Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Google

    Uploaded by

    İlhami Özdemir
    2 views20 pages

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    2 views20 pages

    Google

    Uploaded by

    İlhami Özdemir

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    of 20
    Dint Aragurmalag, Cit: 7, & 21 s. 7-26. ” Hiristiyanhikta Piiriten Anlayig ve Etkileri Ali isra GUNGOR* ABSTRACT Puritanism in Christianity and its Effects Puritans was the name given in the 16th century to the more extreme Protestants within che Church of England who thought the English Reformation had not gone far enough in reforming the doctrines and structure of the church; they wanted to purify their national church by eliminating every shred of Catholic influence. Associated exclusively with no single theology or definition of the church (although many were Calvinists), the English Puritans were known at frst for their extremely critical atritude regarding the religious compromises made during the reign of Elizabeth I. They encouraged direct personal religious experience, sincere moral conduct, and simple ‘worship services. Worship was the area in which Puritans tried to change things most; their efforts in that direction were sustained by intense theological convictions and definite expectations about how seriously Christianity should be taken as the focus of, human existence KEYWORDS: Puritcnism, Church of England, english Reformation, Calvinism. Hiristiyanhik tarihi, kilisede reform girigimleri ve dini hayatta yenilenme cabalan ile alakalt gok sayida dini harekete sahne olmustur. Bunlarin bir ism, doktrinel temel ve yéntem acisindan gergek birer reform kabul edilir- ken, bir kism da ya daha once énerilmis ve uygulanmas gicisimlere bir tepki niteliginde ya da kendince yarim kalmis bir reform stirecini tamamlama ha- reketi niteliginde olmastur. Boylece ister Protestanlikta oldugu gibi reform adi altunda olsun isterse Katoliklikte oldugu gibi “karsi-reform” adh alunda olsun Hiristiyanbk tarhhindeki bu hareketlerin gogu temel kaynaklara tekrar miiracaat ederek bir dini yenilenme gerceklestirme iddiasnda olmus ve buna teolojik ve doktrinel temeller aramuttr Hiritiyanbk tarihinde kendine has 6zellikieri olan bir Pariten anlayis veya hhareketin varligs ve etiileri pek cok aragturmaya konu olmustur. Séz konusu Piriten anlayis temel doktrin bakimindan genel Protestan reformunun bir parcasi olmakla birlikte, Kendine has nitelikleri ve etkileri bakumindan tar- ‘ugmalara neden olmujtur. Bunun temel nedeni, Piriten hareketin genel ka- rakter balamindan Kalvinci teolojik yaklagimlani benimsemis olmakla birlik- te bazi doktrinel esaslan kendine has yorumlarla genisleterek bunu kullan- * Dr, Ankara Universite lahiyatFakileesi 8 + INT ARASTIRMALAR maya caligmis olmasidir. Dolayisyia Piriten anlayisin din hayata yansima- Jan kendine has bir dindarlik tarzi geligtirmesi bakimmndan incelemeye de- gerdir Piriten anlayigin Huristiyanhk tarihindeki yerini ve énemini bu agidan ortaya koymak, bu anlayisi, harekete ézelligini veren cesitli boyutlaniyia ele almayt gerektirmektedir. Bu cercevede Once, Piriten ve Piritenlik kavram- lam iizerinde durmak, sonra Piriten anlayigin genel reform diistincesi iginde fakat ingiltere gartlarinda ortaya cikag sirecini ele almak, daha sonra bu hareketin Amerika'daki gelisimine temas etmek gerekmektedir. Daha sonra ise, Paritenligin temel Ozellikleri bajlaminda; bu anlayigin dini ve ahlaki boyutlanm, buna dayanak teskil eden teolojik yaklasimlan ve bunun hem toplumsal hayata yansimalarim ortaya koymak faydali olacakur. 1. Piiriten ve Piritenlik Terimleri Paritenlik izerine yapilmis aragtirmalarda ittifak edilen bir nokta, “Piri- ten” kavraminin, ingitere’de, Kralice Elizabeth déneminde (1558-1603), dint anlayis ve uygulama bakimindan asin kati ifade ettigi, Kendilerine karst olanlar tarafndan Piritenlere sifat olarak verildigi ve Piritenlerin bu anla- yislarit kotiiye Kullandhgadie’. Piriten kok itibariyle; safhik, temizitk, ma- ‘sumluk ve nezaket anlamlarina ingilizce “purity” kelimesinden gelmektedir; ancak kelimenin sift olarak anlama “ablak ve din konusunda gok soft kim- se” olarak verilmektedir? Piivitenleri baskalannin géziiyle tanimlayan bu kavram/etiket, onlanin hayat tarzlanna vurgu yapmak icin “entelektiel diigiince kargit”, “kilttir kargiti”, “ayrilike” ve “bilingli olarak ige kapalt” kimse gibi anlamlarda da kullanulir. Baziian da bu sifatin Anglikanlar tarafindan Piritenler igin “dar goriisli”, “iki lili” kimse anlaminda ktigiimseyici tarzda kullanalmis oldu- Sunu belirtir*. Bu cergevede, Ptiriten sifatinin, muhalifleri tarafindan Piri- tenlere verilmis bir takma ad oldugu ve genelde olumsuz anlamlar igerd ‘fade etmek miimkiindii. Piiritenlik terim olarak ise, Hiristiyanhkta 16. yizyilda asirt ingiliz Pro- testanlann olusturdugu bir dini hareke igaret etmektedir. Bu alumin men- suplan, kilisenin kutsal metinlerinden kaynaklanmayan ve sonradan uydu- rulmus her tirlti katcdan arindmlmast gerektigini savunmustur® . Bu hare- ketin temel hedefinin, ingiliz Protestanligint, Roma Katolik form ve torenle rnin biittin kalintilarndan temizlemek suretiyle saflagtirmak oldugu belir- tilmisti® . ‘kz. John Spurt English Puritanism (1603-1689), Hampshire/England 1998, 17 Blz, Redhouse ingilizce Tnkge Slik, Istanbul 1989, 784, Christopher Dacston and Jacqueline Eales, The Culture of Puritanism, New York 1996, 26 Bla, Bernard Ramm, A Handbook of Contemporary Theology, (Grand Rapids: Eerdmans, 1966), 4 ‘Sinasi Gund, Din ve inang Sai, Vad Yanan, Ankara 1998, 81. MAM. Knappen, Puritanism’, An Encyclopedia of Religion, Ed Vrgilius Ferm, New Jersey 1959, 628. ALLISRAGUNGOR +9 En yaygin tarihsel kullanum itibariyle “Piritanizm”, hem ingiliz Adala- mind hem de sémiirge dénemi Amerika’sinda ingiliz Protestanh iginden akan bir harekete igaret etmektedir. Baz1 tarihgiler, Piritenligin datint ingi- liz: Reformasyonunun yavas ilerlemesine bir tepki olarak tanumlarlar ve tari- hini ingiltere Kilisesinin tegekkiil yillanndaki William Tyndale (1495-1536) ve John Hooper’a (6.1555) kadar geri gotiirmiiglerdir. Fakat onun en biiyk etkisi I. Elizabeth'in 1558'de iktidara geligi ile Pairiten idareci Oliver Crom- wellin 1658'deki oltimi arasinda hissedilmistir? Paritenligin Hiristiyanlik tarthindeld yerini ortaya koyabilmek igin énce bu hhareketin ortaya cilag amaciny,stirecini ve tarihi geligimini incelemek gerekir. 2. Piiritenligin Ortaya Gilagi ve Tarihi Gelisimi Paritenligin tarihi geligim siirecini iki asamada ele almak gerekir. Giinkii Pariten anlayas her ne kadar 16. ve 17. yiizyilda ingiltere sartlarinda ve in- giltere Kilisesi'nde eksik Kalan reformu tamamlamak amaciyla ortaya gik- ‘mugsa da, bu anlayisin Amerika'ya etkisi ve oradaki gelisimi kendine has bazi ézellikler rasimaktadhr. Bu nedenle, Piiriten anlayist ve hareketi, tarihi gel sim seyri ve etkileri agsindan, ingiliz Paritenligi ve Amerikan Puritenligi sgeklinde iki dénem halinde ele almakta fayda vardir. a) ingiliz ni Kral VIIL, Henry’nin 1534’de ingiltere Kilisesini Roma'dan aynmast, Pro- testankiin ingiltere'ye girigine igaret etmesi bakimmdan énemlidir’ . ingil- tere'de Protestan distinceyi yerlestirme miicadelesi ise yogun olarak Kral VI. Edward déneminde (1547-53) yaganmusti. Fakat daha sonra ingiltere, Kralige Mary dénemince (1553-58) yeniden Katolik Kilisesine baglanmus, bu siirecte cok sayida Protestan dldtirilmtis ve bir cogu da siirgiine gonde- rilmigtir, Stirgine gonderilenlerin dnemli bir béltimii Cenevre'de John Cal- vin‘n kilisesine katilmyy, ingiltere'de kalanlar ise bask altnda yasamustr. Fakat daha sonra Kralige Elizabeth'in 1558'de tahta gikagi Protestanlar ara- sinda coskuyla karsilanmistir. Bu dénemde ortaya cikan ve oldukca etkili olan “Cenevre Kitabi Mukaddesi” ile John Foxe'un “The Book of Martyrs" (Schitler Kitabs,1563) reform tartigmalarim canlandirmis ve bu geligmeler, bazilannea, ingiltere Kilisesinde yanm Kalan reformun tamamlanmas1 igin ‘Tano'nm bir igaredt olarak yorumlanmistir'® J. Bremer, "Puritanism, Encyclopedia of Religions, Ed. Mircae Eliade, Vol. 12, New York 1987, 102. 8 Francis J. Bremer, Shaping New Englands, New York 1994, 3. {9 ingitere'deki din callantiar ve baskilar nedeniyle Cenevre'ye sien ingiiz Protestanlar, kendi ideale olan Kutsal Kitapin Ingiliace versiyonuna yayialamaglard, Kutsal Kitap'n 1560 yilmda tamamlanmg ve yayinlanmsg olan bu ingilizce versiyonu "Cenevee Kitabt Mukaddest” olarak tarmnmtx. Bu versiyon, Kralie Elizabeth dénemindeingilizroplurm, Iskocya\dak reformasyon ve Amerikaya lk gb eden Piriteler ign temel kaynak olmugtur (William Halles, The Rise of Purtansim, New York 1965, 8) 10 Christopher Durston and Jacqueline Eales, 212, 10 * DIN ARASTIRMALAR 1560larda papaz kryafetler tizerine cikan tartigmalar esnasinda, bir grup, ingiltere Kilisesinde “Presbiteryen”* yonetim sisteminin yerlesebilmesi igin parlamentonun destegini almaya calismistur . Reform siirecindeki gecik- ‘meden kaygilanan bir baska grup ise, devletkilisesini reddetmig ve Tanmt ile aralarnda “sOzlegme"ye dayandigim iddia ettikleri “Bagimsizlar” denilen goniillii cemaatler kurmustur. Her iki grup, dzellikle bagumsizlar, 0 dé- nemdeki yonetimin agar baskilarina ugramisur. Piiriten hareketin ortaya i Jasunun temeller igte bu geligmelere dayanmaktadhr. Devlete bagltkilse sis- teminde diigiindiikleri reform imkanmt bulamayan ve toplumda "Puriten- Jer” olarak taninan bu insanlar, vaazlara tisaleler yayinlamaya, dini sohbet- lerde, toplumsal davramslarda ve Orgitlenmede disipline nem vermeye baglamislardir. Piritenlerin bu siirecte soylular arasinda ve Parlamento igin- de kendilerine taraftar bulmast ve buna ilaveten Oxford ve Cambridge'deki ‘gretim iiyelerinden destek gérmesi hareketin geligmesinde dnemli bir rol oynamistir!? Piiritenlerin kilisede reform adina ilk etki girisimleri, Elizabeth'in ikt dan doneminde, daha énceden Katolik Kralige I. Mary'nin (1553-1558) bas- kolarmdan kurtulmak igin Avrupa'nin Protestan merkezlerine kagmis olan. ruhban ve laiklerden gelmistir. Bu insanlar Cenevre ve diger yerlerdeki tec- riibelerinin etkisiyle radikal hale gelmig ve Elizabeth’in uzlasmact yaklasi- ‘mundan tatmin olmamuslardie™ . Katolikligin talepler ile asi reformeu ta- lepler arasinda bir “orta yol”* bulma amact tastyan uzlasma girigimleri, re- form konusundaki beklentileri kargilamamistir*®. Ashnda daha énce baski- Jar nedeniyle ingiltere digina cikan fakat daha sonra geri dénen gogmenlerin cou bu uzlagmayi makul kargilamist, ancak bu, Avrupa‘nin diger yerlerin- > presbiteryen yonetim sistem, avrupa'da geligen Reforme gelenege at ilseorganizasyonu, ‘dares ve buna isin bi dizi syaseri genic. ski Yunanca bir kelimeden gelen “Presbyter™ tern, Filistinde ik dénem Hiristvan klisesinin ces gdveviler igi kullamlimys ve diger dilere “papaz” veya "yasl/lademlt" anlaminda gevrilmistr. Kalvin, Cenevre'de, klie yO rnetim modelinde Yeu! Anti esas alarak; pastores, lik yagilar, Ofreumenler ve papaz yar- imei olmak Gere dért kademeden olusan bir hizmet sistema kesfetmisti. Bunlarara- ‘sinda en Gnemli gorevler pastérere ve laik yagara verlmis, bunlann belli zamanlarda diger cemaatlerde benzer goreviee Bulunanlarla bir araya gelmesiitenmigtir.Aslen res: ‘mi géreviiruhban (patirien) le lail/svil dindarlar (yasilar) arasinda bu otorite paylag in, hem hagimner leva hom cle digo dni gruplarda en yiksek otoritey oluturmus ve presbiteryen sistem Sain tga etmigtic. Bu satem daha sonra Iskogya'da ve Amerada felstirmistie (ke. Peter W. Wiliams, America’s Religions, Chicago 1998, 119) 11 Bkz. John Spurs, $1. 12 Ba. Stephen Brachlow, The Communion of Saints, New York 1988, 12. 13 Ble, Alan Heimert and Andrew Delbanco, The Puritans in Ameria, London 1996, 3. 14 Stephen Brachlow, 214-219. +” Reformasyonun Avrupada hizlayayldigs bir dénemde, Ingitere Kiss, Kalvin de ett sive papalgin kargsnda kendi 6zerklfinl, Katolik dogmalara bagh kalarak saglamak ite mit. Kralige Eizabeth'n ba amagia izledigiyol “Via Media" (Orta Yo) olarak tanumlan- smaktadhr (Biz Roger Mehl, "Protestanlik Mezheb’, Din Fenomeni, Haz. Mehmet aydu, din Bilimleri Yeyinlan,konya 1993, 252). 15 Bkz, Glnay Timer-sbdurrahman Kiigik, Dinler Tarihi, Ocak Yayilan, 3. Bask, Ankara 1997, 316 ALLISRAGONGOR +12 de daha hizh ve bagimsz geligen reformu goren pek cok Piritene makul gelmemisti, Piritenler, ingitere Kilisesindeki Katolik unsurlan ve izleri put- Perestlik ve dolayisiyla giinah olarak nitelendirmekte ve bunun kendi inayet anlayislariyla bagdagmadiiim diigtinmekteydi. Piritenler tarafindan yapilan ilk protestolar dig sembollere ve kilise t8- renlerine odaklanmigtr. Papaz kiyafetleri, kilisenin tefrisi, ve litirjideki Ka- tolik unsurlar gibi konularda tartigmalar ortaya gikmusur. Bu konudaki en biiyiik elestiri, kurumun bu gekilde isleyiginin, papazhk miiessesesine inan- cin ve Evharistiya'da Mesihin gergekten hazir bulunuguna inancin Roma Katolik inancinin ve uygulamalarmin unsurlanm sembolize ettigi yoniindeyd. ‘Tarihte Piriten hareketin ortaya cikisinda etkili olan ilk tartisma konulan da bunlar olmustur!® Kraligenin ve Canterbury Baspiskoposu Matthew Parker'in (1559-1575) zorla kabul ettirmek istedigi baz uygulamalara kargi gikan Piritenler, laik halkin destegini almis, bunun tizerine yonetim, kéylerde ve kasabalarda Piritenler Ichindeki halk destegini Snlemeye calismists Laik halk, Piritenle- rin etkili oldugu bir ruhbanhik yénetim anlayisimidestekleme yéniinde belir- gin bir tavir gostermigti?? Aslnda Piriten reformculanin hedefi, ingiliz toplumunu Presbiteryen sis- temine gre idare edilen bir kilise formu iginde yeniden organize etmekti. Fakat onlar Parlamentonun istegiyle toplanan Westminster Toplantisi’na ka- dar fikirlerini etkin bigimde dile getirme firsats bulamamuslardh. Bu stirecte kendilerine sinarl olarak vaaz etme ve kitap yayinlama izni verilmigti. Onla nnn ideali dindar bir toplumun idareye kaulimina dayanan bir uzlagma ve bu toplumun bir dindar sivil devlet tarafindan yénetilmesiydi? Piiritenlerin ilk dénemlerdeki reform umutlan, Edmund Grindal’m 1575 tarihinde Canterbury Baspiskoposu olmastyla artmisur. Piiriten olmasa da ilerlemeci bir piskopos olarak bilinen Grindal, kilisede siirtiigmelere neden olan uygulamalan destekleme konustinda tsrarca olmarmtir. Grindal daha ziyade, rahiplerin egitim seviyesini yikseltmek ve kilise suistimallerini 6nle- mek igin caba gistermigtir. Bu yaklagimlar Paritenlerden kuvvetli destek bulmug ve ilerici dyeler carafindan da savunulmustur, Grindal, kralicenin reform taleplerini basturma istegini kabul etmeyince, Elizabeth bu durum- dan rahatsuz olmus fakat bu kontdaki taleplerini ertelemek zorunda kalrms- ‘or. Buna ragmen bu geligmelerden sonra kilise igindeki boliinme durmamn, genislemeye devam etmistir!? Bunun iizerine ingiltere’de genig caph bir reform beklentisinde olanlar dig kankhigina ugramis ve kil yénetimine hakim olan meclisten umdukla- ‘int bulamamistir. Giinkti 3 biitiinlaigit bozmamak icin ingiltere Kilisesi'nin itibar et 16 Bkz John Spurs, 28-31. 17 Ble. John Spurr 34-35, 18 Bk. William Halle, 173 19 Francis J. Bremer, “Puritanism”, 102, 12 + DIN ARASTIRNALAR, ‘mon Prayer" (Umumi Dua Kitabs, 1552) esas alarak Katoliklikten kalma unsurlari muhafaza etmeyi tercih etmistir. Omegin, “papa2” terimi, “komiin- yon sofrast", “papaz luyafetlerinin kullanimi” gibi unsurlar korunmustar. Bunun yaninda bir takim Jasmi diizenlemeler de yapilmigur. Omegin, ko- ‘miinyon ekmegi yerine ze] hazarlanmis mayasiz ekmek veya ince biskiivi kullanilmasina izin verilmistir. Kiliselere, hurafe olarak telakki edilen tasvis leri kaldirma izni verilmesine ragmen, kandil cubuklan, resimler, haclar, kili- se balkonu ve Evharistiya’da kullamilan giysilerden hig s6z edilmemistir*® Sonucta Anglikan tarzi genel hatlanyla muhafaza edilmigtis™ . Elizabeth'in yénetimi siiresince piskoposlar hiyerarsisi tarafindan engel- lenen Pitritenler, hedefledikleri reformu gergeklestirebilmenin baska yollan- nn aramaya baslamislar ve yonetime “An Admonition to Parliament” (Parla- mentoya Bir ihtar, 1572) adh bir uyan deklarasyonu hazurlamuslardir. Bu deklarasyon, Parlamentoyu, kilise konusunda sorumluluk almaya zorlamis- tur. Bazi tiyeler buna sempati gésterirken, kralige onlart bastirmmg ve en- gellemistir. Bunun iizerine diger rahipler ve laikler, kilse idaresiigin alterna tif bir yonetim siscemi tartigmaya baslamuslarcir. Bu amagla Thomas Cart- ‘wright (1535-1603) tarafindan énerilen “Presbiteryen” yonetim sistemi bek- ledikleri reform tarzini igermediginden Piiriten reformcular arasinda fazla ragbet gormemistir? . Bunun tizerine Robert Browne, Henty Barrow ve John Greenwood (6.1593) gibi kisilerin liderliginde bir grup kiliseden aynilms ve “Aynliktlar” denilen grubu olusturmuslardi™*. Kralige Elizabeth’in idaresinin son yillarinda ve I. James'in (1603-1625) idaresi esnasinda ortaya cikan yeni teolojik yaklastmlarla’® birlikte ingilte- re'de kilise ynetini ile ilgili tartigmalarda daha alum: bir hava oluymustur. Piskoposlar hiyerarsisi iginde bu ihmlt tavri temsil eden bir grup Richard Hooker, Richard Neile ve William Laud (1573-1645) gibi din adamlan tara- findan yénlendirilmistir. Anglikan diistincesinde oldukca etki olan bu grup, Kalvinci kaderciligin katiigam yumugatmaya galigan ve bu yéniiyle Katoliki Se daha yalun duran bir teoloji ortaya koyan Alman ilahiyatg Jacobus Armi- nius'un (1559-1609)* grisleriyle uyum géstermigtir?*. 20 Ble. John Spurr, 9. 21 Anglikan tara. Pretestanhfin insltere'ye muhsus bir seid. Bu tar, Katliklile Reform hhareked! Protestanik arasinda uzlassrmacs bit yo! takip etmektedir. Anglian, kasmen reforme edilmis bic Katolklik olarak girilmektedir; tesla ve kilt Rayatt bakumindan Ke roliiige yakind, Li, dokvin ve dint uygulamalas, Umumi Dua Kitabinda diizenlenmiy tir Burada dint liderlgin dnemll bie yer! vandir Bkz. Giinay Tumer-Abdurrahman Kg, Dinler Tarihi, 316) 22 Chistopher Durston and Jacqueline Eales, $8.60. 23 Bk. John Spur, 24 Bk. Stephen Brachlow, 214-215, 248. 2 ke. John Spur, 59-62. Arminius, Kalviniigin determinist kader anlaygina kar gkarak dah egemenligininsanin ‘egir iradesile yumi olduguna savunsnstur 0, tsa Mesivin sadece semis igin deg, bitin insanik gindlaigin eri sirmigtr (Bk, Sinasi Gndlz, Din ve InangSécligi, 42). 26 Alan Simpson, Puitnism in Old and New England, Chicago and London 1955, 3,10, 13. AulisRaGONGOR + 13 Diger taraftan Piiritenlzr, reform girisimleri esnasinda Oxford ve Gamb- ridge’dekd ilahiyatcilarmn da dikkatini cekmisler ve bu tiniversitelerden aldik- lari destekle, mesajlarim bittin kraliyete yaymuslardh, Yiiksek sinifin himaye- si ve bazi Parlamento iiyelerinin destegi Piiritenlere kiirsii giivenligi de sag- lamigt Hatta bir grup ruhban ve laik lider, klise giderleri icin yapilan bagis- lanin bu hareket tarafindan kontrol edilebilecegini dile getirmis fakat Wi am Laud'un girisimleri geligmeleri tersine cevirmistir. Kral L. Charles ve Bas- piskopos William Laud, Ingiltere Kilisesine uygun gérdiigii ve 6nerdigi anla- yiga dayanarak, Piritenleri ingiliz Kilisesinin ana cizgisine karst, ortodoks olmayan ve iktidardakiler: devirmeyi amaclayan kimseler olarak géstermig ve onlar igin olumsuz anlamda kullandigi “Piriten” tanumim resmilestirmis- tir, Ingiliz dini hayan ile ilgili bu geligme siyasi olarak millete oldukga kétit yansimis ve 1640 itibariyle 1. Charles’a ve Laud’a karst cogunlugun destek verdigi birlesik bir cephe clugmustur. Toplumda yénetime karg1 olugan nef- rete ragmen Kralin da destei ile Laud’un énerileri uygulanmis ve Piriten rahiplerin bazi haklan ellerinden alinmistr. Onlar kilise mahkemelerinde haklarin savunmaya calissalar da, gecimlerini saglayan édemelerden mah- rum birakilmislar ve tilkeden siirilmiislerdir2” Diger taraftan Ingiltere’de kalan Piritenler, miicadeleye devam etmisler ve kralin dig politikasina, dini yeniliklerine, zoraki verdigi ddiinlere ve mah- kemelerdeki imtiyazh tutumlarna karst muhalefete devam etmislerdir. Pat lak veren sivil savaslar (1642-1648), Kral Charles'm beceriksiz yénetimi, onun. Fransiz Katolik Henrietta Maria ile evlenmesinin toplumda uyandirdigi tep- ki ve Iskoclarla savas gibi zorluklar, Parlamentoyu krala karst kaskaremig ve Avam Kamarasi reformculanin eline gecmistir. Bunun sonucunda Kral, yéne- timi Oliver Cromwell liderligindeki Piritenlere devretmistir. Bu olay tarihte “Pitriten Devrimi” adi almistir** Oliver Cromwell, Charles ve Laud’'u ve kisa bir stie sonra Charles‘ off Richard’ sorguya cekip idem ettikten sonra, kilisenin yeniden organize edil- mesi baglammda bazi denemelere girismistir. Bu esnada cok sayida dini ha- reket ortaya cikmtg olmasina ragmen sadece “Quaker’lar varligim devam ettirmigtir. Bir miiddet sonra yonetimde bazz diizensialikler ortaya gikinca, ingiliz halkt Stuart hanedanbygint Il. Charles'n liderliginde yeniden yéneti me getirmistir. Bunun tizerine Paritenler dahil yénetimle gériig aynhgina igen gesitl dini giuplar oplumsal hayatta Kavolikleile ayn konuma yer- lestiriimistir. Dolayistyla onlarm ingiliz dini hayatndaki ve ingiltere Kilise- sifndeki rolleri oldukca stnurlanmusir. Bu geligmeler iizerine cok sayida Piiriten Hhristiyan dini hayatina dair goriislerini, anlayislarint ve uygulamalarm gerceklestirebilmek icin gelecek- Jerini Amerika'da aramalan: gerektigini diigiinmeye baslamislardhr. Piriten- lerin Amerika'ya ilk gig edenleri, ingiltere Kilisesinin mesrulugunu redde- denler arasinda en radikal olanlan olmustur. Pilgrims (dini amagh yolculuk 27 Francis J. Bremer, ‘Purcanisn” 28 Alan Simpson, 62:67, 80.84. 14 + DINI ARASTIRMALAR yapanlar) veya “Aynilan Piritenler” denilen bu gruplar, Amerika'daki hiir cortamda “kongregasyonal-cemaate dayali” bir sistem gelistirmislerdir. b. Amerikan Piiritenligi Piiritenligin Amerika’daki gelisimi ise, kendine 6zgti baz: dzellikler tas)- maktadhr. 17. yiizyiln baslarinda Ingiltere Kilisesinden aynlan bazi Puriten gruplar Amerika'ya gc etmistr. ilk biiyiik Piriten gdcii, 1620'de New Eng- lanc’a gerceklesmisir. PUritenler Virginia’nin kuzeyinin hemen tamamina kendi din anlayislanm tagimisler ve Gzellikle New England onlanin kalesi haline gelmigtir . Burada énce Kongregasyonalist kiliseler kurulmug ve bunlar Hiristiyan toplum modeli ile ilgili goriglerini 200 yal askin bir sire devam ettirmislerdic. Massachusetts Bay’a yerlegen Paiten grubun dinilider- ligini Richard Mather ve John Cotton yapmugh. Thomas Hooker geleneksel Piiriten Oleiilerin Amerika'nm batismdaki yeni yerlesim bélgelerinde yerles- mesinde model olmustu . Roger Williams, kisisel dindarhk ve doktrinel dog- ruluk konusundaki gayretleri ile bir Piten tipi ortaya koymaya galigmistu™ Piiritenlerin Amerika'daki yerlesimlerinde New England’ 6zel bir éne- ‘mi vardir. Glink bu bélgeye yerlegen Piritenler, Kalvin‘in Cenevre'de kendi yetenegini kullanarak dini hayatin; ferdi,kiliseye ait, politik ve sosyal diize- ne iligkin bitin boyutlanim g6z Sntinde bulundurarak ve kutsal kitap buy- ruklarim esas alarak kurdug sistemi baslangi¢ noktasi kabul etmislerdir. Bu sistemde temel dtisince sivilerin kilise yonetimine girmesini saglamak ol- mustur’? . ‘New England’de kurulan ideolojik gatiya “ahit” kavramm eklenmistir. KOk- lerini daha énce Avrupa ve ingiltere’deki Kalvinci disiincede ve ortaga§daki “séalesme” teorisinde bulan bu fikit, daha sonra New England’da hayaun biitiin alanlarma uygulanmustir. Onlara gére, “Kurtulus sézlesmesi” vasita- ssyla, isa'nin kurtanc faaliyeti, ermislerin asli giinahtan kaynaklanan ebedi cezadan kurtulugunu mtimktin hale getirmigti. Aslen Tann ile ibrahim ara- sinda tesis edilmis olan “inayet sézlesmesi” vasitas ile de ermig olan birey, Tann ile kisisel bir iliskiye girmig ve bunun vasitas ile kurtulusu gergekles- mistir. Benzer gekilde cesitli sosyal iligkiler bu ahit anlayist gergevesinde yo- rumlanmistir. Tan ile ermislerden olugan segme bir grup arasinda yapilan sézlesmelerle yeni kiliseler kurulmustur; éregin evlilik artak bir sakrament olarak degil bir sozlegme olarak telakki edilir olmusrur. Toplumun sosyal organizasyonunda, bu ahde dayalt her idare, Tanz: ile yapilan kolektif bir sézlegme vasitasiyla mesruiyet kazanmustir*- ‘Amerika’ daki Pirtenler, bireysel seviyede kafalénint yogun olarak ruhani deviet fikriyle mesgul etmislerdir. Kalvinciligin karmagtk sorularmdan biri, 29 Bia, Alan Helmert an Andrew Delbanco, 381-382. 30 Bka, Francis J. Bremer Shaping New Englands, 58-60. 31 Ble, Francis J. Bromer Shaping New Englands, 11, 68 '32 Bla, Peter W Wiliams, America's Religions, Chicago 1998, 110. 133 Bke, Peter W Willian, 111 ALISRAGUNGOR + 15 kkiginin secilmisler arasinda olup olmadiginmn nasil bilinecegidir ve New Eng. and’daki Piriten “ermisler” devaml: bu meselenin tizerinde durmuslardir. Bunun sonucunda onlar, Cenevre’deki sistemin dtesine gecmigler ve kiliseye tam iiyelik konusundaki gartlan sikilasturmislardir, ingiltere Kilisesind piskoposlu ve Presbiteryen yénetim anlayiginmn tersine, israrla cemaate da- yali bir kilise anlayig gelistirmislerdir. Boylece kilise anlayiginda Tanni ve kkutsal metin yaninda, mistakil cemaatin dtesinde hicbir otorite tanamamas- lardur. Bu sisteme gore, Kiliseye tiye olmak isteyenler kilisenin resmi gorevl sine ve kilise tiyelerinden olugan secme bir gruba miiracaat eder ve manevi geligimi hakkanda bilgi verirdi. Onlar bu insanlan dener, smavdan gecirir ve sonunda tatmin olurlarsa, onlani toplumun ermis insanlan olarak kabul eder ve kiliseye iiye yaparlardi, Bu kabul edig, Piiriten anlayista bu insanlarin toplum iginde “goriniir ermisler” olarak imtiyazly/serefli bir konumda ka- bul edilmelerini saghyordu. New England, kilise-deviet iliskileri bakimmdan da énemi bir model ol- ‘mustur. Bir nevi “teokras?” kabul edilen bu modelde deviet Tanri tarafindan fakat insanlar aracilgiyla yénetiliyordu. Ruhban, sivil otorite simifindan ¢1- kanilmist. Kilise ve devlet ortak bir amag igin caistyordu fakat ayni persone- likullanmiyordu. Kilise-deviet ittifakinmn temelini olusturan bu amac birl Piritenlerin New England'da tesis ettigi modelin merkezinde yer almis ve diger sosyal ve kiltirel formlarda cesili sekillerde tezahiir etmigtir. Bunun yansimalarini érnegin; egitim, ekonomi ve politika alanlarinda gérmek miim- ikindars*. Piiriten anlayigin egitim alanindaki dikkat gekici érneklerinden bi Har- vard Universitesi dir. Bu egitim kurumu, temelde, hem e@itimli kilise gérev- lilerinin hem de sivl liderlerin yetistirilmesi ve onlarin egitim igin kurul- ‘mustur. Bu egitim kurumanda, ingiliz tiniversitelerinde de uygulanan Piiri- ten ilahiyatina dayah geleneksel klasik miifredat programunin esas alinmig olmasi énemlidir, Piritenler bu yolla, vatandaslarin okur yazarlik oranint genisletmeyi amaclamslarchr. Onlar ayn zamanda, Tann'nin ermig kullan- na verdigi s6z baglaminda Tanrt'nun kelamyla dogrudan muhatap olabil- mek icin onu okuyabilmeleri ve anlayabilmelerini saglamak gerektigini dti siinmiislerdir. Piriten anlayisin politik yansimalanina dmek olarak da, New England’daki demokrast anlayisi omek gosterilmektedir. Vatandaslara oy hakla vermek ve kasaba toplanulani yapmak, vatandaslarin mahalli yonetime dogrudan kan- muni saglayan orijinal 6mekler olarak belirtiimekte ve Piritenlerin demok- rasi ile yakin iligklerine igaret edilmektedir. Buna kargihk Piritenlerin poli- tik felsefeleri ortacag diinya goriiginiin kalinulan olarak degerlendirilmis- tir. Gunkti onlarin bu konadaki goriiseri, Tanrv’nin bu diinyada erkek veya kadin baat insanlara milk tahsis ettigi ve baz1 insanlarin yénetim igin; dige- rinin de hizmet icin gorevlendirildigi fikrine dayantyordu. Dolayisiyla servet, 134 Bk. Peter W- Willams, 112. 16 + DIN/ ARASTIRMALAR ve sosyal suf, yeni yerlesim yerlerindeki toprak tahsisinden, ev toplantla- nda oturacak yer konusundaki diizenlemelere kadar, hayatin cesitli gorli- niimleriiginde statiiyii elirlemeye yardim ediyordu”* . Baz arastirmacilar, Piiritenlerin Bat liberal demokrasilere ait deerler acisindan merkezi bir konumda olduklarina, temsili yonetim bicimi ve dini hosgériiniin geligme- sinde dnemli bir rol oynadiklarina, dolayisiyla onlarsn, ferdi hiirriyetin bay- raktarlan, sadeligin temsilcileri, igi orta yol tipi ve parlamenter de- mokrasinin tabii yardaglan olarak tanindiklarina dikkat cekmektedir. Bu- znunla birlikte baza arastirmacilar da, pek cok Piiritenin, sosyal ve siyasi ba- Jamdan muhafazakar oldugunu belirtmektedir"*. Piiriten anlayigin ekonomik yansimalarina da, Max Weber'in “Protestan Ahlala ve Kapitalizmin Ruhu” adh eserinde vurguladyis gibi, Piritenlik ile kapitalist ekonomi crasinda “secilmislik fikrine dayal yakin bir iligki" go- riilmesi Orek gésterilir?” . Bunun etkilerinin Kuzey Avrupa ile onun Ame- rika'daki wzanlari olan devletlerde 16. yizyildan itibaren ve 18. yazyil boyunca giriildiigi ileri siriilmtigtir. Max Weber, 6zellikle ekonomik ha- ‘yatin bu yeni formu olan kapitalizme uygun olarak bir kisilik tipinin gelis- mesini tegvik etmek suretiyle, Piritenligin kapitalizmi dolayh olarak des- tekledigini kanitlaraya caligmigur. Bunda, kendini disipline etme, belirsiz bir siire igin mutlulugu erteleme, rasyonel bir hesap ve artan parayt sis- temili olarak yenidea yatrnma déniistiirme gibi davranislan bagariya got ren erdemler olarak degerlendirmistir. Bazilarina gore, Kalvincilik, kendi- ni disipline etmeye ve Luther'in bu diinyaya ait bir meslekle Tann'nmn sere- fiicin caligma fikrine ilave olarak, kisinin nihai alin yazist ile mesgul olma- si fikrini tegvik etmig fakat kapitalizme tatmin edici bir cevap verememig- tir. iste bu noktada Piiriten anlayigin katlalan énem kazanmaktadir. We- bere gore, gercekten Tanmi'nin sectigi kimselerden biri olma amach kendi- ni garantiye alma a:zusu, dinyevi bagannin harici delili gordlebilir ve ilahi onayin igaretleri olarak yorumlanabilirdi. “Piriten ahlaka”, “Protestan ah- aka” veya “caligma ahlaks” olarak cesitli sekillerde bilinen bu yorumlar, sekitler diinyada, Amerikan kiiltiriiniin asli bir parcast olarak yillarca de- vam etmigtir®® . Mex Weber, bu diinyada varhikh ve itibar bir hayata ka- vusmanin, dbiir dinyada da kurtuluga ermenin igareti olduguna inanan Piritenlerin, kapitalizmin gelisiminde dnemli bir rol oynadiklarint diigt- niir, Weber, bu anlzyigin, Amerika’nin kurulugunda, Amerikan kapitaliami- nin geligiminde ve s6miiriiniin ktiresel hale gelmesinde de rolti oldugunu ifade etmistie? . 235 Bkz, Peter W. Williams, 113, 136 Bkz, John Spurs, 2. 37 Bkr, Max Weber Potestan Ablaks ve Kapitaizmin Ruhu, Gev. Zeynep Aruoba, istanbul 1984, 143 238 Bkz. Peter W. Willans, 114. 39 Mustafa Saka, "Eksagon’, hrp://ww snembers.fortunecity.com/doststratej/maksaka34 htm 25.2008. AulisraGincOa +17 Diger taraftan, Webern tezi ile ilgili yanhig anlamalar, onun kapitalizmi ttimiiyle protestanlik faltériine indirgedigi diigtincesini ortaya cikarmugtr. Aslinda o, Protestanhi kapitalizmin olugumuna yardimc1 olan faktérlerden sadece biri olarak goriir. Bir baska ifadeyle, Weber, dist yap: kurumlarindan biri olan dinin ekonomik yap: ve davranislar tizerinde etkili olabilecegini ileri sirmtigtir“® Weber‘ Protestan ahlakindan anladigh, temelde Kalvinci anlayistir. Kalvinei gris, her tirlti mistisizmi dislar fakat kar elde etmeye ve biriktirmeye imkan tantyan diinyevi asketizmi (diinyevi zevklerden uak. durmak) tegvik eder. Ashnda Protestanligin, calismanin ébir diinyaya te- melde etki etmeyecegi diisiincesi ve buna temel teskil eden kadercilik anla- yist insanlan karamsarlia itmistir. Bu karamsarhk, kiginin bu diinyadaki bagarisim dbér diinyadaki bagarisinin bir igareti sayan Piritenlerin yaklast- muyla bir dlotide giderilmigtir”* . ‘Adurlikh kanaate gére, Weber'in tezinin dogrulugu tartigiimaya devam tse de, Piriten kiltiriin daha sonra Amerikan karakterini ve toplumunu. sekillendirmede 6nemlibir rol oynady, en azindan bununia ilgili zengin bir anlayis sundugu kabul edilmektedir. Piiritenligin Amerike'da ne zaman gerilemeye basladigt hakkinda kesin bilgilerin bulunmadigs ifade edilir. Bazilan onun etkisini 18. yiizyihn bas- larinda New England’da kaybettigini ileri siirmektedir. Fakat bu gortigte olanlara gore, Jonathan Edwards ve onun égrencisi Samuel Hopkins gibi diigtinirler Piiten diisincesini yeniden canlandirmas ve ont 1800/lere kadar canh tutmustur. Diger bazilari, Kongregasyonalizmin tedricen gitg aybettigine ve dolayisiyla Piriten etkisinde belirgin bir gerileme oldugu- na igaret etmistir. Fakat onlara gore, Jonathan Dickinson liderligindeki Pres- biteryenler ve Isaac Backus (1724-1806) modelini esas alan Baptistler, Pi- riten anlayigi birgok dini grup icinde 18. yiizyal boyunca canks tutmugtur. ‘Somiirge déneminin tamammnda Piiritenler, Amerika’da hem dini diigiince hem de kiltiirel kaliplariizerinde dogrudan etki yapmist*? . Diger taraf- tan Piritenligin 19. yiizyildaki etkisinin daha dolayh oldugu ileri stirilir. Bununla birlikte Piitenligin, din gérevlileri icin egitimin Onemini vurgu- lamasi ve onlar1 uygulamah olarak denemek gerektigini savunmas1ilgi gek- meye devam etmistir*® Peter W. Williams, “America’s Religions” adit kitabinda, Piriten anlay sin tarihi seritvent ile ilgili sdyle bir degerlenditme yapmaktadir “ilk Pati tenler, kutsal kitaba dayalt Hiristivanligin geri gelmesi icin cabalayarak, kendilerini ingiltere Kilisesi igindeki protestocular olarak degerlendirdi. Siirgiine gittikten sonra ise kendilerini “Yeni israil” olarak yorumlamaya basladilar. Ancak daha sonra tedricen bu topraklarin kendilerine yabanci 40 Bz, Kadir Canatan, “Kaptalizm, Protestanhkve islam”, Bilgi ve Hikmet, 1993/2, 35. 41 Kadir Canatan, ag.m, 36, 42 Alan Heimer, 383-384, 43 Henry Warner Bowden, ‘Puranism, Puritans’, hup://eb-softcomvbelieve/txe/ puritan. htm 3.5.2005, 18 + DIN: ARASTIRMALAR, ve yasak oldugunu tespit ederek bu diisiincelerinden vazgectiler ve boyle- ce kendilerini sadece stirgiindeki ingiliz ermigler/azizler olarak telakki et- meye basladilar™** aritenligin Hiristiyanlik tarihindeki yer Jarim ortaya koyabilmek ve Piriten anlayigin boyut- in bu hareketin dogugunu hazarlayan gartlani ve kilde ele aldiktan sonra, Piriten anlayisin inangla ilgili boyutuna ve bunun pratik hayata yansimalarina temas etmek gerekmektedir. Piriten anlayigin inang boyutunu, oniann doktrinel gériisleri ve teolojik yaklagimlar. cerce- vesinde; pratik boyutunu ise, cemaat anlayislarina, ibadet ve ablak alanin- aki uygulamalarina dayali dini hayatlan gergevesinde ele almak faydalt olacaktr, 3. Piiriten Anlay1sin Doktrinel Boyutu Piiritenlerin doktrinel esas ve teolojik anlayiy bakimindan hemen hemen tamamen Kalvinci oldugunu ifade etmemiz gerekir. Fakat Piritenler, doktri- nel esas bakumindan Kalvinci olmakla birlikte basta ahit fikri olmak iizere baz1 esaslart kendi tzolojik yaklasimlan ile gelistirmislerdir. Onlanin bu ko- nudaki teolojik yorumlan, dini hayatin pratik yansimalarina ve ahlak anla- yislanina temel teskil etmesi bakumindan énemlidir. a. Kurtulug ve Vaat Fikri Piriten anlayisin temelini olusturan doktrinel ve teolojik yaklagimlanin baginda onlarin gok nem verdigi “ahit”fikri gelir. Bir baska ifadeyle, Par ten teolojisi, bagislanma ve kurtulus inane: baglaminda ilahi vaade dayanmr. Onlara gére, insancglunun asli giinahtan dolay: ashnda hak etmemesine ragmen kendisine sunulan bu ilahi bagislama vaadi oldukca énemlidir ve biiyiik bir lituftur*. Piiritenlere gore insanhik, kurtulus iin Tanmt'ya tam olarak bagimbiych, Luther, Kalvin ve Piritenlerin ingiltere’deki selefleri de, insanoglunun Tann ile barigmasinin iman vasitast ile elde edilen inayetin bir hediyesi olarak geldigine inanmislardi* Meshur “Cenevre Kutsal Kitaby’na yazilan notlarda, kurtulug konusunda vurgu, kisisel bir inayet sézlesmesi dizerine yapilmigur. Buna gre, Tann ki: sisel inayet sézlegmesi vasitas ile hem Mesih’e imanin geregini yerine geti- renlere hayat vaat exmig hem de merhametle bu imam Mesif’in kurban ola- rak dliimii baglamunda sectigi kimselere garth olarak vermigtir?”. Piiritenler teolofik yaklasmlarmt, Pavlus ve Augustine’e kadar geri giden bir gelenege dayanémilar. Bu gelenek insan tabiatm umutsuz bicimce bo- zulmus olarak kabul eder. Bu durumda “diigmiis” insanligin tek alternatifi insan sahsiyetinin merkezinde giderilemez bir kotilik oldugunu kabul mek ve bunu gidermenin yolunun tamamen yaraticiya dayandigim bilmekti ‘44 Peter W. Wiliams, 118 45 John Spur, 154 46 Ba, Wiliin Halles, 87,178 47 William Halle, 16; Francis J. Bremer, Shaping New Englands, 44 ALIISRAGUNGOR +19 Dolayisiyla Piiritenlere gére kurtulus, bazi giinahkarlan ebedi hayata katil- ‘mast icin nedensizce sezen Tanninin hiir hediyesidir‘* Piiritenlere gore iman ise, Tann'nin hediyesi ve insanin filidir. iman, ‘Tanri'nin insanogluna harika ve olagantistti hediyesidir ve inayet tarafindan yenilenmig ve Kutsal Ruh tarafindan gticli bir gekilde hareket ettirilmis kal- bin can bir gekilde iglemesidir. Piritenler, bu imanin itaat ile kanisurtlma- mas: gerektiini savunur. Onlara gre, kurtulug Tanrrdan geleni kabul et- memize dayamur, ona vermemize degil!? b. Kader inaner Piirtenler, kurtulug ve vaat fiktiyle yakindan alakah olan “kader” doktri- nini kabul edetken, Kalvinci yaklasimt esas alurlar. Bununla birlikte Piriten- ler, Kalvinci kati determinist kader anlayisinm garanti altina aldigi baza olum- luluklara dikkat cekerek, iki tarafh bir baka acist kazandirmislardir. Ome- fin, Piritenlere gore, kiinin alin yazisinin, kendi erdemlerinin étesinde, Tann. tarafindan onaylanmug olduklarim géstermesi ve secilmemislerin, kendi ba- sina kalmalan adildir. Colayistyla kader,ilahi merhameti gésterir ve bu gekil de adalet muhafaza edilir. Kader, aym zamanda, giinahkarlarin sadece Tan- rnin inayeti vasitas ile kurtulugunu garanti eder. Piivitenlerin bu yaklasim tarzinda kader gemberinin adalet, methamet ve Tanr’nin inayeti sarnyia giinahkann bile kurtulugu gibi kavramlara vurgu vard. Piiritenlerin yapugs bir diger katka, Kalvinei yaklagnmun katiligimt ve bu- nun yol actigi keramsarhgy, bu diinyadaki caligmalann Tanti nazarindaki secilmisligin bir igareticlabilecegi fikriyle bir nebze gidermis olmastcir. Buna bag olarak Paritenler, kader anlayisim, icinde yagadiklart toplumun ahlaki durumunu da géz éntine alarak, onlara ahlaki niyet ve kararhhk asilamak {gin de kullanmislardhr. Bir baska ifadeyle, geleneksel kader anlayisinin icine ‘umut ve cesaret kavramlarim sokanlar Paritenlerdir. Ancak bazilari bunu, onlarin toplumda yaygin olan davramis kaliplarmna kargi dogrudan yaptklari baskimn kaynags olarak yorumlamisti®® Svbe Pairitenlerin dikkat cektikleri ve Tann ile insanoglu arasinda yapildiginia inandiklan “inayet sézlegmesi” giinahkerlarin kurtuluugunu igermektedir. ‘Ancak bu, sadece iman vasitast ile ve inayet aracihga ile olur. Bun yore, ‘Tanni bu sekilde hiir olarak Mesit’i ve onun faydasim insanogluna éneeden haber veri, kigii tekrar iman vasitast ile Mesih'i kabul etmeye ve gtinahla- mindan tovbe etmeye ichar eder. Bu anlayis cergevesinde Tévbe, Pariten teo- lojisinin énemii noktalarindan biri haline gelmisti. Zira onlar hem gercek tévbeye nem vermisler hem bunu gerekli gérmiisler hem de bu tovbe1 aciktan yapilmasinu istemislerdir. 448 Bkz John Spurs 154. 49 John Spurr, 155 50 Wiliam Haller 141, 20 * DINI ARASTIRMALAR Piiritenlere gére, sadece iman vasitas ile kurtulus, kendini disiplin altina almakla ruhani tecribe igine asilanmistir. Onun etkisini ve sonucunu baga- niyla elde etmek ise xendine saygi duymaya ve cesur olmaya baghdir. Kigi, secilmislerin olusturdugu komiinyona gortiniirde kabul edilirse, tvbe etti- Bini ve kalbinin degigtigini acikca ifade ve itiraf etmek zorundadu®* Piiritenlere gore, insanlar gtinahlarindan yiiz cevirmeleri konusunda cid- di anlamda uyariimaya ihtiyac duyarlar. Oniar, Pavlus'un, insanlarin “tovbe etmesi, Tann'ya yonelmesi ve tovbeye uygun amelislemesi gerektigi™ yd- niindeki ifadelerini esas almuslardir. Giinahkar kimse, gtinahindan, seytan- dan ve bu diinyadan yitz cevirmelidir. Boyle bir tvbe kigiye bu dinyaya gupta etmeye cok az firsat verir ve kisiyi kiliseye tasir*. Piiritenlerin bu tévbe anlayis), toplumsal hayata yansimalan bakimindan, énemlidir. Giinkii onlarin bu konudaki teolojiye yaptiklari katkt iki boyutlu- dur. Onlar bir yandan tovbeyi bir imkan olarak yorumlarken, diger yandan kKigiyi hem tvbe etmeye hem bu tvbeyi aciktan yapmaya hem de bu tvbe- ye uygun amel islemeye zorlamislarcir. 4. Kutsallik ve Kutsanma Pariten teolojisinde “kutsanma” kavram da oldukga Snemlidir ve kurtulus teminatt icin anahtarbir kavramdrr. Bu anlayssa gore, Tann ginahkar kimseyi bir defa kurtardiginda, giinahkar kimse dogruluk ve diiiistlik icin caligmaya baslar; kutsal ruh insan ruhu iizerinde faal our ve onu hayatmn fillen kutsal ‘olmast igin techiz eder. Buna kutsenma siireci denir. insan kutsal bir hayat yasayarak bunun deiillerini sergileyebitir. Bu konuda Piritenler hem imankt olaniarn bunu bildigini ve dolayrsiyla seciimislerin kendi secilmigliklerinden emin olabilecogfini ileri stirmigler hem de kisiyi kendi ruhani ve norma! ha; tunda secilmisigin igaretlerini atesli bicimde arastrmaya tesvik etmislerdir®* Bazilan, Paritenlerin dindarhk anlayislarmdaki kati: ve toplumsal de- netimi onlanin “kutsalhik” anlayisina baglar. Zira Piritenlere gore Tanti sa- dece ferdi deil topiumu bir biitiin olarak kutsamigtir. Dolayisiyla toplum icindeki fertlerin kendi davramislan tizerinde yapacagi siirekli murakabe et- kilesim sayesinde toplumsal bir boyut kazanacaktr. Piiritenlerde dindarh- in toplumsal boyutana yapilan bu vurgu, davranislan denetleme mekaniz~ ‘masini beraberinde getirmistir. Buna bagli olarak Puiritenler toplumun dii- zeni bir gekilde yénlendiriimesi konusunda kiliseye de sorumfuluklat yiikle- ‘mistir. Cemaati esasalan bir klise ve sivil iradenin yénetime dogrudan kat- ‘mast fikrinin temelinde de bu anlayig bulunmaktadhr. ¢. Segilmislik ve igaretleri ‘Secilmiglikfikri ve bunun igaretleri konusundaki diistinceler, Piriten an- laysgin ve onun pratik hayata yansimalarmn énemili bir boyutunu teskil eder. 1 William Halles 99. 52 Resullerin Ileri, 26:20, 58 Joseph Alleine, An Alarm tothe Unconverted, London 1964, 37-42. 54,John Spur, 188. AUiisRAGUNGOR +21 Hatta secilme Sikri, kisinin davramslarinin, secilmisligin Snemli bir igaret olarak algilanmasi nedeniyle Puriten anlayagin tam merkezindedir. Buna bail, olarak secilme arzusu ve fimidi, onunla ilgili bling, onunla ilgili teminat da Piiriten din anlayis) agismdan temel konulardir. Bu diistince Piriten teoloji- sine daimi bir canhlik vermigtr, cinkti, vaat ile sartlar, mutlak ve degistirile- ‘mez kurtulus vaadi ile bu vaadi kendi hayatlanna uygulamak isteyen fertle- rin umutsuzluklan arasndaki gerginlik, dindar kisiyistirekii bilingli olmaya sevk eder® Piritenlere gére, kis, gercek degisimi bu vaadi hayata uygulayarak yasa- ‘yabilir. Ermig kisi ciddi bir murakabe ile bunun kanttiny, ilahi inayetin igaret- ierini kendi ruhunda yakalayabilir. Piritenler kutsanmanin kurtulugu sagla- digina inanmislardhr. Oalar, secilmishigi kurtulugun vesilesi, kutsanmus olma- yi da bunun delli kabul etmigtir. Onlara gore dindar kimse, kalbi ve hayat. {izerine devamh dikkati bir gézlemle davet edilmig olup olmadigindan erin olmaya cahsmalidir. ‘Ancak, Piritenler, secilmislikle ilgili kant aramanin bir bagka yolunun bulundugunu diigiinméstir. Onlara gore, dindar, dindarhgin dis igaretlerine dayanmak yerine, ister kurtulugun delili olarak, isterse bir hazurhk olarak ‘Tanrinn sadece iman vasitasryia kurtulus konusundaki kurtulus vaadini aciga ‘ikarmast anlamma gelen “hiir inayete” giivenmelidit®® . Kisaca ifade etmek gerekirse, Piiritenlerin dini tecribesi ve kurtulug dokt- rinleri, kurtulus teminatim ifade eden “alametler’,“igaretler”, veya “hiir ina- yet” kavramlaninin gevreledigi alanda toplanmigur. Gogu Piiritenin ilk tercihi; ‘murakabe ve Kendini dikkatlice kontrol etme vasitasiyla teminat arzusuna baglanmak ve bunun sonucunda endige ve kendini garantiye alma cemberine girmek olmustur. Fakat bu durum, sadece iman vasitasiyla kurtulug vaadine kisisel bagvuru ile ilgili bir teminattr. Hicbir Piriten kurtulugun sadece iman vasitasiyla inayet tarafindan gerceklesmesi disinda bir baska yolla elde edile- ceffine inanmarmsti. Gok az kimse kaderden kuskulanmughr. Dolayisiyla bazi- lan secilmeye bir delil olarak kutsal bir hayat yagarken, digerleri bunu hir inayetin bir sonucu olarak gérmiistir.Fakat Piritenler, kurtulus icin segilme- rnin kutsal bir hayattan baska bir sonucunun olmadiginda hemfikirdir. 4. Piriten Anlayigm Pratik Boyutu Piiviten anlayipin en énemli ézelliklerinden biri, inancin pratik hayatta uygulanmasina verdigi énemdir. Onlara gore, dindar hayat tarzi ve buna bagi olarak disiplinli ahlaki yaganty, insanlarin da merak ettigi secilmisligin bir igareti, daha dogrusu sonucudur. Bunedenle Piritenler dindar hayattarzi- na cok dnem vermisler ve dini pratikler konusunda diger Protestan Fitristiyan- lardan oldukeaileri gitrislerdir. Piritenlerin dini hayatint teskil eden uygula- ‘malany; kutsal kitaba verdikleri 6nem baglaminda vaaz, dini sohbetler, ibadet, dua, aile terbiyesi ve duygu birligi seklinde siralamak miimkiindir. 55 John Spurr 159. 56 John Spurs 168. 22 * DINE ARASTIRMALAR a. Kutsal Kitap ve Dini Vaaz Piritenleri anlamak igin kutsal kitabin onlann hayatindaki yerine bak- mak gerekir. Piritenlere gore, Kutsal Kitap onlarmn en vefalt yoldasudir. Yine onlara gore, dindar insan Tannin kelammt her an okumal, dtisiinmeli, dinlemeli ve onun hekkinda sohbet etmelidir iritenler icin nihai dini otorite Kutsal Kitapur. Onlara gre, Kutsal Ki- tap, Ingiliz kilisesi, kurumlan, doktrinleri ve ibadeti konusunda tek dled. Onlar, Roma Kilisesinin gereksiz sakramentlere, diizmece doktrinlere ve abar- ‘uh papabk uygulamalarina sahip oldugunu ileri stirerken de Kutsal Kitab ‘lgi almislarchr. Piritenler, Kenarlannda yardimet notlar igeren 1560 Ce- nevre Kitab: Mukaddesini, King James versiyonuna tercih etmiglerdit®” Piritenleri diger Protestanlardan ayiran temel noktalardan biri, kutsal ‘metnin otoritesine inanmakla kelmayrp onun gereklerini hayat tardlanna yansitmalani olmustur. Hatta onlar kendi hayatlanim kutsal kitap buyrukla- rina gore gekillendirme konusunda model olmuslardi* . Nitekim Piiritenle- rin aileler tzerindek’ etkilerinin ve kontrollerinin devam etmesi buna bag- Janmaktadir. Onlanin dini ritielleri dogum, evienme ve dliim gibi bireyin hayatindaki énemli agamalara gire diizenlemeleri ve bu konuda Katolik uygulamalardan vazgecmeleri reform anlayislarinin énemli bir parcasi ola- rak kabul edilmistir*. Piritenlere gore, Kutsal Kitap diger kitaplan okumaktan farkl bir seydi. Piiritenler, yagayan bir kelam olarak degerlendirdikleri kutsal kitabin tecriibe edilmesi ve igsellesttilmesi gerektigini savunmustur. Dolayistyla onlara gére dindar bir Huristiyan, onu diger Hmristiyanlardan farkh bir tarzda okumali ve kavramaltych, Piritenler, ifade bicimleri, mecazlan ve hikayeleri ile Kutsal ki- tabin bilinclerini sekillendirdigini ve ruhlarim degistirdigini ifade ederler. ‘Ancak, kutsal metnin kullanirm Piritenlerle Anglikanlar arasinda ve daha sonra bizzat Péritenlerin kendi aralannda biiyiik ihtilaflara neden olmustur. Aslinda Paritenlerin ve Anglikanlarm Kutsal Kitap'in nihai otoritesi konu- sunda hemfikir olduklan kabul edilmistir. Fakat Piritenlerin Hiristiyaniann Kutsal Kitap’n emirlerini yerine getirmeleri gerektigine vurgu yapti, Ang- likanlarin ise daha co Huristiyantarin Kutsal Kitap'mn yasakladiklanindan uzak durmalati gerektigine vurgu yaptiklan ifade edilmektedir® . Vaz, Piiritenlerin Tann Kelarm ile iliskilerinin somut bir géstergesi ola- rak kabul edilmistir. Onlara gére, dini sohbetler, talimatlarla dolu yayinlara gore daha yararl idi, Piritenlere gore, Tann kelamim dinlemek ibadetin bit parcasiydh . Vaazin temel hedefinin insanlan dogru yola déndiirmek oldu- ‘una inanan Piritenler, bu konuda Pavlus‘un “iman dinleme ile gelir"* ifa- 57 John Spurs 171 58 Bkz, Wiliam Halles, 123 59 Chistopher Dustson and Jacqueline Eales, 214-216. 60 William Haller, 23, 61 John Spurs 172, 62 Romallara, 10:17. ALISRAGUNGOR + 23 desini esas almuslardir. Piritenler, Tann kelaminin, ézellikle gilt ve mane~ vi y6ni iyi olan bir vaiz tarafndan eciklandiginda cok daha etkili olacagint ve bunun sonucta degisime vesile olacagim savunmustur. Yine onlar, Tanrt kkelami vaaz edilmeksizin iman sahibi olmanm imkansizhigindan séz. etmis- lerdir. Piritenler cesitli gekllerde vaaz. etmekle birlikte, dini sohbetlere ayrt bir nem vermislerdir. Onlera gore, vaizin gérevi ginahkan uyarmak, onun cik- ‘mazda oldugunu gergek anlamda kavratmak ve tovbeye baslatmakn. Piri- tenlerin irticalen yapukian dini sohbetlerin, uzun olusuna ragmen sade an- Jatumli ve hayatm gercetleriyle bagdasir nitelikte oldugu belirtiir®. Kisacasi, kutsal kitap Pitritenlerin bitin diistincelerini etkilemistir. Dola- ‘vsiyla kutsal kitap onla igin sadece manevi hayatlan konusunda degil aynt zamanda etraflarindaki olaylan, diinyadaki gelismeleri ve politik yansima- Jann: yorumlamada da él¢ti olmustur. Onlar kutsal metni hayatlarina, ibe- detlerine ve cemaat igindeki evilik, kilisede kadinlarin rolii, kanunlara wy- ‘mak gibi meselelerde harfiyen uygulamislar ve bu konularda dogrudan kut- sal metne miiracaat etmislerdir. Puritenler maneviistiareleri ve rnekleme- ler igsellestirmisler ve onlan kendi diistincelerine gore kategorilere koymus- Jardir. Bunun 6mekleri, onlarin “kislik gelistirme”,“iftira” ve “hirriyet” gibi terimleri ele alis ve Kullamis bicimlerinde goriilmiigtir* Kutsal Kitap, Piritenlerin tarih anlayigim da gicli bir sekilde etkilemis- tir. Onlarm ortaya koydugu kutsal kitabi yorumlama gelenegi, gelecege dair haberleri iceren Daniel ve Vahiy kitaplan iizerinde yogunlasmushr. Onlarin milenyum ve buna bagli olaylar silsilesi hakkmdaki yorumlarinda kendileri ne has bazi sich ve kinayeli yaklasimlar sergilemeleri bunun bir gostergesi olarak kabul edilmistir* b. ibadet ve Dua John Spurr, “English Puritanism” adh kitabinda, Piritenlerin ibadet ve duamn aniam konusundaki goriislerini dile getiren iki sahsa atifta bulunur. Bunlardan biri olan John Cotton'a gére, Tanrtya yakin durmanin amaci, nu emirlerinde, duada ve Huistiyan duygu ve diigiicesinde kesfetmektir. Dolayisiyla “dua” Tanriya giden bir yoldur. Diger drnek ise, Lady Harley'in kendi ofluna dit verisken soyledikleridir. Harley, “highir sey seni, degis- ‘mez, gérevierin olan dua etmek ve kutsal kitap okumaktan altkoymasin” de- migtir . Bu iki 6mek, Piritenlerin bu konudaki hassasiyetlerini ve dugtince- lerini ortaya koymaktadir. Pairtenler, kutsalm pesine diigmekle, Tannya her zaman yakn olmaya ve 6zellikle onun buyruklarm basardiklant ve bagaramadiklan bitin her seyde yerine getirmeye galistixtanm savunmuslardir. 62 John Spur, 173, (64 Jolin Spur, 176, 65 John Spurs, 177, 66 Joh Spurs, 178, 24 © DINI ARASTIRMALAR ingiliz.Piritenler, Mesih’le en yakan duygu birliginin saglandigi Evharisti- ya sakramentine ézel énem vermisler ve dolayisiyla bu ayine en iyi gekilde hazirlanmak gerektigini savunmuslardir®” . Pek cok Piiriten Evharistiya’ya sadece kurtulmuslann kabul edilmesi gerektigini savunmustur. Piritenlerin Evharistiya'ya herkesin kabul edilmesini istememelerinin ve bu konuda kont- ol mekanizmast olusturmaya cahgmalarinin temelinde bu distince yatmak- tadiré® Sabbath anlayist, yani Rabbin kutsal giiniind ibadetle degerlendirmekte ssrarl olmak digiineesi, Paritenlerin manevi hayatinin énemli unsurlarin- dan biridir. Paritenler “sabbath"in bitin giin devam ettigini, bu zaman zar- finda dinlenme dahil bitiin din dis faaliyetlerden uzak durmak gerektigini dliigtinmiislerdir. Piiitenler, “sabbach” gtintind alle igi badeti canlandirarak, hastalara gefkat gostererek ve dtilere rahmet dileyerek deerlenditme konulannda insanlan tegvik etmisler ve bu giine ayn bir énem vermislerdir. Dolayistyla Sabbath giiniind gezme, eBlenme, spor vb. faaliyetlerle doldurmak yerine onu iba- detle degerlendirmeye dikkat gekmislerdir** . Piiritenler, “sabbath” uygulamasina diger Protestanlardan daha genis yer vermis ve bunu Tanr'nin yeryiiatindeki bitin iglerde rehberlikettigine inan- mis olmalaryla agikamislardir. Onlar Tanri’nin elinin her yerde olduguna; gevrede, deviet islerinde ve kendi kisisel hayatlarinda etkili olduguna inan- muslardir. Her olayin ilahi bir mesaj igerdigini kabul etmek, ermig kimseye ‘bu mesaji kavrama ve ondan bir seyler ogrenme gorevini yiiklemek, kendi cektikleri eziyetleri ve gordiikleri kotilikleri kutsallastrmak Puritenlerin ilahi takdir anlayisimn bir parcasi olarak yorumlanmistir”?. ¢. Aile Terbiyesi Piiritenler, aile hayatina ve ale efradinun terbiyesine de gok nem vermis- lerdir. Onlar, dindarigin tohumlarmn cogu zaman dindar ebeveyn tarafn- dan ailede ekildigine inanmslardir. Bu diistinceyle Piriten ana-babalar din- dar aile ocagim marevi bir okul haline getirmis ve aile fertlerini dindar ol mayan diinyadan wak tutmuslardir. Puritenlere gére, babalanin ve aile reis- lerinin énemali bir sorumlulugu, aile igi dindarhiklan ve disiplini iyi seviyede tutmak ve devam ettirmektir. Dolayisiyla onlara gore, evi idare eden kimse- ler giinlik duay: tesvik etmek durumundadir. Piiritenler, evlatlarin her an dogruluktan sapma cehlikes! icinde gérmiigtir. Bu nedenle onlar temel din bilgisine énem vermisler ve cocuklan korumak konusunda hassas davran- muslardir. Piiritenlere gore, dindarhiin énemt igaretlerinden biri olan terbiye; ana babalarin, rahiplerin,aile reislerinin veya miirebbiyelerin, okul ve ig arka- 67 John Spar, 179. 68 John Spurr, 180. 69 Chistopher Durtson and Jacqueline Eales, 213. 70 John Spur, 188. auiisRaGUNGOR +25 daslarinin, ézel égretmenlerin ve dini acidan iyi yetigmis olanlarin gorevidir. Piiritenler egitim kurumlanmy, ézellikle tniversiteyi, cocuklanm profan diin- yadan koruyan bir ortam olarak gormiislerdir”? d. Duygu Birli Piiritenler duygu bisligine de cok énem vermislerdir. Onlara gore, Tanri- nun ermislerinden olugan bir toplum, Piiriten duygu birliginin en 6nemiiifa- desini teskil etmigtir. Piritenlere gére, Tann, toplumu ve dolayisiyla onu meydana getiren duygu birligini bir biittin olarak kutsamugtrr. Buna bagh, olarak toplum kilisenin onderliginde diizenli bir isleyisle yénlendirilmelidir. Aile, bu duygu birliginin saglanmasinda toplumun temel taslarindan birini tegkil etmektedir. Piiritenlere gére, bir toplumu olusturan ve insanlan birbirine baglayan ‘unsutlar; paylagilmi dini sohbetler, konferanslar, umutlar ve hayal karikhk- Jan, birlikte katlanilmus eziyetler, hapishane ve pansiyonlarda yapilan top- antlar, aciktan ve el altindan yapilrms vaaz ve yaymlar, arkadashik agi ve yaaigmalar, ziyaretler, tavsiyeler ve hedivelerdir. Piiitenler, bu iligkiler aim. ‘mahalli seviyede geligtirmis ve belli bilgelerde yofuntagurmistx”?. Sonucta Piiriten anlayisin datind olusturan Gzellik, onlann inanglan ile ini tecribeleri arasindaki yakan iligkidir. Bir baska ifadeyle Piiriten anlayis, inanet pratige uygulamanin énemine vurgu yapan ve bunun hem ferdi hem. de toplumsal ahlaka dogrudan yansimasin zorunlu goren anlayistr. Sonus: Piiritenlik, 16. yaizyilda, ingiltere'de, ingiltere Kilisesi'nds reformun arzulanan seviyede olmadigini dtistinen ve Katoli deki biittin kalinnlarim temizlemek amaciyla ortaya cikan bir grubun sahip oldugu anlayigur. Piriten tanmlamas: kendilerine ait olmasa da, onlarin sahip olduklart anlayist ve yaptiklan uygulamalan ifade etmesi bakimundan tarihe mal ol- ‘mus bir tanimlamadir. Onlan ingiliz toplumu icerisinde Anglikanlardan ta- mamen ayrt bir dini grup olarak dtistinmek yanlhs olur. Bununla birlikte on- Jar kendi kimliklerini Anglikan kilise ve dindarlik anlayiginda gordikleri ek- sikliklere gosterdikleri tepki ile ifade etmislerdir. Piiiten anlayss genel olarak Protestan diigiincesinin bir parcasi olmakla ve Kalvinci cizgiyi beninsemis olmakla birlikte, gelistirmis oldugu teolojik yaklagimlar ve yagamis olduklan dini hayat tarzi bakimundan kendine has birkaraktere sahiptir. Onlarmn Protestan digiinceye yaptiklani en énemli kat- Jalardan biri, insanlani Karamsarliga iten Kalvinci katt kader anlayigina, in- sanlann bu diinyadaki fllerinin dbiir dtinyadaki durumunun igareti olabile- cei fiktiyle kazandirdhklan esnekliktir. Onlann dini hayatin pratik yéniine 71 John Spurr, 189. 72.John Spurr, 192: 26 + DINE ARASTIRMALAR nem vererek yaptiklan katht ise, inang ile dini tecriibe arasinda gordilkleri yalan iliskidir. Bu yakin iigki, onlanin inang, sbadet, ahlak ve hayat tarzi arasinda kurduiklart bagin temelini olusturur. Piiritenler gelenek ve akh deil, kutsal kitabi yegane otorite ve dlcii ka- bul etmislerdir. Bu distincelerini ontar, kutsal kitabin buyruklarinin muclaka hayata gecirilmesi gerektigifikr ile desteklemigler ve buna bagh olarak vaa- 2a, dini sohbetlere, diger dini pratiklere ve ahlak kurallarma biyik énem vermislerdir. Piriterlerin kilise anlayist ve reform konusundaki dleiileri de ‘kutsal kitaptr. Piriten ablak anleyisinin ortagag Katolik geleneginden beslendigi ve onun- Ja mutabik oldugu kabul edilir. Dolayssiyla Piritenlerin tiyatroya, oyunlara, e@lenceye karst oluslan manastir hayat tarzina olan eilimlerine baglantr. Hatta hafta sonundeki “sabbath” giiniinii dinlenme ve eflence ile degil de dua ve dini uygulamalarla degerlendirme diistincesi de buna baglanur. Piiriten hayat tarzinin dini bakimdan otoriter, ahlaki bakimdan kati, os- yal ve siyasi bakimdan muhafazakar oldugu kabul edilmistir. Bununla bir te Piirtenler ferdi hirriyetin dncileri, sadeligin temsilcileri, Slgiti orta yo- lun uygulayicilan ve parlamenter demokrasinin yandaslan olarak nitelendi- rilmislerdir. Max Weber'in tezinde kanutlamaya caliguga gibi, onlarin anlayt- sqile tutumtuluk, digergamlsk, kendini gelistirme ve kapitalizmi destekleyen burjuva degerleri arasinda iliski kurulmustur. Piriten dindarhk antayrg, toplum icindeki ferdin kendi davramslanmt kontrol etmekten baslayip digerlerinin davramislarin: kontrol etmeye kadar uzanan genis bir alanu icine almaktadir. Piritenlerin bu konudaki distince ‘ve uygulamalannin temelinde duygu birligine verdikleri énem ve bunun Tan tarafindan kutsanmis oldugu inanci bulunmaktadr. Aile ve cocuk terbiyesi, Piritenlerin dini hayatinda Gnemli bir yere sahip- tir. Bu konuda onlar, cocuklara din egitiminin kiigikk yasta ve basta aie reisi olmak tizere ehil kimseler tarafindan verilmesi gerektigini savunurlar. Kisaca Piiriten, kendi milletini “model Huristiyan toplum’” yapmak icin

    You might also like