खंड

पहिला
गीतारिस्य प्रकाशन शताब्दी ननमित्त

लोकिान्य बाळ गंगाधर हिळक

ई साहित्य प्रनतष्ठान
श्रीिद्भगवद्गीतारिस्य

लोकिान्य बाळ गंगाधर हिळक

प्रथि प्रकाशन : वैशाख १९१४

ई प्रकाशन : वैशाख २०१४

ई प्रकाशक : ई साहित्य प्रनतष्ठान

www.esahity.com

esahity@gmail.com
िे ई पस्
ु तक प्रताधधकारिक्
ु त असन
ू ई साहित्य
प्रनतष्ठानतर्फ़े ववनािल्
ू य ववतरणासाठी उपलब्ध
आिे. आपला िक्क आिे व आपली जबाबदारी
आिे की िे पस्
ु तक जास्तीत जास्त लोकांपयंत
ववतररत केले जावे
 आभार

खंड १ ते ४

http://www.geetarahasya.com/

खंड ५ वा : इंिरनेि अकााईव्ह्जवरून साभार

https://archive.org/details/Srimad_bhagavad_git
a_rahasya-marathi-bal_gangadhar_tilak_1924

िाहिती

http://marathivishwakosh.maharashtra.gov.i
n/khandas/khand18/index.php/component/
content/article?id=10488
श्रीिद््‌भगवद््‌
गीतारिस्य्‌:्‌

लोकिान्य्‌ बाळ्‌ गंगाधर्‌ हिळक्‌ ्यांनी्‌ मलहिलेले्‌ गीते्‌

वरील्‌ भाष्य.्‌ श्रीिद््‌भगवद््‌गीतारिस्य्‌ अथवा्‌
किायोगशास्र्‌ िे ्‌ ्या्‌ ग्रंथाचे्‌ संपण
ू ्‌ा नाव्‌ आिे ; तथावप्‌
गीतारिस्य्‌्या्‌नावानेच्‌िा्‌ग्रंथ्‌सािान्यत:्‌ओळखला्‌
जातो.्‌ ्या्‌ ग्रंथाची्‌ पहिली्‌ आवत्ृ ती्‌ १९१५्‌ साली्‌
ननघाली.्‌केसरी्‌प्रकाशनातर्फे्‌‘ सिग्‌लोकिान्य्‌हिळक्‌
’ ्या्‌ योजनेतील्‌ एक्‌ ग्रंथ्‌ म्िणूनिी्‌ गीतारिस्य्‌ िे ्‌
१९७४्‌साली्‌प्रमसद्ध्‌झालेले्‌आिे .
्या्‌ ग्रंथाची्‌ पव
ू प
ा ीहठका्‌ थोडक्यात्‌ अशी्‌ :्‌ १९०८्‌ साली्‌
हिळकांना्‌ राजद्रोिाच्या्‌ आरोपावरून्‌ कारावासाची्‌ मशक्षा्‌
िोऊन्‌ ती्‌ भोगण्यासाठी्‌ त्यांना्‌ ह्म्िदे शातील्‌
(म्यानिार)्‌िंडाले्‌येथील्‌तुरूंगात्‌ठे वण्यात्‌आले्‌
िोते.्‌ त्यावेळी्‌ िा्‌ ग्रंथ्‌ मलहिण्यासाठी्‌ आवश्यक्‌ ती्‌
पुस्तकादी्‌ साधने्‌ पुण्यािून्‌ िंडाले्‌ येथे्‌ नेण्याची्‌
परवानगी्‌ तत्कालीन्‌ ब्रह्महिश्‌ सरकारतर्फे्‌ मिळाल्याने्‌
्या्‌ ग्रंथाचा्‌ पहिला्‌ खडाा्‌ हिळकांनी्‌ (१९१०-११्‌ च्या्‌
हिवाळ्यात्‌ )्‌ तुरूंगात्‌ मलिून्‌ काढला.्‌ पुढे्‌ वेळोवेळी्‌
सुचत्‌ गेल्याप्रिाणे्‌ त्यात्‌ सुधारणा्‌ केल्या.्‌ ्‌ त्यांतील्‌
कािी्‌ सध
ु ारणा्‌ तरू
ु ं गातन
ू ्‌ िक्
ु त्‌ झाल्यानंतरिी्‌ केल्या.्‌
्या्‌ ग्रंथाचा्‌ पहिला्‌ खडाा्‌ मशसपेन्न्सलीने्‌ केलेला्‌ िोता.्‌
वयाच्या्‌ सोळाव्हया्‌ वर्षी्‌ गीते्‌ चा्‌ पहिल्यांदा्‌ संपका्‌
आल्यापासून्‌ हिळकांनी्‌ अनेक्‌ वर्षे्‌ केलेल्या्‌ गीता्‌
धचंतनाचे्‌ आणण्‌ त्याच्याशी्‌ संबंधधत्‌ अशा्‌ अनेक्‌
गंथांच्या्‌ त्यांनी्‌ केलेल्या्‌ अभ्यासाचे्‌ र्फळ्‌ म्िणजे्‌
गीतारिस्य्‌िा्‌ग्रंथ्‌िोय.
गीते्‌ वर्‌ जी्‌ भाष्ये्‌ झाली्‌ त्यांत्‌ आद्य्‌ शंकराचायां्‌ चे्‌
गीता्‌ भाष्य्‌ िे ्‌ सवांत्‌ प्राचीन्‌ िोय.्‌ ्या्‌ भाष्यात्‌
शंकराचायांनी्‌ गीते्‌ चा्‌ अथा्‌ ननवन्ृ त्तपर्‌ लावलेला्‌ आिे ;
तथावप्‌ शंकराचायांपूवीिी्‌ गीते्‌ वर्‌ भाष्ये्‌ व्‌ िीका्‌
झाल्या्‌ िोत्या्‌ व्‌ गीतेवरील्‌ शांकरभाष्यातच्‌ ्या्‌
िीकाकारांच्या्‌ ितांचा्‌ ननदे श्‌ आलेला्‌ आिे .्‌ ्या्‌
िीकाकारांनी्‌ गीते्‌ चा्‌ अथा्‌ प्रवन्ृ त्तपर्‌ लावलेला्‌ िोता.्‌
ज्ञानी्‌ िाणसाने्‌ आिरणान्त्‌ स्वधिोक्त्‌ किा्‌ केले्‌
पाहिजे, अशी्‌ ्या्‌ िीकाकारांची्‌ भूमिका्‌ िोती.्‌ िा्‌ अथा्‌
शंकराचायांना्‌ िान्य्‌ नसल्यािुळे्‌ तो्‌ खोडून्‌ काढून्‌
आपला्‌ननवन्ृ त्तपर्‌असा्‌गीताथा्‌ प्रस्थावपत्‌करण्यासाठी्‌
त्यांनी्‌ आपले्‌ भाष्य्‌ मलहिले , असा्‌ त्यांच्या्‌ भाष्याच्या्‌
उपोद््‌घातात्‌ स्पष्ि्‌ ननदे श्‌ आिे .्‌ वैहदक्‌ काळात्‌
प्रवन्ृ त्तवाद्‌ प्रभावी्‌ िोता; तथावप्‌ गौति्‌ बुद्धाच्या्‌
उदयापासून्‌आणण्‌पुढे्‌ बौद्ध्‌धिााचा्‌ऱ्िास्‌झाल्यानंतरिी्‌
शंकराचायांच्या्‌ ननवन्ृ त्तपर्‌ गीता्‌ भाष्याच्या्‌ प्रभावािळ
ु े ्‌
ननवन्ृ त्तवाद, येथे्‌बिुिान्य्‌ठरला.्‌ह्म्ि्‌िीच्‌सत्य्‌वस्तू्‌
असून्‌ ऐहिक्‌ जग्‌ व्‌ जीवन्‌ िे ्‌ मिथ्या, िायािय्‌ आिे .्‌
त्यािळ
ु े ्‌ धचत्त्‌ शुद्ध्‌ िोऊन्‌ ह्म्ि्‌ व्‌ आत्िा्‌ ्यांच्या्‌
ऐक्याचे्‌ ज्ञान्‌ प्राप्त्‌ करून्‌ घेण्याची्‌ पारता्‌ अंगी्‌
येण्यासाठी्‌ स्िनृ तग्रंथप्रणीत्‌ गि
ृ स्थाश्रिाची्‌ किे्‌ केली,
तरी्‌ अखेरीस्‌ ती्‌ सवा्‌ सोडून्‌ दे ऊन्‌ संन्यास्‌ घेतला्‌
पाहिजे; अन्यथा्‌ िोक्षप्राप्ती्‌ नािी, असा्‌ ननवन्ृ त्तिागी्‌
ववचार्‌आिे .्‌हिळकांनी्‌्या्‌ननवन्ृ त्तवादाचे्‌ खंडन्‌करून्‌
प्रवन्ृ त्तिागााचा्‌परु स्कार्‌केला.
ननवन्ृ त्तपर्‌ िोक्षिागााच्‌े गीतेत्‌ िुळीच्‌ वववेचन्‌ नािी,
असे्‌हिळकांच्‌े म्िणणे्‌नािी, परं तु्‌गीते्‌िधला्‌िा्‌िुख्य्‌
िुद्दा्‌ नािी.्‌ युद्ध्‌ करणे्‌ िा्‌ क्षब्ररयाचा्‌ धिा्‌ असला, तरी्‌
युद्धात्‌ कुलक्षयादी्‌ भयंकर्‌ पापे्‌ घडत्‌ असल्यािुळे्‌ िे ्‌
युद्ध्‌ िाझ्या्‌ आत्िकल्याणाचा्‌ नाश्‌ करील; अशा्‌
पररन्स्थतीत्‌ युद्ध्‌ करू्‌ का्‌ नको, अशा्‌ कताव्हयिोिात्‌
पडलेल्या्‌ अजन
ुा ाला्‌ िोििक्
ु त्‌ करण्यासाठी्‌ गीता्‌
सांधगतली्‌गेली.्‌किे्‌ िी्‌कधीच्‌सुित्‌नािीत्‌आणण्‌ती्‌
सोडूिी्‌नयेत.्‌ज्ञानिूलक्‌व्‌भन्क्तप्रधान्‌असा्‌किायोग्‌
आचररल्यास, म्िणजे्‌ त्यानुसार्‌ किे्‌ केल्यास्‌ कोणतेच्‌
पाप्‌ लागत्‌ नािी्‌ आणण्‌ िोक्षिी्‌ मिळतो.्‌ ्या्‌
किायोगाचेच्‌ गीते्‌ त्‌ प्रनतपादन्‌ आिे , असा्‌ हिळकांचा्‌
अमभप्राय्‌आिे .
हिळकांच्या्‌गीतारिस्या्‌ ची्‌एकूण्‌पंधरा्‌प्रकरणे्‌ असून्‌
गीते्‌ चे्‌ बहिरं ग्‌ परीक्षण्‌ ्या्‌ नावाने्‌ एक्‌ पररमशष्ि-
प्रकरणिी्‌्या्‌ग्रंथात्‌अंतभत
ूा ्‌केलेले्‌ आिे .्‌गीतारिस्या्‌
तील्‌ पंधरा्‌ प्रकरणे्‌ अशी्‌ :्‌ (१)्‌ ववर्षयप्रवेश, (२)्‌
किान्जज्ञासा, (३)्‌ किायोगशास्र, (४)्‌ आधधभौनतक्‌
सख
ु वाद, (५)्‌ सख
ु द:ु खवववेक, (६)्‌ आधधदै वतपक्ष्‌ व्‌
क्षेरक्षेरज्ञववचार, (७)्‌ कावपल-सांख्यशास्र्‌ ककं वा्‌
क्षराक्षरववचार, (८)्‌ ववश्वाची्‌ उभारणी्‌ व्‌ संिारणी, (९)्‌
अध्यात्ि, (१०)्‌ किाववपाक्‌ व्‌ आत्िस्वातंत्र्य, (११)्‌
संन्यास्‌ व्‌ किायोग, (१२)्‌ मसद्धावस्था्‌ व्‌ व्हयविार, (१३)्‌
भन्क्तिागा, (१४)्‌गीताध्यायसंगती, (१५)्‌उपसंिार.
गीता्‌ व्‌ ििाभारत्‌ ्यांच्‌े कतत्ाृ व, गीता्‌ व्‌ उपननर्षदे ्‌
्यांचा्‌ काळ, गीता्‌ व्‌ ब्िसर
ू े्‌ ्यांची्‌ पव
ू ाापारता,
भागवत्‌ धिााचा्‌ उदय्‌ व्‌ गीता,्‌ आपल्यासिोर्‌ आज्‌
असलेल्या्‌ गीतेचा्‌ काळ, गीता्‌ व्‌ बौद्ध्‌ ग्रंथ, गीता्‌ व्‌
णिस्ती्‌बायबल्‌असे्‌ ववर्षय्‌गीतेच्या्‌बहिरं ग्‌परीक्षणात्‌
आलेले्‌आिे त.
ज्या्‌ अनेक्‌ वादांच्या्‌ व्‌ प्रिेयांच्या्‌ आधारे ्‌ गीते्‌ त्‌
किायोगाचे्‌ प्रनतपादन्‌ केलेले्‌ आिे ्‌ व्‌ ज्यांचा्‌ ननदे श्‌
कधी्‌ कधी्‌ र्फारच्‌ संक्षक्षप्त्‌ रीत्या्‌ केलेला्‌ असतो, त्या्‌
मसद्धान्तांची्‌ आधी्‌ िाहिती्‌ असल्याखेरीज्‌ गीतेतील्‌
वववेचनाचे्‌ पूण्‌ा ििा्‌ लक्षात्‌ येत्‌ नािी.्‌ म्िणून्‌ गीतेत्‌
जे्‌ जे्‌ ववर्षय्‌ ककं वा्‌ मसद्धान्त्‌ आले्‌ आिे त, त्यांच्‌े
प्रकरणश:्‌ ववभाग्‌ पाडून्‌ त्यांतील्‌ प्रिुख्‌ युन्क्तवादांसि्‌
गीतारिस्यात्‌ त्यांच्‌े थोडक्यात्‌ ननरूपण्‌ करण्याचा्‌ िे त्‌
ू
उपयुक्
ा त्‌ प्रकरणे्‌ पाडण्यािागे्‌ असल्याचे्‌ हिळकांनी्‌ ्या्‌
ग्रंथाच्या्‌ प्रस्तावनेतच्‌ स्पष्ि्‌ केलेले्‌ आिे .्‌ मशवाय्‌
गीतेच्या्‌ प्रिुख्‌ मसद्धान्तांची्‌ इतर्‌ धिांतील्‌ व्‌
तत्त्वज्ञानातील्‌ मसद्धान्तांशी्‌ आवश्यक्‌ तेथे्‌ थोडक्यात्‌
तुलना्‌करून्‌दाखववली्‌आिे .्‌अखेरीस्‌गीते्‌चे्‌श्लोकश:्‌
भार्षांतर्‌ हदले्‌ आिे .्‌ तसेच्‌ त्याबरोबर्‌ िीकेच्या्‌ रूपाने्‌
अनेक्‌िीपा्‌हदल्या्‌आिे त.
िा्‌ ग्रंथ्‌ बराच्‌ िोठा्‌ असला, तरी्‌ हिळकांच्‌े िुख्य्‌
वववेचन्‌ ‘ संन्यास्‌ व्‌ किायोग’ आणण्‌ ‘ मसद्धावस्था्‌ व्‌
व्हयविार्‌ ’ ्या्‌ एकािागोिाग्‌ एक्‌ अशा्‌ आलेल्या्‌
प्रकरणांत्‌सववस्तरपणे्‌ आलेले्‌ आिे .्‌किायोग्‌श्रेष्ठ्‌का,
्याबद्दल्‌ प्रत्यक्ष्‌ गीते्‌ त्‌ सांधगतलेली्‌ कारणे्‌ ्या्‌
प्रकरणांत्‌ निद
ू ्‌ केलेली्‌ आिे त.्‌ ज्ञानप्राप्तीनंतर्‌
ज्ञान्याला्‌स्वत:चे्‌असे्‌कािी्‌कताव्हय्‌राहिले्‌नािी्‌आणण्‌
त्याचा्‌ पूण्‌ा वासनाक्षय्‌ झाला, तरीिी्‌ त्याला्‌ किा्‌ सुित्‌
नािी; म्िणून्‌नन:स्वाथा्‌ बुद्धीने्‌ र्फलाशा्‌सोडून्‌किा्‌ करणे्‌
आवश्यक्‌ आिे , िे ्‌ हिळकांनी्‌ दाखवून्‌ हदले्‌ आिे .्‌
शंकराचायांनी्‌ ज्ञानननष्ठा्‌ वा्‌ संन्यासननष्ठा्‌ िी्‌ अंनति्‌
ननष्ठा्‌ िानली्‌ आणण्‌ धचत्तशुद्धीचे्‌ बा्य्‌ साधन्‌
म्िणूनच्‌ किायोग्‌ स्वीकारला.्‌ धचत्त्‌ शुद्ध्‌ झाल्यानंतर्‌
किािागााचा्‌ त्याग्‌ केला्‌ पाहिजे ; संन्यास्‌ स्वीकारला्‌
पाहिजे; संन्यासावस्थेतच्‌ ह्म्िज्ञान्‌ प्राप्त्‌ िोते्‌ व्‌ ते्‌
सतत्‌हिकववता्‌येते, असे्‌ शंकराचायांच्‌े प्रनतपादन्‌आिे .्‌
्याखेरीज्‌ दस
ु रीिी्‌ एक्‌ ितप्रणाली्‌ भारतीय्‌ परं परे त्‌
आिे .्‌ ती्‌ अशी्‌ :्‌ धचत्तशुद्धी्‌ झाल्यानंतर्‌ र्फलाशा्‌ न्‌
धरता, ननष्काि्‌ बद्ध
ु ीने्‌ किायोग्‌ आचरणे्‌ शक्य्‌ िोईल.्‌
त्यािुळे्‌ धचत्तशुद्धी्‌ झालेल्याने्‌ संन्यासच्‌ घ्यायला्‌ िवा,
असे्‌ नािी.्‌ संन्यास्‌ वा्‌ किायोग्‌ ्यांपैकी्‌ कोणतािी्‌
पयााय्‌ स्वीकारावा्‌ आणण्‌ अखेरपयंत्‌ हिकवावा.्‌
हिळकांनी्‌ ्या्‌ दोन्‌ ितप्रणालींपेक्षा्‌ वेगळा्‌ ववचार्‌
िांडलेला्‌ आिे .्‌ साधकावस्थेपासून्‌ मसद्धावस्था्‌ प्राप्त्‌
झाल्यानंतरिी-म्िणजे्‌ आिरण-किािागााच्‌े अनक
ु रण्‌
करणे्‌ प्रशस्त, असा्‌गीते्‌ चा्‌अमभप्राय्‌असल्याचे्‌ त्यांच्‌े
म्िणणे्‌आिे .
िाणूस्‌ मसद्धावस्थेला्‌ पोिोचला; त्याला्‌ स्वत:साठी्‌
कािीिी्‌ प्राप्त्‌ करून्‌ घेणे्‌ राहिलेले्‌ नसले , तरी्‌
सिाजधारणेसाठी्‌ त्याने्‌ किे्‌ केली्‌ पाहिजेत.्‌ िाणूस्‌
जेव्हिा्‌ मसद्धावस्थेला्‌ पोिोचतो, तेव्हिा्‌ त्याचे्‌ िन्‌ शुद्ध,
ननिाळ्‌झालेले्‌ असते; वासनांवर, ववकारांवर्‌त्याने्‌ ववजय्‌
मिळववलेला्‌ असतो.्‌ सिाजधारणेसाठी्‌ करावयाच्या्‌
कताव्हयांची्‌ त्याला्‌ नेिकी्‌ जाण्‌ असते.्‌ त्यािुळे्‌
लोकांसाठी्‌ तो्‌ आचरणाचा्‌ उत्ति्‌ आदशा्‌ ननिााण्‌ करू्‌
शकतो.्‌ त्याची्‌ जबाबदारी्‌ िोठी्‌ असते्‌ आणण्‌ जगाचा्‌
व्हयविार्‌ चालववण्यासाठी्‌ किे्‌ आवश्यकच्‌ आिे त.्‌
ननव्हवळ्‌ धचत्तशुद्धी्‌ एवढाच्‌ किााचा्‌ उपयोग्‌ नािी, असा्‌
गीताथा्‌हिळकांनी्‌सांधगतला्‌आिे .
ब्रह्महिशांची्‌ भारतावर्‌ सत्ता्‌ प्रस्थावपत्‌ झाल्यानंतर्‌
आपल्या्‌ पराभूतपणाचा्‌ ववचार्‌ ब्रह्महिश्‌ राजविीतील्‌
भारतीय्‌ नवमशक्षक्षतांपैकी्‌ कािी्‌ थोड्या्‌ व्हयक्तींनी्‌ केला्‌
आणण्‌ पराभवाच्या्‌ दष्ु िचक्रातून्‌ बािे र्‌ पडण्यासाठी्‌
त्यांना्‌नवसंस्कृतीच्या्‌ननमिातीची्‌आणण्‌नव्हया्‌भारताचा्‌
वैचाररक्‌ पाया्‌ घालण्याची्‌ आवश्यकता्‌ जाणवू्‌ लागली.्‌
भारताच्या्‌िौमलक्‌पररवतानाच्या्‌हदशेने्‌वैचाररक्‌अंगाने्‌
त्यांनी्‌प्रयत्न्‌केले.्‌लोकिान्य्‌हिळकांच्‌े गीतारिस्य्‌िा्‌
अशाच्‌ प्रयत्नांचा्‌ एक्‌ िित्त्वाचा्‌ भाग्‌ िोय.्‌ हिळक्‌ िे्‌
स्वत:्‌ हिंद्‌ू धिागंथांच्‌े प्रािाण्य्‌ िानणारे ्‌ िोते.्‌ िे ्‌
प्रािाण्य्‌ गीते्‌ च्या्‌ संदभाातिी्‌ पण
ू प
ा णे्‌ िान्य्‌ करून्‌
त्याचे्‌ एक्‌ उत्कृष्ि्‌ नवे्‌ भाष्य्‌ गीतारिस्या्‌ च्या्‌ रूपाने्‌
हिळकांनी्‌ ननिााण्‌ केले, अशा्‌ आशयाचे्‌ ववचार्‌ तकातीथा्‌
लक्ष्िणशास्री्‌जोशी्‌्यांनी्‌िांडले्‌आिे त.
कुलकणी, अ.्‌र.
िराठीववश्वकोशावरून साभार
1. ववर्षयप्रवेश
2. किान्जज्ञासा
3. किायोगशास्र
4. आधधभौनतकसुखवाद ( Materialistic theory
of happiness)
5. सुखदुःु खवववेक ( Consideration of
happiness and unhappiness)

6. आधधदै वतपक्ष आणण क्षेरक्षेरज्ञववचार ( The intuitionist school and

consideration of body and the soul)
7. कवपलसांख्यशास्र आणण क्षराक्षरववचार ( Consideration of Mutable and
imutable)
8. ववश्वाची उभारणी व संिारणी The construction and destruction of
cosmos
9. अध्यत्ि The Philosophy of the absolute self
10. किाववपाक आणण आत्िस्वातंत्र्य (The effect of Karma and freedom
of will)
11. संन्यास आणण किायोग( renunciation and Karmayoga)
12. मसद्धावस्था आणण व्हयविार ( The state of perfect and worldly affairs)
13. भक्तीिागा ( The path of devotion)
14. गीताध्यायसंगती ( Continuity of chapters of Gita)
15. उपसंिार ( summary)
16. १८ /
४   

   
     
  !"#   . %&
 *
) '"( +,-  '-.  0 
/  *
), '2 0
/

3  *  5
4 0 *  * -(
 ; -" 7'"8 0  9: !";
< 
= 0
>?( 0 
+'- 0  B ॄD -"
/ १  १२ '
 0
ॄD( E 0
/ *
 0 *
. 7'"  -G
 ॄDF
 ू "( +,L  १M३  १O१
 H  I ॄD  - J - "
B 
'  .   ू (  * *
 . '- - P'"( - Q
(
0 M 3 /, H  *
-R'"( 0
- Q >?( ३O१ 3 /
0 *
-" -  S- '"(  . 
O 3 /   T  .
  ?  ;  ू   0
/U"( +, ?( V 3
 ),  0 *
/U" ॄD?'" I   0 *
 -. '
-  H - I  ि  ?  ू- X 
. *
‘4< - J-
[ "’  0 ( म 0  
 .  म 0 
8 ) <, +'  
 ^  0  
?  . ' =  +'  ?(
0 -_ '( '-. E
0 , -" - Q !";
/   ?(
0 S '( '-. '
0
/ ) 
 *
, -4-' . -   '`'"( '>0?  
*
!". '"  '" *     ौ
'" 0   /
; ू b-'
-  2G *
)  . 9? '`,'"  '?  '-?
0 cू 
*  ’  0 ( म 0  --
0 '. ‘ T'"
 *
), '" d
* 0  '`'"
'" * *
- ; - eब-"   /- - 
 - 
 . >;
+g>  *
ौh '" 0 ११
7L / १३  0  /
*
२३  -i 
 ), - Q 7L
0 
-''j - ( . २३-३३)
‘ -'’   0 - ^  0 * ‘ -'’ !"
 ; ' ) I mऽ
0 b' म 0
 '# .  -' EूL *
),  '`'"
) o
 
^ +g> *
 . '" '`'"  '?  d   p,   I  -E "
0 (-d
(४.M) ; =, ; 0 ) q ( *  L)* 
0 +g>
 *   
.G
 *  0
   *
 !""  '?.  '"ू" 
   - M 3 7L(
0 ३१  ४० 0 B I
/'  ),     
0
- *  - ‘  ’
.G   0 . >;
 >s*  
 
 
 
ू
    
 ३०  ,      
! " 
२४२   *+ ' म-
 %& '. )  .  +01
/  

/ & ' " 70’  00
 23& ',  1 4) ‘ 60*  
 
9: ; 1 <01 "
60  
&=    , <>11&
<>1)   ?*9
09
 )
6  @A0
 , 3
 " ू9  *&&
26 0   ' ( *. C .! ".

२-  ' ). F 
G &= H   1 /I 0'1 
  &
';   1 0 /I&1  1  ू1 KL 1&
 O
 १N१  १ 
" 
<>1/'P & 0!, <>11&
 
ू49 
&  /'P) Q99
 RS1
 %& '  4   
9-' &=  .   16  '  
'
Q9 1/'P      '   Q9 1/'P &
!0 T 9  
' 
 2.  9&9U G &=     2
  /I& 0'1.
! Q9 0A ?*91 ू9  <>1
‘10’ 20  G 1& ूV  <1 %&&
 
. ' 9*W0    '  9I 0'1.    T91 “<1Yि*3 6ि-6&०” '
! @&&
 
?*9 -*\ ]<%0 
&9 ू^ _&=  ’ 0
< 91 ‘A`< 
! ' 0 ूa < 91 ू)  &
039  <1) %& '. 20 
 %. 9 , < 7 ू^ 910 ' ?*9 100! K)&& ' 
 10 ')
/0F b  0 0 c W9) ?*9 @A0
  9'1 010 )0!
  ',
R0&&  2 
S9 d9 !
'*. < 9 ' 9&% e)
  4) 9& 0%0 b1 9 10f0
=/I  "
S9 )10 '*A 9 0'1. *
  9*9*  91
 1& '9191`0 <>1)  , KF  
0%
 /'P  0
09&, hi 9  ! jI0 
!   .
' &b k& ! , lब
S
 T  9'1 1 9*4  1&
  ,
' -  1&
 0= 4 nऽ 14
  9*1 )= ) L & 0'1. -  " 1)1
9p   41&
)0 9

)1 6I1 '&1   <>1 ू^1 A0
' " म-  1 &*9/q
_=0  
)& &   %0! . 9Rr0
  1 Q%1 1
<>1
 
 = l -   
 ! " '* 0'1 Qs)
=  16 4)1 
   0 0 c 1 ...........................................................................
/610
____________________________________________________________________________________
  u' 949
*  1& T91 Rr9  1 (<>1'
 ) . . '  <
@0-
' 'v1 G 0! 9j1 '
 .
 ू ३  "

  

67  #
89  # ; ! ।< *
: (
-  २.@०

 GH (!
 '$,  $, B C*  DE7(  4%F * 
#
 *  $  ( )$I ,  ; $ )  )$I 4KL( *  ( &  *
* 4!M C % 4 N (E* ,*. $ O! '4( , P Q , 
#
* R*,  B($,
, G & $, ! .T   . $ $
$% ौ , S Q C
$ 1Q  &
U  &
(ऽU &
W “)T 
I $Y( ” $ “)T
ॄ\$Y(” )  (ऽ *  3% C!!
* ,
* . ॄ\ 4Q * 8ू * # 0(
# 
& I ]4Q * I ^(
$%  , 'ू *    4Q * ((
&     % * _
& $Y( 8! `! ,* '! *
  GH $% a , ; % (b

4$,c ू ‘)T ’ B d(e  ‘ $Y( ’* * 9B4 %    *
,_ & *  $QaQ  !
 # $b
* * ,*. )  `* )f* )(* 4$,c*
#
)W%( *
cE #  * * ,_ !0 W ,; $
)fg (h
# * %i
,_  ic i * * *
C !!  45*# j$, , ( b 4f*.  i
# *
 & !* # ूT : $ O( $Y( ,*  , ,* 4, % (c(   k
B
  ू l  )(. *
!    * $%%
* * * *
 4m* !!
#
,*. 8 !5n 4c , $4k%I % B%I & & % 
, S (% 1I% & $, 0
, ,  C  !5n * &
a  ) a , ,
  S * )# m# ( f

&
(o( *   `!, $ ूp   ( f
C* ( R  *
Q * ,* * *
%f4 * % *
d1i4 *
# * 9 ू$p
!0 )( ' i  # ds$ ऽ , n!, G'$Q
, *  q, 4 r!h `
#
( o $t%Q * R
* '* ( I , n, R
* “) Uu v& ूY%Qw
&
&
WL(*”- 8  B  * '
&   $ ( $ ॄ\YU !1&-!1& 1
_________________________________________________________________
 
* ‘‘  ौ .      & # ! '(
!,  #  $%
)(* .’’ , - ./ * !0 )( '12! 3 $% 45# * 
* * ,*.
ू !!
  ३


 -      
    ौ  !" #$
 
" )
 %. '(  *+  , -. *
   * ू *01
  “ 0
 ू6
0   0” (   4   %5   $*0" %. 6
  
7 *00( , 
 (6 80 56  )  ,,
  9
, $6
 
'6    *0
'" ( "   !(  ;+
 ऽ %6 "6
) ? @1
,  ू( ‘’ 56' *9 )  A*" *' 0 ( ,*
)
A - BC DA -  ौ )
( ' *"   %.  ‘’
6
)
56'  ; %*6 '0  "*0"F6  ,,
 ू 
%""   
ू( "-   D H
G 0I ( ूJ   , ! H 
 (  K0L ' *00(
 "
  %,  %6 0(
I *6 ' %.
6 6*   6N
M"  !7 ू*$ ) O(
  ू    G

'? - $ O7  !  "
4P $Q  , , 6*
ू*$( "K

ू R 0 ";   S) 
 ू(  T ' *0
 UGV WX
.  -  Y Z  )  ू   
 6N )
   P
 (  F6 *.
O7
 T *" O ‘’ . ‘’ O ‘ ’ +
, , *U"  , !(
 ‘6, 4, "(",’   %; 0 ( Y  K0L *00*F %.

 ?(  6 [0S( ,  O(    
 *0  )
 Y *-6 ' *(
 0(  ॅ , . 6* + ], ! ^_ूJ -
 %,   Q
   ?     . ू( 0T*$ +ू6  5G" 56' #
*""
   ; %*6  #   0  ;+
(   , *-*-6 '
   0T*$ म
 0 + + *$ ? *0+ 0( %
  , !(
 
0 )
'V6  " 
,
$*0? -( '*T 7 0   ( ू0*a M" %. '*T 7 ू6
) 0 ू( + . c
 ौb # 6 (   P
 0T*$ *0 ) ' 
*,  # - *. ! ि4 *V*0"   #*( *V*0" *';
 "
%*6 +Y म  *  # -( '0( (K. . २g.२ ). # 0
  ( %# %, ! H # - ""
 D H 0$( )
   6*  c"

Aऽ! , # , '
  ,  #( + , Aऽ i j. 56
;+
kV *V0( ................................................................................................

२  
 

  
.    
  ’
   ‘  #   .
$%
& 
  ू ौ) *+ , - 
 
../
 # 1 - /
  #0/ 
  2 34  &
5#/
1& 
   <=>  ?
  8 8 
- 78 # 9: ; ू1&

    @2#   -  
A   &  8D .
- BC# $ /  E
  H * #   #   1&
FG 34    ‘#I
   #I/  ’
 ’ J #  @?   - 
  ‘   /
8 K?  =-
L   /
#5   7M?  8,   
 N BC F$ =? 78 ‘O2/

O2  ’  $ BC/ F QR  %#  2 -/ BC#   L -
P
    / ?
55/  
  8,   KS #    ँ 3U?
 ’   #I
 8  #VW   ‘  K   / X  /
D ?? 78 9 Y# 7M+ू ‘Z   िCN\’  ू]
 8-/ <^W . #K_/   ` ?
/#   F म  # 

 Z 
#I  ‘Z’  9
5/  $??
  .
#b2 Q    Q\//   #) # /@ /@
  >P
 d
5c P 
    K  M 
A    ?  ?
 
/# D# $# e?   
 .    ू\  
  #
7M?  5c d/

? 
3f  >P// R# ू5#  
+2 
\K4/
 
\P/

 / #  5c $/  K  M/   gZ $

K_ 
 #$h> * # . #I/ 
  5ii Pूj k\P# 
1*   8 l\ 3? ?
 ,  P 
#- P 5c 78

m   >/     k` K    ू]/ 5 #

?+P8 /  
5c & मf 5  # . K P&

# P/ . 5    5c $ 3? . K? 8 8
 $
< Kn       ?    “ K 1 8  
 # 
 ?”   F $P?
 ू] ?   K  1   # . /
#I 
  34
9#  #  /2   2 / . m 
8 F ू/ K

0   3f 8&
  KM   
5    9# r>   #/.
  
3; ?    ? 
 $# e? , #0  2 t
  
   ३

      
    
    ,  
 "  # $ ,   % &  (
'     .  *  
 +, #,    # (    ू .
 /0
 $ 123 " 4 
+5+   "  ( # 67+ 8 म  , +  
  
 #, 
  #, ; , (    ,  
ू; < = >  = 
  “ @ A,  B+ C  ौ+ / 
     ” (. २.H; ३.२),
.
  ौJ K "    . C   
  ौ+   C L

/   M
. A,   
#N  6     O    1 
  ू P 7+  /   – “JRS    / T  N” -  
/ 
J 7+#0  
.   (J. २.४, २), #0   
 #ऽ, #ऽ,
#/,  X, िZ . [ 
 ू   M 
#N 
7+ J"  +  @    
    “1 \ # ,
  
#N ”   J"  ] ^N   ;
, ‘ू+’ A, 8ि+
  ू+ a,  M  , ’ौ+’ A, C  
   b -
> ,, + 
 ू+c
ौ+c  
 T d"   e f।
  hू+  ,
ौ+ J  ू+  j ,
   +.i J ॥
“ू+ ( l   * 8ि+  ) ौ+ (   L #<
   > ,)  
 "
 A, / ,  m$  n   . / ,   
ू+ #i  
 ौ+  #  ; ,   %   ू+ A,
1> , #i
*  
  n” -   Aa . (. १.२ २) A,   
8ि+.p
  0+    +  
  + .  #  
$ , , 
     6  * A,   q (  rf  , q ( 
 ,    , +5+  .
8ि+.p
 *  #i  .p f
 %     $ 1  
+5+   8 s,   0+     ^\   A, 
" .  (  .t /  .  , " . [ (  *# u  A,
*  rf    
    (  6 , (ू .
  v    . #n, 
 , 
v "  (    .  * .tu   
   ,   ( 
  "R  "  ू P 7+  ……………………………………………
ई

ई्‌साहित्य्‌प्रनतष्ठान्‌िी्‌व्हयावसानयक्‌प्रकाशन्‌संस्था्‌
नािी.्‌िराठीत्‌नवनवीन्‌लेखकांना्‌एक्‌सशक्त्‌
व्हयासपीठ्‌सिजपणे्‌उपलब्ध्‌व्हिावे्‌आणण्‌वाचकांना्‌
सिजपणे्‌कािी्‌चांगले्‌वाचायला्‌मिळावे्‌िा्‌आिचा्‌
उद्देश.्‌

िे ्‌काि्‌वाढावे्‌असे्‌वाित्‌असेल्‌तर्‌कृपया्‌आपल्या्‌
मिरांच्‌े ई्‌िेल्‌पत्ते्‌आम्िाला्‌कळवा.्‌अधधक्‌

िाहितीसाठी्‌www.esahity.com ई
.

esahity@gmail.com