I

apahinto at mag-iisip.
indi ako makaraan doon nang hindi map
H Kah it na paano'y may kakaibang lungkot
sabihin sa sariling talaga namang ayaw
akong nadarama, kahit
ko na roon, na nakukunsumi
kuwela talaga. Ewan kung
ako roon, na hindi naman ako pang-es
doon. Philippine School for
malasakit o paghahanap ang tawag
ay na eskuwelahan sa bansa.
Science and Technology. ang pinakamahus
din namang ang aking umaga
Noo'y kasali rin ako roon. llang panahon
ay doon nag-uumpisa at
hanggang gabi, ang aking maghapon,
na nalalaman ko. Hahabulin
natatapos. lyon ang munting daigdig
sa umaga at hihintayin ang
angoras para unahan ang kiriring ng bell
nito'y ordinaryong buhay-
kiriring ng hell sa hapon. At sa pagitan
natututo ng katinuan at
estudyante, nag-aaral at naglalakwatsa,
ay unti-unti na palang iniiwan
kagaguhan . At sa pagdaan ng mga araw
an ganap na nalalaman kung
ang kamusmusan , pero hindi pa nam
an. lyon din ang panahon ng
ano talaga ang kahulugan ng katanda
at singkahulugan ng reklamo
isang-libo-at-isang reklamo . Singkapal
ang hindi ko naman magamit,
ang tanging alam ko na sa buhay. Kaalam
g titser na gustong makinig ,
dahil noong una pa Jang ay wala nan
li roon ang gitna at dulo.
huwag na ang maniwala, hindi pa kasa
ang sa han gin . Utak na
Talinong biti n . Kaalamang nak alut
tanong.
eksklusibong sa akin. At marami pang
ibang-iba. Wala na ang
Ngayon , kung tingnan ko ang paligid ay
o titser at iba pang aninong
mga pamilyar na mukha, kaeskuwela man
noon, hindi matatapos ang
nakakalat sa buong campus. Di tulad
ng kakulitang magdaraan.
isang minuto at tiyak na may barkada
ay mabilis na naiba. Sa pisikal
Maging ang lugar, maliban sa pangalan
ding ay nakukulapulan ng
tingnan, di tulad noon na ang mga ding
Lalo na ang mga bakod at
mga letrang pula. Puting-puti ang paligid.
 Jun Cruz Reyes
2
3
Tutubl, Tutubl, Wag Kang Magpahuli ~a Mamang Salbaht
n
pader. Dati, malib~~ sa pangkalahatang bakod, ang iba-iba
n!
building ay pinagh1h1walay lamang ng mga halamang tinabas undesirables ." Balak ko ring kumuscahin ang mga baka-sakalin
g
kinorteng pader. Pero ngayo n paran g magk akaga lit huli na ~in~i ko
magkakapitbahay ang n:1ga buildi~g. K~nya-k_an!an~ bakod,
Ill:; naligaw na dating kaeskuwela al titser, itong
man masabing kasundo o paborito ay tiyak namang hmdt
mga
ko
pader, bakal, chicken wire,_hog wire ~t yong 1ba y_mla~yan pang maitatakwil. Malakas ang loob ko. Wala akong atraso sa mga sikyu,
barbed wire sa tuktok . Magmg ang mam gate na dat1-rat1 y paratin kaya nangahas akong makipila para makapasok sa pintuang iyon.
an
bukas ay bahagya na ngayong kakikitaan ng siwang. Sumisikip
ang Pero mas malakas yata ang kanilang loob dahil may kapangyarih
g mga sundal ong de-bar il
mundo , kapag ito'y tinitingnan nang pasilip. na sila. Hindi basta mga ordinaryong sikyu,
de-num ero ang kilos. Kontin g
Kunsabagay, pati ang paligid sa labas ng eskuwelahan ay nagbago sila, disiplinado raw (sabi nila) kaya
tren praktis pa at puwede na silang maipagkama li sa isang robot na de-
na rin. Hindi na kita ang mga barong-barong sa gawing riles ng ng
ito ng baterya. Walang masama sa robot, kaya Jang, nakakita ka na ba
at ang estero sa magkabilang gilid ng tulay. Tinakpan ang mga
ang robot na marunong ngumiti?
Jagpas-bubong na bakod na kinulapulan ng puling kalburo. Pali
gtas sa kontes ng paputi an. Agad napansin ko ang kanilang routine, lahat ay pinagsusuot ng
mga poste, ng Meralco ay hindi rin nakali ID kung ito'y nakalimutang ipaskil sa dibdib. lnuurirat ang hindi
Para itong kortong puti na nalaglag sa paanan ng negron g poste. Puti ya
tagaroon, hinahanapan ng katibayan ng pagkatao, sedula, lisensi
kahit saang paligid, Nobyembre uno tuloy ang sumasaksak sa utak at mas mainam siguro, kung hindi birth certificate lang ang dala,
ko. Parang sementeryo, parang may nabubulok sa ilalim na kung bitbitin ang hilot na nagpanganak sa nanay at ang paring nagbinyag
Ito
ano, pero hindi lantad sa mata, hindi nakatatakot ni nakadidiri. sa kanila . Kung hindi makumbinsi, pati ang matandang albularyong
ang panahon at kulay ng Bagong Lipunan. tumuli'y isama na rin. Kung hindi pa rin epektibo, magdala ng x-ray
at ikumpara ang resulta nito sa lumang x-ray na naka-file sa clinic
NAIATANDAAN KO ANG unang pagkakataong pumasok ako sa pintong ng eskuwelahan. Kung wa epek pa rin, kumbidahin sandali si San
ng
iyon matapos ibaba ang martial law. Dati'y labas-masok kami roon Pedrosa tupadahan nito at hiramin ang master list ng mga posible
ka,
nang walang makulit na guwardiyang nakikialam, kahit ma-late bisita at wanted sa kanya .
kahit maunang lumabas para maglakwatsa. Basta walan g Iniinspeksiyon din niya ang dala ng bawat paya gang makapasok.
magtatanong na akala mo'y kung sino. Pakiramdam nami'y sa amin 'Yon bang parang dumadalaw ka sa isang kaibigan sa Muntinlupa,
o
ang eskuwelahan, kaya kami ay amo rin. Pero ngayon, nababantaya
n hahalukayin ang bag, supot, attache case at kahit anong supot
mga bagon g amo. Ang mga balutang nakatuwaang bitbitin. Tulad ng ibang nauna , bago
ito ng mga taong unipormado. Sila ang
dating guwardiya na marunong gumamit ng ho, paki at mawalang makakabila ng pintua'y kakapkapan ka muna. Mula ulo hanggang
n.
galang ay napalitan ng mga taong maiitim, hindi marunong ngurniti, paa. Hinahanap ang lahat ng matulis na puwedeng itago sa katawa
mga natura l na matalim sa tao tulad
mabalasik ang mata at kung ibuka ang bi big ay pa rang may pangil na Ang hindi Jang bawal ay 'yong
handang managpangsa mga mukhang hindi nakursunadahan (o mas ng nakausling buto o kung ano pang puwedeng umusli na opera lang
tamang sabihing nakursunadahan?). Kalagitnaan ng Nobyembre ang makatatanggal. Pati suklay na may buntot ay kinukuha, deadly
nail
1972 H' d'1norma1ang panahon. Katunaya'y parang match box ang
· m_ weapon na pala ito ngayon. Kahit cutter ng papel, pati siguro
eng pagtaw anan o
mga mo~ile car ng Metrocom na nagkalat sa campus. cutter, pinag-iinitan din. Hindi naman puwed
naman sila
Kahit tamad akong mag-aral, kahit na paano'y may malasakit pagsabihan ng, ano na namang gimmick 'yan, dahil hindi
d.In naman ako sa aki k Ih nagbibiro. Mukha ngang napakaseryoso nila sa ginagawa. Kung hindi,
. . ka ng es uwe a an. Gusto ko pa ring malaman
g::.:~!
a 1
~:gla n:a~: : ~to, kung ico'y papayagang magbukas ulit o
rchabilitat' g_ para sa basura ng. luman g lipunan, o
paano matitiis ang ganoong kahibangan? Pero meron ha naman
hibang na tatanggapin, lalo't sa publik o na hibang nga siya? Para
g

. "
ion camp ng Unatawag ru·1ang •m1Sf1ts at "notoriously lang usapang lasing 'yan. Basta sinabing hindi ako lasing, lasing nga,
 Jun Cruz Reyes
4 5
kaya'y sino'ng me sabi sa iyong sira ako? Sira nga! Siguro, pati cli
0 ang itinagal at ipmaghintay ko sa pila kung aatras pa ako. ~aka baka
sa buhok ng mga babae at pati perdible sa maluluwag na panu /
bawal din, dahil matutulis din ang dulo noon. Ewan ko Jang kun~
hindi sila matawa o matuwa kapag may nalaglag na hindi dapai
malaglag. Pag hindi nagkasampalan, ewan. Baka ." ~~an kaya ginawa
nang beauty parlor ang eskuwelahan_kaya nah1h1hg pali sa clip at
suklay? Walang hindi nakakaalam na s1 Boss Mam, na ~wa ni Hitler,
ay tumanda nang nababaliw sa kanyang kagandahan. B11ay ang hatol
sa tumutol doon.
Sa kabila ng pinto, masisilip ang isang babala. Nakasulat doon
kung ano ang ibig sabihin ng proper uniform; maikling buhok, polong
puti na naka-tuck-in, pantalong asul (hindi maong), sapatos na katad
at may medyas. Siguro kung puwede lang, pagpapamadahin na rin
kaming mga estudyante, at kung wala pa ring magrereklamo, pati
kulay ng brief, panyo at sando ay itatakda na rin nila. Siguro nga'y
bawal na ang pangit sa mundo. Gusto nilang sumang-ayon kami sa
kahulugan nila ng maganda at proper. Kung susunod naman,
magmumukhangsecurity guard kaming lahat. Tabi-tabi sa kaluluwa,
ayaw kong magmukhang llokano.
Hindi kalayuan sa babala ay may isang malaking karatula. Sa
nandidilat na kulay pula , ibinabalita nito ang ganito, ~sA
IKAUUNLAD NG BAYAN, DISIPLINA ANG KAI LANGAN." Sa itaas
nito'y nakadrowing ang bandera ng Bagong Lipunan. Alanganing ibon
iyon na may tatlong kulay pero walang pakpak at paa. Kawawang
ibon, sumobra sa disiplina, nakalimutan ang kailangan ng kanyang
pagkaibon. Kung ayaw mong tingnan ilo bilang ibon, puwedeng
isiping banderang nagkamali ng tiklop.
Kapag mukhang kagalang-galang (siguro'y mga opisyal o mga
magulang) _ang nagtatanong sa pila, medyo maayos naman ang sagot
ng gu~ardiya. Kapag medyo hindi nila kaya ang tanong, ganito ang
sa~ot. ~~musunod lang po kami sa ipinag-uutos ng nakakataas."
lb1gsab1h1'y . off'1cer na dati'y nagkukunwaring
pasiyangch'tef secunty
'b'l
. .
st .I yan, .pero ngayo'y hayagang 1pmagmamalaking
de ranggong
OplS}'a1s1ya sa NISA (N ationa
· I . noon. Hindi ko rin puwedeng itanong kung ano ang grade niya sa
N lntelhgence Security Agency).
angoras ko na paran h. d.I kO
eras ko na nga Bi 1' g m a mapakali. Talaga nga yatang
. g ang naramdaman kO . . h
hindi ako nagpapahalata. Hindi a~g-1mt ng pana on. Pero
aking sarili. Sige lang . na bale, nannto nae, katwiran ko sa
nangs1gc' waIa nang atrasan. Sayang naman
Tutubl , Tutubl, Wag Kan,: Ma,:pahuli sa Mamang Salbaht
masa main nila kung itunng ko silang titser. 'Yon bang b1gla kang
magtataas ng kamay at kapag tinanong kung bakit , bigla kang
magsasabi ng may I go out parajuminggcl. Ganoon angsolusyon ng
esLUdyanteng ayaw matawag na titser dahil hindi alam ang sagot.
Mahirap mapagsuspetsahang wala akong alam o may kasalanan kaya.
Baka akalain ding naduduwag ako. Hindi. Sulong. Ang nasa harapan
ko'y 1sang mamang maitim na hindi ngumingiti, dahil maitim din
ang gilagid? !bang klase ang buhok niya. Siguro'y ganito siya
ginupitan, nilagyan ng kutsara ang tuktok ng ulo, ang lahat ng lumabas
sa landay ng kutsara ay ipinaahit niya. Parang peklat lang ang buhok
niyang nakadikit sa tuktok ng kanyang ulo. Nagtama ang aming
mata. Tinitigan niya ako mula ulo hanggang paa. Parang may
hinahanap na kung ano. Parang minumukhaan ka na hindi mawari.
Hindi naman masabing dating kakilala dahil kahil kapirasong ngiti
ay ayaw niyang magbigay. Puwedc ring isiping siguro'y bungi siya.
Pero hindi, kangina'y nakita ko siyang parang aso kung umangil.
Hindi pa ako nakakita ng asong bungi. Parang may iniisip siyang
pagkalalim-lalim. Hinanap niya ang ID ko. lpinakita ko naman.
Tinanong kung estudyante ako, sinagot ko ng oo. Itinanong pa.
Siyempre kung hindi ako estudyante doon, dapat ay wala akong ID.
Kung ako raw 'yong nasa litrato, e sino pa kaya? Para siyang duda sa
ayos ko. Gusto ko sanang bi ruin kong napopogian siya sa akin. Kaya
lang, magbiro ka na raw sa lasing huwag Jang sa sundalong inutil.
May hinagilap itong listahan. Hinalungkat nang hinalungkat. Tipong
hindi naman ako kasali sa kanyang listahan ng ewan, pero hindi pa
rin niya ako tinigilan ng pangungulit. Gusto ko nang magreklamo sa
tagal. Kaya lang tuwing magagawi ang kanyang nguso sa karatulang
may retrato ng banderang lukot at mali ang pagkakatiklop, ako ang
natitiklop. Takot ba ang nararamdaman ko o sumusunod Jang ako
sa disiplina? Pareho na rin 'yon. Nababastusan na ako sa ugali niya,
hindi ko naman maitanong kung 'yong kabastusan ay kapareho rin
ng nararamdaman ko, o baka naman disiplina pa rin ang ispeling
conduct at home room.
Ewan pa rin kung SOP, o nahahalata niyang alaskado na ako, o
dahil tiyak niyang isang hamak na estudyante lang ako .
Nakakataranta. Hindi naman araw ng klase, dahil ayaw nga nilang
 Jun Cruz Reyes
6 7
buksan ang eskuwelahan, ta_pos tinatan ong kung bakit hindi k.i
nakauniporme . Siyempre uht ang dapat na sagot doon na tnay
karugtong na, ano ka, bobo? Basta raw bawal ang nakakamiseta lang.
"Sorry, Sir/ lang ang sagot doon, pero kung puwedeng mangatwiran
tulad ng dati, ang sasabihin ko'y isa nang rnala~as na, "Tigilan 1110
ako, hangal. Ke init-inil ng panahon, pagsus uotm mo ako ng polo.
Tapos kamisetang mumurahin na la~g, ipapa-t uck '." pa?" "Mag.
tuck in ka sabi." Utos nito, di mag-tuck m. Baka raw kas1 may itinatago
akong matulis na isinukbit sa kun~ saan. K~ng :Wala Jang siyang bani
at batuta, ipapaliwanag kong parrlya ng d1bd1b at urong na puWit
lang ang itinatago ko at kung puwede Jang ay hayaan na niya kaming
mga payat na lumigaya sa kapirasong l~ho ~g ~~ing katawan. E
kaso nga'y bawal manga twiran dahil hmd1 1yon kasali sa
pagpapaunlad ng bayan.
Tapos 'yong librong kipkip-kipkip ko ang napag-initan. Sinuri
ang takip, binulat lat ang laman, tingin ko'y hindi naman
naiintindihan. Jntroduction lo Contemporary Philosophy ang pamagat
noon. Akala ko'y mapupuri ako dahil ke bata-bata ko pa'y mahilig
na akong magbasa, pero mali pala.
"Bakit ka nagbababasa nito?" pabalasik niyang tanong .
"Bak it, Sir?" maamong tanong ko.
"Hindi mo ba alam na bawal 'yan ?" na ngayo'y sinaba yan niya
ng panlilisik ng mat.a. 'Yon bang parang nahulih an ka ng bedtime
story ng tiya mong matandang dalaga. Hindi ito hinimatay. Tapos
itlnanong kungsino ang titser ko.
"Si Mr. Kabayan , Sir."
Kung ano-ano pa ang itinanong nito tungkol sa klase namin at
marami_pang iba na mas madali sigurong sagutin kung 'yong mga
tao~g kmauulmlan ang kanilang uuriratin at hindi ako na walang
palrialam sa hinahanap nila. Pero dahil tipong blackmail na ito, di
SUIIB~b . ko nanun nang awyos na akala mo'y sumusumpa sa ibabaw
01
. but the truth, your
ng 1 11ya na walang isasa&01 kung h'md I nothing
honor.
Hind, pa rin siya kunt
niya ako ulit m la ento 53 paghahanap ng wala. Tinitigan
ang mata na~n una paa ~man hanggang ulo. Nag-abot na naman
siya Ding mula ~ : : ako. Abla s_lguro'y tinhiUgan ko naman
"Alctibist.a lea, a n ~ p.a. Nagalu siya. Biglang bumunghalir.
Tutubi , Tutubl, Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbaht
~Hindi ho."
Saka niya ibinalik ang usapan tungkol kay Mr. Kabayan. Mga
tanong al pala-palagay na sinasagot ko ng "Ewan." Na sinasagot
naman niya ng batok. At titiisin ko ang aray. Hindi nila iyon mababa.sa
sa aking mukha . Hindi ko siya papayagang masiyahang makakita ng
sakit sa mukha ko.
Meron daw siyang mga ebidensiya. lnisip ko naman kung ano
kaya 'yon? 'Yon kayang limang piso sa bu Isa na tinipid-tipid ko dahil
baon ko pa 'yon hanggang Pasko? 0 'yong tiket ng bus na nakaipil sa
librong napagdiskitahan niya? Kung 'yong Iibro ang tinutukoy niya,
kanya na 'yon. Kung gusto niya, hulihin pa niya ang publisher nitong
Kano, at kung talagang desidido siya, ituturo ko pa kung saang sulok
ng National Book Store makikita ang libo-libong kopya nito. 'Yon
pala, 'yong sarili kong ayos ang kanyang ebidensiya. Basta raw long
hair, nakamaong at nakasapatos na goma ay aktibista na. Napakamot
ako ng ulo, ganoon pala 'yon. Sa lagay palang 'yon e may krimen na
akong nagagawa ay hindi ko pa alam. Edi 'yon palang mga addict na
durog lang ang trip sa mundo ay aktibista na rin, dahil porman g
tamad maligo rin ang mga ito.
Para hindi humaba ang usapan, sabi ko'y hindi bale na lang.
Uuwi na lang ako sa boarding house at doon mag-aabang ng balit.a
kung kailan talaga bubuksan ang aking pinakamamahal na paaralan.
Pero huli na ang aking pasiya, hindi pa nag-uumpisa ang deman da
ay hahatulan na ako. Ang kanilang unang pasiya, dalhin ako kay mas
mataas na Sir para ito ang gumiling sa akin. Sa loob-loob ko, a tat na
atat ang mga hayupak na magamit ang kanilang bagong lakas. Kung
wala itong baril, malayo sa teritoryo niya at nagkataong kasama ko
ang tropa, bugbog-sarado ang aabutin sa akin ng hayup-hayupang
ito. Tumawag slya sa intercom. Mayamaya pa'y parang VIP na akong
de-escort pang inihatid sa dating library na military office na pala
ngayon .
Iba na ang dating library. Nagmistula itong kuwartel ng Hapon.
'Yon bang tulad nang ipinapakita sa mga pdikul a ni Fernan do Poe
Jr., may sentry, may guwardiya, may harang na mahabang bangko,
tapos ang loob ay pinarli.syon sa mal1llit na selda. Para nn hong
bodega, sa di kalayuan ay nagkalat ang mga hbro. pol~to, diyaryo ,
kung anu-anong papelcs at mga suklay na may mahabang bun tot.
!yon s1guro ang tinat.awag nilang voluminous subversive documents.
 Jun Cruz Reyes
6 Tutubl, Tutubi, Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbaht 7

han tapos tinatanong kung bakit hindi ka

buksan ang eskuwe Ia , d
. 5. mpre ulit ang dapat na sagot oon na may "Hindi ho."
akaumporme. iye I k k ·
n k bobo' Basta raw bawa ang na a am1seta Jang Saka niya ibinalik ang usapan tungkol kay Mr. Kabayan. Mga
karugtong na, ano a, . d .
ot doon pero kung puwe eng mangatwiran tanong at pala-palagay na sinasagot ko ng "Ewan." Na sinasagot
·sorry,' ' .
SirII Iang ang sag , " . .
bihin ko'y isa nang malakas na, kT1g1lan mo naman niya ng batok. At titiisin ko ang aray. Hindi nila iyon mababasa
tulad ng dau, ang sasa . sa aking mukha. Hindi ko siya papayagang masiyahang makakita ng
K • ·t-·nit ng panahon, pagsusuotm mo a o ng polo.
I
aka hanga . e m1 I . k. '" " sakit sa mukha ko.
Ta ~s kamisetang mumurahin na la~g, ipapa-tuc '.n pa ... Mag- Meron claw siyang mga ebidensiya. lnisip ko naman kung ano
pk . lea b' "Utos nito di mag-tuck m. Baka rawJI kas1 may 1unatago
tucm sa1. ' kung saan. Kung wa a ang s1yang · baril. kaya 'yon? 'Yon kayang limang piso sa bu Isa na tinipid-tipid ko dahil
. · · ukbit sa
akong matuIIS na ism . . baon ko pa 'yon hanggang Pasko? 0 'yong tiket ng bus na nakaipit sa
· 1·wanag kong parilya ng d1bd1b at urong· nak puwu librong napagdiskitahan niya? Kung 'yong Iibro ang tinutukoy niya,
at batuta, 1papa 1 •
. . tago ko at kung puwede Jang ay hayaan .na mya ammg kanya na 'yon. Kung gusto niya, hulihin pa niya ang publisher nitong
lang ang 1tma
t na Jumigaya sa kapirasong luho ng ammg katawan. E Kano, at kung talagang desidido siya, ituturo ko pa kungsaang sulok
mga paya , b wal mangatwiran da h'I I
.
h'm d'1 1yon k asa 1·1 sa
kaso nga y a ng National Book Store makikita ang libo-libong kopya nito. 'Yon
pagpapaunlad ng bayan. . . . . . . . . pala, 'yong sariIi kong ayos ang kanyang ebidensiya. Basta raw long
Tapos 'yang librong k1pk1p-k1pk1p ko ~ng na~ag-'.nu~n. Smun hair, nakamaong at nakasapatos na goma ay aktibista na. Napakamot
ang takip, binulatlat ang laman, tingm .ko Y hrnd1 naman ako ng ulo, ganoon pala 'yon. Sa lagay palang 'yon e may krimen na
naiintindihan. Introduction to Contemporary Philosophy ang pamagat akong nagagawa ay hindi ko pa alam. E di 'yon palang mga addict na
noon. Alcala ko'y mapupuri ako dahil ke bata-bata ko pa'y mahilig durog Jang ang trip sa mundo ay aktibista na rin, dahil pormang
na akong magbasa, pero mali pala. tamad rnaligo rin ang mga ito.
"Bakit ka nagbababasa nito ?" pabalasik niyang tanong. Para hindi humaba ang usapan, sabi ko'y hindi bale na Jang.
"Bakit, Sir?" maamong tanong ko. Uuwi na lang aka sa boarding house at doon mag-aabang ng balita
"Hindi mo ba alam na bawal 'yan?" na ngayo'y sinabayan niya kung kailan talaga bubuksan ang aking pinakamamahal na paaralan.
ng panlilisik ng mata. 'Yon bang parang nahulihan ka ng bedtime Pero huli na ang aking pasiya, hindi pa nag-uumpisa ang demanda
story ng tiya mong matandang dalaga. Hindi ito hinimatay. Tapos ay hahatulan na ako. Ang kanilang unang pasiya, dalhin ako kay mas
itinanong kung sino ang titser ko. mataas na Sir para ito ang gumiling sa akin. Sa loob-loob ko, atat na
"Si Mr. Kabayan, Sir." atat ang mga hayupak na magamit ang kanilang bagong lakas. Kung
Kung ano-an_o pa ang itinanong nito tungkol sa klase namin at wala itong baril, malayo sa teritoryo niya at nagkataong kasama ko
marami pang iba na mas madali sigurong sagutin kung 'yang mga ang tropa, bugbog-sarado ang aabutin sa akin ng hayup-hayupang
taong kinauukulan ang kanilang uuriratin at hindi ako na walang ito. Tumawag siya sa intercom. Mayamaya pa'y parang VIP na akong
pakialam sa hinahanap nila. Pero dahil tipong blackmail na ito, di de-escort pang inihatid sa dating library na military office na pala
sinagot ko naman nang maayos na akala mo'y sumusumpa sa ibabaw ngayon.
ng Bibliya na walang isasagot kung hindi nothing but the truth, your Iba na ang dating library. Nagmistula itong kuwartel ng Hapon.
honor. 'Yon bang tulad nang ipinapakita sa mga pelikula ni Fernando Poe
Hindi pa rin siya kuntento sa paghahanap ng wala. Tinitigan Jr., may sentry, may guwardiya, may harang na mahabang bangko,
niya ako ulit, .mula paa naman hanggang ulo. Nag-abot na naman tapos ang loob ay pinartisyon sa maliliit na selda. Para rin itong
a~g mata namm, napayuko ako. Aka la siguro'y tinititigan ko naman bodega, sa di kalayuan ay nagkalat ang mga libro, polyeto, diyaryo,
Siya ~ng.~ula ulo hanggang paa. Na2alit siya. Biglang bumunghalit. kung anu-anong papeles at mga suklay na may mahabang buntot.
Akt1b1Sta ka, ano?" Iyon siguro ang tinatawag nilang voluminous subversive documents.
 Jun Cruz Rryes
8 9
ng ayaw isipin, sakal i't gariso n na . nga pala ang
Meron a ko . .. .
eskuwelahan, sana'y hindi pa mla na11s1p maglagay ~Ito ng bartolina
mber• kahit tiyak kong panah. on. na uht ni Hitler· Sa na
at torture Cha
ri'y huwag lumakas ang hangin at baka mas1_ngtt nang hindi sinasadya
sa bulsa ko ang makapal at nagka!at mlang dokumento, baka
ipagpilitan pa nilang sa akin iyon. Sa 1kauunlad ng bayan, bawal na
.
bawal mangatwiran .
Dumating ang kanilang ekspertong _mterrogat_or.
"Pil ap dis pepor, " utos niya _sa ak1~. Kung ilang _dangkal na
papeles ang pinapupuno niya at pmapap1rmahan sa ~km. Kasabay
,
nito ang mga tanong tungkol sa libro. Meron daw 1yong tsapter
tungkol sa komunismo. Sinagot ko naman ng,
"Baka nga ho." Dahil hindi ko pa alam. Nang bumagsak ang
martial Jaw, ang leksiyon namin ay Cevitas Dei, Cevitas Terena ni
Saint Thomas Aquinas. Ano raw iyon. Itinuloy ko ang paliwanag.
"Sir, iba ho ang langit sa lupa, pati sa batas. Pero may iisang
batas. Ito ho yata ang tinatawag na law of nature . At saka dapat daw
bong naghahanda tayo papuntang langit. .."
"Gardonet!" putol nito sa paliwanag ko. Ewan kung ano ang
ibig niyang sabihin. Sa hitsura ng mukha niya, halos natitiyak kong
nagagalit siya. Iniisip ko, wala pa naman akong masamang nasasabi.
Bakit kaya ang mga militar, para ting high blood?
"Yor titser is a Ma-owis?"
Hindi ko agad nasakyan ang ibig niyang sabihin. Medyo nakunot
angnooko.
"Ma-owis! Anderstand?" ulit niya. "Tsaynis Mao-wis."
"Aha, hindi ho, Sir. Hindi Intsik ang titser ko. Si Mr. Kabayan ay
sa UST nanggaling at hindi sa China." Tumango-tango siya. Tapos
itinanong ang iba pang librong nakakahiligan kong basahin.
Tumango-tango na naman siya.
"Aysi.Aysi."
N_o~~ ko l~ng nahalatang hindi pa pala siya nagtatagalog. Gusto
kong 15ipmg hmdi niya naiintindihan ang isinasagot ko sa kanya
kaya hindi kami magka,·nu·nd'h C . . . Ingles, may agimat akong nadiskubre. Habang hinahalihaw ko siya
1 an. ommumcauon gap s1guro ang
tawag doon o kaya na , ng Ingles, nagiging dahan-dahan na lang ang kanyang tanong. Siguro'y
dila Ka ' .1. ma Y argumento ng mga taong baligtad ang
. ya nap1 llan na rin akong ummg . naiisip na rin niya kung gaano kalansa ang salitang ibinubuga ng
les ' tutal nama'y siya ang
.
nag-umpJ.Sa noon Saka ntadalin
gsabihin ang Ikread Playboy, Penthouse
at Oui Mag,,..;n ..... ·pero h'indlpart
-., ka .
n m1 mag aintindihan. Panay pa
Tutubl, Tutubl, Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbaht
rin ang aysi-aysi niya. Kanginong dila kaya ang nangangailangan ng
operasyon? Baka naman utak ang dapat dugtungan o tagpian kaya?
Basta humahaba ang usapan na sa halip luminaw ay !along
nalalabusaw.
"Ar yu comyunis?" panduduro nito. Mas turnaas ang tono ng
boses niya. Sinabayan pang pamimilog ng mata. Nagulat ako. Hindi
agad ako nakasagot. Nag-sign language na lang ako. lbig sabihi'y
iling. Sunod-sunod ang mga tanong. Sinunod-sunod ko rin ang tango
at iling. Mas marami ang iling.
"Ispik. Ar yu sosyalis?" Iling pa ulit.
Namimilit siyang magsalita ako. Ano narnan kaya ang sasabihin
ko? Ano naman kaya ang sagot sa mga tanong niya? Kurne mo, Sir.
Yes, Sir, sosyalista ako, mahilig ako sa mga sosyalan. 'Yon bang ang
inaatupag ay parti kaliwa't kanan. Pero teka, kaliwa, left 'yonsa Ingles.
Sa bukadura niya, magiging leftist ang kahulugan noon, masama pa
rin iyon sa kanya. Iling ulit. Si Amado Guerrero naman ang itinatanong
sa akin. Ano ba 'ko, departamento ng nawawalang tao? lling ulit. E si
Kumander Dante? Ano ba 'to. Di na 'ko makatiis. Nakasagot ako,
medyo malakas nang kaunti. "No, Sir." Siya naman ang nabigla, kasi
siguro'y hindi ako nag-sign language. Malakas ang tama ng batok.
Natauhan ako. Sabi nang bayolente 'tong taong 'to.
"Oat is onli a warning."
Wala na talaga 'kong ganang makipag-usap sa animal na 'to.
Pero ayaw naman akong pakawalan. Ma'nong kung gusto niyang
mag-lecture ay mag-lecture siya, bakit kasi ipinagpipilitan 'yong sarili
niya na maintindihan ng kapwa . E sino naman kaya ang iintindi sa
kanya o magtitiyaga kayang makipag-usap? Meron talagang mga
taong kulang sa pansin. Tulad ng hayup-hayupang ito. Kung gusto
niyang magpabida, bumalik siya sa nanay niya, saka mag-usap sila
ng tra-la-la-la.
"U. Ki. Wear raning in sirkols. Ip istil yo do nat koo-perit, l wil
batok yu mor."
A, ganoon pala ha. Di bukas ang bibig. Sa pagsasalita ko ng
kanyang bunganga. May bisa ang lengguwahe ng mga amo niya. Bakit
nga ba ibabagsak ang imperyalismo?
 Jun Cruz Reyes
10
"Naw tel mi wat yu tink op da nyu sosayti."
"Honestly, Sir, I never ~other ~y th;~ght about the new society.•
Hindi ba magandang pakmgg~n. yon. Values are not inculcated
ovem1g • ht. So let's not talk ofbehevmg about · Parang
. Society."
. the New
. Ht'ndi ko 'to orihinal, ewan kung smong
mauno. . t1tser ang napulUtan
ko nito. Basta magandang pakinggan, ayos na. Hmdi pa rin siya natuwa
•Aha, der por yu ar an enemi op da nyu sosayti. No mor bak-is~
layding. Yu mas be komyunis !"
"Definitely not, Sir. On the contrary, I am an avid anti-
communist." Jdiniin ko 'yong huli, avid anti-communist. Ika nga e
. kayo. Pag nagkita tayong muli, gagawin ko kayong barbecue at
medyo paduda nang kaunti.
"Sit! Gardonet! A, basta wala akong pak1alam kahit anong
klaseng komunista ka. Basta umamin ka na't pag hindi ~y mahihirapan
ka Jang.• Batok ulit, nabigla na naman ako. Sabi na nga bang
marunong managaJog ang hayupak na 'to. Kaya Jang mahilig
pumorma. Ewan nga ba kung bakit ang mga hobo ay mga pikon.
Huwag mong patulan dahil hindi kayo nagkakaintindihan,
nambabatok. Patulan mo dahil nakakapikon na, nambabatok rin.
Ewan na Jang kung hindi kumalog ang utak mo, pag hindi naging
kamukha ka niya. Kunsabagay, dagdag sense of humor Jang, tawanan
ang nakakaaliw na argumento, pero paano ang mabigat niyang kamay
na mahirap ding maipaliwanag? Iba na 'yan. Walang ganyanan. Ano'ng
gagawin? Kausapin ang sarili, tumingala sa kisame, makipagtitigan
sa butiki, puwede ring yumuko sa semento para bilangin ang mga
butiJ ng alikabok .
Second round ng asunto. Ang pagJalabas ng mga pangunahing
ebidensiya kontra sa akin. Sa madaling salita, ang ibig sabihi'y
mga reklamo nila sa hitsura ko. Tumawag si Sir Gardonet ng alaJay.
Iminuwestra niya ang sukJay at gunting. BigJa siyang napipi?
(Sana'y rnatuJuyan.) Barbero paJa 'yong kanyang nakuhang alalay,
pero naka-disguise sa unipormeng patig. Mataba ito, parang pulis,
nakausli ang tiyan. Parang madalang maligo, pormang matadero.
Kung ~gumiti, parang baboy. 'Yong nguso niya, mas matangos
kaysa ilong, pero sabog. Tao-barbero-pulis-matadero-baboy,' siya
lahat 'yon.
la Tinapyasan niya ng gunting ang tagiliran ng buhok ko. Kalahati
mang ang nakatuwaan • . bang textbook namin sa history. Iyon siguro, me karapatan silang
k
malapit ko nang ma in yoog nasa ~awmg kanan. Palagay ko'y
g g amag-anak s1 Pugo. Pero salamat na rin at
Tutubi, Tutubf, Wag Kang Magpahulf sa Mamang Salbahe 11
hindi nila ako ginamitan ng kutsara, kung nagkataon, laking insulto.
Para na rin nila akong minura, sila ang makakamukha ko. Tapes ay
inilabas ang labaha. Akala ko'y sa lalamunan ko iyon gagamitin o sa
dila ko kaya. Mabuti naman at medyo nataas. Hindi pa uso ang punk,
pinapraktis na nila ito sa akin. Tapos, napagdiskitahan ang manipis
kong bigote na wala pang malay sa mundo. Habang ginagawa niya
ang kanyang pananalbahe, siya at ang amo niyang Gardonet ay
nakangisi, ngising aso at ngising baboy. Putang-ama n'yong lahat,
isinisigaw ng utak ko. Nag-iinit ang punong tenga ko. May araw din
estupado . Umaakyat ang init sa tuktok ko. Kahit hindi ako kasali sa
mga ismo-ismo, tingin ko'y sasali na ako, kahit silya elektrika pa ang
ihatol n'yo, basta gaganti ako. Paghaba ng buhok ko, kayo naman
ang aahitan ko saka babalatan nang buhay.
Ngayong naganap na ang kanilang pananadista, akala ko'y
makakauwi na ako. Hindi pa rin pala. Tapos na ang panahon ng
kanilang pagngiti. Ako nama'y nakararamdam na ng gutom at pagod,
higit sa lahat ng kunsumi at pagkainis. May bagong papeles silang
inilabas. Pinapipirmahan. !sang nagpapatunay na pinauwi nila ako,
isang nagpapatunay ng pag-amin ko at ang isa pa'y ang pagtanggap
ko ng kondisyon niya sa aking paglaya-ang pagbibigay ng tatlong
pangalan ng mga taong inaakala kong aktibista . Gusto nilang magturo
ako, e hindi naman ako titser. Kahit na suhulan nila ako para sa
kanila, hindi ko pa rin magagawa. E ano'ng gagawin ko? Hindi ko
naman tinatanong ang mga tao kung anong kJaseng ismo ang
pinapaniwalaan nila, o kung anong klaseng ista sila. Kung gusto
nila, listahan ng mga taong kinaaasaran ko ang hingin nila, kahit
isang pad na papel ang ipapuno, kaya ko, baka nga kulangin pa. Sa
dulo nito, idadagdag ko pati mga pangalan nila at ang chief amo nila
sa Malacaftang na puro utos.
Sandali nila akong iniwan, para raw ako makapag-isip-isip.
Malaya akong nakahinga. Lumuwag nang bahagya ang aking dibdib.
Nang tumingin ako sa paligid, noon ko Jang napansing marami na
palang naiwan doong mga libro, ang iba'y tulad rin ng dala ko. Baka
nga kaya masamang basahin si Saint Thomas Aquinas? Diyos ko,
patawarin Mo po sila. May mga libro rin doon si Agoncillo, 'yon
kumpiskahin dahil sa takip nito'y may dalang deadly weapon si
 Jun Cruz Reyes
12 13
sa Mamang Salbahc
Tutubi, Tutubi, 'Wag Kang Magpahuli

nila si Agoncillo, 0 ipagbaWal

Bonifacio. Kung gusto nila'y hul ihin estra ng bibig niya. May
ento. ~un g mal~la, pabalJain ako, pero hindi matapos-tapos ang muw
kaya ang p~gd~an ng mga tao sa m_onum g, at pati mata. Hindi niya
nila si Bomfac10 sa plataporma mto .
Bahala s1la. Sa tab1 ng rnesa lli sinasabi talaga ang buka ng kanyang bibi
up-hayupan. Nang maharap
_eskuwelahan, pero hindi ito masabi nang husto dahil sa katabing hay
Sir, naroroon ang mga rare _books ng narnan ako tumingin. Saka ko
1alam sa mga Encyclopedia si Gardonet, yumuko siya . Sa bintana
nagagalaw. Tipong wala s1lang pak . Tapos na 'ko. Bakit ganito?
ng Das Capital. Kay rarning iniayos ang mga kaharap na papeles
Britannica, Philippine Islands at isang set Anong masama ang nagawa ko? Ni Kul
as? Ni Mr. Kabayan? Mga
ng magbasa? Ang magsaJita
nasasayang na libro. Bakit kaya masama kriminal na ba kami? Lalo na si Mr. Kab
ayan, kung alam fang nila
ang pan aho n ulit ng mga bobo. n ay hindi lamang siya isang
ng iniisip? Siguro'y gusto nilang iuso kung gaano kabait na tao ito. Na sa ami
ang aking sinusulatan. Tatlong ito naman ang pinakaama
Saka ako muling yumuko para punuin titser. Kung si Kulas ay kuya sa amin,
o Pineda at sino pa nga ba? atayan siyang marunong
pangalan. Isabelo de los Reyes, Macari namin. Hindi siya basta tatay. Tatay-t
nakapangalan nila, pasensiya g kinakapos sa panggastos,
Josepina de la Cruz. Kung sino man ang umintindi. Libro niya, Iibro namin, at kun
nungaling, tiyak na kakapit ong hindi mayabang, ganoon
na. Ang taong nagigipit, kahit sa pagsisi nauutangan din. Bihira sa tao ang matalin
pum aso k si Sir Gardonet hindi mo sasabihing saksakan
Natigil ako sa ginagawa nang muling si Mr. Kabayan . Kung hindi mo kilala,
isa kong barkada at kasamahan na ipagyayabang niya iyon.
Bitbit niya sa literal na kahulugan ang ng talino pala . Hindi mo rin maririnig
ako, mabuti na Jang at tulala ng utak niya sa kanyang mga
pa sa boarding house. Si Kulas. Nabigla Mas malamang makikita mo ang laman
i-kinita ko na ang magiging g titser at makata. 'Yon nga
at hindi sigaw ang reaksiyon ko. Nakikin isinulat. Kritiko siya bukod sa pagigin
at hindi ko siya mabigyan ng p, nakakulong sa kuwarto
kawawang kapalaran ni Kulas. Sayang lang , kapag sinusumpong ito ng pag-iisi
irinig. Sa ganoong panahon,
warning. Pakiramdaman lang kami. Par
ang hindi kami magkakilaJa. niya, kalampag Jang ng makinilya ang mar
bingi itong hindi ka maririnig
tu tong magkunwari sa oras bawal na kausapin siya. Tiyak na parang
Iyon siguro ang common sense, ang ma sa malayo kahit ikaw ang
ngitian . Sapat nang nag-abot o kaya'y parang bulag na nakatingin
ng panganib. Walang batian, walang ibang sakit. Ngayo'y parang
ko, ako ang witness niya. Ayos kaharap . Maliban doon, wala na siyang
ang aming mga mata. Siya ang witness kasalanang sabihing oo nga, tatay-ta
tayan namin siya. At anong
gamiting ebidensiya kontra
na Sana'y ganoon na Jang, sana'y walang kasalanan ang aaminin ko para sa kanya?
Anong balita rin ang gusto
isa't isa. Wala rin sanang ibang kah
ibangang naisip si Sir. Baka tulad isang titser na aktibista sa
kami nito at ang matira'y nilang marinig? Na mag-aasawa na ito,
noong panahon ng Hapon, pag-awayin nito . Hindi ito talaga kriminal
namin. Mas malaki sa akin kabilang eskuwelahan ang girlfriend
siyang lalabas sa impiyernong napasukan g si San Pedro na panay ang
na dapat hanapin, at ako, para 'kon
si Kulas. Kailangan bang subukin? ? Bakit kai lan gan kon g
bida sa am ing barkada. pag kak aila . Bak it ako ang nai ipit
Kaibigang matalik ko si Kulas. Siya ang lit? Hang linggo na namin
ak sa gul o, tagatugtog ng magsinungaling? Bakit ako ang kinuku
Kopyahan namin ng assignment, resb arto niya sa boarding house.
itong hindi nakikita, sarado ang kuw
love letter. Iniwanan ko siya namundok na, kung gagawin
silindro at higit sa lahat tagagawa ng Tipong nagtatago na. Ewan Jang kung
tog ng "Bayan Ko," ano kaya ng salamin niya, paano siya
kangina ~a boarding ho ~ na tumutug niya iyon , kawawa siya . Sa kapal
ahan? Alam kong wala siyang rin maisip kun g ang mga
ang nakam at nakarating dito sa eskuwel pap aki nab ang an doo n. Hindi ko
asahe ay wala siya . Siguro'y awak ng baril. Nakamamatay
karapatang ~umilos, dahil kahit pam intelektuwal ay marunong ding hum
nga naman lalapitan ka ng ating ba iyon sa bundok? Me
naburyong ~m sa landlady namin. Pag ba ang tula? Ang kritisismo, nakarar
malas, kay h1rap umiwas. g katanungan . Ganoon ang
. nguan ako ni Kulas. May bisa naman kaya? Ewan sa marami kon
Nang mat alikod 51· Gardonet, tma ako nang husto.
• impluwensiya niya sa akin. Tinataranta
. • .
hindi ko mam . d'ha
. tm n. Parang sinasabi niyang inaryong estudyanteng
ISUl1SC. nyass1ya • nH-o
r• I Iba siya sa iba kong titser. Sa isang ord
WDU WJ na ako na rnay kab
alo
pang kung ano. Hindi ko masakyan. E, -aaral. Kahit na anong lesson
talaga naman 'ka . tu lad ko, memorize ang katumbas ng pag
paa ko. Tumango
g ng1J1a pa Dangllngating lwnabas ng
 Jun Cruz Reyes
14
15
Tutubi, Tutubl, Wag Kang Magpahu/1 sa Mamang Salbaht
. d' k gusto dahil tingin. ko'y hindi nama n mahal
na hin • ko •1angang i-mem onze. B k.ll pa k as,. nauso an aga s11
a "Sorry, Sir."
buhay ko,
31
. I I · g Pag.
·n ba ang tahno a o na sa gamto ng panahon? p Hindi niya ako pinansin. Lumabas na naman siya ng kuwarto.
A
aara I. an h 1 • k h I · ara
ara makab atok? Kasmg a u ugan din ba ,·to na Bakit sila ganoon, akala nila'y nirerespeto na sila kapag gumagamit
mabatu kan P ° klase Jang ang tao sa mund o? Nalol ok o at ng dahas, hoses man iyon o kamay. Parati silang pasigaw at paangil
da d aIawan g
manloloko? Sibilyan at sundal_o? ~emok~asya at _komunista? Alin mangusap. Kapag natakot ka at hindi kumibo, akala nila'y kagalang-
an, hmd1 nga s1guro k1ta kilala · Pa ano galang na sila. Akala nila'y nadadaan sa palakasan ng hoses ang
ang am I. 7. Ay Mr· Kabay
. bi· kong magkasamahan tayo . . sa bahay? Kung naduIas pagpapatupad ng batas. Kung masasabi ko Jang ang gusto kong
kung sma
ko , kangino kaya makabubuu 1to.
7 Ay, kawawang Kabaya sabihin, kung makapag-iisip Jang ako nang malakas. Maririnig nila
ang d ·t
Ia k n,
ang ayaw nilang marinig. Matatauhan sila, malalaman nila ang
malas na Kulas, at ako? Oo nga, paano naman a ong nag-iisa sa
kahulugan ng mali. Sila. Ang akala nila sa kapangyarihan ay magsalita
mundo? Isip na naman. Bangungot sa katanghalia~.
lamang at hindi kailan man ang makinig. Ang mag-utos at hindi ang
Pinagpapawisan ako nang malapo_t, gayong air-conditioned sumunod. Kaya wala silang nalalaman, kaya wala ring naririnig.
naman ang kuwarto. Nanginginig ang akmg mga buto. Takot o galit, Samantala, ngingisi rin ako. Isabelo de los Reyes. He-he. Macario
wala na sigurong distinksiyon. Pareh~ Jang ang resulta, kaba. Pineda. He-he.Josepina de la Cruz. He-he-he-he-he-he.
Nagtatalo ang aking sari Ii. ~hit saan ko ungnan; pa rang wala akong Bumalik si Taba. lnitsahan ako ng isang trapo. Wala raw akong
analo. Manahimik na kmakabahan, paano yon? Lumalabang silbi. He-he, sagot ng utak ko. Hindi pa raw ako puwedeng lumabas.
~nakabahan? Lalong paano 'yon? Bumalik 'yong barberong baboy At para huwag akong mainip, may naisip siyang trabah ong
na nakapatig. Marami na naman siyang tanong, at tulad ng kanyang kauubrahan ng mga tulad ko.
amo, pinning nakaamba ng batok. Sino raw si lsabelo de los Reyes, "Linisin mo ang mga mobil diyan sa kuwadranggel. 'Yon talagang _
kung iyong para ting may dalang megaphone sa mga rali? E si Macario malinis. Huwag kang magkakamaling tumanga-tanga at kakalbuhin
Pineda? 'Yon hong mukhang tagabukid na para ting nasa unahan ng na kita. At para ka malibang, sabayan mo ng pagkanta ng pambansang
martsa. Gusto kong humalakhak. Sabi na nga bang may mga birong awit. Pag hindi ko 'yon narinig, aahitan kita ng tenga. Maliwanag?"
pa-imelcktuwal na hindi agad masakyan ng mga taong tiyak na hindi "Maliwanag."
masasabing matalino. E, 'yong babae? Sino nga ba 'to, isip ng medyo Bago siya lumabas, may kinuha siyang isang karatula. Parang
mabilis-bilis at baka makahalatang ginogoyo ko lang sila. Josie F. malaking ID, isinuot niya ito sa leeg ko. Abot hanggang hita ang
Gum kaya, 'yong F. para sa fruit (kung gusto niya pruit), pero delikado. karatula. May nakasulat doon, naglalakihang pula. "AKO'Y
Si Josie ho 'yong outsider na madalas dating pumasok dito. Tumango- WALANG DISIPLINA."
tango siya. Sana'y naniwala. Sinamsam niya ang mga papeles. Saka Sa labas ng library, nakikita ko pa ang gate. May ilan pa ring
lumabas. Gusto kong magtawa nang malakas na malakas. Pero agad nakapila. Kawawang mga nilalang. Tuloy pa rin ang pag-iipon ng
siyang bumalik. Matalim na naman ang mata. Sinigawan ako. guwardiya ng mga suklay na may buntot. Habang kinakanta ko ang
"Niloloko mo ba ako?" pambansang awit, kasabay ng punas sa mobil, nadarama ko ang init
"Hindi po, Sir.• Awtomatikong sagot. Biglang nag-akyatan ang ng mga matang nakadapo sa akin. Nakakaawa ba ako o nakakatawa?
daga sa dibdib ko. Kapag ang pag-uwi ang pumapasok sa utak ko, napapabilis ang punas
"Kulang 'tong papelcs.• ko. Kapag naiisip kong niloloko nila ako, medyo nananamlay ako.
"Wala ho akong kinukuha riyan.• Sa kalagitnaan ng paglilinis ng ikalimang mobil, natigilan ako. May
"Hindi 'yon •gago· Itong pangaIa.n mo, walang p1rma . ." narinig akong malakas na sigaw. Galing iyon sa gawing library. Pa rang
'Yon lang pala d'
1 ni..-..L .
kordcr o akong humingi boses ni Kulas. May nangyayari sa kanya? Kilala ko si Kulas, siya na
• .,.. uaUiln, saka parang y
ngtawad. hindi yata marunong masaktan, siya na hindi ko pa nakitang umara
 Jun Cru% Reyes
16

. k parang nagpapalahaw? Sana'y guniguni kola

o durnatn& •Y•· eron pang sumunod. Hindi nga lang kasinla~ an,
•n1gko. Pcrom . . k S • . ~n.
nan pumapasok sa 151p o. ana y mahng lahat. Ji· -·•
I
u_na. ~Karalm ~gpinipilit ko sa sarili ko. •nd1
s1ya s1 u as,

a barbcrya ko m ihabilln ang huling limang plso na laman ng

S bu Isa ko. Doon nagtatapos ang yug10 ng aking mahabang buhok.
Paklramdam ko'y ibang tao a.ko. Sa harap ng salamin, mukha ni
Gardonet ang nakikita ko. Buhok sa tuktok at lagas na bigotc. Bumigat
ang pakiramdam ko . S1guro·y sa pagod at kaba. Stguro'y dahil umlnit-
lumamig ang panahon. Ang Nobycmbre ay pa rang taong nag-uulyanin.
hlndi matiyak ang timplada ng katawan, sala sa init at sala sa lamig.
Isa pa'y natuyuan ako ng pawis sa aircon . At posible ring dahil sa
reklamo ng sikmura ko na a yaw kong pansinln. 0 ang lahat ng ito'y
epekto ng nerbiyos?
Sa mga taong namumroblema, mabisang gamot daw ang
paglalakad, totoong nakakalibang. huwag lamang tatanga-tanga at
baka masagasaan. Sa akin, ang paglalakad ay hindi libangan kundi
isang pangangailangan. Ang may pera'y nagja-jogging para maglakad.
Walang direksiyon. Mula sa bangketa'y sinasabayan ko ang agos ng
mga sasakyan sa kalsada. Kung minsa'y mabilis, kung minsa'y
madalang. Stop light intersection, linga sa kaliwa at sa kanan. Lakad
ulit. Hanggang mapagod. Namimitig na ang aking mga binti. Umiinit
ang singaw ng sapatos sa aking talampakan. Nanunuyo ang aking
lalamunan. Tubig na malamig, makaiinam iyon sa pagod. Pero sa
Maynila'y walang libre. Sa pagtayo, huminga na Jang ako nang
maluwag at malalim. Kahit na paano'y nakabuti, kaya lang ay
sumabay ang kalam ng sikmura. Nagugutom ako. Pero kapag
ganitong ni kalansing ng singkong bulaklak ay walang iparinig ang
aking bulsa, 'yon bang kung magiging tigsisingkuwenta sentimos
ang halaga ng kotse ay hindi ako makakabili kahit busina. Luho lang
ang nararamdaman at iniisip ko. Luho Jang talaga ang pagpatol sa
kalam ng sikmura sa mga oras na ito.
 Jun Cruz Reyes
18
ko na nananaginip nang gising., Nagkalat ang
Para akon g lo
·ng paligid. Sa kahabaan ng kalsada y nagkalat
pantasya sa akl . .
m a imbitasyon na ipinagmamalakt ng mg~ dambuhalang billboard
at tratula. Nagpapagandahan. Nagpapatmgkaran sa kulay. Coke
Adds to Your Life (pero hindi sa kapalaran ng naupos kong bulsa).
Hitachi Makes Your House a Home (puwede bang house at home na
. I k na kinalalagyan ko?). Welcome to Marlboro Country
rm angsu o . . 7
sa T1mbukto. . ). At katakot-takot na Now
(ano ,yon, bagong repubhka
Showing at Coming Soon, mga pal_aba_s sa s1~ehan na pambusog ng
mata. Pero kahit ang mga ito ay hmd1 nakahgtas sa department of
kalburo. Pinintahan ng puti ang dibdib ni Sopia Moran. Pinintahan
din ng puti ang baril ni Charles Bronson. Dahil blangko, ikaw na ang
ma dadagdag ng detalye sa utak mo. A, walang bra si Moran, ganoon
pal; iyon. A, Magnum ang tangan ni Bronson, pamatay 'yon. At bilang
pang-inis, biglang naglabasan ang mga karatula ~g restaura~t, ng
kitchenette, ng nook, inn, eatery, etc. etc. Pagkam at pagkam pa.
Saka ka babatiin ng simoy ni Ma-Mon-Luk. Parang gusto kong ibukas
ang aking mga palad, magsuot ng salaming may kulay, magbitbit ng
tungkod at maglagay ng lata sa aking paanan. Gusto kong maanggihan
ng kahit na barya. Kalimutan ang pride. Maanong maging palamuti
sa mga underpass at gilid-gilid ng simbahan, sa lahat ng sulok at
kanto na dinadaanan ng mga may pera. Maano rin kung makipag-
hide-and-seek sa mga pulis, makipagpatintero kaya sa jeep o
magpatubo ng almoranas sa pagsalampak sa bangketa. Sa pamimili
sa nipis ng mukha o sa kapal ng sikmura, walang panalo ang una sa
huli. Pride ng isang estudyante, magandang pakinggan pero masakit
subukan. Sana'y tulad man Jang ako ni del Pilar na hindi nahihiyang
mamulot kahit upos ng sigarilyo. Hindi siya garapal, pero kahit na,
magkaiba pa rin kami. Sa kanya'y walang problema 'yon, t utal nama'y
bayani siya at maiintindihan na iyon ng kanyang kapwa Pilipino
balang-araw. Saka sa Madrid ba o sa Hong Kong niya iyon ginawa?
~lass doon, ang kinatatayuan ko'y Abenida Jang. Ordinaryo lang
dtto ang_pulubing Pi_lipino. Isa pa, kahit pulubi'y abogadong de
!<3mpamilya naman s1ya. Eako, anong titulo ang ipagmamalaki ko,
yo~g suot kong karatula kangina? Totoo ba 'too guniguni? Mahirap
pamwalaan pero totoo.
· huminga at siguro'y kay daling
Ay, kay h.trap mabuhay, kay hrrap
mamatay sa Maynila · Bayan ng mga panga ko at pag-asa sa simula,
rurubi, Tutubi, Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbahe 19
kapag sumabit at natauhan ay bay_an .ng dalita. At. pag h'.nd~
a
ng nakayanan, bayan ng mga sira. Kahtt s1moy ng hangm ay h_md1
mahingi. Sa naghilerang restaurant, puwedeng maupo, hu":'mga
at magpakabundat , pero iyon ay may bayad. Ang mga serbtdora
may matalas na pang-amoy. Alam nila kung sino ang dapat
ay • b. I
la itan at kung sino ang dapat iwasan. Sino ng may sa mg ma ans_a
a:g pera? Sabi ng mga pari, hindi ito kailangan sa lupa dah1l
hindi naman madadala sa langit. Pero kung wala ito, saan kukuha
ng pamasahe pabiyaheng langit? Pe_ra para sa giyera. Dito ka
mananalo , ito rin ang ikakatalo. Ka1lan mawawala sa uso ang
pera? Kanginong panahon? . .
Hindi nga ito ang panahon ko. Mah1rap sa tao ang walang pab1gat.
Kung lumakas ang hangin, tiyak na tatangayin ako. Kung n:iagkasunog
naman at madamay ako, ni hindi ako mangangamoy smgko. Ang
nakakahiya'y kung may holdaper na magkamaling magbiro sa akin.
Pera O buhay? Ano'ng isasagot ko? Buhay na Jang, wala kasi ako
kahit ano?
Good news ang hinahanap ko. Halimbawa'y palaring makapulot
ng pera kung maglalakad nang payuko o kaya nama'y maka_hablot
ng perang lumilipad sa hangin kung maglala_kad nang paungala.
Seryosong panaginip, isang telegrarna buhat sa 1sang kamag-anak na
mayamang namatay at sa kung anong hima\a'y sa akin naisipang
ipamana ang naiwang kayamanan. Parang 'yong katotohanang
napupulot sa komiks. 0 kahit na anong balitang totoo sa diyaryo,
halimbawa'y tahimik na sa probinsiya namin, na puwede na akong
umuwi nang hindi makikipagpatintero sa mga bala ng armalite at
tangke. Good news, good news, kumalat ka sa lupa.
Akala ko'y narinig ako ng Diyos. Pagdating ko sa kanto, isang
Amerikanong kamukha ni Kristo ang kumalabit sa akin. Hindi ko
agad siya pinansin. Kung nawawala siya'y sa city pound siya pumunta.
Tiyak na hindi ko alam ang daan papuntang Herusalem. Isa pa'y wala
akong tiwala sa mga puti. Kung may balak siyang mangulit, may
balak naman akong mambanat. !nit ng ulo, baka gusto niyang
makilala si Elordejr? Nangalabit na naman. Ngumiti pa. Ready na
'ko. "Wanna know something about the Good News?" Hindi natuloy
ang balak ko. Baka nga Santo 'tong kaharap ko, nababasa niya ang
laman ng utak ko. "Man does not live by bread alone." Masarap pa
rin sa tenga. Ngumiti na rin ako.
 Jun Cruz Reyes
20
"Yes?" sago! ko named yo excited.
"Repent now.Jesus is coming." Ang ~anda ng ngiti nlya, parao
u &
abot ng kapirasong papel. Bmasa ko nang luunu "-ie
totoo. SabaY . II
. ba siya O now showing, o baka. 1ast
.
full show na? li
coming na . Ulll
nama'y Kristiyano rin ako kah11 na p_aano, 1pmamulsa ko ang P■pcl,
sabay ialikod. lniwanan ko naman s1ya ng kaplrasong,
"Thank you." . .
Hindi pa ako nakakaisang hakb~ng ay k~~alabu na naman ako,
Hindi eta ilo nauubusan ng ma1a1am1s na ng1u.
"May we ask 1or · 1"
r dona11on . lansangan 7 Noong minsan,sa Cubao naman ito nangyari, isang addict
"Whal?"
"A small amounl for printing coslS."
Naubusan na ako ng ngi1i. At kapag hindi siya titigil ay malarnang
masaid pali ang pasensiya ko. "Two pesos only.•:
Agad-agad kong isinauli ang kanyang kap1rasong good news,
baka 'ka ko 1igilan ako. Pero ayaw na niya 1yong tanggapin. Hindi
naman ilo gaanong nalukot. Para pala iyong paninda sa department
store na no return no exchange. Paano magiging good news ang
kapirasong papel na dalawampiso raw ang halaga? Rakel ang dapat
i1awag doon. Sabi na kasing wala akong tiwala sa mga puti. Kahtt
Diyos, alam nilo kung paano maibebenla.
Kung gaano karami ang iling ko ay siya namang haba ng kanyang
paliwanag. A basta, sa gusto mo at sa ayaw, bingi ako. Bingi,
maliwanag? Pero hindi naman kasi ako totoong bingi kaya
naiin1indihan ko rin ang sinasabi niya, na kesyo sila'y nasa isang
misyon, na malaki ang magagawang 1ulong ng aking kapirasong
donasyon sa pagpapalaganap ng magandang balita. Na kesyo, kesyo,
kesyo, na ayaw kong paniwalaan. Kamuntik na akong na1uksong
~agbiga~ n~ k~hit na magkano. Kaunting tawaran pa. Kaya lang,
~yak na hmd1 mya 1a1anggapin ang laman ng bulsa ko. Puwede kayang
1bayad ang panyo na amoy-pawis pa? Mahal din ang bili ko dito.
Nang halos natitiyak niyang mas barat ako kaysa kanya, siya na ang
nagkusang Iumayo. Kinuha niya ulit siyempre 'yong ibinebenta niya
~aka nga naman may makasalubong siyang isang tatanga-tanga di
uwHarta na: Marami noon sa Maynila. Bakit kaya hindi sa Aprik~ o
sa apon s1ya magpunta baki1 3 k . .
k' k 1. . ' ong Knsuyano na ang pilit na
mu u II na magmg mas Krist' ,"
niya ang kahulugan? 'Yi iyano. yong tiis at hirap, alam kaya
ong gutorn, pasakripisyo lang ba pero pag
Tu1ub1. Tutubl, Wag Kang Magpnhu/1 sa Mamang Salbaht 21
hrnd i nil ma1ils ay slcak al garas na ang babana1an nlya7 Marami
13laga ng karapatan ang mga puti.
Na ng malayo na siya, saka ko nalsipang humabol. Gusto kong
wn ungin kung saang 1mprenta niya kinuha ang kanyang mga rim ng
Good News. Magtinda rin kaya ako nito? Ibebenta ko ng piso Jang.
M:is mura iyon sa presyo niya. Mas sa akin bibili ang tao kaysa
kanya. Bahala na. Maiintindihan na ng Diyos kung bakil ko
krnokompetensiya ang alagad niyang hlgit na pinagpala.
Bakl1 ba sa Maynila , pati sallla ng Diyos ay ibinebenta sa
daw slya na nagbabagong-loob na , ang lumapil sa akin. Masuwcrte
kang bata ka. sabi nlto. Bukod-tanging ako raw ang napili ng Diyos
na mag-ingat sa estatuwang bi1bit niya. lsang mumurahing santong
eskayola ang pilit niyang iniaabol. Di kuhanln. Akala ko nga'y mukha
akong banal kaya niya napili , at kaya nga nilapitan. Tapos,
nagpapasalamat ako, pilit humlhingi ng bayad. Ano bale, di isoli
'yong chalk niyang may korte. Ayaw niyang tanggapin, magagalit
daw ang Diyos. Biglang nanlisik ang mata niya, saka isinenyas 'yang
kung anong nakabukol sa baywang niya. Holdap na maliwanag sa
katanghaliang-1apat iyon. Magastos talagang matuto sa Maynila.
Sige paa, lakad ka nang lakad. Para itong may-isip na marunong
magpasiya. Gumawa tayo ng dilihensiya. Masamang mamatay nang
dilat, hindi problema ang pera. Saka ko kinapa-kapa ang bulsa ko.
Tiyak ng paa ko kung saan ako dadalhin. Hindi ko tinutulan ang
pasiya niya. Hindi naman ako talagang api, bakit ako magtiliis.
Dinukot ko sa bu Isa ang tangi kong pabigat sa katawan. Reio ito na
may amnesia. Regalo ni ltay noong nagtapos ako sa elementarya.
Kakailanganin ko raw ito sa aking pag-aaral sa Maynila. Hindi ako
mahilig sa alahas. Ayaw kong makaramdam ng pananakal sa braso.
Isa pa'y takaw-holdap ang alahas dito. Kung mapilit kang pumorma,
'wag ka dapat lalabas ng bahay. Kung talagang hindi mapigil sa
paglabas, dapat may arkilado kang security guard. Mas malimit sa
bulsa ko lang ito nakalagay. Mabuti na 'yon, tiyak na hindi takaw-
pansin sa mga snatcher. Kaya lang, kawawa sa akin ang relo. Sa araw-
araw na ginawa ng Diyos, tuwing maghuhubad ako ng pantalon ay
kasama itong nababagsak sa sahig. Siguro, kung taong may isip lang
ito ay katakot-takot na sermon at reklamo ang aabutin ko rito. "Ano
ka ba, hindi na marunong maawa, hindi pa rin marunong mag-ingat.
 Jun Cruz Reyes
22 Tutubl, Tutubi, Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbahc 23

'yang ginagawa mo a!" At kung tao nga ito ' palagay k ,

1iorture na ambili. Ano nga ba'ng nakukuha ko rito? Sunog-baga,
. d. makukuhang mahinog ng kanyang mga bukol sa maya\ rnaranoy ala akIongcancer
P y, lahar naman kam1
· ng bar kada ay
hin i d. "A k g rel g w . Sabaga
k "Sobra ka .talagang mana JSta. . ng. awawan o, nan k d · d k'k'
pagbagsa . . . . sa Ing. . es,·1 Sila'y natuto sa bar a a, 1yon aw ang pa 1 1sama. k
hindi na makaliis sa h1rap ay nag_ka-amnes1a. N1 hi~d1 mto makuhang n
ags1s1gan yo.
kO ga ba natutuhan 'to? Tila yara sak pagpap apuro ng
anan ang kadahil. anan mya, sakbuhay. Pat1 oras at arawayg Paano nNoong nakaraang Bagong Taon, na aga1·nan akom· Inay,
gamp .1 b. k '
imutan. Tuwmg umaga y a1 angan pang gising·1n sa d
rebenta or. . . ·1
na kakal , dahil nahuli niya akong nags1s1gan yo, na sa 1 o y
kO Y d H' d' I Iak'1-
pamamagitan ng mati~di-tinding pa~yugy~g. Pag gi_sin~ na, ipipihit akala
. ko sa pagpapaputok ng rebenta or.· mI I pa a,H'ang d'
ang kamay sa direks1yong dapat mtong '.turo. Hmd1 narnan ho kailang
.k an w rebentador al lusis pa ang akmg aruan. m. I raw k
lak1 o na ra ' tukan. Masunurm a do..
umaabot ng kalahating araw ~t nauuna pa Hong maghikab sa akin. hangga ng hindi ako napupu
. d. . h'
ako matutu t oang lusis at rebentador, pero ' yong pansm
Pampered din naman. Nakakll~ ka na ng r~long may oras ngsiesta? . . •1an ko
Timg1
Into, m 1
Tama si ltay, kakailanganin ko Ito sa Maymla baJang-araw. Ngayon ko na binitiwan.
ang tamang balang-araw. . . . . Pahitit-hitit sa daan, naghanap ako ng restaurant. Sa u_nang
Bago dumatin g sa ahens1y a, tmmga la
_ ko ang City Hall. I<arnag. kita ko •hindi ako nag-atubiling pumasok. May uwala
restauran t na na ako naupo.
anak pala ito ng relo ko, mas malak1 ng~ lamang . Hapon na'y arili · Bigatin na naman ako. Sa isang sulok. .
na ako sa S
natutulog pa ito. Siguro'y uso na ang ~~~es1a. Panahon ?gayon ng Umord er ako matapo s makip agkaw ayan sa 1s_ang waitre ss.
pabaitan. Walang nakikita, waJang nannm g, walangsasab1hin. Pare. Kinalimutan ko ang dati kong menu na rurong-sagmg at Cosmos.
pareho kaming mga wise monkey. Nagtanong na Jang ako sa isang Pinalitan ko ito ng hopyang munggo ng Echague at Coke. Class na
mama kung ano sa palagay niya ang tumpak na oras. Mag-aalas- ,yon. Ayos na 'yon sa taong mababaw ang ligaya sa buhay. Puwede na
singko na raw. Hudyat iyon para ako magmadali. Malapit nang 'kong umunat at magkamot ng riyan.
magsara ang ahensiya ni Tambunting. Kinalog-kalog ko ang Alas-sais na ng gabi, balita ng kleng-kleng-kleng ng kampana ng
natutulog kong relo. Nang magising ito'y itinama ko ang puwesto ng simbahan. Hindi ako mapakali. Alam kong oras na para umuwi,
kanyang kamay. Ganyan, konting gilas, gising ka relo. Bangon, kilos, pero ayaw maniwala ng paa ko. Siguro'y kinakarma ako ni Goo?
ibigay ang tamang sigla. News. Baka nga kaya malaking kasalanan ang nagawa ko? Ano kaya t
Marunong makisama ang relo. Nang sinisipat-sipat na ito ng magsimba ako, tutal nama'y malapit n~ l_ang dit~ ang simbahan?
teller at sabihin kong siento ay hindi nagpahaJata ng kanyang sakit Ano naman ang gagawin ko roon, mak1k1pagkuhtan na naman sa
ang relo. Agad kaming nagkasundo ng teller. Higit otsenta Jang ang kung sino-sino? At naglakad na naman ako nang naglakad na walang
ibinigay nito sa akin. Sampu raw para sa tubo, anim para sa papel. tiyak na pupuntahan. Papasyal-pasyal muna na aka la mo'y walang
Hindi na siya nagpaliwanag, sapagkat siya'y naghahabol din ng oras problema. Pa rang turista na mahilig tu~ang a sa ~no mang b~gay na
para makauwi. Hindi na rin ako nagtanong pa at baka inaantok na makarawag ng pansin . Paninda sa display wmdow, panmd ang
ang inihahabilin kosa kanya. Sorry, Itay, hindi ako sentimental. Babay isinisigaw ng lapit-lapit-bargain at mga taong hindi kilala. Naglipana
rclo. Patawad sa sino mang susunod na magiging amo mo. Paalam at ang mga tao, kapag nagawi sa kakapalan, nauusa d ako kahit hindi
patawad teller. Paalam, Tambunting. PaaJam. humahakbang. Parang agos na hindi mo malam an kung saan
~gayong may pabigat na ako sa bulsa, pakiramdam ko'y magaan nanggagaling at kung saan pupunta. Sali-saliwa. Kay raming nagkalat
nang ihakbang ang aking mga paa. Mababaw Jang talaga ang ligaya na mukha, pero walang kakilala kahit isa. At ako'y tinatangay ng
ko 51 buhay: Nalcat.apal lang iyon sa suwelas ng aking sapatos. Sa agos kasama ng mga taong walang mukha .
:nang k~ Y bumill ako ng sigariJyo. Pang-alis kaba. Basta masama Napadpad ako sa isang kanto. May palabas sa bangketa. Hindi
ng pak1ramdam ko, sigarilyo ang nailsip ko • p ag natuwa a ko, ko maintindihan ang usapan ng mga tao. Moro-moro yata ng lntsik.
sigan·Jyo pa nn · ang hanap Ito H'ndi k , . Palundag-lundag ang mga artista habang sinasaliwan ng kalampag
• 1 o 1ang to hmahanap kapag
 /1111 ( I II Z lfr)'l'M
•wa11 Kan• Magpahull ,,., Mamani .Salbalt, l'J
H JI'"bl
lulu bI, 1 I ,. ,.

mi (;111or1111i;( l111s il< styrmprc:) , Santun,b•k

11 11 tawan nlya hlndl na t lya maklklL1. Palapy lw'y
11~ p1 11 nplyunk~,' i:./,,,,, ,1 arliSIII , Muld111 slloni,t mg11 rr111 11k.r1 .1.
"r- ,. b
•na 1dlnllcl1 Ito , a lca · '
pul I111 8 l!II I
IIU Ill .J ' 1'1)'1"
k1l11ln 7 Nnlslr kn sl C uruOl1C:I. oku dllo ' '"• ,,. rH11
mutuiuwa. J<a,ama na ako.
011
11u111 11 cl , ""'Pit maru1n.lng ·'I g n aubebcnta naman ng ko nclulyo n ,. lang)l,.
k,1ya II
i111 11i,t
k I llnlu u,t 111 ~u Ito sl Moc.,, · In · I mak1ti undo Mnyn)on u n " d I b I
11111tlc~tl1111 • ii yo lk<1111 ,, 1,,t, ik . lbu tln su 01l•atlhot1, Ibo rtn 11 ba"~.• ftan n da1al. Ang tlndcra'y J•ng matan ang • en.a u ong
11k,11111.i mus "' •"II pMTlll~"f A~tg usapln ng langli at Jmplyerno ay madall nlto ng
1cng.
"i. " ,.
u'.i! lkn I ,11 r ,, ,
I I 111111110011111>lflllUOl11ilt1~llrllsln, Pnranapady1
nit rn ~ ,' k11 I Wnlu olw 1ul111,ton~ mulntlnul,tan. lnlwana,. ko
rn, rwng u oni· ndc lamang lyon •• kakayahan ng parokyano rui
nulul~~t~ :ocr1Hnlng kandlla na u sabayan ng dual ng ma~nda,
1111111 u
. b
111111111( ny. •
I ,IJ·,,y ., pnlukpnluin ni;i mgo monunood.
aug polo 11•. ,us1 ' 11" b h
Kulllhikncl , nnknrutln,it nlw sn mny w1wlng slm o an. ·rapo,n,
''
m;~11
alantnlng mahlrap al mayaman, alanganln din ang langlt at
K , 11, erno. Ang pa ngkomprom lfo, 'yong tlnatawag na purgaroryo.
kll1111, 11 1111 . Mnllhrtn sa mgo rnogslslmbo, di na. ga■nona 1
~~I ~g mutanda, puwede rln daw nlyang kau.apln ang kaluluwang
ang bn bII Ia 111' b h b I
"" trw 511 Jahns n~ slm. .n on, u 111y pa rln •na hihlrap 1111 purga1oryo. !yon ay II pamamagllan ng pag,i.fl ndl ng
m1kllpoI 1111 Jt nl,., ' kl 110
'I 11011" pnkn"kt' lbu nga lung ,mg ase "M mgn panln•'- lco~dilang Jcorl c:ng tao. May kortcng babae at may korteng lalak l.
nrgosyu. nru "' "' ' · d k \q,
H• litnbawa. 111 11 y 11 11ghchcnlil ng nrnl(nn ong npalaran 11 Sina hf 011 knslng mahlrap lnundlhfn ang rellhlyon, kung baklt nali1lp
•rnamagiHll1 l11t pa,thabasu su bnrnha. Karumfhun sn Htnong ng mg. ko pa ang ganlto: ba1ta may ,imbahan tlyak na may kalaplt na
~llltflap• huhi ny tungkof su puso o pagyumun. Walstng nngtntanong nag1l1lnda ng mac.Jylk.
kung bakil nrny bljto nt niuy 11rnl1lrup. Normul lang knsl yota sa tao I nlsn-lsa kn ang la man ng Iba pang llndahan. Sart➔artng abubot
111
llllllllfllhlrma. Gusto lwng 111agp11hula, p cro ono nng ltat■nona ,i panrclihlyon ong kanllang upcsyalldad. Mcron pang nagtltlnda
1 1
ko7Totoong nu1lungko1uko, pcro hind I ko tlyuk kung dohll ,a pag- ng lba-ibnng klase ng ugn1 at dahon na mablHng gamot daw sa kung
ibig. Namuroblcmn uko sn peru, pero hlndf pagpnpayaman •ng ano-nnong klase ng saklt. Hindi naman lplnallllw•n•g ng tinder•
hlnahanap konA s11goL Slguro, ang laro ng pagpapehula 1y kung saan nlla Ito plnagkukuha at kung 1lno ang gumagawa at puno
p■ngmatanda. 'Yon bang kung kangl-kanglno na Jang umaa,a n1 ang pagtlllmpla ng kanllang mablbi.fang gamot. Sapal na raw na
kap•laran. B11k11 ruimnn wain nkong kapalarnn, kaya wnla akong nanlnlwala roon at tlyak ltong mablsa. PatJ nga raw mga ta.kit na
maltanong sa baraha. Sino nga ha ang gumawa sa mga blgo 11 wnla pang pangalan sa mga doktor at hlndl pa nalhahanap ng lunas
ma hi rap? Kapular•n. nasuan ku 7 ng mga s lycntlplko ay kayang pagallngln ng kanllang panlnda.
01 k•layuan sa kin111a111yua11 ko'y lsnng malllt na Lindahan na Katunaya'y may gamol ilia ,a usog, kulam, barang, baJu, kontra
paborltong puntahan ni Ramon Revilla. Nagtlrfnda Ito ng rapang, gnyuma at Iba pang sakll na wala pa sa cncyclopcdla ng med~lna,
iyon ay kung nanlnlwala ka sa bcrtud ng antlng•ontlng. Mga lstamph.t Siguro nga'y mukhang turl.1 ta na ako. Biglang may tung lindera
lyun n1 may mga letrang nakasulnt sa llulim. Latin daw, tingin ko na humila sa akin. Kung anong utamplta raw ang hlnahanap ko. 'Ka
nama'y clap\ na mall ang lspcling. 'Yong trlyanggulo ang tlnangahan ko'y wala. Baka raw gusto kong bumlll ng souvenir. Sagot ko'y hlndl
ko nang busto. Sa loob nlto'y may isa pang trfyangguJo. Sa loob noo'y naman ako turlsla, lyon ay kung hindl pa nlya nalpagkakamallng
may !sang tnalll. May mga rayos sa la bas ng triyanggulo, parangsibt problnslyano ako. Promdl, sa Jcngguwahc namJn. Ang gus to ko Jang
:•r1w. Kung n.gkataong mahllig ako sa madylk o naglng tagahanga malaman ay kung baklt maraming n1pl1lmba roon, kahlt gabl na.
~ n.l Ramon, baka napilhan akong bumlll ng lsa . O mas maraml "Maramlng hlmala ang Birhen." Si.lea niya lnisa•iu ang pangalan
na ..gwo, para maipamJ 11 I h11 ng mga taong dlurnano'y napagalJng nlto. 'Yon daw Iba 1y mga kllalang
noon II l>ilipl K gay • ng kakilala kong duwaag. Maraml
anc ludwhan~ ~n& •ko •ng p■plplllln, 'yong nagJgl ng tagabula& tao sa llpunan, Wala akong kakJlala ta mga 1lnabl nlya. Hindi naman
ung lculan1 ,. P~~~':g,aw■an ko lyon, lpamlmlgay ko sa,tno kasl ako sosyal, at hlndl rin mahlllg magtanong u 11klt ng mp
mata ko katitJngtn r:~ Y First Lady na aiguro, muaklt ,,. ans kakilala ko. Bunt, aama, tu.lo, aulpon Jang kul ang alam kong saldt.
II
rato nlya II lahat ng dlyaryo. Blruln mong Hindi na lyon nangangallangan ng cspesyaJlsta para magamot. Pero
 Jun Cruz Reyes 27
Tutubi, Tutubl. 'Wag Kang Magpahull sa Mamang Salbahc
26

hindi ko iyon sasabihin, lalo na 'yong buni at 1ulo. Baka si n bisa ng pandakaki ang gusto kong ma la man. Mas mainam siguro
maiskandal o. Kaunting papormal. Y• ~u~g may kilala siyang mangkukulam na praktisan niya ng bisa ng
"Kailan pa ba itinayo ang simbahan al sino ang nagdala n amot niya . Gusto ko ring malaman ang bayad sa serbisyo ng
Birhen?" g ~angkukulam. Nga yon pa lang ay binibilang ko na kung sino-sino
•Walang nakakaalam . Bala pa ko'y nuiriyan na 'yan 1 ang palalaklhin ko ang mukha o tiyan.
tindahan ay minana ko pa kay Lola. Para rin diyan sa mga bta~ong Ing "Sige, Mrs., salamat." Pahuling salita ko matapos kaming
'h , . ..
tindahan, karam1 a y mmana. magbayaran .
Kung hindi niya a!am kung kailan ito ginawa a~ tiyak na lalon Jnirapan niya ako. Jniisip ko kung ano na naman kayang krimen
hindi niya alam kung smo ang gumawa noon. Saka s1ya nagkuw g ang nagawa ko. Baka kaya may gamot siya na nakababasa sa lniislp
ng mga kakatwang bagay na kung hindi lang ako nagbabait-baitaento ng tao? Bago ako nakapagsalita ay agad niyang isinigaw ang,
baka sinabayan ko ng malakas na tawa. Halimbawa'y lumalaki ~ay "Miss pa po ako."
ang estatwa. Noon daw bata p~ s_iya ay maliit ~in iyon. Ngayo:w Kagilagilalas! Pali ako'y iistirin. E ano sa akin? Pormahan kita?
siya'y malaki na ay patuloy pa rm 1yong lumalaki. g Hindi na uy. Di sorry na Jang, ano pa ba ang magandang idagdag
"Paano nangyari 'yon?" Saka gusto kong idagdag na baka magin doon? Better luck next time? Pumunta ka roon sa nagtitinda ng pag-
basketball player 'yong imahen, pero mahirap sabihin ang biro k0g asa, baka makakita ng milagro para sa iyo ang baraha.
"Sabi nang mahirap iyong ipaliwanag ," sagot niya. · Siguro'y marami na 'kong nagawang kasalanan sa maghapon .
Talaga? Sa loob-loob ko. E, noong panahon ng Kastila, ano ,10 Parang kinakarma ako. Pagtalikod ko kay Mrs. alyas Miss ay sa
semilya pa lang? ' simbahan ako napaling. Wala naman akong balakmagreklamo sa
Ibinalik niya ang kuwentuha n sa souvenir. !yon kasi an Diyos tungkol sa mga kamalasang inabot ko sa maghapon . Ni hindi
trabahong mas kapado niya kaysa magpaliwanag ng kababalagh g ko balak isumbong si Sir Gardonet.
Itinanong ko na tuloy kung ano naman kaya 'yon? Dito'y hind/"· Basta nakipila ako. Nakisawsaw. Nakiusad at nakiupo. At habang
siya nahirapang mag-isip. lnalok niya ako ng buto ng taong tsda. na nagpapahinga'y nakiusyoso . Marami pa talagang tao. Nakayuko o
"Taong isda?" Peks man, may tinda siya noon. "Saang plan la nakatingala, pare-parehong nagbububulong. Nakiyuko na rin ako,
galing?" panggigilalas ko. e pero hindi nakibulong . Di ko mawawaan ang ibinubulong ng mga
"Sa malalim na bahagi ng karagatan ng Zamboang a." katabi ko. Tiyak kong hindi sila Bisaya o Tagalog. Ang hiling ko Jang
"Sirena?" paniniyak ko. ay huwag silang sasagutin ng imahen sa salitang Latin. Pag nagkataon
"Hindi, dahil lalaki ang taong isda," paniniyak niya. laking gulo ng usapan. Matagal magdasal ang mga tao, paulit-uli~
lka ko na lang ay hindi ako mahilig sa daing at tuyo isda ma kasi. Nangangati na ang paa kong makalapit sa altar para makita ko
tao, dahil_kina~ati ako roon. Akala ko'y lusot na ang arg~mento ~ o an~ sinasabing milagrosang imahen. Nahihiya naman akong
pero mah pa rm. o, ma1storbo ang kapwa, lalo na't sila'y seryoso samantalang ako'y isa
"!yon nga ang gamit nito. Gamot sa iba-ibang klase ng alergi • lang usyosero.
Ang nakalimutan kong ii k
anong ay ung paano niya natiyak na
· . . ~umabas ang sakristan, kasunod ang pari. Nag-umpisa ang
lalaki at h· d' b b
in I a ae ang kanya . d . km_nng, sumunod ang misa . "Tumayo po tayo." Hiling ng bagong
mangungulit pa 'k . . ~g panm a. S1guro'y kung
o, t111 ng taong isda ang ipapa. k' .
Ila mya para dating. Tumayo ang lahat. Nangangati uli ang paa ko. Baka si
makumbinsi ako p .
. ero pag gmawa niya . 1· Mrs. alyas Miss naman ang kumukula m sa akin. Baka kailangan
ang milagrosang Birhe d h'lI b . iyon, magaga ll na sa kanya
. n a astos s1ya kong subukin ang bisa ng kanyang mahimalang isda. Naisipan
Dah1l kahiyaan na , on · k?ng lumabas muna, pero hindi para pumunta sa tindahan
Pandakaki raw ang pa~ ~I g g.amot na lang sa kulam ang binili ko.
g an ntto. Sa dagat rin ito nakukuha. Hindi mya.
 Jun Cruz Reyes
28 29
. bi 'Wag Kang Magpaliuli sa Mamang Salbaht
[utub1. Tutu ,

Kung ilang sigarilyo na a_ng nauubos k~ nang mapansin ko

· ·s· 'yong mamang malapit sa akin ang kinulit
d umara m
i kami sa labas ng s1mbahan.
. . . k .
Kabtsado ko ang gan1t . ng . dt. ako naka111 ,
H10
. 011g I ginanoon ang bahay ng Diyos ay sapagkat may
. mga Knsuyano. Kab1sado o rm. ang bahaging Ito n a naman pa a . .h
uga II ng g ko. KaY ngahas pagnakawan ang milagrosang Bir en.
. Ibig sabihi'y nagsesermon na. ang pan tungkol sa kaJ· mpalasang na
m1sa. "S' tgtasan isang ta d g korona nitong antik, na punong-pun o ng
luluwa na puwede 1ang sagutm ng 1ya nawa." Sanay k . kaw aw an b.
ng ka k. d a os• N ina . h' Kaya raw noong nakaraang taon ay magyo h. d.
at
ganitong tagpo. Sa klase, ang _P~ 1ra~ _am ko'y paratin mam
ahahng iyas.
M . Kung hindi raw sa debosyon ng mga tao, m 1
agsesermon ang titser kong 1pinaglih1 sa pari. Tuw Ing · g . ha ang aynt1a. . b
na
n . . K . . k a· Iang nangangau bina baba I.k ang nawala • Nang masauli
1
naman, gawmg . .
Pe rero
magsesermon ito, nag1gmg nsuyano a o. ig na m_a 1i . .1ang ulan at baha. HimaJa man o hmd1, debosyon
ang aking talampakan (tulad ngayon) at lumalabas ako ng pasilyo ta 1yon · umtgt G d'
ya b t hindi umuulan ng buwan ng Pebrero. anoon m
a . I
. . . 0 kung ano, as
para manigarilyo. raw na isang santo naman ang parang pmugutan. vory
Nagsindi ako ng i~a ~ang s.1ga~il~o: Ma! 1sang mamang rnalapit daw noong a ·t kaya pinag-interesan. Iyon daway h'md"Ina na ku ha,
alaangu Iom o, .
sa kinalalagyan ko. Tmgm ko y hm1htla s1ya ng kumander niya, p h' d' bale na at sa isang santo lang naman knangyan ang
.
"Susunod na Jang ako," sabi ng laJaki sa babae. Pero m t an at hindi sa Birhen. !sang pagtatang a pa s1guro at
pananampaIas k k'
"Halika na sabi."
h . d'1nakasigaw ang mahal na Birhen, malamang na ma a1·tta
"Tatapusin ko na Jang 'to." kapag m · b hang may security guard na may hawak na arma tte. .
na tayo ng s1m a •
"Kung uunahin mo pa ang pagpaparaos ng bisyo, wala kang . ara kumpleto • malamang Jagyan ng karatuJa .
ang. hara pan
At s1guro, P
mapupulot kahit kapirasong grasya ng Diyos." n simbahan tu lad ng karatuJa sa eskuwelahan . Gamto s1guro ang
Para na rin akong tinamaan. Sa isip-isip ko, OK Jang, sa inyo na · g I t doon·· SORRY WE ARE CLOSED. CHURCH OPEN TO THE .
JSUSU a
ang grasya, sa akin na ang bisyo. PRAYING PUBLIC ON FRIDAYS AND SUNDAYS ONLY FROM 8.00-
Malaki pero luma ang simbahan. Ang mga suJok-sulok nito'y 12·00 A.M. AND 3:00-7:00 P.M. LATECOMERS ARE ADVISED TO
natatamnan ng mga bulakJaking haJaman. May maliit na puno CONFESS OR RECEIVE COMMUNION NEXT WEEK. DYING
malapit sa iniistambayan ko. Siguro'y ipinatanim ito ng mga addict BROTHERS AND SISTERS ARE REQUESTED TO OBSERVE HOLY
sa sigarilyo, tu lad ko, para masilungan ng Jahat ng mga katribu namin. SCHEDULE. (SEE ABOVE.)
Sa ilalim nito'y nakasilong ang marami pang sunog-baga (tulad ko
ulit). NooNG NASA ELEMENTARYA pa ako, hindi naman ako erehe. Tuwing araw
Sa kauusyoso, noon ko lang napansin na mataas paJa sa ng Linggo ay nasa simbahan ako. Miye~bro pa ak_o noon ng Bisig ni
pangkaraniwan ang bakod nito. Nilagyan pa ng aJambreng may tinik Jesus. Kaibigan namin 'yong pari. Amb1syon ko rm noon na balang
ang tuktok ng bakod. lniisip ko kung may koryente pa iyon. Pati ang araw ay makapagsuot din ng sotana. Natatandaa n ko pa ang
pintuan ng gate sa kapirasong plasa ay tad tad ng malaJaking kandado. assignment namin sa organisasyon. Marami na raw m~ka~alana~g
Kung hindi lilingon sa Jugar ng simbahan, iisiping garison din ito. Kulang tao sa mundo, kaya malimit magalit ang Diyos. Kung hmd1 raw 1to
na lang ay lagyan ito ng sentri at kapkapan ng suklay na may buntot maitutuwid, malamang madali ang nalaJapit na paggunaw sa mundo.
ang mga pumapasok. Meron din kayang mahilig mambatok sa loob? Kami raw kahit mga bata pa lamang ay makatutulong na sa pagliligtas
Kung ganito ang Iahat ng plasa ng simbahan sa buong Pilipinas, kung ng 'santinakpan. Ang misyon naming mga bata, operasyon kompiska-
hindi gawing palengke ay ipagbawal ang pagpasok ng tao, saang sulok kasaJanan. Ibig sabihi'y mangolekta ng mga porno materials. Ewan
k~ya puwedeng maglaro ang mga bata? 'Yon kayang mga ibon ay kung inaano iyon ng pari. Siguro'y dinadamitan ng sotana, para hindi
pmapayagan pang humuni sa loob ng simbahan? Kunsabagay. sa nakalitaw ang dede at 'yong isa pa sa ibaba.
Maynila'! mas marami pang simbahan kaysa mga ibon. Saang parokya Nahihiya akong manghingi ng kalendaryong pin-up, tuJad noong
kaya gahng ang pari dito? Sa Berlin o sa MuntinJupa? mga nakapaskil sa bawat barberya at sa mga sinehan. Kaya nagpunta
 Jun Cruz Reyes JI
JO Kang Magpahu/i sa Mamang Salbaltt
Tutub l, Tutu bi, Wag

sa Playb~y, PenthoU.se ,a
na Jang ako sa isa kong tiyuh_in na mahilig_ .. o-ano ang kasalanan mo .
?" .
arami pang iba. Noong una y nagtatak a s1ya . Aanhin ko raw .1 t inisa -isa ang mga maa kala kon1 g·
m . . . , ak o ang napahi"" Yon,
t mya p An .
"Maram1 po, a re.
p d " Saka ko . . . d"
k bata-bata ko pa. Malisyoso ang kng1t ' J"'• ero
m ltay, hin
. . na kasalanan: pang-uumit sa p1taka , hindi pagsunod sa
I pags asau I

e daw iyon, para pag b"1~ara_na a o y marunong na akong turn1n n kagalitan

ayos b1ganit !nay, pagda rabog kapag naka
mab1kli · • I I
ngsexy. Para raw tiyak na hmd 1 ako papatol sa babaeng pag kinurn Usta gJ
mas ama rin at kasm gka hu ugan pa k a ng
. ag~t sa 1yo . ,y a~os .Iang, mayarnan. Sa sa su g matatanda na
ang pamboboso apag
mo kung may hitsura, ang 1sas utosuwan y sa k"mauukulan at ang hindi maiiwas
1t (1yon ay kung hind' pags
gayon daw ay hindi kami rnalalah1an ng pang may nagpapaboso.
balang araw). Patawa~
sa akin magmamana ang magiging ~nak ko "'Yon lang?"
hub o at hubad. 'Yon
tawa, ipinamili niya ako ng m?a. htratong "Opo Padre."
patuwad-tuwad. Saka la ng mukha ko. Gusto
bang ang posing ay parang nags1s1rko, mga Mero~g pa siyang itinanong na ipinamu
i pinagdidikit ang hita, a ko. pag katapos kong
'yong mga babaeng kung maupo ay hind . I man pa ang nadarama at ginagaw . d' b d
kong makakita noon myang ma a hindi naman pala dapat ipaklla. Hm t a apalks ang1
Kita siyempre pati kaluluwa. Noong una . g . di
'yon, parang sea shcli ma kak1ta n hm ang nag pap atu o.
hindi ko agad na-imagine na ganoon pala k ·sal noon ay 'yong nanunukso h
at
d' b · · · p, kasa Ianan .
g mahi_lig ako. Nang mag ump i . 1, asta m1S1
na inalisan ng taluka~. Akala ni~a'y talagan Kasa Ianan Pa
r[·n 1·yon · Gawin mo o in h
n sa smabi ng pari an kuw entu ang
ipaliwanag ko ang m1syon namm, sang-ayo Talagang mahirap mak alig tas. Pat1 ba nam
tawa ay nap alita n n~ ngan laman~ ay g_ u ston g
'yong kanyang malisyosong ngiti at eksklusibong pambarkada at pambulu
man ang kahulugan ng naman masabm g D1y os na
mapanuyang hagalpak . Mata gal bago ko nala 1 Nakakaeskandalo , hindi ko •· • d.h
alam ko na ang ispcling ma Iaman . p. Man ntm 1 an na .
kanyang hagalpak. Iyon din ang panahon na nakakaa Iam noo n· Bahala
na kaming mag -usa
ng salitang bastos. hindi,iyo n gan oon kad ah,
niya iyon . Solved lang ang pro b!~ ~-Kaso
Buti nga ako, tiyuhin ko lang ang nangantiyaw
at nagtawa . 'Yong kun g nag+ eJac ulat e na ko y gustong malam_an.
makulit si Father. Pali
ibang batang kasamahan ko, sa mga barb
erya nakiusap. Mas natu tlih an ay gus to nng
Pati kung kailan at paano ko iyon
rnaraming tao ang nagtawa sa kanila na me
kasama pang ta~ong nang ganoon, paano mo
madiskubre. lkaw nga ang tanungin
kung tuli na sila, at sa iba pang gamit ng kata
wan nila . an ay sa atin-atin lang. Ang
sasabihin? Kahit ipangako pang iyon nam
S_ccond year high school na ako nang tulu
yang tamaring ng "~ortal~ d~w iyon .
ibig lang pala niyang sabihin ay kasalana
insiya ako . Retreat ng tatanungm ko nn s1ya kung
mags1~ba. Bakasy?n noon kaya nasa prob Siguro kung ngayon niya ako tatanungin,
pisal. Bahagi iyon ng nalamang kasalanan pala
orgamsasyon. Gabi naka-schedule ang kum bakit pati iyon ay alam niya . At paano niya
misa, kami ang unang han? Oh! Common! Pero
pagbabawas ng kasalanan. Bukas sa unang iyon? Nabasa sa libro, narinigsa kuwentu
. Walang borloloy at siya ang mamula habang
susubu~n ng ostiya. lnisa-isa kami ng pari dyahi, baka ako ang mainsulto kung
lang . Ang pagkakaiba ng mga pribadong usapan
pormahdad. Parang usapang barkada nagpapalit kami ng papel sa buhay. Ayaw ko
lalllang ay mas malaki angkposibilidad na siya at hindi kami ang ro, iyon ang dahilan kung
, . kahit medyo madulas ang dila ko. Sigu
mapupunia sa langit · g onsucIo e- bobo y naroon s1ya ' para
An d
bakit pagkatapos ng kumpisalang iyon ay
ayaw ko nang rnaging pari .
.
tuIungan kaming rnakak· sa utak ko. Kahit ano,
Ika nga'y tnakab b ua ngd ta~ ng daan .
Dramatic ang setting. !bang propesyon na lamang ang pumasok
in, na hind i ko na r. Hin di rin sa masekreto
matandaan k ba~Jtum ~g-dam amin. Sa hard h . . basta huwag lamang parang imbestigado
ba o buw kung magtanong.
ung
at cwan na rin kung ilan b an o pare o ang ammg hwanag, ako, ayaw ko lang ng ganoon, hara-hara
na meron na akong
paligid, habang ka ., g ulaklak ang nags
asabog ng bango sa Noo'y hindi ko pa kayang ipaliwanag
rnamasyal sa paligid, doo n niya Tulad ng sinasabing urges
isinagawa ang kanya:g•~;ah naiintindihan sa biology kahit na kaunti.
o. kumain kapag nagugutom,
ng titser ko: matulog kapag inaantok ,
K a
ung natatandaan Ito .
pa, Pnuo ang takbo ng usa pan nanun. • ang iba pang normal na
uminom kapag nauuhaw, at sagutin
 Jun Cruz Reyes
32 33
Tutubi, Tutubi, Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbah t

ailangan ng kataw an. Ang hindi raw tumug on

pangang s· ku sa garr
kalikasan ay magiging abnor ma . 1guro ng nasabi ko ito ka F:•torig
kaysa
I nagbibigay ng testimonyo na mas mahusay ang sabon g brand X
·yak na hahab a ang usapa n. Ang kasun od na tanongn Y at1it; ibang produ kto. Sa kanya siyem pre ang brand X.
noon, U 1 mga taong me husto n . 0 ori, Ewan kung ano ang iniisip ng tao. Mga nakay uko pa rin ang iba
hindi ba nasisiraan ng u o ang d. · gptyp ...
kung d h"I h " amit. Bahala ~~-~ at nagbu bubul ong. 'Yong ibang siguro 'y katula d ko ring erehe
ay
... wan pero kinakalawang a 1 m 1gmag . ng erehe
ka- ko na rm kung bakit paPayaYatig naghi hikab nama n. Hindi nama n sagad sa buto ang pagigi
aghanap ng isasagot. Idada gdag y· a m
m
nilang pr~ta s tuwm
.
g umag a. 1yak kong hindi rig ko. Maru nong din nama n akong guma lang sa kapwa . Kaya taimti
pabor ito nalasi ng sa kaiino m ng
sa na Jang akong nakin ig sa pari na paran g
pagbabawas ang gam1t noon. ang
Wala akong kalaban-laban sa pari, panay amen lang ang .. Momp o. Paulit -ulit ang kanya ng sinasabi. Iniisip ko na tuloy
ko. Tulad ng dati, kung ilang Arna Nami n at Aba Ginoo ng M::&ot
ning
logic niya. Kung totoon g mas mahu say ang madyi k ng
kaysa mga ibang replik a nito sa ibang bayan . Alin ang orihin
Birhen niya
al at
parusa. Mula noon, ayaw ko nang magp akita sa kanya . Alam Hindi
asalu bong ko . Ya alin ang fake? Sino ang nagsasabi ng totoo at sino ang hindi?
ang sekreto ko, nahih iya ako .kapag nakak . b Hanggang ma s1ya. · tayon g lahat? Di lumal abas pa
ba iisa Jang ito? Hindi ba Kristiyano
Hanggang tuluyan na ak ong tamarmg mags1m a. ngayo ng sisiw lang na small time ang lahat ng imahe n kung
~
ko ang mga Charismatic. 'Yon bang mga dating bold star, mg: ikuku mpara sa ina-ad vertis e niya. Gusto kong isigaw ang "Wala
ng
asawa ng higit sa kailangan, magn anaka w at kahit na anong klas )' nama n ako ng
' K
. pa rm.
. , srra eng ganya nan. May equal ity dapat ." Pero nauna han na
anti-sosyal, pag tummo ung ano-a nong tungk ol sa buha
pari, "Kaya nga sinasa bi ko ... "
pagkamatay ang nakikita, pero hindi kailan man ang gamit ng paa 1 n
~
. OK, sasam palata ya na kung sasam palata ya. Ano kaya nama
ang pagsis ·
kamay hanggang nabubuhay. Siguro ganoo n talaga ang espesy alidad ng kanya ng pabor ito na puwe deng hingin ?
Bigyan
Parang alkansiya, pag maram i nang naiipo ng kasala nan, puwe:L kaya ako nito ng totoon g Good News? Puma yag kaya itong pasak itin
ae
nang butasin. lsang matinding bungh alit lang nama n ang kailang ko ang tiyan ng mga hayup ak na nanad ista sa akin sa eskuw elaha n
ma. Sigur o'y nasa panaho n, ganoo ng
parang si Good News, tapos ang proble kangi na, 'yong pangk at nina Gardo net? Pero masam a ang
abati- ba:
ako ng pag-iipon, kung sakali, saka na lang kami magk iniisip. 'Yon na Jang mayam ang kamag -anak na nama tay at sa
kung
Jan
Hanggang hindi ko kayang angki nin ang langit , 'yong lupa na anong kabab alagh an ay sa akin ipinam ana ang kayam anan. 'Yon na
tiryahin ko. g magp ayama n kung hindi para
ang pupun Jang ang hihili ngin ko, hindi para
iyon sa
maka tulong sa iba pang nanga ngaila ngan. Maga gamit ko
ang sigarilyo ko. May ilan akong kasamahang n, puwed e
NAJ..AGLAG SA WPA pagtat ayo ko ng tunay na repub lika balang araw. Sa ngayo
Manil a
na~asukan na sa loob ng simbahan. Naka pagm uni-m uni na ako 51 ko iyong magam it sa pagpa pagaw a ng isang floating schoo l sa
floati ng casino .
aking mga •kasaJanan." Pumasok na rin ako. Sa pulpi to, hindi pa l kaysa
rin Bay. Mas maga nda ang floati ng schoo
1 os ang pagJ I . . Eduka syon, hindi bisyo. Sa dagat, hindi na kailan gan ang bentil ador.
pa a natatap
. e- ecture ng pan. Bak1t nga ba ang mga pari'
aircon ,
ang hil1g magtalumpati na parang puIi t1'ko na hangg ang pinapatulan Hindi katula d ng eskuw elaha n namin , centra lized nga ang
ay lalong lumalaban. main
pero hindi nama n maga mit nang ayos. Nasa tukto k ito ng
• · ·. Kaya nga sinasabi k h . buildi ng. Kapag pinaa ndar ito, pati eskuw elaha 'y yumu yugyo g,
minutong pakikipa . . ~• uwag nmyo ng mada liin ang ilang ang katog ng buong
p· .. . . gnugsa ating mahaJ na Patro na . " talaga ng lumil indol , marar amda man mo
irup11It ruya talaga na mahal Solved
kataw an nito. Maini t na hangi n lang nama n ang ibinub uga.
makaisangpaladangpina ala _aga ang pagka katao ng iyon, ang iniisip
1 na na ang probl ema ko sa hangi n kung sa dagat ko itatay o ang
puwcdcng ibigay ng hnah gp ng mahcn . Malak i raw ang pabor staff din ang ilalaga y ko rito. Lahat
kong eskuw elahan. lbang klaseng
SOtnasampalataya. Kaya en may malinis na kaioo ban at tu nay
51

iba pang birhen, dahi} sa:w sa buo~g kapul uan

gagawa nuong nlilag
ay
ro.
napat
Para na
angi
rin
ito
siyang
n1
SI ng taong gusto ng magh ari-ha rian ay kukum bidah
posib leng magin g diktad or, ayos sa akin. Kasam a na rin
in ko rito;
ang
basta
mga
 Jun Cruz Reyes 35
34 Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbaht
Tutu bi, Tlurubi •

. ard na may ugaling .malon al mga titser na leror· Itat arnbak ba

secunly gu .. .
g p1lil nilang ipinab abasa a •b kaya taimtim silang nakapikit at natutulog. Bakit nga k h'
. d' Lo ang fahal ng .libron
ko nn 1 . • noong I• a agtulog ang pananampalataya? Ewan , basta .ako a 1t
inapamemorye sa amin. lb1b1gay ko ang lahal ng htngin ng akin l nauuw1 sap . . .
mga sinadista g k in hindi ako p1p1k1 t. . . . .
pl ff ang hindi fang ay ang pagpapasama sa ng antu , sinasa 6 1 ng pan, pero paratm g nauuw 1 sa
sa , Idk , .. Maha ba pa ang
Silt
esludyanle. Ang mga kalu a o y ma11wan sa pampang para ·t contest ng mga Birhen. Ano. nga kaya al, . totoo ng
. Lalong maluluwa ang mga maton at teror. Biro tnong popu Ian y ng at, pilay? 0 kaya y uyak na
panoonn. •1 osa ito ' di uuwi akong koma I .
Mawawala rin ang nagka. mt agr .
mawawaa I n ng konsumisyon sa klase. . ·yerno ako itatapon. Mah1r ap yata yon. Kumu
.. b
kulon g ang1s,
k
culling classes para maglakwatsa. y1mp1 hmd1 ale nar,· apag
akong gagawing crispy pata. Pero ' . .
Kapag kumpleto na ang gamil ng esku~elahan, pamamasyafin para
Ceful ang tao • kahit impiyerno y. may gamll . rm. .mgnan
ki resour
ko ito sa gawing faot. Doon sa labas_ng M~mla Bay, doon sa malala mo ang mga Arabo sa Middle East, gmagawa mlang mma
ang
mg.
sa maraming pat . . . T1yak na matat auhan na s,·1a na ,
na ang aIon, doon kumu kulon g langi s sa ilalim ng lupa, impiy erno
tong magda saJ
roon. Hindi ko sila ilatabi hanggang hmd1 s1la nalutu pinagkakuwartahan pa. Saka a~oko na_m~n talaga _sa langit :
wala
at magsisi. Kapag hindi pa rin sila _tumino, kap~g ~i~di pa rin
nila akong hilig sa unipormeng pull at makm 1g sa mus1k ang gahng sa
, kapag hmd1 s,_ la tumig il ng a. Sana'y may impiy erno rin sa ilalim
natutunang bumaba sa toreng garm~ a Ipa, at magkakanta ng aleluy
balna sa diyaryo , lang_ay makuku_ha na an_g daga_t-
kaaaway, pasasabugin ko ang barko . D1 paglabas ng ng Pilipinas, kaunt ing hukay
totoo na silang bida, total nama' y ganoon ang balita, mahili
g rn1g
dagatan ng kumukulong langis. Laking grasya mto. Pag pmala
magreport ng mali. ito, lulumain natin ang mga taga-O PEC.
Teka, mali naman yata ang iniisip ko, o mas tamang sabihing Magdarasal na Jang ako sa sarili ko. Sana'y matigil na ang
ga
ang pari ang mali? Kasi kung maniniwala ako sa kanya, na milagr
osa napakaraming gulo sa mundo. Tubuan po sana ng ketong at mama
at sa lupa, kasam a na
at big time ang birhen niya, di kawawa talaga ang ibang litrato nang husto ang mga mukha ng lahat ng diktador
as ng
rebulto nito na iniingatan ng mga manong at manang sa iba-iba
ng ang bersyon namin nito, nang sa ganoo'y mahiya itong lumab
simbahan. Lalabas na fake silang lahat_. Kung hindi naman magig ing palasyo para manloko, pero kung magkukulong sa palasyo, bigyan
n na
small time talaga, dahil sa iba'y marami at mahabang dasal pa
ang mo po ng isang nakakadiring sakit at nang sa ganoo'y tuluya
ng mga sarilin g
kailangan, pero hindi naman tiyak na pakikinggan. Samantalang itong layuan hindi lamang ng mga naloloko kundi pati
a po
dito, sabi nga ng pari ay "Sandaling minute lamang ang kailangan
...• tuta at aso nito. At para naman sa minamahal kong titser, madap
kapira so nangs a ganoo 'y matau han
'Yon ang ayoko , teritoryo ng Diyos ang pinag-uusapan, meron pa
rin sana kayo at mabukulan kahit na
nadara ma ng mga
palakasan. E kung nagkataong sa Ilokos napun ta ang simba hang ito, naman kayo, at nang makaalala kung paano ang
ng
di kawawa naman ang mga ibang Pilipino, dahil sila Jang ang
tiyak nasasa ktan, nang hindi kapirasong pagkakamali ng kapwa , tulad
g ang
na mapupunta sa kaginhawahan.Saka magiging santo ang pabori
tong estudyante, ay agad binabanatan . Hindi po kamay laman
may bisa rin. Mas mahir ap
anak nito? Nakakakilabot isipin. Dapat na panta y-pan tay ang lahat. nagbibigay ng sakit. Kahil po ang salita ay
Amen .
Wala dapat paboritismo sa langit man o sa Pilipinas. pagalingin ang sakit ng damdamin kaysa sakit ng katawan.
Ayaw ko na i.lagang makinig sa pari. Nakukunsumi ako. Kung "Alisin natin ang sala sa Panginoon ... " Nauulinigan kong
,
ito sinasabi ng pari. Saka niya ito sinundan ng panghuling habilin
magsalit.'y akala mo kungsinong bukod na pinagpala. Saan kaya tayo, etc. etc. po
lumuhod po tayo, magdasal po tayo, rumayo po
nakadesuno noong araw? 'Yon kayang pinanggalingan niya, ang noo'y .
ng tayo at humayo kayo nang mapayapa.
~alagmg pinupuri? Baka narnan ahente nga ito ng sabon? Parati an ko ang aking mga kahile ra sa
g Nang kakaunti na kami, sinund
yong kanya ng produkto ang mainam, depen de kung sino'n o sila para pumu nta
ng upuan. Ginaya ko ang ginagawa nila. Nang tumay
nagpapasuweldo sa kanya . Parang siya ang personal na pinili panyo
makin ig sa altar, tumayo rin ako para sumunod. Nang ipahid nila ang
Birhtn na magmg spokesman ruto. Siguro'y ayaw na ring
 Juo Cruz lleyts
36
sa n:1 2 ng Birhen, ipinah1d ko rin ang sa akm. Nang gagamiu·
r- k nn1Ja -
sa pag-untanda, napatunganga na 1ang a o.
Naiwan akong nag-1isa sa simbahan. Noon ko lang napa
para nn pala itong simbahan sa bayan namin. Ang lahat ng
mula pader hanggang paso ng bulaklak na plastik ay
ka:~
llaSllSlJla
donated by. na may kasudlong n~ ~d~ertisemen~ ng mga panga::
kung smo-·sinong debotong mah1hg 1-commerrul ang kani-kan "C
pangalan. Panahon na talaga ng mass media, pati palakasa~
pamunuan ngsimbahan ay nakukuha sa commercial.
Sa labas ng simbahan, nagpapangka1~pangk a1 na ang
frusl13ted na abogado at pari. Sa ganitong oras hanggang mama ~
kaunti, naroroon sila para testingin ang kanilang ta lino. Tao n~:
o Diyos si Krisro? Kung tao, marunong bang ma-in love ito? A
<bpat~g_wih ~ti~, Ingl~ ~ Ilokano? Sin_o'ng mas mahusay :
b~yan1, s1 Bomfac10 _o s1 L1.ncol?~ Kahn simpleng usapin,
puugtatalunan rula. Halimbawa y nan rug kong a ng salitang hen ~
na Ingles ay nanggaling Lnnang sa salitang inahen, na Tagalog. Ayaw
.ko nang malripag-usap ni makinig. Mas gumugulo a ng pang-inlind)
ko. Siguro·y bilangang maupo sa isang sulok para magmuni-munL
Sa palengkt ng simbahan, busy pa ring nakikipagtawaran an
isang aJeng namimili ng indulhensiya sa 153ng nagdarasal. NilingO:
ko si Mrs. alyas Miss, pe.ro sarado na ang kanyang tindahan, An
manghuhula'y naroroon pa rin, nag-iisa, siguro'y nag-aabang O g
suwene. Binababsa niya ang kanyang baraha. baka iLo Jamang
oras na pa~-aralan naman niya ang sariling kapalaran. Hindi nauuhos
ang mga buna.la s. loob at bbas ng simbahan.
11o
'ta
ftlita,,
"C
3
n s,
alayo na ako sa simbahan , per~ hind1 pa nn tiyak ang
M upunrahan. K.asing gulo ng traff1c-Maymla ang utak kong
n.agkaJuhol-buhol. K.angjoa pa lumubog ang_ara~, pero dapithapon
pa rin ang aking pakiramdam. Pagod akong hmd1 na.kararamdarn ng
pagod. May lakas pa ako, pao bindi al~ kung saa~ gagamiun.
AlumpihiL. dapithapon , nag-aagawan ang hwanag al d1lun. Lungk.ot
ac cuwa. Pag-asa al pagkabigo. Ay, dapithapon ng.i ang along buhay.
K.ahic kailan, ayaw ko ng ganitong dam.damin at ganuong panahon.
!yon angoras na smusumpong a~. Oras na para umuwi ng bahay
Para tanggapin ang pagkatapos ng tsang araw, para magpahmga btlang
paghahanda sa isang bagong umaga. P~La la, hanggang hmdJ
tiyak ang liwanag, walang magagawa . Hmd1 puwakng magbasa.
1.alabo ang mata. Alanganing matulog, sasakit ang ulo. HindJ na
an: puwede ang merycnda, naghihint.1y mainm ang sinamg.. Siguro·y
gjnawa ang dapithapon para Lumanga at mag-isip at mag-rcbyu ng
nagawa sa maghapon . Ito siguro angoras para mag-islp na.ng mag-
isip hanggang makakaya , hanggang abutan ng gut.om. lbngga.ng
mablimut an ang isip matapos mabosog. magkamot ng uyan. .mwm
ng hikab, umunal, at mag-abang ng magagandang panagirup.
Sa probinsiya kapag baka.syon. 1nuksaya ko ang marammg
dapithapon sa tabing-dag.iL Magb.lalwl sa buhangman o mauapo sa
isang tuod. Tatangahan ang kalihsan. luy ga.ndmg panoonn ng
pagJubog ng ar2w. Mawawah ang laha1 og pub sa pahpd Pa:-mg
inipon iyon at biru.wt ng langiL lb.bl.at S3 mga ula:p. doon g uh.mm
ngar.aw. Marrutya'y mapapa plang~ papasok mg VlOln.. snsunod
ang tba-ibang kulay asul Mahabawa ang bmL LangitJ upa at wmg..
lu.sabay ng pag-uwi ng mp ibon at paglabas ng mp pa.mb . nru;,
ang hanging habagaL May dab itong tbang 1tlzsc ng bmsg W,la oa
 Jun Cruz Reyes
38
Tutubi, Tutubi, Wag Kang Magpahuli M
sa amang Salbahc 39
mga bituin at ang buwan. Saka sa paglingon a
w la Iabas ang . .
ang ara , . . a pala ang pahgid. Oras na para umuwi· Ganoo Y
sing IllID n ang dapat kong gawin para tumalino. Kaya naman wa la na akon
mapapan ga dapithapon sa bayan ko? May katahimi·kan pn
· kaya ang m . ginawa sa mga unang buwan ng pag-aaral kO kung h'md1. angg
pa rm amdaman kung makakauw1 ako? Magin g an a .b
. magba bad sa l.I rary para maghalungkat at mag haIughog sa mga
kaya akong marar bik ay nagdadala rm ng lungkot. Dapithapon angg
ganitong panana natatagong talmo na matatagpuan Iamang daw sa mga pa h'ma ng
. . l 'kh . • kong
king pakiramdam . . k h' . hbro. Titser ang um1 a ng tahno ' sila ang mga pangmoon
. .
a Sa kanto,YhI'nahanap ko ang hwanag, a 1t kap1raso Jang, basta pmapamwalaan, noon. Pero sa bawat taon , nag·1g1·smg · akO sa
·wanag Tumingala akong parang nagbabalak
ito'y totoong II · . . k . na pagkakaiba ng kaharap .. na katotohanan sa katotohan ang na babasa,
. d S kabila ng mga building ay may ap1rasong Iangit natatauhan ako. Nag-nba ang aking pananaw. May ibang katotoha
Jumipa . a ki'n Parang kay h'Irap ab utm. • p •
at1 ang mga bitu·1n,
na dapat ding intindihin. nang
.. .
nakasI1Ip sa a · .
m ang tingin sa akm. Ang buwan ay kap1rasong parol na Hindi pa_la ako nag-iisa sa aking nadarama. At kami'y naging isa
maIaml a I ·1·bot ko ang a k'mg paningI· sina Kulas, Mmyong,. Joey, Herbi,atiba pa. Kahitsi lib at Mr. Kahayan.'
nasabIt. sa p . . m. 1
agi' tan ng mga koryente. n. . .
Sa lahat ng sulok ay may nagnmmgnm g. N~~sasayaw na ang lllga 51 Kulas ang bayamng_ tagap~g_hgtas , ang romantisistang matapang
neon lights. Parang mga taong nanloloko. T1t1gan mo ng seryoso'y na kapag aya~ ~a.gsaht~ ay silmdro ang kinakausap. Ang galit niya
dadaanin ka Jang sa kindat. Sundan mo ang gal~w at ikaw ang sa mu_n~o ~y tmhhpat mya sa musika ng silindro. Palagay ko'y iyon
mapapagod. Pipikit-didilat, lilitaw-mawawala. Pauht-ulit, ikaw ang ang h1g1t myang kab_arkada kaysa amin. Kapag kinakalampag niya
a~g kanya~g pabor~~ong barkada, pati kami'y nalilibang. Kung
magsasawa. Kahit anong gawing paiko~ sa ulo'y walang pagbabago.
mmsan nga y nauuwi 1yon sa mga tugtuging requested. 'Yon namang
Wala walang totoong liwanag sa Maymla. ganito at iyong ganoon! Banatan mo ang "Starry, Starry Night," kahit
Naranasan mo na bang malungkot? 'Yong naliligid ka ng tao, 'yong "Ben" na kanta ni Michaeljackson para sa daga. Kung minsan,
pero pakiramdam mo'y nag-iisa ka? 'Yon bang ang tao~g gusto mong pati "Internasyunal." SiJoey naman ang lihim naming utak. Parang
kasama ay kay Jayo at hindi makita. 'Yon bang kay rammg nangyayari sindikato na may big boss, siya 'yon. Tagagawa ng piano, tagasuri ng
sa paligid, pero hindi ka naman kasali. 'Yon bang ang lahat ng gawin kondisyon, taga-lecture sa mga pag-aaral na hindi kasali sa talinong
mo'y mali at lahat ng gustuhi'y imposible. Saka mo iisipin kung ano itinuturo sa klase. Sa madaling salita, lider ng d.g. (discussion group)
ang kahulugan ng silbi. Kung hindi makita'y para kang sisiw na namin. Naroon din si Herbi, ang magiging dakilang pintor sa grupo,
lulugo-lugo matapos abutan ng ulan. iyon ay kung makaliligtas siya sa huling bulateng matagal nang
nagpadala ng intensiyon na pirmahan ang papeles niya. At iyon din
PRoBLEMANG PANG-ISIP, KAY lakas ngumatngat ng sigla. Eskuwelahan dati ay kung makakaipon siya ng pera para maibili ng pintura. Makulay
ang nilalangit ko. Natatanging ambisyon, kamukha ng lahat ng na tao si Herbi, literal ang kahulugan. Dilaw ang kulay ng kanyang
pamilyang Pilipino na mahilig magsabit ng diploma sa mga salas ng balat at ngipin, pula ang mata at blue raw ang mukha (blu-blu-tong).
bahay, kahit iyon ay sa ROTC lamang galing. Edukasyong may Si Lib ang bastardo ng barkada. Utak-basketbol siya. Syuting lang
naiibang bisa. Pasaportesa lahat ng uri ng kaginhawahan. Pero habang ang gustong usapan. Pag inilayo <loon ang usapan, inaantok siya.
dumaraan ang mga araw, nagiging Iupa rin ito. Katotohanang dapat 'Yong idea niya ng depensa, one-on-one ang kahulugan. 'Yong
opensiba, mamatid o manuhod kaya. Hindi naman puwedeng
tayuan at hindi tingalain. Siguro bukas makalawa ay impiyerno na
ang tingin ko rito. kagalitan, may kakaiba siyang birtud. Labat ng galit mo babayaran
ng ngiti. Hindi basta ngiti, 'yon bang nawawala ang mata niya at
Noong unang taon ko sa eskuwela nasindak ako nang husto. maglalabasan ang mga dimples niya. Hindi dalawa lamang ang
Noon Iamang ako nakakita · ng mga taong' walang ginawa araw-araw
kung h'md'1 magbasa o magtalo sa mga bagay at temang bago sa tenga dimples niya. Abno ang bansag namin sa kanya, sabi kasi ng titser
namin, ang mga dimples claw ay bunga ng abnormalidad sa tiyan ng
·
ko · Akala ko noo'y Iyon ·
ang tinatawag na talino. Kaya ganoon d'm
 Jun Cruz Rrycs
40
b 3 nga sa dalawaangsa kanya, lahat ngsulok ng m k
ina. Esumo br taS di super abno siya. Hindi dden~ mechanis u ti.
niyaaymay u , . b h m111.
. . . . o·iya Ang problema niya sa u ay ay wala 5 -,,
agng1u-ng1u · 'Y•"C
P k' ng problema. Bunso kasi . kaya 'yong yaya at mommy nlya 1
11
ma · a · kanyang problema. Sabi nam1'y mama's boy siya ng
taga1utas ng . . · 8•ro
iya'y hindi. Mataga1 na raw myang na11anong tyon
lang, sagot n ~ d' k , II
Ganito raw ang sagot, Hin 1, ana , 10100 yan Sin ,
mommy nIya. o ng
abatukan ko." At si Mr. Kabayan nga , ang 1dolo 01 ,..
may sa bl , b k ..,in
kung ano dapat ang I.sang makabagong tatay o uya . Iyon ngang
magpaturo puwedeng utangan at puwedeng magallt n
puwcdcng ' h. k a
5 sa es uwe
matatanggap mo't hindi ka mapapa 1ya. a a me logic kung
magsermon. . .
Maliban kay Lib at sa akin , ang mga ka~sada ~L ~abnka ang
. •na alit ng barkada sa library. Mas madah raw m11nd1hin ang
,pi gp .. I d·h· K
sabi ng libro kungsa mga lugar n_a 1yon unt n I m. ung saan may
demo barikada, at pikct, naroon s1la. Kung may roll call doon, pasado
ang a;tcndancc nila. Kaya narnan kung mag-usap sila. pabrika pa rin
at kalsada ang tema. Mahusay akong kabarkada kaya nga ako
marunong mak1sama. Madalas akong maging audience sa usapan
nila. Tingin ko nama'y may katuturan ang usapan nila, isa pa'y sino
ang ayaw sa boycott? Ano mang usapin, kc pang-cskuwelahan iyon 0
nasyonal kaya, basta ayaw silang pansinin, dinadaan iyon sa boycott.
Sino'ng may gusto sa klase, palagay ko'y hindi ako. Doon naman ako
kumukuha ng lcksiyon. Sa pag-aaral sa main gate o sa quadrangle
kaya, sa pakikinig sa sinasabi ng mga ispikcr na taas-kamao kung
mag-speech, natutunan kong bahagi rin pala ako ng kinagagalitan
kong ivory tower. Nakakulong pala ako sa sarili kong bisyo, 'yong
libro. Hanggang tabangan na ako sa pag-aaral ng mga leksiyon naming
I-memorize mo ito at iyon, mga argumcntong sang-ayon kay ganito
at ganoon, paramihan ng autoridad at awtor na ibabagsak. Patalbugan
ng teorya, pataasan ng ihi. Ayaw ko na. Sawa na 'ko. Hindi na balcng
bobo, iba na ang kahulugan sa akin ng ta lino. E ano kung droup-out,
~o ngayon 'yon. Waring ang balak ni ltay na makapagsabit ng
diploma~~ gawa sa Philippine School for Science and Technology ay
~ananaulmg balak. Kung gusto niyang matupad ang kanyang balak,
s1ya ang mag-enroll.
~insan, _isang bakasyon, noong nakaraang uwi ko bago mag-
marual law, smubok kong ipaliwanag kay ltay ang aking problema,
Tutubl, Tutubl, Wat K1J11t Magpahull sa Mamang Salbaht '41
noo nlya. Kung kulang daw ba ang baong ipinapadala
kumunot an g
di ko naumplsahan ang binalak kong pangungumptsal. T1yak
1
niya Hh ndl ,ya intercsado sa sasab1hin ko. Hindi mya ako bibigyan
kong in s ·
lgit sa lahat nangangahulugan 1yon ng pagputo I sa
katwiran al h '
ng k Sa kanya ang mas magandang sumahin ay angoras ng
5ustcnto o. '
syonal Dalawang daang piso isang harap sa kaso, isang
15ang propc . .
• ng oras na pagsasalita. Kung ilang daan pa sa 1sang pag-
daan sa isa . k
I on ang tallno kay ltay, ang puhunamn ang uta sa
oopera.
a mpa Y ng kabuhayan. Paano ko !papa11wanag
· sa kanya na h'tnd'1
p gsa.sak Jahan Jang nakukuha ang talino? Na hindi rnonopolyo ng
h
. ,,,,, ang tahno? Gusto kong kumawala sa gapos. ng ba ay. at
mga 111;,._r
clahan at maglng ng lipunan . Gusto ko ring maging
cs kuw k k · · d' 'I k di
rcsponsa blc, Pero hlnd i sang-a yon sa pag a amtm Im a un. sa
'y dapat na mangyarl. Bulsa't sikmura ko ang mag1gmg
pa1agay ko , b k
kapalit, paano ko !yon uumpisahan? hay, sa myo na ang aon o,
akin na ang kalayaan ko?
Sa bawat araw na 1tagal ko sa cskuwclahan, lalo~g lumllinaw sa
. • ko kung gaano kakitid o kalapad ang mundong gmagalawan ko.
,sip
Singkitid ito ng kortc ng Ii bro at sinlapad ng d I'Ia ng I·1ang lltser
. ko.
Ang mga diyos na naging tao , ang mga taong nakakuha ng
kapangyarihan, kung gumamil ng lakas ay walang pakundangan.
5·1 iulad ni Miss Spermatozoa, titscr ko sa biology, kung wala nang
~:~igang katas sa libro ay ima~inasyon a~g _kakatasin. ~uhay n~
may buhay ang dadalirutin. Hahmbawa, ka1b1g~~g mat~hk daw m
Miss Research si Mr. Discipline na siya ring Recru1tmg Officer. Parang
walang malisya, magkaibigan Jang naman ang dalawa, Ang kasunod
noon, ni-rcsearch daw mabuti ni Sir si Mam noong nag-aaply pa lang
ang huli. Ubod ng lapad daw ang nakatihayang credential nito, kasing
lapad ng ibinabando ng malapad nitong noo. Fou~ siycmprc a~g
ganoong usapang ipinasok sa lecture sa klasc. Gan110 nag-ump1sa
ang pananampalasan, Ang overdeveloped na mammary gland ay
M
hind! ginawa ng Diyos para ipang-display, hindi rin ito pang-beauty
contest (at mga maniac). Ganoon din daw ang gamit ng malapad na
balakang, hindi para pakendingin lamang kung hindi para magparami
ng lahi.tt Mukhang objective naman, di ba? Kaya langay kilala namin
ang nabanggit na specimen. Nakakaaliw ang ganoong kuwento, lalo't
malagkit ang imahinasyon ng kausap. Paano kung buhay mo na ang
ikinukuwento niya, nakakatawa pa rin ba?
 -42
Jun Cruz Reyes
43
Tutubi, Tutubi, Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbaht

Hindi nga kapwa titser lang ang pabor itong pangg i 1.1
.
ngayo n
Kahit kaming mga estudy ante lang ay hindi nakak aligta s s! k:n
_nito. kasi iyon ang kulan g sa bu hay niya? Doon siya naging tao at
'y hindi pa siya nakak aipon ng
telescopic view. Si Mam Sperm atozoa ang radio patrol na lljJang a iyon ang kulan g sa kanya . Siguro
, nagtu turo na lang ng sex
sa faculty meeting na nagyayarian daw kami ni Tess sa loob nagrep
ort ~ra para mami li ng lalaki , kaya hayun
abi niya
Ang malisyosang matan da, pati chape l ay binaba stos. Ang ~g chapel, ~duca tion sa biolog y class namin . Dito nga naman , masas
ang hindi niya magaw a. Procre ation, yarian para magpa rami.
ang
nakita niya'y nagtiti_tig~n ka~i ~i Tess haban g magkahawa~~~~• ,
y kahit ano ang mangy . lllay Meron pa akong ibang alam tungk ol kay Mam. Sa garden namin
at nag.susumpaang hmdi magh1h1wala ng
. · k I · an. I<ung may tanim din siyan g mga sarili ng halam an. Ang kanya
ano-anong ba IHa ang pma a at mto, na may kasam a pang b anta na ot na
· bong kam1· sa mga magu Jang namin . Kami raw na mah 'I' ineesk sperim ento: seedle ss okra, giant talong , walan g kulub
1Susum 1 ang klasen gsagin g. Tuwin g hapon
ampal aya, matab ang sitaw, at iba-ib
kamun duhan ay hindi dapat pamar isan ng ibang estud yanteigsa sa kanya ng
. . ff d. ay binibi sita niya ito at hinah aplos- haplo s ang bunga ng
es kuwela h an. Sa h 1ya, tinaba ngan na tuloy si Tess sa akin · m 1 ko
· · d.ha k b b pagma mahal .
1·yon mamtm I n, na na a u untis pala ang pagho -holdi ng
hands
Sa isang banda ay mas masuw erte pa ang mga halam an kaysa
Sa palagay ko'y malak i talaga ang proble ma ni Tanda (Ma~ ang
bibi a amin. Mas mahal niya iyon kaysa amin. Kahit hindi nagsa salita
Sp~t ozoa ) sa sex. Kung bakit pa nay vagina ang laman ng ue nila?
;
1 halam an ay nagka kauna waan sila. Ano kaya ang dialog
ni
pe~ ang laman n? kanya ng utak. Lovem aking ang tawag
holdmg hands, pettm gsa good night kiss at lahat ng bagay ay s~
· . g
a:: "Kum usta ka, talong , sana'y lumak i ka pa. Sana'y
para higit pa tayo sa isang magka ibigan." Marun ong
nagin
din
g tao
kayan g
ka na,
mag-
kahulu gan. Kamag-anak siguro ni Freud · Noon g mmsa ng 1sang blush ang talong? Siguro kung makapagsasalita ito, ang isasag ot nito'y,
b kad · .
ar ~ ~ng sunug ~w n~ bubun tisin niya ang lahat ng taga-Girl:S "Basto s. Bastos."
Dorm, ip1natawag s1ya m Tanda. Kinag alitan ng matan dang b Hindi ko alam, ang hinan akit ko sa kanya ay nauw i na pala
sa
- astols
ang ~tang b~tos. Sabi ng malili kot ang imahi nasyo n • nag-a app Y galit. Sa hindi ko pagki bo ay lumili taw pala ang ipinag rerebe
lde ng
I
• G"
raw st Tanda na kung p uwed e y sa ir s Dorm muna siya titira tt· d"
raw para magba n taY. mag-aa ba ng kung totoo ang banta
.
· m 1 .
utak ko sa kanxa . ID lang ang pinag- awaya n
klase. Kahiy aan iyon.
namin bago mawa lan ng

Garnto ang ayos ni Mam Tanda. Nakai tim na bes .d .na nagtatago "Jo, wear your ID," sabi niya.
sa kanyang maitim na kula S b· ti a
omati c siya "Wha t for?" sagot ko nama n.
him na dam.1·t sa 1·o· k yla.
mna u ynati n
at itim na buhok ang nagku kubli sa
Huwag mong itanon g kung bak·t .
a 1 nga
e:~
sa art,
h
pa-mo nochr
··
an ng •~1~ na nguso . Puti
. ya~g ma1t1m na gunig uni.
·
"Anon gwhat for? Don't you know your schoo l regulations?"'
ko 'yon siyem pre. Tulad noong nakap askil sa gate ng eskuw
Alam
elahan
ng kulit,
.
ang Ang hindi ko alam ay ang katutu ran noon. Paran g usapa
alam namin , hindi pa kami i i~ s~~a ?innin g nakai tim. Basta muna sa bag-a.
namin alam kung sinong m!'hal gl~hhi ay naglu luksa na ito. Hindi pag nasab i, nasab i. Topo- topo sa bareg a, dumil a ka
n card . .. " hindi
nagma na na rin kami ngpag kama ruya sa buhay ang nawa] a. Dahil "Pero , Mam, 'yong ID, ibig sabih i'y identi ficatio
lisyososa kanya, ang interp retasy on ko natap os ang sasab ihin ko.
ng barkada ay isang ~rden
kahit lasing na unggo y ay
1;1L1&kaganoon, rnagluluksa ka .
t~ts:. Sa kanya ng bikas at edad,
Y papatulan. Ikaw man ang
"But of cours e," pamb ubuko niya.
"Kilala n'yo nama n kami, bakit kailan gan pang magsu ot ng
tag?"
s
ip· Ju Iuksa nito. Ewan kun . rm. Walan g bi ro, nanay raw niya ang "Wala akong panah on sa polem ics mo. Just do as I say. Unles
mag will you
niya mahlimutan . g iyon ang malaklng kaapi hang hindi you pin it, I'll be forced to send you out of the room. Now,
Siguro , hindi Dlasisi wear it, or you'll step out?"
ang
ip. inaglihi Dito ., __ L-·a ng nanay . niya dahH sa kung sa
an s1ya
. Gano on talaga ang dulo ng pangu nguli t. Kahiy aan. Talo
~ngumibig ang ,___ · -T• -min g tuJad M.
01 1ss Research na sumu ko. Kaya nga tayo nalala ban ng away dahil laman
g sa
AaD)'ang nakaJcahm marunong Pilipi no
kapir asong mura . Ke uma o mali , basta napah iya ang
gang banata n. Galttsiya sa sex,
 Jun Cruz Reyes
44
nang harapan, Jalaban ito nang patayan. Bakit mo rninu
nanay ko, ganoon ang katumbas ng hara pan namin. Noon ra ang
basta matanda, panalo sa pagtatalo. ~ero hindi narnan ako\ara-w,
sa noong araw. E, sa ngayon ako nagmg tao, ano'ng gag . asaii
1 tt· d' aw,nk o,
bumalik sa noong araw. m 1.
Hindi ako kumibo, pero hindi ako. susunod. I<ahiyaa
k n nga
Bakit ko isusuot ang ID ko, pangangatw1ran o sa sarili ko. 8 I •e.
'yon, alam ko na ngayon, pero noon, hindi ko aaminin. Haha a Ukto1
·t H' d' k napako
ng magagandang dahI an. m I naman a o paninda 0
nawawala. WaIa rm . akong ep1'Iepsy. •v,on bang taong bigla nasong
1
nangingisay tapos akala mo'y patay. I<ailangan nila -ang tag pa ang
. d' k 1·• arasa
ospital sila isugod at h. m 1sa punerarya sa a It sumpungin sad
at mapulot ng mga hindi kakilala. Kung gusto niyang makita angID aan
. . .
ko, ipapakita ko sa kanya. Pero para 1yon 1-d1splay sa dibdib k
parang brand ko, na i-adver~ise_pati ta_as, tim~an~, kulay ng
buhok at kung ~no~an~ ~a, hmd1ko na 1yon nau~u~dihan. Hindi k~
Ill::
siya sinunod. Hmd1 ko 1smuot ang ID at la long hmd1 ako lumabas n
g Magkapantay ang aming mata. Kung nandidilat siya, nanlilisik
kuwarto.
Tiningnan niya ako. Tiningnan ko rin siya. Tiningnan niya a
kanyang relo. Hindi ako kumilos sa kinauupuan ko. Tiningnan ntg
ulit ang kanyang relo, saka ipinihit ang mukha sa direksiyon :a
pinto. lbinalik niya ang tingin sa akin. g
"~t h~di ka pa pala naka-tuck in. What is it you'd like to prove?"
Hmd1 ako sumagot. Alam kong bawat tingin niya sa akin a
nakakakita siya ng mali. Kung gusto niyang manigas sa ga/
.
des1syon .
. 1yon.
na mya Kung may baIak pa siyang mangisay, siya It,
a~g susuotan ko ng ID para hindi siya dalhin sa morge. Tiniti an
mya ako nang masama. Tinitigan ko rin siya nang medyo masa g
Namumutla na ang kanyang mukha (hindi siya puwed=~
rnamula) at_n_amumul~ ang mata. Ngayon Jang sa isip-isip ko,
ma~a~agantt rm ako sa 1yo. Maranasan niya kung paano mapahiya.
~a1S1p _na kaya niya kung paano magsalita nang hindi
pmap:k•_nggan? Ang mawalan ng katwiran nang walang kalaban-
labban . Hindi n~kukuha ang tama sa pagsasalita ng Ingles at mataas
na oses. Mamgas ka.
malu~mapit siya sa akin. Nanginginig na siya, pati ang kanyang
ag na baba. Nakakaramdam na rin ako ng kaba ati buon
.
klase sa palagay ko. Siguro'y ini'151.P m·1a k ung smo 'p g
ang susuko.
Tutubl, Twubl, Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbahc
Talagang sukdol na ng . k~hiyaan. ~ahala na, mangyari na ang
rnangyayari, basta nakad1k1t ang puwlt ko sa upuan at nakaposte sa
sahig ang paa ko.
"Now.Jo, will you put on your ID or you'll step out of my room?"
ninanamnam niya 'yong step-out-of-my-room .
Tinitigan ko Jang siya. Pakiramdam ko sa sarili'y dinapuan ako
ng lagnat-laki. Nag-ii nit na ang aking mata at tenga. Nakakuyom ang
aking kamao.
"Stand up, get out of my room l said," sigaw niya. "Look, naririto
kayo para mag-aral, hindi kayo sinusuwelduhan ng parnahalaan para
magmatigas ng ulo. Katungkulan ninyong sumunod at katungkulan
kong magbagsak," pagpapatuloy niya na may halong pananakot.
Ninenerbiyos na ang buong klase. Kailangan ang rnatinding
showdown . Hindi na ako makatiis. Nahihirapan na akong huminga.
Tumayo ako, pero hindi para lumabas, para lamang ipakitang
magkasintaas lamang kami kahit siya nakatayo sa plataporma niya.
naman ako. Unti-unting lumiliit siya sa paningin ko. Sinlaki na
Iamang siya ng hanip. Kung puwede ko lang siyang tirisin. Kung
gusto niyang magsalita, magsawa siya sa kasasalita. Hindi ko siya
iintindihin at !along hindi susundin. Kapag isinuot ko ang ID, lalabas
na natakot niya ako. Kapag lumabas ako ng classroom , mas marami
siyang sasabihin. Kapag nagpatalo ako, kawawa ang mangyayari sa
buong klase. Parati kaming maaapi, mawiwili siya. lisipin ni Miss
Spermatozoa na talagang tama siya. Tama na 'yon, matagal nang api
ang pakiramdam ko sa sarili. One time lang. Ngayon lang, gusto
kong magwala. Magpakita ng tapang kahit sa hindi gaanong tamang
pamamar aan. Wala siyang karapatan g mang-ins ulto, kahit
estudyante lang kami, pare-pareho Jang tao. Matagal na siyang
nawiwili, parating sa amin niya itinacapon ang hinanakit sa mundo.
Isasakripisyo ko na ang sarili ko, hindi baleng walang makaintindi.
Basta sobra na siya. Dapat tapusin ang pagiging terror niya. Para rin
siyang si Marcos at mga Amerikano na dapat sigawan nang ibagsak!
Hindi na niya maipagmamalaking nakatakot na naman siya nang
basta-basta. Kahit ako tubuan ng ugat sa kinatatayuan ko, kahit
magkasunog sa oras na ito, hindi ko iiwanan ang aklng kapirasong
prinsipyo. Maging bato na kaming pareho. Hindi ako titinag, kahit
abutin kami ng bell.
 46
Jun Cruz Reyes
Hindi ako naging bato, hindi rin umabot ang saved-by-the-bell
Nang magbalik ang isip ko, nakita ko na lang na sinasamsarn niy~
ang kanyang gamit sa mesa.
"Kung hindi ka aalis, ako ang aalis. Ayaw kong makita an
pagmumukha mo rito sa klase sa susunod. Kahit isuot rno ang it
mo, hindi kita tatanggapin." Saka niya sinabayan ng layas.
Natural, nang wala na siya, wala na rin kaming pakialam sa
batas niya. Nang tiyak nang malayo si Mam, nagpalakpakan ang
klase. Ewan kung sa tuwa o sa kung ano. Biro mong wala kaming
graded recitation at wala ring quiz. Ang ipinagtataka nila, lalo na ng
barkada ay kung saan ako kumuha ng himala para lumakas nang
ganoon ang tuhod ko. Champion.
Kinabukasan, pumasok pa rin ako, kahit ako'y natauhan na kaya
medyo malakas ang kaba. Gusto ko sanang magsabi ng sorry Mam,
pero hindi ko makapa ang salita. Hindi ko pa rin suot ang ID ko at
hindi rin naka-tuck in. Nag-aabang ng bagong drama ang klase. l.ahat
ay nakikiramdam. Lumalakas ang talon ng daga sa dibdib ko, pero
hindi ko ipinapahalata kahit kangino. Tinitigan lang niya ako na
akala mo'y kakain ng tao. Banta iyon. Maliwanag na kick-out na ako
sa darating na bakasyon. Walang paliwanag na kailangang sabihin sa
akin. Maano? Nginitian ko siya ng ngiting aso. Walang eksenang
nangyari. Pinapunta kaming lahat sa library para mag-research.
Lihim akong humahalakhak sa tuwa. Kahit paano'y nakaganti rin
ako sa kanya. Bida ako. Sa isang taon, may dahilan na ako kay Itay.
Na-kick out ako, pero hindi dahil hobo ako.
Nang talagang natauhan ako, noon ko lang napag-isip-isip na
ang nangyari nga pala'y umpisa lamang ng problema. Bakit kasi ako
hi~h- bloo_d. Nag-aabang ang opisina ng guidance counselor, ang
op15ma m Mr. Discipline, ang sa principal. Ang desisyon sa akin
~atapo~ an~ s~sunod na faculty meeting. Mahaba ang litanya na
ipapauht-uht nila sa akin. Hindi dumating ang kin_atatakutan kong
araw. Nawalan ng klase, putol ang sentensiya sa akin. Ibinagsak ang
marti~l law. Si Gardonet ang nagpataw ng parusa sa akin. Sa kanto,
may tmdahan ng hayop at halaman. Mahilig ako sa pag-aalaga ng
tot°':'~g hayo~ at halaman. Maganda iyong libangan, kahit hindi ako
mahil1g ~ s~bJect na biology. Tinangahan ko ang laman ng tindahan.
Parang hind1 ako makapaniwala. Sa Maynila'y mahirap makakita ng
totoong hayop at halaman. Kung meron man, mas malamang na
Tutubl, Tutubl, Wag Kang Magpahuli sa Mamang Salbahe 47
lastik iyon o laruan. Dito, ang tanging nakapagpapaalala sa akin ng
p likasan ay ang mga Metrocom na nakahelmet kapag may idinaraos
ka d nstrasyon at ipinagpipilitan nilang kaya sila naroroon ay
na emo . b . 1·
ara pangalagaan ang katahimikan. Para silang mga ka utmg- 1gaw
~a biglang nagsusulputan sa daan lalo na p~gkatapos magpaulan ang
I bumb ero. Ang
mga demonstrador nama y parang mga bulateng
biglang nabubulabog at agad naghahanap ng l_unggang masusuutan
k kailangan nang magpulasan. Ang marual law ay panahon ng
I ::aatabuting-ligaw. Ang mga bulate'y bihira nang magpakita sa daan.
Ang ka
ramiha'y sa bundok na naglulungga. Hindi na tubig at tear gas
b I k ·1 '
I
ang paborito nilang paulanin. Umuulan ng a a apag s1 a y
nagsasaya.
Munting garden ang tindahan ng halaman sa ka~ubata~ ng
kongkreto at semento. Hindi lang halata, _dahi! ang mga t~da mlang
puno'y ginawang bonsai. Ibang klase. Sabi ng utser ko sa b1olo?y, ~ng
bonsai raw ay isang art. Mahilig ako sa literature at art, pe~o. h1~d1 sa
bonsai. Ayaw ko nito. Naaawa ako sa halaman . P1ht 1tong
pinapapandak, gayung puwede namang lumaki at yu~ab?ng k~ng
{ pababayaan. Biro mong sa kaunting lupa lamang Ho ltatamm.
Kaunting tama lamang ng araw ang papayagan para larnang tiyaki~g
may makukuha itong panluto ng pagkain, pero hindi pasosobra~m,
tama lamang para huwag siyang mamutla at manamlay. Kauntmg
tubig Jang ang ididilig para huwag itong maluoy. Saka kung umusbong
ang maraming sanga, agad itong pinuputol para hindi makuhang
lumago. O kaya'y pupuluputan ng alambre ang puno nito para
masunod ang gustong korte ng nag-aalaga. Pero ang talagang hindi
ko maintindihan ay kung bakit natutuwa ang may-ari kapag sa kabila
ng kanilang pang-aapi sa halaman ay nakukuha pa nitong mamunga.
Pandak din siyempre ang bunga. Tulad ng binonsai na punong
granada, mamunga man ito'y tiyak na hindi lalaki sa rebentador na
de-bawang. Siguro, kung makapagsasalita ang tinortyur na halaman,
magrereklamo rin ito tulad ng pagrereklamo ko. Violation din
against human (plant) right ang ginagawa nila.
Nang magsawa sa mga unanong halaman at puno, lumipat ako
sa lalagyan ng mga hayop. May gold fish, rabbit, love birds, kalapati,
unggoy, at tuta.
Gusto ko ang mga tuta. Mataba at malinis, dapat ay nakatutuwa,
hindi dapat nalulungkot, pero may kakaibang-ilap sa mga ,mata nito.