Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa

Malî Kontrolü

E U R O P E A N FINANCIAL CONTROL IN T H E

OTTOMAN EMPRIRE

Yazan : A m e r ikada W i l f i a m s College Profesörle­

rinden ( D o n a l d C . Blaisdell). T e r c ü m e eden : M ü l ­
kîye Mektebi ve Robert Colec Muallimlerinden

HAZIM ATIF.

en m ü h i m iki haktan birisini yani muhaasas varidata tasarruf salâhiyetini

kaybettiler. İkinci mühim hak, yani muhaasas varidatın meclis tarafından
idaresi yerine d e , 1928 mukavelesi kaim oldu [ 6 0 ] ,
M ü z a k e r e s i n d e n ve a h k â m ı n d a n eserin başka taraflarda tafsilâtla hah
s e d i l e n bu itilâf, Muharrem kararnamesine müşabih hukuki bir mahiyeti
haizdir. H e r ikisi de h ü k ü m e t l e alacaklıları arasında hususî mukavelelerdir.
F a k a t son mukavele» Muharrem kararnamesini k u v v e t l e n d i r e n beynelmilel
hukukî müeyyidelerden mahrumdur. [61] Muharrem kararnamesinde mev­
cut • beynelmilel anasır • yeni mukavelede yoktur. H u k u k a n , y e n i İtilâf
ahkâmının icrası için en aon müeyyide Türk C u m h u r i y e t hükümetinin
hüsnü niyetinde aranmalıdır.

Altıncı Bap
D ü y u n u um um iye Meclisi kıymetini ispat ediyor

O s m a n l ı harici borçlarının 1881 d e k i miktarrn y ü z d e elli altısına ten

[ü0] S e k i z i n c i baba bakımz>

[61] B u eserin yukarı kısımlarına bakınız.
z i l i Türk tahvilatı h a m i l l e r i n i n b ü y ü k z a r a r a u ğ r a d ı ğ ı zihabını v e r d i . Ma-
mafi, bu miktar prospektüslerde mezkûr ihraç f i a t l e r i n i n vasatisi olan
yüzde e l l i s e k i z l e m u k a y e s e e d i l e c e k olursa safî zararın p e k fazla olma-
ılı-.M görülür- F i l h a k i k a yüzde b i r faiz e v e l k i f a i z l e r e n i s b e t l e a z d ı . Fakat
D ü y u n ü u m u m i y e i d a r e s i n i n t e s i s i avrupalı alacaklılara istikbal hakkında
b i r e m n i y e t v e tabiî şarait a l t ı n d a , faiz ve itfa akçalerinin tediye oluna­
cağı kanaatini verdi. 1883 d e , Muharrem kararnamesi hakkında beyanı
mütalâa e d e n b i r L o n d u r a mecmuası d i y o r d u k i : " B i t a r a f k i m s e l e r , Babıâ-
l i n i n M r . B o u r k e i l e arkadaşlarının e l d e e t t i k l e r i müsaadat; vereçegini hiç
beklemiyorlardı » [1] ,

M e c l i s asıl g a y e s i n d e muvaffak oluyor.

Muharrem kararnamesine göre m e c l i s , hamillere terkolunan varidat

m e n b a t a n n ı n inkişafından hasıl o l a c a k m e b a l i ğ i , i d a r e , t a h s i l v e muhafaza
salâhiyetine m a l i k t i - Y a l n ı z b u salâhiyet hasılatı t e z y i t için b i r fırsat bah­
şetmiyordu. K a r a r n a m e n i n diğer b i r k ı s m ı , meclise, mevcut kanunlar ve
emirlere muhalif olmamak şartİle, varidatın i d a r e s i h u s u s u n d a ıslahat y a p ­
mak salâhiyetini v e r i y o r d u . Bundan başka meclis, hükümetle anlaşmak
suretiyle varidatından herhangi b i r i s i n e a i t kanunları tadil hakkına da
m a l i k t i . B u m u h t e l i f salâhiyetler, m e c l i s e , idaresine terkolunan varidatta
m ü m k ü n o l a n ıslahatın icrası için m e h a r e t ve g a y r e t i n i k u l l a n m a k fırsatını
bahşetti [ 2 ] .

[1] S a t u r d a y R e v i e w , c i l t L l l l ( k â n u n u s a n i , 1 8 8 3 ) s. 1 1 0 . B u maka­
l e n i n müellifi b u n d a n başka d i y o r d u k i : D H a m i l l e r e n a f i şerait e l d e e t ­
mek İçin en çok çalışan d e l e g e n i n M r . B o u r k e o l d u ğ u b i r sır d e ğ i l d i r . D i -
f e r d e l e g e l e r , h a m i l l e r İçin b i r şey e l d e e t m e k t e n ziyade başka maksatîar
b e s l e y e n malî müesseselerin v e k i l l e r i i d i l e r , n
[ 2 ] M e c l i s i n m u n t a z a m a n çıkarılan neşriyat» berveçhiatidir: Cnmpfr
Roldü ( 1882 d e n b e r i , h e r sene ) , M u h a r r e m k a r a m a m (.»sile t e r k o l u n a n v a ­
ridatın i d a r e s i n d e n alâkadarları h a b e r d a r e t m e k ü z r e , (tlamptp lirtuiu diy
b a h s e d i l e c e k t i r ) ; Happort O a m t ç j sur tu tiestian ties Dlnm, Agtuiam
rt Heüvmtvs Dtırrrs ( 1 8 9 8 d e n i t i b a r e n h e r s e n e ) , k a r a r n a m e h a r i c i mu­
k a v e l e l e r ve bilhassa k i l o m e t r e teminâtı o l m a k Üzere t e r k o l u n a n varidatın
i d a r e s i n d e n bahis ( Happort Anmıvt d i y e b a h s e d i l e c e k t i r ) ; PFOCtâ - İVr-
htinx (İn Gomett fi'.Uİmmistnıtinn, m e c l i s zabıtları, m a h r e m d i , ( Proçfa -
\Whuix r t a m i y l r zikrolunacaktır ) . B u m.-şriy a t t a n başka İngiliz d a y i n l e r
v e k i l i h e r s e n e , i n g i l i z v e F e l e m e n k d a y i n l e r e malûmat v e r m e k üzre v e
 Hasılat n o k t a i n a z a r ı n d a n , t u z İnhisarı h a m i l l e r e t e r l c o l u n a n en mühim
varidattı. 1662 s e n e s i n d e , i s t i k r a z mÜzakeratı yapılırken hükümet b u i n h i ­
sarı tesis e t m i ş v e hasılatı, o s e n e k i i s t i k r a z a kısmen karşılık gösterilmiş­
ti. Osmanlı İmparatorluğu gerek kaya tuzu ve gerek diğer memlehalar
i t i b a r i y l e çok z e n g i n d i r . Mamafi b u varidatı inkişaf e t t i r m e k hususunda
müşkülâta t a ı a d ü f o l u n d u . G e n i ş o l a n s a h i l l e r , kaçak t u z i t h a l i n e müsait
olduğu gibi demiryollarının v e müsait şosalarm bulunmaması nakliyatı
müşkülleştiriyordu. B u n d a n başka köylü b i r senelik tuzunu birden almık
itiyadında b u l u n d u g n n d a n bu, k e n d i s i için ağır b i r külfet o l u y o r d u .

Bütün b u müşkülâta r a ğ m e n m e c l i s y e n i v a z i f e s i n e büyük bir gayretle

başladı, 1863 bütçesinde t u z inhisarı varidatı 6 2 5 0 0 0 Türk lirası tahmin
olunmuştu; 1874-5 bütçesinde ise aynı m e n b a d a n g e l e c e k v a r i d a t 825000
olarak muhammendi. F i l h a k i k a m e c l i s i n i d a r e y e başladığı i l k zamanlarda
hakikî v a r i d a t 1875bütçesindeki tahminatı b u l a m a m ı ş t ı , b u i t e d a h a z i y a d e
bütçe tahminatının hakikî varidattan fazla olarak yapılmasından ileri
gelmişti. Düyunu umumiye idaresi her halde idarece hükümetten geri
delildi. Bununla b e r a b e r t u z varidatı 1898 e k a d a r 8 0 0 . 0 0 0 lirayı geçe­
medi. 1900 da ise b u m e n b a d a n g e l e n v a r i d a t 8 7 5 . 0 0 0 l i r a y a b a l i ğ o l d u .

Bu ton İkİ s e n e y e ait rakkamları z i k r e d e r k e n mühim b i r a m i l de

Spécial Repart on tbe Ottoman Public Debt n a m i y l e b i r r a p o r neşredi­

y o r d u ( b u n d a n Spécial Repart d i y e b a h s e d e c e ğ i z ) . M e c l i s v e y a azadan
bazıları arasıra h u s u s i m a h i y e t t e eserler n e ş r e t m e l e r d i r . E n mühimleri
şunlardır: Procès - Verbaux vt Annexes de ta Commission de İHHİ : <
B e r g e r ) n i n Aperçu - Administration de la I ) . f\ (k , San institution,
san arganisasian, eu son fonctionnement pendant les seize premières
exercises ( I s t a n b u l İ899 ) , ( Aperçu d i y e n a k l e d i l e c e k t i r ) ; Décret Impé­
rial du Maubarrem ( H-7tt Dêccemnre JHHf ) réglant te seruiçe de la
Dette Ruhtique consolidée de l'Empire Ottoman, Protocol et Décret
Amnexe du 2 2 Djemazi - ut - Akhir Î32Î (t-lh Septembre (htm-
bul 1919); Convention du 10-75 Novembre l&fï Décret et Annexes;
Note sur l'institution, l'organisation et te fonctionnement de l'Adminis­
tration de la D. P . 0 , ( I s t a n b u l 1919 ) ( Note d i y e z i k r e d i l e c e k t i r . ) Ï
(JufbfUt's Précisions sur l'Administration de la i ) P, O . 4 Ses
t Origines,
soit statut, tes résultats de son activité ( I s t a n b u l 1924 ) ( Précisions diye
bahsolunacaktır ) ; ( J . d e la Routinière ) m Notice: Recueil des contrats
d'emprunts conclus entre les aonuernements Allemand et Ottoman au
cours de lu guerre générale (ÎÏH'>-18) à l'occasion des émissions de pa­
pier - monnaie en Turquie ( I s t a n b u l 1919) ( R e c u e i l des c o n t r a t s ) ; B i l l e t s
d e m o n n a i e - R e c u e i l d e s l o i s , décrets, c o n v e n t i o n s et autres d o c u m e n t s
y r e l a t i f s ( I s t a n b u l 1919 ) ( B i l l e t s d e m o n n a i e ) .
mevzuubahs edilmelidir. 1 8 9 2 de m e c l i s (uz ihracatını inkişaf ettirmek
s i y a s e t i n i t a k i b e başladı. O s e n e , B a h r i a h m e r s a h i l i n d e k i geniş memlaha-
ların istihsalâtını artıracak i l k t e d b i r l e r alındı. G e r e k coğrafî kurbİyeti
v e g e r e k m e v c u t ihtiyaç d o l a y ı s i y l e , B a h r i a h m e r memlahaları için Hindis­
t a n b i r mahreç o l a r a k seçildi. H i n d i s t a n d a Türk t u z u n a t a l e p t e m i n e t m e k
için o r a y a b i r m e m u r i z a m o l u n d u . Meclisin o seneki reisi Cuınıutttulnnt
Berger tuz istihsalâtı ve u s u l l e r i hakkında d e r i n tetebbuatta bulunarak
e l d e ettiği n e t i c e l e r i m e c l i s i n İstifadesine arz e t t i . B u s u r e t l e i b r a z o l u n a n
gayretler muvaffakiyetle neticelendi. 1892 de t u z ihracından h e m e n hiç
b i r şey e l d e edilemediği h a l d e 1908-9 da g a y r i s a f i v a r i d a t yüz b i n l i r a y a
y a k ı n d ı . K a l k û t a d a , L i v e r p o o l v e İspanyol t a c i r l e r i n i n rekabeti yüzünden
fiatlann kırılmasına rağmen b u s e n e n i n s a f i kârı 2 . 0 0 0 l i r a y a b a l i ğ o l d u .

Osmanlı imparatorluğu dahilinde tuz satışını artırmak içinde gayret

o l u n d u . M a h a l l i istihlâki artırmak i ç i n , çok m i k t a r d a tuza ihtiyaç göste­
r e n z e y t i n c i l i k ve balıkçılık sanayiinden istifade olunabilirdi. B u sahada
gösterilen f a a l i y e t l e r çok i y i s e m e r e l e r v e r d i : 1881-2 de m e c m u t u z v a r i ­
datı 6 3 5 , 0 0 0 l i r a i d i . 1907-8 de ise 1,075,880 l i r a y a b a l i ğ o l d u y a n i y ü z d e
yetmiş b i r tezayüt g ö s t e r d i ; 1913-14 d e , beş yüz b i n l i r a y a yakın harp
v e r g i s i hariç o l m a k üzere, v a r i d a t 1,103,023 l i r a i d î , B u tezayütler s a d e c e ,
İhracatın ve umumi istihlâkin artmasından İleri gelmiyordu , meclisin
t a z y i k i üzerine ve b u n u n l a bilîşlirak hükümet, i k i s a h i l muhafaza gemisi
satın alıp f a a l i y e t e başlatmış ve bilhassa K a r a denizin cenup sahillerinde,
k a ç a k ç ı l ı k l a mücadele k a b i l i y e t i n i arttırmışdı. (3)

i p e k s a n a y i i n i n inkişafına matuf gayretlerde i y i neticeler verdi. İstan­

bul, Edirne, B u r s a ve S a m s u n a mücavir m u a y y e n sahaları İpek işarı
hasılatı meclise aitti- Sanayii ancak oralarda teşvik e t m e k müşküldü.
B i n a e n a l e y h m e c l i s i n b u h u s u s t a gösterdiği f a a l i y e t t e n A n a d o l u n u n b ü t ü n
şimal v e vasat kısımları d a müstefit o l d u l a r . 1885 de İpek b ö c e ğ i yetiştir­
m e k i ç i n , yumurtaların Pasfnur u s u l i l e seçilmesi t a t b i k olundu.

1888 d e , İpek b ö c e ğ i yetiştirmek usullerini memleketin her tarafından

g e l e c e k t a l e b e y e Ökretmek üzere B u r s a d a b i r ipekçilik müessesesi açıldı.

(3) ( D u V e l a y ) y u k a r d a mezkûr eser; ss. 1 7 7 , 3 1 8 ; Sir Vincent Ca-

r l l a r d i n ( F . n r y r l o p e d i a Brİtannica) d a k i m a k a l e s i , 1 1 n c i t a b ı , cilt XXVII
ss, 4 3 0 v e s o n r a k i l e r .
1908 n i h a y e t i n e k a d a r (919) talebeye diploma verilmiş ve 500 ipekçi de
d e r s l e r i i k m a l eylemişti.
Bu talebenin memleketlerine avdeti ipek yetiştirmenin y e n i usulleri
için b i r alâka uyandırdı. Binnetice 1890 ite 1910 arasında Türkiyede
1 3 0 0 0 0 d ö n ü m arazîye altmış m i l i y o n d u t ağacı d i k i l d i . Y e n i tohumhane-
l e r ve f a b r i k a l a r tesis olundu.

V a r i d a t ı meclîs tarafından idare olunan havalide 1881'2 d e 17.000

lira olan i p e k üşrü 1906-7 d e 125,000 liraya baliğ 1
oldu. Bu havalide
yetişen i p e k t e kıymetçe b i r m i l y o n l i r a k a d a r arttı. M e c l i s i n idarecinde
bulunmıyan y e r l e r d e de buna müşabih n e t i c e l e r elde e d i l i y o r d u . Binaen
a l e y h z i k r e d i l e n m ü d d e t zarfında u m u m Türkiye i p e k aşarı 2 0 , f j 0 0 l i r a d a n
2 7 6 , 0 0 0 l i r a y a ve i s t i h s a l olunan i p e k kıymeti d e 2 0 0 , 0 0 0 d e n 2,765,000
l i r a y a baliğ o l d u . ( 4 ) .

M e c l i s i n g e r e k tuz v e g e r e k i p e k hasılatını artırmak h u s u s u n d a i b r a z

ettiği g a y r e t i n neticesi olan tezayüt, D ü y u n u u m u m i y e k o n t r o l u n d a bulu­
nan d i ğ e r v a r i d a t t a da g ö r ü l ü y o r d u . İpek ö ş r ü n d e n maada meclise terk
olunan bilvasıta v e r g i l e r , p u l r e s m i , saydı mahî r e s m i , i s p i r t o resmi i d i .
Bunların her birinde de tezayüt görüldü. Bu vergilerin tatbik sahasını
genişletmek h u s u s u n d a meclîsin maruz kaldığı müşkülât tuz i n h i s a r f n d a k i
müşkülâttan az d e ğ i l d i . M e s e l â , p u l r e s m i , eşhas arasında yapılan muka­
v e l e l e r e , ticarî s e n e t l e r e v e y e n i teessüs e d e n şirketler h i s s e l e r i n e ya­
pıştırılan p u l l a r d a n hasıl o l u r . B u üç m e m b a d a n her b i r i n i n k e n d i n e mah­
sus v e i k t i h a m o l u n m a s ı lâzım güçlükleri v a r d ı . Türkler, k e n d i aralarında
b i r hususta anlaştıkları zama - n a d i r e n tahrîri b i r v e s i k a t a n z i m e d e r l e r d i :
ancak b i r m m , ermeni veya b i r ecnebi ile yapılan m u k a v e l e l e r tahriri
olurda*

P u l yapıştırılması lâzım g e l e n i k i n c i nevî v e s a i k , yani ticaH senet

ler bilhassa banka muamelâtından i l e r i g e l d i k l e r i n d e n , b u g i b i muamelât­
t a n mühim p u l varidatı hasıl olmak icap eyl*diği halde 1880 e k a d a r
ticarî senedata pul ilsakı d a pek c a r i değildi. 1893 t e n e v v e l h a r i c e /
memleket hakkına mâlik olanların tebeaları p u l r e s m i n d e n muaf idiler.
O sene v e 2 0 m a r t 1894 t a r i h l i b i r irade i l e b ü t ü n e c n e b i l e r p u l resmîni
v e r m e ğ e m e c b u r t u t u l d u l a r . M a a m a f i h , b u h u k u k u bahşeden muahedelerin
diğer ahkâmı b i l h a s s a , i k a m e t g â h ı n m a s u n i y e t i , 1895 i r a d e s i n i n tatbikini

(4) G a i l l a r d .
müşküllcştirdi. Yeni teşekkül e d e n şirket hisselerine gelince, Türkiye
ahvalîndeki ademi emniyet b u şirketlerin tabii bir seyrile tezayüdüne
mâni o l u y o r d u . B u n d a n başka k a i d e t e n imtiyazlı şirketlerin hisse senet­
l e r i h ü k ü m e t ç e r e a i n d e n maaf t u t u l u y o r d u . (5)

Ş a r a p , b i r a ve s a i r ispirtolu içkiler hakkındaki k a n u n l a r d a d a aynı

müşkülât vardı. Ş a r a p i t h a l e d e n l e r kıymet üzerinden yüzde s e k i z g ü m r ü k
r e s m i v e r d i k l e r i h a l d e d a h i l d e şarap y a p a n l a r y ü z d e o n b e ş v e r g i v e r m i y e
mecburdular. B u haksızlık m e m l e k e t t e şarapçılığın inkişafına ve b i n n e t i -
c e şarapçılığı teşvik için m e c l i s i n tedabİr ittihazına mâni o l d u . Ancak
iiloksıra i l e m ü c a d e l e d o n a b i l i y o r d u , v e m e c l i s b u hastalığı o r t a d a n kal­
dırmak hususunda bağ sahiplerine mühim yardımda b u l u n d u . Bundan
başka, b i r a l a r ve m e m l e k e t t e yapılan d i ğ e r müskirat üzerindeki v e r g i de
yüzde onbeş olduğu halde ithâl olunanları b u n u n nısfından p e k az fazla
b i r gümrük r e s m i n e tâbidîler. B u h u s u s t a Meclis, dahilî r e s i m l e r i indir­
mek için hükümet nezdinde teşebbüsatta bulundu, fakat bir netice
hasıl o l m a d ı .

İstanbul ve civarının balık r e s m i n i i d a r e n i s b e t e n k o l a y d ı . Balıkçılar,

tuttukları b a l ı k l a n balıkhaneye g e t i r m e ğ e m e c b u r d u l a r . Balıklar burada,
bir düyunu umumiye memuru huzurunda satılırdı. Satış fİatı üzerinden
yüzde y i r m i düyunu umumiye hissesi o l a r a k ve y ü z d e ü ç de m a s a r i f için
almıyordu.

Düyunu umumiye meclisinin kendisine terk olunan resimleri idare

hususunda gayret ve sadakat gösterdiğine şüphü edilemez. Bu resimlerin
müstenit bulundukları kanunları d e g i ş d i r m e d a n yapılabilen bütün d e ğ i ş i k ­
likler yapıldı. M e c l i s i idare zabıtlarında, senelik raporlarda, ve d ü y u n u
umumiye i d a r e s i n i n b ü t ü n resmî neşriyatında varidatı artırmak h u s u s u n d a
m e c l i s i n gösterdiği g a y r e t i n d e l i l l e r i n e tesadüf o l u n u r . M e v c u t müşkülâttan
bazıları yukarıda z i k r o l u n d u . B u n u n l a b e r a b e r , p u l , i s p i r t o ve balık r e s i m ­
l e r i n d e t e d r i c i b i r tezayüt g ö r ü l d ü . 1882 y i t a k i p e d e n y i r m i sene zarfında
pul resmi a d e t a i k i m i s l i n e baliğ o l d u . 1-10,000 l i r a d a n 1902 d e 2 4 0 , 0 0 0
liraya çıkdı. İspirto r e s m i aynı müddet zarfında 178,000 l i r a d a n 278,000
l i r a y a b a l i ğ o l d u . D i ğ e r l e r i n e n i s b e t e n mikdarı az olmasına rağmen balık
r e s m i d e e p i y c e arttı. 2 2 , 0 0 0 l i r a d a n 5 0 , 0 0 0 l i r a y a b a l i ğ o l d u . ( 6 )

(5) ( D u V e l a y ) , y u k a r d a z i k r o l u n a n eser, s s . 484-5.

(6) A y n ı eser; s 5 0 1 ve s o n r a k i l e r e d e b a k ı n ı z .
 T ü t ü n inhisarı hasılatı i l a M e c l i s e terk olunan varidat m e y a m n d a idî,
mufıarrrm kararnamesine göre hükümet, tuz veya t ü l ü n inhisarının reji
seklinde idaresine muhalefet etmiyecekdi. Ancak evvelce hükümetle
anlaşmak İcap e d i y o r d u . Düyunu umumiye meclisi t u z inhiaarınr kendi
i d a r e etmeği t e r c i h e y l e d i . F a k a t tütün inhisarının işletilmesi, hükümet
d ü y u n u u m u m i y e m e c l i s v e şirket müessisleri arasında yapılan 27 Mayıs
1883 t a r i h l i b i r m u k a v e l e i l e S o c î c t e d e la R e g i e C o i n t e r e s e e d e s T a b a c a
de l'Empire O t t o m a n yani { Müşterckülmenfaa inhisarı duhani devleti
aliyei osmaniye) ye d e v r o l u n d u . (?) İmtiyazı alanlar Vİyanadaki Credit
Anstalt Berlindeki S. Bleichröder bankası, ve Osmanlı bankası idiler.
B u sendikalın teklifleri düyunn umumiye meclisince muvafık görüldü.
M e c l i s i n , 1882-83 senesine ait r a p o r u n d a n şu satırlar alınmıştır:
«Meclis, bidayetten , kaçakçılığa mani t e d b i r l e r alacaktı.

Fakat, kendisine mevcut sistemi y e r i n e müşterekülmenfaa bir reji

ikamesi t e k l i f l e r i y a p ı l d ı . B i z e [ M e c l i s e ] yapılan t e k l i f l e r ç o k faydalıdır.
B u n l a r ı , a n c a k bazı talî noktaları tâdil eyledikten sonra kabul ettik. Ve
Muharrem kararnamesinin b i z e bahşettiği salâhiyete i s t i n a d e n imtiyazı
talep eden grupun Babıâli nezdinde yaptığı teşebbüslerde kendisine
muzaherette b u l u n d u k * (8)

Mukavele ahkâmına g ö r e şirket Düyunuumumiyeye senevi 750.ÜÛ0

Lira verecekti. Kârdan, bu miktar ve sermaye üzerinden yüzde sekiz
çıkarıldıktan s o n r a kalan miktara gerek hükümet ve gerek Düyunuumu-
m i y e m u a y y e n bîr n i s b e l d a h i l i n d e iştirak edeceklerdi.

B u r a y a k a d a r bilvasıta v e r g i l e r i v e tuz ve tütün inhisarları varidatını

mevzuubahs e t t i k . B u n d a n başka m e c l i s e t e r k o l u n a n başka varidatı mu­
k a n n e n e v a r d ı . B u n l a r d a n b i r i s i Kıbrıs v a r i d a t fazlası i d i . Türk hükümeti
b u ada i d a r e s i n d e n f a z l a v a r i d a t k a l a c a ğ ı ü m i d i l e b u n u Düyunuumumiye­
ye terk eylemişti. 4 h a z i r a n 1878 m u k a v e l e s i l e a d a n ı n , İngiltere tarafın­
d a n işgali v e varidatın da b u d e v l e t tarafından i d a r e s i Türk hükümetine
Kıbrıs varidat fazlasından bırşey b ı r a k m ı y o r d u , ç ü n k ü b u fazlayı, Ingil-

(7) ( Y o u v g ) , y u k a r d a mezkûr eser, c i l t V s s . 189-247; D u V e l a y , ı s .

502-15. İlk o n sene zarfında R e j i , hisse başına vasatı o l a r a k s e n e v i 15.40
f r a n k kâr vermiştir; 1900de h i s s e l e r i n p i y a s a d a k i fiatı 3 1 3 , 1 2 franktı. ( E ,
T h e r y ) . Les finances O t l o m a n e s (Paris, 1911).
(8) Compte Kemin. 1862-83 s. 12
t e r e hükümeti esasen karşılığı Kıbrıs varidatından i b a r e t o l a n 1855 i s t i k ­
raz f a i z v e amortismanına t a h s i s e y l e d i ; ve b u s u r e t l e 1878 d e n sonra
Türkiye Kıbrıstan hiç v a r i d a t a l m a d ı . M u h a r r e m K a r a r n a m e s i n i n s e k i z i n c i
maddesi altıncı fıkrası m u c i b i n c e K ı b r ı s t a n f a z l a i v a r i d a t hasıl olamadığı
taktirde Düyunuumumiyeye senevi 130,000 l i r a v e r i l e c e k t i . 1890 a kadar
bu meblâğ gümrüklere havale v e r m e k suretile tediye o l u n d u ; b u sene­
den sonra da aynı u s u l e müracaat o l u n d u , fakat, tediye olunmakta bu­
lunan m e b l a ğ ı n esasen K ı b r ı s v a r i d a t fazlasından p e k z i y a d e o l d u ğ u söy­
lenilerek tediyat 102,596 l i r a y a t e n z i l o l u n d u . Düyunü Umumiye Meclisi
b u t e n z i l i k a y d i i h t i y a t l a k a b u l e t t i . (9)

Şarki R u m e l i d e n D ü y u n ü u m u m i y e y e v e r i l e c e k varidatın e l d e e d i l m e s i d e
müşkül oldu ve bu husustaki müzakerat t a m o n beş sene s ü r d ü . B u
müzakeratın tafsilatına lüzum y o k t u r . Y a l n ı z şu k a d a r z i k r e d e l i m k i 1876
Kânunuevvelinde Istanbulda toplanan konferans Şarkı R u m e l i için muhta­
r i y e t i idare tesbit ettiği g i b i v a r i d a t ı n d a n b i r kısmının da D ü y u n u u m u m i y e y e
tahsisini kabul eyledi. Berlin muahedesinde bu karar tasdik olunarak
Şarki R u m e l i vilâyetinin D ü y u n ü u m u m i y e hissesi b i r k o m i s y o n tarafından
2 4 0 , 0 0 0 l i r a o l a r a k t e s b i t o l u n d u . B u hisse p e k a ğ ı r d ı v e vilâyet m e c l i s i
b u n a esas i t t i h a z olunan vasat» varidatın esasen fazla o l d u ğ u n u i d d i a vc
b u miktarı 1 8 0 , 0 0 0 l i r a y a t e n z i l e t t i . B u n u n l a b e r a b e r t e d i y a t g a y r i mun-
tazamdı ve 1887 d e vilâyet m e c l i s i l e D ü y u n ü u m u m i y e arasında b i r itilâf
aktolunarak hisse miktarı 1 3 0 , 0 0 0 e t e n z i l ve bakayanın t a s f i y e s i İçin b a l
suretleri bulundu. B u suretle tesbit olunan s e n e v i t a k s i t l e r 1894 e kadar
m u n t a z a m a n t e d i y e o l u n d u . B u sene B u l g a r i s t a n h ü k ü m e t i R u s ç u k - V a r n a
şimendiferlerini satın aldıktan s o n r a , b u d e m i r yollarına ait o l u p Bulga­
ristan hukümelîne d e v r o l u n a n teminatın, senevi taksitleri tediyeye tahsisini
talep e t t i , Camtıuuttttınt Ilvnjer müşkülatın Düyunüumumiye Meclisini
alâkadar e d e n kısmını h a l i l e m e s e l e y i kısmen y a t ı ş t ı r d ı . Tediyata 1887
mukavelesi esası dairesinde yeniden b a ş l a n d ı f a k a t h e r sene üç aylık
taksitin, demir yolu sahiplerinin Bulgaristana d e v r e t t i k l e r i avanslar öde­
n i n c e y e k a d a r , b u h ü k ü m e t e v e r i l m e s i k a b u l o l u n d u . 5 Teşrinievvel 1908de
B u l g a r i s t a n İstiklâlini ilân ettiği zaman y e n i b i r m u k a v e l e müzakeresine
başlamak m e c b u r i y e t i hasıl o l d u . B u m u k a v e l e mucibince Düyunüumumi-

(9) Ihı \*Uııj y u k a r d a z i k r e d i l e n eser, ss. 467-68

t
yenin hükümet hesabına t a h s i l e t m e k t e o l d u ğ u b a t ı v a r i d a t v e aşar fazla­
larından s e n e v i t a k s i t l e r i alması takarrür e y l e d i . ( 1 0 )

B e r l i n K o n t r a s ı n d a O s m a n l ı İmparatorluğundan ayrılan y e r l e r i n Düyu-

nuumumiyc tediyat.ma iştiraki N i m k a b u l edilmiş o l d u ğ u n u evvelce
zikretmiştik. M u a h e d e n i n I X , X X X I I I , ve XL11 m a d d e l e r i bilhassa b u mese­
leden bahsetmekte ve Karadağ, Bulgaristan v e Sırbistanın borçlardan
mesuliyetini tesbit etmektedir. 1 8 8 1 de O s m a n l ı hükümeti i l e Yunanistan
arasında yapılan b i r m u k a v e l e n i n X uncu maddesi de Yunanistan için b u
şekilde bir mesuliyet kabul eylemektedir. Fakat tahvilat hamillerinin
müteaddit protestolarına ve m e c l i s i n tavsiyelerine rağmen ne O s m a n l ı
hükümeti v e ne d e diğer i m z a k o y a n d e v l e t l e r mümessilleri b u noktaları
halle y a n a ş m ı y o r l a r d ı Y e n i hükümetlerin Osmanlı Düyunuumumiyesinden
hisselerinin tesbiti ve mürettebatın t e d i y e s i h u s u s u n d a mukaveleler aktı
tahvilat hamillerine çok faydalı o l a c a k t ı . Ç ü n k ü , muharrem kararnamesi
ahkâmına göre bu nam a l t ı n d a Babıaliye yapılacak t e d i y a t m e c l i s e aît
olacaktı. Kararname Bulgaristan vergisini de Düyunuumumiyeye terkeyle-
mişti; f a k a t b u n u n miktarı t e s b i t o l u n u n c a y a k a d a r O s m a n 1' hükümeti tütün
aşarından s e n e v i 1 0 0 , 0 0 0 l i r a vermeği taahhüt e t t i . ( 1 1 )

Tedkiki icap eden iki n e v i v a r i d a t kalıyor. Derhatir olunur ki ticari

mukavelelerin tadili dolayısıyla g ü m r ü k varidatında hasıl o l a c a k fazla
Meclîse ait olacaktı, aynı suretle d ü k k â n l a r ve mağazalar hakkındaki
kanunun her tarafta tatbiki, mevcut temettü v e r g i s i n d e n fazla varidat
getirdiği taktirde bu varidat fazlası da Meclise verilecekti. Maalesef

(10) A y n ı e s e r , ss, 469-72; 1908 m u k a v e l e s i n i n m e t n i Report of thr

Council of Farcign Boiulhottlrrs ( L o n d u r a ) da b u l u n u r . 1911-12, s. 3 7 1 .
1877 h a r b i t a z m i n a t ı n ı n yetmiş d ö r t t a k s i t i n d e n kırkından Rusyanın vaz
eçmesine m u k a b i l Türkiye Berlin mukavelesinin IX uncu maddesinde
zikredilen, Bulgaristan vergisi, Bulgarlstanin düyunu umumiye hissesi»
Şarkî R u m e l i de b u l u n u p Bulgaristan tarafından z a p t o l u n a n demir yolları
üzerindeki m ü l k i y e t i g i b i haklarından v a z g e ç t i . 8 K â n u n u e v v e l 1909 t a r i ­
hli Sen Petersburg Rus-Türk mukavelesi, Nom'vaıt Rrvıtcil (icru'ntl,
ü ç ü n c ü s e r i , c i l t , I V , s s . 54-55.

(11) B u l g a r i s t a n , K a r a d a ğ , Sırbistan v e Y u n a n i s t a n a i s a b e t ettiği far-

zolunan nisbî hisseler b u memleketler tarafından k a b u l olunmamıştır.
Rcparl of ille Cotıntif of Foreigtı Rantİhobhr.'i ( L o n d u r a ) 1926 - 2 7 ,
t. 420,
hükümet i k i n c i n i n m e v k i i t a t h i k a k o n u l m a s ı n d a p e k gevşek d a v r a n d ı . (\'2)
Birinciye gelince, yeni licari muahedeler ancak 1907 de akledilchildilrr.
B u müddet zarfında 1903 fermanı a r a y a g i r d i ve m e c l i s i n v a r i d a l fazlala­
rına h ü k ü m e t i n iştirak e d e b i l e c e ğ i şeraiti t e a b i t e t t i . B u n d a n b a ş k a ticaret
muahedelerinin tadiline devletler, ancak yüzde üç r e s i m fazlasından hasıl
o l a c a k varidatın M a k e d o n y a vilâyetlerinde yapılacak İslahata t a h s i s i şar­
tıyla m u v a f a k a t etmişlerdi. ( 1 3 )

Gerek varidatın ve gerek b u varidatı inkişaf ettirmek hususunda

Düyunüumumiye Meclisinin m a r u z kaldığı müşkülâtın tedkiki, Meclisin
f a a l i y e t i hakkında b i r f i k i r v e r e b i l i r ( 1 4 ) . Bazı d e f a l a r h ü k ü m e t varidatın
t e z y i d i n e m ü m a n a a t etmişti. B i l h a s s a M e c l i s müskurat k a n u n u n u n t a d i l i n e
hükümeti iknaa çalıştığı zaman bu mümanaata uğradı. D ü k k â n l a r ve
mağazala a müteallik k a n u n u n t a t b i k i hususunda da hükümet aynı suretle
h a r e k e t e d i y o r d u . B u n d a n başka Kıprıs v a r i d a t fazlası y e r i n e i k a m e edi­
l e n m e b l â ğ ı da h ü k ü m e t k e n d i k e n d i n e t e n z i l etmişti.

M a r u z kalınan bütün müşkâlta rağmen M e c l i s tarafından i d a r e o l u n a n

varidatın miktarı o l d u k ç a arttı. M u k a y e s e için beşer senelik vasatıları
nazarı d i k k a t e alalım, İlk beş sene zarfında s e n e v i vasatı g a y r i safi ha&ı*
lât 2 , 4 4 9 , 7 4 9 lira i d i ; i k i n c i beş sene için b u m e b l a ğ 2,328 444 t lira,
1892 d e n 1897 y e k a d a r o l a n beş s e n e için İse 2 S 0 3 2 6 1 l i r a i d i ; 1903
t t

fermanına takaddüm e d e n beş sene zarfında senelik vasati 2,538,042

l i r a y a b a l i ğ o l d u . 1902 d e n 1907 ye k a d a r m ü h i m tezayüt g ö r ü l d ü ; sene­
lik vasati hasılat 3,060,643 l i r a o l d u . B u tezayüt bilhassa h e r tarafta
p u l resminin daha müsmir b i r t a r z d a t a t b i k i n d e n i l e r i gelmişti. D i ğ e r b i r
a m i l de t u z r e s m i n i n çogalmasıdı.

(12) B u k a n u n u n tâdili h a k k ı n d a " B a b ı â l i i l e e c n e b i hükümetleri ara­

sındaki müzakerata g a y r i resmî b i r t a r z d a iştirak etmiş o l m a k l a beraber
b u müzakerata müfit olduğumuz kanaatindeyiz» Cotıpir Ketıtitr 188'i £ 3 ;
s. 15. F a k a t Muharrem Kararnamesinin hükmüne yöre terk olunan vari­
d a t fazlasının t a m a m e n h a m i l l e r e a i t olması b u müzakeratı o d e r e c e ihlâl
e t t i k i M e c l i s b u m e m b a d a n h i ç b i r şey e l d e e d e m e d i .

(13) A ş a ğ ı d a y e d i n c i baba b a k ı n ı z .
(14) B u r a d a t a f s i l a t v e r m i y o r u z . D a h a m u f a s s a l m a l û m a t için şu eser­
l e r e bakınız: nrttjın y u k a r d a mezkûr kitabı: I)tl lWıf_ı/; A. HMdfoftt,
İM Fhmcejt Otlomutıcs (4 c i l t , V i y a n a 1912) ve Nnımrt <lr droil pıthl
tpte rt mlnûtıislrtılif tle VEmpivr Ottonum. ( 2 c i i t , Viyana» 1908)
 Hükümetin gösterdiği t e s h i l al sayesinde diğer v a r i d a t l a da şayanı
d i k k a t lezayüt vardı. 1907 de y e n i gümrük itilafları aklinden sonraki
devrelere ait erkam b e r v e e h i a l i d i r ; 1907 d e n 1912 ye k a d a r , 4 , 5 2 7 , 5 3 9
l i r a , 1912 den 1917 y e k a d a r , 4 , 0 3 5 , 7 8 9 l i r a ; 1917 d e n 1922 y a k a d a r ,
9,887,482 l i r a ; v e 1922 d e n 1926 ya kadar 4,362,564 lira. Yüzde üç
g ü m r ü k r e s m i fazlası m e c l i s i n tfayri safi hasılatını t e z y i t e t t i , f a k a t hükü­
m e t t e s e n e v i mürettebattan f a z l a k a l a n kısmından i s t i f a d e e y l e d i . ( 1 5 )
B u rakamların mukayesesi Meclisin idaresine t e v d i olunan varidatta
u m i y e t l e b i r tezayüt o l d u ğ u n u gösterir. B u n u n e n m ü h i m s e b e b i i d a r e ­
d e k i İntizam v e namuskârlıktır. Düyunüumumiye memurlarının ekserisi
m ü s l ü m a n ve h i r i s t i y a n O s m a n l ı tabaaları olmasına r a ğ m e n v e r i l e n yüksek
maaşlar b u n l a r arasında rüşvet ve ihtilası hemen tamamen ortadan kal­
dırdı. (16) B u suretle M e c l i s evvelce devlet haznesinin vergi tahsil eden
teşkilatını bozan amillerden birisinden kurtulmuş o l d u . Bundan başka
Muharrem Fermanı hükmünce »hükümet, elindeki vesaitle, terk olunan
varidatın tahsiline m u a v e n e t •> edecekti. Hükümetle Düyunüumumiye
memurlarının iştiraki n e t i c e s i n d e g e r e k kaçakçılık ve gerek kaçak m a l
ticareti azaldı. B u n d a n başka coğrafi v a z i y e t l e r i n d e n dolayı o zamana
kadar varidat tahsil edîlemiyen vilâyetlerden dahi b u sayede varidat
tahsiline başlandı.

Acaba Düyunu Umumiye v a r i d a t ı , m e c m u b o r c u n mürettebatını tedi­

yeye kifayet e d i y o r m u idî ? Berlin muahedesinin hamillerin menafiini
muhafaza maksadiyle k o n u l a n bazı a h k â m ı n ı n t a t b i k edilmemiş olmasına
rağmen elde edilen varidat faiz ve amortismana temamile kifayet
eyledi. Muharrem k a r a r n a m e s i n i n X I ıncı m a d d e s i n d e k i mütemevviç faiz

(15) Repart af the Caunci! af Fareign Ranrfhotdrrs v e Canipte Rmrht

ler; s o n üç rakamı evvelkilerle mukayese doğru olamaz; çünkü, harbi
u m u m i n i n v e Türk - Y u n a n h a r b i n i n , idhalatın a z a l m a s ı , kanunların değiş­
mesi v e Türk parası kıymetinin temevvücü g i b i tesirleri mukayeseye
müssit o l m ı y a c a k d e r e c e d e y e n i a m i l l e r i d h a l etmektedir.

(16) 1886 da 3 0 4 0 m e m u r d a n 2717si m ü s l ü m a n , 266 sı şarklı h i r i s t i y a n .

v e 55 i avrupalı; 1 9 0 1 de b u r a k a m l a r naziri nazirine, 4843 t 4471, 317,
5 5 diı 1915 d e m e m u r i n a d e t i 5 2 7 8 i k e n , teşkilâtın Türk hükümetine d e v r i
Üzerine b u m i k t a r 1923 de 9 0 6 y a i n d i . S e n e l i k r a p o r , 1886-87, 1901-2,
1923-24.
şartı b u miktarın seneden s e n e y e değtşebilmcsini i s t i l z a m e d i y o r d u (17}.
M a a m a f i h , h ü k ü m e t ç e t e r k o l u n a n v a r i d a t ı n , borç üzerinden senevi yüzde
b i r v e b i r çeyrek y a n i 1 4 , 6 3 1 , 3 3 l i r a i l e tahvilâtı mümtaze mürettebatı
için lazım g e l e n 5 9 0 , 0 0 0 lirayı tediyeye kifayet edeceği tahmin olun­
m u ş t u , f l k üç sene zarfında D ü y u n u U m u m i y e M e c l i s i , 6 , 1 0 0 , 0 0 0 liradan
ibaret olan hasılatı s a f i y e s i n i t a m a m e n , yüzde b i r f a i z , yüzde b i r çeyrek
amortismanla t a h v i l â t ı mümtaze mürettebatına tahsis e y l e d i .

1886-87 v e 1887-88 s e n e l e r i n d e 7 2 0 0 ve 12500 liralık b i r e r açık hasıl

o l d u . B u n d a n s o n r a k i s e n e l e r d e v a r i d a t fazlası g ö r ü l d ü ve h a r b i u m u m i y e
k a d a r artık açık ç ı k m a d ı . 1888-1902 s e n e l e r i n i n f a z l a i varidatı b i r m i l y o n
liraya baliğ oldu. 1 8 9 4 , 1900 v e 1902 s e n e l e r i n d e f a i z i yüzde birdeı
f a z l a y a çıkarmak İçin m e v z u ihtiyat akçasının miktarı yüzde b i r çeyrek
d a h a f a i z v e r i l m e s i için lâzım g e l e n d e r e c e y i b u l d u . ( 1 8 ) H ü k ü m e t , mec­
lisin bu hakkını kabul etmemekle b e r a b e r 1 e y l ü l 1903 kuponuna bir
çeyrek fazlasile faiz v e r i l d i . ( 1 9 )

Bundan başka, bu esnalarda T e v h i d i D ü y u n kararnamesi neşr o l u n d u

ve m e c l i s e terk olunan varidattan tediye edilecek mürettebat, senevi
2,157,375 lira olarak tesbit edildi. Bunun f e v k i n d e hasıl o l a c a k varidatın
yüzde yetmiş beşi h ü k ü m e t e ve y i r m i beşi de m e c l i s e a i t o l a c a k t ı . ( 2 0 )

T a h v i l l e r i n imhası d a t e s b i t o l u n a n c e d v e l e göre d e v a m e t t i . 1903 de

birinci g u r u b u n tamamı dahil olduğu halde tahvillerin yüzde y i r m i i k i s i
imha olunmuştu. ( 2 1 ) 1903 d e n e v v e l f a i z i n p e k az o l m a s ı n d a n dolayı
t a h v i l l e r i n b o r s a fiatları kıymeti i h b a r i y e l e r i n i n p e k d u n u n d a i d i . M a a m a
fİh 1886 d a e s k i senedatın tahvili hitam bulduğundan 1898 de birinci
gurup tahvillerin temamen imhasına k a d a r y a n i 1886 i l e 1898 s e n e l e r i
arasında b u g u r u p t a h v i l l e r i L o n d u r a borsasında 24 d e n 6 1 r e çıktılar.(22)

( 1 7 ) Y u k a r d a b a p V , s. 9 3
(18) İfaflflff, y u k a r d a mezkûr eser, c i l t V , s. 85
(19) Aşağıya müracaat.
(20) Aşağıya müracaat.
(21) Yotuuj, y u k a r d a z i k r o l u n a n eser. C i l t V , s. 8 5 .
(22) 1886 ve 1903 s e n e l e r i arasında i k i n c i g u r u p t a h v i l l e r i 12.50 İr
54 arasında t^mevvüç e t t i l e r . Ü ç ü n c ü v e d ö r d ü n c ü g u r u p l a r a t a l i p daha
azdı; aynı t a r i h l e r arasında b u t a h v i l l e r d e nazİri nazİrine, 13 i l e 3 0 ve
13 i l e 2 8 arasında temevvüç e t t i l e r . B u r a k a m l a r L o n d u r a g a z e t e l e r i n d e n
licottomisl i l e Stttttsl dan alınmıştır.
 — 125 —

T e v h i d i düyun kararnamesinin, hükümetle meclis arasında ihdas ettiği

itilâfkâr vaz'iyet, ve d ü y u n u m u v a h h a d e tahvilâtının şayanı arzu olması
k e y f i y e t i L o n d u r a borsasında t e s i r i n i g ö s t e r d i ; 1903 eylulündeki fiat 8 6 . 3 7
iken 1906 teşrinievvelinde 9 3 . 5 0 y e baliğ o l d u . ( 2 3 )

İki M ü h i m İhtilaf

H ü k ü m e t , D ü y u n u U m u m i y e M e c l î s i n i n , M u h a r r e m K a r a r n a m e s i ahkâ­
mına g ö r e m a l i k olduğu, toplanan m e b a l î ğ kâfi geldiği t a k t i r d e yüzde
b i r çeyrek fazla faiz dağıtmak hakkına itiraz e t t i . Bu meselenin, Karar­
namenin X I X uncu maddesi mucibince hakeme havalesi kararlaştırıldı.
B i n n e t i c e f a i z i n t e z y i d i m e s e l e s i için 2 M a r t 1903 d e b i r h a k e m m u k a v e ­
lesi i m z a o l u n d u . H a l l o l u n a c a k mesele şu i d i : «Muharrem K a r a r n a m e s i n e
ve hesaplara göre, yüzde b i r e ilâveten b i r çeyrek daha faiz t e v z i i lâzım
mı dır değilmi dir?»

H ü k ü m e t i n t a y i n eylediği hâkemler, M a a r i f Nazırı C e l â l b e y l e sabık

Belçika Reisi Nuzzarı ,V. Bfrmtırt dı. Düyunu U m u m i y e Meclisi ise,
sabık F r a n s a M a l i y e N a z ı n M. Caiffnux v e İsviçre Federasyon Meclisi
sabık r e i s i .V. Adnru tayin etti. Mesele hakkında müzakereden sonra
tesavii ara v u k u a geldiğinden gerek k a r a r n a m e ahkâmı ve g e r e k tahkim-
name m u c i b i n c e beşinci b i r h â k e m i n t i h a p o l u n d u . İngiltere hükkâmından
i.ard Ahıerstun bu vazifeyi kabul ederek 18 T e m m u z 1903 de a t i d e k i
kararı verdi:

• 14 Eylül 1903 d e n i t i b a r e n ve faiz t e d i y e s i için e l d e b u l u n a n para

- i s t e r her sene b i l f i i l t o p l a n a n m e b a l i ğ d e n i s t e r t o p l a n a n küsuratın mev­
c u t v e y a müstakbel ihtiyatından müteşekkil b u l u n s u n - k i f a y e t ettiği müd­
detçe, Meclisi İdarenin tahvilât h a m i l l e r i n e y ü z d e b i r ve b i r çeyrek faiz
v e r m e s i lâzım gelir.» ( 2 4 )
M a a m a f i h Lard Atoerston un kararından tahvilat hamillerine istifade
mediler, çünkü Eylül 1903 kararnamesi araya g i r d i . (25) Tahvilat
f a i z i yüzde d ö r d e çıkarıldı v e h ü k ü m e t i n Düyunu Umumiye fazlai vari­
d a t ı n a iştiraki k a b u l olundu.

(23) Sir Adam Hl*wh Sprvial

t Hvputt (hususî r a p o r ) , 1905 6, s. 10
(24) / W e * - Verfoıc, 16 T e m m u z , 1 9 0 3 , z e y i l .
(25) Y u k a r d a beşinci b a b a bakınız.
 Muharrem Kararnamesinin diğer b i r maddesi hakkında da ihtilâf çıktı
f a k a t b u sefer ihtilâf h ü k ü m e t l e d e ğ i l d i . R i y a s e t m e s e l e s i hakkında M e c l i s t e
ihtilâfı efkâr z u h u r etti. Kararnamenin X V inci maddesi mucibince ilk
beş sene için r i y a s e t Fransız v e İngiliz d e l e g e r tarafından münavebe ile
yapılacaktı. Bunun s e b e b i de O s m a n l ı tahvilâtından m ü h i m b i r kısmının
Fransa ve Ingilterede bulunması i d i Beş sene nihayetinde vaziyette
tebeddül vukuunda M e c l i s k e n d i r e i s i n i İntihap e d e c e k t i . M e c l i s « m ü h i m
tebeddül" tabiri h a k k ı n d a ihtilâfa düştü*

R i y a s e t i n M e c l i s azaları arasında münavebeten v e y a h u t i n t i h a p l a icrası

t a l e b i n i n i l k defa R o m a t i c a r e t odası tarafından o r t a y a atıldığı anlaşılıyor.
1892 senesi yazında İtalyan ve A l m a n d e l e g e l e r i , Marquis (iuiccİolİ İle
Dr. IJntiau bu fikri muhtevi b i r proje hazırlayarak, 10 teşrinievvelde
Meclise arzettiler. M e c l i s b u t e k l i f i e r t e s i M a r t a k a d a r müzakere e t m e d i
ve o zaman d a r i y a s e t i n aza arasında münavebe i l e icrası keyfiyetine
bile karar itası salâhiyeti dahilinde bulunmadığını beyan etti. Teklifin
İkinci kısmı y a n i r i y a s e t i n i n t i h a p l a yapılması h a k k ı n d a d a M e c l i s « v a z i ­
y e t t e mühim b i r tebeddül olduğuna dair vesika bulunmadığını ve aksinin
pek i y i m a l û m o l d u ğ u n u b e y a n d a n sonra b u nokta hakkında da t e d k i k a t
icrasına salâhiyeti bulunmadığın* b e y a n » e y l e d i . Meclîs v a z i y e t t e t e b e d d ü l
olduğunun îsbatı külfetinin R o m a ticaret odasına d ü ş d ü ğ ü f i k r i n d e i d i .
Böyle b i r t e b e d d ü l mevcut olduğu taktirde muhtelif sendikaların keyfi­
yeti t e s b i t e t m e l e r i v e , hükümetle anlaşarak, X V inci madde mucibince
intihabat icrasına mübaşeret etmesi için Meclise bildirmeleri lâzım
geliyordu. (26)

Mesele b i r müddet b u v a z i y e t t e kaldı. 14 M a r t 1898 e k a d a r yeniden

meydana konulmadı. O t a r i h d e ÜT. Luuiuu vaziyette mühim tebeddül
o l u p o l m a d ı ğ ı n ı t e d k i k için i k i d e l e g e d e n mürekkep b i r k o m i s y o n teşkilini
teklif etti ve bu t e k l i f kabul olundu. Bu teklifi y a p a r k e n Dr. lAıulmı
yalnız k e n d i s i n i n d e ğ i l b e l k i A v u s t u r y a v e İtalyan d e l e g e l e r i n i n d e n o k t a i
nazarını serdetmiş o l u y o r d u . B u k a r a r üzerine t c d k i k a t a memur edilen,
Marguis GuİCCİoli ile M. Aultouııeua t 3 Teşrinisani 1898 d e Meclise
raporlarını takdim ettiler ve b u r a p o r 7 Teşrinisanide, tedkik olunmak
üzere s e n d i k a l a r a tevdi olundu. Sendikalar pek ağır h a r e k e t ediyorlardı,
11 M a r t 1899 d a Dr. Limlau un meseleyi yeniden mevzuubahis etmesi

(26) 10 Teşrinievvel 1892 v e 14 M a r t 1893 t a r i h l i zabıtlar.

üzerine, M e c l i s , 13 K â n u n u s a n i 1901 d e n sonra i l k ietimada bu hususla
b i r hattı h a r e k e t t a y i n e d i l m e s i n i tahtı k a r a r a a l d ı . A l m a n d e l e g e s i sabır­
sızlanıyordu ve 15 M a r t 1900de m e s e l e y i y e n i d e n o r t a y a ç ı k a r d ı . N i h a y e t
M e c l i s m e s e l e y i 2 2 Teşrinievvel 1900 de müzakere etti.

Taraftarları indinde riyaset meselesinin pek mühim bir ehemmiyeti

bulunduğu anlaşılıyor, ç ü n k ü b u i ç t i m a i n zabıtları p e k u z u n d u r . Alman,
A v u s t u r y a ve İtalya delegelerinin serd eyledikleri delillere Fransız ve
İngiliz d e l e g e l e r i şiddetle m u k a b e l e eltiler. R i y a s e t i n siyasî ehemmiyeti
mevzuubahis o l m a d ı , f a k a t şayanı d i k k a t t i r k i b u m ü h i m mesele hakkında
M e c l i s i n ayrıldığı i k i grup Avrupa d e v l e t l e r i n i n ayrıldıkları gruplara te­
kabül e d i y o r d u . M a a m a f i Istanbuldaki Alman sefiri Huron von Wtmtjcii-
heim 1913 d e IMlmıan lloltwrut y a z d ı ğ ı b i r m e k t u p t a o z a m a n (1892-93)
mevzuubahis ettikleri riyaset meselesinin h e r şeyden z i y a d e b i r şeref
meselesi o l d u ğ u n u söylemiştir. (27)

A s ı l mühim olan nokta şudur kİ u z u n ve ü z ü c ü mü/ake rattan sonra

M e c l i s meselenin hâkeme havalesine k a r a r v e r d i . M e c l i s i n t e k l i f i üzerine
fransız ve a l m a n sendikaları M, Jtılrs Horlu* ile Berlin darülfünunundan
/Jr. Hfiihıtfit u İntihap e t t i l e r . B u n l a r Meclîse ü ç i s i m v e r e c e k ve hâkem
bunlar arasından i n t i h a p o l u n a c a k t ı . B u i s i m l e r 12 N i s a n 1 9 0 1 de t e v d i
e d i l d i v e İsviçre F e d e r a s y o n r e i s i . 1 / . i r - i n t i h a p o l u n d u . ( 2 8 )

M. Ad/Ot kararını 9 Şubat 1902 t a r i h l i b i r r a p o r l a b i l d i r d i . H a k e m i n f i k r i n e

göre meselede üç a y n n o k t a n ı n t e f s i r i lâzım g e l i y o r d u . E v v e l a Muharrem
kararnamesinin X V inci maddesinin t e f s i r i ; s a n i y e n X V i n c i m a d d e d e mez­
kûr f adet v e e h e m m i y e t n k e l i m e l e r i n i n t e f s i r i , ( y a n i t a h v i l l e r i n m u h t e l i f
memleketler arasındaki inkısamında İtibarı kıymetlerinin m i y o k s a hakikî
kıymetlerinin mî nazarı d i k k a t e alınacağı m e s e l e s i ) ; salisen r i y a s e t mesele­
sinin hallinde Felemenk v e Belçikalılar e l i n d e b u l u n a n tahvillerin Ingitte-
rede b u l u n a n t a h v i l l e r e ilâve o l u n u p o l u n m i y a c a ğ ı noktasının tesbiti.

Meclis riyasetinin e h e m m i y e t i v e b u mesele için 1913 ve 1914 d e k i

alman hükümetlerinin ve a l m a n d e l e g e s i n i n gösterdikleri alâka noktasın­
dan h a l a d e z i k r e d i l e n m e s e l e l e r hakkında M. Auöt u n s u r e t i t e f s i r i şayan'

(27) D i e Grosse P o l i t i k des Europäischen Kabinette (40 eilt, L e i p z i g ,

1919-24). C i l t X X X V I I , s. 8 7 3 , v o n W a n g e n h e i m dan Bethmann Hollwege
2 0 Teşrinievvel 1913 tarihlî t a h r i r a t .
(28) 2 2 Teşrinievvel 1900 v e 18 M a r t 1901 t a r i h l i zabıtlar.
 — 128 —

tetkiktir. (29) M. Athr un fikrine e * Ingilterede ve Fransada bulunan

t a h v i l l e r i n a d e t ve e h e m m i y e t i M e c l i s t e t e m s i l o l u n a n d i ğ e r m e m l e k e t l e r -
d e k i n d e n az o l d u ğ u t a k t i r d e ehemmiyetli tebeddül v a k i olmuş addedile­
bilir.» T a h v i l l e r i n a d e t ve ehemmiyeti ise «miktarları» itibarı kıymetleri
vc t e d i y e l e r i noktasından m e v c u t t e m i n a t i t i b a r i y l e t a y i n olunmalıdır.» S o n
n o k t a h a k k ı n d a da M. Adar Felemenk v e B e l ç i k a da b u l u n a n tahvillerin
r i y a s e t meselesinde I n g i l t e r e d e k i l e r e ilâve e d i l m e m e s i n i muvafık b u l d u . (30)

M . A d o r u n kararı Muharrem Kararnamesinin pek cezri b i r tefsiri i d i ;

bununla beraber her memleketteki tahvilat miktarını t e s b i t etmiyordu.
Maamafih k a r a r a 1885 senesine ait böyle b i r c e d v e l ilâve olunmuştu.
B u n a n a z a r a n fransız tabaası tahvilatın yüzde kırkına, İngilizler i s e yüzde
y i r m i dokuzuna m a l i k t i l e r ; Osmanlılarla Belçika v e F e l e m e n k l i l e r d e n her
biri elinde tahvilatın yüzde yedisi ve A l m a n , A v u s t u r y a Macaristan ve
İtalyan tabaası e l i n d e ise c e m a n yüzde dokuzu m e v c u t t u . (31)

T a h v i l l e r her g ü n A v r u p a borsalarında e l d e n e l e geçerken b u nisbet-

leri tesbit etmek pek müşküldü. Maamafih M e c l i s i n 1 M a r t 1893 t a r i h l i
zaptı v a z i y e t i , az ç o k u m u m î o l m a k l a b e r a b e r , d o ğ r u o l a r a k göstermekte­
d i r . B u zabıtta esaslı b i r t e b e d d ü l o l m a d ı ğ ı n ı h e r k e s i n b i l d i ğ i söylenmek­
tedir. Filhakika İngiliz ve fransız hamiller daima ellerinde t a h v i l l e r i n en
mühim kısmım tutmuşlardır. 1914 d e fransızlarda yüzde e l l i sekiz o l d u ğ u
halde almanlar n i s b e r i artırmış v e tahvilatın yüzde o t u z ü ç ü n ü e l e geçir­
mişlerdi, I n g i l i z l e r d e ise y ü z d e beşten a z d ı . ( 3 2 )

(29) A ş a ğ ı d a I X u n c u b a b a b a k ı n ı z .
( 3 0 ) 17 Şubat 1907 t a r i h l i zabıt, z e y i l . Ş u r a y i d e v l e t , 3 1 T e m m u z 1902
tarihiyle Meclise yaptığı b i r tebliğde «Muharrem Kararnamesini tefsir
h a k k ı n ı n yalnız h ü k ü m e t e a i t b u l u n d u ğ u n u ve v a z i y e t t e esaslı tebeddülden
maksat esasen mevcut nisbetin değişmesi, yani Fransa ve Ingiltereden
gayri memleketlerde bulunan tahviller adedinin bu memleketlerdekinden
esaslı s u r e t t e fazla olması demek olduğu beyan olundu. » Hükümetin
n o k t a i nazarına göre Mecliste zuhur eden b i r ihtilâfın hakeme havalesi
kanuni değildi. Bu iddia hakkında M e c l i s ihtirazı k a y i t l e r d e r m e y a n e t t i .
16 E y l ü l 1 9 0 1 .

( 3 1 ) 17 Şubat 1902 t a r i h l i zabıt.

(32) F o t t f a f A y u k a r d a z i k r e d i l e n e s e r , s. 160
 | 4. Nakıı Borçlu M

i s t i r d a t e d e m e d i ğ i g i b i , b o r c u n tamamını b i l e r e k t e d i y e de b i r h i b e teşkil
etmez. Bence, bu, h a y a t t a k i u m u m î telâkkiye muvafıktır**. Bazı a h v a l d e
ise alacaklılar tarafından t e r k o l u n a n mebalİğin bilâhare t e d i y e s i ahlâki b i r
v a z i f e b i l e telâkki olunabilir.

7 — Karı koca arasındaki alacaklar da nakıstırlar. Ş u mâna i l e kî

Kanunu Medeninin 173 üncü m a d d e s i [ T . K . M . mad. 1 6 5 ] mucibince
evliliğin devamı m ü d d e t i n c e k a b i l i i c r a d e ğ i l d i r l e r . B u n d a n başka husus­
l a r d a evliliğin devamı müddetince d a h i karı v e y a k o c a alacağın mevcudi­
y e t i n d e n d o ğ a n b ü t ü n salâhiyetlere, bilhassa diğeri a l e y h i n e d a v a i k a m e s i l e
h ü k ü m i s t i h s a l i salâhiyetine maliktir**.

8 — K a n u n u M e d e n i n i n 3 3 4 üncü m a d d e s i n e ğ o r e , ana b a b a s ı n ı n e v i n ­
de yaşayan ve sâyini v e y a varidatını onlara t a h s i s eden reşit çocuğun
alacağı hususî bir takyide tabidir i Çocuk ücret isteyemez-' Fakat
h a c z e iştirak v e y a ana I abasının İflâs masasına müracaat suretile hakkı­
nı k u l l a n a b i l i r - B u s u r e t l e , ç o c u ğ u n ana ve babası l e h i n e terketmiş o l d u ğ u
b e d e l l e r d e n diğer şahısların i s t i f a d e e t m e s i n e m e y d a n bırakılmamış olur.
( K a n u n u M e d e n i n i n 6 3 3 üncü m a d d e s i n e bakınız ) [ T . K . M . m a d . 6 1 0 ]

9 — U s u l ü m u h a k e m e d e münakaşa o l u n a n b i r mesele d e , b i r a l a c a ğ ı n
dava veya cebri icra tariklerile istifa salâhiyetinin bir mukavele ile ref
edilip edilemiyeceği k e y f i y e t i d i r * ' ' . Usulün hukukuâmmeden olduğu ileri
sürülerek b u suale e k s e r i y a m e n f i c e v a p v e r i l i r * . 1
Fakat fikrimce, tahkim

" Becker de b u r a d a bir hibe kabul e t m i y o r . F a k a t aynı l a m a n d a n â k ı e b i r borç t a

gornıjyor- T e d i y e n i n eıki borca muateniden yapıldığı ve t a r a n ı r ı n ninni anlaamalanle
b u b o r c u n t e r k i k e y f i y e t i n i n o r t a d a n k a l d ı r ı M ı g ı n ı aöyliyor. P r k m n ' î olan bu aureti hal
bana d o f r r u g o r u n m i y o r . O r t a d a n k a l k a n b i r a l a c a k y e n i bîr m u k a v e l e i l e y e n i d e n r t o f a -
maı. ( Y u k a r d a § 3. n o t 4 0 i l e m u k a y e a e e d i n i z ) O r t a d a n k a l k a n b o r c u n borçLuau artık
tediyeaine m e c b u r olmadığı b i r f e y i t e d i y e e d e n e bu f i i l b i r hibe addolunmazdır. Meffcr
k i nâkıa b i r b o r c u n m e v c u d i y e t i kabul o l u n a .

7 1
E k ı e r a h v a l d e , karı ve k o c a n ı n evliliğin d e v a m ı m ü d d e t i n c e d a v a açmaları için b i r

•ebep yoklur. Ç ü n k ü Borçlar K a n u n u n u n 134 u n c u [ T . B . K . m a d . 132 ] m a d d e a i n i n

ü ç ü n c ü n u m a r a a ı m u c i b i n c e b u m ü d d e t rarfında müruru ı a m a n t a t i l e uğramıştır.

• Pra ı f v I I , N o 5 0 , | T F . 4 9 I I , a. 1 ve m ü t e a h p t a . 1-

• ReicheL Jtttırbuch ftir Dogm. 59, • 4 4 5 ve m ü t e a k i p M.

1 1
M e s e l S : Bhttcr för handeUrçchtfichc Entschcidungcn nam eaere b ı k ı n » . 15. a,

İST; h u k u k i t a r i k l e r i aarahetan hartaraf eden b i r borç t * m m a b u aaraha.tr r a f i n e n b i r

davaya mevıu t e f k i l edebilmelidir-
 •? 4 . N â l f j i Borçlar

sartile, alacaktan devletin himayesi kaldırrlabildiği •.••!" alâkadarlar, m u '

k a v e l e l e r i n d e n c e b r i icrayı hariç bırakmakta s e r b e s t olmalıdırlar. Yalnız,
böyle b i r m u k a v e l e y e hiç b i r e h e m m i y e t i hukukiye'* 4
verilmemelimi dir,
yoksa c e b r e n icrası k a b i l o l m a m a k l a b e r a b e r , i f a e d i l e b i l e c e k tabiî b i r
borç o l a r a k mı tanılmalıdır noktası d ü ş ü n ü l e b i l i . D a v a y j hariç bırakmaksızın
r

b i l e , tarafların i r a d e s i , alacaklının haklarını o derece azaltabilir ki artık

a l a c a ğ ı n c e b r e n icrası i m k â n ı k a l m a z . Meselâ k a r z i h b a r şartîyle yapıldığı
v e alelekser umumi istikrazlarda [ M . N . ] ve bazan da münasebatı husu-
s i y e d e o l d u ğ u g i b i , alacaklının ihbar hakkı mevcut bulunmadığı hallerde
k e y f i y e t b ö y l e d i r . B u c i n s b i r k a r z nakıs b i r borçtur. Ç ü n k ü alacaklı hak­
kını i n f a z e t t i r e c e k vasıtaya m a l i k değildir. Bununla beraber bir borcun
mevcut olduğu şundan anlaşılır k i ifası k a b i l d i r . Bundan başka alacak
için faiz de işliyebilir-'. A n c a k b o r ç l u n u n ihbarı v e y a iflâsı h a l i n d e d i r k i
alacaklı için b i r m u t a l e b e d o ğ a r . B u m u t a l e b e alacaklının o z a m a n ı k a d a r
nâkıs k a l a n hakkını i k m a l ve b u h a k k a alacağın tabiî vasfını bahşeder.

10 — A l a c a k h a k k ı n ı n b i r dava tarikiyle istimali kabiliyeti meselesi

6 4 üncü maddenin [ T . B . K . m a d . 63 ] kantonlara terkettiğî bir usul
m e s e l e s i d i r . B u n u n l a b e r a b e r f e d e r a l vazıi k a n u n b i r ç o k a h v a l d e b u h a d d i
tecavüz e d e r e k tabİalleri itibarİle u.iule a i t o l a n m a d d e l e r h a k k ı n d a da
h ü k ü m l e r vazet m ı . 11 • F i k r i m c e d a v a açmak hakkı d a , f e d e r a l vazıİ ka­
n u n u n maksadına y ö r e b u sahaya d a h i l d i r . O suretle k i , kanton hukuku,
federal hukukça tanınan b i r davayı ne t a h d i t ve ne d e b e r t a r a f e d e m e z .
A n c a k Borçlar K a n u n u n u n 186 J.ncı m a d d e s i n d e t a y i n edilmiş o l a n h a l l e r
( yani ispirtolu içkilerin p e r a k e n d e satışından mütevellit alacaklarla otel
ve mümasil m a h a l l e r ücretleri) müstesnadır.

" A ş a ğ ı d a $ 2 0 , n o t 7fl e müracaat-

[M. N . ] Bu jekli istikrazlara müebbet istikraz d e n i l i r . Devlet, ihraç etmı*» ofduÇu

t a h v i l â t ı ö d e m e k m e c b u r i y e t i n d e d e ğ i l d i r . Y e g a n e b o r c u m u a y y e n f a i l i m u a y y e n vadeler­

de t e d i y e e t m e k t i r . Devlet borcunu gerek daha a ı faizli b i r barca t a h v i l m a k ı a d i l e vı

g e r e k d o ğ r u d a n d o ğ r u y a f a i l t e d i y e s i n d e n k u r t u l m a k için t e d i y e e t m e k iatrdigİ u m a n ha

m i l l e r e i h b a r e d e r . Y a h u t t a , d a h a karlı b u l d u ğ u t a k t i r d e t a h v i l l e r i p i y a s a d a n t o p l a r .

" Atai-ıda £ 10 n o t 11 c b a k ı m ı .
a u
K a n u n u Medeni madda 10. a ş a ğ ı d a -ş J 0 . n n t 22 ye b ı k i u r ı .
 £ 5. H f t U p n n Telahuku 41

§ 5. H a k l a r ı n telahuku

Concotırs dr droîls

İki h a k t a n h e r b i r i aynı n e t i c e y i h u s u l e getirmeğe mahsus b u l u n u y o r s a

b u n l a r t e l a h u k e l m i ş olurlar»
I, Bilhassa, mutalebeler 1
aynj muhtevaya m.ılık oldukları, y a n i alacaklı
i k i m u h t e l i f hukukî sebebe müsteniden aynı b e d e l i t a l e p edebildiği hal­
l e r d e k e y f i y e t böyledir-. E ğ e r i k i m u t a l e b e m u h t e l i f borçlulara karşı t e v ­
cih olunabilirse teselsül ( m a d d e 5 0 , 143 ) , [ T . B . K . m a d . 5 0 , 141 ] t

y a h u t t a İsviçıe h u k u k u n u n d i ğ e r i n d e n t e f r i k ettiği nakıs teaelsül m e v c u t t u r . 2

F a k a t her i k i m u t a l e b e prHndkm b i r s a h i b i h a k k a a i t v e aynı borçluya

karşı m e v c u t o l a b i l i r . A y n ı şeyin t e s l i m i h u s u s u n d a bir a y n î i d d i a i l e b i r
şahsî İddia t e l a h u k e d e b i l i r l e r . Meselâ ınucir, aynı zamanda da m a l s a h i b i
olduğu t a k t i r d e , mal sahibinin istihkak iddiasile ( Kanunu Medeni 641 ) ,
[T. K M . ni.nl 6 1 8 ] , m u c i r i n m e c u r u n iadesi t a l e b i (Borçlar Kanunu
2 7 1 ) [ T . B . K . m a d . 2 6 6 ] , aynı şahısta t e l a h u k etmiş o l u r V B a y i sat­
tığı şeyi müşteriye v a r i y e t e t t i ğ i , v e y a h u t m e b i d e k i müteaddit k u s u r l a r d a n
dolayı müşterinin bayie karşı i d d i a hakları m e v c u t b u l u n d u ğ u , v e y a esasen
m e v c u t o l a n b i r borç için 1 1 6 ıncı m a d d e n i n i k i n c i fıkrasına g ö r e [ T . B .
K m a d . 114 II ] esas alacağı o r t a d a n kaldırmıyan bir kambiyo alacağı
i h d a s edildiği t a k t i r d e müteaddit şahsi İddialar telahuk e d e b i l i r l e r ^ . 161
i n c i madde hükmüne göre de [ T . B . K . m a d . 159 ] şart o l u n a n ceza i l e
zarar ve z i y a n iddiaları t e l a h u k e d e b i l i r l e r . A y n ı s u r e t l e 5 0 5 i n c i m a d d e n i n

1
Alttı. Tl-İİ | 16 İL Bc< kn\ rmıtaLea 1 0 . mad^ 114 [ T . B . K . m a d . 113 |
7
Aynı suretle alacakla r e h i n hakkı arasında da t e l a h u k vardır. Alacaklı, rehin hak­

kını i s t i m a l suretilr alacağı dolayısıyla k e n d i s i n e verilmesi lazım gelen şeyi elde eder.

A y n ı alacağı t e m i n eden i k i r e h i n h a k k ı d a t e l a h u k e d e r l e r .
1
U'• • - • m u t a t ç a S. m a d , 144- M e s e l e y i a n l ı y a h i l d i £ i m c jröre fark< teselsül mesai'

linde t a t b i k afunan ve teşrii noktaı n a u r a p e k az i s t i n a t rdchilrn 136 met [ T . B- K .

mad. 134 ) maddedeki # a r i p k a i d e d e n İnhias e d e r . B u k a i d e , müteaddit borçlulara karşı

mevcut» telahuk edrn difler alacaklara teşmil o l u n a m a z Aşağıda j 51 l e bakımı.

A ş a ğ ı d a £ 18 n o t I f i e b a k ı n ı z ,

i- A ş a ğ ı d a $ 32 n o t 10 a b a k ı n ı z .
 akların

b i r i n c i fıkrası m u c i b i n c e [ T . B . K . m a d . 4 9 6 I ] k e f i l e d e v r o l u n a n alacakla
asıl borçlu i l e m e v c u t hukukî m üna s e b a t t a n mütevellit h a k k ı rücu arasında
da ( 505 I I I ) [ T . B , K . m a d . 4 9 6 I I I ] i t e l a h u k vardır , T e l a h u k e d e n i k i
1

iddiadan b i r i s i n i n ifası diğerini d e , d a h a geniş o l m a d ı ğ ı taktirde, iskat

e y l e r . Meselâ 161 i n c i m a d d e y e b a k ı n ı z . [ T . B , K . m a d . 1 5 9 ] . M u t a l e b e -
ler, b i r b i r i n d e n müstakil kalırlar. B u n l a r ayrı ayrı temlik olunabilirler^
( F a k a t b u , t e l a h u k u b e r t a r a f etmez ); y a h u t t a i b r a t a r i k i y l e i s k a t e d i l e b i ­
l i r l e r ; b u n l a r m u h t e l i f m ü d d e t l i m ü r u r u z a m a n l a r a t a b i o l a b i l i r l e r ; ayrı ayrı
y a h u t bîr a r a d a i s t i m a l l e r i de m ü m k ü n d ü r . H a n g i m u t a l e b e n i n kullanıldığı
müddeİ tarafından d e r m e y a n o l u n a n v a k ' a l a r d a n anlaşılır. Müddei nazarı
dikkate alınabilecek bütün vak'aları d e r m e y a n e t t i ğ i , meselâ, mecurun
İadesi t a l e b i n d e mülkiyet hakkıle b i r l i k t e i c a r m u k a v e l e s i n i d e m e v z u u b a h i a
ettiği t a k t i r d e i k i m u t a l e b e d e i s t i m a l edilmiş o l u r . V e müddei bunlardan
a n c a k b i r i n d e b i l e haklı o l d u ğ u n u i s b a t e d e b i l i r s e d a v a l e h i n e intaç e d i l i r . %

K a i d e t e n , t e l a h u k eden i k i alacağa m a l i k o l a n alacaklı, evvelâ kullanacağı

alacağı i n t i h a p e d e b i l i r . E ğ e r , b u n l a r d a n birini kullanupta neticesiz kalma­
dıkça diğerini kullanamıyacağt hakkında b i r hüküm mevcutsa telahuk.
tali ve fer'i subsididirc b i r m a h i y e t t e d i r . K e f i l e karşı o l a n a l a c a k talîdir.
( m a d . 495 ) [ T . B . K . m a d , 4 8 6 ] . T e d i y e s i m a k a m ı n d a alacaklının bir
k a m b i y o s e n e d i aldığı a l a c a k t a böyledir."

A y n ı şahıslar arasındaki m ü t e a d d i t m u t a l e b e l e r , m u h t e l i f muhtevalara:

m a l i k b u l u n d u k l a r ı t a k t i r d e , k a i d e t e n aynı z a m a n d a m e v c u t b u l u n u r l a r v e
b i r i b i r i n e zam o l u n u r l a r . B o r ç l u n u n temerrüdü dcmt'.ıırr halinde alacaklı
ifayı t a l e p edebildiği g i b i teehhürden dolayı zarar ve ziyan da i s t e y e b i ­
lir. Fakat bazen her i k i mutalebe a l a c a k l ı n ı n b i r t e k ve a y n i menfaatini
t a t m i n maksadına matufdur. Bu suretle, mütalebelerden a n c a k b i r i veya
diğeri i s t i m a l o l u n u r . Meselâ 161 inci maddenin birinci fıkrasına g ö r e

* B i r m u k a v e l e d e n ve bîr c ü r ü m d e n mütevellit ı a r a r ve z i y a n taleplerindeki tetabuk,

şagıda § 46 n n t 5 e b a k ı m ı . H a k a n yere mal iktiaabında, zarar v e ziyanla mutalebenük
t e l a b u k u , A j a g ı d * Jî 5 4 e b a k ı n ı z . A l a c a k l ı n ı n i d d i a a i l e 4 1 İnci m a d d e d e n I T . 6 . K , m a d .
4 1 1 , i a b i a i eden m u t a l e b e n i n t e l a h u k u .

PraxU E, N o 1 [ T F 4 4 111, a. 2 0 5 ; J d T 1 9 1 9 . 202 J

u
Eğer müddei alacağım icar mukavelesine iatinat e t t i r i r l e mülkiyet m e v z u u b a h i a oı-
mal. Meeur, mucire defti), b e l k i bîr üçüncü f a b ı a a i t o t u bile müaleeir mecıaru m u c i r e
iadeye mecburdur.

* Ailg. Teit § 7 3 , n o l 143.

 Ş S. H a k l a r ı n Telahuku 43

1 I B . K m a d 1 5 9 ] , alacaklı, ancak ifayî v e y a a d e m i Ha h a l i n d e karar­

laştırılmış o l a n c e z a y ı t a l e p e d e b i l i r . B u n d a n başka 2 0 5 i n c i m a d d e hük­
münce [ T . B. K m a d 2 0 2 } n e b i d e k i k u t u r l a r d a n d o l a y ı , müşteri ancak
mukavelenin f e s h i n i v e y a fiatın t e n z i l i n i , y a h u t t a , c i n s e n tayin suretile
satışta, k a b u l o l u n a b i l e c e k diğer eşyanın t e s l i m i n i t a l e p edebilir. (Mad­
d e 2 0 6 ] [ T . B . K m a d d e 2 0 3 ] . E ğ e r b u n l a r a mümasil h a l l e r d e t e t a b u k t a n 7

bahsedilmek istenilirse unutulmamalıdır k i m u t a t e b e l e r i n , yukarda izah

edilmiş olan manadaki telahukundan tamamile ayrı bir vaziyet elat de
choses m e v z u b a h i s t i r . B u t e l a h u k a alternatif* yahut ta daha doğru o l m a k
için, gaye itibarile quat au but telabuk denilebilir; filhakika, burada,
i k i mutalebe arasındaki rabıta, m u h t e v a l a r d a k i m u t a b a k a t a identité değil
belki gayedeki mutabakate istinat eyler. Fakat bu gibi hallerde tetkik
edilecek nokta şudur: A c a b a alacaklının yanyana mevcut İki hakkı mı
vardır, y o k s a alacaklı İçin, hıyar h a k k i l e b e r a b e r attentatip 1
muhtevalı,
a n c a k b i r a l a c a k mı m e v c u t t u r ? " 1

Alacaklı, yeni vaziyet husule g e t i r e n b i r h a k k a mâlik b u l u n d u ğ u ve

b u n u k u l l a n m a k l a esas m u t a l e b e y e r i n e d i ğ e r b i r m u t a l e b e y e mâlik o l a ­
cak tarzda borcu t e b d i l edebildiği t a k t i r d e , mutalebelerin t e l a h u k u mev­
c u t değildir. Meselâ, alacaklı, 107 i n c i maddenin birinci fıkrasındaki
[ T . B . K madde 1 0 6 ] müddetin hitamından sonra, geç v e r i l e n bedeli
derhal reddedecek otursa i f a için m e v c u t mutalebesini, zarar v e z i y a n
mutalebeaine tahvil edebilir. ( M a d d e 107 I I ) [ T . B . K m a d d e 106 I I ] .
Bu i k i mutalebede telahuk yoktur. Çünkü zarar ve z i y a n mutalebesİ i f a
m u t a l e b e s i sakıt o l d u ğ u z a m a n d o ğ a r .

İki m u t a l e b e n i n , ( m e s e l a , b i r vekâletten mütevellit m u t a l e b e İle, vekâ­

l e t i o l m a d a n başkası hesabına t a s a r r u f t a n gestion d'affaires sam mandat
mütevellit m u t a l e b e n i n ) yekdiğerini mütekabilen b e r t a r a f e t t i k l e r i v e v u k u *
l a n a n ı n d a alâkadarlar b u m u t a l e b e l e r d e n h a n g i s i n i n m e v c u t bulunduğunu
bilmedikleri halde de telahuk y o k t u r . Meselâ .V m , işlerini i d a r e ettiği
k i m s e m u n t a z a m b i r vekâletin m e v c u d i y e t i h a k k ı n d a şüphe e d e b i l i r . Eğer

1
Ennccce.ru*. g 2 0 9 I I I 4.
1
Kettwig, Lehrbuch de* ZiviIpro^srcı-htM g 3 8 [ 2 6 , System 118 I I 1 .
" A j a A i d a $ 11 e b a k ı m ı .

B u meaele 160 i n c i m a d d e i çıtı aktı eeia p r i ' n r coru'CntlQnnctte münaiebetile ve

k u a u r l a r d a n dolayı m e a u l i y e t için d e < m a d d e 2 0 5 - 2 0 6 J [T B . K . m a d . 202 ve 203 J
beyi münaichrtjle rneviuubahie edilmelidir-
 44 g 5. f U i , f - n Telahuku

X vekâlete müsteniden hareket ederse, vekâletin m e v c u t bulunmadığı

veyahut tesis edilcmiyeceği h a l l e r d e vekâleti olmadan başkası hesabına
t a s a r r u f etmiş olacaktır. Bilfiil bu i k i mutalebeden biri mevcuttur. Ancak
muhakemede ( müddeİnin iddialarında ) dır k i b u n l a r , b i r i diğerinin y a r i n e
kaim olmak üzere karşılaşırlar.

I I . Y e n i v a z i y e t l e r h u s u l e g e t i r e n m ü t e a d d i t h a k l a r aynı n e t i c e y i hasıl
etmeğe m a t u f i s e l e r t e l a h u k e d e b i l i r l e r . 1 1
Kanunu Medeninin 137 v e müte­
akip maddelerinde [ T . K . M , m a d . 129 ] mezkûr s e b e p l e r d e n her biri
dolayısile karı k o c a d a n b i r i için b i r boşanma hakkı d o ğ a b i l i r ; b i r m u a ­
m e l e ! hukukıyenin aynı z a m a n d a h e m hile h e m de t e h d i t d o l a y ı s i l e , ipta­
l i n e teşebbüs o l u n a b i l i r ; b i r m u c i r , g e r e k 2 6 1 i n c i m a d d e n i n i k i n c i fıkrasında
[ T , B . K . m a d . 2 3 6 ) g e r e k 265 İnci m a d d e d e [ T . K. f C m a d . 2 6 0 ] m e v c u t
müteaddit fesih haklarına m a l i k t i r ; t a k a s o l u n a b i l e c e k müteaddit alacaklara
m a l i k b o r ç l u , müzaaf nuıliiplr b i r t a k a s hakkına m a l i k t i r . Y e n i vazıyetler
h u s u l e g e t i r e n h a k l a r d a n b i r i n i n i s t i m a l i m u k a b i l tarafın h a k k ı n ı i z a l e eder
v e müterafık o l a n hak mevzusuz kalır; meselâ, bir icar mukavelesi
muayyen bîr s e b e p t e n dolayı muteber bir surette fesih edildiği taktirde
aynı müddet için diğer b i r s e b e p t e n dolayı f e s i h m ü m k ü n o l m a z . Yeni
vaziyetler husule g e t i r e n h a k l a r d a n t e l a h u k e d e n l e r i aynı z a m a n d a yahut
b i r b i r i ardınca i s t i m a l olundukları t a k t i r d e b u h a k l a r d a n yalnız biri bile
müessir olsa a r z u e d i l e n n e t i c e e l d e edilmiş o l u r .

I I I . Y e n i vaziyetler husule getiren haklar t a l a h u k e t t i k l e r i g i b i d e l i l e r d e

telahuk edebilirler. Bir borçlu, borcunun, haksız y e r e mal iktisabına
i s t i n a t e t t i ğ i n d e n ( m a d . 67 111 ) [ T . B . K . m a d . 6 6 ] v e y a h u t t a alacağın
müruruzamana u ğ r a d ı ğ ı n d a n dolayı bedelin ifasından imtina edebilir. Şu
s u r e t l e her i k i d e f i birleşmiş o l u r l a r .

IV. A y n ı filî v a z i y e t i k i h u k u k i k a i d e y e t a b i o l u r ve b u k a i d e l e r d e n
b i r i daha hususî o l d u ğ u n d a n d o l a y ı 111
tatbik olunmak icap ederse, hakların
t e l a h u k u değil b e l k i s a d e c e kanunî hükümlerin tesadüfü mevcuttur. Bu
s u r e t l e , daha hususî o l a n h u k u k i k a i d e y e t a b i t e k b i r hak d o ğ a r : 107 v e
müteakip m a d d e l e r d e k i [ T . B . K . m a d . 1 0 6 ] b o r ç l u n u n t e m e r r ü d ü n ü n t e s i r i n e

11
AUg. Tt it İ 10 V .

" YthutU huRLUÛ bir kaide t hukukiye, umumi bir kaidei h u k u k i y v n m < bilaliiıum >
takrmrı o l d u ğ u taktirde; J.ı Duralar Kanununun 4 1 i n c i maddclİLr. hayva­

nat i l l e t i miiıtevtiyeai h a k k ı n d a k i 1872 t a r i h l i k a n u n u n 37incİ m a d d e a j . T F 22 N o 9 1 . e. S.

 Ç 6. B o r c u n S c h r p l r r ı

müteallik umumî k a i d e l e r , 2 6 5 inci maddede [ T . B . K . mad. 2 6 0 ] kirayi

tediye hususunda müstecirin temerrüdü h a k k ı n d a k i hususi h ü k ü m l e bertaraf
edilmişlerdir. M u c i r , biri 107 inci ve diğeri 2 6 5 İnci maddeye müstenit İki
fesih h a k k ı n a d e ğ i l belki bu son h ü k m e göre f e s i h hakkına maliktir-* 1

Bu gibi h a l l e r d e , alelumum kanunların t d a h u k u cttiıröttrs de tois vardır

denilir. 1 4

5 6. B o r c u n sebepleri

Roma h u k u k u n a g ö r e b o r ç l a r ı n , a k i t t e n mütevellit borçlar *J*liifftttQne&

ev contracttl ve cürümden mütevellit borçlar ahUuıdİ*/ites dclicto
n a m i l e i k i esasi* kısma t e f r i k i h u k u k u m e d e n i y e s i s t e m i n i n esasıdır. 1
Bu
taksim İki t a l i g u r u p l a i t m a m o l u n m u ş t u : b u n l a r da k e n d i l e r i n d e akdîn
esaslı unsuru yani iradelerin birleşmeği*' m e v c u t olmamakla beraber,
akitten doğan borçlara yaklaşan fX cotdractll borçlar İle, cürmün

esaslı unsurunu y a n i k u s u r u i h t i v a e t m e m e l e r i n e rağmen zarar ve z i y a n

v e c i b e s i hasıl e d e n f H O t Î r x deticto b o r ç l a r d ı k B u talî g u r u p l a r ı n ilâve­
s i n e rağmen taksim tam değildi, ne a k i t l e r e ve n e d e cürümlere idhal
o l u n a m ı y a n borçlar y a n i tdditjatiorıes e* rmn'h musarum fiuuris kalmıştı.

Borçlar k a n u n u , diğer asrî k a n u n l a r g i b i , R o m a l ı l a r ı n esaslı taksim­

lerini kabul etmiş v e a k i t t e n mütevellit borçlarla ( m a d d e 1 i l a 40) [ T .
B. K m a d d e 1 i l a 4 0 ] haksız f i i l l e r d e n d o ğ a n b o r ç l a r ' ( m a d d e 4 1 i l a 6 1 )
[T. B . K. madde 4 1 i l a 6 0 ] t e f r i k eylemiştir. Borçların b u s e b e p l e r i y a ­
nında, e h e m m i y e t i v e tekerrürü İtibarİle b i r ü ç ü n c ü sebep, haksiz mal
iktisabı m e v c u t t u r . ( M a d d e 62-67) [ T . B . K . m a d d e 61-66]

Borçlar kanunu s i s t e m i n d e diğer borçların sarahaten tayin olunmuş

* R ı ı a n ı n fcaadı h a k k ı n d a Borlar K a n u n u n u n 2 3 ve m ü t e a k i p m a d d e l e r d e k i | T . B.
K. mad. 23 | kaidenin y e r i n e , aigorta mukaveleai hakkındaki federal kanunun ihbar bor­
c u n u n i f a edilmemeainİn n e t ı y İ e i n d e n b a h i a altıncı m a d d e a i n d e d a h a h u a u ı i ahkâm kaim
o l m u ş t u r . Hölti a i g o r l t m u k a v e l e l i k a n u n u şerhi M a d d e 4 . m ü t a l a a 2, ı . 6 0

'4
tent, GcsrtzeMkunkurren: ( /!>J?. f W 7 ) ; A W . Sthnndt Gttctztskonkurrcnz
fimj
• \Yiniischrid $ 3 0 2 , Üembıtrfj I I $ 7.
• B u n u n ffİbİ v e k a l e t i n yanında |İbİh t n u k a v Je olmak ûtre htitht ve r M 0 9 f l Q n i f f 1

tfcsho v a r d ı r .
M e ı e l a . i d a r e l i a l t ı n d ı v a j B y a n l n n h i k a e t t i k t e n t a r a r d a n dolayı a i l e r e i ı i n i u püfer
fimtîlittt mei'uliyeti-
M- § 6, B o r c u n Sebepleri

bîr m e v k i i y o k t u r . Borçların esaslı membaı olan mukavelenin yanında,

b i r taraflı b i r b e y a n i r a d e d e n ve y a h u t b i r taraflı hukukî bir muame­
leden doğan alacaklar m e v c u t t u r ; promessea pııhliqnvs i l â n s u r e t i l e vu-
kubulan vaitler\ vekâleti o l m a d a n başkası namına t a s a r r u f \ h a m i l i n e ait
senetler, (madde 846 ve müteakip maddeler) bir vasiyetten mütevellit
alacak (Kanunu Medeni M a d d e 562) { T . K . M . madde 541] gibi." Bura­
d a , R o m a h u k u k u manasında şibîh a k i t l e r d e n b a h s e d i l e b i l i r . H a k s ı z fütin
yanında d a b i r k u s u r v e y a h u t haklı b i r f i i l d e n d o ğ a n zararı t a z m i n b o r c u
vardır k i b u n a d a şİbih c ü r ü m *gutwi - delit* 1
denilebilir. Bunlardan baş­
k a , diğer esbap v e şeraitten ileri g e l e n v e kanunî borçlar ohligations
ex letjr t e s m i y e l e r i m u t a t o l a n borçlar vardır. B u n l a r a k a n u n i borç d e n i ­
l i r , ç ü n k ü ne b i r m u a m e l e i h u k u k i y e d e m ü n d e m i ç i r a d e y e ve ne d e h a k ­
ka mugayir bir iradeye i s t i n a t e t m e z l e r / Müşterek mülkiyetten mütevellit
(Kanunu Medent m a d d e 6 4 9 ) [ T . K . M . m a d d e 6 2 6 ] , ve y a h u t müşterek
mülke terettüp eden borçlarla aile h u k u k u n a müteallik n a f a k a borcu
g i b i . Romalılar borçları, doğrudan doğruya kanunî bir vaziyete istinat
ettirmeyi sevmediklerinden bunları, borçlunun İcabında c e b r e n tesbit
olunan iradesine İstinat e t t i r m e k istiyorlardı. A s r i h u k u k başka suretle
hareket etmekte ve muayyen bir vaziyetin istenilmeden bile borç hasıl
etmefiînden k o r k m a m a k t a d ı r . B ö y l e c e , R o m a h u k u k u n d a k i COUİİO li.sufmv-
tuartu" y e r i n e , b u g ü n k ü h u k u k i n t i f a hakkı s a h i b i n i n k a n u n i b i r borcunu
ikame eylemiştir. ( K a n u n u Medenî madde 751 ve müteakip maddeler)
[ T . K . M . m a d d e 7 2 3 ] . A y n i s u r e t l e R o m a h u k u k u n d a k i cnutractns p'ajn-
enıticİu$ \ v
en y e n i borçlar hukuku sistemlerinde mevcut d e ğ i l d i r . 10»

I
hân auretile vait mukavele bıhıİnin hitamında t e t k i k olunacaktır* A ş a ğ ı y a £ 24 n o t
6 ya bakımz-

Vckatcti olmadan başkan hesabına t a a a r r u f 4 1 9 u n c u ve m ü t e a k i p m a d d e l e r [ T . B.

JC. m a d . 410 | m u c i b i n c e v e k a l e t i n t a b i o l d u ğ u a h k â m a t a b i d i r .
II
B u n d a n başka b i r şirkete g i r m e k t e n müteveMit a l a c a k l a r ve b o r ç l a r ,
1
A f a g ı d a £ 46 n o t 16 ya b a k ı m ı . F rantız h u k u k naıariyatında yunsi - f/r7l7 t a b i r i n i
başka b i r manada, ihmal nelieeıi o l a r a k ika olunan hıkııt bir fiili i f a d e için k u l l a n ı l ­
maktadır.

• .1//,/. Teıl, § 50, n o t 12 ı .

• Dcrnburg 1 S 2 46.
WÜtd$vh*Ut $ 381.
ı u
a A ş ı f r ı d a Ş 18 n a l 2 y e b a k ı m ı .
 g 6, B o r c u n Sebepleri 47

Roma hukukunda v e k i l i n v e r m e s i lazım g e l e n cautio rem rotam haberi"

yerine 3 9 uncu madde de [ T . B . K m a d d e 3 9 ] mezkûr k a n u n i mesuliyet
ile 5 8 ve 5 9 uncu [ T . B. K madde 5 8 ve 5 9 ] maddelerin bahsettiği
m u t a l e b e l e r _ d o l a y ı s i l e cautio tlamtli Ûlfccti * k a i m
1
olmuştur/ 1

11 W, D. 46« 8 ,
12 Dernbıırg I Ş 230.

13 R o m a l ı l a r ı n kanunî borçları karşı d u y d u k l a r ı ihtiraı bu tun mukaveleye iebar

Kotıtruhicrunffatıvanfi nauriyeıinda kendini gaatermektedir. Aıatıdı S 33 n o l 3 1 t

hakmiK-
 Borcun mevzu ve muhtevası
Objet et contenu de l'obligation

§ 7 . M u h t e ıl ıitf n e v i b e d e l l e r İM différentes sortes de prestations

I Borcun muhtevası, alacaklının isteyebileceği ve b o r ç l u n u n ifaya

m e c b u r o l d u ğ u b e d e l prcstation 1
d ı r . B e d e l , b o r ç l u n u n , alacaklıya faidesi
dokunması lâzımgelen b i r tarzı hareketidir k i ekseriya alacaklı lehine
haricî bir neticenin tahassulünden ibarettir; mesela 1 2 4 üncü maddeye
nazaran [ T . B . K m a d . 1 8 2 ] b a y i i n i f a s i l e mükellef o l d u ğ u b e d e l mebiin
zilyetlik ve mülkiyetinin i k t i s a p e d e n e n a k l i için lâzımgelen faaliyettir.
B o r ç l u n u n ıfasîle mükellef o l d u ğ u b e d e l alacaklıya karşı borçlu olduğu
n e t i c e n i n i f a vasıtası g i b i telâkki o l u n u r . B o r ç l u n u n ifasının h u s u l e g e t i r e ­
bileceği n e t i c e y i hasıl e d e b i l d i ğ i t a k t i r d e , b e d e l i n ü ç ü n c ü şahıs tarafından
ifa o l u n a b i l e c e ğ i b u k e y f i y e t t e n istitlâl o l u n u r . B u aynı z a m a n d a t e s e l ­
t

sülü sotidurite de izah e d e r : A l a c a k l ı b o r ç l u l a r d a n b i r i n i n veya diğerinin

i f a edeceği b e d e l vasıtasile i s t i h s a l o l u n a c a k b i r h a k k a maliktir.

1
2 1 . 7 0 . 7 2 , 119 u n c u m a d d e l e r e | T . B . K . m a d . 2 1 , 6 9 . 7 1 . T17 ) m ü r a c a a t .

F r a n i ı ı c ı y a terecine edenlerin notu ; Borçlar K a n u n u n u n 19 v e 2 0 i n c i maddelerinde

Mittit kelime i i dîye tercüme edilmiştir, t'.ontctut daha dnftrudur. ÎUnjitİn \TÎ L U

Science juridir/uc pıırc I I I a. 704 N o . 9 6 3 v e 9 6 4 a. 754 v e m ü t e a k i p «a, ; 1016 v e

müteakip N o . müracaat.

'a Y a h u t h i ç o l m a ı a n i r a d e l i n e t e k a h ü l e d e r . F i l h a k i k a h o r ç , b e d e l d e m u t l a k a a l a c a k ­

lının b i r m e n f a a t i o l m a l ı n ı t a z a m m ü n e t m e z . Aşaftıda £ 3 1 VIİT e müracaat- Yılmı vait

edene m e n f a a t temin eden b i r vaziyet attitüde h u k u k ? m â n a d a b i r bedel değildir. Bir

k i m i e d n ı t i g a r c Lçmmck yahut p a r a ı ı m e m i n kıymetlere y a t ı r m a k VHİdîni altnm b i r mu­

k a v e l e y a p m ı ş o l m a m , f a k a t n a a ı h ı t vermiş o l u r u m .
 g B . M u h t e l i f nevî bedelleı m

II Bedel, müsbet posİtwr yahut menfi nvtjuiif yani borçlunun bir

fiilinden veyahut bir fiilî i f a e t m e m e s i n d e n i b a r e t olabilir. 98 inci maddeye
[ T . B. K mad. 98 ] ve İçtinap ohstenti'tn vazifeleri hakkkrnda aşağıda
I I I e müracaat.
Müsbet b e d e l l e r d e , şahsi b e d e l l e r 1
prestııiions pt-rutHMHİlrs ile maddî
bedellere prrstatiottâ nuıtrrit'iles ayrılabilir. Şahsî b e d e l l e r i b o r ç l u bizral
kendisinin bedeni v e y a fikrî k u v v e t l e r i l e ifa eder. Bu kabilden olarak
meselâ, bir h i z m e t i n ifası, bir işin i d a r e s i , bîr şeyin m u h a f a z a s ı , (vediada
ve d i ğ e r b o r ç rabıtalarında), malûmat v e r m e k v e y a hesep v e r m e k , 2 2 i n c i
maddedeki { T . B. K mad. 2 2 ] halde bir mukavele akdetmek hususlarım
sayalım. M a d d i bedellerde borçlu b e d e l i s e r v e t i l e ( mülkiyetin n a k l i , b i l ­
hassa b i r meblağın tediyesi, a l a c a ğ ı n ve s a i r hakların temliki erssion,
hakların i s k a h n'notıcİatîon Û da dtoits ) yahut tasarruf ettiği şeyler
vasıtasile i f a eder ( b i r şeyden i s t i f a d e selâhiyetî bahşetmek, meselâ
müstecire; y a h u t i s t i f a d e ettiği b i r şeyi iade e t m e k ) . B o r ç l u n u n 1
vecibesi
ekseriya şahsi ve m a d d i bedellerin birleşmesinden i b a r e t t i r ; bunlardan
bazan b i r i n c i l e r bazan da diğerleri g a l i p t i r . B ü t ü n maddî b e d e l l e r d e borç
az v e y a ç o k b i r e h e m m i y e t i haiz şahsî f a a l i y e t e bağlıdır: B ö y l e c e borçlu
ifa lüzumunun tahakkukundan evvel teslim edilecek şeyin muhafazasına
n a z a r e t l e , i f a lâzım g e l d i k t e n s u m a b u şeyi alacaklının m a m e l e k i n e nakil
için m u k t a z i muamelelerin i f a s i l e mükelleftir. Esas i t i b a r i l r şahsî o l a n b i r
b e d e l d e , borçlu m a d d i m a h i y e t i h a i z b i r t a k ı m f e r ' i b e d e l l e r l e de mükellef

olabilir: Meselâ müstevda v e y a müsteir, vedia ve müstear için kendi

mamelekinden masraf etmek vaziyetinde bulunabilir. İstisna aktinde,
h i z m e t aktİnin 338 inci [ T . B. K . mad. 3 3 1 } maddesinin aksine olarak
müteahhit, şahsî m e s a i s i n d e n m a a d a , eşyaya müteallik h e d e l l e r d c i f a e t m e k
m e c b u r i y e t i n d e d i r , (alât v e e d e v a t v e b a z a n d a m a l z e m e t e d a r i k i 36-4 I I I
365 I ) [ T . B . K m a d . 3 5 6 , 3 5 7 ] . B u bedeller vaziyete nazaran ehemmi­
y e t i t i b a r i l e şahsî b e d e l l e r i tecavüz e d e b i l i r l e r . Şahsî b e d e l l e r i f a e d i l m e z
ve c e b r e n i s t i f a o l u n a m a z l a r s a m a d d î b e d e l l e r e (zarar ve z i y a n a ) tahavvül
e d e r l e r . Ç ü n k ü barçlu n i h a y e t b ü t ü n borçlarından m a m e l e k i l e m e s ' u l o l u r * .

1
Aliy. Tcit § 4 V.
1
latiınacn bir kimte bir |cyi ya mülkiyet (madde 315: makruıu ahi ve kabul etmek)
( T . B . K. mad. 309 ] veya i il yeti i k { madde 311 ! müfterin in kabul veeibcai > | T. ft.
K- mad. " '- ] »üretil? k k ı .
L
mükellef olur.
* Aşağıda $ VII 1 ye müracaat
'50 Ş 7. M u h t e l i f nevi bedeller

Şahsi b e d e l l e r l e maddî bedellerin tefriki borcun hududunu tayin nok­

tasından e h e m m i y e t l i d i r . Şahsi b o r ç l a r , b o r ç l u n u n b e d e n î ve fikrî vazi­
y e t i nazarı itibara alınarak, y a p a b i l e c e ğ i l e , ahlâki telakkilerimize göre
alacaklı m e n f e a t i n e k e n d i s i n d e n i s t e n e b i l e c e k l e t a h d i t e d i l i r . U m u m î k a i d e
olarak borçlu, sıhhatine m u z u r v e y a hayatı için t e h l i k e l i m u a m e l e l e r i ifa
i l e mükellef t u t u l m a z , m e ğ e r k i b u m u a m e l e l e r m e n a f i i u m u m i y e n i n i k t i z a
ettirdiği b i r i s l e t m e hasarı a d d e d i l s i n v e binaenaleyh kabule şayan 11
ol­
s u n . Bilâkis m a m e l e k üzerinden i f a e d i l e n m a d d i b e d e l l e r , k a i d e t e n , borç­
lunun bedelleri ifa hususundaki kudreti ile mahdut değildirler. Yeni
borçlar h u k u k u , R o m a h u k u k u g i b i , Borçlar kanununda ifade edilmemiş
olan hukuki b i r fikre müstenittir; b u da b o r ç l u n u n malî kudretinin kifa­
yetsizliğini i d d i a e d e r e k m a d d i b e d e l l e v e bilhassa n a k t i b i r t e d i y e ile
m ü k e l l e f i y e t i n e İtiraz e d e m e m e s i d i r .

Borçlu iflâs etmiş olmadıkça, davada t e d i y e y e İktidarı mevzuubahıs

o l m a z . Borçlu b o r c u n u İfa e d e c e k vasıtalara m a l i k olmasa bile borcun
muteber olduğu hükmen kabul edilir. A n c a k icra sahasındadır k i h a c z i
kabil mallar bulunmadığı zaman b o r c u n ifasındaki imkânsızlık tezahür
eder. Borcun tediye kabiliyetile ölçülmesi ancak istisnaen vaki olur.
Bu suretle akriba arasında m u a v e n e t " b o r c u n u n vüsati b o r ç l u n u n serve­
t i n e " tâbidir. ( K a n u n u Medenî m a d d e 3 2 8 v e m Üt.) [ T . K . M . m a d 3 1 5 ]

B i z z a t maişet vasıtasına mâlik olmıyan k i m s e m u a v e n e t v e y a nafaka­

ya mahkûm edilemez. Aynt s u r e t l e , 4 4 üncü maddenin ikinci fıkrası
mucibince, [ T . B . K . madde 4 4 ] hafif kusur'" ve 54 üncü maddeye
[ T . B. K . madde 5 4 ] göre t e m y i z k u d r e t i olmıyan b i r k i m s e n i n hakkani­
y e t e müstenit m e s u l i y e t i h a l l e r i n d e , zarara sebebiyet verenin mal* vazi­
y e t i nazarı d i k k a t e alınır. B u n d a n başka 2 5 0 i n c i [ T . B . K . m a d d e 2 4 5 ]
m a d d e n i n i k i n c i numarası m u c i b i n c e , b i r h i b e borçlusu işbu b o r c u n İfası

• iillra patse nemo obtitjtıttır k a i d e a i d e b u f i k r e kıymet veriyor.

' Ajafrıda § 31 not 59 a müraeaal.

' A l m a n K a n u n u Merfeniainîn 2 7 9 u n c u m a d d e a i b u f i k r i n o k t a n b i r gürelle i f a d e e d e r .

• Kanunu Medeninin 160 v e 2 7 2 i n c i m a d d e l e r i n d e ] T . K M . m a d . 152 ve 2 6 1 ] met¬

k ü r , kocanın v e b l u m l a r ı n n a f a k a borçları ha|ka türlüdür.

M
Kanunu Medeninin 328 inci maddeainde [ T . K. M . mad. 321 ] mezkûr muavenet

a l a c a ğ ı , alacaklının m u i a y a k a d a b u l u n d u ğ u n u f a r z e t t i j i n d e n huıuıî b i r mahiyeti haildir.

ı a
A j a n d a g 13 n o t 9 2 y e b a k i m i -
 § 7. Muhtelif nevi bedeller SI

k e n d i l i için fevkalâde zararlı o l d u ğ u t a k t i r d e , s e r v e t i n i n v a z i y e t i dolayı­

sıyla i f a d a n i m t i n a e d e b i l i r . V e a l e y h i n e h a c i z vesikası ıstar edildiği veya
kandİai i f l a s eylediği t a k t i r d e 2 5 0 I I madde [ T . - B K
madde 245] muci­
b i n c e b u borçtan tamamen k u r t u l u r " ,

Şahsî ve m a d d î b e d e l l e r arasındaki f a r k ifanın b i r ü ç ü n c ü şahıs t a r a ­

fından yapılması, ' 1
miras t a r i k i l e borçların nakli/ 1
ve b o r ç l u n u n iflâsı
hallerinde de bir r o l oynar. 1 1

111. Muhtevası m e n fi b o r ç l a r , obligations â conhnu negatif ( b i r şey

yapmamak borçları negative Obligatioıten).' B u g i b i borçlarda taahhüt
olunan bedel bir ademi ifadan, y a n i borçlunun umumî hükümlere göre
yapmak salâhiyetine mâlik o l d u ğ u b i r şeyi yapmamasından ibaret olabi­
l i r . Eğer b i r kimse diğerine esasen k e n d i s i için memnu olan b i r seyi
yapmamağı v a d e d e c e k o l u r , meselâ mahallî hükümlere g ö r e m e m n u o l a n
t a r z d a inşaatta bulunmıyacağı vadinde bulunursa, b u v a d i y e n i hiç b i r
borç tevlit e t m e z / 1 1

Hukukî hayatta içtinap borçları abstentions (negative Leist imgen)

müsbet bedellerden daha nadirdir. Bununla beraber bu gibi borçların
mühim m i s a l l e r i vardır: H i z m e t aktİnde, m a d d e 3 5 6 ve müteakip madde­
l e r , [ T . B . K . m a d d e 3 4 8 ] , ve diğer mukavelelerde rekabetin meni; b i r
hakkı i k t i s a p e t m e m e k * ' , v e y a b i r hakkı ferağ e t m e m e k " vaİtleri; u m u ­
mi hizmet mukavelesile contrat eotleetif de travail yapılan, hususi

11
Konkordatonun t a ı d ı k i huauaunda borçlunun aervetinin ehemmiyeti i c r a ve Iflâa

k a n u n u n u n 306 tacı m a d d e ı i n d e n anlatılır

i * M a d d e 6 8 [ T . B . K . m a d . 67 |

" Fut ı un Kommentar zum Erbrecht n a m e a e r i n i n 13 numaralı mütaleaaına b a k ı m ı .

, l
Almanya Iflaa niıamaameatnin $ 3 göre. ancak mameleke müteallik talepler

f VcrmögcnMtnxprÜchcj yani. borçlunun aervetile i f a n lazım Rejen bedellere müteallik

alacaklar, iflâa m a« a t ı n d a n ialenehilir. Jagt mütalâa 8. l e r a v e tflâa k a n u n u n u n 197

i n c i m a d d e ü m u e i b i n c e taviçrede d e b ö y l e d i r . Jaegcr mütalâa 6.

11
Kat f. t'nlcrhssungmnspruch, teı h Zürich.
14
Bîanetice b u v a i d e m u k a b i l b i r bedel vaidi batıldır. Zcttsch für Ihmtlrf&r. 8 2 a.

475 e b a k ı m ı .
1 1
M e i e l a b İ r müzayedede, pactum dc non tititando.
" Rechtsgeschäftliches Yenttis&ernngwcrbot teamiye olunar. Enneccertu § 135 11
3; Aitg. Teil § 6 0 , n o t 33.
 52 £ 7. M u h t e l i f n e v i bedeller

hizmet akitleri y a p m a m a k taahhüdü' . Bülün b u m e n f i borçlar» iktisadi

hürriyetin t a k y i d i n i istilzam eylerler, fakal tesirleri niabidir: takyit olu­
nan borçlunun manevî kudretidir, maddi kudreti değildir. Borçlunun,
taahhüdü hilafına yapacağı hukukî muameleler ( r e k a t e t memnuiyetini,
y a h u t b i r şeyi i k t i s a p v e y a ferağ e t m e m e k t a a h h ü d ü n ü ihlal eden muka­
veleler) muteberdir'' fakat bunların ifası m u k a v e l e hilafına h a r e k e t ad­
d o l u n u r v e borçlu zarar v e z i y a n tediyesine mecbur ulur. Muhtevaları
menfi olan borçlar a r a s ı n d a , g a y r i m e n k u l l e r d e n i s t i f a d e haklarını tahdit

e d e n ve tesciİ edilememiş bulunduklarından dolayı a n c a k şahsi b i r n e t i ­

c e hasıl eyleyen takyitleri de zikretmek icap eder. Bunlardan maada
müsbet bedellerle birlikte b u l u n a n , b i r şey y a p m a m a k borçları vardır:
borçlu, bedelin ifasına mani olacak v e y a b u n u İhİal edecek her turlu
h a r e k e t t e n içtinap e t m e k mecburiyetindedir ; başkasına a i t b i r şeyi mu­
ayyen b i r surette kullanmak hakkı başka türlü kullanmaktan içtinap
menfi b o r c u n u tazammun eder.

K a t l a n m a k b o r c u , VöbtİgotİM tie souffrir (ubl, tul putientltuıt} , menfi

'" B i r |İrket m v c l i ı m d e rey v e r m e m e k v a i d i . b i r çok a h v a l d e . K a n u n u Medenînin 27 I

[ T . K- M . m a d . 2 3 | v e Borçlar K a n u n u n u n 2 0 i n c ı m a d d e l e r i n i j T . B . K . m a d . 2ü ]
m u h i l o l m a k d o l a y m y l a hatıl o l a b i l i r . Bgı/fr. mütalaa V I l a . madde 2 0 .

*" YaJnıa u m u m i m u k a v e l e , 3 2 3 ü n c ü m a d d e m u c i b i n c e [ 1\ B . K- m a d 317 J . i% t a ­

b i p l e r i n d e n k e n d i l i n e muhalıl mukaveleler a k d e t m e k salâhiyetini refcUnesı ıtibarile d a h a
Reni) b i r hükmü muhtevidir.
11
Borçlar K a n u n u hak sahibine ait bulunan istimal salâhiyetinin bir mukavele ile
refedilcmeyeceginj sarahaten söylememektedir. ( Alman Kanunu Medeniai m a d d e 137 )
f a k a t b u k a i d e K a n u n u M e d e n i n i n 27 i n c i m a d d e s i n i n h i r i n c i fıkracından [ T K. M , mad,
23{ iatihraç o l u n a b i l i r v e h e r halde nazariyatın k a b u l ettiği b i r e ı a a t e l â k k i olunmalıdır

" WU'İttiiii, (mütalaa 3 ) K a n u n u M e d e n i n i n 812 inej m a d d i s i b i r i n c i fıkraaım. [ T . K.

M. madde 748 | b u mânada anlamakladır: halbuki esbabı m u c i b e l a y i h a n v e î^eenuınn
{ mütalaa 9 ) b u h ü k m ü A l m a n K a n u n u Medenisinin 113ftıncı m a d d e s i n d e k i m a n a d a y a n i
müteakip rehinler yapmamak vaidinirı d a h i hnlıl olacağı -— U_• • -•.ı. anlamaktadırlar. Bu
m ü n a k a ş a y ı h a l l e t m e k m ü ş k ü l d ü r . Ç ü n k ü kanunî m e t i n vazıh d e ğ i l d i r . F i k r i m c e ıl a Ittrtrf m
mütalaasını t a i f t a t a n n o k t a |udnr: kmdisİnın türeli tefsiri 8 1 2 İnci maddenin birinci fık­
rasını l ü z u m s u z bırakır. Ç ü n k ü aksi taktirde bu maddenin esaaen u m u m i h ü k ü m l e r d e n
iatihraç o l u n a n b i r n e t i c e y i t a k n i n etmiş, o l m a s ı l â z ı m g e l i r ; ( y u k a r d a 21 numaralı n o t a
bakınız ) ; f i l h a k i k a . frrağı m ü m k ü n olmıyan b i r h a k olan m a l i k i n tasarruf hakkı, bir

mukavele İle t a h d i t e d i l e m e y e n , aynı * e y üzerinde y c u i d c n rehin teıiaj salâhiyetini de

müjtemildjr.

*" A y n ı s u r e t l e b i r atacağı satan b u alacağı b i z z a t t a h s i l e t m e m e ğ e v e b i r j e y i sataa

k i m s e d e b u f e y i t e h l i k e y e sokacak t a n d a istimalden içtinaba m e c h n r d u r .
 j 7. M u h t e l i f nevi bedeller 5İ

b o r ç l a r ı n tali bir k ı s m ı d ı r . Bir kimse meselâ b i r şeyin maliki v e y a z i l y e d i

sıfatıyla u m u m i hükümlere güre hakkı o l m a s ı n * r a ğ m e n m u k a v e m e t ve
m ü d a f a a d a b u l u n m a m a ğ ı taahhüt ettiği t a k t i r d e böyle bir borç mevcuttur.
Bir mal sahibi, komşusunun, Kanunu Medeninin 6 8 4 üncü maddesi
[ T . K. M . mad. 661 ] mucibince menedilec-egi. tecavüzlerine müsaade
etmek borcunu üzerine alabilir. Mucir dahi mecuru müstecire teslim
e t t i k t e n s o n r a m u k a v e l e y e muvafık i s t i m a l i n e müsaade e t m e k , y a n i Kanu­
n u M e d e n i n i n 64 İ m c i m a d d e s i b i r i n c i fıkrasının [ T . K . M . m a d . 6 1 8 } m a l
s a h i b i o l m a k sıfatıyla k e n d i s i n e bahşettiği mümanaat hakkını kullanmaktan
içtinap etmek mecburiyetindedir.

B a z a n , b o r ç a l e l a d e b i r m ü s a m a h a d a n z i y a d e b i r tecavüze mezuniyet­
ten ibaret olur : mal sahibi b i r k i m s e y e karşı m u a y y e n h a l l e r d e evine
g i r m e k müsaadesini v e r m e k t a a h h ü d ü n d e b u l u n a b i l i r . F a r k şuradadır k i borç­
l u n u n h a k i m i y e t i d a h i l i n d e b u l u n a n b i r sahaya tecavüz ancak kendisinin
muvafakat v e rizasıyla o l a b i l i r . Bununla beraber mademki mukavelenin
icap ettirdiği şartlar tahakkuk ettiği t a k t i r d e b u müsaadeyi vermekten
i m t i n a imkânı y o k t u r v e i c a b ı n d a b u n u n y e r i n e bir m a h k e m e hükmü k a i m
olabilmektedir, o h a l d e b u müsaadeye tecavüze müsamahanın b i r şekli
nazariyi.? bakmak mümkündür. Ş u halde salâhiyet v e r m e k borçları des-
toİluntjbp[İichten g e r e k m a h i y e t l e r i ve g e r e k maksatları itibarile katlan­
m a k borçları Dntdungspftiettten arasında sayılabilirler.

I V . Z a m a n v e m ü d d e t i t i b a r i l e d e şu t e f r i k l e r yapılabilir :

1. B i r d e f a d a ifa o l u n a n b e d e l l e r , meselâ b i r şeyin t e s l i m v e y a i m a l i ,

b i r p a r a b o r c u n u n Ödenmesi, m u a y y e n bir halde bir hareketten içtinap
g i b i . B u borçlar m u a y y e n b i r ande i f a o l u n u r l a r ; müteahhit etıtreprenrur
b i l e m u k a v e l e i l e taahhüt ettiği b o r c u t e s l i m anında i f a e d e r . İfayı müm­
kün kılmak için borçlunun daha e v v e l d e n yapması lazım g e l e n şeyler
hazırlık borçlarının obligations préparatoires m e v z u u n u teşkil e d e r l e r . * 5

2. M ü t e m a d i bedeller prestations continıws t yani borçlunun devam

e d e n b i r tarzı h a r e k e t i , nttİtndr, D a h a d e r i n düşünülecek o l u r s a görülür k i
bu neviden bedeller ancak bir içtinaptan abstention ibaret olabilirler;

m
Gierkc & Î 7 6 ( I 7. Kriıckmuıın. Ihcringt Jahrbüthcr pır rfıe Dogmatik rfrs bùrg.
R. 6 6 • 1 ve m ü t e a k i p ıı.

" Yukarda S 4 I V e hakna»

f i l h a k i k a b ü t ü n müsbet tarzı h a r e k e t l e r münferit f i i l l e r e ayrılırlar. Fakat
umumî manada b u h a r e k e t l e r b i r tarzı h a r e k e t a d d o l u n u r v e h u k u k a n de
b i r mütemadi b e d e l telâkki e d i l i r l e r . B u s u r e t l e işçinin bir mukaveleyi
ifa için y a p m a ğ a m e c b u r o l d u ğ u münferit h a r e k e t l e r m u a y y e n b i r müddet
devam eden b i r b e d e l addolunurlar.

Bazı borçlarda borçlunun» muntazam veya gayri muntazam olarak

tekerrür eden bedeller ifa etmesi lâzım g e l i r * ; 1
meselâ t a k s i t v e y a faiz
t e d i y e s i , lâzım g e l d i k ç e t a m i r a t ifası, v e y a m u a y y e n hallerde b i r hareket­
ten içtinap e d i l m e s i b ö y l e d i r . Bütün bu hallerde her biri bir bedelle
alâkadar m ü t e a d d i t a l a c a k l a r vardır, f a k a t b u n l a r ı n h e p s i b i r b o r ç rabıta­
sına i s t i n a t eder v e b u s e b e p t e n dolayı iktisadî v e h u k u k î b i r b i r l i k teşkil
ederler.*'

V . Tabiî a h v a l d e b e d e l alacaklıya karşı i f a o l u n m a l ı d ı r . A l a c a k l ı aynı

zamanda h e m b e d e l i t a l e b e h e m de b u n u i s t i f a y a hakkı o l a n b i r k i m s e d i r ,
Istisnaen alacağın mevzuu b o r ç l u n u n ü ç ü n c ü b i r şahsa karşı i f a edeceg/İ
bir bedel olur. B u n e v i borçlar b i r m u k a v e l e île v ü c u d a getirilebiIdikİLTİ
g i b i ( m a d d e 112 i ) [ T . B . K . m a d . 1 1 1 ] , m u k a v e l e olmaksızın d a d o ğ a b i ­
lirler; bazı h a l l e r vardır k i A , X e karşı i k a edilmiş b i r zararın yine
k e n d i s i n e karşı i f a o l u n a c a k bir bedelle tamirini B den talep e d e b i l i r . "

Bîr k i m s e y i d e y n i n d e n b e r i kılmak b o r c u Librrationspfticht yani B n i n

A yı ü ç ü n c ü b i r şahsa olan deyninden kurtarmak taahhüdü üçüncü bir
şahsa karşı bir bedel ifası borcuna pek yakındır/' Bu borç bir
m u k a v e l e i l e i l t i z a m o l u n a b i l d t g i g i b i ( m a d d e 175 ) [ T . B . K . m a d . 1 7 3 ]
zarar ve z i y a n " ve masrafların iadesi ' h a l l e r i n d e d e tahakkuk eder.
B, A nın deynden kurtulmasını"* , üçüncü şahsın l e h i n e İfa edeceği b i r
bedelle veya borcun nakli ile v e y a h u t t a ü ç ü n c ü şahısla yapacağı her

1 4
M u n t a z a m a n tekerrür eden b e d e l l e r e 131 i n c i m a d d e d e | T . B- K- m a d . 129 } " m u
ay yen z a m a n l a r d a v e r i l e n b e d e l l e r * prestations périodiques denilmektedir.
1 1
Y u k a r d a S 2 111 e b a k ı m ı .
** Bccker mütalaa 21 madde 9 7 ,

'* B u m u t a l e b e n i n p e k az aazarı d i k k a t e alman h u ı u a i y e t i h a k k ı n d a iictto de İn rem

vrrsoyR d a i r t e t k i k i m e müracaat ediniz, ( 1 6 9 5 ) . a. 6 2 ve m ü t e a k i p • • •
' À j a g j d a îj İS n o t 4 e b a k ı n ı z .
1
A ı a f t ı d a $ 17 n o t 2 9 a b a k ı n ı z .

* 175inci maddenin l i a c i fıkrasında i | a r e t o l u n a n d a budur.

 £ 1. M . M- I.' ucvi I- -i. il- - 39

t L:ı b i r anlaşma i l e e l d e e d e b i l i r . E$;er B , a l a c a g m henüz talep edileme­

mesinden v e ü ç ü n c ü şahsın b u anlaşmaya razı olmamasından dolayı, A yı
borçtan kurtarmayacak olursa k e n d i s i n i , y a n i A y ı , ü ç ü n c ü şahsa karşı
tediye mecburiyetinden kurtaracak tedbirler almakla mükelleftir. B , A ya
karşılık bulmak y a n i meselâ b i r b a n k a y a havale vermek suretile kendi
emrine b i r para tevdi etmek mecburiyetindedir. A , vade hulul ettiği
zaman b u p a r a i l e üçüncü şahsa t e d i y e d e b u l u n u r . E ğ e r B n i n A y) k u r t a r ­
mak m e c b u r i y e t i n d e b u l u n d u ğ u b o r ç , y a n i A nın b o r c u , bizzat A tarafından
v e y a k e n d i paraaıla t e d i y e o l u n m u ş bulunursa A nın borçtan kurtulmak
hakkı ( mutalebesı ) b o r c u n İtfası için kullanılan paranın istirdadı hakkına
tehavvül eder *, 3

VI. B e d e l i n vüsati m u k a v e l e l e r d e , tarafların i r a d e s i l e v e diğer sebep­

l e r d e n d o ğ a n borçlar da kanunla lesbit olunur. Kanun bedelin vüsatini
katiyetle tesbit edebilir : Meselâ 7 3 üncü m a d d e hilâfına mukavele
olmadığı taktirde faiz h a d d i n i yüzde beş o l a r a k tesbit etmektedir* . 1

B o r ç t a n k u r t u l m a haaıl o l m a d ı k ı t a k l ı r d r b u n u elde e t m e k için teşebbüs o l u n a b i l i r .

H ü k ü m 9 6 i f l d maddenin b i r i n c i fıkrasına t e v f i k a n | T . B . K , m a d , 97 | i n f a z olunabilir
yani, masrafı m ü d d e a a l c y h c a i t o l m a k ü ı e r e m ü d d e i n ı n bizzat kendini borçlan kurıarma-
aına h â k i m t a r a l ı n d a n salâhiyet v e r i l i r . 175 i n c i m a d d e n i n ü ç ü n c ü fıkrası |T , B. K ınad
173 I I I ] metinden borcun naklinde nakil müteahhidi ile borçlu araaınaki akitte eski
borçlunun, borçtan kurtulmayı değil, belki teminat Utiyehilccegi ( yanı b i r i n c i l ı k r a d a
z i k r e d i l e n k u r t u l m a vasıtalarının 111 »fl%(|firjffr d e g i l İn sutntİMtc mevcut ofdufu ) istid­
lal o l u n a b i l i r . Fakat, buradn b i r t e l i f hatası o l d u ğ u v e 175 i n c i maddenin nakledilecek
b o r c u n henüz t a l e p e d i l m e d i ğ i hale m ü t e a l l i k h u l u n d u f t u anta|ılır.

n
K a r g ı l ı k rtmvrrtnre meFhumu h a k k ı n d a Avtm dr in rrtn n m tetkikime mü­

r a c a a t e d i n i l , a. 9 6 v e m ü t e a k i p as. "Coitvrrttire* kelimesi İcra ve Iflâı Kanununun

201 ima] m a d d e s i n d e z i k r o l ı ı n u r .

" 175 I I I v e 512 i n c i maddeter | T- B İ t . mmâ. 173 vc 5 0 3 | ( A l m a n Kanunu

Hadaaltbia 257 i n c i m a d d e s i vr O l c T i n 402 inci maddeye mülenllik mütalâası 2 c. }
" A „ ya. a l a c a l ı henüz talep edilemediği t a k t i r d e , teminat i s t e m e k aalâhiyetini verir.
Fakat leminat hnrçtım k u r t u l m a m u t a l e b e ı i n i n n e t i c e s i n i ( y a n i alacaklıya k e n d i s e r v e t i n ­
den t e d i y e etmek vücubundan kurtulmayı hasıl e t m e z , a n c a k " A „ nın rüeuunu temin
r l m e k suretile mamelekinde kat'İ b i r zarar h u s u l ü n e m a n i olur.
m
Eğer borçtan kurtulma mutalebesı b i r alacaklıya devrolunur ( veya bumıe
taralından h n c ı e d i l î r s e ) h u alacaklı t e d i y e n i n k e n d i s i n e y a p ı l m a s ı n ı t a l e p e d e b i l i r . / V t U ' U
12. N o . 133 | T . F . 4*1 I I , s. 24« 1

"* B u h u k u k knideleti Ram» hukuku ınannsındn fim Kİrİıtmn dıırlar. Mlif- TıÜ
L s. 2 9 .
5ft i? H. M u h i t l e n e v i bedeller

F a k a t k a n u n u n b e d e l i n miktarım ve bazan d a tarzı icrasını h a k i m e terk-

ettiği haller daha çoktur* ; 7
meselâ zarar ve ziyanın taktiri ( madde
43 ) , [ T . B . K . m a d d e 43 ] ; v e d a h a b ü y ü k b i r salâhiyetle manevî taz­
minatın t e s h i l i ( m a d d e 4 9 ) , [ T . B . K- m a d d e 4 9 ] . h a k i m e terkolunmuş-
hır \ L
I kikim, serbest tdktirini kulUnd.ıgı flamanlar Kanunu Medeninin
4 üncü m a d d e s i m u c i b i n c e [ T . K . M . m a d d e 4 ] ı hak ve nısfet kaidele­
rinden istifade eder. n * Tarafların zıt menfaatleri karşısında, msfet
ve h a k k a n i y e t l e h ü k m e d e n k i m s e l e r i n k a b u l edeceği m u t a v a s s i t v e m u t e d i l
bir hal sureli arar.

Bazan mukavele , bedelin hududunu pek katiyetle tesbit eder ". 1

Meselâ m u a y y e n v a d e l i b i r i k r a z d a b o r ç l u n u n b o r c u p e k s a r i h bir tarzda

tahdit edilmiştir; k a m b i y o b o r c u n d a da k e y f i y e t b ö y l e d i r . Fakat ekseri­
y e t l e m u k a v e l e b e d e l i n yalnız m a k s a t ve en m ü h i m unsurlarını tayın e d e r
v e borçluya düşen b ü t ü n borçları t a f s i l e n z i k r e t m e z . B i l h a s s a , i c a r , h i z m e t
v e şirket a k i t l e r i g i b i mütemadi borç rabıtaları b ö y l e d i r . B u n l a r d a a h v a l i n
b i l ' a h a r a v u k u b u l a c a k inkişafı t a r a f l a r için m ü t e a d d i t borçlar hasıl eder.
Bu -.Mi., h a l l e r d e b e d e l i n h u d u d u v e i f a şekli bilâha nazarı d i k k a t e alınır.
M u k a v e l e sarahaten zikredilmeyen muayyen noktalar hakkında tarafların
b i r b i r i n e mutabık iradeleri mevcut bulunduğu k a b u l edilebildiği taktirde
bu taktır ve t a y i n t e f s i r suretile yapılabilir . 41
Maamafi tarafların mu­
k a v e l e y i yaptıkları zaman t a h m i n e d e m e d i k l e r i a h v a l mevzuubahis olursa
m u k a v e l e n i n t e f s i r i d e ğ i l , b e l k i i k m a l i i c a p eder *. 1

B i r m u k a v e l e y i i k m a l için evvelâ, m u h t e l i f nevi mukavelelerde tatbik

o l u n a b i l e n k a n u n u n t e f s i r i h ü k ü m l e r i n e dtOİİ tiisprt&itif müracaat olunur ' . 1 1

Ekseriya kanun, âdete" müracaatı emreder. A d e t ise k a n u n e n tanıl-

" Jns (teçtutnı

* H a k a n m a l iktisabından mütevellit alacak la ( madde 62 ) [ T . B. K. m mi.

n c a k z a h i r e n m u a y y e n hır vüaale m a l i k t i r . Filhakika i k l i a a p e d i l e n şeyin m i k t a r ı , bil

haaaa l a y i a t ı . h â k i m i n , hazan t a m a m e n şerhe»! takriri nlmakauın teabıt e d i l e m e z .

" h
Dicrıer, Das Erm&Mtru tas, ZnrUh, 1920.
l
" Contrurltın fttriıti juris. \\'mtİ.nİ)rid § 4 6 ., , 4 c b a k ı m ı .
11
Afagıda | 3 4 • bakımı.
« d % Teü S fi4. a. S4S
1 1
A s a l d a $ 2 0 n o t fiOe b a k ı n ı z .
41
Adet lahiri için 112, ve 211 i n c i maddeleri-, m a h a l l i adet için rle 15H i n e !
naddeye b a k ı m ı . | T . B . K . ınad. l l l r Iftfj, 2 0 8 vc 1 5 6 ] , Y u k a r d a S 1 n o t 6 y a m u n n - a a l .
 i 7. M u h t e l i f n e v i bedeller 57

dığı zaman kanunî hükümlere takaddüm eyler. Bu g i b i hükümler b u ­

lunmadığı t a k t i r d e İse hâk İm K a n u n u M e d e n i n i n b i r i n c i m a d d e s i [ T . K . M .
m a d d e 1 ] m u c i b i n c e « vâzıı k a n u n o l s a y d ı bu mes'eleye dair nasıl b i r
k a i d e v a z e d e c e k i d i ise ona göre h ü k m e d e r . - B u p r e n s i p , f i k r i m c e Ka­
nunu Medeninin dördüncü maddesinde [ T . K . M . madde 4 ] mevzuubahis
I h u k u a ve nisfet kaidelerine göre • t a k t i r e müncer o l u r .

G e r e k hak ve n i s f e t ve g e r e k i k i n c i m a d d e d e k i [ T . B . K . m a d d e 2 ]
hüsnü n i y e t kaideleri, pretörun, prêteur < M N \ bîr çok borçların
ifası ve b u n l a r hakkında hüküm itası için taraflara ve hâkime httim
f iıtes namı altında e m r e t t i ğ i ahkamdan başka bir şey değildirler* ". B u 1

kıstasın m u a y y e n b i r h a l d e t a t b i k i n d e m a n t i k i i s t i d l a l l e r d e n ziyade kıy­

metlerin ' 1
yani zıt iki menfaatten birinin diğerine nisbetle daha ç o k
e h e m m i y e t l i o l u p o l m a d ı ğ ı ve b i n a e n a l e y h , edası lâzım g e l e n b e d e l i hu­
dudunu t a y i n d e esas İttihaz e d i l i p edilemiyeceği nazarı d i k k a t e alınır.
Hüsnü nİyet k a i d e l e r i n e i s t i n a t o l u n d u ğ u z a m a n , ifası n i s b e t e n kolay bir
fiil, meselâ bir ihbar, alacaklının mühim menafiini*'» kurtarabilirse,
borçlu İçin b u şekilde b i r borç k a b u l o l u n u r : v e y a h u t t a bilâkis m e v z u
bahis f i i l i n ifası borçlu için p e k müşkil ve alacaklı i ç i n d e n i s b e t e n ehem­
m i y e t s i z o l d u ğ u t a k t i r d e böyle b i r borç t a n ı n m a z . Alman Kanunu Mede­
n i s i n i n 157 ve 2 4 2 i n c i m a d d e l e r i n d e s a r a h a t e n nrıylenildiği g i b i hakim
hüsnü n i y e t i taktir için adetlerden istifade edebilir ", 4
çünkü bunlar
makul ve müteaddit t e t k i k l e r neticesinde k a b u l edilmişlerdir. Fikrimce
hüsnü n i y e t i n daha kat'İ b i r t a r i f i n i y a p m a k m ü m k ü n değildir. B u maksat

OtUtir ün K a n u n u Medeninin ikinci madıleaine müteallik mütalaan. Itevkef in

j K i n c i maddeye müteallik m ü t a l a a n IS. Borçlar Kanununun almanca metni haran Tnn
uwt Ütnubeu manasında İn utltcn Treacn t a b i r i n i kullanmaktadır, ( 8 h 1 9 1 , 194 v r 2 1 5
i n c i m a d d e l e r ). ÛMtt m a d d e 8 V 3 a .

flitte fjtutıbc t a b i r i boıut fttie* m e f h u m u n u n d i f l e r b i r t e k l i d i r .

[M.N [ R o m a h u k u k u n d a k a n u n l a r ı n U t b ı k ı n * n a l ar e t i t m ü k c l l c l o l a n pnt*-ur\er Ha­
f i m u h a k e m e k a i d e l e r i n i de t a y i n ve t e a h j t c a a l a h i y e t t a r i d i l e r . B u v e s i t e ile t a r a f t a r a b i r
takım d e f i hakları da h a h f e d e r l e r d i Müellifin m e v ı u u b a h a e t l i f t i bunu flflrs prelörlerin h ü r
ve aui n i y e t e m ü j i e m ' t davalara kurjı müddea aleyhlere tanımı» oldukları hÜanü n i y e t t
müetenit d e l i l e r d e n i b a r e t t i r . H ü ı n ü n t y c t k e l i m e s i n i n m u h t e l i f manaları h a k k ı n d a Ş H u k u k
Fakülleaİ M e c m u a n : aayı 2 8 a a h i f e 437 ve m ü t e a k i p , müracaat.
11
fi, Riuıtrtlii, \Vcittirtrili- ttıui \V İIIenxaUsrlit-ntmtiirn im Zimlnıht <1« 1) Q

• b \ ^ , 1 . Ş 7% r..,ı 7 2 ye h a k m n .
11
Hufter m a d d e 1 n o t 2 6 ; m a d d e 1 n o t 5.
 3 8. C i n s i i l e ı ı. m e d i l e n d e y i n l e r

içİn yapılan b ü t ü n teşebbüsler, bilhassa Sttııı\ıııltT*\n vâsi ve derin telki-

katı m u a y y e n v e müşahhas h a l l e r e t a t b i k t e hiç bîr faydası o l m ı y a n sırf
şekli n e t i c e l e r e müncer olmaktadırlar. Bu menfi netice l a b i a l i eşyadan
husule g e l i r . F i l h a k i k a , hünsü n i y e t mantikî b i r m ü l a l â a n e t i c e s i o l m a d ı ğ ı
^ i b i , bilgi mevzuu da teşkil e t m e z , b e l k i hayat tecrübesi v e amelî fikir
mes'elesidir,

S 8. C i n s i ile tayin edilen d e y i n l e r Delle d'une cltmc âdriüittûû par

sun urun- (cinsî b o r ç l a r obtigation de gmıre) v e Ferden tayin

edilmiş b i r şey'e taalluk eden deyinler dcite tVtme

çhose inditfidtH'llcment dvtvnmavc

I. Maddi bedellerde ifa edilecek mevzu i k i muhtelif tarzda tayin edi­

lebilir' : 1° F e r d e n , y a n i kâfi derecede f a r i k alâmetlerile? tayin edilen
b i r şey borcun mevzuunu teşkil e d e r . Muayyen bir maddeye, hasr v e
tahsis edilmiş b i r şey'e t a a l l u k eden deyinler ttrtti' d'iltl corps rfi'laut,
d'taır ı-hosf spv.cifİHi* ( Spftzit'ssclmhP ) gibi. 2° Aynı cinsten olan tek­
m i l şeylerin a k t i n m e v z u u addi mümkün olacak b i r t a r z d a yalnız c i n s i l e
t a y i n edilmiş b i r şey b o r c u n mevzuu olur; etnsile t a y i n e d i l e n b i r şey*e
müteallik d e y i n l e r b ö y l e d i r , ( m a d d e 71) [ T . B . K . mad. 70]. Borcun şekil v e
bünyesi için esas o l a n b u t e f r i k yalnız aktî d e y i n l e r d e d e ğ i l aynı s u r e t l e
doğrudan doğruya kanun tarafından t e s i s o l u n a n borçlarda • I . • ;
mevcuttur.
C i n s i l e t a y i n e d i l e n b i r şey'e t a a l l u k e d e n d e y i n l e r i n m e v z u u umumiyetle
b i r m i s l i fbttğtbte y a n i iş örflerinde a d e t , ö l ç ü y a h u t sıkletle tayın e d i l e n
b i r şeydir^ ; bilâkis f e r d e n t a y i n edilmiş b i r şey e t a a l l u k eden d e y i n l e r i n

"' \Virtxvhtift mut fU-cht ( I 8 9 r . ) . Uhvr t/on rirhtiı/fit Hvrht (1902)

1
Kisch, Gattunffitehttui and WaNschuId (mî)
' F e r d e n t n y i n cHİlmts b i r j e y i t a v a i f edecek tarîk alametler vok muhtelif olabilir­
ler : Ilım. numara, z a m a n ve mekân» ( Meselâ bu g ü n X in a h ı r ı n d a b u l u n a n hayvan )
mülkiyet ( meselâ b e n i m m u a y y e n b i r k i l a b ı m ) g i b i .

[Tayyedil mistir. J
' Vasiyetle,
1
Alman Kanunu Medenisinin 9 ] inci maddesine m ü r a c a a t . Burçlar Kanunu ekseriya
m i s l i «eylerden b a h s e d e r . (Madde 206, 312, 466, 4 8 1 , 4«4. 843 | T . B . K . m a d . 2 0 3 . 3 0 6 .
457. 472, 4 7 5 ] K a n u n u M e d e n î maddi- 2 0 ] | T . K . M . m a d . 197 | . B u m e f h u m malû...
a d d e d i l mı şiir.
 £ 8. Cinai ile tayin edilen dryinler

incv/uu ekseriyetle kıcmî fttiH futttjibte dir ki frrdrn t a y i n edilmiş o l ­

mamasından mülevırllil m a h i y e t i Hibarİlr iş örflerinde b i r i diğerinden farklı
a d d e d i l i r . B u n u n l a b e r a b e r b u t e f r i k o şeyin, t a t b i k a t t a örfün ifade ettiği
mahiyetine değil, belkİ münhasıran tarafların iradelerinin yahut kanunun
her b o r c u n bedelinin mevzuu için t e s h i l ettiği t a r z a İstinat e d e r . Misli
şeyler f e r d e n t a y i n edilmiş b i r d e y n i n m e v z u u n u teşkil e d e b i l i r l e r . Meselâ
m u a y y e n b i r v a g o n d a b u l u n a n p a m u k y a h u t f i l a n b a ğ ı n f i l a n s e n e k i mah­
sulü v e y a h u t b u m a d e n o c a ğ ı n d a n çıkarılacak İlk o t u z t o n m a d e n i n satıl­
ması b u k a b i l d e n d i r ' . S e b e p s i z m a l iktisabından d o ğ a n deyînler, m i s l i b i r
1

şey m e v z u u b a h ı s olsa b i l e , i k t i s a p e d i l e n şeyin a y n e n iadesi lüzumu nok-

tai n a z a r ı n d a n , b i r i n c i d e r e c e d e m u a y y e n b i r m a d d e y e t a a l l u k e d e n borç­
lardan a d d o l u n u r l a r ^ ; bilâkis kıyemı b i r şey cinsî bir borcun mevzuu
o l a b i l i r , meselâ b i r b i n e k hayvanı y a h u t m u a y y e n b i r ressamın üç r e s m i n i
leslim etmek gibi'.

II. Y a l n ı z c i n s i l e l a y i n e d i l e n borçlarda b e d e l v a s f i l e , aynı z a m a n d a

( b u n u k a n u n t a b i i a d d e t m i ş v e kaydetmemiştir ) mîktarile t a y i n ve tahsis
o l u n u r : ö l ç ü , a d e t , sıklet; z i r a miktarla tahdit edilmedikçe bedelin mev­
zuu kâfi d e r e c e d e t a y i n edilmiş olmıyacaktır. Vasfın t e s b i t i az çok s a r i h
ve k a t ' i o l a b i l i p F i l h a k i k a iş â l e m i n i n telâkkisine v e tarafların ihtiyaçla­
rına göre h e r c i n s b i r takım t a l i c i n s l e r e , nevilere tefrik olunabilir. {Me­
selâ: b u ğ d a y , A m e r i k a b u ğ d a y ı , A m e r i k a n ı n kış b u ğ d a y ı ) . E k s e r i y a mu­
kavele tefsir edilerek neviler tayin olunur. Borçlu b u c i n s ve n e v i l e r d e n
en i y i vasf v e d e r e c e d e k i n i t a s l i m e t m e k m e c b u r i y e t i n d e değildir; 7 1 i n c i
m a d d e n i n I I i n c i fıkrasına [ T . B . K . m a d . 70 I I ] t e v f i k a n vasat d e r e c e d e
emtia leslim edebilir. Borçlunun vasatın fevkinde âla d e r e c e d e emtia
teslim edebilmesi için mukavele mucibince semenin vasıf v e d e r e c e y e
bn$lı olmaması lâzımdır*.

' İmparatorluk m a h k e m e l i 92 t a b i r e 3 6 9 .

' a A ş a ğ ı y a müracaat J 3 5 I .
1
2 0 6 ıneı m a d d e n i n | T , 8 . K . m a d . 203 | t a b i r l e r i d o j r u değildir. Bu maddenin

t a t b i k i bey'ın m i s l i »eylere t a a l l u k e t m e s i n e h a j l ı d e l i l d i r Belki mebiin m e v t u u n u n cin­

sile U y İ n e d i l m e s i n e m e r b u t t u r , E f t e r m u a y y e n b î r s t o k k ö m ü r satılıyorsa b u k ö m ü r ayıplı

çıktığı t a k t i r d e m ü f t e r i başka bîr şeyin t e a l i m i n ! i s t e y e m e z .

* F i a t hjasneİ edılmekaİTİn 10 -, e s f.tltmiU şarabı s i p a r i f e d i l i r s e hay i İn faturasında

muharrer ffndn tediyesi lazımdır. B u n u n l a b e r a b e r t a c i r k e n d i l i s t e c i n i n a s a n i t i b a r a ata¬
rak b i l h a s s a pahalı şaraplar g ö n d e r m e k t e n İçtinap e t m e l i d i r .
 İTİ. i IIIMİ- tayin edilen bir şeyin b u r s l u s u muayyen bir maddi 1
iLt_*
mükellef o l m a m a k i t i b a r i l c bu cinsin k a r a k t e r l e r i n i h a i z her şeyi t e d a r i k
e d e b i l i r . B o r ç l u n u n b u şeye m u k a v e l e n i n in'İkadı esnasında t a s a r r u f etmesi
veya m u k a v e l e y i İfa içİn s o n r a d a n t e d a r i k e y l e m e s i haizi e h e m m i y e t değil­
d i r ' , 71 i n c i m a d d e [ T . B . K . m a d . 7 0 ] , b u n o k t a i n a z a r d a n borçlu olduğu
şeyi i n t i h a p " ' hakkının borçluya a i t o l d u ğ u n u b e y a n etmektedir".
Cİnsile m u a y y e n b i r şeyin borçlusu, b u c i n s t e n o l a n h e r şeyi t e s l i m
edebileceğinden bedeli ifa için hazırlamış o l d u ğ u şeyin k e n d i mesul o l ­
madığı b i r h a d i s e d e n dolayı t e l e f i l e borenndan beri olamaz. Aynı cins­
ten diğer b i r şeyin t e d a r i k i m ü m k ü n o l d u k ç a b u h a l borçlu için teslime
mani bir sebep (119 uncu m a d d e ) , [ T . B . K . m a d . 117 ] teşkil etmez.
Ekseriya b u , böyle olacaktır. Zira adiyen bir cins büyük bir miktarda
hatta g a y r i m a h d u t n i s b e t t e mümasilini i h t i v a e d e r ' - . B i r c i n s i n t a m a m e n
o r t a d a n kalkması ancak istisnaî b i r s u r e t t e , meselâ m u a y y e n b i r cins em­
tianın artık i m a l edilmemesîle husule g-elebilir. B ö y l e b i r halde cinsile
muayyen b i r şeyîn borçlusu 119 u n c u madde [ T . B. K. mad. 1 1 7 ] mu­
cibince bedelin ifasındaki imkânsızlık dolayısile b e r i o l u r . Cinsi bedelle­
rin ferden tayin edilen bedellere mukabil hususî k a r a k t e r i n i yöstermek
için e k s e r i y a , c i n s i b i r b o r c u n borçlusunun hasara tahammül mecburiye­
tinde olduğu halbuki muayyen b i r şeye taalluk eden borçlarda o şeyin
hasarının alacaklıya i n t i k a l ettiği b e y a n edilir. Böylece 4 8 1 inci maddenin
l i n ç i fıkrası [ T . B . K. m a d . 472 ] c i n s i b i r borç t e v l i t e d e n usulsüz tev-

" Borçlu a k t i n i n ikadında alacaklının m a l i k o J d u g u bîr şeyi dc t e a l i m e d e b i l i r : mc

s e l i alacaklı tarafından a k t i n i n i k a d ı n d a n s o n r a ü ç ü n c ü b i r şahsa s a t ı l m ı ş ve borçlu t a ­
ralından m e c b u r olduğu t e s l i m i ifn makssdile iktisap edilmiş aksiyonlar.

'" 7 1 i n c i m a d d e n i n | T . B . K . m a d . 7ü | v e r d i m i i n t i h a p h a k k ı 72 inci maddedeki

[T. B. K . mad. 71 | üUmuilif borçlarda meveut İntihap hakkına mümasil d e l i l d i r .
8 u h a k y e n i h u k u k i v a z i y e t i h d a s eden haklar mahiyetinde o l m a d ı ğ ı n d a n b i r beyanı İrade
İle i a t i m a l e d i l m e z : b u . hukukî b i r ehemmiyeti haiz otmıyan, belki borçlunun vecibesini
ifa içİn aynı einaten m u h t e l i f eşyadan b i r i n i i s t i m u l etmesinden ibaret bir hareketidir.
11 11
İşten ful.ıh a n l a ş ı l m a d ı k ç a H y a n i İ n t i h a p alacaklıya v e y a ü ç ü n c ü b i r şahsa v e ­
r i l m i ş a l m a d ı k ç a h a k i k a t e n eiiısile taayyün eden b i r şeyi m u h t e v i borçlarda b u hal n a d i ­
r e n husule y e l i r ; f i l h a k i k a al ... .1.1. b i r c i n s t e n h e r h a n g i bîr şeyi i s t i y c b i l i r s e , borçlu ala­
caklının m u t l u k b i r le hak k ü m ü n e m a r u ı olmuş olacaktır, Fakal alacaklının veya üçüncü
b i r şahsın intihabı muayyen b i r stoka Lealluk eriiyıırsn k a i d e l e n cinsî b i r borç d e f t i L
tiitt'nmtif bîr horç karşısında b u l u n u l m u ş olur,

" Gt'tut* perîrâ non cetUetür,

 £ ft. C i n a i i l e Inyİn cdilrıı dryinler

• İni' hasarın borçluya yt-çmesi esasım k a b u l etmiştir'-'. B u i l i h a r l a şeyin

hasarının borçluya aîl o l m a s ı , b o r ç l u n u n kendinin*- t e v d i e d i l e n v e y a k e n ­
d i s i tarafından b o r c u n ifasına t a h s i s o l u n a n şeylerin kazaen zayi olması
halinde borcundan b e r i o l a m ı y a c a £ ı n ı g ö s t e r i r , ! ) 9 u n c u m a d d e n i n üçüncü
fıkrası [ T . B . K . m a d . 1 1 7 ] ve b i l h a s s a beyİde 1 8 5 i n c i m a d d e n i n b i r i n c i
fıkrası [ T . B . K , m a d . 1 6 3 ] i k i taraflı a k i t l e r d e hasar k e l i m e s i n i başka
b i r m a n a d a k u l l a n m a k t a d ı r . Bu h a l l e r d e borçlunun ( b a y i ) m e b i i n kazaen t e l e f i
h a l i n d e b e r a a t i d e ğ i l , fakat ( a n c a k i k i taraflı a k i t l e r d e m e v z u u b a h i s o l a b i ­
l e c e k b i r k e y f i y e t , y a n i ) b e r a a t e d e n borçlunun m u k a b i l b e d e l h u s u s u n d a k i
hakkını m u h a f a z a e d i p ermediği m e v z u u b a h i s t i r . B u i k i manalı lisan m a h k e m e
içtihatlarında sökülmesi imkânsız görünecek b i r d e r e c e d e kökleşmiştir ^. 1

* H a s a r » k e l i m e s i n i n h a n g i manada k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı d a i m a m e t n i n tarzı
i f a d e s i göstereektir. Eğer d a h a vazıh ve kat'î b i r t e f r i k yapılmak isteni­
l i y o r s a , b o r ç l u n u n t e f r i k edilmiş b i r şeyin t e l e f i h a l i n d e uğradığı hasara
eşeyin hasarı» , müşterinin m e b i i n kazaen t e l e f i h a l i n d e s a d e c e buna ma­
lik olmamak suretile de£il, fazla olarak semeni tesviye suretile maruz
kaldığı hasara da " s e m e n i n hasarı • denilebilir.

IV, « Şeyin hasan « , cinsile teayyün e d e n b i r şeyin borçlusuna ne

a k i t e k a d a r ait o l a c a k t ı r ? C i n a i d e y i n t e r m e f h u m u n a göre b o r c u n ifasına
k a d a r hasarın k e n d i s i n e ait olması İcap e d e c e k t i r . Y a n İ b u c i n s i n evsafını
haiz b i r şey t e d a r i k ve itasına kadar beri otamıyscaktır. Bu Roma h u ­
k u k u n u n da n o k t a i nazarıdır. F a k a t esasen ahkâmı u m u m i y e , c i n s i l e ta­
ayyün e d e n b i r şeyin b o r ç l u s u n u n v a z i y e t i n i daha müsait b i r şekilde t a n ­
z i m e temayül e t m e k t e v e b e d e l i n ifasından e v v e l d e hasardan muaf tut­
makta i d i . ( Emtianın t e f r i k i halinde veya t e f r i k i n İhbarında v e y a h u t e m ­
tianın irsalinde ) u
. Aynı suretle A l m a n Kanunu Medenisinin 243 üncü
m a d d e s i n i n i k i n c i fıkrası c i n s i l e t a a y y ü n e d e n b i r şeyin borçlusunu * be­
d e l i n ifası içîn k e n d i tarafından icrası lazım g e l e n t e k m i l hususları yapmış
ise > h a s a r d a n b e r i k ı l m a k l a d ı r . Binaenaleyh borcu, b e d e l i n ifası maksa-
d i l e hazırladığı şeye inhisar eder. Borçlar Kanunu cinsî d e y i n l e r için
b u n a müşabih b i r h ü k m ü i h t i v a e t m e m e k t e f a k a t 185 i n c i m a d d e n i n i k i n c i

Alman Kamımı Mı :
ücfttitı krlimraİni b a t a n aynı mnnada k u l l a n m a k t a d ı r Mı-

• a l t S 300 de.
*' Phnrk- SİlıtT* 4 h m a d d e £ 2 4 3 müracaat.

" W İUihı hı'İtl $ 255 m u l a l n n 2ü. i 37li mnlalaa K

 İ d r .ı M i n i . ı [ I . H. K. man. Ih\1 11) h u neviden b i r şeyin bey'inde semenin

lı.ı^.n m u iktisap edene nc /aman t*«çccegi hakkındaki mürlahıl meseleyi

halletmekle iktifa eylemekledir; bu noklai nazardan mebiin ayırl edilmiş

olması da lâzımdır; ve başka bîr yere gönderilecek ine b a y i i n bu maksatla

mehi üzerinden yedini reffetmiş bulunması da şarttır i . Fikrimce bu bü­

kümden bayiin vecibesinin mebiin ayırt veya irsal edilmesile mahdut ol'

dugu yani bu suretlerle muayyen bir şeye taalluk tden bir bedele inkılâp

ettiği manası anlaşılmalıdır. Bu şeyin zıyaı halinde müşteri diğerini İste-

yemcmekle beraber onun s e m e n i n i de tesviye etmeğe mecburdur,

186 inci maddenin ikinci fıkrasında T, B. k mad, 185 M ] yalnız

cinsile taayyün eden şeylere taallûk eden borçların sair h a l l e r i n d e meselâ

iarede hiç bir netice çıkarmak mümkün değildir'''. Binaenaleyh fikrimce

Cİnsİle taayyün eden deyinlerin esasından çıkan neticeyi nazara almak ve

borçlunun vecibesini ifa edinceye kadar yahut alacaklının temerrüdü ha­

linde 92 inci maddeye [ T, B. K. mad. 91 ] tevfikan tevdia kadar hasarın

borçluya ait olacağını kabul etmek lazımdır. Bilhassa nakde teallük eden

deyİnlerde böyledir.

Bir şeyin cinsile taayyün eden tekmil deyinlerin, tarafların mukavele*

sile, ayırt edilmiş bir şeye taalluk eden deyinlere tahavvül edebileceği

bedihidir. Bu halde alacaklı, bundan sonra bedelin biricik mevzuu olan

şeyin hasarına tahammül eder.

V. Mahdut veya muhtelit cinsi deyin , İti ıleftt* rfr tjrtur. tînliter

O U n\İxtf t hususî bir cinsi deyİndir. Bu, yalnız muayyen bir cinsten bir

miktar şeyin teslimi değil, fakat mahdut bir stokun aksamından bazı şey­

lerin teslimi lâzım gelen hallerde mevcuttur 1 7

. Meselâ bir vapurun hamıı-

n
< > •< > I..L.L.., b i r f i k i r d e d i r . O.sTf, mııloîaa !* m a d d e £ 7 1 . IH5İnci m a d d e n i n ikimi
fıkraiını bütün cinaile m u a y y e n borçlara t a t b i k etmektedir.
L4
'a B i r n a k t i n borçlusu alacaklıyı g ö n d e r d i ğ i ve t e d i y e iç İn frrdcn t * f r i k ve tahaia
cyledifli b i r meblâğın kazaen ziyade b e r i •' • •
u
Bir stokun bir kısmının v e r i l m e l i l â ı ı m geldİJi t a m a h meselâ b i r jreminin hamule
a i n i n v e y a b i r aene m a h s u l ü n ü n y a r ı n verileceği h a l d e f c r d i l e m u a y y e n b i r b o r c u n karsı-
ainda b u l u n u l m u ş o l u r ; şeyin hasarı alacaklıya a i t t i r . Y a n i s t u k u n k a r a e n t e n a k u s u h a l i n d e
bedel mabet dairesinde t e n t i f o l u n u r ; İmparatorluk m a h k e m e s i 8 § s, 3 9 1 m ü r a c a a t . Mü»
t e r e k v e d i a drpnt rntlvctif b i l e ( Oarr, m ü t a l a a 5 m a d d e 4M1 vc a n t r e p o l a r için I I 4R3 J
c i n s i l e m u a y y e n b i r borç de£|ldjr : H e r alacııklı hnrçlııyn k n r ^ i - d i ğ e r n l a r a k l d a r l * mîit-
tereken m a l i k i ulduftıı alokun b i r kıamının teslimini istemek alamjfına m a l i k t i r . Hasmr
b ü l ü n nbtcflklılara hisıeleri n i s p e t i n d e a i t o l u r .
esini Lrşkîl e t l e n v e y a bîr mülkten gelen buğdaydan i m kenUıl v e y a h u t
bir sürüden o n k u y u n j f i b v * . B u n l a r d a da «ılclade cinsî d c y i n l e r g i b i , borçlu
i n t i h a p e d e c e k s e de 7 1 i n c i m a d d e n i n i k i n c i fıkrası [ T . B . K . m a d . 70 ]
mucibince ntokun vasati derecesinden daha aşaftt vasıfta bîr şey teslim
edemez"'. H a s a r şu manada borçluya a i t t i r k i : e m t i a , b r d e l i n İfasına mü­
sait d e r e c e d e m e v c u t oldukça s t o k u n kısmen t e l e f i h a l i n d e b e r i obı.az;
b i l â k i s , b i r c i n s i n t a m a m e n z i y a m a n a z a r a n daha z i y a d e t a h ı d d ü s edeceği
t a b i i o l a n , s t o k u n t a m a m e n zıyaı h a l i n d e ise borçlu b e r i olur.

M a h d u t c i n s i b i r borçta aynı s t o k u n m u a y y e n miktarları m u h t e l i f ala­

caklılara v a d e d i l m İ ş ise v e kaza n e t i c e s i o l a r a k s t o k t e k m i l borçların i f a ­
sına k i f a y e t etmİyecek b i r d e r e c e d e t e n a k u s eylemişse b i r a l a c a k ihtilafı
husule g e l e b i l i r . H ü s n ü n i y e t k a i d e l e r i n e g ö r e bütün alacaklılardan hakları
nın n i s p e t i d a i r e s i n d e b i r t e n z i l yapılması lâzım geleceğini k a b u l e t m e l i d i r * . 1

$ 9. P a r a d e y i n l e r i tMtm nV M N M U l tiUtvgnıi

1. B e d e l i n e n m ü h i m v e e n ç o k tesadüf e d i l e n m e v z u u p a r a d ı r . 1
Se­
meni m e b İ , k i r a , h i z m e t ücreti v e b i l h a s s a zarar ve ziyan o l m a k üzre
para v e r m e k b o r c u m e v c u t o l u r . Para bu son vazifesi i t i b a r i l e , ifa edil­
medikleri v e y a n o k s a n i f a olundukları t a k t i r d e tekmil dijrr bedellerin
y e r i n i iş£al e d e b i l i r . P a r a borçlarının h u k u k i münasebetlerdeki rhemmi-
y e t i hasebiyle f e d e r a l h u k u k İcra v e iflâs k a n u n u n d a bunların icrasına
müteallük a h k â m ı t e d v i n ettiği h a l d e diğer alacakların t e n f i z ve icrasına
m ü t e d a i r h ü k ü m l e r K a n t o n h u k u k u n a terkedilmiştir.

H e r c i n s h u k u k î malların kıymetini ö l ç m e ğ e y a r a y a n ve bu itibarla

umumî mübadele vasıtasını teşkil e d e n para menkul şeylerden ( maden
v e y a kağıt ) i b a r e t t i r . M u a m e l â t t a s a d e c e m e m l e k e t parası d e ğ i l , ecnebi

Mahdut cinaİlc m u a y y e n lıorçlar e k i e r i y a m ü t e v e f f a n ı n mamelekinden bir ttyt va­

riyet etmeaİ ft üret ile miraa h u k u k u n d a t e z a h ü r e d e r l e r . M e ı e l i a t l a r ı m d a n b i r i .

'" 8 u atok taraflurın ı t o k u t c f k İ l eden şeylerden her birini b i r vahdet addedcbİlrcefri

derecede k ü ç ü k a c uİtrnutUf bir d e y i n mevcuttur. Aşağıda i İ l e müracaat. Müteveffamı
a n c a k üc veya dbrl h a y v a n a malik o l d u ğ u haldr bunlardan birini vaaiyet » t t i f i ıa«na«
keyfiyet b ö y l e d i r .

Altu- Trİl £ 94 note 41 ; İ m p a r a t o r l u k M a h k e m e l i . 94 ı . 19

• \Vtıtff, Ifnutlbııch S k i ltnrttt*İKrtvhtx. İV, a. -Vtt.
3
Yukarda ' \ I ' i- •.• müracaat
 parası ve b u n a mümasil o l a r a k y e r l i v e y a e c n e b i bankaların bankomılları
da kullanılır. { Ç ü n k ü lıankonollarda m ü n d e m i ç b u l u n a n p a r a alacakları,
nakte benzetilmişlerdir. ) K a n u n u n m u h t e l i f y e r l e r i n d e kullanılan " p a r a »
kelimesini b u m u t a t manâsında a n l a m a k l â z ı m d ı r D a h a d a r bîr manâda
« para a n c a k a l a c a k l ı n ı n h a l i temerrütten kurtulmak istediği t a k t i r d e
bir para b o r c u n u n ifası vasıtası o l a r a k kabule mecbur olduğu, Devlet
tarafından tanınmış b i r m ü b a d e l e vasıtasından i b a r e t t i r ( Mütedavil ,para
tıuuum'u* rnunmtt'). P a r a n ' n b u vasfına mecburî t e d a v ü l , COUfÜ ft*vrt\ denir.

I I . İsviçre parası f e d e r a l paralara müteallik 7 mayıs 1850 k a n u n i l e

( Lâtin p a r a ittihadı l'nİan matU'tatft fatirır ) ** d e n i l e n Fransa, İtalya,
Belçika, Y u n a n i s t a n arasında m ü n ' a k i t para mukavelesine istinat eder.
B u m e v z u a t müteaddit t a d i l l e r e uğramıştır.

P a r a aşağıdaki kısımlara ayrılır;

1 — « Ytyllgehl K ( motuKiİe ayaîH ptehte vQtctw, tmmmûv - iUdon)

yani İtibari kıymeti hakikî kıymetine muadil olan ve mikyası teşkil
e d e n paradır k i alacaklı bunları gayrî mahdut miktarlarda k a b u l etmeğe
mecburdur. B u kısım Isviçrenin ve ittihada dahil memleketlerin allın
parasını v e Isviçrede darbedilmİş b u l u n a n 5 franklık gümüş paralan
ihtiva ".u r

2 . — Motmaİt's (littishmıaİrrs y a n i ufaklıklardır k i a n c a k azamî b i r

t a r a k a d a r tedavülleri m e c b u r i d i r : meselâ g ü m ü ş İsviçre parası 5 0 , n i ­
k e l isviçre parası 1 0 , bakır isviçre parası 2 f r a n g a k a d a r * .

I I I . P a r a f e r d i l e t a y i n e d i l e n b i r şeye m ü t e a l l i k d e y n i n m e v z u u o l a b i l i r .
( M e s e l a paranın m u n t a z a m b i r s u r e t t e t e v d i i y a h u t müteveffanın yazıha¬
n e s i n d e b u l u n a n paranın v a s i y e t e d i l m e s i ) ' ; b u h a l l e r d e şeyin h a s a n ala­
:

caklıya aittir. Fakat umumiyet itibarile verilmesi lâzım g e l e n m u a y y e n

Burçlar k a n u n u n u n 3 1 ? . 4 6 b . 4 8 1 [ T . B . K . 3 0 6 . 4 5 7 . 4 7 2 | H43 m ı d d c k H | K a ­

nunu Medeninin 935 i n c i m ü d d e t i n d e | I K r M . mart. 9 3 0 ] Kınının Medeninin j!01.

4U] i n c i m a d d e l e r i n d e | T. K M mıd. 1 9 1 . 385 ] para k e l i m e l e r i cari para manaıım

alınmalıdır.
1
U f a k l ı k l a r ı mOROOtCM ılİVİSİtUtnııİrt'.t gayri mahdut bir sı ire Ur k a b u l atmak W
m u a y y e n h i r m i k t a r a k a d a r altın ve e r İM i l e d e f l i j l i r ı n c k mecburiyetinde ulan h*ıi»r b*L
kında h u a u ı i a h k â m vardır.

Yaııhanedc para hulıınımıyorıa v a t i y e l i iEn i l e mükellef borçlu Kamımı Medeninin

4*vi üncü m a d d e a i n e j j i i r e b i r | t y i i d r m t f l e mecbur deftildir.

 ura d e ğ i l , tedavül ç i m e k l e u l a n h e r h a n g i İ n naradan muayyen Lir inik
ı.ınlu : a n c a k b u m a n a d a b i r para b o r c u m e v z u u b a h i s o l a b i l i r " . Para b o r c u
c i n s i l e m u a y y e n b i r d e y i n d i r F a k a t Yoltıjrhl i n müteaddit n r v i l e r i n i n muh­
t e l i f vasıflar arzelmemesi itibarile diğer c i n s i l e m u a y y e n d e y i n l e r d e n a y ­
rılır. Z i r a alacaklı için e h e m m i y e t i haiz c i h e t yalnız her n e v ' i n p a r a kıy­
m e t i d i r . B ö y l e c e m ü l â h a z a e d i l e n para d e y n i Kir kıymet d e y n i r V f l r f n îııüd,
deUt d'tttif VOİrUf g i b i telâkki edilmelidir , 7

8 4 üncü m a d d e n i n b i r i n c i fıkrası [ T . B. K mad. 83 ] şu hükmü vaz

etmektedir : ı M e v z u u para o l a n b i r borç m e m l e k e t parasile ödenir » .
B u k a i d e i k i şey i f a d e e d e r :

1— A l a c a k l ı carî p a r a d a n v e yüksek m e b a l i g için de altın v e y a 5 f r a n k

Lık rV.tyAçleo başkasını k a b u l e m e c b u r d e ğ i l d i r . Diğer bütün paraları r e d
edebilir.
2 — Borçlu b u p a r a l a r d a n birini intihap edebilir . 11
Altın ( 20 y a h u t
10 franklık sikke ) yahut i'Ctls ile ödeyebilir . Hususî bir mukavele
ile borçlu m u a y y e n b i r c i n s para meselâ allın (altın tediye şartı) öde­
m e y i taahhüt e d e b i l i r . b u r e v i b i r b o r c a ( b i r n e v i para d e y n i ) denilir.
Takarrür etmiş o l a n para ifa a n ı n d a tedavül e t m i y o r s a m u a y y e n b i r para
ile ö d e m e şartının a k t i n g a y e s i n i m i y o k s a b e d e l i n b i r tarzını mİ ( m e s e l â
s e m e n i n m u a y y e n b i r p a r a i l e t e d i y e şartını i h t i v a e d e n b e y i a k t i ) teşkil
ettiğine bakmalıdır. Birinci halde" 119 u n c u maddenin b i r i n c i fıkrasına
[ T . B . K . m a d . 1 1 7 ] g ö r e a k i t i c r a k a b i l i y e t i n i kaybetmiştir; i k i n c i h a l d e ,
k i b u hale daha z i y a d e tesadüf o l u n u r , borçlu artık tedavül e t m i y e n para
y e r i n e mütedavil b i r para t e d i y e s i n e mecburdur ". 1

' 104 ü n c ü madde de mevruubahia olan g e ç m i ş günler f a m yalnıı bu halde tnlhik

olunur.
1
B i f â k i » bir para borcu bir k ı y m e t borcu d e ğ i l d i r . Şu manada kİ m u h t e v a n ( diğer
matlarla meaclâ b u g d a y î a ö l ç ü l e n ) p a r a n ı n aatıı halına göre tayin e d i l m i y c c e k t İ r . 100
frank borçlu olan bir kimae. tediye l a m a n ı n d a l ı v i ç r e d e c a r i olan paradan. 100 frangın
n a k d î k ı y m r l i n e isabet eden m i k t a r a güre beaap r d ü m i a bir m e b l â ğ ödeyecektir, â u meb­
lâğın iktııadî kıymetinin v a ı i y e l i n d r k i t a h a v v ü l l e r e göre ç ı k m ı ş v e y a i n m i | olmaai k e n d i '
•ini alâkadar etmeı.

" I r h..ı.ı.ı d e y n m m i k t a r ı n ı aşan bir para vaaıtaaile ö d e m e k iaterac. kaideten ala

caklıyi, f m U a i m iadeye mecbur edeme t. A l a c a k l ı y a bu b o r ç âdete tevafuk e t t i ğ i ve huaua<
v a r i y e t l e r d e hiç bir m ü ş k ü l â t a r r e l m İ y r i ı ahval baritinde tahmil edilmemek liıımdır.
• Almancad» r.rcltmirr (icfdftHtcnuİHtM denilir
A l ı n a n K a n u n u Medenini £ 24Se müracaat.
 I V . Isı n , i ' ' I ' ödrntncsı lüfer m g e l e n " bir horç { b i r m u k a v e l e veya
d i ğ e r hukukî b i r s e b e p l e ) bir ecnebi parasile i f a d e edildiği 7 a m a n ' '
borçlu b o r c u n m u h t a v a s ı n a g ö r e ecnebî p a r a s i l e ö d e m e k i h t i y a r v e mec­
buriyetindedir. Bununla b e r a b e r 8*1 i n c i m a d d e n i n b i r i n c i fıkrası [ T . B . K .
m a d . 8 3 I ] o n a e c n e b i p a r a s i l e borçlu o l d u ğ u m e b l â g ı r ' " ' İsviçre paıasile
kıymetini ö d e m e ğ e müsaade e d e r ' * ; t a h v i l ecnebî parasının d e y n i n vadesi
h u l u l ettiği t a r i h t e k i tutarı üzerinden i c r a e d i l i r . B o r ç l u , hululü vadeden
b e r i e c n e b i parasının kıymeti yükseldiği z a m a n b u salâhiyetini kullana*
çaktır. E c n e b i parasının düşmesi h a l i n d e b o r c u n u b u tfevİ&fH* üzerinden
ödemek borçlu için daha i s t i f a d e l i d i r . B o r ç l u y a v e r i l e n m e m l e k e t parasile
ö d e m e k salâhiyetini, alacaklının i c r a takibatı i ç i n , ecnebî p a r a s i l e ifade
edilmiş alacağını m e m l e k e t parasına t a h v i l h a k k ı n d a n ayırmak lâzımdır.
İcra v e İflâs k a n u n u n d a ' ' 6 7 İnci maddenin üç numarasına müracaat.
T a k i b i n alacaklıya ifası Lazım o l a n şeyi temamen temin edebilmesi İçin
t a h v i l e c n e b i parasının t a k i p esnasında tutarı üzerinden olmalıdır.'"

V . P a r a borçlarının i c r a m a h a l l i h u s u s u n d a 74üncü m a d d e y e müracaat.

[ T . B . K . m a d . 73 ]

" S J Z 1 9 . • . \t y e b a k ı m ı . Avuaturya han k u l a n konaoraiyıım r a p o r u n d a . Ku*xbw\\\t\

m Hmhrtuıasfiuift'it i n ıh'f ht'iıîitjvn l'va.ıis dtâ iıtlvrıtutituuılrn Pt iv'itrrrhts.
" Bir kimle hukukî b i r sebep olmaksızın ecnebi parasile b i r meblûğ a l m ı ş o l l a ve
atmış o l d u ğ u eina p a r a artık t a s a r r u f u a t l ı n d a h u l u n m a s a . haksız iktisabı k e n d i s i n e ecnebi
parası şeklinde verilmiş o l a n kıymetten ibarettir. Artık ecnebi parasile bir para borcu
mevzuubahia olmaz. Eğer b u e c n e b i parasını alınış o l a n k i m s e n i n bunu derhal tahvil el­
l i ğ i k a b u l e d i l s e , haksız i k t i s a p şeklinde i a d e y e m e c b u r o l d u ğ u , b u e c n e b i parasının kıy­
m e t i n e k a b ı g ü n ü t e k a b ü l ı-den m i k t a r d a İsviçre p a r a s ı n d a n ibarettir. PttiX$i 1 1 . N o . H2
(T. F . mad. 484. 245|

" B u neviden b i r deynin ecnebi memlekette tediyesi lâzım g e l i y o r s a , İfanın t a n ı ec­

n e b i h u k u k u larafıridan t e s h i l o l u n u r . A l m a n y a d a . A l m a n K a n u n u Medenisi Ş 244.

" Almancada utttTHtıtİVC IUmt\vhttıjUmj d e n i l i r . A ş a ğ ı d a £ 11 W • müracant-

w
Ecnebi parası lediyesi sureti mabsuıada taahhüt edilmiş olmadıkça. Bu ekseriya

*ffftettf+ kelimctİle v u k u bulur.

Ecnebi rfrm.ır in sukutu nagihani bir haldir. B u İtibarla hali temerrütte bulunan
borçtu 103 v e 106 ıncı m a d d e l e r e t e v f i k a n z a r a r v e z i y a n v e r m e k m e c b u r i y e t i n d e d i r . Za­
rar ve z i y a n , borçlunun temerrüdün başlangıcında borçlu o l d u ğ u e c n e b i p a r t i s i n i n f m a k
olarak tutarıdır.

" T a k i b * k a d a r , borçlu o l d u ğ u Muafa! p a r a t ı m ö d e m e k m ı r c l i t r bdrfeundan b e r i u l n i ı k

hakkım haizdir. | T . K 51 I I I s İflö | e b a k ı n ı z .
*• S J Z 2 0 - 103e m ü r a c a a t .
 Î in F.iı

S lü. F a i L inlerÜM

1. Borçlar k a n u n u faiz mefhumunu Urif etmemekle beraber ıımtıcn

a h k â m ı umumiyenİn telâkki v e n a z a r i y e s i n d e n i k t i b a s etmiştir. Faiz deni­

lince, alacaklının, k e n d i s i n e ödenmesi İâzım f/elen p a r a d a n ! mahrumiyeti
dolayısile isteyebileceği, paranın mİktarıle d e y n i n m ü d d e t i n e g ö r e tesbit
e d i l e c e k , b i r t a v i z anlaşılır. F a i z b i r sene İçin v e Ödenmesi lâzım gelen
paranın yüzdesi i l e hesap e d i l i r , İktisadî noktaİ n a z a r d a n faiz ödenecek
rmayenİn geliridir . Hukukî noktaİ nazardan da alacağın 4
medeni
emeresi 4
denilebilir.

Faiz alacağı m u a y y e n b i r zamanda d o ğ m a z , belki kendisini doğuran

esas a l a c a k mevcut oldukça yavaş yavaş, m ü d d e t l e mütenasiben pTO
r a f t l trmpttrİs husule g e l i r ' ; b u i t i b a r l a faiz b i r i k i y o r v e y a işleyor d e n i l i r .
F a i z alacağının d o ğ u m u Ödenmesi lüzumundan t e f r i k e d i l i r ' ' . K a n u n î f a i z l e r
doğuşları a n ı n d a Jazımüttediye o l u r l a r ; b i n a e n a l e y h işleyen f a i z l e r her
zaman talep e d i l e b i l i r l e r . Faizler h u k u k i bir muameleye istinat ettikleri
zaman u m u m i y e t l e t e d i y e l e r i için t e s b i t edilmiş e c e l l e r vardır, b u s u r e t l e
b u n l a r m e v k u t b i r g e l i r teşkil e d e r l e r ve her d e v r e y e n i b i r faiz alacağı
doğurtur". H i l â f ı n a m u k a v e l e olmadıkça b i r karzın f a i z l e r i 3 1 4 i n c i mad-

1
B u g ü n k ü h u k u k î « l â k a v t münasebetlerde y a l n ı i p ı r a lair.lrri. b i l h a s s a 1Û4üncü mad­
de [ T . B . K . m ad. 103 | dairesinde g e ç m i ş günler f a i l l e r i nazarı itibara alınır. Bununla
beraber miılî b i r şeye t a a l l u k eden ci naile muayyen bir b u r ç t a aynen f a i l de t a a h h ü t
edilebilir,
s
Romalılar ay üzerinden hesap e d e r l e r d i . Haltta tritU'Hİtıut aylık yüzde 1 . senelik
yur.de 1? idi.

'Na Borçlar K a n u n u ve n e d e K a n u n u Medeni semereler frtliU r f j ' f b den bahsetmemiş­

tir Fakat Kanunu M e d e n î e k s e r i y a {madde MI 195. 6 4 3 , 756. 893) [ T K M mad. 1 2.
Q

620. 72M, H/ı t ] "labİÎ ı e m e r c l c r „ den bahseder ki bunları medeni semerenin mukabili ola­
rak a n l a m a k t a n b a ş k a çare yoktur.

' E a a a alacağın haaılatı d o ğ r u d a n doğruya faiz a l a c a k l a r ı vc bilvasıta bu alacak Üze­

rinden fîdenen para yaui f a i z l e r d i r .
- Uh Trit « 34 not 27
• Uta Tril $ Kİ not 25
' A ş a ğ ı d a I I I 2e müracaat

" Sun hululü vadeden itibaren d o ğ a n laiklere "işliyeiı faizler,, denilir.

 Ş 10. F a i z

denin ikinci fıkrasına [ T . B. K mad. 308 ] t e v f i k a n her sene ö d e n i r .

Kaideten bunlar jıttst nttıtıi'nttulo olarak faiz devresinin nihayetinde
tediye edilir ; fakat prttv UiuncntmUt yani her d e v r e n i n başlangıcında
t e d i y e de şart e d i l e b i l i r . 11

Faiz mefhumundan şu n ; t i c e hasıl o l u r k i iktısaden faize mümasil

bazı a l a c a k l a r ve p a r a l a r h u k u k a n b u m a h i y e t t e d i r i l d i r l e r ve faize t a t b i k
e d i l e n hükümlerin t a t b i k sahasına asla g i r m e z l e r :

1. A l m a n c a m e t n i n konuşulan l i s a n d a n i k t i b a s e d e r e k Nit't ve I ' t t c l t t -

Ztttst'it, tesmiye ettiği müsteır ve hasılat müstecirinin para tcdİyall
vvtU'Vtittvvs faiz d e ğ i l d i r . Zira bunlar b i r paranın kullanılmasının değil"'
b e l k i f e r d e n m u a y y e n b i r şeyin i s t i m a l i n i n ücretini teşkil e d e r l e r .

2. İratlar renttâ faiz d e ğ i l d i r l e r . Çünkü bir resülmal alacağı mevcut

değildir ve b o r ç l u n u n v e c i b e s i iratların rrıttt's ö d e n m e s i l e sakıt o l u r " .

3. F a i z l e a y n i zamanda ödenmesi icap eden amortisman bedelleri'

faiz o l m a y ı p s e r m a y e n i n b i r kısmını teşkil ederler.

4. i k r a z e d i l e n paranın t e s v i y e s i esnasında alacaklı tarafından itibari

m i k t a r üzerinden yapılan t e v k i f a t , a l a c a ğ ı n m ü d d e t i l e mütenasip olmadığı
taktirde'-' faizden madut değildir. Meselâ 100 franklık b i r i k r a z üzerin­
den U i a d e n maada peşinen k a t e d i l e n % 5 komisyon vc yahut 95 f r a n k
üzerinden ihraç e d i l e n bir istikrazdan yapılan % 5 tevkifat. Her iki
h a l d e de i k r a z e d i l e n resülmal 95 franktır ve faiz resütmalin İtibari m i k ­
tarına tekabül e d e n / u 4 v e y a 5 i n f e v k i n d e d i r . F a k a t m u a y y e n b i r v a d e
u

' B u halde faiz a l a c a l ı t e d i y e s i J â n m gelen devrenin başlangıcında d o ğ a r . Eğer e s a s

atacak faiz devresinin hitamından e v v e l aakıt o l u r s a e v v e l d e n ödenen v e y a vait olunan
f a i l l e r b o r ç l u n u n illetsiz bir bedelini teşkil ederler ve bu suretle 62 i n c i maddeye |T B.
K. mad. 61 | tevfikan İstirdat o l u n u r l a r . Alla, Teİt $ 8 3 not 2 7 .

"' Mtet - Ptuhtzİtl kelimelerine m u k a b i l olarak Borçlar K a n u n u n u n IMhld maddimi

| T . B . K . mad. 162 ] Kıtpjftihittnnı sermaye faizlerinden bahseder.
11
A l a c a k l ı n ı n talep edemİyeeefrİ bir i s t i k r a z a e k s e r i y e t l e irat t CHtc ilenilir. Bununla

beraber bu cins iratlar da nâkıa almakla beraber bİr reıülmsl alacağı devam eder.

Aşaftıda £ 4 not 54 e m ü r a c a a t ; bu n e v i i k r a z üzerinden yapılan lediyat bu sebeple l a i z

addedilrnelidir-
1 1
A l m a n c a d a buna AturtUtthı. TıttflUitj* yahut AuiiirthtttiuUKhvİlrtt*ır denilir.

" 104 ü n c ü maddenin ikinci f ı k r a s ı n d a [ T . B . K . mnd. 103 | m e v z u n b a h l * olan batma

kumaiyoııları faize verilmiş d i f r r bir İsimden b a ş k a bir şey d e l i l d i r l e r .

 $ 10. I

ile i k r a z d a para v e r i l i r k e n bu tenzilât ( i s k o n t o ) yapılsa b u , evvelden

ulûl etmiş ve i k r a z e d i l e n para üzerinden t e v k i f edilmiş b i r f a i z d i r .

5. B o r ç l u n u n , b o r c u n t e s v i y e s i esnasında kabzetmiş o l d u ğ u s e r m a y e y e
ilâveten vermeğe m e c b u r olacağı m u n z a m m e b l â ğ faiz değildir. Meselâ
ir istikrazın % 102 ö d e n m e s i g i b i . B u m u n z a m meblâğ paranın k a r a c a n
v e r i l m e s i için alacaklının şart k o y d u ğ u b i r m e n f a a t t i r . F a k a t faiz değildir.
Ç ü n k ü karzın d e v a m ı m ü d d e t i n r n a z a r a n t e s b i t olunmamıştır.

6. Henüz ifası lâzım g e l m i y e n faizsiz b i r alacağın temlikinde itibari

t i k t a r üzerinden yüzde h a s e b i l e yapılan i s k o n t o da faiz değildir, (Bilhassa
İr s e n e d i t i c a r i n i n c i r o s u n d a ) F i l h a k i k a , iktisadî n o k t a i n a z a r d a n t e m l i k

edene v e r i l e n peşin para için t e s v i y e edilmiş b i r ücret mevzuubahistir.

Fakat iskonto muamelesi temlik eden k i m s e hesabına bir borç tevlit et­
mediği g i b i t e n z i l e d i l e n m e b l â ğ da h u k u k i manâda b i r faiz o l a m a z .

7. 6 2 9 ve müteakip ve 694üncü m a d d e l e r d e mevzuubahİs o l a n menfaat

h i s s e l e r i v e temettü t l i v i t f a t u t ? t faiz değildir; ç ü n k ü b i r para alacağının
hasılatı d e ğ i l fakat şerik h a k k ı n d a n neş'et e d e n b i r h a k t ı r ' * .

8. Bazı d e f a alacaklı i l e borçlu arasındaki münasebette faiz a d d e d i l e n

bir m e b l â ğ alacaklı i l e ü ç ü n c ü b i r şahıs arasındaki m u a m e l e d e b u vasfı
haiz olmıyabilir. A l a c a k l ı n ı n b i r v e k i l i meselâ f a i z l e b e r a b e r s e r m a y e y i d e
kabzetmjştir. 4 0 0 üncü m a d d e n i n b i r i n c i fıkrasına [ T . B. K . msd, 392 ]
t e v f i k a n kabzetmiş o l d u ğ u m e b l â ğ ı alacaklıye t e s v i y e y e m e c b u r d u r . A n c a k
borçlunun faiz n a m i l e ö d e d i ğ i m e b l â ğ v e k i l tarafından müvekkile teslim
e d i l i r k e n faiz d e ğ i l b e l k i v e k i l i n esas b o r c u n u n b i r u n s u r u m a h i y e t i n i haiz­
dir. 62 v e müteakip m a d d e l e r [ T . B . K . m a d 6 1 ] m u c i b i n c e sebepsiz m a l
iktisabı teşkil e d e n m u a y y e n bir meblâğın tesviyesi mecburiyetinde de
keyfiyet böyledir, » 14

Bu m e b l â ğ üzerinden kazanılmış m e n f a a t l e r iade de faiz o l a r a k değil

haksız iktisabın b i r u n s u r u o l a r a k hesap e d i l i r l e r , binaenaleyh ( topla-

1
A y n ı s e b e p t e n d o l a y ı t*Ml u m u • I i k i n c i fıkrasında m r v ı u u b a h i s o l a n , İntrrela

SV COtmİrmettoH kelimenin h u k u k i manasilc f a i l d e l i l d i r . SUmbua Alman Ticaret Kanu­

n u n u n 2 1 5 iru-i m a d d t a i h a k k ı n d a k i m ü t a l a a s ı n a h a k i m i : 556 i n c i m a d d e m u c i b i n c e k o l e k t i f
şirketlerde «eriklere v e r i l e n f a i l l e r d e n ü y l e d i r . Htt hcr ve O n V l göre temettüler, m i k t a r
lan n i s p e t i n d e rnütehavvil hasılata haftlı o l m a k itibarıle f a i f değildirler. F a k a t İm h a k i k i
bir scbe|ı d c f i l d i r /.İra faiz m i k t a r ı d a m ü t r h a v v i l o l a b i l i r . A ş a ğ ı d a n n l 3Ha ya m ü r a c a a t .

"M W- a II - 638.
um f a i z l e r de d a h i l o l d u ğ u halde paranın t e k m i l i üzerinden faiz işler v e
iade edilecek miktardaki f a i z l e r 128 i n c i m a d d e d e k i [ T . B . K . m a d . 126)
f a i z l e r i n t a b i o l d u ğ u kısa müruru zamana t a b i o l m a z l a r ' .
I I . F a i z , ödenmesi lâzım g e l e n resülmale İlâve e d i l e n f e r ' i b i r b e d e l d i r .
Faiz alacağı 133 üncü maddede [ T . B . K . m a d . 1 3 1 ] f e r ' i alacak diye
tavsif edilmiştir; b u alacak esas alacağa bağlıdır v e f e r ' i b i r hak teşkil
eder. M
F a i z a l a c a ğ ı n ı n tabiliği b i l h a s s a d o ğ u ş u n d a tezahür eder.Faİz resülmal
mevcut olmadıkça ne doğabilir v e ne de tezayüt eyliyebİlir, B i r kimse
h e d i y e o l a r a k b i r m i k t a r para alır v e m u k a b i l i n d e v a h i b i n vefatına kadar
faiz v e r m e y i v a d e d e r s e b u v a i t , esas b o r ç m e v c u t o l m a d ı k ı için hiç b i r
faiz b o r c u t e v l i t e d e m e z , f a k a t 2 4 5 i n c i m a d d e [ T . B . K . m a d . 2 4 0 ] m u ­
c i b i n c e b i r kaydı h a y a t l a irat teşkil e y l e r . E ğ e r m u k a v e l e m u c i b i n c e faiz
tesviyesi borcu, i k r a z e d i l e n paranın tesliminden evvel başlamak icap
ediyorsa, b u da hakikî manada b i r faiz d e ğ i l , b e l k i borçlu tarafından,
e m r i n e m u a y y e n b i r m e b l â ğ hazır bulundurulmasından dolayı v e r i l e n b i r
ücrettir!?. Aktı bir d e y i n 31 inci madde mucibince feshedildiği zaman,
a l a c a k esasından batıl o l u n c a f a i z l e r d e lâzimültediye değildirler ve faizler
resülmalin s u k u t i l c b e r a b e r münkati o l u r l a r . D e y n i n vaktinden evvel ifası
h a l i n d e d e b ö y l e d i r . 8 1 İncİ m a d d e * * [ T . B . K . m a d . 8 0 ] . A l a c a k t a k a s l a
sakıt o l d u ğ u zaman 124 üncü m a d d e n i n i k i n c i fıkrası [ T . B. K . m a d . 122
II ] m u c i b i n c e takasın m a k a b l i n e şamiliyetinîn hükmü o l a r a k , a l a c a ğ ı n t a ­
kası m ü m k ü n o l d u ğ u a n d a n i t i b a r e n faiz d u r u r .

' A y n ı s u r e t l e cirantanın 7 6 9 u n c u m a d d e y e müsteniden rucuu halinde taraflıda*76Qi*d

maddeye t r v f i k a n h a m i l e t e d i y e e d i l m i ş b u l u n a n f a i z l e r 1 n u m a r a rnueİbınrr k e n d i s i n e iade
edilmesi lâıım gelen meblâğın hır k ı s m ı m teşkil e d e r l e r ve h u i t i b a r l a üzerlerine f a i l ister
"' A ş a ğ ı y a müracaat • '-' X

B i r k i m s e , 315in?i madde m u c i b i n c e |1\B,K.mad. KW faiıli k a r ı n l j r a k b i r m i k t a r

m e b l a ğ k a b u l r t m e ğ i taahhüt eder ve b i l a h a r e a r ı e d i l c n m e b l â ğ ı r e d d e y l e r a c . a l a c a k MrSUk
gelmediğinden alaraklı l e h i n r f a i l tevellüt e t m i ş u b n a ? . B u n u n l a b e r a b e r alacaklı inil IIH-
ıııılr tahsil cdrlulcrcği paranın a y n ı n ı , kaylmfmıı* f a i l i n L••' - I>>• • o l m a k ü ı e r e ı s r a r
yan s e k l i n d e istiyehitir.

'* E ğ e r vade hululünden e v v ı l t e s v i y e h a l i n d i borçlu g e l e c e k vadeye k a d a r o l

l e r i n t e d i y e s i n i ' dcvaın nırchuriycliiıdc rıhirsn ( K n ı n ı m ı Medenî **13üncÜ m a d d e n i n i l
rasına m i î r a r m ı l b |T K M mad. HHÎJ. bıırnıln Leknik m a n a d a b i r '<••• d n ğ i l . brlki
l i n i n r r s i i l irinlin t e d i y e »i ııdcu dolayı L ı-.i- ı • •. • olduğu U ! * | r r için k r u d i n i n t- B t f n
tazminat mcvıuubahialir.