Professional Documents
Culture Documents
پیشینه کهن گاهشماری در میان ترکان
پیشینه کهن گاهشماری در میان ترکان
1
پيؾٍفتبر
2
ثغٓ اهلل اِزحٕٗ اِزحيٓ
پيؾٍفتبر
ٔززٔب٘ی و ٝزر زؽتٟبي پٟٙبٚر آعيبي ٔيب٘ ٚ ٝؽٕبَ چيٗ س٘سٌی ٔی وزز٘س ،ثغيبر ثبٛٞػ
ٚتيشثيٗ ثٛز٘س ،زا٘ؾٕٙساٖ پُز آٚاس ٜاي ٕٞچ ٖٛاثٗ عيٙب ،فبراثی ،ذٛارسٔی ،اثٛریحبٖ
ثيز٘ٚی ... ٚاس آٖ عزسٔيٗ پُز عتبر ٜثزذبعت ٚ ٝزر پ ٟٝٙي آعٕبٖ زا٘ؼ ثؾزي پزتٛ
افؾب٘ی ٕ٘ٛز ٜا٘س .ایٗ فزساٍ٘بٖ جٟبٖ زا٘ؼ اس ا٘سٚذتٞ ٝبي پيؾيٙيبٖ ذٛز زر سٔي ٝٙي
عتبر ٜؽٙبعی ٌ ،بٞؾٕبري ... ٚثٟز ٜجغت ٚ ٝذٛز ٘يش تٛؽٞ ٝبي فزاٚا٘ی ثزاي
ٌبٞؾٕبري تزوی و ٝاس راٛ٘ ٜؽتٞ ٝبي تزوی اٚیغٛري ث ٝجٟبٖ اعالْ ؽٙبعب٘س ٜؽس ،اس
یبزٌبرٞبي تزوبٖ ثبعتبٖ ٚزعتبٚرز تالػ ایٗ ٔززْ تيش ٛٞػ زر ؽٙبذت جٟبٖ ٚپسیسٜ
زر ٌبٞؾٕبري ثبثّی ٞز عبَ زٚاسزٔ ٜب ٜزاؽت .زر ٌبٞؾٕبري تزوی ٞز زٚاسز ٜعبَ ،یه
چزذ ٚ ٝزٚر( ٜعيىُ ) را پسیس ٔی آٚرز .زر ٔيبٖ تزوبٖ ٞز عبِی اس ایٗ زٚاسز ٜعبَ ،
3
٘رغتيٗ عبَ تزوی " عيچمبٖ یيّی " (عيچبٖ ایّی ،عبَ ٔٛػ) ثٛز و ٝپظ اس ٌذؽت
زٚاسز ٜعبَ ،زٚثبر ٜعبَ ٞب اس " عيچمبٖ یيّی " آغبس ٔی ؽس .پظ اس آٖ ٘ٛثت " اؤز یيّی
" (عبَ ٌب ) ٚثٛزٚ .اص ٜي " اؤز ) " (ödزر فز ًٙٞعٍٙالخ ث ٝؽىُ " اؤي " آٔس ٜاعت.
ٞز عبَ تزوی یه ٚیضٌی ثزجغت٘ ٝيش زاؽت ٔ .ثال ،اس آ٘جبیی وٌ ٝب ٚحيٛا٘ی ؽبذشٖ
ٔی ثبؽس ٌ ،فتٔ ٝی ؽس و ٝزر عبَ ٌب ( ٚاؤز یيّی) ج ٚ ًٙزرٌيزي ٞب ثغيبر ٔی ؽٛز.
چ ٖٛجبیٍب ٜتٕغبح ًٟٙ٘ /زریب ٚاليب٘ٛط اعت ،ثٙبثزایٗ ،زر عبَ تٕغبح " ٘بن یيّی "
(٘بلمب ایّی) ثبراٖ فزاٚاٖ ٔی ثبرزٕٞ .چٙيٗ ٌفتٔ ٝی ؽس و ٝزر "عبَ ذٛن " (تُٙىُش یيّی
آیب ایٗ زٚاسز ٜحيٛاٖ ٕ٘ ،بیٙس ٜزٚاسز ٜثَزج اس صُٛر فّىی ؽٙبذت ٝؽس ٜزر آعٕبٖ تزوغتبٖ
ثٛز؟
آیب ایٗ زٚر ٜي زٚاسز ٜعبٌِ ٝبٞؾٕبري تزوی ،ثب جبثجبیی ٔيساٖ ٞبي ثشري ٔغبطيغی
عطح وز ٜي ذٛرؽيس ٚث ٝز٘جبَ آٖ پيسایؼ تٛفبٖ ٞبي ذٛرؽيسي -و ٝث ٝجبثجبیی ایٗ
ٔيساٖ ٞب ٘شزیه ث ٝزٚاسز ٜعبَ ثسراسا ٔی وؾس ٚزٌزٌ٘ٛی ٞبي ٌغتزز ٜاي را زر آة
ٛٞ ٚاي وز ٜي سٔيٗ ٘ ٚيش رفتبر ا٘غبٖ ٞب را پسیس ٔی آٚرز -پي٘ٛس زاؽت؟!
4
ٌبٞؾٕبري تزوی زر آی ٝٙي :
تبرید
ثب ٍ٘بٞی ٌذرا ث ٝعٍٛٙٙؽتٞ ٝبي تزوی ثبعتبٖ و ٝزر وٙبرٞ ٜبي رٚز یئٙی عئی ٚرٚز
پيسا ؽس ، ٜرٚؽٗ ٔی ؽٛز و ٝپيؾي ٝٙي ٌبٞؾٕبري تزوی ث ٝپيؼ اس اعالْ ثبس اٚرذٖٛ
ٔی ٌززز.
ٔب ثزاي ٞزچ ٝرٚؽٙتز ؽسٖ ایٗ عرٗ ،چٙس ٕ٘ ٝ٘ٛرا ٘ؾبٖ زٞيٓ:
زر ع٘ ًٙجؾت ٝاي ث ٝسثبٖ تزوی ثبعتبٖ و ٝزر وٙبر ٜي رٚز اٍ٘ٚيٗ )(onginثسعت
آٔس ، ٜز ٚثبر ٘بْ " ِٛي یيُ " ) " (lüy yılعبَ اصزٞب) و ٝثزاثز عبَ .ٜ 73ق .ْ 692 /
چٚ ٖٛاص ٜي " ِٛي " اس سثبٖ چيٙی ٌزفت ٝؽس ٜثٛز ،زر ثزذی اس ؽبذٞ ٝبي سثبٖ تزوی
وٙبر ٌذاؽت ٝؽس .ثطٛریىٞ ، ٝشار عبَ پيؼ زر وتبة ارسؽٕٙس " زیٛاٖ ِغبت اِتزن "
ٔحٕٛز وبؽغزي ٜ ،ة جبي ٚاص ٜي " ِٛي یيُ " (عبَ اصزٞب) ٚ ،اص ٜي " ٘بن یيّی "
(عبَ تٕغبح /عبَ ٘ )ًٟٙرا ٔی ثيٙيٓٚ .اص ٜي چيٙی " ِٛي " زر فز ًٙٞعٍٙالخ ٘يش
آٔس ٜاعت.
ثزذی اس سثبٖ ؽٙبعبٖ زر عطز زٚاسز ٓٞع٘ ًٙجؾت ٝي اٍ٘ٚيٗ ٚاص ٜي " ِٛي یيُ " را
" وٛي یيُ " (عبَ ٌٛعفٙس ) و ٝثزاثز عبَ .ْ 689 / .ٜ 70ثٛز٘ ، ٜيش ذٛا٘س ٜا٘س.
5
زر وتبة زیٛاٖ ِغبت اِتزن ثجبي ٚاص ٜي " وٛي یيُ " ٚ ،اص ٜي " لٛي یيّی "
زر عٛ٘ ًٙؽت ٝي " و َٛتىيٗ " و ٝزر عبَ .ٜ 114ق ٛ٘ .ْ 732 /ؽت ٝؽس ، ٜاس "ثبرط
یيُ " (عبَ پّ " ، ) ًٙوٛي یيُ " ( عبَ ٌٛعفٙس) " ٚثيچيٗ یيُ " )عبَ ٔيٕ )ٖٛثزاي
ٌفتٙی اعت و ، ٝزر ع٘ ًٙجؾتٞ ٝبي " وِٛی چٛر "عبَ " ٚ . ْ 721 / .ٜ103تٖٛ
یٛوٛن " (عبَ ).ْ716-710 / .ٜ 97-91اس ٘جززي عرت ٔيبٖ اعزاة ٔغّٕبٖ ٚ
تزوبٖ (أپزاتٛري ٌؤن تٛرن) عرٗ رفتٌ ٚ ٝفت ٝؽس ٜو ٝزر آٖ ٘جزز اعزاة ٔغّٕبٖ
ؽىغت ذٛرز٘ ٚ ٜبٌشیز ث ٝثبسٌؾت ؽس٘س .تزوبٖ عبَ ٞب ثب عزثبساٖ آٔٛسػ زیس ٜي
چيٙی زرٌيز ثٛز ٚ ٜثزاي ذٛز ،رٚػ ٚیض ٜاي زر ج ًٙزاؽتٙس و ٝاعزاة ثب آٖ ؽي ٜٛي
زر عبَ .ْ751تزوبٖ لبرِٛق ( ذَُّد) ثب اعزاة ٔغّٕبٖ ٕٞسعت ؽس٘ ٚ ٜيزٞٚبي چيٗ را ثٝ
عرتی ؽىغت زاز٘س .ثٙبثزایٗ ،پيؾي ٝٙي ٌبٞؾٕبري زر ٔيبٖ تزوبٖ ث ٝپيؼ اس چيزٌی
6
زر ع٘ ًٙجؾت ٝي ثيٍّ ٝذبلبٖ ث ٝعبَ .ٜ 116ق ٚ .ْ 734 /اصٞ ٜبي " ایت یيُ ") عبَ
عً) " ٚالغشیٗ یيُ " (عبَ ذٛن ) زیسٔ ٜی ؽٛز .چٚ ٖٛاص ٜي " الغشیٗ " (ذٛن )
اس سثبٖ ٔغِٛی ٌزفت ٝؽس ٜثٛز ،اس سثبٖ تزوی وٙبر ٌذاؽت ٝؽس.
ٞشار عبَ پيؼ زر وتبة زیٛاٖ ِغبت اِتزن ٔحٕٛز وبؽغزي ث ٝجبي " الغشیٗ یيُ " ،
زر ع٘ ًٙجؾتٛٔ " ٝی ٖٛچٛر " ث ٝعبَ .ْ 756-757 / .ٜ140-139اس " تبويغ ٛیيُ "
ٚزر وتبة زیٛاٖ ِغبت اِتزن " تربلٛي یيّی " (عبَ ٔزغ) عرٗ رفت ٝاعتٚ .اص ٜي
"ی٘ٛت " ثٔ ٝعٙبي اعت ٘يش زر ایٗ عٛ٘ ًٙؽت ٝثىبر رفت ٝاعت .ثب ایٗ ٚ ، ٕٝٞاص ٜي
" ی٘ٛس یيّی " ( عبَ اعت ) را تٟٙب زر وتبة زیٛاٖ ِغبت اِتزن ٔی تٛاٖ زیس.
ٚاص ٜي " تبثيؾغبٖ " (زٚٚؽبٖ ،ذزٌٛػ ) زر ع٘ ًٙجؾت " ٝت ٖٛیٛوٛن " ث ٝعبَ 91-
.ْ 716-710 / .ٜ97ثىبر رفت ٝاعتٚ .اص ٜي " تبثيؾغبت یيّی " ( عبَ ذزٌٛػ ) تٟٙب
ٕٞچٙيٗ زر ع٘ ًٙجؾت ٝاي اس عس ٜي ٞؾتٓ ٔيالزي ٚاص ٜي " یيالٖ یيُ " (عبَ ٔبر) ثىبر
رفت ٝاعت.
٘بْ عبَ ٞبي " اؤز یيّی " ( عبَ ٌب " ٚ ) ٚعيچغبٖ یيّی " (عبَ ٔٛػ ) تٟٙب زر وتبة ٞشار
7
تزتيت عبِٟب زر ٌبٞؾٕبري تزوی چٙيٗ اعت :
8
فٟزعت ٔٙبثع ٔ ٚبذذ:
-1وبؽغزي ٔ ،حٕٛز ثٗ حغيٗ ثٗ ٔحٕس؛ زیٛاٖ ِغبت اِتزن؛ تزجٕ ٚ ٝتٙظيٓ ٚتزتيت
اِفجبیی :زوتز عيسٔحٕس زثيزعيبلی ،پضٞٚؾٍب ٜعّ ْٛا٘غب٘ی ٔ ٚطبِعبت فزٍٙٞی ،چ
ا1375َٚ
-2وبؽغزي ،ؽيد ٔحٕٛز ثٗ حغيٗ ؛ زیٛاٖ ِغبت اِتزن ؛ ثزٌززاٖ ث ٝفبرعی :زوتز
حغيٗ ٔحٕسساز ٜصسیك ؛ ٘ؾز اذتز ،تجزیش1383 ،
ٔ -3حٕساٚف ،ی٘ٛظ /رجت اٚف ،اثٛاِفضُ؛ اِٚرذ -ٖٛیئٙی عئی آثيسِ ٜزي ،ثبوی ،
یبسیچی1993
-4ؽٛوٛرِ ، ٛعّی عيغی ،لسیٓ تٛرن یبسیّی آثيسِ ٜزي ٘يٗ ٌزأزي ٔ ،عبرف ٘ؾزیبتی ،
ثبوی 1933،
ا1374َٚ
ٛ٘ -6رٚسي ،ؽبٞپٛر ؛ ٞفت٘ ٝبٔ ٝصبحت ،پيؾي ٝٙي وٌ ٟٗب ٜؽٕبري زر ٔيبٖ تزوبٖ.
9