‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….

‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫ادغام اصول اسالمی در برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی شهری‬

‫معمار افتخار علی‬ ‫نویسنده‪:‬‬
‫استادیار‪ ،‬گروه معماری‪ ،‬دانشگاه هزاره‪ ،‬منشرا‬
‫ایمیل‪iashah54@gmail.com :‬‬
‫معمار میرولی شاه‬ ‫همکار نویسنده‪:‬‬
‫استادیار‪ ،‬گروه معماری‪ ،‬دانشگاه هزاره‪ ،‬منشرا‬

‫چکيده‬
‫شهرهای سنتی اسالمی ترکیبی از تجربیات چند سطحی از جه‪DD‬ان کوچ‪DD‬ک خان‪DD‬ه ت‪DD‬ا ارم‪DD‬ان ه‪DD‬ای س‪DD‬طح کالن‬
‫جامعه بود که در ان منطق‪D‬ه خ‪D‬اص زن‪D‬دگی می کردن‪D‬د‪ .‬برنام‪D‬ه ری‪D‬زی و ط‪D‬راحی ش‪D‬هری در اک‪D‬ثر ش‪D‬هرهای‬
‫اسالمی معاصر عمدتا سکوالر اس‪DD‬ت و از اص‪DD‬ول وارداتی برنام‪DD‬ه ری‪DD‬زی ش‪DD‬هری ک‪DD‬ه در کش‪DD‬ورهای غ‪DD‬ربی‬
‫دنبال می شود‪ ،‬پیروی می کند‪ .‬این مقاله مروری شامل ارزیابی انتقادی از اصول ط‪DD‬راحی و برنام‪DD‬ه ری‪DD‬زی‬
‫شهری است که برای شهرهای سنتی اسالمی در طول تاریخ به طور کلی و مفاهیم انها در شهرهای معاص‪DD‬ر‬
‫به طور خاص اتخاذ شده است‪( .‬که اساس اصول اسالمی اتخاذ طراحی و برنامه ریزی بود ک‪DD‬ه ارزش ه‪DD‬ا و‬
‫ارزش های جوامع پایدار و سکونتگاه ها را برای غلبه بر مسائل اجتماعی متم‪DD‬ایز می کن‪DD‬د و عام‪DD‬ل پای‪DD‬داری‬
‫را در جوامع و حل و فصل یک زندگی پای‪D‬دار ش‪D‬هری ب‪D‬ه ارمغ‪D‬ان می اورد)‪ .‬نت‪D‬ایج فرمول‪D‬ه ش‪D‬ده پس از این‬
‫تحقیق استقرایی از دیدگاه تاریخی‪ ،‬در قالب توصیه هایی برای معماران معاصر است و متخصصان طراحی‬
‫شهری باید برای ایجاد مجدد شهرهای اسالمی معاصر اتخ‪D‬اذ ش‪D‬وند‪ .‬و ب‪D‬رای ت‪D‬وده ه‪D‬ای ع‪D‬ادی این شناس‪D‬ایی‬
‫جوهر است که باید درک شود که می تواند برای براوردن نیازهای کاربران استفاده شود‪.‬‬
‫واژههای کلیدی‪ :‬شهرهای اسالمی‪ ،‬طراحی انس‪DD‬ان مح‪DD‬ور‪ ،‬خیابانه‪DD‬ای س‪DD‬نتی‪ ،‬فض‪DD‬اهای عم‪DD‬ومی‪ ،‬ش‪DD‬هرهای‬
‫اینده‬

‫مقدمه‪:‬‬
‫فضاهای عمومی فضاهای موجود در منطقه شهری هستند که اج‪D‬زای مهم مختل‪D‬ف حافظ‪D‬ه جمعی را در خ‪D‬ود‬
‫جای می دهند‪ .‬این فضاها بیشتر از اولین زمان س‪DD‬کونتگاه ه‪DD‬ای انس‪DD‬انی مانن‪DD‬د اگ‪DD‬ورا یون‪DD‬انی و زم‪DD‬ان انجمن‬
‫رومی تاکید شده است‪ .‬این فضاها در زندگی شهری انسانها از اهمیت زیادی برخوردار بودند‪ .‬سرزندگی این‬
‫فضاها را می توان به عنوان سرزندگی فضاهای باز شهری نام برد‪ .‬تاریخ برای این فضاها ب‪DD‬ا ظه‪DD‬ور توج‪DD‬ه‬
‫بیشتر از فعالیت های انسانی به نیازهای نگرانی های خودرو تغییر کرده است‪ .‬جایی که دسترس‪DD‬ی و اتص‪DD‬ال‬
‫وسایل نقلیه مهم تر از فضای مبتنی بر انسان شد‪ .‬اما اخیرا‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫فضاهای باز شهری نه تنها برای طراحان شهری بلکه جامعه شناسان‪ ،‬جغرافیدانان و دانشمندان علوم سیاسی‬
‫برای بهبود شخصیت کاهش یافته زندگی عمومی شهری نگران کننده است‪.‬‬
‫شخصیت نشاط مهم تر اس‪D‬ت ک‪D‬ه در فض‪D‬اهای ب‪D‬از ش‪D‬هری حض‪D‬ور داش‪D‬ته باش‪D‬یم‪ ،‬زی‪D‬را ب‪D‬ا حض‪D‬ور عناص‪D‬ر‬
‫فیزیکی مشخص می شود که می تواند عملک‪D‬رد فع‪D‬الیت ه‪D‬ای مختل‪D‬ف اجتم‪D‬اعی را در فض‪D‬اهای ب‪D‬از ش‪D‬هری‬
‫افزایش دهد‪ .‬فضاهایی که دارای نشاط هستند می توانند به عن‪D‬وان فض‪D‬اهای موف‪D‬ق از نظ‪D‬ر مک‪D‬ان س‪D‬ازی در‬
‫قلمرو شهری نامیده شوند‪.‬‬
‫در شهرهای سنتی مسلمان‪ ،‬شخصیت خاصی وجود دارد که تفکر و رویکرد خاص انها نسبت ب‪DD‬ه زن‪DD‬دگی را‬
‫نشان می دهد‪ .‬اصول اسالمی چشم انداز بسیار گسترده ای از ادغام ازادی اقتصادی و مذهبی برای تص‪DD‬ویب‬
‫تنوع و رفاه ارائه داده است‪ .‬ویژگی های کلیدی که توسط شهرهای اسالمی برجسته شده است‪ ،‬انسجام است‪.‬‬
‫کیفیتی که ترکیبی از سیستم ها‪ ،‬برنامه ها و جاه طلبی های شهر را تشویق می کند‪ .‬شهر اس‪D‬المی ی‪D‬ک واح‪D‬د‬
‫اجتماعی است‪ .‬این ترکیبی از پدیده اخالقی‪ ،‬اجتماعی و جمعی است‪.‬‬
‫با مطالعه منابع راهنمایی مشخص شده در دین اسالم‪ ،‬موسسات تاسیس شده ب‪DD‬رای ان وج‪DD‬ود دارد‪ .‬در ق‪DD‬ران‪،‬‬
‫باالترین ابزار هدایت برای مسلمانان‪ ،‬به عنوان تجویزی‪ ،‬دستورالعمل های رفتاری برای زندگی را پیش‪DD‬نهاد‬
‫می کند و این دستورالعمل های کلی برای شکل دادن به محی‪DD‬ط زیس‪D‬ت اس‪D‬تفاده می ش‪D‬ود‪ .‬ح‪D‬دیث دومین منب‪DD‬ع‬
‫مهم راهنمایی برای مسلمانان است‪ .‬این اصول کلی را ک‪DD‬ه توس‪DD‬ط ق‪DD‬ران ه‪DD‬دایت می ش‪DD‬ود‪ ،‬ب‪DD‬ا جزئی‪DD‬ات ب‪DD‬رای‬
‫زندگی فردی و زندگی جمعی توضیح می دهد‪ .‬اگر ما این دستورالعمل ها را مطالعه کنیم‪ ،‬می توانیم یک اثر‬
‫شهری بسیار قوی با ردیابی ان ب‪DD‬ه ق‪DD‬وانین فرمول‪DD‬ه ش‪DD‬ده ب‪DD‬رای جامع‪DD‬ه در ش‪DD‬هر مدین‪DD‬ه‪ KSA ،‬داش‪DD‬ته باش‪DD‬یم‪.‬‬
‫سومین منبع سنت در اسالم به اتفاق افت‪D‬ادن در زن‪D‬دگی پی‪D‬امبر (‪ )SAW‬اش‪D‬اره دارد‪ ،‬م‪D‬دل تث‪D‬بیت ش‪D‬ده ب‪D‬رای‬
‫رفتار مناسب است‪ .‬می توانیم نتیجه بگیریم که قران‪ ،‬حدیث و سنت پایه و اساس شهرسازی اسالمی هستند‪.‬‬
‫شهر اسالمی نه تنها محیط فیزیکی است‪ ،‬بلکه یک روش زندگی مبتنی بر اصول اخالقی‪ ،‬جمعی و اجتماعی‬
‫موجود در قران است‪ .‬در حالی که از لحاظ فیزیکی در تمرکززدایی از قدرت و خودمختاری جوامعی که ب‪DD‬ا‬
‫رعایت دقیق اخالق و انجام مسئولیت ه‪DD‬ا رع‪DD‬ایت می ش‪D‬وند‪ ،‬مش‪D‬هود اس‪D‬ت‪ .‬این م‪DD‬دل رفت‪DD‬اری نتیج‪D‬ه وح‪D‬دت‬
‫اخالقی‪ ،‬روابط اجتماعی و مسئولیت اخالقی است‪.‬‬
‫در تحوالت و طرح بندی های اخیر‪ ،‬شهرها هویت و شخصیت خود را با ترکیب طرح بندی ه‪DD‬ای یکن‪DD‬واخت‬
‫تر و طراحی مبتنی بر خودرو از دست می دهند که تمرکز ان فقط ارتباط و شبکه است و نه توجه به زندگی‬
‫اجتماعی و هویت شهری‪ .‬که منجر به محدودیت معنای شهری کامل ب‪D‬ودن شخص‪D‬یت‪ ،‬مک‪D‬ان س‪D‬ازی و تن‪D‬وع‬
‫می شود‪ .‬این شخصیت را می توان به عن‪DD‬وان بی مک‪DD‬ان نامی‪DD‬ده می ش‪DD‬ود‪ .‬در ح‪DD‬الی ک‪DD‬ه در مقاب‪DD‬ل‪ ،‬اص‪DD‬طالح‬
‫انعطاف پذیری شهری را می توان در شهرهایی که تنظیمات از نظر ه‪DD‬ویت بص‪DD‬ری‪ ،‬شخص‪DD‬یت اجتم‪DD‬اعی و‬
‫غذا برای ادامه تاریخی شهرهای سنتی به طور پایدار عمل می کنند‪ ،‬استفاده کرد‪.‬‬
‫شخصیت اسالمی با گذر زمان گم می شود و شهرهای اسالمی کن‪D‬ونی هیچ انطب‪D‬اقی ب‪D‬ا ان ندارن‪D‬د‪ .‬رز نتیج‪D‬ه‬
‫می گیرد که شهرهای اسالمی معاصر تقریبا در تضاد با شخصیت های اسالمی هستند‪ .‬دلیل اصلی این‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫مخالفت این نیست که مسلمانان نظر خود را تغییر داده اند‪ ،‬بلکه نکت‪DD‬ه این اس‪DD‬ت ک‪DD‬ه انه‪DD‬ا از پیش‪DD‬ینیان خ‪DD‬ود و‬
‫عدم ارتباط گذشته با حال خود قطع شده اند‪ .‬در شهرهای معاصر‪ ،‬خیابان ه‪D‬ا ی‪D‬ک فض‪D‬ای اجتم‪D‬اعی عم‪D‬ومی‬
‫مهم هستند که در فرایند طراحی شهری نادیده گرفته می شوند‪ .‬این فقط ب‪D‬ه عن‪D‬وان ی‪D‬ک ظ‪D‬رف ب‪D‬رای اه‪D‬داف‬
‫اتصال و شبکه در برنامه ریزی شهر با حرکت کاربران در سراسر ان استفاده می شود‪ .‬اما با توجه به روند‬
‫فزاینده در شهرهای مختلف برای بررسی‪ ،‬مشاوره مجدد پدی‪DD‬ده ط‪DD‬راحی ش‪DD‬هری‪ ،‬برنام‪DD‬ه ری‪DD‬زان و طراح‪DD‬ان‬
‫تالش می کنند تا پارامتره‪D‬ای الزم را ب‪D‬رای حف‪D‬ظ متغیره‪D‬ای اجتم‪D‬اعی و ف‪D‬رهنگی الگ‪D‬وریتم دس‪D‬ت نخ‪D‬ورده‬
‫معیارهای عملکردی اتصال و شبکه سازی کنند‪.‬‬
‫تکامل شهر اسالمی و تفسیر تاریخی ان‬
‫محققان مختلف ترکیب اصول اسالمی در من‪DD‬اطق ش‪DD‬هری را مطالع‪DD‬ه ک‪DD‬رده و از ابزاره‪DD‬ای مختلفی ب‪DD‬رای ان‬
‫استفاده کرده اند‪ .‬اما خالدی اولین کسی بود که توجه بیش از حد به توسعه شهر در مسئله تاریخی و اجتماعی‬
‫و نفی ساختار نظری داشت‪ .‬این پایه و اس‪D‬اس ایج‪D‬اد ی‪D‬ک چ‪D‬ارچوب اخالقی و اخالقی ب‪D‬رای دی‪D‬دگاه اس‪D‬المی‬
‫برای شهرنشینی بود‪.‬‬
‫شهرهای اسالمی از قران‪ ،‬حدیث و سنت‬
‫با توجه به ‪ Böwering8‬کلمه به معنی روستا (‪ 57 )qaryah‬بار استفاده می شود‪ ،‬کلم‪DD‬ه ش‪DD‬هر (مدین‪DD‬ه) ‪17‬‬
‫بار تکرار می شود‪ .‬همه شهرها در ایات مکه اس‪DD‬تفاده می ش‪DD‬وند‪ ،‬در ح‪DD‬الی ک‪DD‬ه ب‪DD‬رخی از انه‪DD‬ا مک‪DD‬ه اولی‪DD‬ه و‬
‫برخی از انها اواخر مکه هستند‪ .‬جامعه مکه بس‪D‬یار تج‪D‬اری و ش‪D‬هری ب‪D‬ود در ح‪D‬الی ک‪D‬ه اک‪D‬ثر جمعیت ش‪D‬امل‬
‫بازرگانان است‪ .‬ویژگی های اصلی جمعیت شامل انحط‪D‬اط اجتم‪D‬اعی‪ ،‬س‪D‬رکوب‪ ،‬تفرق‪D‬ه اخالقی و قص‪D‬ور در‬
‫کاال است‪ .‬اینها عناصر مشابه تمدن پیشین است که توسط خداوند (‪ )SWT‬رد شده و این نوع شهرنش‪DD‬ینی رد‬
‫شده است‪ .‬کلمه ای که برای توصیف تخریب شهرها از این نوع اس‪DD‬تفاده می ش‪DD‬ود "‪ "ahlaka‬اس‪DD‬ت و ‪ 7‬ب‪DD‬ار‬
‫تکرار می شود‪ .‬به وضوح بیان کرد که این ش‪D‬هرها ن‪DD‬ابود خواهن‪DD‬د ش‪D‬د و دیگ‪D‬ران مح‪D‬افظت خواهن‪DD‬د ش‪D‬د ک‪DD‬ه‬
‫شخصیت بالعکس ان را داشته باشند‪ .‬اگر ما مطالعه کنیم‪ ،‬یک مفهوم روشن وجود دارد که شهرهای اسالمی‬
‫اصول اخالقی هستند‪ ،‬تاکید بر زندگی یک روش خاص زندگی و کد رفتار و رفتار‪.‬‬
‫اگر هجرت پیامبر اکرم (ص) به مدینه را از نظ‪DD‬ر ط‪DD‬راحی ش‪DD‬هری رع‪DD‬ایت ک‪DD‬نیم‪ ،‬می ت‪DD‬وان تم‪DD‬ایز دو س‪DD‬نت‬
‫شهری (مکه به مدینه) را دید که برتری اخالقی و اخالقی را توصیف می کند‪ .‬ق‪DD‬ران ب‪DD‬ه س‪D‬ادگی وج‪D‬ود غ‪DD‬یر‬
‫اخالقی و غیر اخالقی را رد می کند‪ .‬در ایات مکه‪ ،‬هشدار به چنین جوامعی داده می ش‪DD‬ود‪ ،‬در ح‪DD‬الی ک‪DD‬ه در‬
‫وحی های مدینی‪ ،‬تاکید بر مسئولیت های جامعه‪ ،‬همبستگی با یکدیگر و نهادهای اسالمی است‪.‬‬
‫حدیث هیچ ترجیحی از سوی پیامبر اکرم (ص) به یک محیط خاص‪ ،‬یعنی ش‪D‬هری ی‪DD‬ا روس‪D‬تایی‪ ،‬ثبت نک‪D‬رده‬
‫است‪ .‬با این حال‪ ،‬او به وضوح به پیروان خود دستور داده است که در هر فضایی ب‪DD‬ا رفت‪DD‬ار مناس‪DD‬ب زن‪DD‬دگی‬
‫کنند‪ .‬او ما را راهنمایی کرد که چگونه‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫فضا را شکل دهید و چگونه با ان ارتباط برقرار کنید‪ .‬ما می ت‪D‬وانیم این بحث را ب‪D‬ا ان ب‪D‬ه پای‪D‬ان برس‪D‬انیم ک‪D‬ه‬
‫قران نقطه مبدا در حالی که احکام نبوی است‪ ،‬و اعمال راهی برای شکل دادن و عمل به عنوان یک ن‪DD‬یروی‬
‫پرورش دهنده برای ان است‪.‬‬
‫رویکردهای مختلف اتخاذ شده برای تعریف شهرهای اسالمی‬
‫حیدر‪ ،‬معمار‪ ،‬تاکید کرده است که نیاز به ترکیب اصول اسالمی ایمان (ایمان)‪ ،‬ق‪DD‬انون (ش‪DD‬ریعت)‪ ،‬مس‪DD‬ئولیت‬
‫(خالفت) و جامعه (امت) وجود دارد‪ .‬شهر باید بر اس‪DD‬اس جامع‪DD‬ه (‪Qur'anic (Dār al ،)Dār al-Imān‬‬
‫)‪ Qur ̓an‬و مدل نبوی (‪ 9 )Dār al-Sunnah‬مفهوم شود‪.‬‬
‫سردار معتقد است که شکل شهری نباید نگرانی اصلی در شهرهای اسالمی باشد‪ ،‬تاکید باید ب‪DD‬ر ایج‪DD‬اد ارزش‬
‫ها و واحدهای اجتماعی خانواده‪ ،‬مسجد و محله باشد‪.‬‬
‫اتشین‪ ،‬یک معمار حرفه ای‪ ،‬دیدگاه اسالمی را از نظر هدف زندگی انسان ب‪DD‬ر روی زمین توص‪DD‬یف ک‪DD‬رد‪ .‬او‬
‫فکر می کند که محیط شهری‪ ،‬داشتن تعامل انس‪DD‬ان و محی‪DD‬ط زیس‪DD‬ت‪ ،‬بای‪DD‬د بازت‪DD‬اب مح‪DD‬دودیت ه‪DD‬ای اخالقی و‬
‫اخالقی باشد که نگاهی اجمالی به مسئولیت انسانی داشته باشد‪.‬‬
‫سرگلدین مجموعه ای از اصول مختلف را گرداوری کرد که به مراقبت‪ ،‬مسئولیت و ع‪D‬دالت کم‪D‬ک می کن‪D‬د‪.‬‬
‫او تاکید کرد که تعامل انسان باید به عنوان پایه ای برای محیط فیزیکی مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬
‫فضاهای عمومی شهری‬
‫فضاهای عمومی توسط نویسندگان و محققان مختلف در رویکردهای مختل‪DD‬ف تعری‪DD‬ف ش‪DD‬ده اس‪DD‬ت‪ .‬این را می‬
‫توان به عنوان فضاهای درون ی‪DD‬ک منطق‪DD‬ه ی‪DD‬ا زمین‪DD‬ه در دس‪DD‬ترس هم‪DD‬ه ب‪DD‬دون هیچ گون‪DD‬ه تبعیض ن‪DD‬ژاد‪ ،‬س‪DD‬ن‪،‬‬
‫جنسیت یا توانایی تعریف کرد‪ .‬فضایی که در ان تمام عناصر ف‪DD‬یزیکی و فض‪DD‬ایی ک‪DD‬ه ان را تش‪DD‬کیل می دهن‪DD‬د‬
‫عمومی هستند‪ .‬جایی که همیشه برای به اشتراک گذاشتن تجربیات با بستگان‪ ،‬غریبه ها‪ ،‬دوستان و همکاران‬
‫یا همکاران در دسترس است‪ .‬این فضاها برای عموم فراهم شده و توسط اژانس عمومی اداره می شود‪.‬‬
‫در شهرهای مسلمان‪ ،‬دو نوع فضای عمومی مهم تر هستند‪ .‬اولی میدان ها بود که در بافت شهری عم‪DD‬دتا در‬
‫مقابل مساجد و مدارس ظ‪D‬اهر ش‪D‬د‪ .‬ن‪DD‬وع دوم ب‪DD‬ه عن‪DD‬وان خیاب‪DD‬ان ه‪DD‬ا و کوچ‪D‬ه ه‪DD‬ا ش‪D‬ناخته می ش‪D‬ود‪ .‬ن‪DD‬وع دوم‬
‫فضاهای گردشی موجود در مناطق شهری است‪.‬‬
‫فضاهای عمومی در شهرهای اسالمی چندین وظیفه مهم را انجام دادند‪ .‬این به عنوان یک مکان ب‪DD‬رای متح‪DD‬د‬
‫کردن جامعه خدمت کرده است‪ .‬این مکان به عنوان یک فضای باز که توسط مسلمانان در ط‪D‬ول نم‪D‬از جمع‪D‬ه‬
‫اشغال شده بود‪ ،‬خدمت می کرد‪ .‬وظیفه ان توزیع توده هایی بود که از س‪DD‬اختمان ه‪DD‬ای ب‪DD‬زرگ وارد و خ‪DD‬ارج‬
‫می شدند‪ .‬سازگاری فضایی ساختمان های ی‪D‬ادبود و ق‪D‬دردانی بص‪D‬ری انه‪D‬ا دومین ه‪D‬دف مهم اس‪D‬ت ک‪D‬ه ب‪D‬رای‬
‫مایدان ها تعیین شده است‪ .‬فضاهای باز نیز به عن‪D‬وان ی‪D‬ک ظ‪D‬رف فض‪D‬ایی ب‪D‬رای فع‪D‬الیت ه‪D‬ای تج‪D‬اری غ‪D‬یر‬
‫رسمی در جشنواره ها و فعالیت های تفریحی شهرهای سنتی استفاده می شود‪.‬‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫تصویر ذهنی و چگونگی توسعه ان‬

‫فضاهای باز شهری توسط مردم منطقه یا هر بازدید کننده یا توریست استفاده می شود‪ .‬نحوه استفاده‪ ،‬رفتار و‬
‫اتصال احساسات خود به این فضا عوامل بسیار مهمی هستند که باید در نظر گرفت‪D‬ه ش‪D‬وند‪ .‬تص‪D‬ویری ک‪D‬ه در‬
‫هر ذهن از هر فضایی شکل می گیرد از نظ‪D‬ر فراین‪D‬د ش‪D‬کل گ‪D‬یری ان بس‪D‬یار ذه‪D‬نی اس‪D‬ت‪ .‬ک‪D‬امال ب‪D‬ر اس‪D‬اس‬
‫روانشناسی و ادراک است‪ .‬این تصویر ذهنی به عنوان هویت هر مکان نامیده می شود‪ .‬فق‪D‬دان این ت‪D‬داوم ه‪D‬ر‬
‫گونه تنظیمات اجتماعی‪-‬فرهنگی همراه با عناصر فیزیکی شهری منجر به کاهش هویت خ‪DD‬ود در ه‪DD‬ر مک‪DD‬ان‬
‫می شود‪.‬‬
‫فضاهای باز انعطاف پذیر‬
‫به طور کلی شهرها ترکیبی پیچیده از عناصر مختلف فیزیکی‪ ،‬اجتماعی‪-‬فرهنگی و فضایی هس‪DD‬تند‪ .‬هم‪DD‬ه این‬
‫عناصر برای عملکرد موفقیت امیز این سیستم ها اجباری هستند‪ .‬به گفته ‪ ،Ray13‬فضاهای عمومی انعطاف‬
‫پذیر ترکیبی از سیستم های طبیعی و ساختارهای ساخته ش‪DD‬ده توس‪DD‬ط انس‪DD‬ان هم‪DD‬راه ب‪DD‬ا فض‪DD‬اهای تش‪DD‬کیل ش‪DD‬ده‬
‫برای جوامع انسانی در این ساختارهای ساخته شده توسط انسان است‪ .‬ساختارهای ساخته ش‪DD‬ده توس‪DD‬ط انس‪DD‬ان‬
‫را می توان به ط‪D‬ور گس‪D‬ترده ای ب‪DD‬ه دو طبق‪D‬ه طبق‪D‬ه بن‪DD‬دی ک‪DD‬رد‪ :‬س‪D‬نتی و معاص‪D‬ر‪ .‬پدی‪DD‬ده س‪D‬نتی ب‪DD‬ه وی‪DD‬ژه در‬
‫شهرهای مسلمان‪ ،‬که وابسته به زمان است و در طول تاریخ اسالمی با ت‪DD‬رکیب رفت‪DD‬ار ک‪DD‬اربر و من‪DD‬ابع محلی‬
‫برای تظاهرات فیزیکی تکامل یافته است‪ .‬واحد دوم بیش از خرد سنتی است و می تواند ب‪DD‬ه عن‪DD‬وان تح‪DD‬والت‬
‫پسا صنعتی نامیده شود‪ .‬اینها را می توان به عنوان تحوالت ص‪D‬نعت مح‪D‬ور ت‪D‬ر‪ ،‬ب‪D‬ر اس‪D‬اس تم‪D‬ام محص‪D‬والت‬
‫صنایع‪ ،‬کنترل های بوروکراتیک و منافع کارافرینان‪ ،‬نامیده می شود‪ .‬اما در مقایسه‪ ،‬می توان نتیج‪DD‬ه گ‪DD‬رفت‬
‫که تنظیمات سنتی مراکز شهری بیشتر پاسخگو به اب و هوا‪ ،‬پاسخگویی اجتماعی و خدمت به جوامع متنوع‬
‫فرهنگی است‪ .‬این مجموعه از معیارها بر اساس مدل رفتار انسانی و پیروی از اصول اس‪D‬المی ش‪D‬هری بای‪DD‬د‬
‫یک گزینه مناسب برای طراحی شهرهای اسالمی مقاوم باشد‪.‬‬
‫خیابان به عنوان یک فضای باز عمومی‪:‬‬
‫دومین بخش مهم فضاهای عمومی مسلمانان‪ ،‬فضاهای گردشی یعنی خیابان ها و کوچه ها است‪ .‬خیابان ه‪DD‬ای‬
‫شهرها را می توان به عنوان بخش مهمی از زندگی عمومی شهری در نظر گرفت‪ .‬بیش‪DD‬تر زن‪DD‬دگی اجتم‪DD‬اعی‬
‫مردم در خیابانها سپری میشود‪ .‬فعالیت های عابر پیاده مورد نیاز برای تهیه در حالی که برنامه ریزی طرح‬
‫بندی از خیابان ها در توسعه جدید‪ .‬اصطالح "فضای از دس‪D‬ت رفت‪D‬ه" توس‪D‬ط )‪ Trancik (1986‬ب‪D‬ه نق‪D‬ل از‬
‫جالل الدینی توصیف شخصیت شهرهای طراحی شده برای جری‪DD‬ان خ‪DD‬ودرو و ن‪DD‬ه ب‪DD‬ر اس‪DD‬اس رفت‪DD‬ار انس‪DD‬ان و‬
‫تعامل اجتماعی ابداع شد‪ .‬در طراحی شهری مدرن‪ ،‬کارایی خیابان ها با س‪DD‬هولت ح‪DD‬رکت ت‪DD‬وده ه‪DD‬ا و وس‪DD‬ایل‬
‫نقلیه اندازه گیری می شود‪ .‬اما در شهرهای مسلمان مانند قاهره اس‪DD‬المی‪ ،‬ک‪DD‬ارایی پای‪DD‬ه و اس‪DD‬اس نیس‪DD‬ت‪ .‬اگ‪DD‬ر‬
‫بخواهیم خیابان ها را فقط به عنوان یک کانتینر برای حرکت ارزیابی کنیم‪ ،‬خیابان های سنتی ق‪DD‬ادر نخواهن‪DD‬د‬
‫بود کارایی خود را ثابت کنند زیرا انها با الگوهای نامنظم ارائه می ش‪D‬وند‪ .‬به‪DD‬ره وری در ش‪D‬هرهای اس‪D‬المی‬
‫بر اساس‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫تقسیم بندی بخش های مختلف شهرها و ایجاد کنترل بر مناطق مختلف‪ ،‬اساس قاهره اسالمی است‪.‬‬
‫عناصر زیر را می توان در خیابان های اجتماعی شهری اساسی در نظر گرفت‪.‬‬
‫سرزندگی خیابان های شهری‪:‬‬
‫سرزندگی اصطالحی است که برای توصیف موفقیت فضاهای ب‪DD‬از ش‪DD‬هری از جمل‪DD‬ه خیاب‪DD‬ان ه‪DD‬ا در پ‪DD‬ذیرایی‬
‫برای گنجاندن عناصر طبیعی‪ ،‬سازه های ساخته شده و فعالیت های انسانی استفاده می شود‪ .‬به سادگی ما می‬
‫توانیم این ویژگی را با توجه به حضور کاربر یعنی مردم در خیابان ها در زمان ه‪DD‬ای مختل‪DD‬ف روز و ش‪DD‬ب‪،‬‬
‫فعالیت های اجتماعی خود مانند تاخیر‪ ،‬انتظار‪ ،‬نشستن‪ ،‬تعامل با سایر کاربران و تنظیمات ساختمان‪ ،‬انطباق‬
‫جشن های مختلف و جشن ها‪ ،‬همه اینها عناصر زن‪DD‬دگی خیاب‪DD‬انی پوی‪DD‬ا هس‪D‬تند‪ .‬نش‪D‬اط را می ت‪DD‬وان ب‪DD‬ه عن‪DD‬وان‬
‫تجلی کیفیت بصری و حضور رویدادهای مختلف پایدار نامیده می شود‪ .‬فض‪DD‬اهای ش‪DD‬هری م‪DD‬ورد نی‪DD‬از ب‪DD‬رای‬
‫پرداخت هزینه های مختلف کاربر (افراد یا گروه های دوستان یا گروه های خانوادگی)‪.‬‬
‫عوامل ایمنی در خیابان های شهری‪:‬‬
‫عنصر ایمنی در خیابان مهمترین بخش طراحی خیابان شهری است‪ .‬کاربران احساس ام‪D‬نیت می کنن‪D‬د و هیچ‬
‫شانسی برای فعالیت های جنایی ندارند‪ ،‬همیشه برای استفاده و تجربه خیابان ها ح‪DD‬تی در روز بلک‪DD‬ه در ش‪DD‬ب‬
‫نیز وجود خواهد داشت‪ .‬احساسات ایمنی را می توان با اضافه کردن عناصر فیزیکی مانند انواع فعالیت های‬
‫میزبانی شده توسط خیابان در یک زمان اعمال کرد‪ .‬همچنین‪ ،‬فعالیت های مختلف میزب‪DD‬انی س‪DD‬اختمان ه‪DD‬ا ب‪DD‬ه‬
‫عنوان یک اهنربا برای کاربران برای جذب در زمان های مختلف عمل می کنند‪.‬‬
‫امکانات‪:‬‬
‫عامل مهم دیگری که باید در هنگام طراحی خیابان های شهری اجتم‪DD‬اعی در نظ‪DD‬ر گرفت‪DD‬ه ش‪DD‬ود ش‪DD‬امل س‪DD‬طح‬
‫ساخت و ساز و حضور امکانات دیگر در خیابان ها از جمله مبلمان خیابانی و وسایل مانند نیمکت ه‪DD‬ا‪ ،‬نق‪DD‬اط‬
‫ارامش بخش‪ ،‬چراغ های خیابانی‪ ،‬تعمیر و نگه‪DD‬داری‪ ،‬زهکش‪D‬ی م‪DD‬وثر و سیس‪D‬تم فاض‪D‬الب‪ ،‬پی‪DD‬اده روی ه‪DD‬ای‬
‫جانبی کارامد و پارکینگ خودرو است‪.‬‬
‫محل پیوست خیابان های شهری‪:‬‬
‫دلبستگی به مکان ها به معنای ایج‪DD‬اد ارتب‪DD‬اط فع‪DD‬ال و م‪DD‬وثر ک‪DD‬اربران و مک‪DD‬ان ه‪DD‬ا ب‪DD‬ا اس‪DD‬تفاده از ارزش ه‪DD‬ای‬
‫فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬عاطفی و مذهبی است‪ .‬دلبس‪D‬تگی ک‪DD‬اربران و مک‪D‬ان ه‪DD‬ا می توان‪DD‬د از وابس‪D‬تگی متقاب‪DD‬ل و‬
‫رابطه انها اشکار باشد ‪ -‬نشان می دهد که دومی قادر به براورده کردن نیازهای اولین نف‪DD‬ر اس‪DD‬ت‪ .‬تص‪DD‬ویر و‬
‫معنا به طور مستقیم با دلبستگی مکان و قابلیت تصویرسازی خیابان ها مرتبط است‪ .‬دلبستگی ب‪D‬ه مک‪D‬ان ی‪D‬ک‬
‫خیابان وابسته به عناصر فیزیکی‪ ،‬اجتماعی و روانی ان است‪ .‬منحص‪DD‬ر ب‪DD‬ه ف‪DD‬رد ب‪DD‬ودن ه‪DD‬ر خیاب‪DD‬ان ن‪DD‬یز نقش‬
‫مهمی در تحری‪DD‬ک احساس‪D‬ات وابس‪D‬ته ب‪DD‬ه مک‪D‬ان در ذهن ک‪DD‬اربران دارد‪ .‬عالوه ب‪DD‬ر عوام‪DD‬ل جس‪D‬می و روانی‪،‬‬
‫راحتی محیطی نیز ویژگی مسئول دلبستگی به مکان است‪.‬‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫معماری ساختمان هایی که خیابان را پوشش می دهد‪:‬‬

‫اگر ما در مورد شهرهای انعطاف پذیر صحبت کنیم‪ ،‬سبک معماری س‪DD‬نتی از م‪DD‬واد محلی و روش س‪DD‬اخت و‬
‫ساز برای ایجاد مسکن جدید برای جوامع استفاده می کند‪ .‬مشاهده می شود که در حالی که ب‪DD‬ا توج‪DD‬ه ب‪DD‬ه خ‪DD‬رد‬
‫سنتی محلی‪ ،‬مسکن سنتی به گونه ای طراحی شده است که به حفاظت از محیط زیست طبیعی‪ ،‬حف‪DD‬ظ گیاه‪DD‬ان‬
‫و جانوران و منابع موجود برای ساخت و ساز کمک می کند‪ .‬در این فرایند‪ ،‬معماری به شکلی می رس‪DD‬د ک‪DD‬ه‬
‫عمدتا در فرهنگ محلی است و متعلق به ساکنان و کاربران منطقه است‪ .‬همانطور که روش شناسی ت‪DD‬اریخی‬
‫تکامل یافته کاربران را شامل می شود‪ ،‬هویت ان زمینه خاص را تشکیل می دهد‪ .‬در حالی ک‪DD‬ه م‪DD‬ا در م‪DD‬ورد‬
‫خیابان ها صحبت می کنیم‪ ،‬بنابراین فضاهای اجتماعی بین واحدهای عملکردی سنتی توسعه می یابند‪ ،‬ش‪DD‬کل‬
‫فضاهای رفتاری محلی را می گیرند و نیازهای کاربران را براورده می کنند‪.‬‬
‫در حالی که نیاز به ایجاد تعادل بین سبک های معم‪D‬اری س‪D‬نتی ب‪D‬ه معم‪D‬اری س‪D‬اختمان م‪D‬درن وج‪D‬ود دارد‪ .‬از‬
‫انجا که هر دو محدودیت های خود را دارند‪ ،‬باید تنوع مختلفی را در این سبک ها ت‪DD‬رکیب کنی‪DD‬د ت‪DD‬ا ان‪DD‬رژی و‬
‫پویایی را به خیابان های باز شهری بیاورید‪.‬‬
‫شکل گیری لبه های فعال انتقالی خیابان ها‪:‬‬
‫عامل مهم دیگری که به زندگی در خیابان ها کمک می کند شامل لبه ه‪DD‬ای فع‪DD‬ال خیاب‪DD‬ان ‪ 14‬اس‪DD‬ت‪ .‬لب‪DD‬ه ه‪DD‬ای‬
‫خیابان باید قادر به انطباق و حفظ تجربیات متنوع اجتماعی باشند‪ .‬نوع محوط‪DD‬ه لب‪DD‬ه ه‪DD‬ای خیاب‪DD‬ان بای‪DD‬د ش‪DD‬امل‬
‫ترکیبی متعادل از انواع محوطه از هر دو تنوع سفت و سخت و تصادفی برای موفقیت ان باشد‪ .‬ثانیا‪ ،‬لبه ه‪DD‬ا‬
‫باید ترکیبی خالقانه از ابهام و وضوح را برای دستیابی به رابط های فعال اجتماعی ترکیب کنند‪.‬‬
‫نتایج‪:‬‬
‫درک "شهر اسالمی" ثابت باقی نمانده است‪ ،‬اما موضوع تکامل و تغییرات دوره ای بوده اس‪DD‬ت‪ .‬در مطالع‪DD‬ه‬
‫ما از شهر اسالمی‪ ،‬به نظر می رسد ما از دغدغه با عناصر فیزیکی و س‪DD‬اختار پیش‪DD‬رفت ک‪DD‬رده ایم‪ .‬اوال‪ ،‬ب‪DD‬ه‬
‫سمت تفسیرهای اجتماعی سکوالر و بعد به سمت یک وجود تعریف شده اسالمی تر ک‪D‬ه توس‪D‬ط ق‪D‬ران ه‪D‬دایت‬
‫می شود و توسط پیامبر (‪ )S.A.W‬نشان داده شده است‪.‬‬
‫مانیفست شهر راه را برای "موسسات" که ان را تعریف می کنند‪ ،‬می دهد‪ .‬جستجو برای این نهادها منجر به‬
‫اصولی می شود که چارچوب ساختاری برای ایج‪DD‬اد انه‪DD‬ا را تع‪DD‬یین می کن‪DD‬د‪ ،‬ک‪DD‬ه در این م‪DD‬ورد ش‪DD‬یوه زن‪DD‬دگی‬
‫اسالمی است‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬ما به گذشته "ظاهر"‪ ،‬اشکار‪ ،‬نگاه می کنیم تا "‪ "batin‬یا پنهان را تجرب‪DD‬ه و‬
‫درک کنیم‪ .‬فضاهای عمومی مهمترین فضاها در زندگی س‪DD‬اکنان ش‪DD‬هری هس‪DD‬تند‪ .‬این فض‪DD‬اها در ان‪DD‬دازه ه‪DD‬ای‬
‫مختلف و قرار دادن در بافت شهری در دسترس هستند‪ .‬مهمترین و به راحتی در دسترس‪ ،‬اماده برای تجربه‬
‫در هر زمان خیابان های شهری است‪ .‬خیابان ها باید توس‪DD‬ط طراح‪DD‬ان و برنام‪DD‬ه ری‪DD‬زان ش‪DD‬هری م‪DD‬ورد توج‪DD‬ه‬
‫قرار گیرند‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫در حالی که مفهوم توسعه جدیدتر و یا گسترش به مراکز شهری در حال حاضر در حال حاض‪DD‬ر‪ .‬خیاب‪DD‬ان ه‪DD‬ا‬
‫صرفا راهروهایی برای شاهد حرکت افراد و کاالها نیستند‪ ،‬بلکه یک ج‪DD‬زء اساس‪DD‬ی اس‪DD‬ت ک‪DD‬ه نقش مهمی در‬
‫ایجاد هویت یک شهر دارد‪ .‬خیابان ها باید در س‪D‬طح میک‪D‬رو ط‪D‬راحی ش‪D‬وند ک‪D‬ه نیازه‪D‬ای اساس‪D‬ی عملک‪D‬ردی‬
‫اتصال و ارتباطات را در بر می گیرد و در عین حال قادر به داشتن فع‪DD‬الیت ه‪DD‬ا و فرص‪DD‬ت ه‪DD‬ای اجتم‪DD‬اعی و‬
‫فرهنگی و تجربی برای کاربران‪ ،‬بازدید کنندگان و ساکنان به طور یکسان است‪.‬‬
‫توصیه‪:‬‬
‫بحث نظری کلی در مورد منشا‪ ،‬توسعه و تجزیه و تحلی‪DD‬ل برنام‪DD‬ه ری‪DD‬زی ش‪DD‬هری معاص‪DD‬ر و دی‪DD‬دگاه اس‪DD‬المی‬
‫ارائه شده توسط محققان مختلف‪ ،‬می توان نتیجه گرفت؛‬
‫شهرهای سنتی اسالمی باید به طور دقیق مورد مطالعه قرار گیرند و اص‪DD‬ول اساس‪DD‬ی ب‪DD‬رای توس‪DD‬عه‬ ‫‪‬‬
‫ان باید بر اساس ارزش های اسالمی و شیوه زندگی ساکنان و نه بر اس‪DD‬اس اس‪DD‬تانداردهای ط‪DD‬راحی‬
‫شهری که توسط برنامه ریزان شهری غربی تدوین شده است‪ ،‬ارزیابی شود‪.‬‬
‫نیاز شدیدی به کار بر روی قوانین برنامه ریزی ش‪DD‬هری در ش‪DD‬هرهای اس‪DD‬المی وج‪DD‬ود دارد ک‪DD‬ه می‬ ‫‪‬‬
‫تواند با باز بودن سیستم های شهری مسلمان سازگار باشد و نیازهای معاصر جامعه را نه تنها بسته‬
‫به استانداردهای بیگانه که توسط برنامه ریزان شهری غربی طراحی شده است‪ ،‬ادغام کند‪.‬‬
‫فضاهای عمومی باز شهری ‪ -‬یا خیابان ها یا میدان های باز ‪ -‬نی‪DD‬از ب‪DD‬ه مطالع‪DD‬ه‪ ،‬تجزی‪DD‬ه و تحلی‪DD‬ل و‬ ‫‪‬‬
‫ترکیب در کل سیستم های اجتماعی و ف‪DD‬رهنگی داش‪DD‬تند‪ .‬س‪DD‬پس معیاره‪DD‬ای حاص‪DD‬ل از ان پ‪DD‬یروی از‬
‫نیازهای واقعی مردم مسلمان خواهد بود‪.‬‬
‫شهرها ‪ /‬شهرک های این‪D‬ده بای‪D‬د ب‪D‬ا اس‪D‬تفاده از اص‪D‬ول اس‪D‬المی برنام‪D‬ه ری‪D‬زی و ط‪D‬راحی فض‪D‬اهای‬ ‫‪‬‬
‫عمومی شهری برنامه ری‪D‬زی ‪ /‬ط‪D‬راحی ش‪D‬وند ک‪D‬ه ب‪D‬اعث احی‪D‬ای اص‪D‬ول برنام‪D‬ه ری‪D‬زی و ط‪D‬راحی‬
‫اسالمی در جامعه و درک هویت و زندگی اجتماعی اسالمی انها می شود‪.‬‬
‫برنامه ریزان و معماران شهری باید ایین نامه ها و سیاست های پروژه های جدید ط‪DD‬راحی ش‪DD‬هری‬ ‫‪‬‬
‫را که مطابق با اصول اسالمی برنامه ریزی و طراحی است‪ ،‬دوباره طراحی کنند‪.‬‬
‫استفاده از مواد پایدار محیط زیست را از تخریب و بالیای بیشتر محافظت می کند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در نظر گرفتن حریم خصوصی یک عامل مهم تر است که باید در شهرک های جدید ش‪DD‬هری اتخ‪DD‬اذ‬ ‫‪‬‬
‫شود که از چالش های موجود در جوامع موجود محافظت می کند ‪ /‬کاهش می ده‪DD‬د ‪ /‬غلب‪DD‬ه می کن‪DD‬د‬
‫که جوامع ما را روز به روز به دلیل فرهنگ غربی و امریکایی که در شهرک ه‪DD‬ای ش‪DD‬هری اتخ‪DD‬اذ‬
‫شده است‪ ،‬نابود می کند‪.‬‬
‫‪Burjis: Vol 8, Issue 1‬‬ ‫‪Integration of Islamic Principles in the Planning….‬‬ ‫‪January-June 2021‬‬

‫اتخاذ اصول اسالمی طراحی و برنامه ریزی‪ ،‬بر مسائل اجتماعی در شهرک ه‪D‬ای ش‪D‬هری مس‪D‬لمان ک‪D‬ه تحت‬
‫تاثیر فرهنگ قرض گرفته شده غربی ها و سایر کشورهای غیر مسلمان قرار دارند‪ ،‬غلبه خواهد کرد‪.‬‬

‫مرجع‪:‬‬

‫‪ 1‬جالل الدین‪ ،‬سیاوش و دریا اوکتای‪" .‬فضاهای عمومی شهری و سرزندگی‪ :‬تجزیه و تحلیل اجتماعی و فض‪DD‬ایی در خیاب‪DD‬ان ه‪DD‬ای‬
‫شهرهای قبرس" ‪.Procedia-Social and Behavioral Sciences 35 (2012): 664-674‬‬
‫‪ .Būkhari، A. Y. (1980) 2‬برخی از یادداشت ها در مورد توسعه معماری معاصر اسالمی (عصاره)‪ .‬اکستیک‪77-76 ،‬‬
‫‪ 3‬حمید‪ .S. (1991) ،‬تکامل در طراحی شهرهای اسالمی‬
‫‪ 4‬اوجانگ‪ ،‬نورسییده‪" .‬پیوستگی مکان و تداوم هویت مک‪D‬ان ش‪D‬هری" ‪Procedia-Social and Behavioral Sciences 49‬‬
‫‪.(2012): 156-167‬‬
‫‪ 5‬ری‪ ،Bhaswati ،‬و راجیب شاو‪" .‬تغییر شکل ساخته شده و پیام‪DD‬دهای ت‪DD‬اب اوری ش‪DD‬هری‪ :‬از دس‪DD‬ت دادن فض‪DD‬اهای پاس‪DD‬خگو و‬
‫تعاملی اجتماعی" ‪.Procedia engineering 212 (2018): 117-124‬‬
‫‪ Mehta، Vikas 6‬و ‪ .Jennifer K. Bosson‬ب‪DD‬ازبینی خیابانه‪DD‬ای پ‪DD‬ر جنب و ج‪DD‬وش‪ :‬تع‪DD‬امالت اجتم‪DD‬اعی در فض‪DD‬ای عم‪DD‬ومی‬
‫فصلنامه اموزش و پژوهش برنامه ریزی ‪.172-160 :)1399( 2 ،41‬‬
‫‪ 7‬قم‪DD‬ری‪ ،‬واد ال‪ ،‬و حس‪DD‬ن عب‪DD‬اس‪Studia arabica et islamica: Festschrift for Iḥsān Abbās on his sixtis " .‬‬
‫)‪.birthday." (1981‬‬
‫‪ ،Böwering 8‬گرهارد‪ .A Concordance of the Qur'an، by Hanna E. Kassis، xxxix+ 1444 pages " .‬انتشارات‬
‫دانشگاه کالیفرنیا‪ ،‬برکلی و لس انجلس‪95 .1982‬دالر مروری بر مطالعات خاورمیانه ‪.107-106 :)1985( 1 ،19‬‬
‫‪" .Ḥaider، S. Gulzār 9‬زیستگاه و ارزش ها در اسالم‪ :‬یک فرمول مفهومی از یک شهر اسالمی" ‪The Touch of Midas‬‬
‫‪.(1984): 170-208‬‬
‫‪ 10‬سردار‪ ،‬ضیا الدین‪ .‬اینده اسالمی‪ :‬شکل ایده هایی که می ایند منسل‪.1985 ،‬‬
‫‪ 11‬اتشین‪ ،‬حسین محمد‪" .‬شهرنشینی و محیط زیست‪ :‬چشم انداز اسالمی‪ ".‬یک هالل اولیه‪ :‬اینده دانش و محیط زیست در اسالم (‬
‫‪.194-163 :)1989‬‬
‫‪ 12‬س‪DD‬رگلدین‪ ،‬اس‪DD‬ماعیل‪Design and social change in contemporary Muslim society (extract).Ekistics " .‬‬
‫‪.(1980): 45-46‬‬
‫‪ 13‬ری‪ ،Bhaswati ،‬و راجیب شاو‪" .‬تغییر شکل ساخته شده و پیامدهای ت‪DD‬اب اوری ش‪DD‬هری‪ :‬از دس‪DD‬ت دادن فض‪DD‬اهای پاس‪DD‬خگو و‬
‫تعاملی اجتماعی" مهندسی پروسدیا ‪124-117 :)2018( 212‬‬
‫‪ ، Thwaites 14‬کوین‪ ،‬جیمز سیمپسون‪ ،‬و ایان سیمکینز‪" .‬لبه های انتقالی‪ :‬یک چارچوب مفهومی برای درک اجتماعی و فض‪DD‬ایی‬
‫از لبه های خیابان شهری" طراحی شهری بین المللی ‪.309-295 :)1399( 4 ،25‬‬