr” “sürü” metaforundan aza-
de kalmanın, “kral”ların değil, “kural”ların haki-
miyetini sağlamanın, adalet, hakkaniyet ve ilke-
lere dayalı kurumsallaşma kültürünü hâkim kıl-
manın yolu, bizzat Erdoğan’ın 2001’de söylediği,
“Şahıslara ait parti anlayışı artık iflas etmiştir” sö-
zünden mülhem bir toplumsal ve sivil tahayyül
dünyası ile kültürünün şura ve müzakere anlayı-
şından beslenerek, hukuk ve müeyyide ile kayıt
altına alınmasıyla ete kemiğe bürünebilecektir.
Ayrıca son olarak tebarüz ettirilmesi gereken
nokta, İslâmî hassasiyete sahip olan toplum ke-
simleri, onlardan aldığı destekle hareket eden li-
derler ve kutsallıkla örüntülü lider kültlü yöne-
tim zihniyetine teslim olanlar bilmeliler ki, Hayri
Kırbaşoğlu’nun ifadesiyle, İslâm yönetim mantı-
ğında, “Güç, iktidar ve servet ne kadar paylaşılır
ve dağıtılırsa rahmani/İslâmî, güç, iktidar ve ser-
vet “tek adam”da ya da “tek elde” toplanırsa o ka-
dar şeytani/Firavuni olacaktır. Zira “şura” alelade
bir danışma değil, sonuçları yöneticileri bağlayan
tam ve doğrudan katılımcı bir karar mekanizması
demektir.”18 Aksi taktirde, bu gidiş ve mantalite
ile kutsallıkla örüntülü, “çobanlık/tek adam”lık
yaratan sistem, önce “tek adamlığı”, sonra “sü-
rü” formatında her birimizi sağmaya devam ede-
cektir.
18 11.05.2016 erişim https://www.facebook.com/mehmethayri.
kirbasoglu?fref=ts, 11.05.2016.
SONUÇ
İslâm, din ve siyaset alanında herhangi bir ayrıma
gitmeksizin, hem ahiret hayatını hem de dünya iş-
lerini düzene sokmaya ilişkin birtakım temel ilke-
ler içermektedir. Dünya işlerine ilişkin içerdiği te-
mel ahlaki ve amaçsal ilkeler, ne ayrıntılı bir siyasi
yönetim modeli önermiş (Çaylak, 2015b: 151) ne
de iktidarı elinde bulunduranlara itaati vazetmiş-
tir. Ancak İslâm toplumlarında tarihsel süreç içeri-
sinde, İslâm’ın özüne uygun olma ihtimali bulun-
mayan birtakım düşünce, inanç ve öğretinin dev-
şirilmesinden dolayı iktidarın “itikat”laştırılması
baş göstermiştir. Bu durum sonucunda “çifte ha-
kikat” anlayışı, daha açık bir ifadeyle iki tür “Tan-
rı” ortaya çıkmıştır. İlki, insan yokken de var olan
“kâinatın ve insanların Allah’ı” ikincisi, insan
toplumsallaştıktan sonra ortaya çıkan ve insanın
güç ve iktidar istencinden kaynaklanan “devletin
Tanrı’sı”. Bu aslında, iki din anlayışını ifade eden
Ali Şeriati’nin “dine karşı din” ifadesinin Tanrısal
izdüşümünden başka bir şey değildir. İlki gibi ne
hikmetse ikincisi de kendisine “şirk” kabul etme-
mektedir. Kâinat ve insanların Allah’ının “şirk”i
reddetmesinin anlamı ve akli sebebi açıkça anla-
şılmaktadır. Kâinatta eğer Allah’ın “şeriki” (orta-
ğı) olsaydı, yerküre ve gökler yüzyıllardır, başta
çizilen sünnetullahın genel kanunları çerçevesin-
de derin bir dinamiklik ve istikrarlı bir süreklilik
içinde akıp gitmez, yerküre ve gökler büyük bir
fesat içinde dağılıp giderdi. Yine “kâinatın ve in-
sanların Allah’ı”nın varlığı için insanlara ihtiyacı
yoktur. Ancak beşerde zamanla yerleşik hale ge-
len “Tanrı kompleksi”nin bir ürünü olan “devle-
tin Tanrı’sı”nın şirki kabul etmemesi anlaşılır de-
ğildir. Bir kere, “devletin Tanrı’sı”nın varlığı, ya-
şaması, güçlenmesi ve cezalandırması için farklı
dünya görüşlerine ve farklı insanların kanına hep
ihtiyaç duymuştur. İkincisi, akıl ve ilim sahibi in-
sanlar dünyasına ait ve onların iradelerinin ürü-
nü bir tür toplumsal ve siyasal örgütlenme olan
devletler kurulmuş, yıkılmış ve yeniden kurul-
muştur. Bu arada bir sürü kan tazeleme gerçek-
leştirilmiştir. Bir hanedandan ötekine bir toplu-
luktan başka bir topluluğa yıkılan ve yeniden ku-
rulan devlet denilen mekanizma (aparat), haddi
zatında insanlığın gördüğü tek toplumsal ve siya- 35
 sal örgütlenme biçimi de değildir. Başka bir deyiş-
le, devletin “şeriki”nin olması doğaldır, geçmişte
her zaman olmuştur ve olmaya da devam edecek-
tir (Çaylak, 2014d).
Devletin ve iktidarın Tanrısallaştırılmasına İs-
lâm siyasi ve toplumsal hayatında Muaviye (M.
661-680) dönemi miladı temsil etmektedir. Mu-
aviye geleneği olarak telakki edebileceğimiz ken-
disinden sonraki İslâm siyasi akıl ve düşüncesi-
ni belirleyen ve sonradan siyasi İslâmcılığın pato-
lojisi haline gelen hususların başında, “siyaset ve
iktidarın itikatlaştırılması” gelmektedir. İnsanla-
rın ortaklaşa kamusal meseleleri ile ilgili karar al-
mak ve uygulama ile ilgili siyaset ve iktidar ilişki-
lerinin dinselleştirilmesi ve itikatlaştırılması, gü-
nümüz siyasi İslâmcılık hareketleri ve İslâmî ge-
lenekten gelen iktidarcı İslâmcılığın en sorunlu
yönüdür. Kur’an’da ve onun pratiğe aktarılışı an-
lamına gelen Peygamberin sünnetinde siyasi re-
jim tipini ifade eden, siyaset ve iktidar ilişkileri-
ni ayrıntılı bir biçimde düzenleyen, “ağyarını ma-
ni, efradını cami” kurallar bütünü bulunmamak-
tadır. Kur’an ve Peygamberlerin sünnetinde ka-
musal, toplumsal ve siyasi meselelerin çözümü
ya da karar alımına ilişkin olarak, adalet ve şu-
ra/istişare/danışma/müzakere gibi oldukça amaç-
sal, yöntemsel, genel ve temel ilkeler bulunmak-
tadır. Kur’an, değişimin cereyan ettiği her alan-
da olduğu gibi siyasi alanda katı sınırlar çizmez.
Toplumun ve siyasetin değişimine paralel olarak
bu alandaki düzenlemeleri insanın iradesine bıra-
kır. Hür irade, akıl sahibi ve seçme hürriyetine sa-
hip insanın toplumsal ve siyasi alanı düzenlemesi,
ahlak, adalet ve doğruluk üzerinden imtihana tâbi
tutulur. Ne yazık ki, Kur’an ve onun pratiğe akta-
rılışı olan Sünnet’in salık verdiği adalet, eşitlik ve
hakkaniyetli bölüşüme dayalı kurum ve yönetim
biçimleri, iktidarını konsolide etme amacını gü-
den “muktedir”ler tarafından yok sayılmıştır.
Türk-İslâm imparatorluk geleneğinde de Mua-
viye ile başlayan süreç ne yazık ki devam etmiş;
devletin ve iktidarın Tanrısallaştırılması, bir diğer
ifade ile “itikat”laştırılması hasebiyle tenkit edil-
mesi bir yana, sorgulanması dahi imkânsızlaşmış-
tır. Carl Schmittyen bir dille söylersek, Batı’da se-
36
küler “siyasal ilahiyat”ın bir ürünü olan modern
devlet, milliyetçilik üzerinden kendi “seküler
Tanrı”sını yaratırken, Eski Türklerdeki mitolojik
Şamanist inançtan mülhem, devleti yönetme yet-
kisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılan, as-
lında devlet ya da siyasal hakimiyet anlamına ge-
len “Kut geleneği”ni “tarihsel İslâm”daki “kut-
sal devlet”le devam ettirecek şekilde milliyetçilik
ve modernleşme üzerinden Batılı modern devle-
ti içselleştiren Türkiye’de de devlet, kendi “kut-
sal Tanrı”sını yaratmıştır. Batılı/Hıristiyan “devle-
tin Tanrısı” sözümona “ulus” olurken, Türkiye’de
görünüşte Müslüman devletin güya “millet” gö-
rünümlü Tanrı’sı “kutsal kırmızı (kitaplı) hane-
danlık” ve “kamu düzeni” olmuştur. Bu bakım-
dan, “devletin Tanrısı” için kendisine iman ede-
cek kişilerin Kemalist/seküler olması ile İslâmcı/
dindar olması arasında mahiyette hiçbir fark yok-
tur. Hangi dünya görüşünden olursa olsun, “dev-
letin Tanrı’sı”nın koltuğuna göre biçim alması ve
onun suyunda yıkanması “devletin Tanrı’sı” için
yeterdir. Devlet iktidarını ele geçiren gücün kendi
iktidarını sürdürmek adına “devletin Tanrı’sı”na
yönelebilecek “tehditleri” bertaraf ettiği sürece,
Tanrı’ya hizmet gerçekleştirilmiş sayılmaktadır.
KAYNAKÇA
Aksay, Hasan (2014), Erdoğan ve Allah, T24 Bağımsız İnternet
Gazetesi, 19.01.2014.
Çaylak, Adem (2014a), “İktidarın İtikatlaştırılması Sorunu”, Mi-
lat, 09.06.2014.
Çaylak, Adem (2014b), “Erdoğan’la Kendini Restore Eden Devlet
Aklı”, Milat, 04.09.2014.
Çaylak, Adem (2014c), “Müslüman Siyasi Aklının Devletleşmesi
Sorunu”, Milat, 30.10.2014.
Çaylak, Adem (2014d), “Devletin Tanrısı Şerik Kabul Etmez An-
cak Paralele Çalışır”, Milat, 03.11.2014
Çaylak, Adem (2015a), “Siyasi İslâmcılığın Patolojileri-I”, Milat,
09.07.2015
Çaylak, Adem (2015b), “İslâm Siyasi Düşüncesine Hakim Olan
Genel Ve Temel İlkeler”, Muhafazakâr Düşünce, Yıl 11, Sayı
43, Ocak-Şubat-Mart 2015.
Çetin, Halis (2014), Tanrı Kompleksi I Kutsalın Gölgesinde, Ka-
dim Yayınları, Ankara.
Ebu Cafer, Muhammed Bin Cerir’üt-Taberi (Yayım tarihi belirtil-
memiş), Tarih-i Taberi, Cilt III, çev. M. Faruk Gürtunca, Sağ-
lam Yayınları, İstanbul.
Lewis, Bernard (2014), Ortadoğu, çev. Selen Y. Kölay, Arkadaş
Yayınları, Ankara.
Muhammed, Abid el-Cabiri (2001), Arap-İslâm Siyasal Aklı, çev.
Vecdi Akyüz, Kitabevi Yayınları, İstanbul.