Definicja szybkości reakcji chemicznych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Definicja szybkości reakcji chemicznych

Jak szybko mogą zachodzić reakcje chemiczne?

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Co musi się wydarzyć, aby zaszła jakakolwiek reakcja chemiczna? Jak długo może trwać,
w zależności od określonych warunków? Po upływie jakiego czasu jesteśmy pewni, że
powstał pożądany produkt? Na te i inne pytania odpowiada dział chemii, nazwany kinetyką
chemiczną. Bada szybkość oraz sposób zachodzenia reakcji, określa wpływ różnych
czynników oraz ustala, dlaczego jedne reakcje przebiegają szybciej, a inne wolniej.
Twoje cele

Zdefiniujesz pojęcie szybkości reakcji chemicznej.

Przeanalizujesz wykres zależności stężenia reagentów od czasu.
Obliczysz szybkość reakcji chemicznej.
Stworzysz wykres zależności stężenia reagentów od czasu.
Przeczytaj

Kinetyka chemiczna

Dział chemii, który bada szybkość i ustala mechanizmy reakcji chemicznych oraz zajmuje
się wpływem różnych czynników (np. stężenia reagentów, temperatury, ciśnienia,
katalizatorów, promieniowania) na ich przebieg, znany jest jako kinetyka chemiczna.
Wiedza na ten temat jest przydatna szczególnie przy badaniu lub projektowaniu procesów
chemicznych oraz kierowaniu nimi w skali przemysłowej. Poznanie mechanizmu reakcji
pozwala przewidzieć teoretycznie korzystne warunki dla szybkiego przebiegu reakcji.
Kinetyka chemiczna opisuje za pomocą równań matematycznych procesy zachodzące
w mieszaninie reakcyjnej. Równanie, które opisuje szybkość reakcji, wyznacza się
doświadczalnie, dlatego możliwe jest dokładne przewidywanie zależności szybkości reakcji
od różnych czynników (jak temperatura czy stężenie substratów).
Ciekawostka

Ludwig Ferdinand Wilhelmy – znany niemiecki fizyk oraz chemik, jeden z twórców
kinetyki chemicznej. Urodził się w Stargardzie (Polska) w 1812 roku, studiował
w Heidelbergu, kończąc doktorat w 1846 roku. W swojej pracy naukowej badał właśnie
szybkość reakcji chemicznych. Jego praca, w dziedzinie kinetyki chemicznej, dotyczyła
katalizowanej kwasem przemiany roztworu sacharozy w mieszaninę fruktozy i glukozy,
którą śledził za pomocą polarymetru. W 1850 roku udało mu się ukończyć badania.
Wyprowadził także równanie różniczkowe do opisania reakcji, zintegrowane
i wykorzystane do interpretowania jego doświadczeń. Wilhelmy stwierdził, że szybkość
reakcji była proporcjonalna do stężenia sacharozy i obecnego kwasu. Zbadał również
wpływ temperatury na szybkość reakcji chemicznej.

Podział reakcji chemicznych ze względu na szybkość ich

zachodzenia

Reakcje chemiczne mogą zachodzić z różną szybkością. Ze względu na ten aspekt, możemy
je podzielić na dwa rodzaje:
 reakcje zachodzące z niewielką szybkością, gdzie jako przykład można podać
wietrzenie skał wapiennych (które może trwać nawet tysiące lat) czy korozję metali;
reakcje zachodzące szybko, gdzie przykładem mogą być reakcje spalania (np. spalanie
benzyny w silnikach samochodowych czy spalanie gazu ziemnego w kuchenkach
domowych).

Korozja metali (łac. corrosio „zżeranie”) to proces stopniowego niszczenia struktury metalu, w wyniku jego
chemicznych reakcji ze składnikami otoczenia lub procesów elektrochemicznych. W wielu przypadkach,
kierunek przemian i ich szybkość zależą również od czynników fizycznych (np. naprężenia w elementach
obciążonej konstrukcji, zewnętrzne pole elektryczne, promieniowanie) lub mikrobiologicznych. Rdzewienie
żelaza jest powolnym procesem.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.
Przykładem wietrzenia chemicznego jest roztwarzanie skał wapiennych, czego efektem jest powstawanie
m.in. jaskiń i ich szaty naciekowej (np. stalagmitów i stalaktytów). Na ilustracji jaskinia Maurycego
w Sokolich Górach (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Szybkość tej reakcji jest niewielka.
Źródło: fot. K. Pietras, licencja: CC BY-SA 3.0.

Spalanie to egzotermiczna reakcja chemiczna, która przebiega pomiędzy paliwem lub materiałem palnym
a utleniaczem. Dzięki niej wydziela się ciepło i światło. Reakcja spalania drewna to reakcja szybka.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Ważne!

Przy temacie szybkości warto również zwrócić uwagę na rozróżnienie pojęć szybkości
oraz prędkości. Słowa te w języku polskim używane są często zamiennie, jednak
w naukach przyrodniczych mają osobne znaczenia. Szybkość to termin określający tempo
zmian, np. szybkość parowania, szybkość fermentacji. Prędkość jest częściej używana do
opisu ruchu za pomocą wektorów (np. prędkość obrotowa, prędkość radialna).

W chemii do określania tempa zachodzącej reakcji używa się pojęcia szybkości. Zwraca
się uwagę na to, jak szybko zużywają się substraty lub powstają produkty. Szybkość reakcji
chemicznej jest więc wyrażana przez zmianę stężenia podzieloną przez czas, w którym ta
zmiana zachodzi.

v= zmiana stężenia produktu

przedział czasu

v = − zmiana stężenia substratu

przedział czasu

v – szybkość reakcji chemicznej

Ilość substratu podczas reakcji maleje w jednostce czasu (ubytek stężenia substratu),
dlatego przed zmianą stężenia substratu jest znak minus. Dodatni znak przed równaniem
 oznacza przyrost stężenia produktu.

mol
Jednostką szybkości jest dm3 ⋅s
.

Zmiana stężenia substratów i produktów w czasie

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zazwyczaj szybkość reakcji zmienia się w czasie. W większości przypadków, szybkość

reakcji jest największa na początku reakcji, później stopniowo maleje. Dzieje się tak,
ponieważ zmiany (ubytki) stężenia substratów są największe na początku reakcji (porównaj
zmiany stężenia reagentów na początku i końcu reakcji chemicznej uwidocznione na
powyższym wykresie). Coraz niższe stężenia substratów w miarę czasu trwania reakcji
sprawiają, że szybkość reakcji maleje.

Dzieląc ilość substratu, który uczestniczy w przemianie, przez całkowity czas przebiegu
reakcji, otrzymuje się średnią szybkość reakcji.
Wykres przedstawiający zależność szybkości reakcji od czasu
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Średnia szybkość reakcji chemicznej to zmiana stężenia reagentów w określonym

przedziale czasu.

Kinetyka chemiczna wprowadza również pojęcie chwilowej szybkości reakcji.

Najdokładniejszy pomiar szybkości w danej chwili można wykonać określając zmianę
stężenia substratu lub produktu, w jak najmniejszych odstępach czasu Δt. Idealny
przypadek jest wtedy, gdy wartość Δt jest zbliżona do zera (Δt→0) oraz zmiana stężeń
reagentów również jest bliska 0 (Δc→0). Możliwe jest wówczas obliczenie szybkości reakcji
w danej chwili.

Każdą reakcję chemiczną można spowolnić lub przyspieszyć przez zmianę warunków,
w jakiej zachodzi.
Ciekawostka

Pomiar szybkości reakcji

Aby określić szybkość reakcji chemicznej w określonych odstępach czasu, pobiera się
próbki reagującego układu i oznacza się w nich stężenie substratu lub produktu. W tym
celu można zastosować klasyczne metody chemii analitycznej (miareczkowanie,
wytrącanie osadów). Dokładniejszy wynik można otrzymać stosując metody
spektroskopowe (pomiar absorpcji światła, współczynnik załamania, skręcalność
optyczną).
 Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1DpSkJJPgtmM
Alkacymetria, czyli miareczkowanie oparte na reakcji zobojętniania. Titrant, reagując z analitem, zmienia pH
układu. Zmiany pH można obserwować dzięki zastosowaniu chemicznych wskaźników pH lub mierzyć za
pomocą pH-metrów.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do alkacymetrii.

Czynniki wpływające na szybkość reakcji chemicznej przedstawiono na poniższej mapie

myśli.
 Stężenie substratów

Obecnośćkatalizatora

Rodzaj i …

polarne

niepolarne Czynniki
Promieniowanieelektr…

Rodzajrozpuszczalnika

Ciśnienie

Temperatura

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
kinetyka chemiczna

dział chemii fizycznej zajmujący się opisem zmian stężeń reagentów w czasie,
spowodowanych przebiegiem reakcji chemicznych, badaniem szybkości reakcji
chemicznych, ustalaniem ich mechanizmu, a także wpływem różnych czynników (np.
stężenia reagentów, temperatury, katalizatorów, promieniowania) na ich przebieg
szybkość reakcji chemicznej

zmiana stężenia reagentów (substratów lub produktów) w jednostce czasu

średnia szybkość reakcji chemicznej

zmiana stężenia reagentów w określonym przedziale czasu

chwilowa szybkość reakcji chemicznej

zmiana stężenia substratu lub produktu w jak najmniejszych odstępach czasu Δt

miareczkowanie

chemiczny sposób postępowania w analizie miareczkowej, polegający na dodawaniu

(małymi porcjami) mianowanego roztworu (miano titrantu) do roztworu substancji
oznaczanej
trant
 roztwór mianowany stosowany w analizie chemicznej do miareczkowania

Bibliografia
Atkins P., Jones L., Chemical Principles: The Quest for Insight, wyd. 5, New York 2009.

Bielański A., Podstawy Chemii Nieorganicznej, Warszawa 2010.

Cotton F.A., Wilkinson G., Gaus P.I.,Chemia Nieorganiczna Podstawy, Warszawa 2002.

Encyklopedia PWN

Witowski D., Chemia. Zbiór zadań wraz z odpowiedziami, Łańcut 2015.

Film samouczek

Polecenie 1

Czy wiesz, jakie czynniki wpływają na szybkość reakcji? Zapoznaj się z filmem dotyczącym
pojęcia szybkości reakcji, a następnie rozwiąż ćwiczenia.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RQny79SfvFe7V

Film samouczek pt. „Definicja szybkości reakcji chemicznych”
Źródło: GroMar Sp. z o. o., Piotr Dzwoniarek, licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do definicji szybkości reakcji chemicznych.

Ćwiczenie 1

Wymień czynniki, które wpływają na szybkość reakcji.

Odpowiedź:
 Ćwiczenie 2

Wyjaśnij, jak można wyrazić zmienną ilość reagentów?

Odpowiedź:

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, kiedy szybkość reakcji jest stała w czasie?

Odpowiedź:

Ćwiczenie 4

Wskaż, jak matematycznie można zdefiniować średnią szybkość reakcji,

jeśli:
X – współczynnik stechiometryczny przed reagentem X w równaniu reakcji;
ΔCx – zmiana stężeń reagenta X;
Δt – czas reakcji.

¯ 1 Δt
 V = X ⋅ ΔCx

¯ 1 ΔC
 V = X ⋅ Δtx

¯ X ΔC
 V = 1 ⋅ Δtx
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz poprawną jednostkę szybkości reakcji chemicznej.

mol
 s

mol
 dm3

g
 s

mol
 dm3 ⋅s

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż poprawny wzór, definiujący szybkość reakcji chemicznej.

zmiana stężenia produktu

 v= zmiana stężenia substratu

zmiana stężenia produktu

 v= przedział czasu

zmiana stężenia substratu

 v= zmiana stężenia produktu

stężenia produktu
 v = − zmiana
przedział czasu
Ćwiczenie 3 輸

Wstaw w tekst odpowiednie wyrażenia.

Korozja metali jest przykładem reakcji zachodzącej z szybkością. Proces ten

następuje poprzez niszczenie struktury , w wyniku jego chemicznych
reakcji ze składnikami otoczenia lub . Z kolei spalanie należy do reakcji zachodzącej
z szybkością. Jest to reakcja egzotermiczna której towarzyszy ciepła i
. Przykładem jest spalanie gazu ziemnego w kuchenkach domowych.

metalu procesów elektrochemicznych zrównoważoną dużą światła plas ku

wydzielenie zachamowanie stopniowe niewielką

Ćwiczenie 4 輸

Z podanych poniżej czynników wybierz te, które mają wpływ na wzrost szybkości reakcji
chemicznej.

 ciśnienie (gdy reakcja przebiega w fazie gazowej)

 temperatura

 rozdrobnienie substancji

 stężenie reagentów
Ćwiczenie 5 醙

Podczas 30-minutowej reakcji chemicznej, stężenie substratu zmniejsza się z 0, 5 dm

mol
3
do
0, 3
mol

dm
3
. Oblicz średnią szybkość tej reakcji.

Wpisz rozwiązanie oraz odpowiedź.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 6 醙

Wykres przedstawiający zależność zmiany stężenia reagentów (produktów oraz substratów) od czasu.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Powyższy wykres przedstawia zmiany stężenia reagentów (produktów oraz substratów)

w czasie przebiegu reakcji chemicznej:

2 NO2(g) → 2 NO(g) + O2(g)

Podaj wzory reagentów, jakim odpowiadają oznaczenia literowe A, B, C znajdujące się na

wykresie.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 7 醙

Poniżej znajduje się wykres, przedstawiający zależność stężenia produktu od czasu trwania
pewnej reakcji. Wykres został sporządzony w laboratorium podczas badania szybkości tej
reakcji. Przeanalizuj wykres oraz wskaż, w którym punkcie (t1, t2, t3) szybkość powstawania
produktu osiąga najmniejszą wartość. Odpowiedź krótko uzasadnij.

Wykres przedstawiający zależność stężenia produktu od czasu

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 難

Badano zmianę stężenia substratu A w czasie dla reakcji A→B.

Wyniki przedstawiono w poniższej tabeli.

mol
CA [ ] czas [s]
dm3

0,8 2

0,7 3

0,6 4

0,5 5

0,4 6

0,3 7

Oblicz średnią szybkość reakcji w przedziale 3-6 sekund.

Rozwiązanie i odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難

Szybkość reakcji chemicznej jest wyrażana przez zmianę stężenia, podzieloną przez czas,
w którym ta zmiana zachodzi.

Wykres przedstawia sposób wyznaczania szybkości reakcji chemicznej na podstawie danych empirycznych.
Źródło: GroMar Sp.z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Szybkość reakcji jest cechą charakterystyczną dla danego zespołu reagentów, a ponadto zależy
od wielu czynników. Najważniejsze z nich to:

stężenie reagentów;

temperatura;

ciśnienie (gdy reakcja przebiega w fazie gazowej);

promieniowanie elektromagnetyczne (gdy reakcja jest fotochemiczna);

rozwinięcie powierzchni (w przypadku reakcji powierzchniowych);

obecność katalizatora lub inhibitora.

Podczas przeprowadzania doświadczenia, zostały zachowane warunki stałej temperatury oraz
innych warunków zewnętrznych. Odpowiedz na pytanie: czy szybkość reakcji jest wielkością
stałą w czasie?

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 10 難

W tabeli podane zostały stężenia produktu, biorące udział w reakcji w czasie jej przebiegu:

mol
CA [ ] czas [s]
dm3

0 0

0,009 50

0,018 100

0,026 150

0,04 200

0,055 250

0,065 300

0,07 350
 mol
CA [ ] czas [s]
dm3

0,08 400

0,08 500

Na podstawie danych, sporządź wykres zależności stężenia produktu od czasu reakcji. Oblicz
średnią szybkość reakcji w przedziale czasu 100-200 sekund.

Rozwiązanie oraz rysunek zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść
je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Patrycja Męcik, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Definicja szybkości reakcji chemicznych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony;
uczniowie III etapu edukacyjnego - kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

1) definiuje szybkość reakcji (jako zmianę stężenia reagenta w czasie).

Zakres rozszerzony

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

1) definiuje i oblicza szybkość reakcji (jako zmianę stężenia reagenta w czasie).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne, samokontrola podczas nauki.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie szybkości reakcji chemicznej;

analizuje wykres zależności stężenia od czasu;
oblicza szybkość reakcji chemicznej;
rysuje wykres zależności stężenia od czasu.

Strategie nauczania:
 asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
dyskusja dydaktyczna;

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu;

słuchawki;
rzutnik multimedialny;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica;
pisak/kreda.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje pytania zawarte we wprowadzeniu

do e‐materiału, np.: Co musi się wydarzyć aby zaszła reakcja chemiczna? Jak długo
trwa reakcja chemiczna w określonych warunkach? Po jakim czasie wiemy, że powstał
żądany produkt?
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele.
3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Burza mózgów dotycząca rozumienia
terminów szybkość i prędkość oraz wiedzy uczniów dotyczących szybkości reakcji
chemicznych.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie samodzielnie analizują tekst w dostępnych źródłach informacji, w tym

e‐materiał, zwracając uwagę na terminy: kinetyka chemiczna oraz szybkość reakcji
chemicznej.
2. Nauczyciel inicjuje dyskusję - wyjaśnienie pojęcia kinetyka chemiczna; uzasadnienie,
dlaczego ten dział chemii jest taki istotny w gospodarce człowieka - poparcie
 przykładami; zdefiniowanie pojęcia szybkości reakcji, wskazanie czynników mających
wpływ na szybkość reakcji; generowanie przykładów reakcji chemicznych z podziałem
na ich szybkość, z podaniem ich znaczenia dla środowiska i otoczenia człowieka.
3. Uczniowie pracują parami z wykorzystaniem filmu samouczek zawartego
w e‐materiale, zwracając uwagę na omawiane wzory, analizę wykresów oraz analizę
przykładu obliczenia.
4. Nauczyciel dzieli uczniów na trzy grupy, każda z grup otrzymuje zadanie obliczeniowe
(zawarte w e‐materiale - sprawdź się). Uczniowie w grupach rozwiązują zadania
w podanym czasie. Następnie chętna lub wskazana osoba z każdej grupy przedstawia
rozwiązanie na forum klasy. Pozostali uczniowie sprawdzają poprawność zadań, zadają
pytania jeżeli wystąpią jakieś niejasności.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów, wykorzystując pytania z e‐materiału, np.

polecenia do multimedium. Pyta:

Jak rozumiesz pojęcie szybkości reakcji?

Dlaczego dział kinetyka chemiczna jest ważny?
Jakie czynniki wpływają na szybkość reakcji chemicznej?

2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które

uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Co było dla mnie łatwe...

Przypomniałem sobie, że...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

Nauczyciel zleca uczniom wykonanie ćwiczeń w e‐materiale, których nie wykonali na

zajęciach.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film samouczek może zostać wykorzystany przez uczniów podczas przygotowywania się do
zajęć lub sprawdzianu wiedzy.

Materiały pomocnicze:

Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich kartkach):

Jak rozumiesz pojęcie szybkości reakcji?

Dlaczego dział kinetyka chemiczna jest ważny?
Jakie czynniki wpływają na szybkość reakcji chemicznej?