Chemia materiałów

budowlanych
Beata Świątek-Tran
!1
MATERIA

budowa
przemiany

właściwości
Co już wiemy o atomach?

• są podzielne
• maja różny kształt
• różne masy
• różne właściwości elektryczne
• różne właściwości magnetyczne
Nowe podejście do
tematu materii
Max Planck
„Tylko wtedy można otrzymać
pożyteczny opis praw przyrody, gdy
bierze się pod uwagę fizyczną
strukturę w jej całości”
!4
Cechy materii

NIEZNISZCZALNOŚĆ E = Δmc2

NIECIĄGŁOŚĆ ΔE = h ν

!5
Skala mikro, skala makro
masa: 1 Da =1 u = 1,66・10-27 kg
dalton

ładunek: 1e = 1,602・10-19 C
energia: 1eV = 1,6・10-19 J
długość: 1 Å = 10-10 m
liczność materii: 1 mol=NA =6,02.1023
!6
Matematyczny opis budowy
atomu - równanie Schrödingera
2 2 2 2
∂ Ψ ∂ Ψ ∂ Ψ 8π m
2
+ 2
+ 2
+ 2
(E − V )Ψ = 0
∂x ∂y ∂z h
E – całkowita energia elektronu, V – energia potencjalna, m – masa elektronu

Rozwiązanie równania → funkcja własna (falowa) nie ma sensu

fizycznego
Sens fizyczny ma prawdopodobieństwo znalezienia elektronu wokół
jądra → ORBITAL 2
∫ Ψ(x, y, z) dv = 1
!7
 ORBITAL

określony jest przez funkcja falową jednego elektronu, której

kwadrat określa gęstość prawdopodobieństwa napotkania
elektronu w danym miejscu przestrzeni, orbital określa kształt
chmury elektronowej w atomie lub cząsteczce

2
∫ Ψ(x, y, z) dv = 1
!8
http://www.ptable.com/?lang=pl#Compound
KSZTAŁTY ORBITALI

zależą od usytuowania elektronu w

i opisują prawdopodobne położenia
elektronów w atomie lub
cząsteczce
!9
Co określają wszystkie i poszczególne liczby kwantowe?
MIESCE ZAMISZKANIA I POBYTU ELEKTRONU W ATOMIE
n, energię n=1,2,3…
l, kształty orbitali, l = 0,1,2,… n-1
m, orientację orbitali w przestrzeni, -l, 0,+l

n = 1, l = 0, m = 0 → orbital 1s

1s
n = 2, l = 0 lub 1, m = -1, 0 lub +1
2s
trzy orbitale typu 2p

n = 3, l = 0,1 lub 2,
m = -2, -1, 0, +1, +2
→ 5 orbitali typu d

!10
 n=1 n=2
l = 0, m = 0 l = 0,1;
m=0

1s
1s
2s
!11
n = 1, l = 0, m = 0 → 1s
n= 2, l = 0, m = 0 → 2s
n = 2, l = 1, m = -1, 0 lub +1 →2px 2py2pz

1s 2s 2pxpypz
 1s
n = 1, l = 0, m = 0 → orbital 1s
1s
n = 2, l = 0 , m = 0 → orbital 2s 2s

lub
l = 1, m = -1, 0 lub +1
→ trzy orbitale typu 2p

n = 3, l = 0,1 lub 2,
m = -2, -1, 0, +1, +2
→ 5 orbitali typu d
Główna Maksy
liczba Poboczna liczba Magnetyczna Typ Liczba malna
kwanto kwantowa liczba kwantowa orbitalu elektronów liczba
wa elektr
onów
n=1 lzzzzz
=0 m=0 1s 2 2
l=0 m=0 2s 2
m = –1 2px
n=2 18
l=1 m=0 2py 6
m=1 2pz
l=0 m=0 3s 2
m = –1 3px

l=1 m=0 3py 6

m=1 3pz

n=3 m = –2 dz2 32

m = –1 dx2-dy2

l=2 m=0 3dxy 10

m=1 3dxz
!14
m=2 3dyz
Główna Maksy
liczba Poboczna liczba Magnetyczna Typ Liczba malna
kwanto kwantowa liczba kwantowa orbitalu elektronów liczba
wa elektr
onów
n=1 lzzzzz
=0 m=0 1s 2 2
l=0 m=0 2s 2
m = –1 2px
n=2 18
l=1 m=0 2py 6
m=1 2pz
l=0 m=0 3s 2
m = –1 3px

l=1 m=0 3py 6

m=1 3pz

n=3 m = –2 dz2 32

m = –1 dx2-dy2

l=2 m=0 3dxy 10

m=1 3dxz
!15
m=2 3dyz
Kolejność zapełniania orbitali

!16
Kształty orbitali oraz zapis
klatkowy

Jeden orbital dwa różne stany

kwantowe
Każdy orbital może zawierać maksymalnie
dwa elektrony różniące się spinem
elektronu
!17
Zakaz Pauliego: 1s2

dwie różne energie

w jednym atomie nie mogą istnieć

dwa elektrony o takich samych
liczbach kwantowych, czyli tej
samej energii 1s2
identyczne energie !18
Konfiguracja elektronowa
a układ okresowy
Wodór posiada jeden orbital typu s

!19
!20
Kształty orbitali oraz zapis
klatkowy
trzy orbitale sześć różnych stanów kwantowych

Reguła Hunda
elektrony najpierw obsadzają pojedynczo orbitale, później zaczynają
się parować z elektronami o przeciwnym spinie – tak jest korzystnie
energetycznie
!21
Zapis konfiguracji elektronowej. Przykłady zapisu
konfiguracji
n,l,m d 6

3,2,-2 3,2,-1 3,2,1

3,2,0 3,2,0

!22
Symbolika przedstawiania konfiguracji
węgiel
hel
[He] 2s22p2
1s2 1s22s22p2

!23
Po co nam informacje o konfiguracji
elektronowej atomów?
2He 1s2

8O 1s2 2s2 2p4 lub [2He] 2s2 2p4

22Ti [18Ar] 4s2 3d2 4f145d5

24
Czy już wiemy po co ta
skomplikowana matematyka?

• właściwości materii zależą od

najmniejszych elementów, które ją tworzą
- ich budowy oraz sposobu oddziaływania
na swoje bliskie i dalsze otoczenie

!25
Z badań atomów

każdy elektron w atomie ma ściśle

określony stan energetyczny
dowody: np. widma
liniowe atomów
!26
Wzbudzone atomy mają
widma dyskretne

Na
Li
Ba
K
!27 H
Czy wiemy?

Jak atomy „poukładano”

w układzie okresowy?

!28
Układ okresowy (UO)
właściwości pierwiastków są periodycznie zależne
od ich mas atomowych (Mendelejew)
•ulokowanie pierwiastków z zastosowaniem
kryterium masy atomowej okazało się błędne -
zmiana poglądu i uporządkowanie pierwiastków
wg. liczby atomowej,
•liczba porządkowa jest równa ilości elektronów
w atomie tzn. liczbie atomowej

!29
O własnościach pierwiastka decyduje

• ilość elektronów w atomie a szczególnie ilość

elektronów na powłokach zewnętrznych

• kształt orbitali na jakich się znajdują

Układ okresowy daje nam informacje
o „przestrzeniach” orbitalch w których
najczęściej przebywają elektrony „należące”
do atomów poszczególnych pierwiastków

!31
Jak odczytujemy ilość
elektronów, protonów, neutronów

A
E
A liczba masowa
sumaryczna liczba protonów i neutronów

Z liczba atomowa liczba protonów

Z
A=14 nukleonów, w tym 6 protonów i 8 neutronów
Z = 6 protonów = 6 elektronów
14
6 C Każdy atom jest elektrycznie obojętny
dlatego lp=le
!32
Gdzie są i co porabiają elektrony?
Zmiany energii orbitali atomowych
1s2 2s2p6 3s2p6 4s23d10 4p6 5s24d105p6
elektrony silniej
wiązane słabiej wiązane
wydziela się więcej energii wydziela się mniejsza
energia
6s24f145d106p67s25f146d10
Tak wzrasta energia
elektronu na
orbitalach
względem jądra
22 Ti = [ 18 Ar] 4s2 3d2
tego atomu
!33
 Zmiany energii orbitali atomowych
– kolejność zapełniania orbitali

75Re = [54Xe] 6s2 4f145d5

22Ti = [18Ar] 4s2 3d2

!34
Z
Konfiguracja elektronowa
a miejsce w układzie okresowym
Azot [He] 2s2p3
Argon [Ne] 3s2p6

22 Ti = [ 18 Ar] 4s2 3d2 N

Ar
Ti

!35
Bloki elektronowe układu okresowego a
podobieństwo właściwości w grupach
blok s
blok p

blok d
ns np
(n-1)d

(n-2)f !36 blok f

Układ okresowy w rozwiniętej
formie - podział na bloki
Łatwy odczyt konfiguracji elektronowej

!37
Przypomnienie
Nazwy grup pierwiastków w UO

!38
Przypomnienie
Konfiguracja atomu Zn

!39
Przypomnienie
Gazy szlachetne - konfiguracja elektronowa

neon [He] 2s2p6

argon [Ne] 3s2p6
krypton [Ar] 3d10 4s2p6
ksenon [Kr] 4d10 5s2p6
radon [Xe] 4f14 5d10 6s2p6
!40
Czytamy z UO rośnie
liczba elektronów dla tej samej

!41
Właściwości pierwiastków

atomowe
i
zespołowe

!42
Okresowe właściwości pierwiastków
chemicznych - cechy zbioru atomów
(właściwości zespołowe)
temperatura topnienia i wrzenia;
ciepło parowania, sublimacji, solwatacji;
przewodność cieplna;
właściwa pojemność cieplna,
ruchliwość jonów,
gęstość,
własności magnetyczne
Okresowe właściwości
pierwiastków chemicznych
cechy izolowanych atomów
energia jonizacji
powinowactwo elektronowe
elektroujemność
wymiary atomów i jonów
wartościowość

!44
 Układ okresowy pierwiastków
alkalia (s1) gazy szlachetne (s2p6)
ziemie alkaliczne (s2) Metal chlorowce (s2p5)
1 18
liczba atomowa Niemetal
2 symbol 13 14 15 16 17
1 liczba masowa
Przejściowy

9
3 4 5 6 7 8 10 11 12

metale przejściowe (niekompletna

podpowłoka d)
lantanowce

aktynowce
!45
Co możemy wyczytać ze współczesnych układów
okresowych? Stan skupienia
w T=300 K

!46
Izotopy wapnia w układzie
okresowym
A

Ca
Z=20

!47
Jądro atomowe

X- symbol pierwiastka,

Z – liczba atomowa,
liczba porządkowa w układzie okresowym,
Z = ∑protonów = ∑p

A – liczba masowa, A = ∑p + ∑n

!48
Izotopy węgla
12 13 14
6 C 6 C 6 C
A= 12 A= 13 A= 14
nukleonów nukleonów nukleonów
(6p i 6n) (6p i 7n) (6p i 8n)
Z= 6 p = 6 e Z= 6 p = 6 e Z= 6 p = 6 e
Atomy danego pierwiastka różniące
się liczną neutronów nazywane są
izotopami !49
IZOTOPY ATOMU WODORU

3
1
1 H 2
1 D T
1

!50
Naturalne pierwiastki są
mieszaniną izotopów

Masa atomowa tlenu Mo=15,9994 u

Masa atomowa krzemu MSi=

!51
Rozmiary atomu i jądra
atom jądro
10Å około 10-4- 10-5Å

1 mm 10 m
10 cm 10 km

• !52
Gęstość jądra

gęstość jąder atomowych wynosi około

1017 kg/m3
1mm3 jądra ma masę około 100 000 ton
1mm3 wody ma masę 1mg
!53
Dlaczego jądra niektórych
izotopów są niestabilne

• nieodpowiedni stosunek liczby

neutronów do protonów
• mała energia wiązania nukleonów w
jądrze
!54
Energia wiązania jednego
składnika jądra
Masa rzeczywista jądra jest mniejsza niż
suma masy spoczynkowej jego nukleonów

defekt masy: Δm = Z .mp+ (A-Z).mn - Mj

mp – masa protonu,, mn – masa neutronu,
Mj – masa rzeczywista jądra

Energia wiązania jądra: ΔE = Δmc2

Energia wiązania na nukleon w funkcji liczby
masowej

• najsilniej są wiązane
nukleony w jądrach
pierwiastków ze
środkowej części
układu okresowego
•

!56
Autor rys.: Zbigniew Kąkol, Piotr Morawski_epodręczniki AGH
 Trwałość jądra zależy nie
tylko od masy ale też od
Liczba neutronów stosunku liczby: neutronów i
protonów.
wzrasta szybciej
Znamy 291 trwałych jąder
w stosunku do
atomowych pierwiastków o Z
liczby protonów od 1 do 83

Tc (43) i Pm (61) oraz

wszystkie pierwiastki
o Z > 83 występują wyłącznie
jako izotopy
promieniotwórcze

nuklidy o parzystej liczbie

protonów i neutronów są
bardziej stabilne

!57
Najtrwalsze jądra atomowe
Najtrwalsze jądro atomowe ma izotop niklu,
a następnie izotop żelaza - tworzą jądro
ziemi

Bardziej trwałe są jądra o parzystej liczbie

protonów i neutronów

!58
Sposoby uzyskania energii jądrowej
http://ilf.fizyka.pw.edu.pl/podrecznik/1/3/7

rozszczepienie jader ciężkich na jądra lżejsze - bomba atomowa

Energia z rozszczepienia 1g
uranu = energia spalenia 2500
t węgla

synteza jąder lekkich - reakcje termojądrowe, np. reakcje zachodzące na

słońcu
Energia z syntezy 1g He w reakcji
2 3 4 1 termojądrowej = energii spalenia 20 t węgla

1 H + H = He + n
1 2 0 !59
Datowanie za pomocą węgla C14, który
wchodzi do organizmu z obiegu węgla
poprzez fotosyntezę
Naturalny udział węgla C14 względem pozostałych izotopów węgla to
ok.0,0000000001% =>
%węgla C14 w organizmach żywych za życia jest stały

Węgiel C14 jest utrzymywany

w żywych organizmach na
stałym poziomie bo
nieustannie żywe organizmy
wymieniają CO2

Po śmierci proces wymiany CO2

ustaje i zawartość izotopu C14
maleje

po śmierci !60
% za życia jest prawie stały

neutrony wyzwala
w atmosferze
promieniowanie
kosmiczne

Po śmierci
rozpada się przez 5600 lat do
połowy zawartości

!61
Samorzutnym przemianom jądrowym
towarzyszy emisja promieniowania

𝜶 jądra helu
𝜷- strumień elektronów e-
𝜷+ strumień pozytronów e+
𝜸 promieniowanie elektromagnetyczne

!62
Szkodliwe oddziaływanie materiałów
budowlanych na organizm człowieka

normy określają dopuszczalne stężenia w surowcach

naturalnych lub odpadach przemysłowych dla
pierwiastków wykazujących naturalną radioaktywność -
potas K-40, rad Ra-226, tor Th-232

!63
PROMIENIOTWÓRCZY
222
IZOTOP RADONU 86 Rn

• Zadanie dla studentów – poczytać na temat

radonu i izotopów promieniotwórczych
zawartych w materiałach
budowlanych_podzielić się swoją wiedzą

Radon – promieniotwórczy gaz w środowisku człowieka, Kalina

Mamont-Cieśla, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej

http://www.jak-zrobic-dom.pl/2011/07/czy-bac-sie-radonu.html

!64
PRZYPOMNIENIE Nazwy grup układu
okresowego

Nazwa
Nr syste-
grupy matyczna zwyczajowa

1 litowce metale alkaliczne

metale ziem alkalicznych, wapniowce
2 berylowce
(oprócz Be)
13 borowce glinowce (oprócz B)
14 węglowce —

!65
Nazwy grup układu okresowego
15 azotowce —
16 tlenowce —
17 fluorowce chlorowce, halogenowce
18 helowce gazy szlachetne
Fe, Co, Ni żelazowce
pierwiastki o liczbie
atomowej Z, 58 do lantanowce
71
pierwiastki o liczbie
atomowej Z, 90– aktynowce
103
pierwiastki za
transuranowce
uranem
Ru, Rh, Pd, Os, Ir,
platynowce !66
Pt
Właściwości atomowe
pierwiastków_UO
Legenda - promień izolowanych
kationów anionów i atomów (10-12m)

Kation
Atom
Anion
!69
Zmiany promienia atomów
pojedyncze elektrony z ostatniej powłoki są słabiej związane z
jądrem atomu

Promienie van der Wallsa atomów II i III okresu układu okresowego

!70
PRZYPOMNIENIE Zmiana rozmiarów atom-
kation-anion

„spory” atom sodu oddaje 1e walencyjny i staje się „małym” kationem

sodu

11Na = [10Ne] 3s1 [10Ne]

[2He]2s22p6

Kation sodu jest mniejszy od swego atomu, jest

izoelektronowy z neonem, Na+ ma tę
samą konfigurację elektronową co!71atom neonu
Powstawanie anionu chloru
[Ne] 3s2p5 [Ar]=[Ne] 3s2p6

+e

Cl Cl-

anion chloru jest większy od swego atomu,

jest izoelektronowy z argonem, Cl- ( ma tę samą konfigurację
elektronową co atom argonu)

!72
Zmiana rozmiaru atom-jon
przyjmuje e

duży
Aniony są większe od sw
ANION atomów
ATOM n-

n=0
mały
KATION Kationy są mniejsze od swoich
oddaje e n+ atomów

!73
Energia jonizacji - potencjał
jonizacji
minimalna energia potrzebna do wybicia elektronu z atomu,

tzn. potrzebna do przejścia atomu w jon dodatni,

E(eV) - pierwsza energia jonizacji,
kolejne stopnie (energie) jonizacji są większe bo trudniej jest
wyrwać kolejne elektrony

zmiany pierwszej energii jonizacji w układzie okresowym

!74
Wartości energii jonizacji (eV) chloru i sodu
związane z wyrwaniem kolejnych elektronów

Energie jonizacji (I, II, II, IV)

Cl: 13,01 23,70 39,90 53,50

Na: 5,14 47,30 71,70. 98,9

!75
Skłonność do przyłączania
elektronów - elektropowinowactwo
gdy przyłącza się elektron energia jest wydzielana powstają jony ujemne

np. energia wydzieli się gdy chlor przyjmie elektrony zaś trudno jest
wpakować dodatkowy elektron atomowi sodu

Chlor ma duże elektropowinowactwo sód bardzo małe

!76
Elektroujemność
(np. wg. skali Paulinga)

• zdolność pierwiastka do przyciągania elektronów np. wg. skali

Paulinga
• niemetale - duże wartości elektroujemności

• metale - małe wartości elektroujemności

!77
Elektroujemność wg. skali
Paulinga

!78
Informacje o elektroujemności http://www.naukowiec.org/
mendelejew.html

!79
Wiad.Chem. Maria Cieślak-Golonka

minimalna energia potrzebna do wybicia elektronu z atomu

skłonność do przyłączania elektronów

!80
PRZYPOMNIENIE Zmiany właściwości
pierwiastków w grupach i okresach
Właściwość Grupa Okres

Kwasowość tlenków ↓ →

Zasadowość tlenków ↑ ←

Promień atomowy ↑ ←

Energia jonizacji ↓ →

Elektroujemność ↑ →

!81
Dynamiczny układ okresowy
pierwiastków
LITERATURA:

Dayah, M. 1997, 1 października. Dynamiczny Periodic

Table. Źródło: 15 października 2013, od Ptable: http://www.ptable.com

https://www.iupac.org/fileadmin/user_upload/news
IUPAC_Periodic_Table-1May13.pdf

!82
Prosty podział materii na rodzaje

!83