К ы р г ы з Республикасынын бнлнм берүү ж а н а и л и м

министрлиги Б а т к е н м а м л е к е т т и к университети
К ы з ы л - К ы я гуманитардык - педагогикалык
институту

Касымов Тыныбек
Миталипов Камалидин

Үй — бүлөдөгү
мектепке чейинки
бала тарбиясы

Б и ш к е к - 2010
УДК 37.0
ББК 75.00
К-55

Баткен мамлекеттик университетинин Кызыл-Кыя гу-

манитардык-техникалык институтунун Окумуштуулар
кеңешинин чечими менен басмага сунушталган.

Рецензиялаган: Мурзаев М. нсихология илимдеринин

кандидаты, доцент

Адис редактор: Пакыров К. филология илимдеринин

кандидаты, доцент

К-55 Касымов Тыныбек, Миталипов Камалидии

Үй - бүлөдөгү мектенке чейинки бала тарбиясы, Педаго-
гикалык окуу жайлардын окутуучулары, студенттери жана
ата-энелер үчүн колдонмо, Бишкек, 2010-жыл, 148-бет

18БМ 9 7 8 - 9 9 6 9 - 4 4 2 - 0 4 - 5

Окуу-усулдук колдонмодо мектен курагына чейинки

балдарды уй-булодо тарбиялоо маселелери, анын жолдору,
ыкмалары тууралуу соз болун, недагогикалык окуу жайла-
рынын окутуучулары, студенттерине жана жалны эле ко-
омчулук тарбия берүү билимдерин остүрүү жаатында кыз-
мат кылуу максатын көздөйт.

А4303000000-10 УДК 37.0

18БМ 978-9967-442-04-5 ББК 75.00
© Касымов Т.,
Миталинов К. 2010
 Сөз башы
Б ү г ү н к ү коомубуздагы болуп ж а т к а н өзгөрүүлөр ар бир
инсанды ойлондурбай койбойт. Себеби, мындан а р к ы өнүгүү
ж а р а я н ы сөзсүз у ш у л ж а р а я н г а байланыштуу болот. Б у л
к а н д а й ж а р а я н ? А н ы н жообу, ж а ң ы муунду өзгөрүлгөн
ж а ң ы заманда жашоого үйрөтүү болуп саналат. Ар бир ата
- э н е баланы ж а ш ы н а н тарбиялоого милдеттүү. Ошондуктан
к ы р г ы з эли баланы ж а ш ы н а н деп к е л и ш е т . Ошол башта-
л ы ш к а й с ы мезгилден башталуусу керек деген суроо жара-
лат. Б а л а төрөлгөнгө чейин, же болбосо төрөлгөндүн бирин-
чи сааттарынан баштап тарбия а л к а г ы н а алынуусу зарыл.
Ал үчүн ата-энелерге баласын тарбиялоо үчүн н а з а р и я т т ы к
ж а н а а м а л и я т т ы к т а ж р ы й б а , и л и м и й көрсөтмө, усулдук
адабияттар керек болот. Сунушталып ж а т к а н «Үй-бүлөдөгү
мектепке ч е й и н к и бала тарбиясы» деген окуу китеби ошол
табигый т а л а п т ы к а н д а й д ы р бир деңгээлде толуктоо макса-
тында ж а з ы л г а н эмгек.
А й р ы к ч а , бул китеп ж а ш ата-энелерге баласын тарби-
ялоого ж а к ы н д а н ж а р д а м берет. Китептен ата-энелер, тар-
биялоо ж а а т ы н д а э м г е к т е н и ш к е н адамдар, «Үй-бүлө деген
эмне?, «Үй-бүлө т а р б и я с ы н ы н өзгөчөлүктөрү эмнеде?, «Тар-
биялоо ж а р а я н ы н д а эмнелерге маани берүү керек» - деген
суроолорго жооп алууга болот деген ойдобуз. Б у л ж а р а я н д а
элдик т а р б и я н ы н мааниси эмнеде, үй-бүлө ш а р т ы н д а кан-
тип системалуу т а р б и я н ы жүргүзүүгө м ү м к ү н деген суроо-
лорго ж е т и ш е р л и к д а р а ж а д а жооп ала а л ы ш а т .
Мындан т ы ш к а р ы баланын ж а ш т ы к өзгөчөлүктөрүн
эске алуу менен 1 ж а ш т а н 6 ж а ш к а ч е й и н к и мектеп ж а ш ы -
на ч е й и н к и балдарды к а н т и п өстүрөт, ал ж а р а я н д а тамак-
тандыруунун, уктатуунун, сейилдетүүнүн, сууга түшүрүү
процедураларын аткаруунун жолдору, алардын өсүүсүнүн

3
физиологиялык өзгөчөлүктөрүн байкап баруу, керек болгон
учурда, аларды талдоо мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат. Буга
кошумча мектеп ж а ш ы н а чейинки баланын дене боюнун
өнүгүү стандарттарынын, к а н тамырларынын басымынын
чоңдугу, жүрөгүнүн согуу пульсун, эттенүүсү ж а н а боюнун
өсүүсү, баш, көкүрөгүнүн көрсөткүчтөрү (антрометриялык
көрсөткүчтөрү) к а н ы н ы н группасынын ж а н а резус - фак-
тордун тукум куучулугу жөнүндөгү малыматтарды үй-бүлө
шартында текшерип, баласынын күндөлүк ден-соолугунун
абалын көзөмөлдөп турууга шарт түзүлөт.
Китепте үй-бүлө тарбиясындагы кээ бир терс көрүнүштөр
жөнүндө да азын-оолак сөз болот. А й р ы к ч а белгилеп кете
турган нерсе балдарды ыймандуулукка тарбиялоо маселеле-
ри кеңири көтөрүлүп, анын принциптери боюнча сөз козго-
луп, анын маанисине басым жасалган. Ошондой эле тарбия-
лоо ж а р а я н ы н д а а з ы р к ы заман тарбиясынын педагогикалык
негиздери менен диний тарбияны ж а к ы н д а ш т ы р у у н у н кээ
бир жолдору, анын таасирдүү ж а к т а р ы белгиленген. Б у л
китепте авторлордун а м а л и я т т ы к т а ж р ы й б а л а р ы н ы н ж ы й -
ы н т ы к т а р ы н ы н кээ бир аспектилери да камтылган.
Мектепке чейинки тарбия менен алектенген ата-эне, пе-
дагог ж а н а ж а л п ы эле окурманга пайдалуу китеп болот де-
ген ойдобуз.
Авторлор

4
Мектепке чейинки жаштагы балдарга үй-бүлө тарбия-
сын берүүнүн өзгөчөлүктөрү. Балдарды тарбиялоодогу
үй-бүлө мүчөлөрүнүн милдеттери.
I — бөлүк

1. Үй-бүлө жөнүндө. Үй-бүлө тарбиясы ж а н а анын өзгөчө-

лүктөрү.
2. Үй-бүлө мүчөлөрүнүн бала тарбиялоодогу ролу.
3. Б а л а тарбиясындагы ата-эненин үлгүсү ж а н а к ы з м а т ы .
4. Б а л д а р г а мектенке ч е й и н к и тарбия берүүдөгү үй-бүлө
мүчөлөрүнүн милдеттери.
5. Мектен ж а ш ы н а жетнеген балдарга үй-бүлөдө ар таран-
тан тарбия берүүнү уюштуруу.

II — бөлүк

Мектепке чейинки жаштагы баланы ыймандуулукка

элдик жана диний тарбиялардын элементтери менен
тарбиялоонун жолдору.
1. Үй-бүлө ш а р т ы н д а ж а ш баланын ы й м а н д у у л у к касиетте-
рин калынтандыруу.
2. Ж а ш муунду үй-бүлөдө тарбиялоо ж а р а я н ы н д а к ы р г ы з
э л и н и н элдик т а р б и я с ы н ы н б у л а к т а р ы н а н ж а н а диний
т а р б и я н ы н кээ бир тарбиялоо ы к м а л а р ы н а н найдалануу-
нун з а р ы л ч ы л ы г ы .

5
 I. БӨЛҮК

Үй-бүлөнүн бала тарбиялоодогу орду.

1.Үй — бүлө жөнүндө. Үй — бүлө тарбиясы жана анын
зарылчылыгы.
Эң оболу, үй-бүлө деген эмне? Ал к а н д а й түзүлүшкө
ээ? Өсүп келе ж а т к а н муунду тарбиялоодо а н ы н кандай
мүмкүнчүлүктөрү бар? Тарбиялоо процессинде ата-эненин
а т а й ы н орду барбы? Уй-бүлөдө мектепке ч е й и н к и баланы
к а н т и п тарбияласа болот? А н ы н с ы р л а р ы эмнеде? Мектепке
ч е й и н к и балдарды бирдиктүү талаптардын негизинде тар-
бияласа болобу? Б а л а тарбиялоодо ата-эне, ага-ини, тууган-
уруктун ээлеген орду ж а н а милдеттери эмнеде? - деген бир
далай суроолорго жооп берүү керек.
Ж о г о р у д а г ы б а ш т а п к ы суроого Ош м а м л е к е т т и к уни-
верситетинин профессору, окумуштуу - педагог Бекембай
А п ы ш о в д у н 1996 - ж ы л ы ж а р ы к коргон «Тарбия назария-
ты» деген эмгегиндеги а н ы к т а м а л а р г а т а я н с а к , ал «Коомдун
б а ш т а п к ы уюму», же болбосо бул к и ч и н е к е й , өзүнө т а а н д ы к
өзгөчөлүктөрүнө ээ болгон, каада-салт, үрп-адат, түзүлүшү,
ж а з ы л г а н , ж а з ы л б а г а н м ы й з а м д а р ы бар к и ч и н е к е й мамле-
кет. Б у л мамлекетте түрдүү көз к а р а ш т а р г а , психология-
л ы к абалга ээ мүчөлөр ж а ш а ш а т . Ж а ш о о процессинде и ч к и
т а л а п т а р ы н а ж а р а ш а пайда болгон мүчүлүштөрдү, кырда-
алдарды талдап, изилдеп, үйрөнүп, ж а к ы н д ы к ж а н а туу-
гандык мамилелердин негизинде чечишет. Б у л к и ч и н е к е й
мамлекеттин башында «ата» «эне» деген ж о л б а ш ч ы л а р ту-
рат. А л а р д ы н үй-бүлөдөгү тарбиялоо ж а р а я н ы н к а н ч а л ы к
ойлонулган түрдө, туура, негиздүү уюштура билгендиги
мектеп ж а ш ы н а ч е й и н к и балдарды окууга даярдоодо чон
комок болот. Ата-эне турмуштун, ж а ш о о н у н туткасы. Үй-
бүлө мүчөлөрүнүн баары алардын а й л а н а с ы н а т ы г ы з д а ш ы п ,
алардын көрсөткөн жолдору менен жашоого аракеттенишет.
«Эгерде алар ч ы н ы н д а перзенттерин өздөрүнүн а р т ы н а н эр-
чите а л ы ш с а . Ошондой урмат-сыйга т а т ы к т у у боло а л ы ш с а ,
- деп ж а з г а н эле көрүнүктүү педагог Антон Семенович Ма-

6
каренко, коомдун табигый б а ш т а н к ы я ч е й к а с ы болуу менен
бирге, ал жерде адам ж а ш о о с у н у н ж а г ы м д у у күндөрү өтөт,
ал жерге адамдын жеңүүчү күчү к е л и н дем алат, адамдын
негизги к у б а н ы ч ы болгон балдар ж а ш а ш ы н , өсүшөт». Мын-
да, үй-бүлө а д а м з а т ы н ы н чогула турган борбору, ар д а й ы м
көксөн турган ж е р и , арзуусу, с а г ы н ы ч ы , каалоосу деген
а й т ы л ы н ж а т а т . Негизинде үй-бүлө, кол тийгис, ар бир
мүчөсүнүн кубаты, ишенген ж е р и . М ы н а у ш у н д а й сезим-
дер, ар-бир үй-бүлөдө тарбияланган атуулдун аң-сезиминен
с ы з ы н өтөт. Мектенке ч е й и н к и баланын аң-сезиминин, нси-
х и к а л ы к , ф и з и о л о г и я л ы к абалдарынын, жүрүм-турумунун,
көз к а р а ш т а р ы н ы н , дүйнө туюмунун, наам-нарасатынын
к а л ы н т а н у у ч у борбору үй-бүлө, үй-бүлөдөн к а н д а й тарбия
алса, анын андан к и й и н к и т у р м у ш ж о л у да ошонун неги-
зинде уланат.
Ошондуктан үй-бүлө тарбиясында майда барат иштер
ж о к . Ошол майда барат иштерден бала тарбиясы ж а р а л а т .
Кээ бир ата - энелер «балам али ж а ш , бир аздан соң өзү эле
оңолун алат» дешин өтө терең ж а ң ы л ы ш а т . Элибиздеги «ба-
л а н ы ж а ш ы н а н , к е л и н д и башынан» деген м а к а л бекеринен
айтылбаган.
Б и з а й т ы н ж а т к а н мектенке ч е й и н к и ж а ш , озгочо
мезгил, бул мезгилде адамдын аң-сезиминде аден-ахлак,
жүрүү-туруу н о р м а л а р ы н ы н негиздери түзүлүн, атуулдук
сезимдери түнтөлөт. М ы н а у ш у л ж а р а я н д а ата-энеге өтө
чоң бир урмат - сый, ү л ү ш туура келет, ал да болсо, на-
ристенин аң-сезимине биричилерден болун, үрөн себүү. Б у л
ж о о н к е р ч и л и к т ү ү ж а р а я н д ы кандай деңгээлде и ш к е ашы-
рат, ал, үй-бүлөгө байланыштуу.
Мектенке ч е й и н к и баланын ж а н ы , руху ар к а н д а й ку-
булуштарды кабыл алууга жөндөмдүү, бирок « ж а к ш ы » же
«жаман» деген түшүнүктөрдү аңдан алууга толук к а д ы р
эмес. Ошондуктан да тарбия ж а р а я н ы н д а ата-энелер тууган
уруктар өтө э т и я т т ы к менен мамиле ж а с а ш ы н , жоонкерчи-
л и к сезимдери эстен чыкноосу керек. Антнегенде бала өзү
да байкабаган абалда ж а м а н таасирлерди кабыл а л ы н калу-
усу мүмкүн. Б а л а үй-бүлөдө туура тарбияланса ишенимдүү

7
иммунитетке ээ болун, оройлук, ж а л к о о л у к , баш ийбестик
деген касиеттерден сакталат. Кээ бир үй-бүлөдө к а н д а й д ы р
бир к ы р д а а л түзүлүн калса гана, ата-эне балдарын тарбия-
л а й баштайт. Кээ бир үй-бүлөдө т а н т а к ы р эле баласына к о ш
көңүл, кээ бирөөндө болсо баласы көзгө көрүнсө эле жемеге
а л ы н , а н ы н аткарган иштерин ж а к т ы р б а г а н д а й мамиледе
болушат.
Көнчүлүк үй-бүлөлөрдө бала тарбиясына талантагыдай
маани бериле бербейт. Ж а ш баланын жүрөгү барометрге
о к ш о ш , т у р м у ш т у н о о ш - к ы й ы ш ы н өтө сезимталдык менен
туят. А л адилеттүүлүктү ж а к т ы р а т , к а л н т ы , к ы т м ы р л ы к -
ты, бузукулукту, с а т к ы н ч ы л ы к т ы ж а к т ы р б а й т . Ата-энеле-
р и н и н мамилелеринен жогорудагыдай ж а г ы м с ы з жагдай-
ларга к е з и г и ш и н калса, аларга болгон урмат-сый, и ш е н и м
улам соолуй баштайт. Н а т ы й ж а д а үй-бүлөдөгү т а р б и я н ы н
багыты биз каалабаган ы р а й г а бурулун калуусу мүмкүн.
Улуу энциклонедист, б а й ы р к ы грек философу Аристо-
тель үй-бүлөнү «бакыттын үйү» ден баалаган. Ч ы н д ы г ы н -
да да үй-бүлөдө өз ара мамилелер урмат-сый, бирин-бири
түшүнгөндүктүн негизинде уюштурулун, үй-бүлөлүк такт
с а к т а л ы н , э р к и н д и к , тең у к у к т у у л у к , үй-бүлөнүн ж ы р г а л -
ч ы л ы г ы үчүн ар бир үй-бүлө мүчөсүнүн с а л ы м к о ш у у г а ка-
рата ж а с а г а н аракети, и д е а л д а р ы н ы н деңгээлинде болсо,
андай үй-бүлө бакыт үйүнө а й л а н а р ы б ы ш ы к . Үй-бүлөнүн
ы н т ы м а к т у у л у г у , бирине-биринин камкордугу, ж а к ы н д ы -
гы, туугандык сезимдери, ж а р д а м д а ш у у с ы я к т у у иштери
кубаныч а л ы н келерин бала сезе турган деңгээлде тарбия бе-
рилсе, бакыт үйүнүн маанисине жетет.Үй-бүлө бул коомдук
бирдик, ал т у у г а н ч ы л ы к мамилелерге ж а н а никеге негиз-
делген болун, а з ы р к ы заман түшүнүгүндө ж а к ы н туугандар-
дын тонтолун ж а ш а г а н т а й н а с ы болун эсентелет. Коомдун
негизин үй-бүлө ж а н а а н ы н мүчөлөрү түзөт. Ошондуктан
коомдун өсүн өнүгүүсү үй-бүлө, инсандын өнүгүүсү менен
белгиленет. Б у л ж а р а я н д а үй-бүлөгө к а м к о р д у к көрүү, а н ы н
м а т е р и а л д ы к базасын түзүү, анын мүчөлөрүнүн ортосунда-
гы мамилелерди чыңдоо, ж а ш о о милдеттеринин чордонуна
багыттоо, ата-эненин эң маанилүү и ш т е р и н и н бири. Үй-бүлө

8
мүчөлөрүнүн ортосундагы мамилелер бирин-бири сүйүү, ур-
маттоо, эсептешүү ы р а а т ы н д а түзүлүп, үй-тиричилигиндеги
к ы з ы к ч ы л ы к т а р ы бир болуп, а я л ж а н а эркектердин тең
у к у к т а р ы с а к т а л ы п , к ы з м а т т а ш у у н у н ж а н а жардамдашуу-
нун деңгээлинде түзүлгөнү ж а к ш ы . Үй-бүлөдөгү түзүлгөн
и ш т и к т ү ү ы р а й атап айтканда, балага болгон сүйүү, ише-
ним, түшүнүү, аларга көрүлгөн к а м к о р д у к , булардын баары
балдардын кең пейил, ч ы н ч ы л , ж а к ы н д а р ы н а мээримдүү
болуп өсүүсүнө шарт түзөт.
Пролетариаттын реалист жазуучусу М а к с и м Горький
мындай деген: «Тоок да сүйгөндү билет, ал эми тарбиялоо
адамга гана т а а н д ы к » . Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы бала-
ны сүйүүбүз менен гана ар тараптан тарбиялап кое албайт
экенбиз, ага комплекстүү иш чара иштеп ч ы г ы п , а н ы ыра-
аттуу түрдө т у р м у ш к а а ш ы р а алсак гана м а к с а т к а жетүү
а й к ы н . Андай иш ч а р а н ы түзүп, үй-бүлө ш а р т ы н д а кезеги
менен т у р м у ш к а а ш ы р а ала турган ата-энелер барбы? Б а р ,
бирок аз санда. Көпчүлүгүнө бул багытта а м а л и я т т ы к ж а н а
н а з а р и я т т ы к илим, билим ж е т и ш п е й т . Ушундан улам, мам-
лекетибиз ата-энелерибизге балдарына мектепке ч е й и н к и
т а р б и я н ы берүү м а к с а т ы н д а а т а й ы н педагогикалык билим
а л ы ш с а деген ой пайда болот. Ал үчүн ата-энелерге бала
тарбиясы боюнча к е ң е ш берүүчү педагогикалык адабият-
тарды басып чыгаруу зарыл. Педагогика и л и м и - бул бир
гана китептердин д а а н ы ш м а н д ы г ы эмес, к ы л ы м д а р д ы н
тарбиялоо багытындагы т а ж р ы й б а л а р ы , эстеликтери, ой-
лору, ошондой эле т у р м у ш т у к бай кубулуштардын ж ы й н а -
гы. Педагогика - ата-энелерди бир гана баланы тарбиялоо-
го үйрөтпөстөн, өздөрүнүн билим деңгээлин, м а д а н и я т ы н ,
эрудициясын, и н т е л л е к т у а л д ы к дареметнн жогорулатууга
да өбөлгө түзүүчү булак. Б у л мүчүлүштү чечүү мезгилдин
талабы болуп к а л д ы демекчибиз. Себеби а з ы р к ы өткөөл мез-
гилде, мектепке ч е й и н к и тарбиялоо мекемелеринин ж о к к о
эсе абалы бул ойду б ы ш ы к т а й т .
Дүйнөлүк өнүгүү процессинде к ы р г ы з эли да, тарбия-
н ы н негизги фактору болгон үй-бүлө тарбиясын өнүктүрүп,
коомдук мамилелерге ж а ш муундардын даярдап, а н ы тарби-

9
я н ы н чордонуна а й л а н д ы р ы п келе ж а т к а н эл. К ы р г ы з д а р ,
байыртан эле ак ниет, боорукер, меймандостугу менен айыр-
м а л а н ы п , өзүнүн р у х и й сапатын, айкөлдүгүн көрсөтүп кел-
ген. Мындай асыл сапаттар педагогикалык ишмердүүлүктө
п а й д а л а н ы л ы п , ал өз кезегинде ж а ш муунубуздун коому-
бузга керектүү инсан болуп өсүп жетилүүсүнө шарт түзөп,
рухуна а д а м г е р ч и л и к т и н шербеттерин уютуусу керек. Ата-
бабаларыбыздан к а л г а н тарбиялоо мурасы муундан-муунга
ж а ш о о н у н негизги жолдорун ж а н а коомдук ж а ш о о н у н тар-
тибин үйрөтүп, а н ы өсүп келе ж а т к а н муунду тарбиялоонун
күчтүү к у р а л ы н а а й л а н т ы п , өзүнүн үрп-адат, каада-салтта-
ры, а р к ы л у у элдин болочок муунду тарбиялоодо ж ы й н а г а н
социалдык т а ж р ы й б а л а р ы н ы н ж ы й ы н д ы с ы н а айландырган.
К ы р г ы з д ы н үй-бүлөсү болочок муунду ар тараптан к а л ы п -
тандыруучу к а л ы п , өзгөчө нуска,ал түбөлүктүү ж а ш о о н у
камсыздап, муундардын атадан балага к а л г а н тарбия прин-
циптеринин ж ы й ы н д ы с ы . Үй-бүлө коомубуздун б а ш т а п к ы
я ч е й к а с ы болуу менен көп к ы л ы м д ы к үрп-адаттары менен
ж а ш а п келет. Үй-бүлө адамга ишеничтүү колдоочу, т ү р к ү к
болуу менен бирге а н ы н адеп-ахлагынын ж а н а р у х а н и я т ы -
нын булагы болуп эсептелет. Элибиздин к ы л ы м д а р бою топ-
тогон элдик педагогикасы, а к ы р к ы ж ы л д а р ы коомдук-улут-
тук аң-сезимдеги ордун жоготуп бара ж а т к а н д ы г ы , улуттук
менталитетке салт-санааларга б а й л а н ы ш к а н той-тамаша,
өткөндөрдү эскерүү, ата-энелерге аш берүү, к у р а н окутуу
с ы я к т у у адаттардын а з а й ы п баратышы, үй-бүлөлүк баш-
т а п к ы ж а н а негизги т а р б и я н ы н солгундашына а л ы п кел-
гендиги а н ы к . Учурда элибизге эгемендик келип, мындай
иш ч а р а л а р д ы э р к и н өткөрүүгө шарттар түзүлүп, өсүп келе
ж а т к а н муундардын аң-сезимине, көз к а р а ш т а р ы н а өзүнүн
таасирин тийгизе тургандай деңгээлде өткөрүп, ал өз кезе-
гинде болочок муундарды улуттук менталлитеттеги морал-
д ы к - н р а в а л ы к багыт менен тарбиялоого ж о л а ч ы п берүүдө.
К ы р г ы з д ы н үй-бүлөсү байыртадан урмат-сыйдын, да-
а н ы ш м а н д ы к т ы н ж а н а т а з а л ы к т ы н үлгүсү болуп келген.
Бүгүн да ошол ж о л у н а н ж а ң ы л б а й , к ы л ы м д а р д ы н элеги-
нен өз мазмунун, өзгөчөлүгүн жоготпой, өзүнө ж а р а ш ы к -

10
туу ж о л у н а н ж а з б а й өнүгүп келе ж а т а т . А н ы н дүйнөлүк
ц и в и л и з а ц и я д а өзүнүн бараандуу орду бар. Негизинен, ка-
димден үй-бүлө тарбиясы к ы р г ы з балдарынын адеп-ахлак
т а р б и я с ы н ы н негизи болуп, анын рухтук дараметин анык-
тап турган. Мындай т а р б и я н ы берүүдө ата-бабаларыбыздын
ж ы й н а г а н м а т е р и а л д ы к ж а н а р у х а н и й дөөлөттөрүнө негиз-
делип а л а р д ы ч ы г а р м а ч ы л ы к менен пайдаланууга аракет
ж а с а п , болочок муундун көз к а р а ш т а р ы н , дуйно туюмда-
р ы н к а л ы п т а н д ы р у у багытында ар бир үй-бүлө пайдалан-
ган. К ы р г ы з элинин көпчүлүгү көчмөнчүлүк т у р м у ш т а
ж а ш а п , алардын м а д а н и я т ы , оймо, чийме искусствосу, үй-
т и р и ч и л и к ш а й м а н д а р ы н ы н үлгүлөрүндө көрсөтүлгөн. Ал
эми үй-бүлө тарбиясы болсо, уруунун, уруктун, топтун, үй-
бүлөнүн каада-салттарына, үрп-адаттарына, с а л т к а айлан-
ган көнүмүштөрүнө, к а д ы р и я т т а р ы н а , ата-бабаларынын на-
сааттарына негизделип, ошонун таасиринин негизинде гана
улантылган. Себеби ар бир ата-эне тарбия ж а р а я н ы н д а г ы
ж а к ш ы л ы к т а р ошол жерде экендиктерин аңдай б и л и ш к е н .
Үй-бүлөлүк т а р б и я н ы н көптөгөн принциптери атадан ба-
лага, баладан балага к а л ы п келген. Ошол принциптер кий-
и н к и муундун к ы й ш а ю с у з кабыл алуусуна ээ болгон. Ошол
принциптердин айланасында обьективдүү коомдук пикир-
лер пайда болуп, алар тарабынан, табигый норма к а т а р ы
к а б ы л алынган. А н ы к ы р г ы з элинде чоң а т а л а р ы б ы з д ы н же
бабаларыбыздын «кэрээзи», «осуяттары» д е ш и п к о ю ш к а н .
Мындай кэрээз, осуяттар көпчүлүк к ы р г ы з үй-бүлөсүндө бо-
луп, ж а ш муунду тарбиялоо процессинде анчейин деле а ч ы к
сезилбестен, бирок өзүнүн т а р б и я л ы к ф у н к ц и я с ы н атка-
рып, таасир берүү касиетин жоготпостон, багытточу ролун
токтоосуз ойноп турган. К ы р г ы з үй-бүлөсүндөгү т а р б и я н ы н
структурасы ж ө н ө к ө й түзүлүшкө ээ болгон, ж ө н ө к ө й бол-
гондугуна карабастан а н ы н таасирдүүлүгү, н а т ы й ж а л у у л у г у
өтө терең болуп, тарбиялануучунун к ы л ы к - ж о р у г у н , коом-
дук аракеттерин тартипке салып, көз ж а з д ы м д а н чыгарбай,
ар д а й ы м көзөмөлдөп турган.

11
 Чоң-ата, чоң-эне, тууган-урук
Кэрээз, осуят
Ата-эне, тууган-урук
Каада-салт, үрп-адат, к а д р и я т
Ж а ң ы муун. Тарбиялануучулар.

К а л ы п т а н ы п к а л г а н үй-бүлө т а р б и я с ы н ы н күчү м ы н а
ушунда, өз кезегинде ал элдик педагогикага негизделген.
Элдик педагогика болсо, негизинде элдин ж а р а л г а н д а н бер-
ки тарбия багытындагы ж ы й н а г а н педагогикалык ойло-
ру, т а ж р ы й б а л а р ы , тарбиялоо ы к т а р ы , усулдары. Үй-бүлө
тарбиясы өзүнүн өзгөчөлүктөрүнө ээ, ал тарбия ар бир үй-
бүлөнүн конкреттүү т у р м у ш т у к ш а р т ы н а байланыштуу бо-
луп, ата-энелердин а л д ы н а балдарын тарбиялоо ж а р а я н ы н д а
толгон токой мүчүлүштөрдү ж а р а т ы п турган. Ал милдетти
аткарууда көпчүлүк учурларда ата-эне өзү эмнени көргөн
болсо, ошондон пайдаланууга далалаттанган. Көргөндөрү,
ар бир ата - эненики, ар түрдүү. Ошондуктан да 1-класска
келген окуучулардын жүрүм-турумдары да ар түрдүү болуп,
бири-бирине окшобойт. Б у л көрүнүш мындай караганыбыз-
да т а б ы я т ы н а н у ш у н д а й болуу керектей эле туюлат. Б и р о к
негизине келгенде у ш у н д а й көрүнүш мектептеги тарбиялоо
ж а р а я н ы н ы н татаалдантып, педагогдордун алдына көптөгөн
мүчүлүштөрдү ж а р а т а т . Мектептеги тарбиялоо и ш и н ж а к -
ш ы р т у у д а үй-бүлө, ата-эне т а р б и я с ы н ы н баалуулугу канча-
л ы к д а р а ж а д а экендигин ушудан байкаса болот.
К ы р г ы з элинин «Уядан эмнени көрсө, у ч к а н д а ошону
алат.» деген м а к а л ы бар. Ал ж ө н эле ж е р и н е н а й т ы л г а н
эмес. Ж а ш бала үй-бүлө тарбиясын к а н д а й алса, ал эр жет-
кенде да ошого б а й л а н ы ш а т , себеби а н ы н аң-сезимине үй-
бүлө тарбиясы сиңип, а н ы н көз к а р а ш ы н , дүйнө туюмун,
жүрүү-туруусун к а л ы п т а н д ы р а баштаган. У ш у г а байла-
н ы ш т у у системалык т а р б и я н ы , максаттуу түрдө, үй-бүлөдөн
баштоо милдети к е л и п чыгат. Үй-бүлө тарбиясында биз
сезип билбеген, биз көрө билбеген с ы р л а р ы көп. А н ы ата-

12
энелер гана билишет. Үй-бүлө тарбиясынын и ч к и дүйнөсүн
ата-энелер а р к ы л у у гана билүүбүз мүмкүн. К а ч а н гана ата-
энелер, аларды үйрөнгөн маселелер боюнча а ч ы к а й к ы н ай-
т ы ш к а н д а бизге маалим болот. Ата-энелерди болсо, көптөгөн
ой чабыттар ар д а й ы м толкундатат, мисал үчүн, балдарына
ы р а а з ы болуу, кубануу, аларды «айрыкча» сүйүү, алар менен
сыймыктануу, алардын аракеттеринен рахаттануу, алардан
чочулоо, аларды түшүнбөстүк, алардын мамилелерине, кы-
л ы к - ж о р у к т а р ы н а нараазы болуу ж.б.у.с.Үй-бүлө тарбиясы-
н ы н негизи ата-энелерге байланыштуу, себеби алардын ама-
л и я т т ы к т а ж р ы й б а л а р ы н а н педагогикалык негиз ж а р а л а т ,
анын н а з а р и я т ы ж а н а а м а л и я т ы түзүлөт. Өсүп келе ж а т к а н
муундун адеп-ахлакынын негизи үй-бүлөдө кандай тарбия-
лагандыгына байланыштуу болуп, бир гана үй-бүлө баланын
талаптагы деңгээлде т а р б и я л а г а н д ы г ы н ы н кепилчилдигин
берүүсү мүмкүн. Кепилдүү тарбияланган балдардын да бар
экендигине күбө болуп жүрөбүз. Мындай ар тараптан тарби-
я л а н г а н балдар көбүн эсе үй-бүлөдөгү атанын өтө катуу та-
л а п т ы койгонунан ж а н а эненин мээримдүүлүгүнөн ж а р а л ы п ,
«Парник» эффектинин продукциясындай к а л ы п т а н ы ш к а н .
Б у л продукцияларга жогорку, «агрономиялык» мамаиле
ж а с а л ы п , анын өсүү мезгилдери устаттык көзөмөлдө болуп,
анын ж е т е к ч и л е р и үй-бүлө мүчөлөрү болот.
Үй-бүлө ш а р т ы н д а мектепке ч е й и н к и тарбия берүү ж а ш
баланы тарбиялоонун ж а н а окутуп-үйрөтүүнүн ж а л п ы си-
стемасындагы маанилүү звено болуп, келечектеги мектеп-
т и к , эмгектик, жүрүү-туруу ж а н а ч ы г а р м а ч ы л ы к ж е т и ш -
кендиктердин өбөлгөсү у ш у л жерде жөнгө с а л ы н ы п , м ы н а
у ш у л мезгилде баланын ар тараптан өнүгүүсүнүн эң а л г а ч к ы
этабы башталат. Ошол себептүү да үй-бүлөдө бала тарбиясы
менен а л е к т е н и ш к е н ата-энелердин алдында бул процессти
билгичтик, аң-сезим, ж о г о р к у маданият менен өткөрүү та-
лабы ж а р а л а т . У ш у л жердеги коркунучтуу маселелердин
бири ата-энелердин дээрлик көпчүлүгү тарбиялоо маселе-
сине м ү м к ү н ч ү л ү к а л ы п , өз моюндарына а р ы с ы й м ы к т у у ,
а р ы ж о о п к е р ч и л и к т ү ү м и с с и я н ы к а б ы л а л ы ш к а н ы н се-
з и ш п е й калуусу. Ата-энелердин тарбиялоо ж а р а я н ы менен

13
алектенүүсү үчүн алардын тарбиялоонун элементардык жо-
лун, а н ы н педагогикасын, н а з а р и я т т ы к ж а н а а м а л и я т т ы к
ж а к т а н билүүсү талап к ы л ы н а т . А н с ы з алар өз аракеттерин-
де ж а р а м с ы з д ы к к а (бракка) ж о л бериши мүмкүн. Тарбияло-
онун жолдорун билбеген ата-эне балдарын к е л е ч е к к е жон-
домсуз, керексиз к ы л ы п а л ы п , коомду ж а р а м с ы з адамдар
менен толуктайт. Ал өз учурунда коомубуздагы ар түрдүү
негативдик н а т ы й ж а л а р г а а л ы п келеери б ы ш ы к . Б е л г и л ү ү
болгондой баланын п с и х и к а л ы к абалы бөбөктүгүнөн башта-
л ы п к а л ы п т а н ы п , бир кебетеге келе баштайт. Ошондуктан
тарбиялоонун м а к с а т ы ар бир үй-бүлөдө багыттуу болуп,
түз, продуктивдүү, эффективдүү болуусуна к а м көрүлүп,
анын ж о г о р к у н а т ы й ж а л у у л у г у н а багыт а л ы п а н ы н ыйман-
дуулук, и й к е м д ү ү л ү к , з а р ы л д ы к т ы сезе билүүсу адептүүлүк
ж а н а ж а к ш ы адаттарга үйрөтүү багытын а л г а н ы дурус.
А к а д е м и к Г.Н.Сперанский «Төрөлгөн күндөн баштап
баланын тарбиясы башталат» деген эле, ч ы н д ы г ы н д а да
тарбия ж а р а я н ы менен алектенген ата-эне үй-бүлө баланын
келечеги, биздин эртеңкибиз алардын колдорунда турган-
д ы г ы н эстен ч ы г а р ы ш п а й аларга болгон к а м к о р д у к т а р ы н ар
тараптан ойлонулган түрдө, м а к с а т т а р ы н аныктоо менен со-
ц и а л д ы к абалына карабастан, коомубуздун өсүп-өнүгүү ба-
г ы т ы н а көрсөткөн ж а р д а м ы к а т а р ы баалап, андан кандай-
дыр бир өзүнүн ж е к е ж ы р г а л ч ы л ы к т а р ы н а пайда күтпөгөн
абалда, жүргүзүүлөрү керек. Себеби эч кандай ата-эне өз
перзентинин келечегине, ж е к е өзүнүн келечегине кайдигер
боло албайт. Үй-бүлө у ш у н д а й бир өз а л д ы н ч а өзгөчөлүгү
бар бүтүндүк, анда коомдун мындан а р ы өсүп-өнүгүүсү, бе-
к е м д е л и ш и , дүйнө кеңдигине таанылуучу мүмкүндүгү бар,
анда ага белгилүү бир д а р а ж а д а г ы орун т а а н д ы к я ч е й к а .
Б у г а г р а ж д а н д ы к коомдун к а л ы п т а н ы ш ы , өнүгүүсү, мак-
сат ж а н а милдеттери бекем ч ы р м а л ы ш к а н . Б у л коомдук
я ч е й к а , өз алдынча бир к о л л е к т и в , ал мектепке окшош-
пойт. Мунун өзүнүн и ч к и саясатын жөндөп турган и ч к и
м ы й з а м ы , жоболору бар, а л а р д ы н аткарылуусу көбүнчө эле
үй-бүлөнүн түпкүлүгүнүн бекемдигине б а й л а н ы ш ы п , үй-
бүлө мүчөлөрүнүн и д е я л ы к и ш е н и м д е р и н и н биримдигинин

14
деңгээлине ж а р а ш а болот. Ал түпкүлүктү эске салып, алар-
дын негизинде үй-бүлө мамилелерин багыттоочу мисалдар
ата-энелер болуп эсептелет. Үй-бүлө, коомубуздун маанилүү
социалдык институтунун бири болуп, андан илим, билим,
агартуу, тарбия сыяктуу социалдык институттар менен ти-
гил же бул байланышта иш жүргүзүлөт. Себеби баарынын
түпкү максаты бир, ал да болсо ж а ш муундарды бүгүнкү
заман талабына ы л а й ы к тарбиялап, ж а ң ы заманды куруу-
га багыт берүү. Мына ушул көз к а р а ш т а караганда үй-бүлө
өлкө боюнча ж а ң ы муундарды ж а р а т ы п турган, алардын
руханий дүйнөсүн кеңейтип, коомубуздун белгилүү бир ма-
даний каада-салттарынын сактоочусу, коомдун эң негизги
я ч е й к а с ы экендигин эстен чыгарбашыбыз керек.
Мектеп ж а ш ы н а чейинки ж а ш муун тарбиялануу жара-
я н ы н д а көптөгөн этаптарды басып өтөт. Атап айтканда:
1. Эненин курсагындагы мезгил;
2. 1 жаштагы мезгил;
3. 2 жаштагы мезгил;
4. 3 жаштагы мезгил;
5. 4 жаштагы мезгил;
6. 5 жаштагы мезгил;
7 . 6 жаштагы мезгил;
бул мезгилдердин ар биринин өзүнө ж а р а ш а өзгөчөлүктөрү
бар.
Ата-бабаларыбыз алар жөнүндө өз көз к а р а ш т а р ы н а
ээ болушкан. Биринчи кезекте келинди ойдогудай тандап
алууга маани беришкен. Ал үчүн ш а ш ы л ы ш п а с т а н к ы з д ы н
ж е т и атасын сүрүштүрүшүп, с у р а м ж ы л а ш ы п , анын үй-
бүлөсүнүн тегин билишкен. Андан к и й и н гана куда түшүп,
бала үйлөшкөн. Ата-энелер өздөрү ж а к т ы р ы ш ы п баласын
үйлөгөн келиндин камкордугун моюндарына а л ы ш к а н . Үй-
бүлөдө баланы тарбиялоо ж а р а я н ы н «ымыркай» ж а р ы к
дүйнөгө келгенге чейин эле башташкан. Буга өтө чоң ма-
ани беришкен. Себеби к и й и н к и муундун ч ы м ы р денелүү,
дени-соо, аң-сезимдүү болуп ж е т и л и ш и н е баланын төрөлө
элегинде ата-эне тарабынан көрүлгөн камкордук чечүүчү
мааниге ээ экендигин билишкен. Ошондуктан боюнда бар

15
(экикат) келиндерин с а к т а ш ы п , оор ж ү к көтөртүшкөн эмес,
к а р а ң г ы д а э ш и к е ж а л г ы з өзүн ч ы г а р ы ш п а г а н , таза эмес (ба-
лит) буюмдарды жуудурбаган ж. б. у.с. Чоң-ата, чоң-энелер
болсо, аш-тойдон к е л и ш к е н д е т а м а к - а ш ы н биринчи кезекте
боюнда бар келинге беришкен. Мындай аракеттерден үй-
бүлөнүн ар бир мүчөсүнүн келечек муунун т а г д ы р ы н а кай-
дигер мамиледе болбогондугун көрүп турабыз.
К ы р г ы з эли байыртадан көчмөн болуп, ар түрдүү шарт-
тарда к е л и н төрөтүүгө мажбур болушкан. Ошого карабастан
ы м ы р к а й ж а ң ы төрөлгөндө о о з д а н д ы р ы ш к а н . Ооздандыруу
ар к а н д а й усулдар менен и ш к е а ш к а н . Кээ бирлерин ко-
ендун далысы, сары май, шербет ж.б.у.с. Ж а ң ы төрөлгөн
баланын к у л а г ы н а азан а й т т ы р ы ш ы п , к и т е п а ч т ы р ы п , тан-
дап туруп атын к о ю ш к а н . Б а л а н ы н ж а ш өзгөчөлүктөрүнө
ж а р а ш а мамиле ж а с а ш ы п , тарбиялоого маани беришкен,
алардын ж а ш о о т у р м у ш у н уюштурушуп, тарбиялоо ж а р а -
я н ы н а а т а й ы н мамиле ж а с а ш к а н . А л а р тарбиялоонун маз-
мунун ж а н а милдеттерин элдик педагогикага негиздешип
билишкен, коомдук т а л а м жөнүндөгү түшүнүктөрү болгон.
Ошонун негизинде үй-бүлө тарбиясын т у р м у ш т у к оош-кый-
ы ш т а р д ы толук эсепке алуу менен, ш а р т ы н а ж а р а ш а , уюш-
турушкан.
Мектепке ч е й и н к и үй-бүлөдөгү а з ы р к ы заман тарби-
я с ы да өзүнүн т а т а а л д ы г ы н а ээ. Себеби үй-бүлөнүн азыр-
к ы ш а р т ы көпчүлүк учурларда э к о н о м и к а л ы к , социалдык
шарттарга байланыштуу ата-энелердин өз мезгилинде ж а ш
муунуна т а л а п т а г ы деңгээлдеги т а р б и я н ы берүүгө жолтоо
болуп, тарбиялоо ж а р а я н ы н а ж е т к и л и к т ү ү көңүл бурууга
да кедерги болууда. Ошондой болсо да мектепке ч е й и н к и
т а р б и я н ы берүүнүн жолдору боюнча өз с у н у ш т а р ы б ы з д ы
ата-энелерге с у н у ш т а м а к ч ы б ы з .
Б а л д а р д ы максаттуу тарбиялоо ж а р а я н ы н д а , аларга
төрөлгөндөн баштап көңүл буруп, а л а р д ы н ден-соолугу,
күч ж а н а п с и х и к а л ы к ж а к т а н толук кандуу бала болуп
жетилүүсүнө к а м көрүү зарыл.
Б а л а н ы н биринчи ж ы л д ы к жашоосу көңүлдүн борбо-
рунда болгону оң. Себеби 1 ж а ш к а ч е й и н к и мезгилде бала

16
көп ооруйт. Ар к а н д а й аба-ырайындагы өзгөрүштөрүн тез
к а б ы л алат. Ошондуктан да ы м ы р к а й д ы м ү м к ү н болушун-
ча аба-ырайы тез-тез а л м а ш ы л б а г а н бөлмөдө к а р м а г а н оң.
Бөлмөнүн абасы терезенин кичүү көзү а р к ы л у у т а з а л а н ы п
турулат. Эгер ы м ы р к а й туура к а р а л г а н болсо, ал өтө тез өсө
баштайт. 1 ж а ш т а ал 10 к и л о г р а м м г а чейин чоңойот, ошого
ж а р а ш а бою да өсөт. Ж ы л а я г ы н д а ы м ы р к а й баса баштайт,
энесинин сөзүн түшүнүп, ага а л ы ж е т к е н ч е о к ш о ш т у р у п
сүйлөгөнгө аракет ж а с а й т . Анча м ы н ч а нерселерди кар-
моого аракеттенет. Б а л а төрөлгөндөн 3 айга чейин баланы
суткасына ар бир 3 саатта бир эмизип турат. 6 айга чейин
баланы ж а л а ң эненин сүтү менен бага берсе болот. Эненин
сүтүндө ы м ы р к а й д ы н нормалдуу өсүүсүнө керектүү аш бо-
лумдуу заттардын баары белен. Эне сүтү наристе үчүн та-
былгыс а з ы к , анын составында баш мээге, к а н т а м ы р л а р г а
з а р ы л болгон өзгөчө май к ы ч к ы л т е к т е р и арбын. Ошондук-
тан да ы м ы р к а й д а төрөлгөндөн баштап эки ж а ш к а ч ы к к а н -
га чейин эненин а л м а ш т ы р ы л г ы с сүтү рационунда болгону
дурус. Ы м ы р к а й г а ж у м ш а к сүйлөө менен а н ы н да сүйлөөгө
аракет жасоосун пайда к ы л у у зарыл. Ал өз учурунда бала-
н ы н активдүүлүгүн ойготот.
Ы м ы р к а й г а ж у м ш а к мамиле болсо, ал 4 ж у м а л ы г ы н -
да биринчи күлкүсүн соогалайт, ал эми 2-3 айда к а т к ы р ы п
күлө баштайт. Б а л а н ы н уйкусу келсе к а а л а г а н ч а у к т а т а
берсе болот.
6 айга келгенде 3,5 сааттан 6 ж о л у эмизүү ж е т и ш т ү ү .
6 айдан баштап, бөбөктү бир аздап к о ш у м ч а тамактанды-
рууну уюштуруу туура болот. Витаминдерге, минералдар-
га, микроэлементтерге бай т а м а к т а р д а н т а м а к т а н д ы р у у на-
ристенин ден соолугун бекем болуусун камсыздоочу а й к ы н
ж о л болуп эсептелет.
К о ш у м ч а т а м а к т а н д ы р у у н у эненин сүтү менен айка-
л а ш т ы р ы п жүргүзөбүз. А н ы н да өзүнүнү тартиби ж а н а эре-
ж е с и бар. Биринчиден, к о ш у м ч а т а м а к т а н д ы р у у бөбөктүн
денинин соо мезгилинен башталат. Экинчиден, к о ш у м ч а та-
м а к т а н д ы р у у менен эненин сүтүн берүүнү да токтотпойбуз.
Үчүнчүдөн, т а м а к т а р д ы н ассортиментин көбөйтүү менен

17
анын көлөмүн бир аздап көбөйтөбүз. Төртүнчүдөн, кошум-
ча т а м а к т ы н бирин берүү менен ж а н а б а ш к а т а м а к т а р д ы
рационго киргизүүнү уюштурабыз. Б е ш и н ч и д е н , к о ш у м ч а
т а м а к т ы сөзсүз к а ш ы к менен жедирүүгө аракеттенебиз. Ко-
ш у м ч а т а м а к т ы н составы төмөнкүдөй болуусу мүмкүн: май-
д а л а н ы п эзилген ж а ш ы л ч а л а р , ботко-буламыктар, буурчак
а з ы к т а р ы , өсүмдүк м а й л а р ы , эт, ж у м у р т к а , боор, балык,
сүт а з ы к т а р ы , ж а ң г а к . К о ш у м ч а т а м а к к а туз, кант кошул-
байт. Бөбөккө туздалган азык-түлүктөрдү жедирүүгө бол-
бойт. Ошондой эле 9 айга чейин уйдун ы н а к сүтүн ичирбөө
сунуш к ы л ы н а т .
Б а л а г а т а м а к берүү мезгили а н ы н ы р а й ы н ы н көтөрүңкү
абалына т у ш келгени дурус.
1,5-2 сааттан 4 ж о л у уктатуу зарыл. Б а л а 4-5 айга келген-
де к а ш ы к менен буламык ж е д и р и л е башталат. Б а л а н ы уй-
куга ж а т к ы р г а н д а н к и й и н «алдей» а й т к а н өтө таасирдүү бо-
лот. А л а н ы н эмоционалдык а б а л ы н ы н ж а к ш ы р у у с у н а ж а н а
угуу жөндөмүнүн к а л ы п т а н у у с у н а ж а к ш ы таасир берет. 6
айга чейин баланын к ы й м ы л аракеттерин активдештирүүгө
аракет болуу керек. Оюнчуктарды т а л а ш к а н г а , тартканга,
буламык ж е п ж а т к а н д а к а ш ы к т ы кармоого аракеттендирүү
да дурус.
10 а й л ы к баланы күндүзү 3 ж о л у 2 саттан уктатуу ке-
рек. Ар бир 4 сатта 1 ж о л у т а м а к т а н д ы р у у зарыл. 5-6 ай-
л ы г ы н д а и д и ш т и к а р м а п суу ичкенге үйрөтүү керек. (Ал-
бетте и д и ш чоң к и ш и н и н колунда болуусу керек.) 7 айга
келгенде баланын колуна нан к а р м а т ы п койсо да болот. 8чи
айда бала отурганда, анча-мынча өрмөлөгөндү биле баштайт
бул мезгилде ата-эне баласына «отур», «тур», «атаң к а н а » ,
«энең кана» деген сөздөрдү айтып, анын көңүлүн буруп,
издөөгө үйрөтсө дурус болот. 12 айга келгенде баланы ж а ң ы
р е ж и м г е өткөрүү зарыл. Күндүзү 1,5-2,5 сааттан эки ж о л у
уктатса ж е т и ш т ү ү болот. Б а л а н ы н ойноосун 2,5-3 саатка
жеткиребиз. Б а л а н ы ойгонору менен эле тамактандырбай,
0,5 саат өткөндө баштаган ж а к ш ы . 11-12 а й л ы г ы н д а бала-
нын өзүнүн басуусун уюштуруу зарыл. Оюнчуктар менен
ойноону уюштуруу керек. Б у л мезгилде « ж а к ш ы » , «жа-

18
ман», «мүмкүн эмес», «мүмкүн» деген сөздөрдүн маанисин
туюндуруу зарыл. 1 ж а ш т а 5 тен 10 го ч е й и н к и сөздөрдү өз
а л д ы н ч а а й т ы п к а л с а дурус болот.
1 ж а ш т а н 2 ж а ш к а ч е й и н к и балдарды т а м а к т а н д ы р у у
интенсивдүү жүрүүсү керек, себеби бала бул мезгилде өсүү
ж о л у н д а болот. Бөбөк к а н ч а кааласа, ошончо эмүүсү керек.
Түнүндө да бул процесс ж ү р ү п т у р г а н ы оң. Андан т ы ш к а р ы
эзиле б ы ш к а н этти б у л а м ы к к а ж е б а ш к а ж у м ш а к т а м а к а
к о ш у п берүү, ж а ш ы л ч а г а эт к о ш у п , дымдап эзилте бышы-
р ы п берүүнү уюштуруу. Д ы м д а м а , лагман, манты, чүчвара,
ширгүрүч ж а н а б а ш к а сүт азык-түлүктөрүнөн эзилте бышы-
р ы п берген ж а к ш ы . Мындан т ы ш к а р ы ичимдиктерден суу,
айран, кефир, компот, кисель берсе болот.
2 ж а ш а р балада күч ж а н а п с и х и к а л ы к ж а к т а н өнүгүү
өтө тездик менен өнүгө баштайт. 2 ж а ш т а г ы баланын сал-
магы 12-13 к и л о г р а м м г а чейин болуу менен бирге, бою 85-
86 сантиметрге чейин өсүүсү мүмкүн. Эки ж а ш т ы н а я г ы н д а
ага 20га чейин сүт тиштер ч ы г ы п к а л а т . 1 ж а ш т а н 1,5 ж а ш -
т ы н ортосунда баланын сөз запасы 30-40 сөзгө ж е т и п к а л а т .
Ал эми 1,5 ж а ш т а н 2 ж а ш к а чейин сөз үйрөнүү аракети өтө
катуу болот. Ошондуктан 2 ж а ш к а толгондо бала 200-300
сөздү үйрөнүп алат. Сөз тизмегин да өз ордуна кое баш-
тайт. Ата-эненин кээ бир т а л а п т а р ы н түшүнүп, аткарганга
аракеттенет. 1ден 1,5 ж а ш к а чейин балдар күндүзү 2 ж о л у
у к т а й т , ал эми 1,5 ж а ш т а н к и й и н 1 ж о л у у к т а г а н ж е т и ш т ү ү
болот. Б а л а ж а т к а н бөлмөнүн температурасы + 1 5 градустан
төмөн болбоо керек. Б а л а н ы к и р и н т к е н суунун ж ы л у у л у г у н
+35-36 градустан төмөн болбогону дурус.
2 ж а ш т а н өтүп к а л г а н баланы күнүнө 3 ж о л у өзүңөр
менен кошо тамактандырсаңар боло берет, мындан т ы ш к а -
ры эки ж о л у к о ш у м ч а т а м а к т а н д ы р у у т а л а п к а жооп берет.
Бөбөк тез суусайт, ошондуктан а н ы байкап турган ж а к ш ы .
Же болбосо ага убакты-убактысы менен суу ичимдиктерден
сунуштап туруу зарыл. Шоколад, конфет, газдалган суулар-
дан бербей эле койсо болот. Кондитердик т а м а ш - а ш т а н ж е й
берсе боло берет, ага тыюу салуунун кереги ж о к . Дени соо
болуусу үчүн «А» витамини өтө зарыл. К а й м а к т а , б а л ы к т ы н

19
м а й ы н д а ж а н а б а ш к а ж а ш ы л ч а л а р д а , ж е р - ж е м и ш т е р д е көп
болот. Бөбөккө к а а л а г а н ч а бере берсе болот. Б а л а н ы н а к ы л -
эстүү ж а н а күч-кубаттуу болуп ж а к ш ы өсүп жетилүүсү үчүн
темир з а т ы н а бай азык-түлүктөр менен т а м а к т а н д ы р у у за-
р ы л . Мунун менен а н ы анемиядан (аз кандуулуктан) сактай-
быз. Темир з а т ы н ы н бөбөктүн организминде ж е т и ш с и з бо-
луусу анын баш мээсинин а к ы л эсинин, ой-жүгүртүүсүнүн,
көңүл коюусунун, эс-тутумунун талаптагыдай денгээлде
өнүгүүсүнө терс таасирин тийгизет. Ошондой эле баланын
организминин ж а н а боюнунун өсүүсү үчүн йод элементинин
мааниси да чоң. А н ы н ж е т и ш с и з д и г и бөбөктүн акыл-эс,
күч-кубат ж а г ы н а н артка калуусуна а л ы п келет.
Б а л а н ы н күч ж а г ы н а н өнүгүү темпи 3 ж а ш к а келгенде
төмөндөй баштайт. Орто эсепте бир ж ы л ичинде денесинин
массасы 2 к и л о г р а м м г а көбөйөт, бала 7-8 сантиметрге уза-
рат. Үч ж а ш к а келгенде денесинин массасы 14,5-15 кило-
граммга жетет, бою болсо 95-96 сантиметрди түзүп к а л а т .
Көкүрөк к л е т к а с ы н ы н айланасы 52 сантиметрге жетет.
Баланын өмүрүнүн маанилүү этабы болуп, анын 3 жылды-
гы эсептелет. Бул мезгилде баланын айлана-чөйрөсүндөгүлөргө
жасаган мамилелеринде өзгөрүү болот. Өз а л д ы н ч а л ы к т ы
ж а к т ы р а т , өзүн чоңдорго окшоштурууга аракет ж а с а й баш-
тайт. Чоң адамдардын анын жасаган ишине кийлигишүүсүн
ж а к т ы р б а й т . Б у л мезгилде балдарды жуунтуу + 3 0 градустан
башталып, + 1 5 , 1 6 градуска ч е й и н к и температурадагы суу
менен болсо болот. Ал эми уктоочу бөлмөнүн ж ы л у у л у г у
+15-16 градус болсо талаптагыдай болот. К ы ш ы н д а 15 гра-
дуска ч е й и н к и суукта баланы эшикте 4 саатка чейин сей-
илдетсе болот, ал эми ж а й ы н д а болсо, күн бою. 3 ж а ш а р
бала өз алдынча бети-колун ж у у г а н г а ж а р а п калат, а н ы ага
үйрөтүү зарыл. 3 ж а ш а р баланы а ч ы к абадагы көлдө, аба-
нын температурасы + 2 5 градустан төмөн болбосо, киринтсе
болот. Б и р о к ал 5-8 минутадан ашпоосу керек.
Б а л а 4 ж а ш к а келгенде анын п с и х и к а л ы к өнүгүүсү ула-
на берет,мүмкүнчүлүктөрү кеңейет, өсүү көрсөткүчтөрү жо-
горулайт.Бир ж ы л д ы н ичинде денесинин массасы 1,5 - 2
килограммга, бою 5-7 сантиметрге чейин өсөт. Ж а л п ы дене-

20
синин салмагы 16,5 к и л о г р а м м г а чейин болот. Бою 102 сан-
тиметрге ж е т и п , көкүрөк к л е т к а с ы 53 сантиметрди түзүп
к а л а т . Б у л ж а ш т а баланын бир нерсени билүүгө к ы з ы г у у с у
артат. О ю н к а р а к болуп к ы й м ы л д у у оюндарды ж а к т ы р а т .
Б а л а 5 ж а ш т а өтө тез өсө баштайт, организминин өн-
үгүүсү тездейт. Ж ы л ичинде денесинин с а л м а г ы н а дагы 1,5-
2 к и л о г р а м м кошулат, бою болсо 6-7 сантиметрге өсөт. 5
ж а ш а р баланын дене салмагы 19 килограммга, ал эми бою
болсо 110 сантиметрге жетет. Көкүрөк к л е т к а с ы н ы н айла-
насы 54 сантиметр болот. Б а ш мээсинин өнүгүүсү тездейт.
Б у л мезгил а й р ы к ч а бала ар түрдүү сюжеттүү ролдорду
ойлоп таап, а л а р д ы пайдаланган абалда оюндарын уюш-
турууга дилгир болот. Ар түрдүү ж ө н ө к ө й сюжеттерди ой-
лоп табууга жөндөмдүү болуп, ал сюжеттин негизинде иш-
аракеттерин уюштура алат. Мындай оюндарда балдардын
таанып-билүү ж а р а я н ы өнүгөт. Мындай ж а ш т а балдардын
ой жүгүртүүсүндө да илгерилөө байкалат, 5 ж а ш а р бала ан-
ч а л ы к чоң эмес адабий ч ы г а р м а л а р д ы айтууга ж а р а п к а л а т .
Көргөн - б и л г е н и н тизмектеп а й т ы п бергенге, турмушунда
болуп өткөн к ы р д а а л д ы к о к у я л а р д ы образдуу к ы л ы п а й т ы п
бергенге аракеттенет. Ж о о п к е р ч и л и к т ү ү л ү к т ү сезе баш-
тайт, чоңдор менен мамиле түзгөнгө аракет ж а с а й т . Б у л
ж а ш т а г ы балдарды дене ж а г ы н а н тарбиялоо үчүн а т а й ы н
температурасы + 2 0 + 2 1 0 с ж ы л у у л у к т а г ы көлдө киринт-
се болот. К ы ш к ы сейил-18-20 градустарга ч е й и н к и суукта
өтсө болот. Б у л мезгилде баланын сөз запасы ж е т и ш е р л и к
деңгээлде болуп, к у р б а л д а ш т а р ы ж а н а т а а н ы ш т а р ы менен
э р к и н сүйлөшкөнгө ж а р а п калат. Кээ бир мезгилдерде чоң
к и ш и н и н оюна келбеген сөздөрдү айтып, таңдандырып ко-
юусу да м ү м к ү н .
Жогоруда белгилегенибиздей бала 5 ж а ш т а н баштап, ар
тараптан өсө баштайт, а й р ы к ч а организмдеги өзгөрүүлөр,
өсүүлөр э н е р г и я н ы талап к ы л а т . Ал энергия негизинен та-
м а к - а ш т а болот. Интенсивдүү к ы й м ы л - а р а к е т к е кеткен
э н е р г и я н ы толуктоо м а к с а т ы н д а аш-болумдуу, витаминдер-
ге бай т а м а к т а р д ы наристенин к а а л а ш ы н ч а берген ж а к ш ы .
5 ж а ш к а келгенде бала үйдө отурбай д а й ы м а б а ш к а балдар-

21
г а т а р т ы л ы п , о ю н к а р а к т ы г ы күчөйт. А н ы ч а к ы р ы п а л ы п
т а м а к т а н д ы р ы п турбаса оюнга к ы з ы г а н бала эртеден-кечке
чейин үйгө кирбей ж ү р ө берүүсү да мүмкүн. К а н д а й д ы р бир
себептер менен баланын к ү н бою т а м а к жебей калуусу ар
түрдүү күтүлбөгөн к ы р д а а л д а р г а дуушар к ы л ы п , а н ы н ден-
соолугуна терс таасир берет.
6 ж а ш т а г ы балада көңүлгө а л а р л ы к өзгөрүү болот, ай-
р ы к ч а ал күч ж а г ы н а н өнүгөт. Ж ы л ичинде баланын де-
несинин салмагы ар айында 200 граммга чейин өсөт, бою
болсо 0,5 сантиметрге, ж а л п ы денесинин салмагы 21,5 ки-
лограмга ж е т и п , боюунун узундугу 116 сантиметрге жетет,
ал эми к ө к ү р ө к к л е т к а с ы н ы н айланасы 56-57 сантиметрди
түзүп к а л а т . А л а р к ы й м ы л - а р а к е т т и н ар түрдүү ж а к т а р ы н
үйрөнүп а л ы ш а т . Б у л ж а ш т а биринчилерден болуп, эмгек
жасоо ж а н а бир нерсени үйрөнүү дегендей аракеттер ба-
л а н ы н аракетинен б а й к а л а баштайт. Ж е ң и л - ж е л п и күчү
жете турган иштерди аткарууга аракеттенет. Ата-энелерине
ж а р д а м берүүнү к а а л а й т . И ш т и н н а т ы й ж а с ы менен а н ы н
аракетин м а к т а п койгонду алар ж а к т ы р ы ш а т . Ар кандай
жерге сүрөт т а р т к а н д ы ж а к т ы р ы ш ы п , а н ы а я г ы н а чыгар-
ганга аракеттенишет. Өзүнүн жүрүм-турумун б а ш к а р ы п ,
көзөмөлдөй баштайт. Көңүл буруусу күчөп, эске тутуп ка-
луусу ж а н д а н а т . Тексттерди, ы р л а р д ы жаттоого жөндөмдүү
болуп, эсинде да с а к т а ш ы п к а л а а л ы ш а т . 6 ж а ш ы н д а бала
көргөн нерселеринен ж ы й ы н т ы к ч ы г а р ы п , ал боюча а к ы л
калчоого ж а р а й т . Б и р аздап «кечээ», «бүгүн», «эртең» де-
ген сөздөрдүн маанисин түшүнө башташат. Сүйлөө жөндөмү
ж а к ш ы р ы п , ф р а з а л а р д ы так, түшүнүктүү а й т к а н г а ж а р а й
баштайт. Анча чоң эмес сюжеттүү аңгемелерди а й т ы п бер-
генге ж а р а й т . Б а ш к а балдар менен эки ж а к т ы к бекем ма-
милелерди түзүүнү үйрөнө баштайт. Эрктик касиети пайда
болуп, ал касиет к ы л ы к - ж о р у к т а р ы н а н а й к ы н көрүнөт.
Наристе төрөлгөндөн баштап, «алдейлеп» бешик ырла-
р ы н айтып, ж ы л у у ж у м ш а к мамиле ж а с а п , к ы й м ы л - а р к е т и -
не э р к и н д и к берип, ойногонуна керек болгон оюнчуктарды
ж е т е р л и к өлчөмдө камсыздасак анын эркин өсүүсүнө к а м
көргөн болобуз. Ошондой эле алар менен д а й ы м б а а р л а ш ы п ,

22
үнүбүздү ж у м ш а к чыгарганга аракеттенүүбүз керек. Себеби
үндү каттуу, копол ч ы г а р с а к ы м ы р к а й чочулоосу мүмкүн.
Б и р ж а ш к а ч ы к к а н наристе о ю н ч у к т а р ы н к а а л а г а н д а й
ойносун, кааласа чачсын, ы р г ы т с ы н ал үчүн а н ы урушпоо
керек.
Эми сүйлөөгө аракет ж а с а п ж а т к а н баланын сөзүн, ти-
л и н и н келбегенине м ы с к ы л д а п күлбөө керек, а н ы н ордуна
к а й р а д а н сөзүн, тууралап «мындай айт» деп оңдоп койгон
дурус. Ошондой эле ар кандай нерселерди көрсөтүп, алардын
а т а л ы ш т а р ы н айтуу туура болот. Б а л а с ы н ы н өмүрүнө кооп-
суздугу бар буюмдарды (кайчы, к а л е м ж.б.у.с.) көрсөтпөй,
колу жетпеген жерге коюу керек.
Б а л а н ы аракеттентүүнүн оңой ж о л у , анын ж а к ш ы иш-
терин баалап туруу.
Т а м а к т а н соң, оозун ж у у п , т и ш т е р и н ж у у н у үйрөтүү да
негизги и ш т е р д и н бири.
Колу бош болсо ата-эне балдары менен бирге оюнчуктар-
ды ойногону да ж а к ш ы н а т ы й ж а берет. Ал ата-эне менен
баланы ж а к ы н д а ш т ы р а т , мамилелерди бекемдейт.
Жогоруда мектепке чейинки баланын өсүү өзгөчөлүктөр-
үнүн кээ бир аспектилерине токтолдук. Муну ар бир ата-эненин
билүүсү талап к ы л ы н а т , себеби көрсөтүлгөн өзгөчөлүктөрдү
билбей туруп тарбия ж а р а я н ы н уюштуруу бир топко оорго ту-
рат. Себеби тарбиялоо и ш и сөзсүз өсүп келе ж а т к а н баланын
к у р а к ж а ш ы н а байланышкан. Б а л а н ы н ж а ш өзгөчөлүгүн
билбей туруп, тарбиялоонун кандай түрлөрүн пайдалануу
да бүдөмүк бойдон калат. Б а л а н ы н ж а ш өзгөчөлүгүн билип
алып, эми аны ошол ж а ш өзгөчөлүгүнө ы л а й ы к тарбиялоо
ж а р а я н ы н уюштура баштайбыз.
Үй - бүлө ш а р т ы н д а мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы ба-
л а н ы тарбиялоонун өз ж о л у бар. Себеби бул тарбиялоонун
өзүнүн программасы, п л а н ы , м е т о д и к а л ы к ы к м а л а р ы , дай-
ын болгон өзүнүн багыты ж о к . Үй-бүлө тарбиясы түп та-
м ы р ы н а н мектепке ч е й и н к и тарбиядан а й ы р м а л а н ы п ту-
рат. Мектепке ч е й и н к и мекемелерде а т а й ы н т а р б и я ч ы л а р ,
окутуучулар, мээрбан энелер, ашпозчулар, к ы з м а т к е р л е р
болсо, үй-бүлө ш а р т ы н д а андай к ы з м а т т а р ж о к . Тарбияло

23
менен ата-эне, чоң ата, чоң эне, бир туугандар алектенишет.
Болгондо да, бош учурларында. А л а р д ы н тарбиялоо боюн-
ча а т а й ы н педагогикалык билими көпчүлүгүндө ж о к . Ата-
энелердин тарбиясы и л и м менен негизделбеген, ар тарап-
тан аныкталбаган, а з ы р к ы заман психолого-педагогикалык
илимге ж а н а а м а л и я т к а негизделген эмес. Тарбиялоо про-
цессиндеги алардын негизги к у р а л ы байыртадан бери үрп-
адат болуп к а л г а н элдик педагогиканын принциптеринен
пайдалануу. Себеби бул тарбиялоонун а м а л и я т т ы к ж а г ы ,
турмуштун т а ш т а к жолдорунан к ы л ы м д а р бою т а ш ы р к а б а й
өзүнүн айкөлдүк миссиясын ч а р ч а б а й , ч а а л ы к п а й а т к а р ы п
келе ж а т а т . Ар д а й ы м анын энчиси - ж о г о р к у н а т ы й ж а л у у -
л у к . Ошондуктан да элдик тарбия элге ж а к ы н болуп, элдин
к а н ы ж а н ы н а сиңип калган. Ошондуктан да ата-эне үй-бүлө
тарбиясында ошол түгөнгүс т а р б и я н ы н булагына маани бе-
рип, өз иш-аракеттеринде ж е т е к ч и л и к к е алат. Жогоруда-
гыдай тарбиялоонун эталондуу үлгүсү менен к а т а р үй-бүлө
тарбиясында терс көрүнүштөр да орун а л ы п келе ж а т а т .
А л а р д ы н к а т а р ы н а төмөнкүлөрдү кошсо болот:
1. Үй-бүлөдөгү чоң ж а ш т а г ы үй-бүлө мүчөлөрүнүн, тууган-
у р у к т а р д ы н өсүп келе ж а т к а н баланын т а р б и я с ы н а көңүл
бурууларынын ж е т и ш с и з д и г и .
2. Үй-бүлө мүчөлөрүнүн өсүп келе ж а т к а н бала менен ма-
миледе болууну ж а к т ы р б а г а н д ы г ы же т а к ы р эле андай
мамилелерди каалабастыгы.
3. Ата-энелер менен балдарынын эки ж а к т ы к мамилелери-
нин т а л а п т а г ы деңгээлде уюштурулбагандыгы.
4. Ата-энелердин перзентке болгон сүйүүсүнүн ж е т и ш с и з -
диги.
5. Ата-энелердин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн а т а й ы н педагогика-
л ы к илимге ээ эместиги.
6. Үй-бүлөдөгү өзүнө гана ж а р а ш ы к т у у , өзгөчө үрп-
адаттардын, каада-салттардын ж о к т у г у , ж а г ы м с ы з терс
аракеттердин ж а с а л ы ш ы .
Үй - бүлө тарбиясында мындай ж а г ы м с ы з ж а г д а й л а р
түзүлбөсүн үчүн педагогиканын элементардык сунуштары-
нан п а й д а л а н ы п , мектеп ж а ш ы н а ч е й и н к и балдардын ж а ш

24
өзгөчөлүктөрүнө ж а р а ш а мамиле жасоо менен тарбия жара-
я н ы н уюштуруу үй-бүлөдөгү ата-энелердин милдеттеринин
негизгилеринен болуп эсептелет.
Активдүү субьект к а т а р ы ы м ы р к а й ж а ш о о н у н биринчи
ж ы л ы н д а аракеттердин системасын өздөштүрөт. Б а л а н ы н
ж а ш ы жогорулаган сайын т а ж р ы й б а с ы артып, ө з алдынча-
л ы г ы н ы н демилгеси кеңейе баштайт. Эң алгач ы м ы р к а й д а г ы
биологиялык активдүүлүк ата-эненин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн
ж е т е к ч и л и г и астында ар к а н д а й иш-аракеттерден байкалат.
А й л а н а - чөйрөсүндөгү адамдардын аракеттерин ж ү р ү ш -
т у р у ш у н өздөштүрүү менен бала з а р ы л болгон п с и х и к а л ы к
касиетке ж а н а инсандык касиетке ээ болот. Өз учурунда бул
өтө көп у б а к ы т т ы талап к ы л г а н ж а р а я н болуп эсептелет.
Тарбиялоо ж а р а я н ы н д а бала төрөлгөндөн тартып, бир
ж ы л д а , эмнелерге маани берүү з а р ы л ?
Б а л а төрөлгөндөн 3 айга чейин т а з а л ы к т ы , бир күндүк
р е ж и м д и сактоо, ошондой эле маани а л а р д ы н уйкусуна
ж а н а т а м а к т а н д ы р у у г а бурулуусу зарыл. Б а л а н ы н ж а к ш ы
адатын к а л ы п т а н д ы р у у , атап а й т к а н д а бешикте терметпей
уктатуу, ойгонгондо эч кимге көтөртпөй ж а т ы ш ы ж.б.у.с.
Б а л а ата-эненин колунда т и к турганда б а ш ы н кармоону
үйрөтүү, көрүү ж а н а угуу жөндөмдүүлүгүн өрчүтүү, ымыр-
к а й менен сүйлөшүүгө аракет жасоо, андан жооп алууга
аракет жасоо.
6 а й л ы к болгондо баланын активдүүлүгүн арттыруу, ми-
сал үчүн оюнчуктарды карматуу, сүт и ч к е н ш и ш е с и н кар-
матуу ж.б.у.с. Сойлоо к ы й м ы л д а р ы н үйрөтүү, өздү, ж а т т а н
а ж ы р а т а билүүгө үйрөтүү ж.б.у.с.
10 айга келгенде кеседен т а м а к жегенге, нанды колу-
на к а р м а п жегенге үйрөтүү зарыл. Ж а л п ы л а п алганда а н ы
эң ж ө н ө к ө й өз а л д ы н ч а л ы к к а үйрөтүү керек. Б у л мезгил-
де бала суу ичкиси келсе колун созуп калуусу керек. 10
а й л ы к т а баланы активдүү сойлоого үйрөтсө болот. Ошону
менен бирге а н ы н м у с к у л д а р ы өрчүй баштайт. Б у л мезгил-
де дени соо балдар баса баштайт. Бөбөктүн эмоционалдык
абалы түптөнө баштайт, чөйрөгө болгон мамилелери калып-
танып, күлүү, к а п а болуу сезимдери көзгө а й к ы н көрүнөт.

25
Чөйрөсүндөгүлөр менен байланышууга, мамиле жасоого
аракеттенет. Ата-эненин эң негизги милдети 10 а й л ы к бала
менен көбүрөөк сүйлөшкөнгө аракет жасоо керек. «Ал»,
«бер», «отур», «карма», «антпе», «минтпе» деген сөздөрдү
көбүрөөк айтып, а й т к а н сөздөрүнө бала тарабынан кандай-
дыр бир жооп берүүсүн талап к ы л ы п аткартуу зарыл.
10-12 айга келгенде өз а л д ы н ч а л ы к к а баланы үйрөтүү
ж а к ш ы н а т ы й ж а берет. Кеседен өз а л д ы н ч а т а м а к жеген-
ди үйрөтүү. 11-12 а й л ы г ы н д а эч нерсени кармабай баскан-
ды үйрөтүү. Б а л а н ы ар түрдүү предметтер менен ойноосун
уюштуруу а н ы н өз а л д ы н ч а м а к с а т ы н а жетүү үчүн ж а с а г а н
аракеттерине тосколдук жасабоо керек. А к ы р ы н д ы к менен
ар бир үй-бүлө мүчөлөрүн «аты» а р к ы л у у таанууну үйрөтүү.
Жүрүү-туруунун ж ө н ө к ө й ф о р м а л а р ы н үйрөтүү, мисал үчүн
«ал», «кой», «тийбе», « ж а к ш ы » , «жаман» деген сөздөрдүн
маанисине жетүүсүн уюштуруу. Б и р ж а ш к а толгондо кээ бир
сөздөрдү айттыруу менен сөз б а й л ы г ы н арттыруу. А й р ы к ч а
бала сүйлөгөнгө аракет ж а с а п ж а т к а н мезгилде а н ы туурап,
ж е күлүп, ж е м ы с к ы л д а г а н д а й мамиле ж а с а г а н ж а р а б а й т .
«Менин сөзүмө күлүшөт экен» деп бала т а к ы р сүйлөбөй ко-
юусу мүмкүн. А н ы н сөзүн тек гана к а б ы л а л ы п койгон ж а к -
ш ы . Же болбосо « ж а к ш ы » сүйлөйт экен деп м а к т а п койгон
дурус. Бөбөк м а к т а г а н д ы ж а к т ы р а т . А н ы н ар бир аракетине
баа берилип турулса, ал ар д а й ы м аракеттенүүгө даяр, ата-
эне муну у н у т п а ш ы керек.
Б а л а н ы н уйкусу келгенде тез у й к у г а ж а т к ы р ы п , а н ы н
тез уктоосун камсыздоо зарыл. А й р ы к ч а бала уктар алдында
анын к ы ж ы р ы н келтирген аракеттерди жасабаган оң. Ата-
эне тарабынан ж а с а л г а н андай аракеттер баланын уйкусун
к а ч ы р ы п өзүн ыңгайсыз абалга а л ы п келет. Ошондуктан
кандайдир бир т ы н ч т а н д ы р а турган м у з ы к а н ы к ы ң ы л д а п
же болбосо «алдейлеп» уктатуу талап к ы л ы н а т . Алдей ме-
нен уктаган баланын уйкусу у з а к к а созулат.
Б а л а 10-12 айда өзүнчө же болбосо бирөөнүн ж а р д а м ы
менен к е л и п дасторконго отуруп т а м а к жегенге ж а р а п ка-
лат. Мындай жашоого керек т у р м у ш т у к ж а р а я н д ы бала өтө
к ы з ы г у у менен, аракет менен ж а с а й т . Ата-энеден байкап
туруу гана т а л а п к ы л ы н а т . Керек болсо ж а р д а м берилет.

26
 Б а л д а р д ы ар түрдүү оюнчуктар менен ойногонго
көндүрүп барган ж а к ш ы , себеби, аң-сезим иш аракетте
пайда болуп, к а л ы п т а н а т . А д а м з а т т ы н аракеттерин ж а н а
жүрүү-турууларын оюндар а р к ы л у у өздөштүрүү менен бала
з а р ы л п с и х и к а л ы к касиетке ж а н а инсандык сапатка ээ бо-
лот.
Б а л а 2 ж а ш к а өткөндө тарбиялоо ы к т а р ы да татаал-
д а ш ы п барат. 1 ж а ш к а с а л ы ш т ы р м а л у у , бөбөк 2 ж а ш т а
чөйрөнү байкоосу, ага мамиле жасоосу бир топко калыпта-
нып, а к ы л калчоо жөндөмү пайда болуп, к ы й м ы л аракети
да т у р у к т а ш ы п калат. Б у л мезгил балага дене күч, а к ы л ,
адеп-ахлак ж а н а э с т е т и к а л ы к ж а к т а н тарбия берүүнү ыра-
аттуу уюштуруучу убакыт. Ата-энелер балдарына ар тарап-
тан тарбия беремин десе у ш у л мезгилди эстен чыгарбаган
оң. Себеби баланын кызыгуусу к а б ы л алуусу пайда болуп,
талабы к ү н санап а ш а баштаган мезгил. 2 ж а ш к а ч е й и н к и
ж а ш т а г ы баланы а й л а н а - чөйрө менен б а й л а н ы ш ы н бай-
ытуу, ал үчүн сүйлөөсүн, ой жүгүртүүсүн, көңүл буруусун,
эсте тутуусун к а л ы п т а н д ы р у у н у н мезгили болуп эсептелет.
Б у л мезгил ата-энеде балдарынын ар түрдүү ишмердүүлүгүн
уюштуруп, ага шарт түзүп берүү талабын коет. Үй-бүлө тар-
биясында 2 ж а ш к а ч е й и н к и баланын таанып-билүү жара-
я н ы н а айлана-чөйрө менен б а й л а н ы ш т ы тыгыздаштыруу-
га маани берилип, а н ы н к ы л ы к - ж о р у г у н , адаттарын, тил
а л ч а а к т ы к касиеттерин, кээ бир күчү ж е т к е н эмгек иш-
аракеттерди ата-энесинин, тууган уругунун талабы менен
аткарууга окшогон иштерге маани берилип, а н ы т а р б и я л ы к
т а л а п т ы н деңгээлинде т у р м у ш к а а ш ы р у у зарыл. Б у л мезгил
баланын мүнөзүнүн ж а к ш ы ж а к т а р ы н өнүктүрүүчү, анын
к ө р к ө м өнөргө болгон мамилесин, э с т е т и к а л ы к даамын
ж а н а сезимдерин өнүктүрө турган мезгил болуп эсептелет.
2 ж а ш т а бала ж а к ш ы менен ж а м а н д ы биле баштаган
мезгил. Ошондуктан биринчи кезектеги ата-эненин мил-
дети, анын саламдашууга, рахмат айтууга, к а й ы р л а ш у у г а
үйрөтүү керек. Оюнчуктарын ж а к ш ы кармаганга, сындыр-
боого, э т и я т т ы к менен пайдаланууга үйрөтүү, ошондой эле
оюн а я к т а г а н д а н к и й и н оюнчуктарды ж ы й н а ш т ы р ы п ж а й -

27
ж а й ы н а коюу керек экендигин аң-сезимине ж е т к и р ү ү . Бала-
нын т и л и н и н туура ч ы г ы ш ы н камсыздоо, ал үчүн каалоосун
айтууга үйрөтүү, мамиле жасоодогу кээ бир өзгөчөлүктөрдү
сездирүү. Үй к а н а т т у у л а р ы , айбанаттары менен а т т а р ы н ы н
а т а л ы ш т а р ы н тез-тез кайталоо менен т а а н ы ш т ы р у у . «Та-
р а н ч ы » , «чабалекей», «балапан», « уя « деген сөздөрдү көп
колдонуп, балада ал түшүнүктөрдүн маанисин түшүнүүсүн
уюштуруу ж.б.у.с.
Б а л а н ы н ойногон о ю н ч у к т а р ы н ы н а т а л ы ш т а р ы ме-
нен а л а р д ы таанытуу, биринен бирини а й ы р м а л а й алууну
үйрөтүү. 2 ж а ш к а толгону к а л г а н баланы оюн а р к ы л у у кээ
бир т у р м у ш т у к к ы р д а а л д а р д ы түшүнө алгандай к ы л ы п тар-
биялоо ар-кандай эле ата-эненин колунан келет. Б а л а н ы н
басуусун к а л ы п т а н д ы р у у да у ш у л мезгилге т у ш келет. А н ы
ар түрдүү жолдор менен и ш к е а ш ы р с а болот. М: «Тиги,
ч ы н ы н ы а л ы п келе койчу», «Бул китепти атаңа а л ы п бер»
ж.б.у.с.
Б а л а н ы н эмоционалдык абалын а к т и в д е ш т и р и п , а н ы
к ы з ы к т ы р у у м а к с а т ы н д а ага т а а н ы ш болгон ж е ң и л эстра-
д а л ы к ч ы г а р м а л а р г а бийлетүү да ж а к ш ы н а т ы й ж а берет.
А л м у з ы к а н ы н и н т о н а ц и я с ы н түшүнүп, м у з ы к а н ы н ритми-
не берилген абалда бийлөөгө ж а р а м д у у болуп, ата-энесинин
өтүнүчү боюнча бийлеп да жиберет. Эгер көрүүчү ата-эне-
лердин колдоосуна ээ болсо, өз мезгилде ал баланын психи-
к а л ы к абалын ж а к ш ы р т а т .
Б а л а н ы н ж а ш о о с у н д а г ы өтө маанилүү этаптардын бири,
бул баланын үчүнчү ж ы л ы . Үч ж а ш к а чейин бала күч, өсүү
ж а г ы н а н өтө тез ө н ү к к ө н болсо, 3 ж а ш к а келгенде ал өсүү
бир топко төмөндөй баштайт. Б у л мезгилде баланын айла-
на чөйрөсү менен мамилелериндеги өзгөрүүлөр байкалат.
Б у л баары баланын ишмердүүлүгүнүн а к т и в д е ш и п өсүүсү
менен түшүндүрүлөт. Б у л ж а ш т а баланын өзүнүн каалоо-
су ж а н а сезими ойгонуп, ал көп учурларда баланын ата-
энелеринин көрсөтмөлөрү менен туура келбей да калуусу
мүмкүн. Эгерде ата-эне өз учурунда перзентинин каалоосун
к а н а а т т а н д ы р а албай калса, ал учурда баланын ата-энеле-
рине к а р а т а н а р а а з ы ч ы л ы к мамилеси пайда болуп, ал өз

28
кезегинде ар түрдүү ж а г ы м с ы з кубулуштарга а л ы п келүүсү
мүмкүн. Б и з а н ы баланын ар түрдүү иштерге к ы й ы к т а н г а н -
д ы г ы н а н көрөбүз. Н а т ы й ж а д а бала ата-энесинин талабын
аткарбай ага к а р ш ы аракеттерди ж а с а й баштайт. Турмуш-
тук к ы р д а а л менен ж е т и ш е р л и к т а а н ы ш эмес бала, өзүнүн
оюнда ж а р а т к а н образына к и р и п а л г а н д ы г ы н ы н себебинен
реалдуу турмуштун өзүнүн өлчөөсү а р к ы л у у көргөндүгүнүн
себебинен, өзүнүн к а б ы л алуу касиетинин негизинде жарат-
к а н образында ж а ш а п , а н ы н т а л а п т а р ы н ата-энесине кое
баштайт. Р о л д у к оюндар ар түрдүү дубалдарга, жолдорго,
кагаз барагына т а р т к а н образдары а р к ы л у у баланын аң-
сезиминен орун а л ы п , а н ы н н а т ы й ж а с ы н д а баланын адат-
т ы к өнүгүүлөрүнүн чиймелери пайда болот, ошого ише-
нет, ошону менен жашоого аракет ж а с а й баштайт. М ы н а
у ш у н д а й ш а р т т а ата-эненин перзенттерине ж а к ы н болуп,
а н ы н сезим дүйнөсүнө а р а л а ш ы п , а н ы н абалын жетишер-
л и к деңгээлде үйрөнүп билүүгө, сезүүгө убакыт таап, тал-
дап ошого ж а р а ш а мамиле жасоосу зарыл. Б а л а г а а к ы р ы н -
д ы к менен сездирбестен к и р и п алган образынын оң ж а н а
терс ж а к т а р ы н , иш аракетте ч а г ы л д ы р г а н таасирдүү болот.
Ч ы н д ы к к а жетүүнү баланын өзүнө коюу керек. А н ы н ж а к -
шы ж а м а н ы н өзү сезсин да, оюнан өзү кайтсын. Мүчүлүштү
чечүүдө күч колдонуу ж а р а б а й т . Б а л а н ы н к ы ж ы р д а н у у с у
көпчүлүк учурларда а н ы н ж а к ш ы сапаттарында ж а н а адат-
т а р ы н д а да калыптануусу мүмкүн. Кээ бир балдар өзүнүн
ы ң г а й с ы з мүнөздөрүн көрсөтүп «аны к а а л а й м ы н » , «муну
к а а л а й м ы н » , «мага берсин», «мага а л ы п бериңиз» дегендей
т а л а п т а р д ы коюп, өзүнүн к е ж и р д и г и н , эгоистик мүнөзүн
көрсөтүп сөзүнөн к а й т п а й , керек болсо талабы аткарыл-
бай бара ж а т с а ы й л а п да жиберип, өзүнүн ж е к е талабын
аткартууга аракет ж а с а й т . Б у л көбүн эсе 3-4 ж а ш т а р д а г ы
баланын ж о р у к т а р ы . Мунун ж а к ш ы да, ж а м а н д а ж а к т а р ы
бар. Ж а м а н ж а к т а р ы ар д а й ы м ата-эне өз перзентинин та-
л а п т а р ы н негизсиз эле а т к а р а берсе, балада « к е ж и р д и г и м д и
көрсөтсөм, ата-энем а й т к а н д а р ы м д ы н баарын аткарат экен»
деген ойго берилип а л ы п , мүмкүнчүлүгү болсо да, болбосо
да өз талабын кое бергенге көнүп, эгоисттик мүнөз калып-

29
тана баштайт. Ошондой болбосун деген ата-эне баласынын
абалын өтө н а з и к сезип, мүнөздүк температурасын д а й ы м а
өлчөп барган оң. Ошого к а р а й мамиле жасоо керек. Ж а к -
ш ы ж а г ы , ж а ш ы н а н талапчан бала, эгерде а л т а л а п ч а н д ы к
обьективдүү талаптарга негизделген болсо, н а т ы й ж а с ы ж а к -
шы болот. Көпчүлүк учурларда андай балдар ж ы л д а р өтүп
эр жеткенде өзүнө т ы к а н , а й т к а н ы н а й т к а н д а й аткарган,
ж а к ш ы менен ж а м а н д ы аңдай алган, кулк-мүнөзү коом-
дун т а л а м ы н а ж а р а ш ы к т у у келген, интеллек инсан болуп
к а л ы п т а н а т . Ата-энелерибиз балдарынын ж а ш ы н а н ш о к ,
парасаттуу, өзүнүн абалын сезе билген бала болуп өскөнүн
абалын ж а к т ы р ы ш к а н . Ошондуктан элибизде «бала болсо
ш о к болсун, ш о к болбосо ж о к болсун» дешип к о ю ш к а н .
Б а р д ы к нерсе «шоктон» чыгат дешкен. Ошол ш о к т у к т у н не-
гизи 3-4 ж а ш т а р д а н баштап көзгө көрүнө баштайт да, тем-
пераментинин сөлөкөтү а й к ы н д а ш а баштайт. 3 ж а ш т а г ы
бала а м а л и я т т ы к планда гана эмес, а к ы л ы менен да аракет-
тене баштап, өз ишмердүүлүгүн турмуштун ч ы н д ы г ы н а ж а -
к ы н д а ш т ы р у у г а багыт алат. Ошентип анын өнүгүүсүндөгү
п с и х и к а л ы к процесс өзүнүн андан а р к ы өнүгүүсүнө ээ бо-
луп, к а б ы л алуу, эсте тутуу, ой жүгүртүү, сүйлөө манерасы
белгилүү бир н у к к а түшүп, ж а ң ы т а л а п т а р ы ж а н а к ы з ы к -
ч ы л ы к т а р ы к а л ы п т а н а баштайт.
3 ж а ш а р баланын көңүл буруусу али бир деңгээлге ээ
болбойт, бирок ал кандайдыр бир иш-аракеттерди аткару-
уда бир топко созулат. Эске келтирүү, эсте тутуу процес-
си өнүгүү ж о л у н д а болуп сүйлөй б а ш т а г а н ы н ы н себебинен
эскерүүсү, сүйлөө а р к ы л у у билдириле баштайт. Айлана-
чөйрө боюнча а н ы н өзүнүн талкуулоосу ж а р а л а т . Өзүнүн
аракеттерин бала ар түрдүү «бул эмне», «качан», «кайда»,
«эмне үчүн» деген суроолор менен аныктоого аракеттенет.
А й р ы к ч а м ы н а у ш у л мезгилде ата-энелер өтөт этият болго-
ну оң. Себеби, балдары өздөрүнүн ар кандай кубулуштарга
к ы з ы г у у л а р ы менен а л а р д ы т а ж а т ы п коюусу мүмкүн. Ата-
энелер жооп берүүдөн т а ж а п , оройлук көрсөтүшүп коюш-
са, бул абал баланы и р е н ж и т и п суроо бербей калуусуна не-
гиз болуп, дүркүрөп ж ү р ү п турган таанып-билүү процесси

30
басаңдап, балдарын м о р а л д ы к - п с и х о л о г и я л ы к абалын тата-
алдантып коюусу мүмкүн.
Б а л а н ы н 3 ж а ш т а г ы мезгили ата-эненин д а й ы м а көңүл
буруп, тарбия берүүсүн талап к ы л г а н жүрүү-туруу калып-
тана баштаган мезгил болуп эсептелет. Б у л мезгил баланын
алдындагы аткарууну талап к ы л г а н иштерин уюштурууну
пландоонун ф у н к ц и я с ы н а үйрөнө баштаган мезгили болот.
3 ж а ш а р баланын сезими ар түрдүү келип, туруктуу бол-
бойт, тез-тез бирин-бири а л м а ш т ы р ы п турат. Ошого ж а р а ш а
мамилелериндеги ы р а а т ы да тез-тез а л м а ш ы л а т . Айлана-
чөйрөсүндөгү адамдар менен болгон мамилелерин сезүүсү
да о п т и м а л д а ш а баштайт. М а м и л е л е р и н и н мотивдерин да
аңдай, а н ы н негизинде ж е т и ш и л г е н н а т ы й ж а г а ы р а а з ы бо-
луу, же болбосо келбей к а л с а ага к а п а болуу, же болбосо
а н ы н кээ бир аткарган и ш и үчүн ата-энеси мактаса ага кур-
сан болуу дегендей сезимдери ойгонуу ж о л у н д а болот.
А й р ы к ч а баланын 3 ж а ш а р мезгилинде, а н ы н ден-
соо лугун чыңдоо, ч ы н д ы к к а к а р а т а ой жүгүртүүсүн кеңейтүү,
т у р м у ш - т и р и ч и л и к ш а й м а н д а р ы н а болгон мамилесин ж а к -
ш ы р т у у , м е н ч и к к е болгон мамилелерин к а л ы п т а н д ы р у у г а
ата-энелер маани берүүсү зарыл. А й р ы к ч а к и й и м и н кийүү,
бети-колун ж у у ж . б . у . с ы я к т у у . Б у л мезгилде баланын ж а к -
ш ы менен ж а м а н д ы а й ы р м а л а й билүүсүнүн ж ө н ө к ө й жол-
дорун к а л ы п т а н д ы р у у да талап к ы л ы н а т . Сөздү угуп, талап-
т ы а т к а р ы п , ж а к ш ы адаттарды өздөштүрүүсүн уюштурган
оң. Ата-энелер болсо көбүн эсе элдик жомоктордон а й т ы п
беришсе т а л а п к а жооп бермек.
Ата-энелердин дагы бир милдеттеринин бири балдарын
саламдашууга үйрөтүү, бирөө үйгө келсе «келиңиз», кет-
се «кетип ж а т а с ы з б ы ? , ж а к ш ы барыңыз» деген сөздөрдү
үйрөтүү. Б у л багытта ата-энелер саламдашуунун касиети
өтө терең экендигин алдын ала өздөрү аңдап билүүлөрү
зарыл. Андап к и й и н «рахмат» деген сөздү к а й с ы л жерде
к а н д а й колдонууну баласына үйрөтүү, а я г ы н д а баланын үй-
бүлө мүчөлөрүн аты боюнча таанып-билүүсүн үйрөтүү, ай-
р ы к ч а атасынын, энесинин, чоң атасынын, чоң энесинин,
т а я т а с ы н ы н , тайэнесинин аттарын билүүсүн камсыздоо ата-

31
энелерге байланыштуу. Ата-эне балдарына автотранспорт-
тун түрлөрүн т а а н ы ш т ы р ы п , ал койдуруп кетүүсү м ү м к ү н
экендигин, ошондой о к у я л а р д а н мисалдар келтирип, а й т ы п
берип турган дурус. Маселе к а й р а - к а й р а түшүндүрө берген-
диктен баланын аң-сезимине а к ы р ы н д ы к менен сиңет, ал
тараптан жооп р е а к ц и я с ы пайда болот.
Үй-бүлө м а й р а м д а р ы , а н ы н үй-бүлө т у р м у ш у н д а г ы ма-
аниси жөнүндөгү аңгемелерди көп айтып, баланын к ы з ы -
гуусун ж а р а т ы п , ошол күндү ч ы д а м с ы з д ы к менен к ү т к ө н
абалга ж е т к и р ү ү да ата-энелерге байланыштуу болуп, ан-
дай үй-бүлөлүк үрп-адат ар бир үй-бүлө мүчөлөрүнүн
активдүүлүгүн көтөрүп, эмоционалдык абалдарын ж а н -
дандырып, ж а к ш ы ы р а й д ы ж а р а т ы п , үй-бүлөдөгү морал-
д ы к - п с и х о л о г и я л ы к атмосфераны ж а к ш ы р т ы п ж а т к а н д а й
деңгээлге ж е т к и р ү ү ар бир ата-эненин милдети. М ы н а у ш у л
багыттагы иш ч а р а л а р д ы н т а р б и я л ы к мааниси бараандуу,
балдардын аң-сезиминде өчпөс из к а л т ы р а т . Эгер үй-бүлө
ш а р т ы н д а ж а р а т ы л ы ш бурчу болуп, анда аквариум, канат-
туулар ж а ш а г а н к л е т к а л а р ж.б.у.с. болсо, андан да ж а к ш ы
болот. Мындан бала тирүү т а б и я т к а к а н д а й мамиле ж а с а с а
болот, аларга к а н д а й ж а р д а м берүү керек дегендей суроолор-
го жооп алат. Ошондой эле бала терезелерде турган гүлдөргө
суу куюу керек экендигин, а к в а р и у м д а г ы балыктарга суу
куюп, андагы б а л ы к к а , к л е т к а д а г ы канаттууга ж е м берүү
керек экендигин аңдайт. Ошолорду аткарууга үйрөнөт.
Б у л мезгилде ата-энелер балдарынын с ю ж е т т и к , ролдук
ж а н а к ы й м ы л - а р а к е т т ү ү оюндарына көз салып, а н ы н кооп-
суздугун түшүндүрүүсү з а р ы л болот. Ал өз кезегинде бала-
ны этият болуп ойноонун көзөмөлдөөчү фактор болуп к а л а т .
4 ж а ш а р баланын п с и х и к а л ы к ф у н к ц и я с ы өнүгүүсүн
улантат. Күчкө кирет, бала өсөт. Б а ш мээнин функци-
я с ы ж а н а түзүлүшүнүн өнүгүүсү ылдамдайт. Б а л а н ы н
активдүүлүгү артып м а к с а т к а умтулуу жөндөмү ж а к ш ы -
рат. К ы й м ы л - а р а к е т т и н ар түрдүү абалдарынан пайдалануу
ж а н а а н ы башкаруу ы г ы бир топко ар-түрдүүлөнөт. 4 ж а ш -
ка келген баланын мүнөзүндө да өзгөрүүлөр байкалат. Иш
аракеттеринин мазмуну да максаттуураак боло баштайт.

32
С ю ж е т т и к , ролдук оюндары өнүгөт. Өзүнүн жүрүм-турумун
ошол өзү к а б ы л к ы л г а н оюндун маанисине баш ийдирүүгө
аракеттенет. Б а ш к а балдар менен ойноону ж а к т ы р ы ш а т ,
бирок ал калоосу тез эле тетири мүнөздү ээлейт да, көбүн
эсе оюнду токтотуп, кетип к а л г а н учурлар көп к а й т а л а н а т .
Б у л ж а ш т а баланын к ы з ы г у у л а р ы күчөйт, суроону көп
берет, жооп а л г ы ч а суроон токтотпойт. Сүйлөө жөндөмү ж а к -
ш ы р а баштайт. Сөз запасы бир топко кеңейет. Телевизордо-
гу мультфильмдерди к ы з ы г у у менен көрө баштайт. Ж о м о к
у к к а н д ы ж а к т ы р а т . М у з ы к а г а болгон жөндөмү ж а к ш ы р ы п ,
тууроо, м у з ы к а н ы н обондорун келтирүүгө аракет ж а с а й т . 4
ж а ш а р бала чоңдорго жакындоого аракеттенет. Чоңдор ин-
ф о р м а ц и я н ы н борбору экендигин, алардан көптөгөн кабар-
л а р д ы билсе боло тургандыгын аңдай баштайт. А л а р үчүн
чоңдор таанып-билүү а л к а г ы н ы н булагы болуп эсептелет.
Б а л д а р бул мезгилде өтө ишенчээк к е л и ш и п , чоңдордун
а й т к а н д а р ы н мыйзам-ченемдүүлүк иретинде к а б ы л алат.
3 ж а ш т а н 7 ж а ш к а ч е й и н к и к у р а к т а бала сюжеттик-
ролдук оюндарды уюштуруу менен катар ал оюндардагы, өз
образын, андагы ээлеген ордун а н ы к т а п , а н ы менен жашоо-
го далалаттанат. Ал иш-аракеттерин көркөм ч ы г а р м а ч ы л ы к
же болбосо сүрөт тартуу, ы л а й л а р д а н ар түрдүү нерселер-
ди жасоо, конструкциялоо менен алектенет. Ошол араке-
ти а р к ы л у у түрдүү багыттагы өзүнүн к а б ы л алуусундагы
образдарды ж а р а т а т , т у р м у ш т у к туюмун ошолор а р к ы л у у
көрсөтөт, дүйнө таануусунун сферасын кеңейтет. Б а л а н ы н
и ш аракетинде ж а л п ы к ы з ы г у у компоненттери белгиленет,
алар негизинен максаттар, себептер, аракеттер болуп эсеп-
телет. Б у л к у р а к т а балдар чоңдордун көңүл буруп турушун
ж а к т ы р а т . А л а р д ы н сүйлөө, бир нерселерди жасоо мане-
р а л а р ы н кабылдаганга аракеттенет, сезимталдыгы күчөйт.
Чоңдордун к ы й м ы л - а р к е т т е р и н , к ы л ы к ж о р у к т а р ы н өтө
с а к т ы к менен байкап турат.
4 ж а ш а р балдардын аракеттеринде ш а ш м а л ы к , бир нер-
сени а я г ы н а чейин ойлобой жасоосу көзгө көрүнөт. А н ы н
себебинен көп учурларда күтүлбөгөн к ы р д а а л д а р г а дуушар
болушуп, ж а р а к а т да а л ы п калуусу мүмкүн. Ошондуктан ар

33
бир т у р м у ш т у к к ы р д а а л жөнүндө ата-энелер эскертишип,
т ү ш ү н ү к берип турушу т а л а п к а жооп берет.
Б у л к у р а к т а г ы балдарды таанып-билүүдөгү объектиле-
р и н и н мазмуну, өнүгүү м ы й з а м ченемдүүлүктөрү өтө кы-
з ы к т ы р а т . Ошого байланыштуу алар өздөрүнүн иш аракет-
теринде ошол т а б ы ш м а к т у у с ы р л а р д ы н мазмунуна жетүүгө
аракет ж а с а ш а т . Б а л а г а т а а н ы ш эмес ал сырлар а н ы н кы-
зыгуусун ж а р а т ы п , ч ы н д ы к а ж е т ү ү багытын и ш т и к т ү ү
деңгээлге көтөрөт да, ошол багыт боюнча ч ы г а р м а ч ы л ы к
менен аркеттенүүгө багыт берет. Н а т ы й ж а д а , көбүн эсе
ошол оюн и ш к е а ш ы р а т . Мисалда муну, баланын өзүнүн
о ю н ч у к т а р ы н а ж а с а г а н мамилелеринен байкайбыз. Меха-
н и к а л ы к оюнчуктарды бузушуп, ичинде эмне бар экенди-
гин көрүшүп, а я г ы н д а ж а р а к с ы з нерсе к а т а р ы ы р г ы т ы ш ы п
ж и б е р и ш е т . Себеби ал обьекттин эми баланын алдында эч
кандай таң к а л а р л ы к с ы р ы ж о к .
Б у л к у р а к т а г ы балдарды ата-энелери ар д а й ы м кээ бир ат-
к а р г а н көнүгүүлөрү, иштери, активдүүлүгү үчүн м а к т а п ко-
юшса а ш ы к ч а болбойт. Ошондой эле өзүн к а р м а й билүүсүн,
бети башын, т у л к у боюн. К и й и м д е р и н таза к а р м а г а н д ы г ы н
белгилеп, адеп-ахлак касиеттеринин да абалы ж а к ш ы болуп
ж а т к а н д ы г ы н конкреттүү мисалдар менен белгилесе, мын-
дай баа ага, стимул к а т а р ы к ы з м а т ж а с а й т . Мындай абал
анын р у х и й абалын ж а к ш ы р т ы п , а д е п - а х л а к н о р м а л а р ы н ы н
сакталуусун андан а р ы да т а л а п т а г ы деңгээлде болуушуна
шарт түзөт.
Б у л мезгилде балдарды т у р м у ш - т и р и ч и л и к буюмдары
менен т а а н ы ш т ы р ы п , ар биринин а т к а р а турган функци-
я л а р ы , адеп-ахлак ж ө н ү н д ө , ч а к а н аңгеме түрүндө а й т ы п
берүүнү уюштуруу зарыл. Б у л учур баланын сөз байлы-
г ы н ы н б а й ы ш ы н ы н да мезгили. Айлана-чөйрөдөгү коом-
дук ж а н а табыйгый к у б у л у ш т а р д ы н көзгө түшүп турган
мүнөздүү өзгөчөлүктөрү жөнүндө үйрөтүү да т а л а п к а жооп
берет. Ошол эле учурда баладан ар бир а й т ы л г а н сөздү т а к
ж а н а а н ы к айтуусун к а л ы п т а н д ы р у у г а аракет болуушу да
мезгилдин талабы болуп эсептелет. Ошондой эле сөз сүйлөсү
үйрөтүү менен гана чектелбестен, сүйлөгөндө көркөмдөп

34
сүйлөө, б а й л а н ы ш т а р ы н ж а к ш ы р т у у , м а а н и с и н и н мазмун-
дуу болуушун к а м с ы з к ы л у у боюнча ата-эне к а м көрүүсү
зарыл. Ошол эле мезгилде балдарды а м а л и я т т ы к көркөмдүк
ы г ы н байытуу керек. А н ы н сулулукту сезип, ага к а р а т а ма-
милесин жөндөп, эстетикалык даамын, сезимин өөрчүтүү
зарыл. Б у л өз кезегинде баланын айлана-чөйрөгө, ч ы н д ы к -
ка болгон мамилелерин, көркөм көз к а р а ш т а р ы н байытып,
аң-сезиминин өнүгүсүн к а м с ы з к ы л ы п , ой жүгүртүүсүн
кеңейтет.
Б и р аздап, а й т ы л ы п берилген аңгеме, ж о м о к же кыска-
ча ыр саптарын к а й т а л а п а й т ы п берүүсүн баладан талап кы-
лынса, ал да ж а к ш ы пайда берет, себеби к а й р а д а н а й т ы п
берүү менен баланын сөз б а й л ы г ы артат, эсте тутуусу ж а к -
ш ы р а т , чөйрө же коом менен эки ж а к т ы к б а й л а н ы ш т ы н
түзүлүүсүнө шарт түзүлөт.
4 ж а ш а р к у р а к т а баланын кызыгуусунун күчөгөн мез-
гили болгондугуна байланыштуу ж а р а т ы л ы ш т ы н кубулуш-
т а р ы н ы н өзгөчөлүктөрүн билүү да ойлондурат. «Эмне се-
бептен түн кирет», «Эмне себептен кар ж а а п к ы ш келет»,
«эмне себептен ж ы л мезгили а л м а ш а т » , «эмне себептен
ж а м г ы р ж а а п к ү н күркүрөйт ч а г ы л г а н ж а р к ы л д а й т » , ж а н а
б а ш к а а н ы н а к ы л ы жетпеген кубулуштар. Ошондуктан өтө
ж ө н ө к ө й түшүндүрүү а р к ы л у у балага т ү ш ү н ү к берип, алар
жөнүндө ата-энелер к ы с к а сабак сөз ж а с а с а ж а к ш ы болот.
Андай к у б у л у ш т а р д ы н ж а р а т ы л ы ш ы н бир аз болсо да билип
алган балада ар к а н д а й ж а ң ы л ы к а өзүнүн к а р ш ы туруучу
р е а к ц и я с ы пайда болуп, ал а н ы таңдандандыра да корку-
та да албайт. М ы н д а й ы н ч а айтканда, к ү н күркүрөгөнүнөн
жана чагылгандын жаркылдаганынан коркпой калат.
Ошол эле мезгилде баланы өсүмдүктөргө, ж а н д у у жара-
т ы л ы ш к а аяр, урматтоо, сүйүү менен мамиле жасоо сезим-
дерин өнүктүрүүгө аракет ж а с а г а н ж а к ш ы . Ошону менен
к а т а р ж а н с ы з ж а р а т ы л ы ш т ы н к у б у л у ш т а р ы менен тааныш-
т ы р а баштап, а л а р д ы н биринен биринин а й ы р м а ч ы л ы к т а р ы
жөнүндө а й т к а н да оң. Н а т ы й ж а д а баланын ж а р а т ы л ы ш к а
болгон мамилеси жөндөлөт.

35
 4 ж а ш а р бала өтө о ю н к а р а к болуп, ар түрдүү багыттагы
оюндарды уюштуруп, өзү менен өзү алектене баштайт. Мын-
да да ата-эне баласы к ы з ы г ы п ойноп ж а т к а н оюнуна тоско-
ол болбой, к а й р а ага ж а р д а м берүүгө аракеттенүүсү керек.
Б у л ж а ш т а балага кээ бир м а т е м а т и к а л ы к түшүнүктөрдү
да берсе болот, мисал үчүн «тар», «кең», «узун», «кыска»
«үч бурчтуу», «төрт бурчтуу», ж.б.у.с. Ошондой эле убакыт
мезгилин белгилөө «таң атты», «чак түш», «бешин», «нама-
ш а м , «түн» ж.б.у.с. С а л ы ш т ы р м а л у у л у к к а үйрөтүү «узун»,
«кыска», «кең», «тар», «семиз», «арык», «бийик», «төмөн»,
«ак», «кара» ж.б.у.с. М е й к и н д и к багытына үйрөтүү «алга»,
«артка», «оңго», «солго», «жогоруга» ж.б.у.с.
4 ж а ш а р баланын ден соолугун чыңдоо м а к с а т ы н д а ти-
зесинен а ш п а г а н сууга киринтүүнү уюштуруу ата-эненин
милдети. Ошондой эле ата-эне убакты-убактысы менен ба-
л а с ы н ы н эмоционалдык абалын ж а к ш ы р т у у м а к с а т ы н д а ар
кандай багыттагы маданий иш ч а р а л а р д ы уюштуруусу ке-
рек. Ал баланын п с и х и к а л ы к а б а л ы н ы н көтөрүңкү болуусу-
на шарт түзөт.
Советтик көрүнүктүү педагог Антон Семенович Мака-
ренко мындай деген эле - «тарбиянын эң негизгиси 5 ж а ш -
ка чейин берилет, 5 ж а ш к а ч е й и н к и тарбияңыздар бардык
тарбиялоо ж а р а я н ы ң ы з д ы н токсон п а й ы з ы н түзөт, андан
к и й и н адамды тарбиялоо у л а н а берет». У ш у л а й т к а н сөзгө
маани берген болсок, тарбиялоонун эң ж ы ш мезгили деп
бала төрөлгөндөн 5 ж а ш к а ч е й и н к и мезгил эсептелет экен.
Себеби, ч ы н д ы г ы н д а да баланын ар ж а к т а н активдүү өсүп
өнүгүүсү у ш у л мезгилге т у ш келет. М ы н а у ш у л мезгилде
бала б и о л о г и я л ы к , п с и х о л о г и я л ы к , инсандык ж а к т а н да ор-
чундуу деформацияларга дуушар болуп, андан оңдуу чыгуу
үй-бүлөдөгү тарбия ж а р а я н ы н ы н у ю ш т у р у л у ш у н а , а н ы н
негиздүү болуусуна ж а р а ш а болот. Б е л г и л е п кете турган
нерсе, бул ж а р а я н д а , ата-эне тууган уруктун ролу орчундуу.
Б а л а н ы н 5 ж а ш к у р а г ы организмдин дүркүрөп өсүп
өнүгүүсү менен а й ы р м а л а н а т . Өзүнүн иш - аракеттери ме-
нен пландоо жөндөмү ж а к ш ы р ы п , а н ы т у р м у ш к а а ш ы р у у
боюнча жөндөмү пайда боло баштайт. Б у л ж а ш т а бала өзү

36
теңдүү к у р д а ш т а р ы менен ойногондо, оюндагы аткаруу-
чу ролдорду бөлүштүрүүнү үйрөнүп, ал боюнча план иш-
а р а к е т и н уюштуруу жөндөмүнө ээ болот.
5 ж а ш т а г ы бала бир нерсени ойлоп табуу куруу сыяк-
туу жөндөмдүүлүктөрүн көрсөтө баштайт. Өзүнө ж а к к а н
кесип ээлеринин ролунда ойногонго аракеттенет. Эрки пай-
да болуп бекемделе баштайт. Көпчүлүк меселелерди эрки-
не с а л ы п чечкенге багыт алат. Кабыл алуусу туруктуулук
мүнөзгө негизделип, мындан мурдагы т у р м у ш т у к т а ж р ы й -
басына т а я н ы п , бүтүм чыгарат. Т у р м у ш т и р и ч и л и к буюмда-
р ы н ы н с ы р т к ы көрүнүшүнө назар салып, а н ы н боегун, фор-
масын, чоңдугун а ж ы р а т а алат. Ой жүгүртүүсүндө болсо,
бир топ алга ж ы л у у л а р байкалат. Кээ бир кубулуштардын
арасындагы б а й л а н ы ш т а р д ы оңдоого кудурети ж е т и п к а л а т .
5 ж а ш т а бала анча чоң эмес аңгемелерди жомокторду айта
алат. Өзүнүн жүрүү-туруусун к у р б а л д а ш т а р ы н ы н жүрүү-
туруусу менен с а л ы ш т ы р а баштайт, бул багытта бүтүм чы-
гарууга да жөндөмү жетет. М у з ы к а л ы к жөндөмү бар бал-
дар бул мезгилде м у з ы к а н ы н коштоосунда кээ бир ы р г а г ы
ж ө н ө к ө й м у з ы к а л ы к ч ы г а р м а л а р д ы аткаруусу мүмкүн. Му-
з ы к а н ы н ритмине ж а р а ш а и н т о н а ц и я н ы түшүнгөн абалда
бийлөөсү мүмкүн, м у з ы к а н ы н темпине к а р а т а өз оюндагы
к ы й м ы л аракеттерди аткаруу жөндөмүнө ээ болот.
Б у л ж а ш т а г ы балдарды тарбиялоодо, үй-бүлө ж а р а я н ы н -
да, негизги көңүлдү балдардын денесин чыңдоо, сымбаты-
н ы н сулуу болуп өсүүсүнө к а м көрүү, ар түрдүү ж а р а к а т т а н
сактоо, чарчоосуна ж о л бербей, алардын көңүлдөрү к у у н а к
болуп өсүүсүнө көңүл бурган дурус. Б у л к у р а к балдарга ар
тараптан г а р м о н и я л ы к тарбия берүүнүн эң бир ыңгайлуу
учуру. Себеби, алардын к а б ы л алуу жөндөмү өзүнүн чегине
ж е т к е н мезгили. Б а л а н ы н эсте тутуусу 8-9 ж а ш к а караган-
да 5-7 ж а ш ы н д а бир топко күчтүү болот. Б у л мезгилде бала
көп нерсеге к ы з ы г а т . Үйүнө коноктор келгенин ж а к т ы р а т .
Коноктордун сөздөрүнөн таасирденет. А л а р д ы н сөздөрүн
өтө к ы з ы г у у менен угат, барын бардай к а б ы л алат. А л а р д ы н
сөздөрү жүрөгүнөн терең орун алат. Ошондуктан коноктор
келгенде баланы «тур, а р к ы үйгө к и р и п отур, уят болот»

37
деген сөздөр ж а р а б а г а н көрсөтмө. Себеби, т у р м у ш т у н оош-
к ы й ы ш ы коноктор тарабынан көп а й т ы л а т . Ошондуктан да
бала үчүн андай сөздөрдү у к к а н д ы к к ы з ы к т у у . Эгерде бөбөк
кандай шартта, к а н д а й чөйрөдө ж а ш а б а с ы н , ж а к ш ы , бей-
пил, жомоктогудай ж а ш а п ж а т а м ы н десе, 5 ж а ш к а келген-
де баарын таразалап, « ж а к ш ы » , «жаманын» а ж ы р а т а биле
баштайт. Ал көбүн эсе, өзүнө окшогон к у р б а л д а ш т а р ы ме-
нен мамиле түзүп, алардын чөйрө, т у р м у ш т и р и ч и л и к т е р и
менен т а а н ы ш у у ж а р а я н ы н д а и ч к и сезимдерине таасир бер-
ген т у р м у ш т у к факторлордун негизинде өз а л д ы н ч а бүтүм
чыгаруу мүмкүнчүлүгүнө ээ болуп, ж а ш о о деңгээлинин аба-
л ы н а маани берет. Б а л а 5 ж а ш ы н д а үй-бүлөдөгү мамиле-
лер, а й р ы к ч а ата ж а н а энесинин мамилелериндеги ырай-
ды байкоосу күчөйт. Ата-энелердин арасындагы мамилелер
бирин-бири сыйлоо, урматтоо, аяр мамилелерге бай болсо,
ж а ш баланында п с и х о л о г и я л ы к абалы талаптагыдай болуп,
ж а ш о о к у н а р ы көтөрүңкү деңгээлде жүрөт.
5 ж а ш т а г ы баланын дүйнөну таанып-билүүсү өнүгүп,
ой жүгүртүүсү кеңейип, к у б у л у ш т а р д ы н бири-бири менен
б а й л а н ы ш ы н аңдап, бир нерселердин ж а л п ы ж а к ы н д ы г ы н
ж а н а а й ы р м а ч ы л ы к т а р ы н а й ы р м а л а й баштайт. А л а р д ы н
багытын а н ы к т а п пайда-зыянга ой жүгүртө баштайт. Айла-
на чөйрөсүндөгү ж а к ы н адамдарына пайдасын тийгизүүгө
аракеттенет. Колунан келбесе да атасына же энесине ж а р -
дам берүүгө аракеттенет. А н ы н мындай аң сезимдүү араке-
тине ата-эне түшүнү менен мамиле ж а с а г а н ы оң. Б а л а д а г ы
мындай ж а к ш ы б а ш т а л ы ш т ы кээ бир учурларда а н ы к а г ы п ,
с и л к и п , «күчүң жетпейт», «колуңдан келбейт» дегендей
сөздөрдү а й т ы п өчүрүп коебуз. Б у л туура эмес. Тетирисинче
баланын андай ишмердүүлүгүн колдоп, м а к т а п коюу талап
кылынат.
5 ж а ш т а г ы баланын сөз б а й л а н ы ш т а р ы ж а к ш ы р ы п
кээ бир адабий ч ы г а р м а л а р д ы же ж о м о к т у а й т ы п бергенге
жөндөмдүү болот. Мүмкүнчүлүгү болсо ата-энелер а л а р д ы н
ф о н т а з и я с ы н а н ч ы к к а н ойлорго к у л а к төшөсө ж а к ш ы болот.
Себеби, бул мезгилде баланын сөз байлыгы ж е т и ш е е р л и к
д а р а ж а д а өнүгүп , а н ы н бир нерселерди а й т ы п берүүгө бол-

38
гон к ы з у у г у л а р ы арта баштайт. Ой жүгүртүүсүндө көптөгөн
к а б а р л а р д ы н запастары түзүлөт. Мамиледе болуу к ы з ы к -
ч ы л ы к т а р ы артып, а н ы уга турган адамды издей баштайт.
Ушундай мезгилде ата-энеси мамиледе болгону оң. Себеби,
алар а н ы н ой жүгүртүү н а т ы й ж а л а р ы н түшүнүп, ага туура
багыт бере а л ы ш а т .
5 ж а ш т а г ы бала өзү теңдүүлөр менен ойноону өтө ж а к -
т ы р ы ш а т . Оюндун м а к с а т ы н т а к т а й алат, а н ы багыттайт,
н у к к а салууга аракеттенет. Көркөм ч ы г а р м а л а р д ы н оң
к а а р м а н д а р ы н түшүнүү, аларды сүйүү, аларга болгон ур-
маттоо сезимдери өнүгөт, эсте тутуусу өөрчүй б а ш т а й т . Б у л
мезгилде,балдарды достукту урматтоо, кең пейилдүүлүк,
а к ы й к а т ч ы л ы к , ч ы н ч ы л д ы к , б а а т ы р д ы к к а багыттоо натый-
ж а л у у болот. Себеби баланын ж е к е өзүнүн идеалы пайда
боло баштайт. Ага болгон мамилеси ж а р а л а т . Т у р м у ш т а г ы ,
чөйрөдөгү адам рухуна тасир берүүчү кээ бир кубулуштар
ж а ш баланын аң-сезимине сиңип, а н ы н дүйнөгө болгон көз
к а р а ш ы н ы н р е а к ц и я с ы н а айланат. Б у л мезгилде ата-эне-
нин негизги бала тарбиялоодогу и ш т е р и н и н бири, баланы
айлана-чөйрө менен, к у р б а л д а ш т а р ы менен урматтоо, сый-
лоо мамилелеринде болуу, өзүнүн аракеттерин ошондой эле
к у р б а л д а ш т а р ы н ы н аракеттерине баа берүү, т у р м у ш тири-
ч и л и к буюмдарына этият мамиле жасоого үйрөтүү болуп
эсептелет. Ошондой эле тарбия багыты балдарга ата меке-
нин сүйүү, а н ы н ж а р а т ы л ы ш ы н коргоо, ж а р а т ы л ы ш т ы н су-
луулугуна суктануу с ы я к т у у багыттар менен т о л у к т а л ы п ,
ж а ш муундун күндөлүк т у р м у ш у н д а г ы маселелеринин бири
болуп к а л г а н ы , оң таасирин берет.
5 ж а ш а р баланын т и л и н и н т а к , түшүнүктүү ч ы г ы ш ы н а
да ата-энелердин аракети зарыл. А л а р менен зерикпестен
«р», «с», ж а н а б а ш к а алардын айтуусун к ы й ы н д а ш т ы р г а н
т а м г а л а р д ы ар түрдүү мисалдар менен көбүрөөк айттырса,
т и л д и н туура ч ы г ы ш ы н а оң таасирин тийгизет.
Б у л мезгилде а й р ы к ч а баланын к ы з ы г у у л а р ы н кеңейтип,
жөнөкөйдөн татаалга деген п р и н ц и п менен таасир берилсе,
а н ы н ар тараптан тарбия алуусуна шарт түзүлүп, таанып-
билүү жөндөмү өнүгүп, билермандык деңгээлине ш ы к ко-

39
шулуп, ал анын өсүп-өнүгүүсүнүн стимулуна а й л а н а т . Б у л
учур баланын интенсивдүү өнүгүүсүн камсыздаган мезгил
болгондугуна байланыштуу ата-эненин алдында көптөгөн
милдеттер пайда болот, атап айтканда:
- т а м а к т ы туура отуруп, маданияттуу тамактанууну
үйрөтүү,
- дасторкондун алдында отуруунун тартибин үйрөтүү,
- а ш к а н а приборлорун туура пайдаланууну үйрөтүү,
ж.б.у.с.
Мындан т ы ш к а р ы адеп-ахлак нормалары жөнүндө
т ү ш ү н ү к берип, а н ы сактоону талап к ы л у у . Чоңдорду ур-
маттоо, к и ч и к т е р д и ызаттоо керек экендигин түшүндүрүү.
Б а л а н ы н туура салам айтуусун к а л ы п т а н д ы р у у , а н ы дайы-
ма көз ж а з д ы м д а н чыгарбоо.
У ш у л мезгилде балдардын гумандуулук сезимдерин ойго-
туу туура келет. Андан т ы ш к а р ы 5 ж а ш а р бала өзүнүн атын,
ата-энесинин атын, к а н ч а ж а ш к а киргендигин,үй-бүлөдөгү
ага-инилеринин, эже-сиңдилеринин атарын билүүсү керек.
Ошондой эле дарегин, к а й с ы л жерде ж а ш а а р ы н , к о ң ш у л а р ы
кимдер экендигин билгени дурус. Кээ бир жолдон өтүү тар-
тибин билгени да а ш ы к ч а л ы к болбойт. Б у г а к о ш у м ч а кээ
бир автоуналардын м а р к а л а р ы н билип алганы т а л а п к а жооп
берет. Б и р аздап, компьютер менен иштөө, телефон менен
сүйлөшүүгө окшогондор менен таанышуусу зарыл.
Б у л ж а ш т а улуттар а р а л ы к достук сезимдерин ойготуу
д а ж а к ш ы н а т ы й ж а л а р берет.
Күчү ж е т к е н иштерге баланы активдүү тартуу зарыл.
Ошондой эле баланын б а ш к а к о ң ш у л а ш балдар менен ойноо-
суна тоскоол болбоо, ага шарт түзүп берүү, баарын белгилүү
р е ж и м менен.
Б а л а н ы аң-сезимине үй-бүлөдөгү, ж а к ш ы адаттар, үрп-
адаттар, каада-салттарды сиңирүүгө маани берүү зарыл.
Элементардык м а т е м а т и к а н ы н кошуу, алууну м а н ж а -
ларда үйрөтүү, баланын өз а л д ы н ч а 1 ди 1 ге кошуу, 2ден 1
ди кемитүү дегендей ф у н к ц и я л а р д ы аткарууга багыттоо. Өз
алдынча ой жүгүртүүгө шарт түзөт. Ошондой эле ы л а й д а н
ар түрдүү нерселердин кебетесин к е л и ш т и р и п ж а с а г а н ы н ар

40
тараптан колдоо керек. Б и р гана а н ы жасоодо т ы к а н д ы к
көрсөтүп, к и й и м д е р и н , кебете - к е п ш и р и н ы л а й , чаң кыл-
бай ойноосун өтүнүү з а р ы л , ошого үйрөтүү керек.
Дене тарбиясы багытында топ чаап, топ тээп ойногон-
го м ү м к ү н д ү к берип, а я к к а - б ы я к к а ч у р к а н д ы г ы н колдоого
алуу дурус. Б у л а р д ы н баары баланын к ы й м ы л а р а к е т и н ко-
о р д и н а ц и я л а п , тең с а л м а к т у у л у к т у кармоого ж а р д а м берет.
Велосипед минүү, сууда сүзүүгө окшогон көнүгүүлөргө то-
скоол болбоо керек.
Ар к а н д а й даталарга к а р а т а уюштурулган м а й р а м д ы к
салтанаттарга к а т ы ш т ы р ы п , кечинде, көргөн билгендерин
айттыруунун да мааниси чоң.
Ошондой эле 5 ж а ш а р бала т а б ы ш м а к а й т к а н г а да, тап-
к а н г а да жөндөмдүү болуп, а н ы менен алектенгенге кызыгу-
усу артат. Ата-энелер м ы н а у ш у л өзгөчөлүкө да маани берсе
пайдалуу т а р б и я л ы к и ш и ш к е ашат.
Мындан т ы ш к а р ы ар түрдүү себептер менен бала ме-
нен баарлашууда болгон мезгилдерде м а к а л , л а к а п т а р д ы да
көбүрөөк а й т к а н дурус, себеби алардын көпчүлүгү баланын
эсинде с а к т а л ы п калат. М а к а л - л а к а п т а р д ы н т а р б и я л ы к таа-
сиринин чоң экендиги баарыбызга түшүнүктүү.
5 ж а ш т а г ы баланын э р к т и к касиетин бекемдөө макса-
тында ата-энелер а т а й ы н көнүгүүлөр уюштурса ж а к ш ы бо-
лот. А н ы н жолдору ар түрдүү. Эң негизгиси баланын э р к т и к
а р а к е т и н бекемдөө керек.
6 ж а ш т а г ы баланын б а л а л ы к ишмердүүлүгүнүн форма-
сы ж а н а мазмуну ар түрдүү ж а н а бай боло баштайт. Ар кан-
дай т у р м у ш т у к кубулуштарга 6 ж а ш т а г ы баланын мамиле-
си өз алдынча, түшүнүү, боолгоо, а р к ы л у у түзүлөт. Б а л а н ы н
баш мээси анын ар бир к ы й м ы л аракет, п с и х и к а л ы к абалын
б а ш к а р ы п жөндөй баштайт. К ы й м ы л аракети татааалда-
нып, мүмкүнчүлүктөрү кеңейет. К у р б а л д а ш т а р ы н а к а р а т а
болгон мамилелери ж а к т ы р у у же жактырбоо сезимдеринин
негиздеринде түзүлөт. Мамилелер т а т а а л д а н ы п барат. Көз
к а р а ш ы кеңейет, дүйнө-таанымы негиздүү ф а к т ы л а р г а не-
гизделе баштайт. Кээ бир ж е ң и л - ж е л п и иштерди аткарат.
Өз жүрүү-туруун көз ж а з д ы м д а калтырбайт, керек болсо,

41
б а ш к а р а баштайт. Өз кезегинде бул анын өсүп-өнүгүүсүнө
өзүнүн оң таасирин тийгизет.
Б у л ж а ш т а бала өзүн окууга даярдай баштайт. А н ы н
мектеп т у р м у ш у н а болгон кызыгуусу артат. Окууну, жазу-
уну, эсептөөну үйрөнгүсү келет. Б у л абал баланын көңүл
буруу,эсте тутуу ой жүгүртүү, сезимдерин курчутуп, кан-
дайдыр бир аң-сезимдүү аракеттерге багыттайт.
6 ж а ш к а келген бала «кечее», «бүгүн», «эртең» деген
сөздөрдүн маанисине жете баштайт. А н ы н багытты билүү
жөндөмү да өрчүйт, к а й с ы л ж а к т а эмне бар, мектеп к а й с ы л
ж а к т а , к а н д а й ж о л менен барарын т а к т а й алат.
6 ж а ш т а баланы көрсөтмөлүү-образдык ой-жүгүртүүсү
өтө т ы г ы з өнүгө баштайт. А к ы л калчоо жөндөмүнө ээ
болуп,оюнун н а т ы й ж а с ы н ч ы г а р а алат. Сүйлөө жөндөмү
бир топко жөндөлүп,сөздөрдү так, таза айта алат.
Чоңдор менен т ы г ы з б а й л а н ы ш т а р д ы түзүү а р к ы л у у
балдар бир аздан мамилелердин татаал ф о р м а л а р ы н а да
ж е т и ш и п , ч о ң д о р менен болгон биргелешкен аракеттеринин
н а т ы й ж а с ы н д а алардын сезимдери, э р к т и к ж а н а адеп-ахлак
сапаттары өнүгөт.
6 ж а ш т а бала туруктуу эмоцияга (ырайга) ээ болуп, ар
кандай к ы р д а а л д а р д ы кабыл ала баштайт, балдар сезимде-
рин өз а л д ы н ч а б а ш к а р ы п , ж а л п ы к а б ы л а л ы н г а н форма-
л а р д ы н денгээлинде пайдаланууну үйрөнөт.
Бул мезгилде ата-энелер перзентинин акыл-эсин
өстүрүүгө, ден соолугун чыңдоого, к ы з ы к ч ы л ы к т а р ы н арт-
тырууга, эмгеке жөндөмдүүлүктөрүн өөрчүтүүгө а й р ы к ч а
маани бергендери оң. Р е ж и м д и , т а з а л ы к т ы сактатып, өзүн-
өзү тейлөөнү уюштуруу керет. Ы й м а н д у у л у г у н арттырып,
анын принциптери менен т а а н ы ш т ы р у у , а н ы күндөлүк тур-
мушунда к ы й ш а ю с у з аткарусун талап к ы л у у зарыл. Ж а к -
ш ы менен ж а м а н д ы т а к а ж ы р а т а билүүгө үйрөтүп, ж а м а н -
д ы к к а жолобоо сезимдерин к а л ы п т а н д ы р у у г а арекеттенген
оң. Өз к и й и м и н ж а к ш ы к и й и п , а н ы сактап, таза кармоо
шык-жөндөмдөрүн т а л а п т а г ы нормага а л ы п келип, а н ы ж а -
шоонун нормасына айлантууга аракет жасоо. Ошол эле мез-
гилде тартиптүүлүккө ж а н а у ю ш т у р у у ч у л у к к а үйрөтүү.

42
 Балдардын акыл-эс жана амалияттык жөндөмүн
өнүктүрүүнү у л а н т ы п , өзүнүн ишмердүүлүгүндөгү аракетте-
р и н ар д а й ы м көзөмөлдөп баруу жолдорун үйрөткөн т а л а п к а
жооп берет. Б у л мезгилде ата-энелер балдарынын айлана-
чөйрөнү, кээ бир кубулуштарды а н ы н ж а р а т ы л ы ш ы н бай-
коо а р к ы л у у ч ы н д ы к к а жетүү жөндөмүн ж а к ш ы р т у у л а -
р ы зарыл. Б а й к о о а р к ы л у у ж а р а т ы л ы ш т а г ы мезгилдин
өзгөрүүлөрүн билүүгө, чөйрө к у б у л у ш т а р ы н ы н т а б и я т ы н та-
а н ы п билүүгө, ал боюнча өз а л д ы н ч а ой жүгүртүүгө үйрөтүү
да, у ш у л мезгилде зарыл. Себеби баланын к ү н сайын өсүп
бара ж а т к а н дүйнө туюмунун т а л а п т а р ы н к а н а а т т а н д ы р у у
да оңойго турбайт. Ал максаттарга жетүү ата-энелердин ал-
дында өтө көп мүчүлүштөрдү ж а р а т а т . Ошого карабастан
ата-энелер баланын биринчи педагог-тарбиячысы к а т а р ы ,
көптөгөн, эсепке алынбаган алдын ала п л а н д а ш т ы р ы л б а г а н
тарбия багытындагы милдеттерди аткарууга милдеттүү, се-
беби жогоруда белгиленген тарбия ж а р а я н ы н алардан б а ш к а
эч к и м аткарбайт. Тарбиялоо багытындагы өзүнүн адеп-ах-
л а к т ы к к а р ы з ы н , ал багыттагы өзүнүн улуу миссиясын ар
бир ата-эне аткарууга к а м көрүүсү зарыл. Ал үчүн жогоруда
көрсөтүлгөн өзгөчөлүктөргө маани берип, ага чыгармачы-
л ы к менен мамиле ж а с а п , тарбиялоо ж а р а я н ы н д а и ш т и к т ү ү
п а й д а л а н ы л с а ж а к ш ы н а т ы й ж а л а р д ы берүүсү б ы ш ы к .
Жогоруда үй-бүлө деген эмне, а н ы н коомдогу мааниси
кандай, үй-бүлө ш а р т ы н д а перзентерибизди тарбиялоодо
эмнелерге маани берүү з а р ы л экен, а й р ы к ч а көңүлдү эмнеге
бурган оң экендиги, балдардын ж а ш т ы к өнүп-өсүү, психи-
к а л ы к абалы, а л а р д ы өз учурунда байкап ага к а р а т а мами-
ле жасоо боюнча ата-энелерге азын оолак түшүндүрмөлөр
берилди. Эми, тарбиялоо а н ы н маныз-мааниси, анын за-
р ы л ч ы л ы г ы ж а н а к а н т и п тарбиялайбыз деген маселелерге
токтолсок.
Б а л а н ы н 6 ж а ш к а толгонун мисалга алчуу болсок, «те-
мир канат» болгон т а р а н ч ы н ы н баласындай болуп, у ч к а н г а
аракет ж а с а п к а л а т , көп нерсеге а к ы л ы жетет. Ж а к ш ы ме-
нен ж а м а н д ы бир топко а й ы р м а л а п билишет.Ата-энесинин
көңүлүн а л ы п , а л а р д ы н а й т к а н ы н а т к а р ы п , алардын ырай-

43
ын толук байкаганга ж а р а п , о ш о г о ж а р а ш а мамиле жасоого
арекет ж а с а й башташат. Өздөрүн окууга барууга д а я р д а ш ы п ,
ага-эжелеринин с у м к а л а р ы н көтөрүп, мектепке жөнөгөндү
дуурап, ж а з г а н г а , окуганга аракет ж а с а й т . У ш у л мезгил-
де ата-энелеринин колдоосуна м у к т а ж болот. А л а р д ы н ан-
дай арекеттерин чоңдор колдоп, ж а к т ы р с а баланын көңүлү
көтөрүлүп, б а ш т а й ы н деп ж а т к а н ишине туура экендигине
и ш е н и м пайда болот. Ошол багытта арекетин улантат. Эгер-
де өзүнүн к ы л ы к - ж о р у г у н у н а й ы н а н чоңдордун « агаңдын
сумкасын коюп кой « , « ж ы р т а с ы ң » , «кармаба»деген каттуу
сөздөрдү укса анын арекеттенүү демилгеси басаңдап, окууга
болгон каалоосу да төмөндөп кетүүсү мүмкүн. Б у л маселеде
өтө э т и я т т ы к талап к ы л ы н а т . Б а л д а р д ы н өздүк демилгесин
колдоп, «эгерде окууга барсаң ж а ң ы с у м к а а л ы п беремин»,
«мектепке барганыңда ж а ң ы к и й и м , китептер, р у ч к а л а р
а л ы п беремин» деп балдарды ш ы к т а н д ы р у у зарыл.
Ошондой эле «мына, сен дагы чоң ж и г и т болуп
к а л д ы ң , ж а к ы н д а мектепке окууга барасың», «мектепте
көптөгөн нерселерди үйрөнөсүң, окутат, бийлетет» деген-
дей сөздөрдү айтып, окуунун баалуу социалдык мотивдерин
түшүндүрүп барса, өз кезегинде ал баланын к ы з ы г у у л а р ы н ,
активдүүлүгүн көтөрөт. Эч к а ч а н окуу, мектеп менен кор-
куткан жарабайт.
Үй-бүлө тарбиясы баланын жашоосундагы, инсан болуп
к а л ы п т а н у у с у н д а г ы негизги мезгил болуп эсептелет. Бал-
дарды үй-бүлөдө тарбиялоо көпчүлүк учурда субьективдүү
мүнөзгө ээ. Ал көбүн эсе ата-энелердин м а д а н и я т ы н а ж а н а
адеп-ахлак деңгээлине, т у р м у ш т у к т а ж р ы й б а с ы н а , пла-
нына, и д е я л а р ы н а ж а н а к ы л ы к ж о р у к т а р ы н а , социалдык
мамиле жасоо жосундарына, үй-бүлөлүк үрп-адат, каада-
салттарына байланыштуу. Ар тараптан өнүккөн инсандын
калыптануусун үй-бүлө тездетип да, а к ы р ы н д а т ы п да кою-
усу мүмкүн.
Тарбиялоо деген эмне?
Тарбиялоо - бул, чоң адамдардын максаттуу, пландаш-
т ы р ы л г а н түрдө өсүп келе ж а т к а н муундун кулк-мүнөзүн,
адеп-ахлагын, жүрүм-турумун, к ө з - к а р а ш ы н , рухун, ма-

44
милелерин, ы й м а н д у у л у к касиеттерин, инсандык сапатын
к а л ы п т а н д ы р у у үчүн ар д а й ы м ж а с а г а н аракеттери, тар-
биялоонун мазмуну т а р б и я ч ы н ы н и д е я л ы н а байланыштуу
болот. Берилген т а р б и я н ы н с а л м а г ы н ы н өлчөгүчү коомдун
и д е а л ы н ы н талабы. Коом өзүнүн талабына, з а р ы л ч ы л ы г ы н а
ж а р а ш а т а р б и я н ы н багытын а н ы к т а й т . Эң негизги талап,
инсанга ар тараптан тарбия берүү. М ы н а у ш у л айкөлдүк
иште үй-бүлөнүн, ата-эненин, тууган уруктун а т а й ы н орду
бар. А л а р г а а т а й ы н ф у н к ц и я л а р д ы аткаруу милдеттери че-
герилген.
Мектеп ж а ш ы н а ч е й и н к и к у р а к т а г ы бала, ата-эненин
ж е т е к ч и л и г и н и н астында иш-аракеттеринин бир нече түрүн
ырааттуу түрдө өздөштүрүп алууга ж е т и ш е т . Тарбия жара-
я н ы н д а бала ар түрдүү иштерди үйрөнүп, а н ы системалык
түрдө кайталоого а л ы п , т у р м у ш нормасына айлантат. Ми-
сал үчүн, эрте менен туруу, ж у н у у , к и й и н ү ү , дасторконго
отуруп, а ш к а н а инвертарларынан пайдалануу ж.б.у.с. ама-
л и я т т ы к аракеттерди бирөөнүн ж а р д а м ы с ы з эле и щ к е ашы-
ра башташат. Ал эми баланын р у х и й аракеттери психика-
л ы к өнүгүүсүнүн негизги мазмунун түзөт.
Өсүп келе ж а т к а н муун ата-энелеринин а й т к а н д а р ы н
а л а р д ы н көзөмөлүнүн астында д а й ы м а а т к а р а беришсе, кан-
дайдыр бир маанилүү ы к к а ээ болушат. Ал эми к ы й м ы л -
аракеттин бир топ, к а й т а л а н г а н ж а р а я н ы ык деп аталат. Ык
жашоодогу күнүмдүк а т к а р ы л г а н көптөгөн к ы й м ы л - а р а к е т -
тер менен мүнөздөлөт. Ы к - к а й т а л о о н у н н а т ы й ж а с ы н д а иш-
телип чыгат да андай кайталоо болбой калганда ал унутула
баштайт же болбосо н а ч а р л а ш ы мүмкүн. ошондуктан үй-
бүлөдө тарбиялоо ж а р а я н ы н д а ата-энелер балдарынын ык-
м а ш ы г у у л а р ы н ы н н а т ы й ж а л а р ы н сактап калуу багытында
т а л ы к п а г а н көзөмөлүн а л ы п барууга т и й и ш .
Б а р д ы к эле үй-бүлөлөргө тарбиялоо ж а р а я н ы боюнча
бирдей сунуш берүү м ү м к ү н эмес, т у р м у ш т а г ы ар түрдүү
к ы р д а а л д а р г а бирдей т а р б и я л ы к рецептерди берүүгө мүмкүн
эмес, эч к а ч а н м ү м к ү н болбойт. Себеби ар бир үй-бүлөнүн
өзүнө ж а р а ш ы к т у у , өзүнө гана т а а н д ы к өзгөчөлүктөрү бар.
Ошондой болсо да кээ бир ж а л п ы л а н г а н , т у р м у ш т у к таж-

45
рыйбадан а л ы н г а н сунуштарды берсе болот. Андай сунуш-
тардын к а т а р ы н а орус элинин уулу педагогу Т.В. Волико-
ванын
- «Үй-бүлө атмосферасы»,
- «Ата-эненин аброю» деген, У к р а и н а элинин көрүнүктүү
д а а н ы ш м а н педагогу В.А.Сухомлинскийдин «10 м ү м к ү н
эмес» деген с у н у ш т а р ы н кошсо болот.
А й р ы к ч а бала тарбиясына үй-бүлөдө түзүлгөн кызмат-
т а ш т ы к атмосферасынын мааниси чоң. Үй-бүлөнүн атмос-
ферасын к а н д а й д ы р бир прибор менен өлчөөгө болбойт, а н ы
кандайдыр бир ц и ф р а л а р менен көрсөтүүгө болбойт, себеби
анын көлөмү ж е а я н т ы ж о к . А т к а р ы л г а н иштердин натый-
ж а с ы ж а р к ы н көрүнбөйт, сандык көрсөткүчү а н ы к т а л а ал-
байт. Атмосфера дегенибизде көптөгөн факторлордун ж ы й -
ы н д ы с ы н түшүнөбүз. Ал факторлор үй-бүлөдө аракеттенет,
алар балдардын сапаттарына өз таасирлерин тийгизет, үй-
бүлө мүчөлөрү өз ара мамилелерин жөндөйт. Атмосфера
үй-бүлөнүн күндөлүк ж а ш о о т у р м у ш у н тескеп, тарбиялайт,
анын и ч к и ж а н а с ы р т к ы б а й л а н ы ш т а р ы н бекемдейт.Үй-
бүлө атмосферасында чоң муундун өсүп келе ж а т к а н муунга
баалуу социалдык т а ж р ы й б а с ы н берүү ж а р а я н ы уюштуру-
лат.
Үй-бүлөдөгү түзүлгөн ыңгайлуу адеп-ахлак микро-
к л и м а т ы ар бир үй-бүлө мүчөсүнүн т у р м у ш т и р и ч и л и к -
ти уюштуруу, өзүн-өзү тейлөө с ы я к т у у иштерге активдүү
к а т ы ш у у , «меники», «сеники» деген түшүнүктөрдүн не-
гизинде бөлүнбөгөнгө үйрөтөт, к ы з ы к ч ы л ы к т а р д ы н бир
ч е к и т к е келүүсүнө шарт түзөт. Б а л д а р д ы н п с и х и к а с ы н а
майрамдарга даярдануу ж а р а я н ы ж а г ы м д у у таасир берет.
А л а р биргелешип д а я р д а н ы ш а т . Чогуу иштөө да балдардын
активдүүлүгүн ж о г о р у л а т ы п , т а п ш ы р ы л г а н и ш т и аткару-
унун ж о о п к е р ч и л и к сезимдерин ойготот, демилгелүүлүктү
ж а р а т ы п , үй-бүлө үчүн ж а к ш ы иш ж а с а п коюга багыт бе-
рет.
Үй-бүлө баланы адамдык баалуулуктар менен куралдан-
д ы р ы п , к ы й ы н ч ы л ы к т а р г а ч ы д а м к а й , ж а м а н таасирлерден
алыс болуу сапаттарын бекемдөөгө милдеттүү. Үй-бүлөнүн

46
и ч к и мамилелерин т ы г ы з д а ш т ы р у у ата-эненин бардык бал-
д а р ы н а бирдей мамиледе болуп, а л а р д ы бөлбөй, и ч к и тар-
типти бирдей к а р м а г а н ы н а ж а р а ш а болот. К а н ч а л ы к и ч к и
тартип таасирдүү болсо көп балалуу үй-бүлөдөгү т а р б и я н ы н
орду бараандуу болуп, биринин-бирине болгон мамилелери
адеп-ахлак н о р м а л а р ы н ы н чегинен оңойлук менен ч ы г ы п
кетпейт. А н ы мектепке ч е й и н к и бала үй-бүлө ш а р т ы н д а
аңдап алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ.
Үй-бүлөдөгү ата-эненин чыдамкайлыгы балдардын
мүнөздөрүн к а л ы п т а н д ы р у у г а түздөн-түз таасир берет.
Көпчүлүк учурларда баланын кээ бир к е с к и н аракеттерин
байкабай коюу, к ы й ы к т ы г ы н а маани бербей, ал үчүн а н ы
ж е к и р б е й коюу, же болбосо мүнөзүнө с ы к п а й турган насы-
ят, көрсөтмөлөр менен мээсин толтурбоо с ы я к т у у л а р . Ар
к а н д а й т а р б и я л ы к иш өз ара мамилелердин ыңгайлуу абалы
түзүлүп турган мезгилде таасирлүү болот. М ы н а ошол мез-
гилде көбүн эсе т у р м у ш о о ш - к ы й ы ш т а р ы жөнүндө, адам-
дын бул ж а р ы к дүйнөдөгү ээлеген орду, т у р м у ш ч ы н д ы г ы
жөнүндө, учур к е л и п ар кандай адам бул дүйнөдөн өтө тур-
г а н д ы г ы жөнүндө, бул табийгый абал экендиги, ага өтө к а п а
болгондун кереги ж о к экендиги жөнүндөгү аңгеме дүкөндөр
куруп, баланын аң-сезимине ж е т к и р г е н оң. Себеби буларды
айтпаса ж а ш бала билбейт. Ошондуктан 3-4 ж а ш т а г ы бал-
дар «булар эмнеге ы й л а ш ы п ж а т ы ш а т » дешип т а ң ы р к а ш ы п
к а р а ш ы п т у р у ш а беришкендиктерин көрүп жүрөбүз. Ж а ш
бала үчүн «өлүм», «жашоо» түшүнүксүз нерсе. Ошондуктан
да баланы к а й р а - к а й р а «дубалдын башына», « д а р а к к а чык-
па ж ы г ы л ы п бир ж е р и ң сынат, же мойнуң с ы н ы п өлөсүң»
дегенине да болбостон ч ы г а берет. Себеби «сынуу», «өлүм»
бөбөккө белгисиз сыр, ага маани бербейт, көңүл да бөлбөйт.
Б а л а н ы н үй-бүлөдө мүнөзүнүн к а л ы п т а н ы ш ы көптөгөн
факторлорго байланыштуу болуп, көбүн эсе үй-бүлө мүчө-
лөрүнүн өз ара м а м и л е л е р и н и н ж ы л у у , ж у м ш а к , урмат-
сыйга негизделген ы р а й ы түзүлүп, үй-бүлөдө түзүлгөн
адеп-ахлак, п с и х о л о г и я л ы к к л и м а т т ы н кандай д а р а ж а д а
экендигине байланыштуу болуп, баланын адеп-ахлак турук-
туулугу жогорудагы өзгөчөлүктөрдүн негизинде бекемделип

47
мүнөзүнүн чордонунан орун а л ы п , анын ж ү р ү ү туруу нор-
масына айлана баштайт. Ошол үй-бүлөнүн ж а к ш ы адаттары
баланын к и м болуп жетилүүсүнө түздөн-түз таасирин тий-
гизет. Ошентип үй-бүлөдөгү түзүлгөн и ш т и к т ү ү адеп-ахлак,
п с и х о л о г и я л ы к к л и м а т менен үй-бүлөдөгү түзүлгөн педаго-
г и к а л ы к процесс үй-бүлө мүчөлөрү арасындагы ж а г ы м д у у
ы р а й д ы н бирдиктүү к ы з м а т т а ш к а н аракеттеринин натый-
ж а с ы н д а гана ар тараптан өнүккөн, заманбап, коом эңсеп
күткөн, төгөрөгү төп келген инсан к а л ы п т а н ы ш ы шартта-
лат..
Б а л а тарбиясындагы өтө манилүү ш а р т т а р д ы н бири, ата-
эненин үй-бүлөдөгү аброю. Аброй-бул бийлик. Эгерде ал бий-
л и к адеп-ахлак чегинде болсо, а к ы й к а т т ы к т а жүргүзүлсө,
сүйүү ж а н а бирин-бири урматтоо чегинде уюштурулса, чы-
н ы г ы абройго айланат. Андай абройго ээ болуу үчүн ата-эне
өзүнүн ата-энелик ролун т у р м у ш к а , чөйрөгө, адеп-ахлак та-
л а п т а р ы н а , үлгүлүү ж а ш о о , урмат сыйга т а т ы к т у у касиет-
терин көрсөтүү менен үй-бүлөсүнүн ж а ш о о с у н башкаруусу
менен жетет. А й р ы к ч а ата-эненин адептүүлүгүнүн өз бал-
дарына тийгизген таасири өтө жугумдуу, ченемсиз. Сөзсүз
үй-бүлөдөгү эркек балдар атасын, ал эми, к ы з балдар болсо
энесин к а р а ш а т . А л а р д ы дууроону ж а к т ы р ы ш а т .
Үй-бүлөдөгү ата-эненин мектепке ч е й и н к и балдары тар-
биялоодогу эң негизги максаты:
1. Адептүүлүккө тарбиялоо.
2. Өз а л д ы н ч а л ы к к а үйрөтүү.
3. Б а л а н ы н аң-сезимине ы й м а н д у у л у к т у н п р и н ц и п т е р и н
сиңирүү.
4. Жүрүү-туруу нормаларын к а л ы п т а н д ы р у у .
5. Дене ж а н а к а р а күч тарбиясын берүү.
6. Пайдалуу эмгекке тартуу.
7. Ата-эне, тууган урукту ж а н а үйүн сүйүү сезимдерин
бекемдөө.
8. Илим-билимге к ы з ы г у у с у н ойготуу.
9. Дүйнө таануу жөндөмүнүн өнүгүүсүнө ж а р д а м берүү.
10. Турмуш ч ы н д ы г ы менен бир аздап т а а н ы ш т ы р у у .
11. Өздүк көркөм дүйнөсүнүн к е ң е й и ш и н е шарт түзүү.

48
 12. Р у х и й дүйнөсүнүн кең, мазмундуу болуусу үчүн күч-
аракет ж у м ш о о .
13. Коомдун к ы з ы к ч ы л ы г ы н ы н талабы менен жашоого
багыт берүү.
14. Перзентке анын, үй-бүлө түркүктөрүнүн бири экенди-
гин сездирүү.
15. Үй-бүлөдөгү у к у к ж а н а милдеттер жөнүндө т ү ш ү н ү к
берүү
16. Мектепке, окууга даярдоо
17. Ар тараптан тарбия берүү
Ж о г о р у д а г ы кээ бир көрсөтүлгөн максаттар үй-бүлө тар-
бия ж а р а я н ы н д а ырааттуу и ш к е ашса, келечекте коому-
буздун керегине ж а р а г а н салабаттуу, илим, билим, тарбия
көргөн, маданияттуу, и н т е л л е к т у а л д ы к деңгээли жогору,
эрудициясы өнүккөн перзенттер ж а р а л а т . Ал, өз учурунда,
ата-энелердин перзенттери алдындагы аброюн көтөрөт.
Б а л а г а үй-бүлөдө тарбия берүүнү ырааттуу жүргүзүү
үчүн биринчи кезекте, ата-энелер педагогикалык илимдер-
ди окуп-үйрөнүүсү, баланын п с и х и к а л ы к абалын байкоо-
су, к ы з ы к ч ы л ы г ы н аныктоосу, а н ы н абалын түшүнүү, ага
олуттуу мамиле жасоосу керек. П е д а г о г и к а л ы к и л и м д и бил-
бей туруп, тарбия ж а р а я н ы н туура уюштуруу к ы й ы н . Бала-
н ы н психологиясын билбей туруп, ага туура мамиле жасоо
к ы й ы н д а ш а т . А н ы н психологиясын үйрөнүү төрөлгөндөн
башталуусу керек. Себеби, ж ы л санап баланын өсүү ж а р а я -
нында а н ы н п с и х и к а л ы к касиеттери көзгө көрүнө баштайт.
К а й с ы л жерде ж а н а к а й с ы л абалда б а й к а ш ы б ы з мүмкүн?
Биринчиден, оюнда. Ойноп ж а т к а н д а же оюнду уюшту-
руп ж а т к а н д а , баланын жашоосунда оюндун мааниси чоң.
Оюн-бул өзүнчө таанып-билүү мектеби, бул б а ш т а п к ы мек-
теп, бул ой-жүгүртүүнүн, изилдөөнүн, т ы я н а к т а р чыгару-
унун лабораториясы, бул а м а л и я т т ы к сабак алуучу ж а н а
колдонулуучу сфера. Б а л а оюндан өзүнүн өсүп өнүгүүсүнө
керек болгон көптөгөн т а б ы ш м а к т у у с ы р л а р д ы үйрөнөт.
Б а л а н ы н мектепке ч е й и н к и мезгили көбүн эсе оюн менен
б а й л а н ы ш к а н . Өсүп ж а т к а н баланын к ы з ы г у у л а р ы н ы н го-
ризонту кең. Б а р д ы к нерсени билгиси келет. Ал максатта

49
көбүн эсе ата-энелерине, үй-бүлө мүчөлөрүнө, тууган урук-
т а р ы н а ж а н а оюнга к а й р ы л ы ш а т . К а н д а й д ы р бир деңгээлде
өзүн ойлонткон жоопторду ала алат, кээ бир мезгилдерде
канаатанбай да калуусу мүмкүн. Б и р о к ар к а н д а й багыт-
тагы оюндар сөзсүз баланын аң-сезимине к а н д а й д ы р бир
ж а ң ы л ы к т ы к и р г и з и п , дүйнө-таанышын кеңейтип, р у х и й
дүйнөсүн байытат. Үй-бүлө т а р б и я с ы н ы н калыптандыруу-
чу ч а р а л а р ы н ы н бири балдар менен уюштурулган улуттук
оюндар. Б а л д а р д ы н аң-сезимдүү болуп өнүгүүсүндө алар-
дын өз орду бар. Мектепке ч е й и н к и балдардын оюндары ар
түрдүү образдарга бай. Ойношкондо да у ш у н ч а л ы к образга
к и р и п , көргөндү-көргөндөй, билгенди-билгендей ойногон-
го аракет ж а с а ш а т . Оюн ж а р а я н ы н д а аларды алагды кыл-
гандарды ж а к т ы р ы ш п а й т . Оюнга өтө берилген балдар, оюн
тартиби бузулганда жолдоштору менен у р у ш у п - т а л а ш к а н г а
чейин барышат.
Көпчүлүк ата-энелер, үй-бүлөлөр баласынын ж а ш о о ,
өсүү, т у р м у ш у н д а г ы оюндун ээлеген ордуна ж е т к и л е ң ма-
ани берише беришпейт. Оюн а р к ы л у у баланын дүйнө ка-
р а ш ы н ы н к е ң е й и ш и н , коомго болгон мамилесинин ордун,
адеп-ахлак түшүнүктөрүнүн к а л ы п т а н ы ш ы н ы н деңгээлин
сезе беришпейт. Ар к а н д а й оюндарды уюштуруу менен бала
өзүнүн к ы з ы г у у л а р ы н , т у р м у ш т у к т а л а м д а р ы н к а н д ы р а т ,
көз к а р а ш ы н кеңейтип, акыл-эсин толуктайт, с а л ы ш т ы -
р ы п көрөт, талдоого алат, ч ы н д ы к а жетет, н а т ы й ж а чыга-
рат. Мисал үчүн 4-5 ж а ш т а г ы бала «Паңбы-шаңбы» деген
оюнду ойноп ж а т к а н д а , а н ы н сезүү, сезими ж а к ш ы иш-
тейт. Себеби ал ылайдан паңбы-шаңбыны ж а с а п ж а т к а н д а
оюктун айланасы ж а л п а й ы п калбасын үчүн ы л а й д ы ийлеп
бышыруу к е р е к т и г и н аңдайт. ЫЫлайды топтой к ы л ы п того-
лотуп, андан к и й и н жогору ж а г ы н а н басып тегиздеп, ор-
тосун бармак менен оюп көңдөй ж а с а п , көңдөйдүн астын
ж у к а р т ы п , паңбы-шаңбыны көмкөрүп жерге урганда эче ке-
рек көбүрөөк ж а р ы л ы п пайда болгон ж а р ы к т ы н а я н т ы н ы н
чоң болгонуна аракет ж а с а г а н . Себеби ж а р ы к к а н ч а л ы к чоң
болсо, ж а р ы к т ы жабуу үчүн апоненти ошончолук чоң ы л а й
кетирген, ы л а ң менен ж а р ы к т ы толтуруу мезгилинде эки

50
ж а к т ы к н а р а а з ы ч ы л ы к т а р пайда болгон. Ар бир бала өзүнүн
п о з и ц и я с ы н коргогон. Өзүнүн т у у р а л ы г ы н ж а к т а п , ал үчүн
өзүнүн п с и х и к а л ы к жөндөмдүүлүктөрүн и ш к е салып, пи-
к и р к е л и ш п е с т и к т е р д и өзүнүн пайдасына чечүүнү камсыз-
доого аракет ж а с а г а н . Н а р а а з ы ч ы л ы к т ы адилеттүүлүк ме-
нен чечүүгө т ы р ы ш к а н .
Оюнду уюштуруу үчүн бирдей көлөмдөгү ы л а й талап
к ы л ы н г а н . Оюнду 2 ден а ш ы к бала ойногон. К и м көп ылай-
га ээ болсо ошол жеңген.
К ы й м ы л д у у оюндарды сөзсүз баланын к у р а к ж а ш
өзгөчөлүктөрүн эске а л ы п уюштурган оң. Мектеп ж а ш ы н а
чейин бала к ы й м ы л д у у оюндарды тез өздөштүрөт, себеби
а л а р д ы н аткарган и ш т е р и н и н ар бири алар үчүн к ы з ы к -
туу, ж а ң ы л ы к . А л а р д ы өздөштүрүүгө алар ы н т ы з а р . Кый-
мылдуу оюндар балдардын организминин ф у н к ц и я л а р ы -
н ы н өнүгүүсүнө оң таасир берип алардын ж а л п ы ж о н у н а н
өнүгүүсүнө пайда келтирет. К ы й м ы л д у у оюндар балдардын
организминдеги биологиялык ж а р а я н д а р д ы тездетет, кый-
м ы л аракеттерди тизмеке келтирет, дем алуусун стабилдеш-
тирет, денедеги зат а л м а ш у у н у жөндөйт, ж а л п ы ж о н у н а н
өсүп-өнүгүүсүнө шарт түзөт. К а н ч а л ы к к ы й м ы л д у у оюн-
дардын багыты а н ы к т а л г а н болсо ошончолук алардын на-
т ы й ж а с ы пайдалуу болуп, али толугу менен к а л ы п т а н а элек
баланын к ы й м ы л аракеттерин жөндөйт, к а л ы п т а н д ы р а т .
Ата-эне к а н ч а л ы к перзенти менен ж а к ы н болуп, пайдалуу
дене-тарбия к ы й м ы л д а р ы н , көнүгүүлөрдү ж а с а ш с а ошончо-
л у к а л а р д ы н мамилелери т ы г ы з д а ш ы п , б а й л а н ы ш т а р ы бе-
кемделип барат. Өз кезегинде бул абал эки ж а к т ы к мамиле-
лерден ж е м и ш т ү ү болуусуна шарт түзөт.
5-6 ж а ш т а г ы к ы з д а р к у у р ч а к оюнун ойношкон. Куур-
ч а к оюнун бир же андан көп к ы з д а р ойносо болот. Ал үчүн
к ы з д а р бир топ к у у р ч а к т а р д ы өздөрү ж а с а ш ы п а л ы ш к а н .
Жасоо технологиясы өтө ж ө н ө к ө й болгон. Ага карбастан
бир топ у б а к ы т ы н ы талап к ы л г а н . Өз мезгилинде бул кыз-
дан ж о г о р к у э р к т ү ү л ү к т ү талап к ы л г а н . К у у р ч а к т ы жасоо
үчүн 1 даана 20 сантиметрден ашпаган, 1 даана 10 сан-
тиметрден а ш п а г а н ш ы б а к ж ы г а ч ы ж а н а а р түстөгү ж и п

51
ж а н а кездеме кесиндилери болсо ж е т и ш т ү ү болгон. Андан
к а л г а н ы к ы з баладан эрикпей отуруп, к у у р ч а к жасоону та-
л а п к ы л г а н . Куурчак жасоо к ы з д ы н эстетикалык д а а м ы н
өнүктүрүп, к у у р ч а к т ы н боекторун к ы н а л а ш т ы р у у н у талап
к ы л г а н . Ар бир к ы з д ы н өзүнүн к у у р ч а к т а р ы болуп а н ы өзү
гана ойногон. Б и р топ к ы з д а р болсо ар бири өзүнчө үй ж а -
с а ш ы п , т у р м у ш - т и р и ч и л и к т е г и сценаларды у ю ш т у р у ш к а н .
К у у р ч а к т а р ы а р к ы л у у бири-бириникине б а р ы ш к а н , ал сах-
н а л а ш т ы р ы л г а н көрүнүштөр сөз а р к ы л у у коштолуп турул-
ган. Оюнга к а т ы ш у у ч у персонаждардын ролдору түрдүүчө
болгон, ата-эне, тууган-урук, коңшу-колоңдордун баары
к а т ы ш к а н . Турмуштан көргөнүн көргөндөй чагылдырууга
а р а к е т т е н и ш к е н . К ы з д а р д ы н к у у р ч а к оюну балдардын оюн-
дарына с а л ы ш т ы р м а л у у өтө т ы н ч өткөн. К у у р ч а к оюну ар-
к ы л у у к ы з д а р ж а ш о о с ы р л а р ы н үйрөнүшкөн, адамдар менен
мамиле жасоо, баарлашуу м а д а н и я т ы менен т а а н ы ш ы ш -
кан. Б а а р л а ш у у а р к ы л у у пайда болгон мүчүлүштөрдү чечүү
жолдорун б а с ы ш ы п өтүшкөн. Б у л а р д ы н баары а л г а ч к ы тур-
м у ш мектеби болуп калган. Албетте к ы з д а р г а с а л ы ш т ы р -
малуу эркек балдардын оюндары көп болгон. Себеби көбүн
эсе эркек балдар э ш и к т е көп ойношкон. У б а к т ы л а р ы н ы н
көпчүлүгү э ш и к т е өтүп, өз кезегинде ал ар түрдүү багыттар-
дагы оюндарды уюштурууну талап к ы л г а н . Андай оюндар-
дын дагы бирөө «Паңбы-шаңбы» оюну. А н ы 5-6 ж а ш т а г ы
эркек балдар ойношуп, ал оюн көптөгөн р е к в и з и т т и к ма-
териалдарды талап к ы л г а н эмес. Б а р болгону топурак, суу
болсо болду. Ал үчүн 2 ден а ш ы к бала болсо ж е т и ш т ү ү . К и м
биринчи болуп ылайдан боз үйдү ж а с а с а ошол жеңүүчү деп
табылган.
Ал оюн мындай уюштурулган, бардык балдар алдыла-
р ы н а допуга о к ш о ш т у р у п топурак ж ы й н а ш т ы р ы п , сууну
кандайдыр бир и д и ш к е к у ю п келип, үйүлгөн т о п у р а к т ы н
үстүнө бир аздан сээп, а к ы р ы н колу менен а й л а н д ы р а сый-
пап, «арпа б ы ш т ы , коон бышты» сен эмнеге б ы ш п а й с ы ң де-
ш и п с ы л а й беришет. Б а я г ы топтолгон т о п у р а к т ы н с ы р т ы
ы л а й болуп, ж а л т ы р а п , бир азга к а т ы п к а л г а н г а чейин ал
операция уланта берилген, к а й р а - к а й р а «арпа бышты, коон

52
б ы ш т ы сен эмнеге бышпайсың» деген сөздү к а й т а л а п айты-
ш ы п т у р у ш к а н . Оюнчу баланын ою боюнча боз үй б ы ш ы п
бүттү десе, ж а м б а ш ы н а н э ш и к ачылган. А ч ы л г а н э ш и к
а р к ы л у у боз үйдүн ичиндеги топурак өтө э т и я т т ы к менен
т ы ш к а ч ы г а р ы л г а н . Боз үйдүн ичинде топурак калбагандан
к и й и н а к ы р ы н д ы к менен түндүгү ачылган. Эгерде топурак
ч ы г ы п ж а т к а н д а же к а н д а й д ы р бир б а ш к а себептер менен
боз үй оюлуп же к у л а п калса оюнчу бала оюндан чыгарыл-
ган. К и м биринчи болуп боз үйдү куруп бүтсө ж е ң и ш ошого
ы й г а р ы л г а н . Б у л элдик оюн да балдардан ш а м д а г а й л ы к т ы ,
с е з и м т а л д ы к т ы , эмгекти талап к ы л г а н . Ошондой эле мелдеш
ш а р д а н ы н а к о ш у л у п ж е ң ү ү к у б а н ы ч ы н ж е ж е ң и л ү ү ыза-
л ы г ы н т а т ы ш к а н . Жогорудагыдай элдик оюндар бугун да
өз актуалдууулугун жоготкон ж о к . Ата-энелер балдарынын
эмнеге к ы з ы г а а р ы н , к а н д а й п с и х и к а л ы к өзгөчөлүктөргө ээ
экенбигин алардын ойногонунан эле байкашат.
Экинчиден: Эмгекте болсо, баланын м а к с а т к а умтулуу-
су, э р к и н и н бекемдиги, аракеттүүлүгү көзгө көрүнөт. Ата-
эне эче керек мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балдарын, небе-
релерин үй-бүлөсүнүн пайдасы үчүн эмгектенүүгө аракет
ж а с а ш с а ошончолук ж а к ш ы болот. Эмгекте бөбөк такша-
лат, эмгек процесси аң-сезимди к а л ы п т а н д ы р а т , сулуулук-
к а , чөйрөгө, ж а р а т ы л ы ш к а болгон мамилелерин жөндөйт.
А й р ы к ч а бөбөктү ата-эне өзүнө к о щ у п а л ы п , эмгек про-
цессине а р а л а ш т ы р с а талаптагыдай болот, себеби, а н ы н ат-
к а р г а н и ш и ата-эненин көз алдында болуп, эмгектенүүнүн
с ы р л а р ы н , жолдорун алардан үйрөнөт. Эмгек коопсуздугу
боюнча да билимин арттырат. Мисал к а р т о ш к а үчүн кар-
т о ш к а казуу мезгилинде балдарын к о ш у п алса туура болот.
Себеби ата-эне к а р т о ш к а н ы казат, балдар болсо т е р и ш и п
бир жерге ж ы й н а ш а т . Ж а м а а т т ы к эмгек балдардын эркин
бекемдейт. Б и р г е л е ш и п иштегендин пайдалуу экендигине
көздөрү жетет. Иш процессинде а т а а н д а ш т ы к т ы уюштуруп,
« к а р т о ш к а н ы к и м көп терет» дегендей мелдеш уюштура
койсо да болот. Албетте бул балдардын активдүүлүктөрүн
көтөрүп, эмгекке ч ы г а р м а ч ы л ы к менен мамиле ж а с а п ,
демилгелүүлүк менен аракеттенгенге багыттайт. Ж а л а к а й -

53
л ы к ооруусунан айыгуунун туура ж о л у биргелешип аткар-
ган ж у м у ш . Б и р г е л е ш и п эмгектенгенде бала б а ш к а балага
эрегише албайт, к а н д а й д ы р бир мотивдер менен эмгектен-
бей койгонго ж о л таба албайт. Ата-энесине да балдарын
тереңиреек билүүгө, өзгөчөлүктөрүн толугураак билүүгө
м ү м к ү н ч ү л ү к болот.
Үчүнчүдөн: Дем алууда баланын психикасынын абалы, анын
уюштуруучулук жөндөмү, сезим, сезүү жөндөмдүүлүктөрү
т а к ш а л а т . Дем алууну уюштуруу ата-энеден чоң д а я р д ы к -
ты талап к ы л а т . Б а л д а р г а болсо ата-эненин к а й с ы л күнү
к а й с ы л ж а к а дем алууга чогуу бара тургандыгы жөнүндөгү
билдирүү ж е т и ш т ү ү . Б а л д а р д ы н адаты у к к а н нерсесин кай-
ра-кайра сурай бермейи. Ошону билген ата-эне «сөз берген»
күн келгиче балага жа балдарга дем алууга баруу үчүн да-
я р д ы к т а р д ы көрүүнү т а п ш ы р у у зарыл. Б и р о к эмнени атка-
руу к е р е к т и г и н айтпаган дурус. Б а л д а р өздөрү ойлонсун.
күн а р а л ы к т а алардан д а я р д ы к т а р ы жөнүндө сурап туруу
керек. А л а р д ы н д а я р д ы к т а р ы жөнүндөгү к ы с к а ч а отчетто-
рун угуп, сырдуу гана к а р а п кою ж е т и ш т ү ү , а к ы л үйрөтүп,
сунуштарды айтпай койгон оң. Б и р о к дем алууга керектүү
буюм ш а й м а н д а р д ы ийне-жибине чейин а н ы к т а п алуу за-
р ы л . Убактысы келгенде балдардын эсине салуусу керек.
Дем алууга ч ы к к а н д а да т а р б и я л ы к иштерди максаттуу
жүргөзсө болот. Мисал үчүн ж ы л д ы н ар к а н д а й мезгилинде
бир жерге барып, мезгилге ж а р а ш а ж е р д и н бетинин, ж а р а -
т ы л ы ш т ы н өзгөрүүсү боюнча бир топ сабак аңгеме айтып,
а м а л и я т т ы к ж а к т а н көрсөтүп, мисалдар келтирип, балдар-
дын эсинен ч ы к п а й тургандай таасир к а л т ы р с а болот. Ал
үчүн ж е р бети к а н д а й өзгөргөн ж а з ы н д а кандай эле, ж а й -
ында к а н д а й болуп к а л ы п т ы р , же болбосо, күзүндө кандай
эле, эми к ы ш ы н д а к а н д а й болуп калыптыр?-деген суроо-
лор берилсе бул балдардын аң-сезиминде өчпөс из калты-
рат. Б а л д а р д ы өзүнчө а к ы л к а л ч а п ой жүгүртүүгө кыстайт.
Т а ң ы р к а т а т . Ойлонууга аргасыз к ы л а т . Дем алууда болгон
жердеги флора ж а н а фауна менен т а а н ы ш т ы р с а андан да
ж а к ш ы болот. Себеби мындай т а р б и я л ы к иш сөзсүз өзүнүн
оң таасирин берет, балдар ч о ң о й у ш к а н д а деле ошол жерлер-

54
ге барса сөзсүз болуп өткөн сабак эстерине келет. Мындан
т ы ш к а р ы дем алууга бара ж а т ы п айлана-чөйрөдө болуп жат-
к а н өзгөрүштөр, эмгектенишип ж а т ы ш к а н элдер жөнүндө
да эске салган ж а к ш ы болот. Себеби балдар бул аңгемеден
у л а м адамдар к а й с ы л мезгилдерде кандай ж у м у ш жасаа-
р ы н аңдашат. Ал эми ата-эне болсо балдарынын р е а к ц и я с ы -
нан к а н ч а л ы к коюлуп ж а т к а н проблемага бала маани берип
ж а т а т , ч ы н д ы к к а мамилеси к а н д а й , көтөрүлгөн маселени
к а н ч а л ы к деңгээлде к а б ы л а л г а н д ы г ы жөнүндөгү кабардан
кабардар болот. Мындан баланын кабыл алуусу, көңүл ко-
юусу а н ы к т а л а т .
Төртүнчүдөн: мамилелеринен байкаганда а н ы н коомго,
ж е к е адамга, ч ы н д ы к к а , айлана-чөйрөгө, ж а р а т ы л ы ш к а ,
с у л у у л у к к а болгон мамилелеринен, көптөгөн а д а м д ы к ка-
сиеттерин аныктоого мүмкүндүк түзүлөт. А й р ы к ч а бала-
н ы н адамдарга, ж а р а т ы л ы ш к а ж а с а г а н мамилесинен анын
к а н д а й бала болуп өсүп-жетилүүсү м а а л ы м болуп к а л а т .
Белгилүү болгондой т а ш боор бала чоңойгондо да ошол
касиетин жоготопойт. Же болбосо жоготсо да чөйрөнүн,
аң-сезиминин н а т ы й ж а с ы н д а бир азга өзгөрүүсү мүмкүн,
а н ч а л ы к деле көпкө өзгөрбөйт. Б а л а н ы н андай касиетин
өзгөртүүнү эңсеген ата-эне баланын ошондой өзгөчөлүктөрүн
эске алуу менен ж а ш ы н а н т а р б и я л ы к и ш т и багыттуу а л ы п
баруусу керек. Андай балдардын мүнөзүнү, темпераментин,
э р к и н жөндөө багытында көбүрөөк элдик жомокторду ай-
т ы п же окуп берген, элдик баатырлар жөнүндөгү у л а м ы ш -
тардан а й т ы п берген таасирлүү болуп, бала ж а ш ы н а н кең
пейил, айкөл, телегейге тегиз болуп өсүүсүнө көмөк болот.
Элдик жомоктордон, элдик баатырлардан таасирленген ба-
л а н ы н туура, заманбап болуп тарбия алуусу камсыздалат.
Ата-эне баланын себепсиз д а р а к т ы с ы н д ы р ы п ж а т к а н ы н эне
бир айбан-атка ж а б ы р берип ж а т к а н ы н көрсө да эч к а н д а й
сөз айтпай кете берсе туура болбой калат. Себеби ата-эне да
педагогко о к ш о ш , ал тарбиялоого и ш и менен алектенет, а
т а р б и я л ы к иште эч к а н д а й майда-барат иш ж о к . Ар к а н д а й
к ы р д а а л г а маани берүү зарыл. Б а ш к а л а р д ы ж а б ы р л а н т к а н
бала мезгили же болбосо учуру келгенде өз ж а к ы н д а р ы н да

55
жабырлантуусу мүмкүн экендигин ата-эне эсинен чыгарга-
ны болбойт. Тоң моюн балдар өз алдынча эле ж а р а л ы п кал-
байт. Көп мезгилдерде балдарыбызга болгон кайдыгерлик
мамилелерибиздин натыйжасында андай адепсиздик касиет
к а л ы п т а н ы п калат.
Б а л а н ы н өнүгүү ж а р а я н ы н д а дене тарбисынын орду ба-
рааандуу. Ал баланын өсүүсүн стимулдаштырат, денесин
чыңдайт, дененин жооп берүүчү реакциясын күчөтөт. Дене
тарбиясын жөндөөчү компонент-кыймыл болуп эсептелет.
К ы й м ы л д ы бала өзү уюштурат, бирок анын багытын ата-
эненин белгилегени талапка жооп берет. Себеби уюштуру-
луп ж а т к а н кыймылдуу оюндардын баланын кайсыл орга-
нына таасир берерин ата-энелер өз тажрыйбаларынан ж а н а
педагогикалык адабияттардан билишет.
Бешинчиден: Б а л а н ы н кылык-жоругу анын инсандык
касиеттеринин күзгүсү. Ошолору аркылуу анын бардык
адамдык даремети чагылып турат. К ы л ы к - ж о р у к аркылуу
ар кандай адамдын баалуулугу, деңгээли көрүнөт. Ошону
менен кайсыл ата-эне кандай баланы тарбиялаганы көрүнөт,
ошону менен баа берилет, натыйжасында аброй жаралат.
Андай ата-энелер менен перзенттери сыймыктанат.
Ата-энелердин аброюнун көптөгөн түрлөрү бар, андай
абройго түрдүү шарттар менен жетишилет. Кээ бир мезгил-
дерде ж а г ы м с ы з , туура эмес жолдор менен. Б у л жөнүндө
орус элинин чыгаан педагогу А.С.Макаренко төмөнкүлөрдү
белгилеген:
1. Кысым көрсөтцц аброю.
2. Көзгө илбестик аброю.
3. Буйрукчулдук аброю.
4. Киришчээктик аброю.
5. Сцймөнчцктщ аброю
6. Кең пейилдик аброю.
7. Сатып алуу аброю.
Ар бирин а н ы к т а й турган болсок, кысым көрсөтүү абро-
юн ата-энелер баланы коркутуу, үркүтүү аркылуу жетиши-
шет. А й р ы к ч а мындай ж а р а я н д а г ы б а ш к ы герой ата болуп
эсептелет. Эне экинчи планда калат. Балдар коркондугунан

56
гана ата-энесин урматтагандай болушат. Ч ы н д ы г ы н д а , ан-
дай ата-энелер, баласынын у р м а т ы н а т а т ы ш п а й т . Көзгө ил-
бестик аброю ата-энелерде мактануудан, б а ш к а л а р д ы көзгө
илбестиктен башталат. Андай ата-эне т а р б и я л а г а н балада
б а ш к а л а р д ы көзгө илбегендей мүнөздө тарбия а л ы п к а л а т .
Буйрукчулдук аброй болсо, ата-энелерге балдарынын ою,
сунуштуры менен эсептешпестен, өздөрүнүн буйруктарын
гана аткартуу а р к ы л у у ж а р а л а т . Мындай ш а р т т а тарбия-
л а н г а н баланын эрки, көпчүлүк учурларда, с ы н ы п к а л г а н
болот. Өз оюн э р к и н айта албай к а л г а н абалга айланат.
Демилгелүүлүк касиети жоголуп, көпчүлүк мезгилде кан-
дайдыр бир буйрукту күтүп к а л м а й болот. Киришчээктик
аброй ата-энелерге керек болгон же керек болбогон кырда-
алдардын баарына к и р и ш и п , баласынын өз а л д ы н ч а жасо-
ону к а а л а г а н аракетинен ар түрдүү к а т а ч ы л ы к т а р д ы таап,
а к ы л үйрөтүп, насаат айтып, к а й р а - к а й р а бир эле маселени
эзип, баласынын п с и х и к а л ы к абалын нугунан чыгаруу ар-
к ы л у у алган аброй. Көбүн эсе мындай абалда ата-эне ба-
л а с ы н ы н алдында өз абройлорун, беделдерин т ү ш ү р ү ш ү п
коюшат. Ата-энесинин а й т к а н д а р ы н бала «баягы эле сөз»
деп аткарбай да коюсу мүмкүн. Сүймөнчүктүк аброй бол-
со, ата-эненин баласына ж а г ы н у у н у калоосу. Ошол а р к ы л у у
абройго жетүүнү көздөгөндүгү. Ал үчүн баласын ж ү з ү н ө н
сүйөт, ж у м ш а к сүйлөйт, эркелетет, эмнени кааласа ошону
сатып а л ы п берет. Сөзүн эки кылбайт. Мындай үй-бүлөнүн
балдары өзүмчүл, эгоист болуп т а р б и я л а н ы ш а т . А н ы н се-
бебинен убакыт келгенде ата-энелер өздөрү ж а б ы р көрүшү
мүмкүн. Кең пейилдүүлүк аброю болсо ата-эненин баласы-
н ы н терс к ы л ы к - ж о р у к т а р ы н а чыдап, эмне десе ошону жа-
сап, ж а г ы н у у а р а к е т и н ж а с а г а н абалы. Же болбосо өзүнүн
кең пейилдүүлүгү менен абройго ээ болууну к а а л а г а н д ы г ы .
Мындай үй-бүлөлөрдө а к ы р ы н д ы к менен баланын бийлиги-
не өтүп, а н ы н к ы й ы к т ы г ы н а , талабына чыдоого туура к е л и п
к а л а т . Сатып алуу аброю болсо, бул өтө эле адеп-ахлаксыз-
д ы к менен өзүнө аброй алуу же болбосо баланын урмат-сый-
ын, ар түрдүү соогалар, буюмдар, керек болсо а к ч а менен
сатып алуу. Кээ бир үй-бүлөлөрдөн мындай ж а м а н ж о р у к т у

57
көрүп жүрөбүз. А й р ы к ч а мындай тарбия ата менен эненин
биримдиги ж е т и ш с и з үй-бүлөлөрдө коркунучтуу түргө ээ
болот. Себеби, баланы «мени ж а к ш ы көрсүн» деп эне бир
ж а к к а тартса, ошол эле максатта ата бир ж а к к а тартып,
т а р б и я н ы а й н ы т ы ш а т . Кимден пайда көп болсо ошол ж а к а
ооп, бала да өзүнүн к ы з ы к ч ы л ы г ы н ойлоп, эки т а р т к ы н бо-
луп атасын да энесин да ж а к т ы р б а й калуусу мүмкүн. Андай
тарбиядан жашоодон п а й д а н ы гана ойлогон, п а й д а н ы гана
издеген инсандар өсүп ч ы г а р ы н т у р м у ш көрсөтүүдө. Андай
балдар пайда үчүн ата-энесин деле сатып жиберүүгө д а я р
болушат.
Б у л а р д а н б а ш к а да негизи «калп» аброй алуу жолдору
да бар. Ал эми, ч ы н ы г ы аброй а л ы п келген негиздер да өтө
көп. А л а р д ы н к а т а р ы н а ата-энелердин бешене тер эмгеги,
эл-журттун ичиндеги урмат-сыйы, илим-билимдүүлүгү, ый-
мандуулугу, коомдо ээлеген абройлуу орду, үй-бүлөсүнүн
өсүп өнүгүү үчүн ж а с а г а н камкордугу, үй-бүлө мүчөлөрүнө
болгон ч ы н ы г ы сүйүү, балага адилеттүү талап коюу. Мын-
дан т ы ш к а р ы ата-энелердин үй-бүлөдөгү а к с а к а л д а р ы н а
болгон урмат-сыйы, эгер ал урмат-сый ч ы н ы г ы ж ү р ө к т ө н
ч ы к к а н болсо, ошондой эле үй-бүлөдөгү ж о г о р к у идеалдарга
берилгендик, эгерде андай идеал үй-бүлө мүчөлөрүнүн ара-
сында болсо.
Чыныгы аброй ата-энелердин акыл-эс менен үй-бүлөсүнүн
келечеги үчүн алдын ала жасаган «пайдалуу», « ж а к ш ы » иш-
тери да алып келет. Мындан т ы ш к а р ы ата-энелердин үлгү
боло тургандай деңгээлдеги коомдо өзүн алып жүрүүсү, адеп-
ахлак деңгээлинин бүтүндүгү да аброй алууга шарт түзөт.
Аброй. Аброй жөнүндө, болгондо да ата-эненин аброю
жөнүндө. Ата-эненин абройунан ата-эненин балага тийгиз-
ген үлгүсүнүн таасири ж а н а күчү байланыштуу, к а н ч а л ы к
аброю бийик болсо, балдардын жүрүү-туруу ж а н а мүнөзүнө
тийгизген таасиринин калыптануусу ошончолук күчтүү бо-
лот. Б а л а менен ата-эненин р у х а н и й ж а к ы н д ы г ы , алар ме-
нен болгон үзгүлтүксүз баарлашуулар, албетте аброй а л ы п
келет, ал өз кезегинде өзүнүн оң таасирин тийгизет. Со-
веттик көрүнүктүү педагог Антон Семенович Макаренко

58
ата-эненин авторитети жөнүндө мындай деген «Бул маселе
боюнча, көпчүлүк, аброй ж а р а т ы л ы ш тарабынан берилет
д е ш и п а д а ш ы ш ы п ж ү р ү ш ө т . Үй-бүлөдө болсо аброй баары-
на керек. Ата-энелердин көпчүлүгү ч ы н ы г ы « ж а р а т ы л ы ш
« абройунун ордуна өздөрү даярдаган а ч ы т к ы д а н пайдала-
н ы ш ы п ж ү р ү ш ө т . Аброй балдар үчүн керек ж а н а балдар-
га к а р а т а ар түрдүү көз к а р а ш т а р г а байланыштуу, ошого
байланыштуу а ч ы т к ы н ы н б а ш к а - б а ш к а түрлөрү даярдалат
д е ш и п эсептешет. Андай ата-энелердин эң негизги катаачы-
л ы к т а р ы педагогикага тийиштүүсү м ы н а ушунда. А т а й ы н
балага ж а р а т ы л г а н абройдун жашоосу мүмкүн эмес. Аброй
ата-энелердин балдарына ж а с а г а н мамилелерине көз каран-
ды болбой, ата-энелердин өздөрүндө болуусу керек. Б и р о к
аброй а т а й ы н талант эмес, а н ы н т а м ы р ы ар д а й ы м бир жер-
де: ата-энелердин жүрүү-турумунда, жүрүү-турумунун бар-
д ы к бөлүктөрүн кошкондо, б а ш к а ч а айтканда, ата менен
эненин бардык турмушу, жашоосу, и ш и , ою, к ы л ы к - ж о р у -
гу, адаттары, сезимдери, аракеттери».
А й р ы к ч а 2-7 ж а ш к а ч е й и н к и балдардын ж а ш о о таж-
рыйбасын ар д а й ы м байытууга ар бир ата-эне ар к а ч а н
аракеттенгени оң. Себеби, к а н ч а л ы к баланын т у р м у ш т у к
ы к - м а ш ы г у у л а р ы к е ң и р и болсо, ошончолук а н ы н дүйнө ка-
р а ш ы кеңейип, байыйт. Б а л д а р д ы эркелетүү керек болбо-
гондой, алар ойношуп ж а т ы ш к а н д а , «антип ойнобо, м и н т и п
ойнобо» деп к и р и ш е берген да жарабайт. Б а а р ы табиятта,
ж а р а т ы л ы ш т а кандай болсо ошондой болгону оң. Оюндун
э р к и н болгону дурус. А н ы биз айбандардын балдарынын
ойноп ж а т к а н ы н а н байкасак болот: М: иттин, м ы ш ы к т ы н ,
жолборстун, арстандын балдары ж.б.у.с .
В.А.Сухомлинский «Балдарыңарды сүйүү менен, алар та-
рабынан өзүңүздү да сүйүүнү үйрөтүңүз, эгерде үйрөтпөсөңүз-
картайган чагыңызда өзүңүз ыйлайсыз-мына .„ а т а л ы к т ы н
ж а н а энеликтин өтө бир д а а н ы ш м а н чындыгы» деген эле.
Эгерде карыган чакта кыйналбайлы, маани бербегендиги-
биздин азабын тартпайлы десек, өсүп келе ж а т к а н мууну-
бузга продуктивдүү туура тарбия бергенибиз оң. Ансыз бул
«дем» колдон ч ы г ы п кетүүсү мүмкүн. А н ы к а й р а к а л ы б ы н а

59
келтирүү өтө к ы й ы н , керек болсо м ү м к ү н эмес. Ар бир нер-
се өз учурунда болгону дурус. Ал ирмем колдон кетсе, к а й р а
кайтпайт.
Тарбия ж а р а я н ы н меште к ы з а р т ы п андан к а н д а й д ы р
бир нерсе, ш а й м а н ж а с а л ч у у темирдин бир бөлүгүндөй
түшүнсө болот. Мештен к ы з а р т ы п а л ы н г а н темир «бала»
болсо, а н ы у з а н ы п бир формага келтирип, к а л ы п т а н д ы р г а н
уста-темирчи бул, «ата-эне». Мештен ч ы к к а н темир кыза-
рып, ж у м ш а к болуп турганда андан к а н д а й д ы р бир тур-
м у ш - т и р и ч и л и к керегине ж а р а г а н буюм ж а с а й алат, бир аз
мезгил өтүп, чөйрөнүн же болбосо аба ы р а й ы н ы н таасири-
нен темир кесинди суугандан к и й и н а н ы иштөө к ы й ы н г а
турат, андан бир нерсе жасоо да к ы й ы н . Ар бир нерсени өз
убагында жасоо зарыл.
Б а л д а р д ы н келечеги үчүн ж о о п к е р ч и л и к , аларды
эмгектенүүгө даярдоо, жашоого даярдоо, мамиледе болууга
даярдоо, ы й м а н д у у л у к к а даярдоо ж а н а с ы й м ы к т у у болууга
даярдоо-ата-энелердин коом а л д ы н д а г ы к а р ы з ы . А л а р бал-
д а р ы н ы н тагдырына, келечегине, ж а ш о о к а й ы г ы н д а чөкпөй
жасоосуна ж о о п к е р ч и л и к т ү ү .
Өсүп келе ж а т к а н муун эмгектенүүнү сүйгөн, ден соолу-
гу чың, адеп-ахлах ж а г ы н а н таза, күчтүү, эңсегенине жете
ала тургандай, а л д ы л а р ы н а ж а р ы к м а а н а й д а г ы максаттар-
ды койгон перзенттерден болуп тарбиялануусу керек. Ошон-
до гана коом, ата-эне өзүнүн келечеги ишенимдүү колго
өткөнүнө ишенүүсү мүмкүн. Н а т ы й ж а ошол болуусу керек.

60
 2. Үй —бүлө мүчөлөрүнүн бала тарбиялоодогу ролу
Б у л суроону үйрөнүү а л д ы н а н үй-бүлө мүчөлөрүнө ким-
дер кирет? Үй-бүлө мүчөлөрүнүн үй-бүлөдөгү орду кандай?
А л а р үй-булөдө кандай ф у н к ц и я л а р д ы аткарат? Аларга
к а н д а й у к у к т а р ж а н а милдеттер чегерилген? А л а р д ы н бала
тарбиялоодогу мүмкүнчүлүктөрү кандай?-деген суроолорду
а й к ы н д а п алуу зарыл.

Үй-бүлө мүчөлөрү деп, биринчи кезекте бир ата-энеден

тарап, бир туугандык сезимдери бекем, ж а л п ы к ы з ы к ч ы -
л ы к т а р ы болуп, а н ы т у р м у ш к а а ш ы р у у д а бирге аракет-
тенген коомдук бирикмени айтабыз. Үй-бүлөдө баланы
тарбиялоодо ар бир ата-эненин, тууган - уруктун өзүнүн
ж о о п к е р ч и л и г и болуп ошол ж о о п к е р ч и л и к т и н р а м к а с ы н д а
аракеттенишет. А л а р д ы н ичинен а й р ы к ч а бөбөкту тарби-
ялоо ата менен эненин биринчи кезектеги милдети болуп
эсептелет. Бөбөктүн инсан болуп ж е т и л ү ү багытында ата-
эненин ролу өтө ченемсиз экениндиги белгилүү. А н ы н адеп-
а х л а к ж а к т а н калыптануусунун б а ш а т ы ж а н а негизи ата-
эне. Тарбия берүү процеси к е ч и к т и р и л г и с ж а н а үзгүлтүксүз
жүрүүчү процесс. Ал ар д а й ы м к ы й м ы л аракетте, себеби
бөбөктү тарбиялоо процесси к ү н санап алга ж ы л у у н у талап
к ы л ы п турган ж а р а я н болуп, өтө тез ж ы л ы п турган баскыч-
тар а р к ы л у у ата-эне, тууган-уруктан билим, билүү а р к ы л у у
ж а с а г а н аракеттеринен сергектикти талап к ы л а т . Ж а ш ба-
л а н ы н к а б ы л алуу жөндөмүн өтө сезгич фото тасма менен
теңештирүүгө болот. Ал өтө сезимтал, чөйрөнүн таасирине
тез берилгич, өтө оңой эле с и ң и ш и п кете турган болуп, ан-
дай таасирлерди өзүнүн али т а л а п т а г ы т а ж р ы й б а г а ээ бол-
бой туруп, а н ы к а б ы л алууга толук жөндөмдүүлүгү жетет.
Ж а ш баланы а р к а н д а й т у р м у ш т у к к ы р д а а л д а р таасирлен-
тип, сезимин ж а н а сезүүсүн өрчүтөт. Күн санап жашоо-
т у р м у ш т у к билимин курчутуп, ага к а р а т а ж е к е түшүнүгүн
к а л ы п т а н д ы р ы п барат. М ы н а у ш у л мезгилде ата-эне тара-
бынан балага ж а к ы н д а н ж а р д а м керек. Ал үчүн ата-эне кол-
дон келгенче бөбөкө ж а к ы н болуп анын аң-сезимине, ж а ш о о

61
т а ж р ы й б а с ы н а , көз к а р а ш ы н а , ой жүгүртүүсүнө, асыл адат-
тардын түнөк т а б ы ш ы н камсыздоого аракет ж а с а ш ы керек.
Ж а к ш ы максаттарга багытталган андай аракеттер убакыт,
көз ирмемдер өтүүсү менен өзүнүн н а т ы й ж а с ы н бере баш-
тайт.
Үй-бүлөдө тарбиялоонун өтө к ы й ы н ж а н а жооптуу учу-
ру, ата-энеге туура келет. Себеби ата-эне кундөп-айлап, ж ы л -
дап бала тарбиясы менен алектенишет. Б а л а н ы н төрөлүүсү
менен ата-эненин алдында көптөгөн татаал милдеттер пай-
да боло баштайт. А й р ы к ч а ж а ш ата-энелердин алдында
чечилүүнүн и л и м и й , т у р м у ш т у к , т а ж р ы й б а л у у л у к ж а к т а н
чечүүнү талап к ы л г а н бир топ мүчүлүштөр пайда болот. Б у л
ж а р а я н оңойчулук менен чечиле коюлуучу ж а р а я н эмес. Се-
беби баланы тарбиялоо эгерде а т а й ы н билими, тажрыйба-
сы, ш ы г ы , ы г ы болбосо ар к а н д а й эле ата-эне учун к ы й ы н .
Алардан ар бир тарбия багытында а т к а р а турган иштери
ийне-жибине чейин ойлонулган болуп, а н ы н багыты анык-
т а л ы п , приоритеттик маани эмнеге берилери, ал ж а р а я н
к а й с ы л ж а ш о о н у н мезгилинде болуп өтөөрү жөнүндө т а к ,
а н ы к көз а л д ы н а келтирген кезде ж е м и ш т у у болуп, тарбия
багытына максаттуулулукту а н ы к т а й т .
Ж а ң ы төрөлгөн бөбөктү тарбиялоодогу үй-бүлөнүн мил-
деттерине эменелер кирет? Б и р и н ч и кезекте баланы күч
ж а г ы н а н , ден-соолук ж а г ы н а н өнүгүүсүн к а м с ы з к ы л у у .
Экинчи ж а г ы н а н т а з а л ы к , г и г и е н а л ы к ж а к т а н т а л а п т а г ы
нормаларды камсыздоо. Б у г а эмнелер кирет? Ата-эненин
баланын талаптагыдай денгээлде тамактануусун уюшту-
руу. А н ы н талаптагыдай бой ж а н а дене ж а г ы н а н өсүүсүн
камсыздоо, организмин туура өнүктүрүп өстүрүүгө маани
берүү, дене тарбиясын берүү. ж.б.у.с.
Б у л милдеттерди аткаруу бөбөк төрөлгөндөн башталат,
аяктоосу болсо к а ч а н гана бала өзүн-өзү тейлей баштайт
ошондо гана токтоосу мүмкүн. Б и р о к бул баланын тарби-
я с ы ошол мезгилден баштап токтойт деген т ү ш ү н ү к т ү бер-
бейт, ата-эненин, тууган - у р у к т у н тарбиялоо ж а р а я н ы н ы н
белгилүү бир бөлүгүнүн а я к т а г а н д ы г ы н ы н д а л и л и . Экинчи
бөлүгү мектеп турмушунда башталат.

62
 Б и р ж а ш к а кирген баланын инстинктивдуу т а л а п т а р ы
пайда боло баштайт. Атап а й т к а н д а ал өзүнүн калоосун бил-
дирип, талабын кое баштайт. А н ы биз баланын аракеттери-
нен байкайбыз. А л а турган болсок баланын кежирденүүсүнон
а н ы н эмнени к а а л а п ж а т к а н ы н көпчүлүк ата-энелер билиш-
пей, бала ы й л а й баштаганда эмне к ы л а а р ы н билишпей, ай-
л а с ы н таба а л ы ш п а й к а л ы ш а т . Ал эми т а ж р ы й б а л у у ата-эне
болсо, бала «колго алууну талап к ы л ы п ж а т а б ы » , «тамак-
танууну к а а л а п ж а т а б ы » , «селкилдеткенди к а а л а п жата-
бы» ж.б.у.с. с ы р т к ы факторлор а р к ы л у у оңой эле байкай
коюшат да, баланы сооротушат. М и с а л ы үчүн бир ж у м а л ы к
бала энеси көтөрүп турабы же болбосо керебетке ж а т к ы р ы п
койдубу же ысып кеттиби баарын сезет. Ата-эне да ошого
ж а р а ш а мамиле ж а с а г а н ы оң. Ал кандай мамиле?
- Туура т а м а к т а н у у г а маани берүү, а н ы н р е ж и м и н сактоо,
баланын өз убактысында уктоосун камсыздоо;
- Ж а ң ы төрөлгөн баланын гигиенасын сактап, тез-тез ки-
р и н т и р и п туруу, бөбөктү ыйлатпоого аракеттенүү;
- Врачтын көрсөтмөсүнүн негизинде бөбөктү к о ш у м ч а та-
мактандыруу;
- Бөбөктү ар түрдүү максаттуу к ы й м ы л д а р г а көндүрүү,
бөбөк менен сүйлөшүү, күч көнүгүүлөрүн жасоо;
- Бөбөк уктаарда «алдей» айтуу же ж а й созулуңку мүнөздүү
м у з ы к а л ы к ч ы г а р м а н ы н үнүн төмөндөтүп коюу;
- Бөбөктүн нерв системасын ж а н а ден-соолугун коргоого
аракеттенүү;
- Оорууну алдын алууга к а м көрүү.
А й р ы к ч а белгилеп кете турган бир сөз, к ы р г ы з элинин
улуттук м а т е р и а л д ы к б а й л ы г ы болгон бешик өз ф у н к ц и я -
сын а т к а р ы п койду десек ж а ң ы л ы ш болбос, себеби б а й ы р к ы
көчмөн к ы р г ы з эли т у р м у ш т у к з а р ы л ч ы л ы к т ы н а р к а с ы н а н
бешик менен к о ш т о ш у у г а а л ы ж е т п е й келген. Көчмөн тур-
м у ш т а бөбөктү бешике байлап, бешикти тоого же а т к а байлап
бир күнчөлүк, көп күнчөлүк жолдорго кете беришкен. Ал
мезгилде бешикти эч нерсе менен а л м а ш т ы р у у г а болбогон.
Эмичи? Элибиз о т у р у к т а ш т ы , баланы уктатуучу көптөгөн
ар түрдүү, бешиктер пайда болду. А л а р бөбөктөрдүн эркин

63
өсүүсүнө к ы з м а т к ы л ы ш у у д а . Ошондуктан да колдон кел-
генче улуттук бешигибизден а з ы р а а к пайдаланган туура
болуп турат, себеби бүгүнкү күндүн талабына жооп бербей
к а л д ы . Ал тууралуу медицина эскертип келе ж а т а т .
Бөбөктү бир ж а ш к а чейин өтө э т и я т т ы к менен тарбиялоо
зарыл. Себеби ы м ы р к а й чөйрөнүн өзгөрүүсүнө тез чалдыгат,
ооруп калуусу да тез. Б и р и н ч и ж а ш ичинде бала к а н д а й ж а -
шаса андан к и й и н к и турмушу да ошого б а й л а н ы ш ы п барат.
Б а л а эки ж а ш т а , ата-энелер р е ж и м д и туура у ю ш т у р у у л а р ы
зарыл, тамактануусун да ар турдуу т а м а к т а р менен байытуу,
ж а ш ы л ч а ж е м и ш шербеттеринен көп берген пайдалуу. Ба-
л а н ы н т а м а к т а н у у а р а а н ы н ачуу, өз а л д ы н ч а т а м а к т а н у у г а
үйрөтүү. Ар түрдүү денени тарбиялоочу көнүгүүлөрдү жасо-
ого үйрөтүү, таза абада же болбосо терезеси а ч ы к бөлмөдө
уктатуу, ж а р ы п өтүүчү ш а м а л ж о к шартта, баланын т у л к у
боюнун туура өсүүсүнө маани берүү, ар түрдүү ооруларга
к а р ш ы бөбөктүн организмин чыңалтуу, ошондой эле врач-
тардан т а л а п т а г ы кеңештерди а л ы п туруу зарыл.
Эки ж а ш т а г ы баланы о ю н ч у к т а р ы н сындырбай таза
кармоону үйрөтүү, сүйлөө жөндөмүн жөнгө салуу, ж о м о к
а й т ы п берүү ж а н а б а ш к а у ш у л с ы я к т у у л а р . Эки ж а ш т а -
гы бала менен к ы й м ы л д у у оюндарды уюштуруу да ж а к ш ы
н а т ы й ж а л а р д ы берет. Эч к а ч а н баланы к ы й к ы р у у , корку-
туу менен бир нерсени а т к а р т к а н ж а р а б а й т . Б а л а к о р к о к
болуп к а л а т . Ч е ч к и н с и з д и к мүнөзү к а л ы п т а н а т . Бөбөктүн
иш-аракеттеринин аягында, эгерде мактоого т а т ы к т у у болсо
мактаган ж а к ш ы . К ы й ы к бала болсо, а н ы н к ы й ы к т ы г ы н ы н
ж о л у н таап, ал көндүмдөн арылтуу зарыл.
Б а л а н ы н ж а ш ы н д а алган тарбиясы өмүр бою ага к ы з м а т
к ы л а т . Эгер ал туура тарбия алган болсо, а н ы өмүр бою ж а -
гымсыз ж а г д а й л а р д а н сактайт. Б у л тарбия, п р о ф и л а к т и к а -
л ы к т а р б и я н ы н м а к с а т ы н аткарат. Ж а ш ы н д а берилген тар-
бия бөбөктүн аң-сезиминен өчпөйт, өмүр бою эсинде к а л ы п ,
ага ж о л көрсөтүүчү к а т а р ы н д а к ы з м а т аткарат.
Б а л а эки ж а ш ы н а н баштап ж о м о к угууга жөндөмдүү бо-
луп, кээ бир персонаждарды эсине сактап к а л а т . Ошондук-
тан аларга элдик жомоктордон а й т ы п берүүнүн мааниси да

64
чон. Себеби, баланы т о л к у н д а н т к а н образдарды жомоктор-
дон көрөт. Ж о м о к т о ж а м а н д ы к менен ж а к ш ы л ы к күрөшөт,
а я г ы н д а ж а к ш ы л ы к жеңет. Б у л баланын аң-сезиминде ж а к -
шы ы р а й түзөт. Жомоктордо сөзсүз к е ң д и к менен т а р д ы к ,
ч ы н д ы к менен к а л п , түздүк менен и й р и л и к , ак менен ка-
р а л а р д ы н ортосунда п и к и р к е л и ш п ө ө ч ү л ү к болуп, бөбөктүн
каалооно ж а р а ш а чечилет, ал өз кезегинде анын, алдын ала,
туура ойлонгондугунун ж е ң и ш и болуп, келечекте жомокто-
гу терс көрүнүштөргө жакындабоо и н с т и н к т и н ж а р а т а т . Эл-
д и к жомоктордун и д е я л ы к т а з а л ы г ы көрүнүп турат. А н ы н
с о ц и а л д ы к м а н ы з ы түшүнүктүү ж а н а жөнөкөй. Элдик да-
а н ы ш м а н д ы к т ы н ж а р а т у у ч у л а р ы а н ы н с о ц и а л д ы к таамай-
л ы г ы н а н к о р к у ш к а н эмес. А н ы н п о э т и к а л ы к дараметине
баа беришкен. Ошондуктан элдик жомоктор, аңгемелер,
ы р л а р өзгөчө бир касиетке ээ. А л а р д ы н катуу п о э т и к а л ы к
таасири болуп, ошол себептүү, чоңдунбу, бөбөктүнбү р у х и й
дүйнөсүн козгойт, толкундантат, ж а н дүйнөсүнө сиңет. Эл-
д и к жомоктордун б а а л у у л у к т а р ы м ы н а у ш у н д а турат.
Б а л а н ы э к и ж а ш т а н ж е т и ж а ш к а ч е й и н к и мезгили
дүркүрөп өсүү менен а й ы р м а л а н а т . Ошондуктан бул мез-
гилде баланын ар тараптуу өнүгүүсүн талаптагыдай кам-
сыздоо ата-эне, тууган-уруктарга бир топ к ы й ы н ч ы л ы к т а р -
ды а л ы п келет. Ошого карабастан көп аракетти талаптаган
мезгил. Ошондой аракеттердин бири баланы зериктирбөө.
Б а л а зерикпей турган деңгээлде, бир күнүмдүк жашоо-
сун пландоону уюштуруу. Б а л а н ы н бош убактысын туура
пайдалануусун жөндөө ата-энеге байланыштуу, бул маселе
боюнча педагогикалык адабияттарда өтө аз ж а р ы т ы л г а н .
Ошого карабастан бош убакыт инсандын э р к и н аракети
ж а н а өнүгүүсүнүн ш а р т ы экендигин билебиз. Ал эле эмес ал
ж а ш о о ж а р а я н ы н д а г ы инсандын бөлүнгүс байлыгы болуп
эсептелет. Орус эли «убакыт-акча» д е ш и п к о ю ш а т . Ч ы н д ы -
гында да максатсыз кетирилген ар бир секунда к а й р а кел-
бейт. Ошол секунда менен өмүр да, убакыт да кошо кетти.
А л г а н ы ң д ы а л ы п к а л д ы ң , к а л г а н ы н а н к а л ы п к а л д ы ң . .Жо-
горудагыларды эске алган ата-эне балдарынын бош убак-
т ы л а р ы н пайдалуу, мазмундуу, к ы з ы к т у у өткөрүүгө шарт

65
түзүп, бош у б а к т ы н ы рационалдуу пайдалануу боюнча иш
ч а р а л а р д ы ойлоп койсо пайдалуу болот. Ч ы н - ч ы н ы н а кел-
генде бул мүчүлүшкө көптөгөн ата-энелерибиз ж е т и ш э э р л и к
маани беришпейт. Мунун себебин, алар, у б а к ы т т ы н тарды-
гы менен түшүндүрүүгө аракет ж а с а ш а т . Кээ бирлери бол-
со, тарбиялоо багыты боюнча билиминин ж е т и ш с и з д и г и н и
беттерине тутушат. Б у л ата-энелерге негиз же мотив болуп
бербейт. Себеби ар бир ата-эне болгондон к и й и н ата-энелик
парздарын аткарууга милдеттүү.
Тили ч ы г ы п мотураңдап басып ж ү р г ө н бөбөктү к и м
сүйбөсүн, баары сүйүшөт. А й р ы к ч а ата-энелер. Н а т ы й ж а д а
аларды э р к е л е т и ш и п ж а т ы ш ы п , эрке талтаң болуп калган-
дары бар. А н ы н себебинен балада «мага бардык нерсени ж а -
соого, талап к ы л у у г а да м ү м к ү н экен» деген ой пайда болуп,
мезгилдин өтүүсү менен ал сезим бекемделе берип, а я г ы н д а
өз билгенин ж а с а г а н , талабынан эч к а н д а й ш а р т т а кайтпа-
ган ата-эненин к а р а м а г ы н а катуу м и н и п алган эгоист, баш-
к а л а р менен эсептешпеген инсан пайда болот. Ошондуктан
орус эли «эгер адамды а й н ы т а й ы н , туура жолдон чыгарай-
ын десең, ага сураганын баарын бер» д е ш и п коюшат. Ч ы н -
д ы г ы н д а да андай атмосферада тарбияланган бала көбүнесе
ата-энеси менен ээсептешпеген, инсан болуп к а л ы п т а н ы п
к а л а а р ы б ы ш ы к . Б а л а н ы сүйгөн ж а к ш ы , эрке к ы л ы п тар-
биялап коюу ата-энени өзүнүн башына дагы бир мүчүлүштү
пайда к ы л у у менен барабар.
А й р ы к ч а 2-7 ж а ш к а ч е й и н к и балдардын ж а ш о о таж-
рыйбасын ар д а й ы м байытууга ар бир ата-эне ар к а ч а н
аракеттенгени оң. Себеби, к а н ч а л ы к баланын т у р м у ш т у к
ы к - м а ш ы г у у л а р ы кеңири болсо, ошончолук анын дүйнө ка-
р а ш ы кеңейип, байыйт. Б а л д а р д ы эркелетүү керек болбо-
гондой, алар ойношуп ж а т ы ш к а н д а , «антип ойнобо, м и н т и п
ойнобо» деп к и р и ш е берген да ж а р а б а й т . Б а а р ы табиятта,
ж а р а т ы л ы ш т а к а н д а й болсо ошондой болгону оң. Оюндун
э р к и н болгону дурус. А н ы биз айбандардын балдарынын ой-
ноп ж а т к а н ы н а н байкасак болот: Мисалы: иттин, м ы ш ы к -
тын, жолборстун, артсандын балдары ж.б.у.с .

66
 Б а л д а р менен туура мамиледе болуу үчүн а л а р д ы н кы-
л ы к - ж о р у к т а р ы н мүнөздөрүн, темпераменттерин ж а н а
б а ш к а у ш у г а окшогон п с и х и к а л ы к касиеттерин көзөмөлдөп
үйрөнүп барган ж а к ш ы . Себеби, ансыз бала менен эки
ж а к т ы к мамилени дурустап түзүү д а к ы й ы н д а ш а т . Ж а ш
баланы тарбиялоо ж а р а я н ы н д а ата-энелердин балдары-
н ы н мүнөзүндөгү к ы з г а н ч а к т ы г ы н байкап, ошол а р к ы л у у
а л а р д ы н аракеттерин, кулк-мүнөзүн, п с и х о л о г и я л ы к аба-
л ы н башкарса болот. А й р ы к ч а к ы з г а н ч а а к т ы к мүнөз эрке
өскөн балада ө н ү к к ө н болуп, д а й ы м а а н ы н мамилелеринен,
жүрүү-туруунан көзгө т а ш т а л ы п турат. Б а л а н ы н кызган-
ч а а к т ы г ы а р к ы л у у а н ы н бир нерсени аткарууну каалабай
турган абалын 180 градуска буруп, калоосун пайда к ы л с а
болот. Андай көрүнүштү көптөгөн ата-энелердин аракетте-
ринен байкайбыз. Эгерде бөбөк т а м а к жебей, б а ш ы н ала ка-
ч ы п ж а т с а , энеси «тиги Нурбеке берип коемун» же болбосо
«күчүккө берип коемун» десе, бала сөзсүз ал сөзгө көңүл
бурат. «Эгер Нурбек ж е п албасын десең, тез ж е п алгын» де-
ген эненин сөзүн а л ы п , бала т а м а к т ы ш а ш ы п ж е й баштайт.
Ушундай эле сөздөрдү бала эмнени каалабай калса, айтса,
сөзсүз таасир берет. Эгерде антүүнүн ордуна урушуп, зор-
дуктап, күч колдонуу менен аракеттенсе, бала менен эненин
ортосундагы мамилелердин бузулуусуна а л ы п келет.
Ар к а н д а й эле ж а ш бала ийкемдүү ж а н а кең пейилдүүлүк
менен ага мамиле ж а с а г а н д ы ж а к т ы р а т . А л а р д ы н ою менен
эсептешкен, сөзүн у к к а н ж а н а олуттуу мамилелерде болгон-
дор менен мамиледе болууну к а а л а ш а т . Б у л жерде, ата-эне
баласынын ж а ш өзгөчөлүгүн эсепке алуу менен, а й р ы к ч а ,
а н ы н ж е к е мүнөздүк темпераменттерин эсепке а л м а й ы н , өз
перзенти менен да мамилелерин жөндөй албайт. Б а л а н ы н
ж е к е ч е өзгөчөлүгү а н ы н нервдик системасынын абалы ме-
нен ш а р т т а л а т . И . П . П а в л о в «Сырткы дүүлүктүргүчтүн таа-
сирине к а р а т а организмдин р е а к ц и я с ы н ы н денгээли аркы-
луу» нерв системасынын негизги төрт тибин бөлгөн: алар
холерик, сангвинник, ф л е г м а т и к , мелонхолик.
Холерик-темпераментиндеги балдар өтө а р а к е т ч и л ке-
л и ш и п , т а п ш ы р ы л г а н милдет, т а п ш ы р м а л а р д ы т а к аткар-

67
ганга аракеттенишет. Өзүмчүл, м а к т а н г а н д ы ж а к т ы р г а н
балдар болушуп, а й т к а н ы н а н к а й т п а г а н г а аракет ж а с а ш а т .
А й л а н а с ы д а г ы а н ы менен эсептешип, а н ы н а й т к а н д а р ы н
аткаргандарды ж а к т ы р а т . К е к ч и л к е л и ш и п , ж а к т ы р б а г а н
адамдарын көпкө чейин эстен ч ы г а р ы ш п а й т .
К ы й м ы л аракети ы к ч а м , сүйлөгөндөрү тез болуп, мими-
к а л а р ы ж а н а жесттери аткарган аракеттерин коштоп турат.
Сангвинник-темпераменттериндеги балдардын холерик-
терден а й ы р м а с ы алардын к е к ч и л эместигинде. Андай бал-
дар бирөө менен урушуп калса да, бир аздан соң урушка-
нын унутуп, к а й р а д а н к о ш у л у п ойноп кете берет.
Флегматик-темпераменттиндеги балдардын эмоционал-
д ы к сезимдери туруктуу болуп, и ш к е ж а р а м д у у л у г у өтө
жогору болот. Өздөрү олуттуу к е л и ш и п , ш а ш м а л ы к т ы ж а к -
тырышпайт. Тапшырылган ишти шашылбастан талаптагы
денгээлге ж е т к и р е аткарат. Ар к а н д а й и ш т и а я г ы н а чейин
аткарганга чейин аракет ж а с а ш а т , сезимталдыгы бошоң.
Сүйлөгөндө да басым менен сүйлөгөндү ж а к т ы р а т .
Мелонхолик-темпераментиндеги бала өтө т а р т ы н ч а а к ,
у я л ч а а к келип, өзүнө-өзү ишенбеген, бирөөлөр менен да ма-
миле түзүүдө к ы й н а л ы ш а т . Т а п ш ы р ы л г а н и ш т и а я г ы н а чы-
гара албаган бошоң, өтө оор мүнөздүү к е л и ш е т . А л а р көбүн
эсе өздөрүнүн ф а н т а с т и к а л ы к к ы я л д а р ы менен ж а ш а ш а т .
Ошонодй к ы я л д а н у у л а р ы н байкоо менен алардын эмоция-
сына импульс берилсе, ошол багыт боюнча бир топ ж а к ш ы
иштерди аткарууга жөндөмдүү. Көпчүлүк учурда ага ай-
т ы л г а н сөз да анын а ң - сезимине өтө кечигүү менен жетет.
Сезими өтө терең болгону менен сырттан ал анчейин деле
байкала бербейт. Б у л темпераменттеги балдарды тарбияло-
одо ата-эне, тууган-урук ар д а й ы м анын баштаган и ш т е р и н
байкап туруусу керек болсо, а н ы н аткарган и ш и н колдоп
кубаттап турса т а л а п к а жооп берет. Себеби андай балдар ага
ар д а й ы м көңүл бурушуп, аткарган и ш т е р и н м а к т а п тур-
гандарын ж а к т ы р ы ш а т . Күчсүз нервдик аракеттерге ээ бал-
дар а л а р д ы н ч ы г а р м а ч ы л ы к т а р ы н а болгон бааны ж е т и ш с и з
болгонун өтө канааттанбагандык менен к а б ы л а л ы ш а т . Ата-
энесинин, үй-бүлө мүчөлөрүнүн каттуу ж е м е сөздөрү алар-

68
ды жүдөтөт, ойго с а л ы п к ы й н а й т . Ата-эненин ага к а р а т а
ж а с а г а н « к ы й к ы р ы к т у у » мамилелери а н ы н чексиз к а п а кы-
л ы п , « ж а ш ы н ы п » кетүүгө түртөт. Н а т ы й ж а с ы н д а ал көзгө
көрүнбөгөн абалда ээлеп, а й р ы к ч а бөлүнбөөгө, ата-энесине
таасир бербөөгө аракет ж а с а й баштайт. К ы с к а с ы ж а ш о о
активдүүлүгүн төмөндөтөт.
Жогорудагы темпераменттик өзгөчөлүктөрдү билүү ме-
нен ата-энелер баланын мүнөзүнүн калыптануусуна да ма-
ани берип, ж а ш т а й ы н а н бала ж у м ш а к мүнөздүү болуп
өсүүсүнө шарт түзсө, убакыт келгенде анын убайын көрүү
мүмкүнчүлүктөрү бар. Б а л а н ы н мүнөзү ж а к ш ы багыт алып,
сезимталдык ырайга негизделсе бул ата-эненин бакыты. Ан-
дай балдар ата-энелерине, тууган-уруктарына, ж а к ы н д а р ы -
на күйүмдүү болуп, адеп-ахлак деңгээли жогорулап. Үй-бүлө
мүчөлөрүнүн алдындагы өзүнүн милдеттерин толук андай
билген, өзүнүн ы й м а н д ы к денгээлин байкай алган, ал прин-
циптердин күндөлүк турмушта аткарылуусун көзөмөлдөй
ала турган инсан болуп к а л ы п т а н ы ш а т . Андай болуп калып-
тануусуна да ата-эненин ролу бар. Атап айтканда ата-энеден
үй-бүлөдө жөнөкөй турмуштук тартипти орнотуу, ал үй-бүлө
мүчөлөрүнүн арасында бирин-бири сүйүү, теңдикте жашоону
камсыздоо, адилеттүүлүктү орнотуу, с ы я к т у у иш чараларды
и ш к е ашыруу талап к ы л ы н а т . Ошондуктан да ар бир үй-бүлө
мүчөсү тарбиялоонун сыры менен т а а н ы ш болсо гана бул иш
чара иштиктүү и ш к е а ш а алат.
Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы баланы ар тараптан тарби-
ялоонун дагы бир к ы й ы н ч ы л ы г ы а н ы отургузуп а л ы п , га-
зета же ж у р н а л окуп бере албайсың. Же л е к ц и я , доклад да
ж а с а й албайсың. Андай к ы л с а ң ал сени түшүнбөйт. Себеби
а н ы н к а б ы л алуусу али ал деңгээлге өсүп-өнүгүп жете элек.
Ага карабастан бала айлана-чөйрөдө эмне болуп ж а т к а н ы н
билген оң. Күндөлүк ж а ң ы л ы к т а р менен т а а н ы ш ы п турса
а н ы н ой-жүгүртүүсүнүн б а й ы ш ы н ы н н а т ы й ж а с ы н д а дүйнө
туюму кеңейип, ж а ң ы л ы к т а р д ы билип туруу каалоолору
өнүгөт. Б у л багытта баланы к ы з ы к т ы р а ала турган форма-
л а р д ы таап, аны тарбиялоо ж а р а я н ы н д а билгичтик менен
пайдалана алса, бул ата-энелерге чоң и й г и л и к т е р а л ы п ке-

69
лет. Т у р м у ш т а г ы ж а ң ы л ы к т а р ж о м о к , искусство, м у з ы к а ,
поэзия ж.б.у.с. искусствонун ж а н р л а р ы а р к ы л у у балага
ж е т к и р и л с е , а н ы н эсинде калат, р у х и й дүйнөсүнө таасир
берип, ар тараптан өнүгүүсүн камсыздайт, к ы з ы г у у л а р ы н
арттырат.
Ж а ш баланын алдында көз к ы й ы р ы жетпеген кең дүйнө
а ч ы л ы п , ал аны т а а н ы п билгиси, а н ы н өнүгүү м ы й з а м
ченемдүүлүктөрүн талдоосу келет. Б и р о к ага т у р м у ш т у к ,
жашоо амалияттык тажрыйба жетишсиздик кылып, жар-
дамга м у к т а ж болот. Кээ бирлерин өзүнчө үйрөнүп алуу-
га ж е т и ш е т . Кээ бирлерин билүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болот,
кээ бирлерин болсо сөзсүз бирөөнүн кийлигүүсү менен,
ж а р д а м ы а р к ы л у у билүү керек экендигин аңдап жетет.
Ал т а б ы ш м а к т у у сырлар а н ы н оюнда д а й ы м а туруп, а н ы н
чечилүүсүн талап к ы л а т . Ошол себептүү бала ата-энелерине,
үй-бүлө мүчөлөрүнө к а й р ы л у у г а аргасыз. Үй-бүлөдө балага
к и м кымбат, к и м биларман - ата-эне, ошолорго к а й р ы л а т .
К а й р ы л г а н д а да көбүн эсе ж о м о к а й т ы п берүүнү өтүнүшөт.
Ошентип үй-бүлө ш а р т ы н д а бала көңүл коюу, эстеп калуу
мектебин өтөт. Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балдардын пси-
х о ф и з и о л о г и я л ы к мүмкүнчүлүктөрүн ж а к ш ы билген абалда
ата-энелер балдарын искусствонун түрлөрүн түшүнө билиш-
ке үйрөтсө ал а р к ы л у у сулуулук менен сулуу эместикти,
таасирдүүлүк менен таасирсиздикти айырмалоого үйрөтсө,
ал өз кезегинде баланын э с т е т и к а л ы к д а а м ы н өнүктүрөт.
Ой жүгүртүүсүн кеңейтет. Мындан т ы ш к а р ы ата-энелер та-
рабынан баланын п с и х о ф и з и о л о г и я л ы к мүмкүнчүлүктөрүн
билүүсү аларга ар түрдүү иш аракеттердин түрлөрү менен
танышууга, ы к - м а ш ы г у у л а р ы н өнүктүрүүгө, жүрүү-туруу
нормаларын сактоо ш а р т т ы н түзөт. Ар бир ата-эне бала-
нын биз к а а л а г а н д а р а ж а д а өнүгүүсү көпчүлүк учурларда
алардын п с и х и к а л ы к ж а н а күч ж а г ы н а н тарбиялануусу үй-
бүлөдө баштала тургандыгын т а к ж а н а а н ы к билүүсү абзел.
Үй-бүлөдөгү т и р и ч и л и к т и туура уюштуруу, бири-бирине
ишенүү, баланы сүйгөндүк менен ж а с а л г а н мамиле, үй-
бүлөлүк таза атмосфера, ата-энелердин и ч к и ж а н а с ы р т к ы
м а д а н и я т ы , м ы н а у ш у л а р д ы н баары баланын жүрүү-туруу

70
ж а г ы н а н калыптануусунун өтө з а р ы л ш а р т ы болуп эсепте-
лет. Үй-бүлөдө гана баланын жүрүү-туруунун негиздери ка-
л ы п т а н а т , толеранттык мамилелери түзүлө баштайт.
Жогорудагылардан т ы ш к а р ы дагы к а н д а й ж а р д а м д а р д ы
көрсөтүүдө ата-эне өз ролун аткарат, ал да болсо баланын
алдына койгон м а к с а т к а жетүүсүн үйрөтүү, баштаган иште-
р и н и н а я г ы н а чыгууну көзөмөлдөө, өз а л д ы н ч а болуу араке-
тин колдоо, ар бир м и н у т а н ы үнөмдөө менен пайдаланууга
үйрөтүү, а н ы туура бөлүштүрүүнү уюштура билгенге, багы-
ты менен пайдаланганды үйрөтүү, и ш т и н орчундуу ж а г ы н
баамдоого үйрөтүү, өзүнүн ж е к е керектөөлөрүнө пайдала-
нуучу буюмдарды өз ж а й ы н д а пайдаланууну үйрөтүү ж. б.
Белгилүү болгондой, коом адеп-ахлак нормаларын иш-
теп чыгат, сунуштайт, киргизет ж а н а анын аткаруусун ар-
түрдүү коомдук аң-сезимдер а р к ы л у у коргойт. Ал коомдук
аң-сезимдерге илимди, динди, саясатты, философияны,
психологияны, эстетика ж а н а э т и к а н ы киргизсек болот.
У ш у л жогорудагы коомдук аң-сезимдердин көрсөтмөлөрү
а р к ы л у у инсандын ж у р ү м - т у р у м у н у н негизги н о р м а л а р ы
а н ы к т а л а т . Ошол нормалардын таасири ж а ш - к а р ы дебей
коомубуздун ар бир мүчөсүнө т и й и ш т ү ү , анын к ы й ш а ю с у з
с а к т а л ы ш ы инсандын и н т е л л е к т у а л д ы к деңгээлине жара-
ша болот. Үй-бүлө тарбиясында да ошондой нормаларды ба-
л а н ы н к а н - ж а н ы н а сиңирүү көп у б а к ы т т ы , аракетти ж а н а
ч ы д а м к а й л у у л у к т у талап к ы л а т . Ушундай өзгөчөлүктөрдү
сактай албаган үй-бүлөлөрдө көбүнчө чыр чыгат, көбүн эсе
күчтүү адамдар күчсүз адамдын эркиндигин ж а н а укукта-
р ы н тебелегенге ж е т и п барышат. Көпчүлүк үй-бүлөлөрдө ба-
л а н ы жазалоого мүмкүнбү?-деген суроо туулат. Б е н д м а н и н
Споктун ырастоосунда «Жазалоо - бул тарбиялоонун мето-
ду эмес, а бардык к а л г а н мүмкүнчүлүктөрдүн түгөп калган-
дагы күтүлбөгөн к ы р д а а л д а р д ы н ш а р т ы н д а таасир берүүчү
ш а й м а н болуп эсептелет,-деп белгилейт,-»эгерде адамда
идеалга ишенүү, тартиптүүлүк, кең пейилдүүлүк, сүйүү де-
ген түшүнүгү болбосо, адамды жазалоодон эч к а н д а й пай-
да болбойт,-» деген. Ж а з а л о о ж о л у менен баланын мүнөзүн
оңдоого болбойт, а н ы өзүн ж а к ш ы а л ы п жүрүүгө зордоо да

71
пайдасыз. Ошондуктан ата-эне эмне себептен а н ы н сүйүктүү
баласы, а н ы н т и л и н албай ж а т а т , а н ы н себеби эмнеде экен-
дигин, аныктоосу зарыл. Ошого ж а р а ш а келечекте андай
тартип бузууларды болдурбоонун алдын алууга к а м көргөнү
оң.
Жогоруда айтылгандай, жазалоо пайда а л ы п келбейт.
Тескерисинче, э к и ж а к т ы к мамилелердин к у р ч у ш у н а а л ы п
келип, к е с к и н ч а р а л а р д ы н колдонулуусу бала менен үй-
бүлө мүчөлөрүнүн арасындагы п и к и р к е л и ш п е с т и к т е р д и н
негизине айлануусу мүмкүн.
Үй-бүлөдөгү балага коюлган талап реалдуу болуусу аб-
зел. Үй-бүлөдөгү бирдиктүү т а л а п т ы н н о р м а л а р ы сакталуу-
су керек. Ал нормаларды ар бир тарбия ж а р а я н ы н а к а т ы ш -
к а н үй-бүлө мүчөлөрү билгени оң. Ал т а л а п т ы үй-бүлөдөгү
илимдүү, билимдүү инсандын б а ш к а р г а н ы дурус. А й р ы к ч а
анын педагогикалык билими болсо талаптагыдай болот.
Эгерде ата-энелер, үй-бүлө мүчөлөрү, бөбөгү келечекте
алардын алдына көптөгөн проблемаларды (мүмкүнчүлүктөрдө)
ж а р а т п а с ы н дешсе алдын ала аракеттенүүлөрү зарыл. Ошон-
дуктан к ы р г ы з эли «Баланы башынан, келинди ж а ш ы н а н »
дешип коюшат. Ал дегендик бала төрөлөрү менен тарбиялоо
к а м ы н көрүү зарыл, ар бир максатысыз өткөн саат, минут
үй-бүлөнүн з ы я н ы н а иштейт.
Б а л а н ы үй-бүлөдө туура тарбиялоонун а й к ы н ж о л у ,
биринчи кезекте, эркелетип койбоо. А н ы к а н ч а л ы к ж а к -
шы көрсөң да, а н ы с ы р т к а а ч ы к чыгарбаган дурус. Би-
рок а н ы сүйгөнүңдү, бала ж а с а г а н мамилеңден, к ы й м ы л -
аракетиңден, сүйлөгөн сөзүңдөн, берген сунуштарыңдан,
көрсөткөн ж о л у ң д а н сезип турсун. Кээ бир ата-энелер бал-
дарын ж а к ш ы көргөндүгүн билдирүү м а к с а т ы н д а бөбөктү
к а й р а - к а й р а жүзүнөн, мурдунан, көзүнөн өбө берип, та-
ж а т ы п ж и б е р и ш е т . Мындай к ы л ы к - ж о р у к т у балдар ан-
чейин ж а к т ы р ы ш п а й т . Ата-эне, тууган уруктун а н ы өөп,
беттерин шилекейлегенине к ы ж ы р ы к е л и п , к а ч а башта-
шат. Ага да болбой, зордукташып, анча к у ч а к т а ш ы п , ба-
л а н ы алардан оолак болуу р е а к ц и я с ы н ж а р а т ы ш а т . Андай
үй-бүлө мүчөлөрүнүн камкордугунда болгон бөбөктө эгоист-

72
т и к сезимдер пайда болуп, к е ж и р д и г и н көрсөтүп, э р к е л и к
өнөрлөрү пайда боло баштайт. Б а л а д а өзүнө болгон ишени-
ми у ш у л д а р а ж а г а ж е т и п к а л а т , керек болсо, ата-энесин
а ч ы к эле, тартынбай тилдегенге чейин барат. Экинчи кезек-
те, үй-бүлөнүн м а т е р и а л д ы к абалы ж е т и ш е р л и к болгонуна
карабастан «алып бер» деген нерселердин баарын эле а л ы п
берген ж а р а б а й т . Б а л а оңой о о к а т к а үйрөнөт. «Бир тый-
ынсыз, бир сом болбостугун» түшүнбөй к а л а т . Үчүнчүдөн,
ата-эне балага ойлонуп сүйлөө керек. Обу ж о к сөздөрдү, та-
м а ш а сөздөрдү орду менен а й т к а н оң. Ага коюлган талап-
т ы н өз мөөнөтүндө аткарылуусун катуу көзөмөлгө алуусу
зарыл. Төртүнчүдөн, ата-эне баласынын к а й д а жүргөнүн,
к и м менен жүргөнүн, эмне ж а с а п жүргөнүн, д а й ы м байкап
т у р г а н ы ж а к ш ы . Эрикпестен к а й р а - к а й р а к а й д а болгонун,
эмне ж а с а г а н ы н сурай беруу керек. Ошондо бала бир нер-
сени ж а с а а р д а ойлонуп ж а с а й турган болот. Себеби «ата-
энем сурап калса эмне деймин» деген ой андан кетпей коет.
Бешинчиден, ата-энелердин бардык балдарына бирдей тар-
бия берүү аракети. Өз балдарыңды « ж а к ш ы » , «жаманга»
бөлбөө, баарына бирдей мамиледе болуу. Алтынчыдан, ата-
энелердин үй-бүлөдөгү, коомдук жерлердеги мамилелерин,
ж ү р ү ү - турууларын д а й ы м а көзөмөлдөөсү. Жетинчиден,
ата-энелердин коомдогу а б а л ы н ы н перзенти с ы й м ы к т а н а
турган денгээлде болуусуна ж а с а г а н аракеттеринин натый-
ж а л у у л у г у , ж о г о р к у а д е п - а х л а к т ы к денгээлинин сакталы-
ш ы . Сегизинчиден, үй-бүлө мүчөлөрүнүн, пайда болгон жа-
ш о о - т у р м у ш т у к проблемаларды чечүү үчүн баарынын бир
м а к с а т к а к а р а й умтулуусун камсыздоосу. Тогузунчудан,
ата-эне, үй-бүлө мүчөлөрү ж а ш бала тарабынан ч ы к к а н пай-
далуу сунуштарды, демилгелерди ар тараптан активдүү кол-
доого алуу керек. Себеби ал өз мезгилинде бөбөктүн андан
а р ы таанып-билүү к ы з ы г у у л а р ы н өнүктүрөт, долбоорлорго
берилүүгө ж о л ачат, активдүүлүгүн көтөрөт. Онунчудан, ба-
л а н ы ж а ш ы н а н китепти сүйүүгө үйрөтүү, күндөлүк болуп
ж а т к а н ж а ң ы л ы к т а р д а н кабардар болуп турганга үйрөтүү
да негизги т а л а п т а р д ы н бири. Он биринчиден, баланын
акыл-эсин өстүрүү, ой жүгүртүүгө үйрөтүү, ы й м а н д у у л у к

73
касиеттеринин а н ы н аң-сезиминде түнөк а л ы п , ж а ш о о нор-
масына айлануусуна к а м көрүү з а р ы л иш ч а р а л а р д ы н бири.
Он экинчиден, ж а ш баланын чоңдордун иштерине ара-
лашуусун кээ бир мезгилде чектеген дурус. Кээ бир ата-
энелер балдарынын кээ бир аракеттерин чектегенге аракет
ж а с а ш п а й т . Н а т ы й ж а д а үйгө мейман келсе, ж а ш бала алар-
ды көзгө илбей дасторкондогу коюлган мөмө-жемиштерди
меймандан да мурда а л ы п жиберет. Же «алып бер» деген
талабын коет. Сураганын а л ы п бербесе, ал, чатак салуусу
мүмкүн. Меймандардын алдында ата-энеге да өтө ыңгайсыз
абал түзүлөт. «Кой, т и м отур» деген сөздү бала түшүнбөйт.
Н а т ы й ж а с ы кандайдыр бир чыр менен аяктоосу мүмкүн.
М ы н а ушундай абалга кабылбоо үчүн ж а ш балдарды өзүнчө
бөлмөгө отурткан оң. Жогорудагыдай улана берсе, бала,
«уят», «мүмкүн эмес» деген талаптарды түшүнбөй калат.
Он үчүнчүдөн, ата-эне, перзенти б а ш к а балдар менен
урушуп же к а п а л а ш ы п келсе тез эле баласынын тарабын
т а л а ш ы п , тиги баланы урушуп же ата - э н е с и н е ж е т и п бар-
ганы болбойт. Мындай абалда балада ар к а н д а й ш а р т т а
мен «туура» болот экенмин, «менин гана сөзүмө и ш е н и ш е т
экен» деген ой пайда болуп, өзүндө күнөө болсо да, болбо-
со да ата-энесине а р ы з д а н ы п келе бермей адатына көнөт.
Ошондуктан к ы р г ы з д а р «энеси б о л у ш ч а а к т ы н баласы уруш-
чаак» дешип к о ю ш а т . Ошондой болбосун үчүн ар кандай
абалда ж а н а шартта, түзүлгөн к ы р д а а л д ы талдап, «күнөө»
кимде экендигин т а к т а п , ошого к а р а т а мамиле ж а с а с а туура
болот. Мындай абалда бала ата-энесине ойлонуп, эгерде ал
«ак» болсо гана к е л и п а р ы з д а н ы ш а т . Ошентип тарбия туура
багытталат.
Он төртүнчүдөн, ата-энелер перзенттеринин ар бир ат-
к а р г а н и ш т е р и н көз ж а з д ы м д а р ы н а н ч ы г а р ы ш п а й , а л а р д ы н
конкреттүү и ш т е р и н и н баасын берип койгон оң. Өз кезе-
гинде ал стимулдун ролун а т к а р ы п , бөбөктүн ойлонулган
түрдөгү аракеттерин а к т и в д е ш т и р и п , алдындагы аракеттер-
дин перспективасын ачат.
Он бешинчиден, перзенттин ж а ш өзгөчөлүгүн эске алуу
менен күчү жете турган майда барат эмгек процесстерине

74
к а т ы ш т ы р у у да ж а к ш ы н а т ы й ж а л а р д ы берет. Мындай абал-
да бала өзүн у ш у л үй-бүлө ж а м а а т ы н ы н тең у к у к т у у мүчөсү
экендигин, а н ы н да эмгеги ж а л п ы үй-бүлөлук эмгеке кошу-
л а р ы н сезүү сезимдери ойгонот. Үй-бүлө мүчөлөрүнө жар-
дам берүү каалоосу пайда болот.
Ата-энелердин өсүп келе ж а т к а н муунунун алдын-
дагы эмгеке тарбиялоодогу милдеттеринин кээ бирлери
төмөндөгүлөр:
1. Үй-бүлөсүнүнүн а л д ы н д а г ы баланын к а р ы з ы н сездирүү;
2. Эркин, өз эрки менен эмгектенүүнү аң-сезимине
жеткирүү;
3. Б а л а н ы н өз алдынча эмгектенүүсү үчүн ар тараптан
шарттарды жаратуу;
4. Эмгек а р к ы л у у баланын ден - с о о л у г у н у н ж а к ш ы р т у у с у -
на ж е т и ш ү ү ;
5. Үнөмдөөнүн ж ө н ө к ө й ф о р м а л а р ы менен т а а н ы ш т ы р у у ;
6. Ж а ш а г а н үйү же короонун и ч и н таза к а р м а п , эстетика-
н ы н талабына ж а р а ш а жашоого үйрөтүү;
7. Үй-бүлөлүк майрамдарга, салтанаттарга, шаан-
шөкөттөргө даярданууну үйрөтүү
8. Кесип тандоого багыт берип, тандаган кесибин урматто-
ого үйрөтүү;
9. Айлана-чөйрөсүндөгү ж а р а т ы л ы ш т ы сактоого үйрөтүү
ж.б.у.с.
Б а л а н ы үй-бүлөдө а к ы л - э с т ү ү л ү к к ө тарбиялоо к е с и п т и к
тарбия, билим берүү менен б а й л а н ы ш к а н . Үй-бүлө шартын-
да бала кесип тандоонун биринчи эң ж ө н ө к ө й этабын басып
өтөт. Ата-энесинин, ж а к ы н тууган-уруктарынын кесипте-
ри менен т а а н ы ш а т . А л а р д ы н кесиптеринин татаал ж а н а
жөнөкөйлүүлүгү, ал кесиптердин баалуулуктары, адам-
дын ж а ш о о с у н д а г ы орду жөнүндөгү кабарларды алардын
сөздөрүнөн алат. Ал кесиптердин с ы р л а р ы н түшүнүшөт,
ага болгон урматтоо сезимдери к а л ы п т а н а баштайт. Б у г а
к о ш у м ч а ата-эне балдарына эмгектенүүнүн ж ө н ө к ө й фор-
м а л а р ы менен т а а н ы ш т ы р ы п , а л а р д ы н мааниси жөнүндөгү,
кеп - кеңештерин берсе, ар түрдүү багыттагы эмгек жара-
я н ы н а болгон көз к а р а ш т а р ы байып билимдери түптөлөт.

75
Эмгектенүүгө болгон мамилеси т а л а п т а г ы н у к к а к а р а й бу-
рула баштайт.
Б а з а р э к о н о м и к а с ы н а өтүп ж а т к а н ж а ң ы ш а р т т а бал-
дарды и ш м е р д ү ү л ү к к ө , ойлоп табуучулука үйрөтө башто-
онун да мааниси терең. Себеби бала ж а ш ы н а н ж а ш о о н у н
ж о л у н а үйрөнө баштайт, ой-жүгүртүүсү кеңейип «кантип
ж а ш о о керек?»-деген суроого жооп табууга ой жүгүртө баш-
тайт. А й т ы п өткөнүбүздөй ар бир үй-бүлөнүн өзүнө ж а р а -
ш ы к т у у үрп - а д а т т а р ы бар, алар ар д а й ы м өткөрүүчү ж а н а
мезгилине ж а р а ш а өткөрүлүүчү болуп бөлүнүшөт. Ар дай-
ым өткөрүлүүчүгө «туулган күн», «пенсияга узатуу» ж а к ы н
тууган-уруктардын мезгил - мезгили менен чогулуулары»
ж.б.у.с.
Ал эми мезгилине ж а р а ш а үй-бүлө майрамдар, үй-бүлө
мүчөлөрүнүн чогуу ж а р а т ы л ы ш к а чыгуусу, баланы аскер
к ы з м а т ы н а узатуу, а н ы к а й р а тосуп алуу», к ы з д ы турмуш-
ка узатуу, уулду үйлөө, үй-бүлөлүк тойлорду өткөрүү, со-
гуштун ардагерлерин куттууктоо, төгөрөк даталарды ж а н а
б а ш к а белгилүү күндөрдү белгилөө.
Үй-бүлөдөгү мындай салт-санаалардын т а р б и я л ы к маа-
ниси өтө терең, эсте к а л а р л ы к . Мындай жөрөлгөлөр туу-
г а н - у р у к т а р д ы бири-бирине ж а к ы н д а ш т ы р а т , урмат-сый-
ын арттырат, ж а к ы н д ы к сезимдерин ойготот. Ошондуктан,
мындай иш чаралар алдын - ала д а я р д ы к т ы талап к ы л а т .
А н ы даярдоого ар үй-бүлө мүчөсү чоң, кичине дебей баа-
р ы ж а л п ы к а т ы ш у у с у зарыл. А л и ш ч а р а л а р д ы аткарууда-
гы ар бир үй-бүлө мүчөсүнүн аткаруучу иштери т а к т а л ы п ,
бөлүштүрүлүп коюлуусу керек. М ы н а у ш у л а р д ы н баарына
ата-эне көзөмөл жүргүзүп, уюштуруусу зарыл. Ал эми ж а ш
бала болсо, өзүнө керектүү т у р м у ш сабагын алуусу керек.
Үй-бүлөлүк каада - салт, үрп-адат, коомдо өзүнчө атай-
ын бир орунду ээлеп, келе ж а т а т . Өз кезегинде ал атадан
- б а л а г а мурас к а т а р ы к а л ы п , андан к и й и н к и муунду да
тарбиялоого өзүнүн д и н а м и к а л ы к таасирин т и й г и з и п , тар-
биялоо н о р м а л а р ы н ы н багытын а н ы к т а п , а н ы бир р а м к а г а
салуу к ы з м а т ы н аткарууда. Үй-бүлө үрп-адаттарынын, каа-
да-салттарын урматтоо ар бир үй-бүлөнүн мүчөсүнө ж а з ы л -

76
баган м ы й з а м . Б и р о к а н ы убагында, өз деңгээлинде аткаруу
ар бир үй-бүлөнүн мүчөсүнүн ы й ы к милдети, парзы. Неги-
зинен, бул үрп-адаттарда жүрүү-туруунун, мамилелердин
т а л а м д а р ы к ы м т ы л ы п , ы й м а н д у у л у к п р и н ц и п т е р и н и н не-
гиздери орун алган. Ы й м а н д у у л у к касиеттери аң-сезимине
сиңген ж а ш баланын көз к а р а ш ы кеңейип, а н ы н ата-эненин
адындагы перзенттик к а р ы з ы , милдеттери көз алдына ке-
лип, ата-эненин ы й ы к т ы г ы н а к а р а т а болгон сый-урматы ой-
гонот, адеп-ахлак деңгээлинин сапаты ж а к ш ы р ы п , ж ү р ү ү -
туруу, мамилелерде болуу көз к а р а ш т а р ы оң багытты алат.
К ы р г ы з элинин үй-бүлөлөрүндө улуттук каада-салттары
к а т а р ы бала төрөлгөндө ага тандап ат коюу, а н ы н у р м а т ы н а
ж е н т е к тартуу, ы й ы к жерге арнап к ө к ү л коюу, бешик тоюн
өткөрүү, тушоо кесүү, сүннөткө отургузуу, мүмкүнчүлүгү
болсо ж а к ш ы билим берүү, үйлөп коюу, колдон келсе турак
ж а й куруп берүү. Б у л а р д ы н ичинен а й р ы к ч а белгилеп кете
турганы, бала төрөлгөндө ага тандап туруп өзүнө ж а р а ш ы к -
туу ж а к ш ы ат коюу, сүннөткө отургузуу, үйлөп коюу-бул
ата-эненин алдындагы ата-энелик парзы. Б а л а эркек төрөлсө
көпчүлүк ата-энелер ага арнап тай б а г ы ш к а н , ат ж а б д ы к -
т а р ы н сатып ала баштаган. К ы з төрөлсө ата-энеси ж ы л д а п
бир аздап сеп ж ы я б а ш т а ш к а н . Үрп-адатка ы л а й ы к , атанын
үйү эң к е н ж е уулуна мурас к а т а р ы калган. Муну, ар бир
үй-бүлө мүчөсү к ы й ш а ю с у з аткарган. Көптөгөн к ы л ы м д а р
өтсө да к ы р г ы з элинде бул адаттар с а к т а л ы п келүүдө. К а а д а
салт мамилелери кээ бир у к у к т у к нормаларды да жөндөп,
тескеп келет.
Жогорудагыдай үрп адаттар элибиздин аң-сезимине
у ш у н ч а л ы к катууу сиңген а н ы м ы й з а м д а р а р к ы л у у да
жөндөө өтө к ы й ы н . Ушундай күчтүү улуттук тарбия бу-
л а г ы н тарбиялоо ж а р а я н ы н д а ийкемдүү, таасирлүү ж а н а
ж у г у м д у у пайдалануу ата-энеге, т у у г а н - у р у к к а , үй-бүлө
мүчөлөрүнө т а а н д ы к . А л а р д ы н билгичтик менен пайдала-
нуу-тарбиялоо ишиндеги и й г и л и к т и н к е п и л и .
Кээ бир ата-энелер адептүүлүк менен а д е п - а х л а к т ы н
арасындагы а й ы р м а ч ы л ы к т а р д ы ж е т к и л и к т ү ү түшүнүшө
беришпейт. Ага анчейин деле маани беришпейт. Б а л д а р г а

77
адептүүлүктү, адеп - а х л а к т ы үйрөтүп ж а т а б ы з д е ш и п ко-
юшат. Эки т ү ш ү н ү к т ү н ортосундагы а й ы р м а ч ы л ы к т а р эм-
неде? Албетте ал, тартиптүүлүктө, адептүүлүктө, тил ал-
ч а а к т ы г ы н д а дешет, мындан а р ы бара а л ы ш п а й т , себеби
алардын билгени эле баласы т и л алса болду, у ш у н у менен
чектелишет. А з ы р к ы заман тарбиясында бул т ү ш ү н ү к өтө
эле а з д ы к к ы л а т . Адептүүлүк дегенде эмнени түшүнөбүз?
А д е п т ү ү л ү к - б у л , адамдын коомдогу ж а н а ж е к е турмушун-
дагы бири-бири менен коом, чөйрө, коомдук институттар ме-
нен т а л а п т а г ы м а м и л е л е р и н и н ж а н а жүрүү-туруу нормала-
р ы н ы н т а р ы х ы й ж ы й ы н д ы с ы , болуп эсептелет. Адептүүлүк
нормалары көбүн эсе т у р м у ш - т и р и ч и л и к т е б а й к а л ы п ,
адамдын ж е к е асыл ж а к т а р ы н ч а г ы л д ы р ы п , адамдык са-
п а т ы менен инсандык касиетинин белгиси к а т а р ы көрүнөт.
Үй-бүлөдө ж а н а чөйрөдө адептүү баланын деңгээли адеп-ах-
л а к өлчөмундө ж е т и ш с и з болуп калуусу мүмкүн. Ошондук-
тан адептүү баланы а д е п - а х л а к т ы к ж а к т а н ж е т к и л е ң бала
дегенге болбойт. Себеби адептүү бала адеп-ахлак касиетте-
рине ээ болуу үчүн көптөгөн и н т е л л е к т у а л д ы к ж а к т а н , эру-
д и ц и я ж а а т ы н д а аң-сезимдүү аракеттерди жасоосу керек.
М ы н а у ш у л т ү ш ү н ү к т ү ж а ш балага ж е т к и р ү ү да ата-энелер-
ге байланыштуу.
Ал эми адеп-ахлак болсо, адептүүлүккө с а л ы ш т ы р м а л у у
кең т ү ш ү н ү к болуп, м а м л е к е т т и к идеологияга б а й л а н ы ш ы п ,
мамлекеттин ж у р т т у тарбиялоо багытын көрсөтүүчү ш к а л а
(стрелка). Адеп-ахлак - бул, адам баласынын коомдо өзүн
а л ы п жүрүүсүнүн негизги м ы й з а м д а каралбаган нормасы
болуп, адам коомунун адептүүлүк ж а а т ы н д а өсүү деңгээлин
көрсөтүп турган көрсөткүчү. Адеп-ахлак у к у к т у к нормалар
а р к ы л у у жөндөлүп турбаганы менен, ал, ар д а й ы м коомдун
көзөмөлүндө болуп, өз баасын а л ы п турат.
Адеп - а х л а к тарбиясы адам коомунун эстетика-
л ы к ж а н а э т и к а л ы к м а д а н и я т ы н , эрудициясын, адатын,
көндүмдүүлүктөрүн, коомдук п и к и р л е р и н жөндөп, талапта-
гы багытка багыттап барат. Адеп-ахлак коомдук турмуш-
тун бардык багыттарында инсандардын жүрүм-турумун ба-
гыттап, өтө керектүү с о ц и а л д ы к ф у н к ц и я л а р ы н аткарат.

78
Т у р м у ш - т и р и ч и л и к т и н бардык сфераларында а н ы н ээлеген
орду бар. Адеп-ахлак тарбиясы үй-бүлө ш а р т ы н д а бир нече
факторлордун таасири менен т у р м у ш к а а ш ы р ы л а т . Б у л ,
биринчиден, ж а ш баланы к а л ы п т а н д ы р у у д а г ы ата-эненин
багыттуу, максаттуу аракети. Экинчиден, үй-бүлөдөгү ж а к -
ш ы моралдык - п с и х о л о г и я л ы к к л и м а т , үчүнчүдөн, үй-бүлө
и ш т е р и н ж о г о р к у адептүүлүк мотивдердин негизинде уюш-
туруу.
Ар к а н д а й а д е п - а х л а к т ы к норма коом өнүгүүсүндөгү,
ж а ң ы л а н у у с у н д а г ы болуп ж а т к а н өзгөрүүлөргө өтө тез маа-
ни берип, анын талабына ж а р а ш а өзгөрүүгө дуушар болот.
Ата-энелер у ш у л өзгөчөлүктү да сезип, ага д а я р д а н у у л а р ы
зарыл. Адеп-ахлак т а р б и я с ы н ы н н а з а р и я т т ы к булагына
э т и к а кирет. Ал адеп-ахлакты адамдын с о ц и а л д ы к араке-
ти к а т а р ы изилдеп, а н ы коомдук мамилелердин ж а н а аң-
сезимдин а т а й ы н формасы к а т а р ы эсептейт.
Адептүүлүккө үй-бүлөдө тарбиялоо ата-эне, тууган-
у р у к т а р д ы н үй-бүлөлүк милдети болгон болсо, адеп-ахлак-
к а тарбиялоо инсандын ж а л п ы , коомчулуктун идеалындагы
баалуулуктарга тарбиялоо болуп эсептелет. Ал баалууктар-
га, аң-сезимдүү адеп а х л а к т ы к а л ы п т а н д ы р у у , ж а ш бала-
н ы н адептүүлүк сапаттарын тарбиялоо, күжүрмөндүүлүкө,
улуттар а р а л ы к достукка, а д а м г е р ч и л и к к е , аң-сезимдүү
тартиптүүлүккө, ж а м а а т ч ы л ы к к а ж а н а б а ш к а у ш у л сы-
я к т у у л а р г а тарбиялоону киргизсе болот. Ошентип үй-
бүлө ш а р т ы н д а ж а ш баланы адептүүлүк касиеттерин гана
өнүктүрүү менен алектенбестен, аз-аздап адеп-ахлак талап-
т а р ы менен да т а а н ы ш т ы р ы п , а н ы көптөгөн мисалдар менен
түшүндүрүп барса, аң-сезимди , ой-жүгүртүүнү кеңейтет.
Б а л а н ы ойлонууга аракеттентет.
Ата-энелердин, ж а ш балдарын мектепке даярдоо багы-
т ы н д а г ы ролу да баарандуу. Себеби а з ы р к ы мектепке чей-
и н к и мекемелердин к е с к и н к ы с к а р г а н учурунда балдарды
үй-бүлөдө мектепке даярдоонун ролу чоң. К а н ч а л ы к ата-
энелер балдарын мектепке ч е й и н к и тарбиясында окуунун,
эсептөөнүн, ж ө н ө к ө й жолдору менен балдарын үйрөтсө
ошончолук ж а к ш ы болмок. Себеби тамга т а а н ы п калса,

79
беш м а н ж а менен эсептегенди билсе, баланын мектепте
и й г и л и к т ү ү окуп кетүүсүнө ж а р д а м болот.Мындан т ы ш к а -
ры сүрөт тартуу, пластилин менен кээ бир ж а н ы б а р л а р д ы
о к ш о ш т у р у п калса, баланын андан а р ы өнүгүүсүнө өбөлгө
болуп к а л а т .
Мындан т ы ш к а р ы баланын мектепке болгон, өзүнүн
окуусуна болгон мамилесин жөндөп, ж а к ы н д а мектеп-
ке барарын ойлогондо андагы к ы з ы г у у , тартылуу сезим-
дерин өөрчүтүп, ошол күндү з а р ы г ы п күткөндөй ырайда
тарбиялоо зарыл.Эч к а ч а н шарттарда «мектепке барганда
көрөсүң», «эжекей, агайлардан уруш эшитесиң» дегендей
сөздөр менен к о р к у т к а н ж а р а б а й т . Же болбосо «мушташ-
к а н г а үйрөнгүн, мектепте балдар урат» дегендей сөздөрдү эч
к а ч а н айтпоо керек. Эгерде ар д а й ы м балага жогорудагыдай
сөздөр а й т ы л ы п , к а й т а л а н ы п турса а н ы н мектепке болгон
с и м п а т и я с ы а н т и п а т и я г а айланат, окууга болгон кызыгуусу
төмөндөй баштайт. М ы н а у ш у н д а й абал өтө коркунучтуу.
Мектеп к у р а г ы н а ч е й и н к и баланы окууга даярдоодо ата-
энелер а й р ы к ч а алардын абалына назар салуулары керек.
Эгерде ж е т и ш п е г е н ж а к т а р ы болсо, мисал үчүн ж а к ш ы ук-
пайт, ж е к а б ы л алуусу начар, көзү ж а к ш ы көрбөйт, а к ы л ы
т а й к ы р а а к ж.б.у.с, анда а л д ы н ала врачтарга көрсөтүү да
ата-энелердин и ш и . А н ы создуруктуруп, мектеп ачылганга
чейин созуп ж ү р г ө н ж а р а б а й т .
А й р ы к ч а баланын т а к сүйлөөсүн байкоо керек. Эгерде
ал көпчүлүк т а м г а л а р д ы туура айта албаса а н ы менен дай-
ыма, мектепке барганга чейин, көнүгүүлөрдү уюштуруп,
мүмкүн болушунча т а к сүйлөтүүгө аракет болгону дурус.
Б а л а биринчи к л а с с к а окууга барганда, б а ш к а бир үй-бүлө
мүчөлөрүнө дайындап койбостон, сөзсүз, ата-энесинин бирөө
барганы оң. Б у л өз кезегинде окуу ж о о п к е р ч и л и г и н жогору-
латат. А н ы н маанилүүлүгүн белгилейт. Окуучунун с ы й м ы к -
тануусун пайда к ы л а т .
Ата-эненин мектепке ч е й и н к и к у р а к т а г ы баланы тарби-
ялоо ж а р а я н ы н ы н к а н ч а л ы к татаал, жооптуу, көп кырдуу
экендигинин кээ бир маселелерине токтолдук. Ата-энелер-
дин бул маселелерди п е д а г о г и к а л ы к - м и н и м у м к а т а р ы ка-

80
был а л ы п , өздөрүнүн бала тарбиялоодогу а м а л и я т т ы к иш-
теринде ж е м и ш т ү ү п а й д а л а н ы ш с а , биз өз м а к с а т ы б ы з г а
ж е т т и к деп ойлойбуз. Ар бир ата-эне бала тарбиялоодогу
өзүнүн ролун ар тараптан аңдап жетсе, ар тараптан өнүккөн
инсан тарбияланат.

3. Бала тарбиясындагы ата-эненин үлгүсү

жана кызматы.
Биринчиден, ата-эне деген инсандарды т а а н ы п алуубуз
керек. Ата үй-бүлөнүн ж а н а к о ж о л у к т у н башчысы. Б а ш ч ы
болууга а н ы н моралдык а к ы бар себеби ал к а р а күч ж а г ы -
нан күчтүү, маселе чечүүгө чечкиндүү, үй-бүлөнү, ата меке-
нин коргоочу.
«Үй-бүлөнүн астанасы ата менен башталат» деп даа-
н ы ш м а н илимпоздор бекеринен а й т ы ш п а с а керек. Ата үй-
бүлөдө өзгөчө орунду ээлейт, эгер ал ошондой урмат-сыйга
т а т ы й алса. Тарбиядагы атанын аткарган ролу ж а н а орду
жөнүндө философ-энциклопедистер Абу А л и ибн Сино, Абу
Наср аль Фарабий, Абу Р а й х а н Беруний, Омар Х а я м д а р өтө
ж е т к и л и к т ү ү , образдуу к ы л ы ш ы п а й т ы ш ы п өтүшкөн. Бала-
ны ч ы н ы г ы ж а ш о о ж о л у н а багыттоо ата а р к ы л у у гана болот.
Үй-бүлөнүн бекем, ы н т ы м а к т у у , мээрбан болуусунда атанын
орду бараандуу, көзгө көрүнөрлүк, себеби к а м к о р атанын
аракеттери үй-бүлөнүн бекем болуусуна шарт түзөт. Илим-
поздордун а й т ы м ы н а караганда перзенти үчүн ата э р к е к т и н
эталону болуп эсептелет. А й р ы к ч а эркек баланын атага бол-
гон сүйүүсү, махабаты а й т ы п түгөнгүс. Ар к а н д а й ж а ш бала
ар д а й ы м а т а с ы н ы н ар бир к ы й м ы л а р а к е т и н өтө ынтоо
коюу менен байкайт. А т а н ы н ар бир ж а с а г а н и ш и н , мисал
үчүн бир нерсе куруп ж а т а б ы , бирөөлөр менен мамиледеби,
көчөдөгү ж а н а үйүндөгү жүрүү-туруусу, мүнөзүнүн катаал-
д ы г ы ж е ж у м ш а к т ы г ы , маданий, адеп-ахлак деңгээлинин
абалы баланын көз ж а з д ы м ы н д а калбайт, баары кабыл
алынат, тандалат, ж а ш о о турмушунда ж е т е к ч и л и к к е алат.
Ар к а н д а й ата к а н д а й гана к ы р д а а л д а болбосун баласынын
көзөмөлүндө болуп, а н ы н көз ж а з д ы м ы н а н ч ы к п а й турган-

81
д ы г ы н эсте тутуусу зарыл.Үй-бүлө тарбиясында а т а н ы н жо-
опкерчилиги чоң, баланын к а н д а й болуп жетилүүсүндө а н ы н
почерки же атага гана т а а н д ы к изи болуп, ал өз кезегинде
баланын аң-сезиминде, к ы л ы к жоругунда, өчпөс өзүнүн та-
асирин к а л т ы р а т . Ж а ш бала а т а с ы н ы н көптөгөн мүнөздүк,
э р к т и к , к а б ы л алуу, сезүү өзгөчөлүктөрүн өзүнө сиңирет.
Ж а ш бала үчүн а т а н ы н а й т к а н ы н аткаруусу а р ы с ы й м ы к -
туу, а р ы ардактуу, ал а т а н ы н т а п ш ы р м а с ы н а й р ы к ч а рахат-
тануу менен аткарат. А т к а р г а н и ш т е р и н и н н а т ы й ж а с ы бо-
юнча атасынын р е а к ц и я с ы н күтөт. Ошондуктан да баланын
аткарган и ш и боюнча к ы с к а ч а талдап, белгилеген ж а к ш ы .
Б а л а тарбиялоодо а т а н ы н к а р а күч абалы да маанилүү. Ата-
с ы н ы н ч ы м ы р денесин көргөн бала, өз алдынча дене тарби-
я с ы менен алектене баштайт. Өзүнүн дене түзүлүшүн атасы-
нын дене түзүлүшүнө с а л ы ш т ы р а т . Тез-тез к е л и п атасынын
кол булчуңдарын к а р м а п көрөт. Атасынан кол булчуңдарын
чыңалтуусун суранып, өзүнүн кол булчуңун с а л ы ш т ы р а т .
Мунун баары баланын атасына окшоону к а а л а г а н аракет-
тери болуп эсептелет. А т а н ы н үлгүсү бала үчүн ж а ш о о н у н
өлчөмү, ж о л көрсөткүчү. Ошондой болгондон к и й и н ар бир
ата өзүн жогору и н т е л л е к т у а л д ы к деңгээлде а л ы п жүргөнү
дурус. А н с ы з баланын аң-сезимине терс таасирлер сиңип ка-
луусу мүмкүн. Б у л кийинчерээк оңдоого м ү м к ү н ч ү л ү к бол-
бой к а л а турган мүчүлүшкө а й л а н ы п калуусу мүмкүн.
Эне жөнүндө орустун улуу педагогдорунун бири Констан-
тин Дмитриевич У ш и н с к и й у ш у н д а й деген эле «эне-бирин-
чи мугалим, биринчи тарбиячы, үй-бүлө-биринчи мектеп».
Б у л сөздө калет ж о к . Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы баланы
тарбиялоо ж а р а я н ы н д а эненин ролу эбегейсиз. Себеби ж а ш
баланы тарбиялоо биринчи кезекте эненин активдүү аракет-
терине байланыштуу болуп, коомубуздун келечеги, өмүрү,
бактысы у ш у л улуу инсандарыбыздын колунда. Эне - мэ-
эримдин булагы. А н д а г ы мээр баладагы сүйүүнү ойготот,
курчап турган дүйнөгө, жашоого к у ш т а р л а н т а т , ы н т ы з а р
туйгуларын ж а р а т ы п , адамдык асыл сапаттарга талпынтат.
Мунун өзү үй - бүлө тарбиясындагы баасы ж о к касиет. Эне
тарбиясын алган балада мээр, сүйүү болбой койбойт. Б а л а

82
мектепке чейин өмүрүнүн көпчүлүгүн эне менен өткөрөт.
Сөзсүз эненин көзөмөлүндө болуп, активдүү эки ж а к т ы к ба-
арлашууда болушат. Ошондуктан да атага с а л ы ш т ы р м а л у у
энеге а т а й ы н педагогикалык билим берилсе учурдун тала-
бына жооп бермек. Энелер үчүн а т а й ы н тарбия берүү боюн-
ч а брашюралар ч ы г а р ы л ы п , тарбиялоо с ы р л а р ы н к ы с к а ч а
ж а н а ж е т к и л и к т ү ү деңгээлде түшүндүргөн китепчелер чы-
гарылса м а к с а т к а ы л а й ы к т у у болор эле. Тарбия ж а р а я н ы н -
да ата да, эне да педагогикалык ы к , жөндөм, усул менен
к у р а л д а н ы ш с а иш аракеттеринин т ы я н а г ы болуп, ата-энеге
да эстетикалык рахат т а р т у у л а н м а к .
Үй-бүлөдөгү атанын катуулугу ж а н а эненин жүрөгүнүн
ж у м ш а к т ы г ы кандайдыр бир кайталангыс ж а ш о о жагдай-
ын түзөт. Тарбия ж а р а я н ы н д а г ы бул контраст (карама-кар-
ш ы л ы к т а р ) п а р н и к эффектин түзүп, анда баланын дени соо,
а к ы л ы толук, сезимтал болуп ж е т и л е т .
Ата-эненин ар к а н д а й шарттарда, м ы н д а й ч а айтканда,
барда да, ж о к т о да а ч ы к көңүл, шаттуу ырайда болгону
ж а к ш ы . А р д а й ы м а л а р д ы н беттеринен мээримдүүлүктүн,
сүйүүнүн, к ү л к ү н ү н у ч к у н д а р ы ч а ч ы р а п турганы оң. Үй-
бүлөдөгү ж е т и ш п е с т и к т е р д и бала да өзүнүн и ч к и сезимдери
а р к ы л у у сезип турат. Ошондуктан да а н ы к а й р а - к а й р а кай-
талай бергендин к а ж е т и болбойт.
Үй-бүлөнүн а к ы л токтотуп к а л г а н чоң адамдары ж а ш
баланын ж а н ы н д а өтө этият болуп сүйлөгөнү дурус. « Ай-
т ы л г а н сөз, а т ы л г а н ок» деп коюшат к ы р г ы з д а р . Сүйлөрдүн
алдынан терең ойлонуп сүйлөгөн м а к с а т к а ы л а й ы к т у у .
Сөздүн мааниси к а й д а бара ж а т к а н ы н а маани берип, ошол
сөз ошол жерде айтылууга а р з ы р л ы к п ы , айтса болобу ошого
маани берүү зарыл. Себеби ж а ш балдардын а к ы л ы тунук
болот да сөздүн багытын тез эле а й к ы н д а п алат. А й р ы к ч а
ата-энелер сүйлөгөн сөздөрүнө отчет бергендери оң. «Боло
берет» деп сүйлөй берген жарабайт. Бекер жерден балдарга
ар түрдүү «сөз берүүлөр» болбогону дурус. Себеби ж а ш бала
өтө ишенчээк келип, ар бир а й т ы л г а н сөзгө и ш е н и п алат да
к а ч а н а т к а р ы л а р ы н күтө баштайт. А, ата-эненин болсо акы-
л ы н а н ал берилген сөз көтөрүлүп кеткен. Ушундай мезгилде

83
үй-бүлө мүчөлөрү бири-бирин түшүнбөй к а л у у л а р ы мүмкүн.
«Аткарылбаган» и ш т и «аткарам» деп сөз берүү туура эмес.
Ошондой эле көпчүлүк үй-бүлөлөрдө, а й р ы к ч а ата та-
рабынан баласына «апаң ж а к ш ы б ы , ж е мен ж а к ш ы м ы н -
бы» деген суроолор берилет. Б а л а алдастап эмне дээрин
билбей к а л а т . А т а с ы н ж а к ш ы дейин десе, апасы к а п а бо-
л у ш у мүмкүн. К а й с ы л бирин ж а к ш ы дей албай эки орто-
до ыңгайсыз абалда калат. Сөздү туура к а б ы л алгандык-
тан бала өтө к ы й н а л а т «тандоо» ал үчүн абдан оор. Б а л а н ы
ушундай абалда к а л т ы р у у ж а р а б а г а н и ш . Ошондуктан да
балага андай суроо бербей эле койгон дурус.
Ар д а й ы м үй-бүлөдө туурадан-туура мамилелер орно-
гону ж а к ш ы . Себеби ата-эненин кээ бир ойлонулбаган иш-
аракетинен тарбия ж а р а я н ы өтө копол бузулат. Мисал үчүн
ата-эне үйдө отуруп а л ы п , э ш и к т е бирөө «атаңды а й т ы п
кой» десе, «үйдө ж о к эле деп а й т ы п койгун деп» баласын
жиберет. Же болбосо үйдө о т у р у ш к а н д а коңшу-колоңду,
б а ш к а адамдарды у ш а к т а ш ы п , ж а м а н д а ш ы п , эртеси ошол
к и ш и н и көргөндө ч у р к а п барып к ө р ү ш к ө н ата-энелерди
көрүп, балдар к а н д а й тарбия алат?
Жогоруда белгиленгендей, ж а ш бала тарбиясында ата-
эненин жүрүү-туруу, иш аракеттеринин, м а м и л е л е р и н и н
үлгүсүнүн мааниси чоң. Ж у м у ш к а өз учурунда барбаган,
коомчулуктун оюн укпаган, көпчүлүк учурда мас абалда
ж ү р г ө н атанын, базарга барып элди алдап а к ч а т а п к а н , жу-
м у ш т а н к и й и н «психологиялык загрузка» деп кичине серп
эттирип алган эненин образдары балага к а н д а й тарбия бе-
рет? Эмнеге тарбиялайт? А н ы н н а т ы й ж а с ы баарыбызга
белгилүү.
Ата-эне к а ч а н баланын аң-сезимине сезилерлик таасир
берет? К а ч а н гана өзүнүн таң к а л а тургандай оригиналдуу
эмес, үрп-адаттагыдай эмес аракеттери менен. Б а ш к а ч а
айтканда, ата-эненин бала күткөндөй эмес ж ү р ү ш жасоосу.
Ошондо гана бала таңданып, а н ы н к а б ы л алуундагы сырлар-
ды ачууга аракет ж а с а й т . Б у л боюнча советтик белгилүү пе-
дагог Василий Александрович Сухомлинский төмөндөгүдөй
деген эле «Таңдануу сезими-билүүнүн, каалоонун кубаттуу

84
булагы». К а ч а н гана таңданып, бирок а н ы н негизин бил-
бегенде ж а ш баланын кызыгуусу артып, а л « ж а ң ы л ы к т ы »
үйрөнүүгө а м а л и я т т ы к к а д а м ж а с а й баштайт. Таңдануу а н ы
аракеттенүүгө багыттайт. Ата-эненин үй-бүлөдөгү бири-би-
рине ж а с а г а н мамилесинин бала тарбиялоодогу мааниси чоң.
Себеби баланын ы р а й ы үй-бүлөдө түзүлгөн ы р а й г а о к ш о ш
болот. Үй-бүлө мүчөлөрүнүн арасында и ш т и к т ү ү , максат-
туу, аракеттүү ж а ш о о процесси негизделген болсо, ж а ш о о
к у м а р ы көзгө көрүнөрлүк болуп, жашоого болгон кызыгу-
у л а р ы а р т к а н инсандар тарбияланат. Б а л а н ы ата-эненин
төгөрөгүнө ж а к ы н д а ш т ы р у у н у н ш а й м а н ы болуп, биргелеш-
кен оюн, сейилдөөгө чыгуу, күч көнүгүүлөрүн жасоо менен
денеге тарбия берүү, чогуу эмгектенүү, дем алууну ж а н а та-
мактанууну туура уюштуруу с ы я к т у у иш-аракеттер к ы з м а т
к ы л а т . Б у л а р д ы к а н д а й абалда өткөрүүнүн ар түрдүү ба-
гыттагы жолдору бар. Андан максаттуу пайдалануу ата-эне-
лердин а м а л и я т т ы к билимдерине байланыштуу. Белгилүү
болгондой педагогикалык адабияттарда ата-эненин өзүнүн
ж е к е ч е үлгүсү балдарды тарбиялоодо чечүүчү к ү ч к ө ээ деп
а й т ы л а т . Ч ы н д ы г ы н д а да бул мисал же үлгү ж а ң ы инсанды
к а л ы п т а н д ы р у у н у н фундаменти болуп, а н ы н мүнөзүн так-
шалтат. И д е я л ы к , саясий, адеп-ахлак ж а н а эмгектик са-
паттарын жөндөйт. Ошондуктан да биринчи кезекте адам
өзүнүн инсандык сапатын ж а к ш ы р т у у г а к а м көрүүсү за-
р ы л , т у р м у ш к а , жашоого, эмгекке, адамдарга, коомго ж а н а
б а ш к а ишмердүүлүктөргө болгон мамилесин сезүү менен
жашоого өтүү талап к ы л ы н а т .
К ы р г ы з д а р «ойноп сүйлөсөң да, ойлоп сүйлө» дешет.
А й р ы к ч а бул м а к а л ата-энелерге т а а н д ы к , себеби ар бир
үй-бүлөдөгү сөздүн артында ж о о п к е р ч и л и к турат. Ошон-
д у к т а н да бала менен ата-эненин ортосундагы мамилелер-
дин өтө олуттуу таризде у ю ш т у р у л у ш у туура болот. А н ы
бошоңдотуп жиберген учур болуусу м ү м к ү н эмес.
Ата-энелердин ж е к е үлгүсү ар к а н д а й акыл-насааттан,
сөз, а к ы л үйрөтүүлөрдөн пайдалуурак болуп, баланын дүйнө
таануусуна, ой жүгүртүүсүнө, т у р м у ш т а өз ордун табууна
таасирдүүрөк болот. Б а л д а р көпчүлүк учурларда ата-энеле-

85
рине о к ш о ш у у н у ж а к т ы р ы ш а т . А л и т у р м у ш т у к кырдаал-
дарга а к ы л калчоону толук биле элек бала, көбүн эсе, ага
берилген таасирлердин негизинде ж а ш а й т . Ал эми өзүнчө
ойлоого андан н а т ы й ж а л а р чыгарууга жөндөмсүз. Ошондук-
тан ж а ш баласы бар үй-бүлөлөрдө ата-энелери балдарын бир
к а л ы п к а салаардын алдынан өздөрүн т а л а п т а г ы к а л ы п к а
салып а л у у л а р ы зарыл. Ж а к ш ы мамилелер орношпогон кээ
бир үй-бүлөлөрдө ата-энелердин ж а г ы м с ы з адаттарын, бал-
дар, өздөрүнүн жүрүү-туруунун адаттарына а й л а н т ы п алуу-
су мүмкүн. Ошондуктан үй-бүлө мамилелеринде ата-эне өтө
этият болуп, балдарынын алдында өздөрүнүн абройлоруна
доо кетирүүчү ж а г ы м с ы з адаттардан алыс болушкандыкта-
р ы оң.
А.С. Макаренко ата-энелери к а й р ы л ы п , «өзүңөрдүн
өмүрүңөрдүн ар бир ирмеминде, керек болсо үйдө болбосоңор
да балдарыңарды т а р б и я л а п турасыңар» деген. Б а л а үчүн
ата-эненин сүйлөшкөнү, к и й и н и п ж а т к а н д а р ы , б а ш к а
адамдар менен к а н т и п сүйлөшүп ж а т а т , алар менен кан-
дай мамиле түзөт, к а н т и п күлүп шаттанат, к а н т и п к а п а
болот, досторуна к а н т и п к а й р ы л а т б а а р ы н ы н мааниси бар
болуп, сөзсүз өзүнүн жүрүү-турууна, адеп-ахлагына а з ы к
алат. М ү м к ү н болушунча бала ата-эненин эч чарчабаган
көзөмөлүнүн астында болуп, а л а р д ы ар кандай абалда бол-
босун көзөмөлдөп тургандай сезүүсү зарыл. Ошондой кыр-
даал бала менен ата-эненин ортосунда түзүлсө ж е м и ш т ү ү
болот, себеби бала өз иш аракеттерин көзөмөлдөп барууга
милдеттүү болуп калат. Б у л өз кезегинде кээ бир адеп-ахлак
н о р м а л а р ы н ы н т а л а п т а р ы н а н ч ы г ы п кетүүсүнө бөгөт коңт.
Ата-эненин дагы бир маанилүү үлгүсү бул, үй-бүлөдөгү
урмат-сыйды өз деңгеелине коюсу, же м ы н д а й ы н ч а айткан-
да, үй-бүлөдөгү ар бир мүчөлөрүнүн өз ордун билип, бири-
бири менен мамиледе болуусу. Ч о ң ата, чоң энелерди сый-
лоо, аларга өтө этият, аяр мамилелерде болуу. Көбүн эсе
бала чоң ата чоң энелерге а ш ы к ч а э р к е л е ш и п ж и б е р и ш е т .
Андай абалда ата-эне өз учурунда жөндөп баруусу з а р ы л
болот: сөзсүз, өтө кең п е й и л д и к , сыйлоо а р к ы л у у болгону
дурус.

86
 Эми у ш у л жерде ата-эне к а н д а й болуу керек деген суро-
ого да жооп берип кетүү керек. Ата-эне ж а н дүйнөсү сулуу,
кең пейил, жүрөгү таза, жүрүү-туруусу ж а к ш ы , коомдогу өз
ордун, милдеттерин билген, балдарын ч ы н дилден сүйгөн,
ч ы н ч ы л , ж а л ы н д а г а н ж а н а принципиалдуу, маданияттуу
ж а н а билимдүү, т у р м у ш т а н эмнени к а а л а р ы н билген, жа-
шоо м а к с а т ы н а ээ, чоңду ызаттаган, кичүүнү сыйлаган,
адилеттүү ж а н а мээримдүү болуусу керек.
Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балага а д а м д ы к асылдык-
т ы н үрөнү, б а ш т а п к ы уңгусу, уюткусу ата - эне а р к ы л у у
өтөт. Ата-энелердин б а ш к а улуттардан достору, ж а к ы н д а -
ры, т а а н ы ш т а р ы , мамилелештери болсо алар менен жолу-
гушуп турушса, баланын б а ш к а улуттарга болгон урматтоо,
сыйлоо сезимдери пайда болуп, ж а ш ы н а н рухуна сиңет,
чоңойгондо да б а ш к а улуттун өкүлдөрү менен толеранттуу
мамиледе болууга аракеттенет. Мындай тарбия да адамдар-
дын асыл сапаттарын бекемдейт. Р у х у н байытат.
Мектепке ч е й и н к и к у р а к т а г ы балдардын дене-боюнун,
п с и х и к а л ы к ж а н а р у х и й өнүгүүсү о р г а н и к а л ы к байла-
н ы ш т а болот. Ошондуктан балдардын инсандык сапатта-
р ы н өнүктүрүүдөгү сапаттык ж ы л ы ш т а р ата-эненин өзгөчө
көңүл бура турган обөектиси болуп калууга т и й и ш . Беке-
ринен к ы р г ы з д а р « к и й и з к и м д и к и болсо, билек ошонуку»
д е ш и п к о ю ш п а й т . Перзент биздики болгондон к и й и н ага ар
тараптуу тарбия берүү да ата-эненин з а р ы л и ш т е р и н и н бири.
Үй-бүлө ш а р т ы н д а , эгерде мүмкүнчүлүгү болсо, тарбиялоо-
ну и й г и л и к т ү ү жүргүзүү багытында тарбия ж а р а я н ы план-
д а ш т ы р ы л с а м а к с а т к а ы л а й ы к болот. Ата-эне үй-бүлөдөгү
ж а г ы м д у у п с и х и к а л ы к м и к р о к л и м а т т ы түзүүгө аракетти
ж а с а п , ар бир үй-бүлө мүчөсү өзүн эркин, өз а л д ы н ч а сезип,
бирок а л а р д ы н алдындагы ж о о п к е р ч и л и г и н да унутпай жо-
горку коомдук активдүүлүктөгү ы р а й ы н кармоосун камсыз-
доосу зарыл. Үй-бүлө адеп-ахлак с а б а к т а р ы н ы н мектебине
а й л а н ы п , баланын к а б ы л алуу системаларына к ы с ы м с ы з ,
зордуксуз сиңип, а н ы н р у х а н и й т а л а м ы н а айланса ойдогу-
дай болот. Б у л а р д ы н баарына ата-энелерибиз өздөрүнүн тар-
биялоо а м а л и я т ы педагогикалык ж а к т а н ээ болгон билими

87
а р к ы л у у гана жете а л ы ш а т . С о ц и а л о г и я л ы к ж а н а педагоги-
к а л ы к изилдөөлөрдүн көрсөткөнүндөй көпчүлүк ата-энелер-
дин (алардын ж о г о р к у илимге ээ болгондугуна карабастан)
педагогикалык м а д а н и я т ы , педагогико-психологиялык би-
лимдери ж е т и ш с и з . Т а р б и я ч ы л ы к жөндөмү, үй-бүлө тарби-
я с ы н ы н мүмкүнчүлүктөрүнүн ж е т к и л и к т ү ү д а р а ж а д а эмес
экендиги иш жүзүндө көрүнүп к а л а т . Б у л багытта ата-эне-
лерди гана кемсинте берүү да ж а р а б а й т . Себеби ата-энеле-
рибиз ата-эне болуу менен бирге бала тарбиялоого адеп-ах-
л а к т ы к ж а к т а н д а я р деп айтуу туура эмес болуп к а л а р эле.
Себеби ата-энелербиздин ичинен да балдарына үлгү боло ала
турган бүгүнкү күндүн талабына толук жооп бере турган
ата-энелерибиз арбын. Ошондой эле толук тетириси да жо-
лугуп турат. Б и р о к к а н д а й болгон ч а к т а да алардын колун-
да келечек, к е л е ч е к т и н мууну тургандыгын эстен чыгарбо-
обуз керек. Ошондуктан педагогикалык жөндөмү ж е т и ш с и з
ата-энелер кечиктирбестен өзүн-өзү тарбиялоо менен алек-
тенишсе ж а к ш ы болот. Тарбия ж а р а я н ы н д а белгилүү мак-
саттарга к а р а й бардык процессти багыттоо туура болот. Ору-
стун улуу жазуучусу, көрүнүктүү педагог, коомдук и ш м е р
Лев Н и к о л а е в и ч Толстой «Эмне үчүн дегенди билбейт экен-
мин, мен эч нерсени ж а с а й албаймын, «-деген экен. Мындан
ибарат алсак, ар к а н д а й и ш т и н пайдалуу ж а г ы н а н ы к т а п
а л ы п анан жасоо зарыл. Максатсыз иштерге кол урган бол-
бойт. Н а т ы й ж а с ы з болуп, убакыт текке кетет. Ошондуктан
ата-энелер өзүн-өзү тарбиялоо ж о л у н тандап алуу менен
а н ы к м а к с а т т ы тактап, ошого к а р а й аракеттенсе пайдалуу
болот.
Б а л а тарбиясында ж а л а ң ата-энелердин үлгүсү ж е т и ш -
сиз, өзүн-өзү тарбиялоо а р к ы л у у педагогикалык билим
а л ы п , а н ы үй-бүлө тарбиясында кеңири пайдаланса келе-
чектин муунун т а л а п т а г ы деңгээлге ж а р а ш а тарбиялай ала
турган м ү м к ү н ч ү л ү к түзүлөт. Ата-энелердин максаттуу тар-
биясынын уландысы мектеп а р к ы л у у у л а н т ы л ы п , ж ы й ы н -
т ы к т а л ы п , балдарга т у р м у ш жолдонмосу берилет.
Коомдун жашоосунун ж ы р г а л ч ы л ы г ы үй-бүлөнүн кан-
дай д а р а ж а д а жашоого жөндөмдүүлүгүнөн билинет. Коом

88
үй-бүлө менен эриш а р к а к байланган ошондуктан коомдогу
к ы р д а а л үй-бүлөгө же болбосо, үй-бүлөдөгү к ы р д а а л коом-
го өз таасирин тийгизет. Белгилүү болгондой үй-бүлө ж а ш
муунду тарбиялоодо коомдун м а к с а т ы н ж а н а милдеттерин
эсепке алуу менен өнүктүрүүчү борбор, у ш у л жерде инсан
өсөт, өнөт. Ага ар тараптан таасир берүүчү обьект бул үй-
бүлө ж а н а а н ы н мүчөлөрү болуп эсептелет. Т а б и я т ы н а н өсүп
келе ж а т к а н перзент көптү билгенге ы н т ы з а р л а н а т , жүрүү-
туруу эрежелерин өздөштүрүүгө аракет ж а с а й т . Ата-эненин
т а л а п т а р ы а й т к а н д а р ы ага м ы й з а м , таасирлүү ата-эне ай-
т ы п берген элдик жомоктор , у л а м ы ш т а р , аңгемелер ж а н а
б а ш к а у ш у л с ы я к т у у л а р баары эсинде к а л а т . Активдүү
т у р м у ш т а ж а ш а г а н бала өзүнүн жүрүү-турууна к ү н санап
ж а ң ы тартиптерди сиңирет. А л а р д ы н сүйлөө речи ж а к ш ы -
рып, сөздүгү көбөйө баштайт, т а к , а н ы к , түшүнүктүү сүйлөп
бергенге аракеттенет. К ы я л д а р ы канат сермеп, у л а м ж а ң ы -
ж а ң ы нерселерди билгенге аракеттене баштайт.
Ата-энелердин үлгүлүү таасирлүү эсте к а л а р л ы к ара-
кеттери балдарынын аң-сезимине, жүрүү-турууна өчпөс
из к а л т ы р а т . Б ү г ү н к ү күндө ата-энелердин балдарына та-
асир берүүсү, үлгү болуусу з а м а н д ы н өзгөрүүсүнүн натый-
ж а с ы н д а өтө эле ж е т и ш с и з . Ошондуктан тарбиялоо иште-
рине олуттуу болгон ата-энелер балдары менен анда-санда
гана сүйлөшүп, т у р м у ш маселелеринин олку-солкулары-
на маани беришкенге у б а к т ы л а р ы ж е т и ш с и з болуп, ойдо-
гу деңгеелдеги өз таасирлерин тийгизе а л ы ш п а й келе жа-
т ы ш а т . М ы н а у ш у л багытта ата-энелер и ш ж ү р г ү з ү ш ү п ,
тарбиялоо ж а р а я н ы н д а элдик жомоктор, насыяттар ж а н а
б а ш к а тарбия ш а й м а н д а р ы н а н пайдаланууга багыт болуусу
керек. Б у л багытта к ы р г ы з элинин ата-бабаларынан кал-
ган көөнөргүс мурастары ж е т и ш т ү ү . Ата-энелер к а н ч а л ы к
д а р а ж а д а ошол түгөнгүс байлыктардан п а й д а л а н ы п , бала
тарбиясында ж е т е к ч и л и к к е алат экен, ошончолук өсүп
келе ж а т к а н муундун т а р б и я с ы н ы н мазмуну байып, ру-
х а н и й дүйнөсү кеңирип, т у р м у ш т а г ы терс көрүнүштөрдү
аңдоого жөндөмдүү болуп, достук, туугандык, ж а к ы н д ы к ,
бир п и к и р д ү ү л ү к , кең пейилдүүлүккө окшогон сапаттары

89
к а л ы п т а н а т . Адептүүлүгү, жүрүү-туруу нормалары талапта-
гы деңгээлге келе баштайт. Сабыр-канаат, кечиримдүү бол-
чудай касиеттери бекемделет, ой жүгүртүү, сулуулукту сезе
билүүдөй касиеттери ойгонот, дүйнө таануусу кеңейет.
Жогорудагыдай сырдуу дүйнөнүн а ч к ы ч ы үй-бүлөдө,
өсүп келе ж а т к а н муунду ар тараптан өстүрүү, өнүктүрүү
үчүн ал а ч к ы ч т ы н ээси ата-эне, а н ы туура п а й д а л а н ы п на-
т ы й ж а г а к а р а й аракеттендирет. М ы н а ошол багытта колдо
бар дареметин и ш к е салып, өзүнүн тарбиялоо искусствосун
толук пайдалануусу керек. Ансыз и й г и л и к к е ж е т ү ү к ы й ы н .
Ата-эненин меймандостугу да перзент үчүн үлгү. Ж а р а -
т ы л ы ш ы н а н балдар м е й м а н д ы н келгенин, мейманга баруу-
ну ж а к т ы р ы ш а т . Мейман күткөндө да, мейманга барганда
да баланын активдүүлүгү к е с к и н жогорулайт. «Мейман ка-
чан келет» деп тынчсызданат, мейманга барарда элден мур-
да өз к и й и м д е р и н к и й и п , бети колун ж у у п , каттуу д а я р д ы к
көрүп, «качан жөнөйбүз» деп ата-энесин ш а ш т ы р а т . Б у л
жерде да ата-эне сабырдуулук көрсөтүүсү зарыл. Мындан
т ы ш к а р ы ата-эненин иш у ю ш т у р у у ч у л у к касиети да түздөн-
түз баланын мүнөзүнө и ш к е ж а р а м д у у л у г у н а таасир берет.
Ата-эненин кээ бир үй-бүлөдө пайда болуп к а л г а н принци-
пиалдуу маселелерди чечүүдөгү туура ээлеген орду (пози-
циясы) балдарга таасирлүү болот. А л а р д ы н мамилелерин-
деги демократтуулукту и ш к е а ш ы р у у д а ата менен эненин
ролу да чечүүчү мааниге ээ. Себеби үй-бүлөдөгү ы н т ы м а к -
т ы к балдардын руханий т а л а м д а р ы н ы н бири. У ш у л а р д ы н
к а т а р ы н а үй-бүлө мүчөлөрүнүн бири-бири менен болгон ма-
милелеринин сезимтал, кең пейилдүүлүктө түзүлүшүн кош-
сок болот. Б а ш т а г а н и ш и н а я г ы н а чыгарууда да ата-эненин
үлгүсү көзгө көрүнөрлүк. Б а л д а р а н ы байкашат ошондой
жасоого аракеттенишет. үй-бүлө тарбиясында ата-энелерге
пайда болгон мүчүлүш, балдарынын үйүндөгү буюмдарын
т у ш келди к а л т ы р ы п коюшу, а т а й ы н бир жерге койбогон-
дугу. Б у л багытта катуу аракет керек, ар д а й ы м бир бу-
юмду бир жерге коюп ж а т ы п , баланы ч а к ы р ы п , «мына бул
жерге коюп ж а т а м ы н , сен да ар д а й ы м у ш у л жерге коюп
ж ү р г ү н макулбу» деп коюу керек, а н ы ар д а й ы м көз жаз-

90
дымдан чыгарбай көзөмөлдөп баруу з а р ы л , ансыз көпчүлүк
мезгилдерде балдар а т к а р г а н д ы унутушуп коюшат. Себеби
а л а р д ы н у б а к т ы л а р ы өтө эле аз, оюн ойноого өтө ш а ш ы -
ш ы п турушат. Ошондуктан иштеткен жеринде т а ш т а ш ы п
кете беришет. Мындай т а р т и п с и з д и к к е үйрөнүп калса, а н ы
чоңойгондо, а к ы л ы н а киргенде к а й р а д а н тарбиялоо өтө
мүчүлүштүү.
Б а л а к е ч к и оюндан үйгө к е ч и к п е й к а й т с ы н десек, ата-
энелер өздөрү үйгө к е ч и к п е й келүүлөрү зарыл. Ата-бабала-
р ы б ы з балдарын н а м а ш а м д а о й н о т у ш к а н эмес. Н а м а ш а м д а
«чирки-балекеттер» жүрөт, «намашамда ойносоңор ошолор
уруп кетет» дешкен. Кээ бир н а м а ш а м д а ойноп ж а т ы п ко-
лун бутун с ы н д ы р ы п алган, көзүн көр к ы л ы п алган балдар-
д ы мисалга к е л т и р и ш к е н . Ж ө н а й т к а н г а көнүшпөсө тыюу
с а л ы ш к а н ага да болушпаса, балдарын к а й р а - к а й р а чакы-
р ы ш ы п , т ы н ч т ы к беришпей, үйгө айдап к е л и ш к е н . Б у л
операция бир топ ж о л у к а й т а л а н г а н д а н к и й и н бала дайы-
ма өз убактысына келүүгө аргасыз болгон, ошого көнгөн.
Б у л мисалда да ата-эненин өтө талапчандуу аракети бала-
га үлгү болгонго ж а р а г а н . Ата-эненин баласына көрсөтүүчү
үлгүсүнүн түрлөрү өтө көп, а н ы н баарын ж а з у у г а аракет
ж а с а с а к , көптөгөн томдуктар ж а р а л а т .
Үй-бүлөдө ар тараптан ж е т к и л е ң инсанды калыптанды-
рууда ата-эненин аткарган ф у н к ц и я л а р ы н ы н мааниси өтө
чоң. Эгерде м у г а л и м мектепте үч ф у н к ц и я н ы а т к а р а турган
болсо: тарбиялоо, окутуу, билим берүү, ал эми ата-эненин
бала тарбиясындагы ф у к ц и я с ы : т а р б и я л ы к , э к о н о м и к а л ы к ,
а м а л и я т т ы к ж а н а н а з а р и я т т ы к (репротуктивдик), сымбат
ж а н а күч (рекреативдик), ата - эненин ж а к ы н ж о л д о ш у
(коммуникативдик), ж а н а ата-эненин башкаруусу (регули-
я т и в д и к ) болуп бөлүнүп ж а н а мындан а р к ы изилдөөлөрдү
талап к ы л ы п турат. Себеби ата-эненин ф у н к ц и я с ы н а ж а н а
б а ш к а көптөгөн ф у к ц и я л а р д ы н кирүүсү м а а л ы м . Коомдун
өсүп-өнүгүүсүнүн а з ы р к ы баскычында жогорудагы ата-
эненин 6 түрдөн турган бала тарбиялоодогу ф у н к ц и я л а р ы
төмөндөгүчө түшүндүрүлөт:

91
1. Ата-энелердин тарбиялык функциялары: баланын а к ы л ,
күч, а д е п - а х л а к т ы к , э с т е т и к а л ы к ж а к т а н тарбиялануусу
үй-бүлөдө к а л ы п т а н а баштайт. Ата-эне « ж а ш муун» деп
аталган к у р у л у ш т у н ж ө н гана фундаментин коюу менен
чектелбестен, а н ы н биринчи г ы ш т а р ы н ы н коюлуусуна
чейин жооптуу болушат. Ата-эне искусство сүйүүчү, бала
искусствонун чыгармасы, тарбия ж а р а я н ы болсо искус-
ствонун өзү.
2. Ата-эненин экономикалык функциясы: үй-бүлө курул-
гандан баштап, үй-бүлөнүн экономикасын, бюджетин,
т а п к а н пайдасын с а р а а м ж а л д у у л у к менен пайдалануу,
күндөлүк сарптоого з а р ы л болгон б а й л ы к топтоо, эсептүү
т и р и ч и л и к жүргүзүү, ата-энеден чоң т а ж р ы й б а , атай-
ын жөндөмдүүлүккө ээ болууну талап к ы л а т . Себеби
үй-бүлөдө чоңоюп ж а т к а н бала да дал ошондой а т а й ы н
жөндөмгө ж а н а көнүгүүгө ээ болуп, баруусун унутпаган
абалда, ж а ш муунга э к о н о м и к а л ы к маселелерди чечип
баруу үйрөтүлүп, к а н ж а н ы н а с и ң и р и л и п барат.
3. Ата-эненин репродуктивдүү функциясы: болуп а л а р д ы н
перзентинин эстеп калуусу үчүн көптөгөн билүү керек
болгон, материалдарды, кабарларды берүү. А л а р д ы н ой
жүгүртүү жөндөмдөрүн өнүктүрүү, а л а р д ы ж а н а б а ш к а
кабарлар булактары менен тааныштыруусу. Б у л функ-
ц и я ата-энеден тарбиялоо ж а р а я н ы н д а таасир берүү шай-
мандары болгон ангемелешүү, эмненидир көрсөтүү а н ы
а т к а р т ы п көрүү менен коштолгон аракеттерди жасоону
талап к ы л а т .
4. Ата-энени рекреативдик функциясы: бул өз ара күч,
м а т е р и а л д ы к , адеп-ахлак ж а н а п с и х о л о г и я л ы к ж а р д а м
көрсөтүү, баланын саламаттыгын, ден-соолугун бекемдөө,
дем а л у у л а р ы н пайдалуу өткөрүүнү камсыздоо.
5. Ата-эненин коммуникативдик функциясы: ата-энени
д а й ы м а перзенти менен т ы г ы з мамиледе болуусу а н ы н
күндөлүк кызыгуусу, каалоолорун т а к билүүсү, п и к и р
эркиндигине кең ж о л ачуусу. Эгерде к о м м у н и к а т и в д и к
ф у н к ц и я с ы н аткарбаса, баланын эң ж а к ы н адамы ата-эне
эмес, б а ш к а белгисиз адамдар болуп калуусу мүмкүн, бул

92
 өтө коркунучтуу ж ы й ы н т ы к т а р г а а л ы п келүүсү ыкты-
мал.
6. Ата-эненин регулиативдик функциясы: бул, баланы баш-
каруунун тартиби. Ата-эне өзүнүн перзенттеринин үй-
бүлө мүчөлөрүнүн каттуу аракеттери, мүнөздөрү үчүн
ж о о п к е р ч и л и к т ү ү . А з ы р к ы заман ата-энелери регулиа-
т и в д и к ф у н к ц и я л а р ы н т а л а п т а г ы деңгээлде толук атка-
р ы ш к а н д а , балдарыбыз түрдүү ж а г ы м с ы з иштерди жа-
с а ш п а г а н болор эле.
Ошентип ата-эненин алдында чечилүүнү талап к ы л г а н
көптөгөн маселелер бар. А н ы аткаруу алардан з и р е к т и к т и
ж а н а илим, билимди, уюштуруу и ш т е р и н талап к ы л а т .

4. Балдарга меткепке чейинки тарбия берүүдөгү үй-

бүлө мүчөлөрүнүн милдеттери.
Мектепке ч е й и н к и к у р а к т а г ы балдарга тарбия берүүдө
үй-бүлө мүчөлөрүнүн негизги милдеттерине, биринчиден,
баланы д а й ы м а көз ж а з д ы м ы н а н чыгарбоо, экинчиден,
зериктирбөө кирет. Б а л а н ы н үй-бүлө мүчөлүрүнүн көз жаз-
д ы м ы н а н ч ы г ы п кетүүсү, ж а г ы м с ы з ж а г д а й л а р г а кабылуу-
суна шарт түзөт. Ошол эле учурда а л а р д ы к ы с ы м г а а л ы п ,
баскан-турганын т ы н ы м с ы з көзөмөлдөй берген да ж а р а б а й т .
Себеби бала өз алдынча боло албай «жетелеме» болуп к а л а т .
А н ы н н а т ы й ж а с ы н д а п с и х и к а с ы н д а да күтүлбөгөндөй жаг-
дай түзүлүшү мүмкүн. «Жетелеме бала» өзүнчө бир бүтүнгө
келе албайт. Ага ар-дайым к а н д а й д ы р бир ж а р д а м керек
болот. А н ы н мүнөзүн чочулоо сезимдери ээлеп, өзүнө ишен-
бестик сапаттары өөрчүй баштайт. Эгерде баланын өз ал-
д ы н ч а л ы г ы н өнүктүрөбүз десек, тыюу салууларды к е с к и н
азайтуубуз зарыл. Кандай гана ш а р т т а болбосун баланын
өз а л д ы н ч а л ы г ы н өнүктүрүүбүз керек. «Өз алдынчалык-бул
адамдын таттаал п с и х и к а л ы к с а п а т т а р ы н ы н бири, ал адам-
дын өзүнүн жүрүү-туруунун көз к а р а ш ы н а ж а н а ишени-
мине баш ийдирүүгө, ишмердүүлүктү ж а н а жүрүү-турууну
сырттан болуучу ж а р д а м г а таянбастан и ш к е а ш ы р у у г а
д а я р ж а н а жөндөмдүү экендигинен көрүнөт. Ж а ш бала-

93
ны өз а л д ы н ч а л ы к а үйрөтүү бир топ у б а к ы т т ы т а л а п кыл-
ган ж а р а я н . Ал баланын табигый ш ы г ы н а , жөндөмүнө, ой
жүгүртүүсүнө, ч ы н д ы к а жете алуусуна байланыштуу болот.
Ушундай сапаттары ө н ү к к ө н бала ийкемдүү болуп, бир ж а -
р а я н д а н э к и н ч и бир ж а р а я н г а жашоодо өтүүсү оңойлошуп,
и ш и н өз адынча оңоро алат. Ал, мезгилдин өтүүсү менен
и ш к е а ш ы п барат. Ж а ш баланы ө з а л д ы н ч а л ы к к а үйрөтүү,
анын бир эмгек процессин толук үйрөнүп, ал о п е р а ц и я н ы
бирөөнүн ж а р д а м ы с ы з и ш к е а ш ы р а турган деңгээлге жет-
кен абалын айтабыз. Өз а л д ы н ч а л ы к а үйрөнгөн бала өзүн-
өзү тейлей алат. Атап а й т к а н д а ата-эненин талабы ж а н а
көрсөтмөсү менен күчү ж е т к е н ж ө н ө к ө й и ш т и а т к а р а алат.
А н ы аткаруу ы к т а р ы н билет, а м а л и я т т а ал процесс т у р м у ш
т а ж р ы й б а с ы н а н өткөн. Ата-эне, үй-бүлө мүчөлөрү баланын
к а л ы п т а н у у багытындагы ар бир аракетин, к а д а м д а р ы н
өткүр көз менен байкап т у р г а н ы дурус. Б а л а н ы н ж а ш о о ,
өсүү а м а л и я т ы н д а г ы ар бир ж а ң ы л ы г ы үй-бүлө мүчөлөрү
тарабынан талдоого а л ы н ы п , ж а к ш ы с ы ж а к т ы р ы л ы п , ж а -
м а н ы сындалуусу керек. Маселени талкуулоо баланын
к а т ы ш у у с у менен өткөнү ж а к ш ы . Себеби, а н ы н кээ бир
аракеттерине, үй-бүлө мүчөлөрүнүн мамилелери менен таа-
н ы ш а т , андан н а т ы й ж а чыгарганга баланын мүмкүнчүлүгү
болот. Андай үйдөгү мүчүлүштөрдү талдоолор баланын
таанып-билүү процессин бекемдейт, өзүнүн а б а л ы н ы н оң-
терс ж а к т а р ы н байкоого шарт түзөт. Б а л д а р д ы н өзүн а л ы п
жүрүүсүнүн кээ бир аспектилерин талдоодо эч к а ч а н а н ы н
адамдык беделин түшүрбөөгө, ага к а р а т а ж а м а н сөздөрдү
айтып, кемсинтип жибергенге ж о л берүүгө болбойт. Ж ө н
гана ч ы г а р м а ч ы л ы к ы р а й түзүлүп, болуп өткөн мамиле-
лердеги ж е т и ш к е н д и к ж а н а ж е т и ш п е г е н д и к ж а к т а р ы ж а к -
шы маанай менен көрсөтүлсө таасирлүү болот. Көбүн эсе
мындай кырдаалдарда б а ш к а балдарды мисалга к е л т и р и п ,
бирок а н ы а ш ы р а м а к т а п жибербей, ж а к ш ы ж а н а ж а м а н
ж а к т а р ы н көрсөтсө, ал, сөзсүз баланын аң-сезимине өзүнүн
эсте к а л а а р л ы к таасирин тийгизет.
Белгилүү болгондой мектепке ч е й и н к и ж а ш бала оюнка-
р а к болот. Б и р г е л е ш и п ойноону к а а л а г а н балдарды да өздөрү

94
т а н д а ш ы п а л ы ш а т . Аларга «аны менен ойно», «муну менен
ойно» деп көрсөтмө берген да туура болбой к а л а т . А н ы н ор-
дуна ойноо боюнча «жолдошунун» кээ бир мүнөздүк касиет-
терин ж е т к и л и к т ү ү түрдө түшүндүрүлсө бала өзү андай дос
менен ойнобой к а л а т . Б и р о к балдардын көпчүлүгү «ойно»,
«ойнобо» деген көрсөтмөлөрдү ж а к т ы р ы ш п а й т . Н а т ы й ж а д а
ата-эненин көзүнчө ойнобойт, ал эми өзүнчө болуп к а л ы ш -
к а н д а б е к и н и ш и п , көзгө у р у н у ш п а й ойноолорун у л а н т ы ш а
беришет.
Үй-бүлөнүн дагы бир өтө маанилүү милдеттеринин бири
баланын кандай оюнга берилип бара ж а т к а н ы н байкап бару-
усу. Ж а л а ң ата-эне андайды ж а с а й албайт, а м а л и я т т а алар-
дын убактысы у ш у л а р д ы н баарына жетпейт. Ошондуктан
бул иште ж а л п ы үй-бүлө мүчөлөрүнүн к а т ы ш у у с у зарыл.
Ал кандай байкоолор? Б и р и н ч и кезекте балдар к а н д а й об-
раздагы оюнду т а н д а ш ы п , ойношуп ж а т ы ш а т . У ш у г а маани
берүү зарыл. Кээ бирде бала чабандын ролунда болот, кээ
бирде «рембонун», кээ бирде «террорист», кээ бирде «ата»,
к ы з д а р болсо «эне». А л а р д ы н аракеттери ошол көрсөтүүгө
аракет ж а с а п ж а т к а н образы а р к ы л у у ж ү р ө баштайт. Кээ
бирде ошол образына к и р и п кетип, эмнени ж а с а г а н ы н да
билбей к а л ы ш а т . Б а л а чабандын ролунда талаада чай кай-
натат, н а т ы й ж а д а үйүн же м а л к а н а с ы н өрттөп жиберет, же
террорист болуп, атасынын октолуу к а л г а н м ы л т ы г ы н а л ы п
ч ы г ы п , бирге ойноп ж а т к а н баланы атып жиберет, же бол-
босо үй-бүлөдөгү «аталык» ролун аткарат ж а н а б а ш к а толуп
ж а т к а н образдар. Мындай ж а м а н о к у я л а р анда-санда бирок
болот. Ошондуктан мындай коркунучтуу, а я н ы ч т у у окуя-
л а р д ы болдурбоо үчүн үй-бүлө мүчөлөрү ж а п ы р т киришүүсү
ж а к ш ы н а т ы й ж а л а р д ы берет.
Ар д а й ы м көзөмөлдөө а р к ы л у у балдардын мүнөздүк
адаттарын к а л ы п т а н д ы р у у г а маани берүү зарыл. Адат-адам-
дын э к и н ч и натурасы. К а л ы п т а н г а н адат адам баласы көз
ж у м г а н г а чейин жоголбойт. Ошондуктан к ы р г ы з элинде
«уйга ж ү г ө н салабы, үйрөнгөн адат калабы?» деген мака-
л ы а й т ы л ы п жүрөт. Ж а к ш ы адаттарды баланын ж а ш ы н а н
а н ы н аң-сезимине сиңирип, жүрүү-туруунда калыптанды-

95
рып, а н ы н адеп-ахлак н о р м а л а р ы н ы н негизги к у р а л ы н а ай-
ландыруу зарыл. Б а л а н ы н адаттарындагы «Мен өзүм» деген
аракеттерин колдоо, кубаттоо ж а м а н болбойт. Мындай адат-
т а р ы балдардын т у р м у ш т у к ж а к т а н тез жетилүүсүнө ж о л
ачат. А н д а й л а р өздөрүнө т ы ң болуп, ар к а н д а й шарттарда
түзүлгөн кырдаалдардан э р к и н ж о л таап ч ы г ы п кете турган
инсандар болуп ж е т и л и ш е т . Б у л сапаттарын да көздөп бар-
басак багыт бере албай калуубуз мүмкүн.
Ата-эне, үй-бүлө мүчөлөрү, үй-бүлөдөгү балдарга сөзсүз
туруктуу милдеттерди бөлүүсү керек. Албетте, ар бир ба-
л а н ы н ж а ш ы н а ж а н а мүмкүнчүлүгүнө ж а р а ш а . Мисал
үчүн а й ы л жериндеги балдар, ш а а р д а г ы балдарга салыш-
тырмалуу т у р м у ш б у р к а н - ш а р к а н ы н а эрте к и р и ш е т . 6-7
ж а ш ы н а н баштап, короону ш ы п ы р у у , малга суу берүү, от
салуу ж а н а б а ш к а у ш у л с ы я к т у у иштерде к а т ы ш а башта-
шат. М ы н а ушундай и ш процесстеринде к а т ы ш у у баланын
дүйнө туюмун кеңейтет, таанып-билүүсүн а к т и в д е ш т и р и п ,
өз кезегинде андай милдеттер, иштер маанилүү сапатты
ж о о п к е р ч и л и к к е тарбиялайт. Эгер ата-эне ар бир баласы-
на мүмкүнчүлүгүнө ж а р а ш а иш бөлүп берсе, д а й ы м а а н ы н
аткарылуусун көзөмөлдөп барса, балдардын т а п ш ы р ы л г а н
милдеттерге к а р а т а болгон мамилеси бекемделет, жоопкер-
ч и л и г и артат.
Үй-бүлөнүн дагы бир милдети, балада «мен» деген
түшүнүктү к а л ы п т а н д ы р у у . Болгондо да баланын ал «мени»,
эркеликтен, көпкөндүктөн, т у р м у ш - ш а р т к а б а й л а н ы ш п а й т ,
ж а л а ң гана ж а ш о о , т у р м у ш т а ж р ы й б а л а р ы н а негизделген
болуусу шарт. «Мендин» эки түрү бар: биринчиден - ашын-
гандык, экинчиден-негиздүү т а ж р ы й б а г а ээ болгондук. Үй-
бүлөнүн негизги милдети э к и н ч и түрүн баланын аң-сезимине
бекемдөө, мазмундар менен байытуу. Сөзсүз бул ж а р а я н д а
ж а ш баланын э р к т и к касиеттерин бекемдөө а р к ы л у у жети-
шилет. Б а л а н ы н ж а ш ы өскөн сайын ага болгон талаптар да
өсө баштайт, ата-эне өсүүдөгү ал ж а р а я н д ы эсинен чыгарбоо
керек. Ж ы л өткөн сайын к ы с к а - к ы с к а талаптар, милдеттер
менен а л м а ш т ы р ы л а т . Аракеттенүү ж а р а я н ы татаалданат.
Ал өз мезгилинде баладан белгилүү бир ы к - м а ш ы г у у л а р д ы

96
талап к ы л а т . Ал эле эмес билим, и л и м да керек болот, анын
р у х а н и й талабы ойгонот. М ы н а у ш у л ж о о п к е р ч и л и к т ү ү
мезгилди ата-эне колдон ч ы г а р ы п койбогону оң. Б а л а н ы н
к ы з ы г у у л а р ы н ар тараптан камсыздоого аракеттенүү керек.
К а н д а й д ы р бир милдеттерди киргизүүнүн а л д ы н а н ал и ш т и
аткаруу үчүн к а н ч а убакыт талап к ы л ы н а т , ошого маани
берген оң. Себеби белгилүү болгондой 3-4 ж а ш т а г ы бала 10
минут, ал эми андан чоң балдар үзгүлтүксүз 20-30 минут
к а р а күч ж а г ы н а н аракеттенгенге ж а р а м д у у . Андан ашса
алар т а ж а п кетишет. Т а п ш ы р ы л г а н и ш т и ж ө н эле т а ш т а п
кетип калуусу мүмкүн. Эгерде балдар өз демилгеси менен
к а н д а й д ы р бир аракеттер ж а с а ш с а а н ы колдоого а л ы п ,
и ш и н е ш ы к берип, үй-бүлө мүчөлөрүнүн ичинде а й р ы к ч а
белгилеп, баалаган оң. Ата-эненин андай аракети б а ш к а
балдарын да ойлонтуруп коет, т а р б и я л ы к мааниси бараан-
дуу. Б и р о к «сен иштедиң», «сен иштебедиң» деп балдарды
тилдөөгө болбойт. Ар кандай и ш т и аткарууда кандайдыр
бир максаттын болуусу абзел, максатсыз иштерди аткарт-
паган оң. Ж а ш баланын максатсыз « к а а л а г а н ы н жасоосу»
келечекте а н ы н терс мүнөздүү инсан болуп к а л ы п т а н ы п ка-
луусуна негиз болуп калуусу мүмкүн. Ата-эненин дагы бир
көзөмөлүндө боло турган нерсе баланы өзүн-өзү коргой ал-
ганга үйрөтүү. М а а л и м болгондой мындай жөндөмдү калып-
тандыруу оор ж а р а я н . Б у л ж а р а я н д ы н и ш т и к т ү ү и ш к е ашу-
усуна балдардын темпераменти кедерги болуп, ата-энеден
каттуу аракетти талап к ы л а т . Б у л багыттагы тарбия сөзсүз
баланын темпераменттик өзгөчөлүгүн эсепке алуу менен
жүргүзүлсө н а т ы й ж а л у у болот.
А й т ы п өткөнүбүздөй, баланын мүнөзүндө пайда боло
баштаган кээ бир терс касиеттерди оңдоону улам-улам кий-
инкиге к а л т ы р у у г а болбойт. Өрттү ж а л ы н д а п кеткенге чей-
ин өчүргөн дурус болот. Ж а м а н к ы л ы к - ж о р у к т а р тез тамыр-
лайт, а н ы н т а м ы р ы н учурунда курутпаса болбойт. Мисал
үчүн бала кечке ойногон досунукунда түнөп к а л д ы . Ата-эне
маани бербеди. Эмне болуптур? Досу да досунукунда түнөй
берет. Эртеси да түнөп к а л д ы . Андан к и й и н андай түнөөлөр
б а ш к а досторунукунда да башталат. Ошентип бала үй-бүлө

97
таасиринен алыстоого ж о л алат. Бара-бара ал адатка ай-
ланат. Н а т ы й ж а д а «айылчы» бала болуп ч ы г а келет. Б у л
маселеде үй-бүлө мүчөлөрүнүн милдеттеринин дагы бири,
бул ж а ш баланы ж а л п ы л ы к к а үйрөтүү. М ы н д а й ы н ч а айт-
канда, үйүндөгү эмеректерди «меники» дебестен «биздики»
дегенди үйрөтүү. А н ы « к а р ы ш к ы р » мүнөздөн коргоо. А н ы
эгоисттик сапаттардан арылтуу. Менчикке болгон көз кара-
ш ы н ж а л п ы л а н т у у , ж.б.у.с.
Д а г ы бир көзөмөлгө алуучу ж а г д а й , үй-бүлө эч к а ч а н ба-
л а н ы н өздүк к ө р к ө м ч ы г а р м а ч ы л ы г ы н а , ойлоп табуучулу-
гуна, иш-аракеттерине тетири иш ж а с а б а г а н ы дурус. Теске-
ринче а н ы н э р к и н ой жүгүртүп, д а й ы м а изденүүсүнө көмөк
көрсөтүүсү керек. А л а р д ы н өздөрү ойлоп, өздөрү чечүүсүнө
ж о л ачып, алардын ч ы г а р м а ч ы л ы к иштеринде катаачы-
л ы к т а р болсо көздөрүнө көрсөтүп, бирок «андайды ток-
тот» деген көрсөтмөдөн оолак болгон дурус. Б а л а өзү аңдап
жетсин. Көзөмөл а р к ы л у у ата-эне баланы м о б и л и з а ц и я л а й
алат, аны эмнегедир биринчи кезекте аткарууга ш а ш т ы р у у ,
б а ш к а л а р д ы мисалга келтирүү, ж.б.у.с. Б а л д а р д ы турмуш-
т и р и ч и л и к милдеттерин аткарууга тартуу менен, ата-эне
эмгектенүү адатын ошону менен бирге б а ш к а л а р жөнүндө
к а м көрүү адатына тарбиялайт.
Көзөмөлдөө мезгилинде сөзсүз п и к и р а л м а ш у у болуп,
анда ж а ш балдарга дүйнөдөн өтүп кеткен ата-бабалары
жөнүндө а й т ы п берип, алардын эсте к а л а а р л ы к аткарган
иштери жөнүндө с ы й м ы к т а н у у , ы р а а з ы болуу, үлгү көрсөтүү
деңгеелине ж е т к и р е а й т к а н эсте к а л ы п , бөбөктө с ы й м ы к -
тануу сезимдерин к а л ы п т а н д ы р а т . Ошондой эле балдары-
на айлана чөйрөсүндөгү ж а к ш ы адамдар жөнүндө айттып,
алардын да ошолордой болуп өсүүсүнө мүмкүнчүлүктөр
бар экендигин аңдатып, ал үчүн бир гана аракеттенүү ке-
рек экендиги түшүндүрүлөт, а л а р д ы н к ы з ы г у у л а р ы н козгоо
маанилүү. Б у г а к о ш у м ч а үй-бүлөдөгү үрп-адат болуп кал-
ган каада-салттар жөнүндө к е ң и р и а й т ы п берип, а н ы сактоо
ж а н а мындан а р ы өнүктүрүү, ж а ң ы маани ж а н а деңгеелге
көтөрүү керек экендиги жөнүндө да балдардын к у л а г ы н а

98
к у й г а н ж а к ш ы болот, себеби учуру келгенде мындай тарби-
я н ы н н а т ы й ж а с ы билинет.
Ар д а й ы м жүргүзүлгөн көзөмөлдүн дагы бир ж а к ш ы
ж а г ы баланын и ш аракетинде аткарган и ш т е р и н ошол
жерде оңдоого, багыт берүүгө м ү м к ү н ч ү л ү к түзүлөт. Би-
рок оңдоо, багыт берүү баланы ы з а л а н т ы п коюсу мүмкүн.
А н ы н ата-энеге болгон к а п а ч ы л ы г ы өтө каттуу болуп тез-
д и к менен өтүп кетпей калуусу да мүмкүн. Ошондуктан да
ата-энелер бул маселеге көңүл бөлүп, баланы урматтап, эң
негизгиси, ш а ш ы л ы п ч ы г а р ы л г а н бүтүм ж а н а н а т ы й ж а -
лардан этият болгон оң. Ал үчүн биринчи кезекте түзүлгөн
к ы р д а а л д ы ар тараптан т е р и ш т и р и п , талдап, ж а к ш ы ой-
лонуп, ал мүчүлүштүн к а й д а н пайда болгонун билип, а н ы
к а н т и п чечүү жолдорун т а п к а н ж а к ш ы . Ошондой эле бул
мүчүлүштөгү өзүнүн ордун а н ы к т а п , бул ч а т а к т ы н чыгар
алдындагы өзүнүн абалы, а н ы токтотууга же алдын алууга
анда м ү м к ү н ч ү л ү к бар беле? Эмнеге алдын албады? Анда
а н ы н п о з и ц и я с ы к а н д а й болгон эле? Ч а т а к т ы өз учурунда
токтотууда а н ы н ролу к а н д а й эле? У ш у л а р д ы талдап алуу
керек. Минтүү ата-энеге да пайдалуу.
Б а л а менен баарлашуу мезгилинде ата-эне сөздүн нугун
д а й ы м а тарбиялоо ж а р а я н ы н а бурган ж а к ш ы . Б у г а ата-баба-
л а р ы б ы з д ы н м и с а л ы үлгү боло алат. Чоң-ата, чоң-энелерибиз
д а й ы м а балдарга насыят сөздөрүн а й т ы ш к а н . А л а р д ы н маа-
ниси өтө терең болуп, баланын аң-сезимине себилген үрөөн
болуп калган. Себеби ал үрөн убагы келгенде перзенттин
жүрүү-туруунан, адеп-ахлагынан, к ы л ы к - ж о р у г у н а н , үрп-
адаттарынан, к ө з - к а р а ш т а р ы н а н ж . б . у . с ы я к т у у л а р д а н өнүп
ч ы г ы п , а н ы туура жолго жетелеген.
Ал насыяттар эмнелер тууралуу эле? Көбүн эсе ж а ш о о
с ы р л а р ы , ж а р а т ы л ы ш т ы сактоо, д о с т у к - ы н т ы м а к ч ы л ы к т а
ж а ш о о , ыймандуу болуу, ата-мекенди коргоо, тууган-уру-
ка күйүмдүү болуу ж.б.у.с. а й р ы к ч а бул маселеде нан, суу,
ж е р маселелерине өтө чоң маани берилген. Мисал үчүн,
нандын у ш а г ы жерге түшсө, «убал болот, четке а л ы п кой»,
«ичер сууң булгаба», «жерди таза к а р м а » , «чөптү өрттөбө»
дешкен.

99
 Кээ бир мезгилдерде колу-коңшулар менен п и к и р ке-
л и ш п е с т и к т е р ч ы г ы п , эки к о ң ш у ч а т а к т а ш ы п к а л г а н учур-
лар кездешпей койбойт. Ошондой мезгилде балдарды андай
чатактарга аралашпоосун каттуу көзөмөлгө алган ж а к ш ы .
А н ы н тетириси да болуп калуусу мүмкүн. Эки к о ң ш у н у н
балдары у р у ш у п к а л ы ш а т . Мындай учурда ата-энелер
өздөрүн к а р м а г а н дурус болот. М ы н д а й ы н ч а а й т к а н д а бал-
дарына болушкан ж а р а б а й т . Ошондуктан к ы р г ы з д а р «энеси
б о л у ш к а а к т ы н , баласы урушчаак» дешип коюшат. Балда-
р ы н ы н а й ы н а н к о ш у н а үй-бүлөлөр каттуу а р а з д а ш ы п , ал
көп мезгилге чозулуп, балдарына ж а м а н таасир берет. Се-
беби балдары бүгүн урушса, эртеси ж а р а ш ы ш ы п кетишет.
Ортодо ата-энелер уят болушуп к а л ы ш а т .
Өз көзөмөлү а р к ы л у у ата-эне ар д а й ы м баласынын аң-
сезимине үзгүлтүксүз таасир берип, бала, ата-эненин тааси-
рин түрдүү шарттарда, к ы р д а а л д а р д а сезип туруусу, и ч к и
дүйнөсү а р к ы л у у сезип тургандай абалда ж а ш а г а н ы оң.
Ошол эле учурда баланын эркиндиги с а к т а л ы п , э р к и н ой
жүгүртүүсүнө шарт түзүлүп, ар кандай пайдалуу и ш т и өз
эрки менен жасоого ж о л ачылуусу ш а р т . Эмгек э р к и н д и к к е ,
ж ы р г а л жашоого, келечегин түзүүгө, бактылуу болууга, ж а -
шоонун сулуулугун камсыздай ала тургандыгын балдарына
түшүндүрүү талап к ы л ы н а т . Эмгектенүүнүн мотиви у ш у л
экендигин аңдатууга аракеттенүү керек. Ар д а й ы м балага
«коомдун керегине ж а р а г а н инсан болуп чоңоюшуң керек»
деген т ү ш ү н ү к т ү к а н - ж а н ы н а сиңирүү да көзөмөлдүн бир
түрү.
Б а л а н ы н туруш-турпатын д а й ы м а көз ж а з д ы м ы н а н чы-
гарбаган ата-эне перзентинин кандай абалдагы ы р а й ы н к ү н
санап сезип турат. Ошол сезүү, сезими а р к ы л у у бала тар-
биясындагы ж е т и ш п е г е н ж а к т а р г а маани берет. А й р ы к ч а
анын п с и х и к а л ы к абалына өз учурунда ж а р д а м көрсөтүлсө,
баланын өнүгүүсүндө чектен ч ы г ы п кетүүдөй абалдар бол-
бойт. Ал багытта баланын сүйлөө речин жөндөө, көңүл бу-
руусун ж а к ш ы р т у у , к а б ы л алуусун курчутуу, абстрактуу
элестетүүсүн ж а к ш ы р т у у , ой-жүгүртүүсүн өнүктүрүү, эр-
к и н бекемдөө, мүнөзүн жөндөөгө окшогон касиеттерин ж а к -

100
шы багытка буруп коюу ата-эненин колунан келет, ал үчүн
ч ы н д а п аракетенүү зарыл.
Үй-бүлө мүчөлөрүнүн кийинки милдети баланы
эриктирбөө. Б а л а к а й с ы л мезгилде эригет? Көбүн эсе атка-
рарга и ш и болбой к а л г а н мезгилдерде. Мындан н а т ы й ж а
ч ы г а р с а к бала эрикпесин десек анын бир күндүк жашоосу
п л а н д а ш т ы р ы л ы ш ы керек. Ал дегенибиз бала бүгүн эмне
менен алектенет? Кайда барат? К и м менен ойнойт? Кай-
с ы л мезгилге чейин? К а ч а н дем алат? Ата-энеси, үй-бүлө
мүчөлөрү менен к а н д а й мамилелерде болот? М ы н а у ш у л а р
толук эмес а т к а р ы л а турган бир күндүк и ш т и н тизмеси.
У ш у л а р г а к а р а п баланын бир күндүк ж а ш о о ж а р а я н ы уюш-
турулса мазмундуу болуп, бош убактысы деерлик калбайт.
Б а л а эртеден кечке чейин кандайдыр бир иш ж а р а я н ы ме-
нен алек болуп эриккенге убактысы болбойт.
Б а л а н ы н р у х и й дүйнөсүнүн а ч к ы ч ы а н ы н сүйүп ж а к -
т ы р г а н ишинде экендиги ар бир ата-эненин билип а л г а н ы
дурус. Ата-энелер баласын эмнегедир к ы з ы к т ы р у у с у керек,
ага к а й с ы л и ш т и а т к а р г а н ы ж а к с а , ошону аткарганга т и м
койгон ж а к ш ы , ошону менен алектенип өз убагын өткөрөт.
Ата-энеге да ошол баласынын к ы з ы г у у н а н п а й д а л а н ы п тар-
бия и ш и н ж ү р г ү з ү п к а л г а н г а м ү м к ү н ч ү л ү к түзүлөт.
А й р ы к ч а бала эмнеге кызыгуусу мүмкүн? М у з ы к а ой-
ногонго, сүрөт тартканга, үй курганга, т а м а к бышырган-
га, үйлөнүү тойлорун өткөргөнгө, аскердик оюндарды ой-
ногонго, тракторист же айдоочу болгонго аракет ж а с а ш ы н
ошолордун образында оюндарын у ю ш т у р у ш а т . Ошолордун
образдары д а й ы м а алардын рухунда ж а ш а п турушат. Алар-
дын рухуна кино, видео ж а н а театрларда к ө р ү ш к ө н каар-
мандардын образдары с а к т а л ы п , ошолорго окшогонго ара-
кеттенишет. Ж а ш баланын жүрөгү сезгич болгондуктан а л
образдар а л а р д ы н жан-дүйнөсүндө өчпөс из к а л т ы р а т .
Ата-эне мүмкүнчүлүгү болгондо балдары менен үй -
бүлөсү үчүн керектүү иштерди ж а с а ш с а , баланын бирин-
чиден убактысы пайдалуу иш менен алектенгенге кетсе,
экинчиден а н ы н таанып-билүү касиети өсөт, үчүнчүдөн аз
да болсо ата-энең менен ж а к ы н д а н мамиле түзүлөт. Мунун

101
т а р б и я л ы к мааниси чоң. Б о ш у б а к т ы н ы пайдалануунун
дагы бир ж а к ш ы ж о л у , баласын ээрчитип ата же эне айы-
л ы н ы н ж е ш а а р ы н ы н чет ж а к а с ы н а ж а й л а ш к а н дөңсөөгө
ч ы г ы п , айлана-чөйрөнүн сулуулугуна сарасеп салган да
ж а к ш ы н а т ы й ж а л а р берет. Мындай абалда баланын чери
ж а з ы л ы п , бизди курчап турган с у л у у л у к к а өзүнүн мамиле-
си пайда болот. У б а к ы т т ы н өткөнүн байкабай к а л а т . Бала-
нын өз а л д ы н ч а ойноосуна да мүмкүндүк берүү керек. Бала-
нын жашоосунун өзөгү оюнда. Оюн менен алектенген бала
у б а к ы т т ы н өткөнүн байкабайт. Б а л а н ы н бош убактысын
толтуруунун дагы бир з а р ы л ш а р т ы уктатуу, дем алдыруу,
ж а ш бала 5-6 ж а ш ы н д а 10-11 саат уктоосу керек. Мындан
т ы ш к а р ы күндүзү, ч а к түштө, 2 саат у к т а п алса өтө со-
нун болот. Көпчүлүк балдар «күндүзү уктабаймын» д е ш и п
к ы й ы к т а н ы ш а т . Б у л туура эмес. Б а л а ч а к түштө, айрык-
ча ж а й а й л а р ы н д а сөзсүз 2-3 саат уктоосу талап к ы л ы н а т .
У й к у баланын п с и х и к а л ы к абалын жөндөйт. Аракеттенүү
жөндөмүн арттырат.
Ата-эненин ж а ш баласынын бош убактысын пайдала-
нуусун көзөмөлдөөсү а л а р д ы көптөгөн терс аракеттерден,
ж а м а н кырдаалдардан коргоого ж а р д а м берет. Ошол эле
учурда бош у б а к т ы н ы максаттуу, мазмундуу пайдалануу
көптөгөн пайдалуу ж а г д а й л а р д ы ж а р а т а р ы а н ы к . Бала-
га күчү жете турган иш дайындалса а н ы «ак кол» болуп
калгандан сактайт. Ш о к т у к ж а с а п койсо ж а з а л а г а н бол-
бойт, эскертүү эле ж е т и ш е р л и к , эгер ошого да боло бербей
к а й т а л а й берсе, анда а н ы н чарасын көрүп, ата-эне өзүнүн
аброю менен таасир берип, баланы т ы н ч т а н д ы р г а н оң. Эгер-
де кандайдыр бир баланын терс мүнөзү пайда болуп бара
ж а т к а н болсо анын алдын алган оң. П р о ф и л а к т и к а и ш и н
жүргүзүү зарыл. Ошону менен оорунун алды алынат. Уба-
к ы т т ы өткөрүп жибербөө керек. У ш у г а окшогон негативдик
көрүнүштөр баланын бекер к а л г а н ы н а н пайда болот. Ба-
л а н ы н эригип к а л г а н ы н байкаган ата-эне кадимден аларга
ж о м о к , т а б ы ш м а к , ж а н д ы р м а к , аңгеме, ж а ң ы л м а ч а й т т ы п
берип, же болбосо көргөн кинофильмдер жөнүндө п и к и р ал-
машууну у ю ш т у р у ш у п келген. Б у л өтө күчтүү тарбия шай-

102
м а н ы болуп, баланы ж и п с и з байлап коет. У ш у л ы к т а р д а н
бүгүн да ч ы г а р м а ч ы л ы к менен к е ң и р и пайдалансак болот.
Эч к а ч а н баласына к а р а т а ата-энеде к о ш көңүл болуу-
су м ү м к ү н эмес. К а й р а баланын ар бир баштаган и ш и н и н
б а ш т а л ы ш ы н д а ата-эненин болгону дурус, ага жардамда-
ш ы п , ж о л көрсөтүп, н а т ы й ж а г а ж е т и ш ү ү н ү н к ы с к а жо-
лун көрсөтүп турган ж а к ш ы . Ал мезгилде балада и ш е н и м
пайда болуп, ишенимдүү аракеттене баштайт. «Балдар су-
л
у у л у к дүйнөсүндө жашоосу керек... ф а н т а з и я д а , чыгарма-
ч ы л ы к т а , «-деп ж а з а т В.А.Сухомлинский,-билимге болгон
а н ы н андан а р к ы ж о л у , а н ы н к ы й ы н ч ы л ы к т а р ы , таанып-
билүү ш а т ы с ы н ы н биринчи б а с к ы ч ы н а көтөрүлүп ж а т ы п ,
ал өзүн к а н д а й сезээрине байланыштуу болот. Ошол баскыч
көпчүлүк балдарга басып өтө алгыс аска болуп ж а т к а н д ы -
гын ойлоо ж ө н эле коркунучтуу. В.А. Сухомлинский,-бул
сөзүн айтуу менен ар бир ата-энеге балдарыңарга максат-
туу тарбия бергиле, өтө көңүл койгула, себеби келечекти
к и м д и н колуна беребиз ошону ойлоп койгула демекчибиз.
М ы н д а й ы н ч а айтканда, үй-бүлөдө, мокок бир манкурттар-
ды тарбиялап койбогула, м ү м к ү н болушунча балдарга ар
тараптуу тарбия берүү к е р е к т и г и н , болгондо да ал тарбия-
ны эркин, ч ы г а р м а ч ы л ы к менен, багытын а н ы к т а г а н түрдө
берүүнү уюштуруу, бардык бар мүмкүнчүлүктөрүн у ш у л ба-
г ы т к а буруу. Г а р м о н и я л ы к тарбия-бул м у з ы к а л ы к термин
болуп, «үндөрдүн а й к а л ы ш ы » «үндөрдүн к у ю л у ш у н у н бир
деңгеелдеги үндөшүн» түшүндүрөт. Г а р м о н т я л ы к тарби-
я н ы педагогикалык түшүнүкө которо турган болсок, бала
тарбиялоодо баланын аң-сезимине көптөгөн тарбиялоонун
түрлөрүн бирдениге сиңирүү. Мисал үчүн: Эмгекке, саясий,
эстетикалык, э т и к а л ы к , дене, э к о л о г и я л ы к , у к у к т у к , эко-
н о м и к а л ы к , үй-бүлө, ж ы н ы с т ы к , а д е п - а х л а к т ы к ж.б.у.с.
Кээ бир үй-бүлөлөрдөгү бир ж а к т у у тарбия балдардын ар
тараптан тарбиялануусуна тоскоолдук ж а с а п , а н ы н ч ы н ы г ы
а з ы р к ы заман и н с а н ы болуп өсүп жетилүүсүнө өз кедер-
гисин т и й г и з и п ж а т а т . Болбосо, гениалдуу сүрөтчүлөрдүн
полотнолорун, а н ы н идеясы, сюжети, перспективасы ж а н а
боектору менен баалабастан, ч ы г а р м а н ы н полотносунун

103
чоңдугу ж а н а узундугу менен баалаган балдар кайдан чыгып
жатат? Эң бир тынчсыздандырган маселелердин кээ бирле-
ри ушулар. Ар кандай ата-эне баласынын көз-карашындагы,
дүйнө-тануусундагы, адеп-ахлагындагы, мамиле жана
жүрүм-турумундагы прогрессти камсыз кылуулары зарыл.
Эң негизги багыты, милдеттери ушулар болуп калуусу керек.

Тарбиялоонун сыры боюнча ата-энелерге, цй-бцлө

мцчөлөрцнө сунуштар:

1. Тарбиялоо ж а р а я н ы н д а эч качан ш а ш к а л а к т ы к а ж о л
бербеңиздер
2. Себепсиз балдарыңыздардын иштерине кирише
бербеңиздер.
3. Н а т ы й ж а чыгарууда өтө этият болуңуздар.
4. Б и р ж а г ы м с ы з иш к ы л ы п койсо тез эле жазалоо жолуна
өтпөңүздөр.
5. Б а л а н ы н к ы л ы к - ж о р у к т а р ы н , адаттарын, аны капа кыл-
баган деңгээлде талдоого алууну унутпаңыздар.
6. Б а л а н ы н ар бир аткарган и ш и н баалоо эсиңиздерден чык-
пасын.
7. Б а л а ң ы з д ы к а н ч а л ы к даражада сүйөрүңүздү сөз менен
эмес, ага жасаган мамилеңиз аркылуу сездириңиз.
8. Балага ж а л ы н ы п , өөп-жыттаганды токтоткон оң. Олутту-
улук керек.
9. Б а л а н ы н кээ бир олдоксон аракеттерин көрсөңүз да,
көрбөгөндөй болуп коюңуз.
10. Б а л а н ы н айтканын аткара бергенден узак качыңыз. Ат-
каруунун минимумун кабыл алыңыз.
11. Болор-болбос иштерге балаңызга болушпаңыз. Ч а т а к т ы
чечип ж а р а ш т ы р ы ң ы з .
12. Ар дайым балаңызды көзөмөлүңүздөн чыгарбаңыз.
13. Балага талапты коюуну да, ж а н а аткартууну да билиңиз.

104
5. Мектеп жашына жетпеген балдарга, үй-бүлө шар-
тында, тарбиянын түрлөрүн аң-сезимине сиңирип, ар
тараптан тарбия берүүнү уюштуруу.
Мектеп ж а ш ы н а жетпеген балага үй-бүлө ш а р т ы н д а тар-
бия берүүнүн өзүнө ж а р а ш а к ы й ы н ч ы л ы г ы бар. Б у л , бирин-
чи кезекте, ата-энелердин педагогикалык билиминин же-
тишсиздиги, экинчиден, тарбия ж а р а я н ы н уюштуруу үчүн
у б а к ы т т ы н ж е т и ш с и з д и г и , үчүнчүдөн, тарбиялоо багытын
көрсөтүүчү программанын ж е т и ш с и з д и г и , төртүнчүдөн тар-
биялоо процессин максаттуу уюштуруу үчүн ш а р т т ы н же-
тишсиздиги ж.б.
Инсандын калыптануусу - бул-бир абалдан э к и н ч и абал-
га бир к а л ы п т а , ж а й б а р а к а т баруучу ж а р а я н эмес. Б у л каа-
лоо ж а н а м ү м к ү н ч ү л ү к , к ы з ы г у у л а р ж а н а з а р ы л д ы к ж. у. с.,
к а р а м а - к а р ш ы л ы к т а р д ы н и ч к и күрөштөрүнүн жүрүшүндө
т а р б и я л ы к сапаты к а л ы п т а н а турган татаал ж а р а я н . Б у л
процессте баланын моралдык абалы, түзүлүшү бекемделет,
а н ы н и ш е н и м и түптөлөт, адептүүлүк н о р м а л а р ы коомдун та-
лабына ы л а й ы к т а ш ы п , моралдык принциптерге ишенимдүү
негиздерге ээ болот. Мораль же адептүүлүк-бул коомдук
турмушта, эмгек ишмердүүлүгүндө, өзүлөрүнүн к ы л ы к -
ж о р у к т а р ы ж а н а жүрүү-туруулары менен көрүнүүүчү ин-
сандардын ар түрдүү мамилелерин чагылдыруучу коомдук
аң-сезимдин өзгөчө бир формасы. Мектепке ч е й и н к и курак-
т а г ы баланын адептүүлүк же а д е п - а х л а к т ы к мүнөзүнүн ка-
лыптануусу, адамдардын ж а ң ы з а м а н д ы курууга активдүү
к а т ы ш у у с у н а , жашоодо ж а н а эмгектенүү үчүн күрөшүүдөн
к е л и п чыгат.
Б а л а н ы адептүүлүкө тарбиялоо и ш и эрте, төрөлгөндөн
баштап башталат, б.а. баланын жүрүү-туруунда а л г а ч к ы
к ы л ы к ж о р у к т а р пайда боло баштагандан башталат. А н ы н
адептүүлүк с а п а т т а р ы н ы н өнүгүүсүн, билимдерин кеңейтүү
ж а н а тереңдетүү сезимдерин тарбиялоо, билгичтиктерди,
м а ш ы г у у л а р д ы ж а н а жүрүү-туруу адаттарын калыптанды-
руу менен алга ж ү р ү п отурат. Б а л д а р д ы үй-бүлө ш а р т ы н д а
адептүүлүккө тарбиялоонун татаал ж а н а көп кырдуу жа-

105
р а я н ы н д а ата-энелердин педагогикалык чеберчилигине,
алардын билим ж а г ы н а н куралдануусуна а й р ы к ч а маани
берилет. Бөбөккө адептүүлүк, ар тараптан тарбия берүү ата-
энеден өтө эле көп жөндөмдү талап к ы л а т , ал үчүн баланы
д а й ы м а байкап, б а ш к а балдар менен с а л ы ш т ы р ы п баруу
туура болот. Ата-эненин эң негизги тарбия ж а р а я н ы н д а г ы
орду, баланы адептүүлүккө үйрөтүү. Үй-бүлөдөгү адеп-ахлак
тарбиясын к а л ы п т а н д ы р у у д а г ы багыттардан төмөнкүлөрдү
белгилесе болот:
- ата-энеге, ага-иниге, эже-сиңдиге, тууган-уруктарга, ж а ш ы
улууларга аялдарга, а к с а к а л д а р г а урмат-сый көрсөтүүнү
калыптандыруу,
- ж а ш муундун көңүлүн искусство ж а н а м а д а н и я т к а буруу,
көркөм, э с т е т и к а л ы к табитин өнүктүрүүгө маани берүү,
- ж а ш муундарга ата-бабаларыбыздан мурас болуп келген
меймандостук, саламдашуу, ийменүү, ызаттого окшогон
касиеттерди аң-сезимдерине сиңирүү,
- массалык кабарлоо к а р а ж а т т а р ы а р к ы л у у үй-бүлөгө
т и й и ш т ү ү ж а к т а р ы н эсепке алган абалда үй-бүлө тарби-
я с ы боюнча берилген кабарларды өздөштүрүү, үйрөнүү,
- үй-бүлөдөгү адеп-ахлак тарбиясын к а л ы п т а н д ы р у у д а ата-
эне, үй-бүлө мүчөлөрү, тууган-уруктарга болгон ж а к ш ы
мамилелерди өздөштүрүүнү уюштуруу ж а н а ж а ш о о тур-
м у ш т а алардан кеңири а м а л и я т т ы к ж а к т а н пайдалануу
ж.б.у.с.
- инсандагы и д е я л ы к өзөктү, идеалды, и ш е н и м д и бекемдеп,
келечекке болгон көз к а р а ш ы н к а л ы п т а н д ы р у у ,
- ж ы л санап бөбөктүн рухуна а й т ы л г а н сөз менен аткарыл-
ган и ш т и н биримдигине ж е т и ш ү ү с ү н түшүндүрүп, ага
ы н а н д ы р ы п баруу,
- т а р б и я н ы н бардык түрлөрү баланын э м о ц и я с ы н ы н
ийкемдүү мезгилинде берилгени н а т ы й ж а л у у болуп,
а н ы н интенсивдүү өнүгүү ж а р а я н ы н а оң таасирин тий-
гизип, р у х а н и й т а л а м д а р ы н канааттануусунун т а л а п т а г ы
мезгили болот.
Б у л мезгил, эгерде с а л ы ш т ы р а турган болсок, д ы й к а н г а
о к ш о ш . Д ы й к а н да байкап туруп, өсүмдүк өтө суусаганда

106
суу коет. Ошону менен ал, а н ы н ж а к ш ы өсүүсүн к а м с ы з
к ы л а т . Ошондуктан к ы р г ы з эли «Сууну сиңген жерге сеп»
деп коет. Талап күчөгөн мезгилдеги тарбия, таасирдүү бо-
лот. Б а л а н ы ар тараптан тарбиялоодо да у ш у н д а й п р и н ц и п
менен аракеттенген туура болот. Б у л жерде баланын ж а ш
өзгөчөлүгүнүн ролу зор. Себеби 1 ж а ш т а г ы бала менен 6 же
7 ж а ш т а г ы баланын дүйнө т а а н ы м ы н д а г ы а й ы р м а ч ы л ы к т а р
өтө чоң. Эгерде 1 ж а ш т а г ы баланы тарбиялоодо эң негиз-
гиси, өз убактысында т а м а к берип, дем а л д ы р ы п , санита-
р и я , т а з а л ы к т ы сактасак, ал эми 6-7 ж а ш а р баланын ж а ш о о
ж а н а тарбия т а л а м д а р ы бир топко өзгөчөлөнүп, ата-энеден
бир топ эле т ү й ш ү к т ү талап к ы л а т . Мындан н а т ы й ж а ар бир
балага а н ы н ж а ш ы н а ж а р а ш а тарбиялоо и ш т е р и н жүргүзөт
экенбиз. Б и р ж а ш к а ч е й и н к и баланы тарбиялоодо өзгөчө
көңүлдү а н ы н күч ж а г ы н а н , п с и х и к а л ы к ж а к т а н өсүүсүнө
маани беребиз. Тарбия берүү же үйрөтүү менен а н ы н мээ-
синин өнүгүүсүнө таасир тийгизебиз. Б а л а бир ж а ш к а чей-
ин чоңдор менен болгон б а й л а н ы ш ы а р к ы л у у баарлашуу,
аңдоо ж а н а предметтерди таануу аракетинде болот. 1 ж а ш т а
бала к ы й м ы л - а р а к е т и , ы р а й , көргөн нерселерине умтулуу,
сүйлөөгө аракет жасоо, көңүл коюу, эсте тутууга окшогон
жөндөмү артып барат. Ошентип а н ы н ж а ш о о а м а л и я т т ы к
т а ж р ы й б а с ы байыйт. Ата-эненин милдети баланын ден-
соолугун сактоо, нормалдуу өсүүсүн камсыздоо, баланын
кээ бир т у р м у ш - т и р и ч и л и к буюмдарын билүүгө үйрөтүү,
оюнчуктарды ойноого аракеттендирүү, кээ бир сөздөрдү
түшүнгөнгө үйрөтүү. Б а л а н ы н айлана чөйрөсүн көркөмдөө
а р к ы л у у а н ы н эстетикалык д а а м ы н өрчүтүү, кээ бир физи-
к а л ы к к ы й м ы л аракеттердин ж а р д а м ы н д а дене тарбиясын
берүү, м у з ы к а а р к ы л у у р у х а н и й дүйнөсүн байытуу. Кээ бир
мүнөздүк өзгөчөлүктөрүн к а л ы п т а н д ы р у у . Б а л а н ы сойлоо-
го, басууга ж а с а г а н аракеттерине ж а р д а м д а ш у у . Белгилүү
болгондой бала 1 ж а ш к а чейин өтө тез өсөт. дүйнө тааны-
м ы н д а г ы ж а р а я н да тез өскөндүктөн, ата-энелер бул жа-
р а я н д а анчейин байкабай да к а л у у л а р ы мүмкүн. Б а л а н ы н
мүнөзүн, э р к и н тарбиялоо да у ш у л мезгилге туура келет.

107
Б у л мезгил ата-энеден баласына өтө көңүл бөлүүлөрүн талап
кылат.
1 ж а ш к а ч е й и н к и бала менен ата-энелер, үй-бүлө
мүчөлөрү көбүрөөк аракеттенүүсү керек. Б а л а ойгоо маалда
а н ы менен сүйлөшкөнгө аракет жасоо, а н ы н үнүн чыгаруу-
га аракетенүү, о ю н ч у к т а р ы н а колун сунууга араеттенүүсүн
уюштуруу, баланы курсагына ж а т к ы р ы п , сойлоого үйрөтүү,
«колуңду бер» деп, т а л п ы н ы п келүүсүн уюштуруу, «тай-
тай» деп эки колун к а р м а п бастырууга аракеттенсе ж а к ш ы
болот. Кээ бир «бер», «ал», «коюп жибер», «мага кел» деген
сөздөрдү үйрөтүү. Ш а т т у у м у з ы к а л а р д ы коюп, баланы өз
алдынча ж а с а г а н к ы й м ы л - а р а к е т т е р и н уюштуруу.
Б а л а 2 ж а ш к а келгенде ой жүгүртүүсү бир топко байып,
чоңдор менен мамилесинин мазмуну кеңейет. А н ы н эске ту-
туусу, көңүл буруусу байып, кээ бир п с и х и к а л ы к ж а р а я н -
дары өнүгөт. 2 ж а ш к а ч е й и н к и балага негизинен к а р а күч,
а к ы л , адеп-ахлак, эстетикалык тарбия берилет.
Ата-эне баласын көтөрүп а л ы п , айлана-чөйрө, бизди кур-
чап турган предметтер менен т а а н ы ш т ы р ы п , ж а р а т ы л ы ш -
ка а л ы п ч ы г ы п , «бул гүл», «бул тал», «бул т е р е к » ж е «бул
уй», «бул кой» деп түшүндүрөт, 2 ж а ш к а толгондо бала өзү
аларды а й ы р м а л а п көрсөткөнгө ж а р а п к а л а т . Ж а р а т ы л ы ш -
ка болгон мамилеси к а л ы п т а н а т . 2 ж а ш а р бала к ы й м ы л д ы
көбүрөөк ж а с а г а н ы оң, басыгы ж а к ш ы р а т . Сөз б а й л ы г ы да
көбөйүп, а н ы сүйлөп түшүндүргөнгө ж а р а й т .
Б а л а 3 ж а ш к а келгенде бир топко эсине к и р и п , аны-му-
ну өз а л д ы н ч а аңдап, өзүнүн мүнөздөрүн көрсөтө баштайт.
Боюн түз к а р м а п , к ы й м ы л аракетиндеги ы л д а м д ы к артат.
Өзүн чоңдорго теңештире баштайт. Чоңдордун анын араке-
тине маани бербей ж а т к а н ы н сезсе, к ы й ы к т а н ы п , а л а р д ы н
а й т к а н д а р ы н аткарбай, аткарса да тетири а т к а р а баштайт.
М ы н а у ш у л мезгилде « ж а ш тайды» ооздуктабаса болбойт.
Ролдук оюндар пайда боло баштайт. Эки ж а ш а р д ы г ы н д а ка-
газга бир нерселерди чиймелөөгө аракет ж а с а г а н болсо, 3
ж а ш к а келгенде ал аракетинен н а т ы й ж а ч ы г а баштайт, бир
нерсеге о к ш о ш т у р а баштайт. У ш у л мезгилде ата-энелердин
ж а р д а м ы өтө керек болот. Себеби бала сүрөттү к а н т и п ок-

108
шоштурууну билбей турган мезгилде ага ж а р д а м көрсөтүп,
к а н т и п тарттуу керек экендигин, анан к а н т и п боңлот, кант-
кенде сулуу болорун балага көрсөтсө, ал өтө ы р а а з ы болуп
к а л а т . Б у л ж а ш т а бала м у з ы к а н ы угуп, андан эмоционал-
д ы к рахат алат, м у з ы к а н ы н ы р г а к т а р ы н , тембрин, бийик-
тигин сезе баштайт. Ошентип анын э с т е т и к а л ы к даамы, се-
зими өсө баштайт.
Б а л а 3 ж а ш ы н д а өтө көп нерсени сурайт, билүүнү каа-
лайт. Кээ бир ата-энелерден кагуу да жеген учурлар кезде-
шет. Б у л мезгилде т и л и бир топко ж а к ш ы ч ы г ы п , сөздүн
запасы да көбөйүп к а л а т . Б а ш к а л а р д ы н туура эмес сөздү
а й т к а н ы н байкап алат. Ш о к т у г у ашат бир нерселердин
үстүнө чыгууну ж а к т ы р а т . Ж ы г ы л с а бир ж е р и с ы н а р ы н
билбейт. Ошондуктан ата-энелер балдарына этият болуусу
абдан керек. Ощондой эле нерв системасын коргоого да ара-
кет ж а с а л г а н ы оң. Өзүн-өзү тейлөөгө үйрөтүп, дене-башын
к а р а п , бети-колун ж у у п жүрүүсүн сунуштап, а н ы н аткары-
луусун д а й ы м көзөмөлгө алган ж а к ш ы . Сезим м а д а н и я т ы н
к а л ы п т а н д ы р у у да з а р ы л иш ч а р а л а р д ы н бири.
3 ж а ш т а г ы балага « ж а к ш ы » эмне, «жаман» эмне деген
т ү ш ү н ү к т ү берсе болот. А н ы н эси буга ж е т и п калат. Ошондой
бул мезгилде балага ж о м о к , аңгеме айтып, чоң эмес ыр окуп
берсе да талаптагыдай болот. Дене тарбиясын, эстетикалык,
акыл-эс, адеп-ахлак тарбиясын берүүнүн мезгили. Ошондой
эле ата-энелер бул мезгилде баласына ар түрдүү машина-
л а р д ы н м а р к а с ы н ы н түрлөрүн үйрөтсө болот. Себеби ж а ш
бала унаа т е х н и к а с ы н өтө сүйөт. Ата-энелер балдарына өзү
аткарган ж у м у ш у жөнүндө а й т ы п берсе баланын к ы з ы г у у с у
артат. Келечекте кесипке багыт берүү боюнча өз ф у н к ц и я -
сын ата-эне а т к а р а баштайт. Б а л а н ы ж а р а т ы л ы ш т ы сүйүүгө
үйрөтүү да у ш у л мезгилден башталса болот берет. А й р ы к -
ча жаратылыштын кубулуштарын тааныштырган ж а к ш ы .
М и с а л ы айды, күндү, ж а м г ы р д а , ш а м а л д ы , сууну, к а р д ы ,
чөптү ж.б.у.с. көрсөтүп аттары аталса баланын эсинде ж а к -
ш ы с а к т а л ы п к а л а т . Ж е болбосо а к в а р и у м д а г ы б а л ы к т ы ,
к л е т к а д а г ы канаттууну көрсөтүп, булар «тамактанат» деп,

109
ошондой эле гүлдөрдү көрсөтүп, булар «суу ичет» десе бала-
га түшүнүктүү болуп эсинде сактап к а л а т .
3 ж а ш а р бала көптү түшүнүп к а л г а н д ы к т а н «алдагы-
ны», «тигини», «ал эмес, андан а р к ы с ы н ы » а л ы п кел десең,
а л ы п келет. «Ордуна а л ы п барып кой» десең а л ы п барып
коңт. Ошентип кээ бир ж е ң и л - ж е л п и иштерди а т к а р г а н д ы
үйрөтө баштоо керек. Б у л эмгеке т а р б и я н ы н б а ш а т ы болуп
калат. Б у г а к о ш у м ч а өзү ойногон о ю н ч у к т а р ы н да ж ы й н а п
коюуну үйрөтсө ж а к ш ы болот. Ал үчүн ата-эне а н ы н ой-
ноп бүтөрүн байкоосы керек, оюн а я к т а ш ы менен « ж ы й н а п
кой» деген т а л а п т ы коюусу керек. Антпесе бала өзү ж ы й н а -
байт. 5-6 ж о л у к а й р а - к а й р а «жыйна» деген талап коюлган-
дан к и й и н гана бала өз а л д ы н ч а ж ы й н а й баштайт.
К ы р г ы з эли мал ж а н д у у келет. Б а л а с ы н да ж а ш ы н а н
м а л д ы таанууга үйрөтүүсү зарыл. 3 ж а ш т а г ы бала к а й с ы л
мал эмнеси менен а й ы р м а л а н а т билип к а л г а н ы оң. Б а л а д а
ага жөндөм бар, ата-эне гана эрикпестен аларга үйрөтүүсү
зарыл. Б у л а р д а н т ы ш к а р ы баланын а к ы л жүгүртүүсүн, ой-
лонуусун өөрчүтүү м а к с а т ы н д а баласынан «Трактор эмне-
си менен ж ы л а т ? » , «Шофер автомобилди к а н т и п айдайт?»,
«Чабандес атты к а н т и п чабат?», «Апаң уйду к а н т и п саайт?»,
«Ит к а н т и п үрөт?» ж.б.у.с. суроолорду берип, алардан жооп
алган балага да ата-энеге да чоң ш а т т ы к а л ы п келет.
Дене ж а н а эстетикалык тарбия берүүнү улантуу зарыл.
Б а л а 4 ж а ш к а өткөндө кадыресе болуп, көп нерсе-
ни түшүнүп, ой жүгүртүүсү кеңейип, п с и х и к а л ы к аба-
лы бир топко ж а к ш ы р ы п , сезүү, сезимдик касиеттеринин
деңгээлинин д а р а ж а с ы өөрчүп калат. Б и р нерсени сүйлөп
ж а т ы п , а т к а р ы п ж а т ы п , ж а л т - ж а л т к а р а п ата-энеси-
нин ы р а й ы н байкап турат. Эгерде ата-энесинин эмоциясы
көтөрүңкү болсо сүйлөйт, эгерде алар көздөрүн ж ү л ж ү й т ү п
ж а к т ы р б а г а н ы р а й ы н көрсөтүшсө токтоп, же болбосо сөздү
б а ш к а багытка буруп кетет. Б у л абал баланын психология-
с ы н ы н и й к е м д е ш и п бара ж а т к а н д ы г ы н а н дарек берет.
4 ж а ш т а г ы баланын аң сезими да бир топко өөрчүп,
« ж а к ш ы » деген эмне, «жаман» деген эмне? дегенди боолгоп

110
к а л а т . Б у л мезгилде баланын ар кандай нерсени билүүгө
к ы з ы г у у с у күчөгөн мезгил болот. Ошого ж а р а ш а тарбия
багытын да көбөйткөн оң. М у з ы к а н ы , ж о м о к т у угууну өтө
ж а к т ы р а т . Эмоционалдык сезими күчөйт, ишенчээк болот,
а к т ы - а к , к а р а н ы - к а р а д а й к а б ы л алат. Ш о к т у г у к ү н санап
ашат. А н ы көз ж а з д ы м ы н д а н чыгарбоо керек, себеби алар
көз ирмемде залакат а л ы п калуусу мүмкүн. А л а р ата-эне-
нин көрсөтмөлөрүнүн көпчүлүгүн а т к а р ы ш а беришпейт.
«Макул» дешип коюшуп, өз билгендерин ж а с а й беришет.
Б у л мезгилде өз а л д ы н ч а т а м а к жегенди үйрөтүү,
мүдүрбөй-чокурбай басууну, ойногон мезгилде кийим-кече-
гин таза кармоо, бети-колун таза кармоону түшүндүрүү за-
рыл.Түшүндүрүү бир эле ж о л у болбойт, а н ы тез-тез кайта-
л а й берүү керек, ошондо гана бала а н ы аткаруусу мүмкүн.
Образдык оюндар а р к ы л у у балдар эмгектенгенге ара-
кеттенишет, ата-эне а н ы колдоо керек. Б у л мезгил ма-
милени к а л ы п т а н д ы р у у н у н мезгили. Б а л а өзү теңдүүлөр
менен активдүү ойной баштайт. Эки ж а к т ы к мамилелер-
ди түзөт. Ата-энелерден балага туура ж о л көрсөтүү талап
к ы л ы н а т . У ш у л мезгилде адеп-ахлак, э с т е т и к а л ы к сезим-
дерин ойготуп, анын сезими а р к ы л у у ж а к ш ы ж а н а ж а м а н
деген сөздөрдүн маанисине жетүүнү үйрөтүү зарыл. А н ы н
көркөмдүктү к а б ы л алуусун кеңейтип, сулуу менен сулуу
эместиктин а й ы р м а с ы н билүүгө үйрөтүү. Б у л мезгилде ба-
л а н ы н адамгерчиликтүү сезимдерин ойготуу да зарыл.
Ж а р а т ы л ы ш т ы сүйүү, оюнчуктарды ж а н а б а ш к а тур-
м у ш - т и р и ч и л и к предметтеринен с а р а м ж а л д у у пайдаланууну
үйрөтсө болот. Үй-бүлө ш а р т ы н д а балага ж ө н ө к ө й ж о л ме-
нен м а т е м а т и к а н ы н кээ бир ф у н к ц и я л а р ы н үйрөтүүгө, там-
га таанытууга аракет ж а с а с а болот. Мындан т ы ш к а р ы чет
тилдерден үйрөтүүнү баштоо мүмкүн. Мейман күтүү, май-
рам өткөрүүгө окшогон иш аракеттерге баланы активдүү ка-
т ы ш т ы р у у , а н ы н ага өзүнчө даярдануусун уюштурган ж а к -
ш ы . Б а л а 5 ж а ш к а келгенде ой-жүгүртүүсү өнүгүп, дүйнө
таануусу кеңирип, бир топ эле ж а ш о о , т у р м у ш т у н кээ бир
с ы р л а р ы н билип, мүнөзү к а л ы п т а н а баштайт. Өзүнүн өсүүсү
ылдамдап, адеп-ахлак деңгээли н о р м а л д а ш ы п , көпчүлүктүн

111
ичинде өзүн кандай кармоо к е р е к т и г и н бир топ билип кал-
ган мезгил болот. Ш о к т у г у баягыдай эле, достука маани
берип, кең пейилдүүлүк, адилеттик деген түшүнүктөр пай-
да болуп, баатырдык, коркпостук, к о р к о о к т у к сезимдери
пайда боло баштаган убакыт. Б у л мезгилдеги ар тараптуу
тарбия негизинен а н ы н организмин чыңдоо, нерв система-
сын коргоо, өзүн-өзү тейлөө касиеттерин өрчүтүү, өзүнөн
чоңдорду урматтап, кичүүнү ызаттоо, айлана-чөйрөдөгүлөр
менен ы н а к мамиледе болууга тарбиялоо. Ошондой эле эмге-
ке, эстетикалык, адептүүлүк, с а р а м ж а л д у у л у к , ата-энесин
ж а н а ата-мекенин сүйүүгө тарбиялоонун мааниси өтө чоң.
5 ж а ш т а г ы баланы адептүүлүккө тарбиялоонун бирин-
чи белгилеринин бири, тартип менен тамактануусун уюш-
туруу. Дасторкондун алдында өзүн ж а к ш ы кармоо, өзүнөн
чоң же меймандар болсо, алардан озунуп т а м а к к а кол сал-
боо, «аны а л ы п бер», «муну а л ы п бер»-деп ата-энесинен
талап кылбоого, т а м а к т ы ш а ш п а с т а н , а н ы н үстүнө ж а т ы п
албастан тамактанууну үйрөтүү. Тамактангандан к и й и н оо-
зун чайкоо, т и ш и н ж у у н у үйрөтүү, сүлгүдөн пайдаланууну
үйрөтүү ж.б.у.с.
5 ж а ш т а г ы баланы саламдашууга, кетип ж а т к а н д а кош-
тошууга үйрөтүү да адептүүлүктүн нормаларына кирет. Ы й -
м а н д у у л у к к а тарбиялоонун принциптери менен т а а н ы ш т ы -
рып, а н ы н т а л а п т а р ы н аткарууга багыттоо. Өзү теңдүүлөр
менен мамиле жасоону үйрөтүү, к ы л ы к - ж о р у к т а р ы н , кээ
бир адаттарын ата-эне көзөмөлгө а л ы п , ж а к ш ы - ж а м а н ж а к -
т а р ы н өзү менен талдоого маани берген оң. Н а т ы й ж а н ы бала
өзү чыгарсын мүмкүнчүлүгү болушунча ж а р а т ы л ы ш т а г ы
мезгилдик кубулуштар жөнүндө да балага т ү ш ү н ү к берүү.
А н ы н а й ы р м а ч ы л ы к т а р ы н баладан суроо, билбей к а л г а н
ж е р л е р и н к о ш у м ч а л а п ж а р д а м берүү. Б у л мезгилде балда-
р ы н эске тутуусу бир топко өнүгүп, у к к а н нерсесин а й т ы п
бере алат. Ата-эне баласына к и ч и н е к е й ж а н ы б а р л а р д ы н ж а -
шоо т у р м у ш у н а н аңгемелер а й т ы п берип, к а й р а баласынын
кайталоосун суранса ж а к ш ы болот. Себеби мындай учурда
баланын көңүл буруусу, сүйлөө искусствосу ж а к ш ы р а т .

112
 Б а л а 6 ж а ш т а кадыресе болуп, өзүнүн аракеттерин,
к ы л ы к ж о р у к т а р ы н аңдап, ж а к ш ы - ж а м а н д ы билип, эмне
мүмкүн, эмне м ү м к ү н эмес экендигин сезе баштайт. Иш
аракеттери ар түрдүү болуп, дос к и м , тууган к и м , ж а к ы н
адамдар кимдер, кимден эмнени күтсө болот, баарын түшүнө
баштайт. Өз а л д ы н ч а аракеттенүүгө жөндөмдүүлүгү артат.
Өзүнүн жүрүү-туруун көзөмөлдөй алат. Эмоционалдык аба-
л ы н ы н деңгээлин б а ш к а р а баштайт. Үй-бүлө мамилесин-
деги о о ш - к ы й ы ш т а р д ы байкайт. Ага киришпөөгө аракет
ж а с а й т . Көңүл буруусу т у р у к т а ш а т , эсте тутуусу ж а к ш ы -
рат, ой жүгүртүүсү кеңейет. М ы н д а й ы н ч а а й т к а н д а ж а ш
бала өзүн мектепке барууга даярдай баштайт. 6 ж а ш т а г ы
бала кемитүү, кошуу, 100гө чейин эсептөөнү билип калга-
ны да болот. Эгерде ата-эне алар менен д а й ы м а көнүгүүлөр
өткөрүп турса, андай бала бир топко эле өсүп калат. Үй-
бүлө ш а р т ы н д а мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балага ар та-
раптуу т а р б и я н ы н кээ бирлерине токтолдук.
Б а л а н ы н 6 ж а ш ы н а н «укук» деген сөздү, а н ы н маа-
нисин түшүндүрсө болот. Б а л а эмнеге у к у к т у у экендигин,
Конституция, М ы й з а м деген эмне ал к а н т и п а т к а р ы л а т ,
к и м тарабынан ч ы г а р ы л а т , анда к а н д а й маселелер ж а р а т ы -
ла т у р г а н д ы г ы жөнүндө балага түшүндүрүү аракети ата-эне-
лер тарабынан болуу керек.
6 ж а ш т а г ы бала ата-энесинин к а й с ы л жерде и ш т е ш и п ,
к и м болуп и ш т е ш и п ж а т ы ш к а н д ы к т а р ы жөнүндө билгени
оң. Өздөрүнүн ж у м у ш т а р ы жөнүндө ата-энелер өздөрү ай-
т ы ш ы п беришсе андан да ж а к ш ы болот. Өз кезегинде бул
балага кесип тандоосуна түздөн-түз таасир берет. 6 ж а ш -
т а г ы баланын уюштургуч жөндөмүн к а л ы п т а н д ы р у у н у н
да мааниси чоң. Ж а ш ы н а н алган у ю ш т у р у у ч у л у к ж ө н д ө м
чоңойгондо да сакталат. Б а л а н ы н эмгектенүүгө болгон каа-
лоосун өстүрүүгө болгон аракет улана берүүсү керек. Адеп-
а х л а к , жүрүү-туруу, адептүүлүк сапаттары ж а н а мами-
лелеринин андан а р ы өсүп-өнүгүүсүнө ата-эне к а м көрүп,
ошол багыттагы тарбия ж а р а я н ы н т у р м у ш к а а ш ы р у у ба-
г ы т ы н д а аракеттүү ж у м у ш а т к а р у у л а р ы керек. Жогоруда
көрсөтүлгөн тарбиялоо жолдору ж а н а принциптери ата-эне-

113
лер, үй-бүлө мүчөлөрү үчүн өтө оор ж у м у ш . А н т к е н менен
а н ы аткарбоо да коомубуздун алдындагы жоопкерсиздик
болуп к а л м а к . Себеби ар бирибиз өнүккөн коомдо ж а ш а г ы -
быз келет, андай коомду ар тараптан ө н ү к к ө н гана инсандар
кура а л ы ш а т .
Б а л а н ы с у л у у л у к к а тарбиялоо, сулуулукту түшүнгөнгө
тарбиялоо ата-эненин негизги милдеттеринин бири. Ага ис-
кусствонун түрлөрүн билүү а р к ы л у у гана ж е т и ш ү ү г ө бо-
лот. Орто А з и я н ы н улуу окумуштуусу-энциклопедисти Абу
А л и ибн Сино мындай деген эле «Искусство с ы й к ы р , ж ү р ө к
ж а н а мээнин у ш у н д а й бир ж е р л е р и бар, ага бир гана искус-
ствонун ш а й м а н д а р ы ж е т и п баруусу мүмкүн». М ы н а у ш у л
сөздөн улам искусствонун күчүн, таасирин, мүмкүнчүлүгүн
көз алдыбызга ж а р к ы н элестете алуубуз мүмкүн. Искус-
ствонун с ы й к ы р ы н а кабылбаган бала көп нерсени жоготот.
Искусствону түшүнбөгөн балада тарбия таасирлери ж е т п е й
к а л г а н ж е р л е р көп болуп, а н ы н ар тараптан тарбиялану-
усуна тоскоол болот. Искусствонун д а а м ы н сезбеген адам,
мурдунда ж ы т ы ж о к адам менен тең. Адептин булагы ис-
кусстводо. Б а л а н ы искусство дүйнөсүнө тартуу зарыл.
Б а л д а р г а иш б и л а р м а н д ы к сапаттарды үйрөтүүдө үй-
бүлөнүн, ата-эненин а т а й ы н орду бар. А й р ы к ч а а з ы р к ы
өткөөл мезгилде бул маселе өтө актуалдуу болуп, ата-энелер-
ден б и л г и ч т и к т и талап к ы л а т . Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы
баланы иш б и л а р м а н д ы к а үйрөтүү а н ы базарга ч ы г а р ы п бир
нерсе саттырууда эмес, а ага ж а ш ы н а н өз алдынча бир нер-
сени үйрөнүү, өз а л д ы н ч а аракеттенүү, өз алдынча чечим
чыгаруу, э р к и н ой жүгүртүүнө шарт түзүп, өздөрүнүн иш
т а ж р ы й б а л а р ы н ы н негизинде тарбиялоолору керек болот.
Ата-эне а н ы үй-бүлөдөгү социалдык, э к о н о м и к а л ы к абал-
дын негизинде:
- ата-эненин кесибинин өзгөчөлүгү а р к ы л у у ,
- күндөлүк т у р м у ш а г ы м ы н ы н н а т ы й ж а л а р ы а р к ы л у у ,
- бирөөлөрдү мисалга келтирүү менен,
- ж а ш баланын к ы з ы г у у л а р ы н эсепке алуу с ы я к т у у жол-
дор а р к ы л у у ж е т и ш е т .

114
 Ата-энелердин милдети балдарын и ш к е же ишмердүүлүккө
а к ы р ы н д ы к менен тартуу үчүн, алгач, алардын кызыгуула-
р ы н талаптарын ойготуп, ошондон к и й и н гана баланы ага
болгон туура мамилесин калыптандырууда турат. Өз кезе-
гинде бул да убакыт келгенде баланын өз алдынча болуусу-
на шарт түзөт. Балдарды үй-бүлөдө тарбиялоонун флагманы
ата-эне. Б а л а н ы н кандай болуп жетилүүсү ата-эненин берген
тарбиясына байланыштуу.
Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы баланы тарбиялоодо ата-
энелерде кээ бир м е д и ц и н а л ы к билимдерди билүүсү да та-
л а п к ы л ы н а т . Б а л а д а пайда болуп ж а т к а н кээ бир оору-
л а р д ы көрүп туруп эле байкоо жөндөмүн а ш ы р ы л у у л а р ы
зарыл. Ал үчүн ар д а й ы м көзгө түшүп турган баланын аба-
л ы н сезүү керек. Кээ бир оорулардын симптомун сезүү ме-
нен аларга к а р ш ы биринчи п р о ф и л а к т и к а л ы к иштерди ат-
карууга жөндөмдүү болуу зарыл. Андай аракеттер, биринчи
кезекте, а т а й ы н ж а р д а м келгенге чейин, же болбосо оору-
у к а н а г а ж а т к ы з г а н г а ч е й и н к и көрсөтүлүүчү ж а р д а м болуп
эсептелет. А л а р негизинен баланын денесинин температура-
сын өлчөө, и ч и н и н өткөнүн билүү, к у л а г ы н ы н же тамагы-
н ы н ооруганын билүү ж.б.у.с. Мүмкүн болушунча балдарга
биринчи з а р ы л ж а р д а м көрсөтүүнү уюштуруу.
Мындан т ы ш к а р ы кээ бир ж а н а б а ш к а балдардын
өзгөчөлүктөрүн билген да а ш ы к ч а л ы к болбойт.

115
 7 жашка чейинки балдардын дене боюнун онцгцц стан-
дарттары.
Жашы Кыздар Балдар
Бою Салмагы Башынын Б о ю см. Салмагы Башынын
см.менен кг.менен айланасы менен см.менен айланасы
см.менен см.менен

1 жыл 74 10,6 47,7 75,3 10,5 48,9

1 жыл
3 ай 77,5 10,6 48,7 78,3 11,2 49,4
1 жыл
6 ай 80,1 11,2 49,1 80,9 11,7 50,3
1 жыл
9 ай 82,8 11,77 49,8 83,4 12,2 51,1
2 жыл 85 12,1 50 85,9 12,7 51,8
2 жыл
6 ай 89 13,2 51,6 90,4 13,6 52,3
3 жыл 93 14,2 52,5 93,8 14,6 53,2
4 жыл 99,6 15,4 53,1 100,0 15,9 54,1
5 жыл 106,1 17,5 54,9 107,3 17,8 55,8
6 жыл 112,4 20,0 56,6 114,0 20,4 57,6

116
 Балдардын кан тамырындагы басымдын чоңдугу.

Жашы Кан басымы (кПа, мм, рт, ст.)

Колу Буту
Жогорку ба- Төмөнкү ба-
сым сым
Жаңы 8,00-10,7 5,33-6,67 Жогорку
төрөлгөн бала (60-80) (40-50) басым колго
караганда 0,8
0,16 кПа-га
көп.

1-12 айга 7,33-13,3 6,67-8,00

чейин (90-100) (50-60)
2-5 жашта 13,3-14,7 8,00-9,33 (10-20мм,
(100-110) (60-70) сымал столба-
сында)

7-жашка чейинки баланын жцрогцнцн согуусу(пулъс).

Жашы 1 минута- Жашы 1 минута- Ж а ш ы 1 минута-

нын нын нын
ичиндеги ичиндеги жүрөктүн
жүрөктүн жүрөктүн согуусу
согуусу согуусу
Жаңы 120-140 2 жашта 110-115 4 жашта 100-105
төрөлгөн
бала
6-айлык 130-135 3 жашта 105-110 5 жашта 98-100

1 жашта 120-125 6 жаш- 90-95

та

117
 Баланын 1 жашка чейинки эттенццсц жана боюнун
өсццсц.

Айы 1 айда Жаштык 1 айда Жаштык

кошулуу- кошулуу- кошулуусу кошулуусу
су (грамм су (грамм (см. менен) (см.менен)
менен) менен)
1 600 600 3 3
2 800 1400 3 6
3 800 2200 2,5 8,5
4 750 2950 2,5 11
5 700 3650 2 13
6 650 4300 2 15
7 600 4900 2 17
8 550 5450 2 19
9 500 5950 1,,5 20,5
10 450 6400 1,5 22
11 400 6900 1,5 23,5
12 350 7150 1,5 25

118
Антропометрикалык же баш көкцрөктцн көрсөткцчтөрц.

Баштын айланасы
Жашы Айланасы (см. менен).
Жаңы төрөлгөн бала 34-36 см.
1-чейректе Чейректе 2 см-ден.
2-чейректе Айына 1 см-ден.
6 айда 43 см.
3 жана 4чү чейректе Баары 3 см.
5 жылда 50 см.
Көкүрөгүнүн кеңдиги
Жашы Айланасы (см. менен)
Жаңы төрөлгөн бала 32-34 см.
1-чейректе Айына 3 см-ден.
2-чейректе Айына 1-1,5 см-ден
6 айда 45 см.
10 жашта 63 см.

119
 Бой-салмак индексинин эсеби (БСИ)

45 см=0,20 м2 62 см=0,38 м2 79 см=0,62 м2 97 см=0,94 м2

46 см=0,21 м2 63см=0,39м2 80 см=0,64 м2 98 см=0,96 м2
47 см=0,22 м2 64см=0,40 м2 81 см=0,65 м2 99 см=0,98 м2
48 см=0,23 м2 65 см=0,42 м2 82 см=0,67 м2 100 см=1,0 м2
49 см=0,24 м2 66 см=0,43 м2 83 см=0,68 м2 101 см=1,02
м2
50 см=0,25 м2 67 см=0,44 м2 84 см=0,70 м2 102 см=1,04м2
51 см=0,26 м2 68 см=0,46 м2 85 см=0,72 м2 103 см=1,06
м2
52 см=0,27 м2 69 см=0,47 м2 86 см=0,73 м2 104 см=1,08м2
53 см=0,28 м2 70 см=0,49 м2 87 см=0,75 м2 105 см=1,10
м2
54 см=0,29 м2 71 см=0,50 м2 88 см=0,77 м2 106 см=1,12
м2
55 см=0,30 м2 72 см=0,51 м2 89 см=0,79 м2 107 см=1,4 м2
56 см=0,31 м2 73 см=0,53 м2 90 см=0,81 м2 108 см=1,6 м2
57 см=0,32 м2 74 см=0,54 м2 91 см=0,82 м2 109 см=1,8 м2
58 см=0,33 м2 75 см=0,56 м2 92 см=0,84 м2 110 см=1,21
м2
59 см=0,34 м2 76 см=0,57 м2 93 см=0,86 м2
60 см=0,36 м2 77 см=0,59 м2 94 см=0,88 м2
61 см=0,37 м2 78 см= 0,60 95 см=0,90 м2
м2

БСИ=салмак (кг.) : бой (м2). Мисалга: 4 а й л ы к бала.

Салмагы 6500, бою 62 см.
БСИ=605 кг: 0,38 м2=17,1.

120
 Канынын группасынын жана резус-фактордун тукум
куучулугу.

Кан группасынын тукум куучулугу

Атасы I II III IV
Энеси
I I I I II
II III III
II I I I II
II II II III
III IV
IV
III I I I I
III II III III
III IV
IV
IV II II II II
III III III III
IV IV IV

Резус-фактордун тукум куучулугу.

Атасы Энеси Баласы

плюс минус
плюс плюс 75 % 25 %
плюс минус 50 % 50 %
минус плюс 50 % 50 %
минус минус 100 %

Ата-энелердин дайыма балдарынын ден-соолугуна көз

салып баруусу, балдардын ж а к ш ы чоңоюшуна шарт түзүп,
көңүлдөрү куунак, психикалык жактан толук кандуу болуп
өсүүсүнө өбөлгө түзөт. Жогорудагы көрсөткүчтөрдү аңдап алуу
ата-энелерге балдарынын нормалдуу өсүүсүн камсыздайт.
121
 2-БӨЛҮК

1. Үй-бүлө шартында жаш баланын ыймандуулук ка-

сиеттерин калыптандыруу.
Мектеп ж а ш ы н а ч е й и н к и бала ийкемдүү, кабыл алуу-
сунун деңгээли өтө жогору болуп, көргөнүн - көргөндөй,
у к к а н ы н - у к к а н д а й к а б ы л алуу жөндөмүнө ээ. Ошондук-
тан д а ж а ш баланын алдында а т к а р ы л г а н а р кандай и ш
ата-эненин каттуу көзөмөлүнүн астында и ш к е а ш к а н ы оң.
Ал дегендик үй-бүлөдөгү ар кандай мамилелер алдын ала
ойлонулган болуп, ал и ш к е а ш к а н мезгилде баланын пси-
х и к а с ы н а өзүнүн терс таасирин тийгизбей тургандай абал-
да болгону дурус. Себеби үй-бөлөдөгү ар к а н д а й турмуш-
тук к ы р д а а л а н ы н көз ж а з д ы м ы н д а калбайт. Б а а р ы а н ы н
жүрөгү а р к ы л у у өтөт да а н ы н абалынан, аракеттеринен се-
з и л и п турат. Б а л а н ы н адеп-ахлак денгээлинин нормасынын
с а к т а л ы ш ы көбүн эсе үй-бүлөдөгү моралдык-психология-
л ы к ы р а й д ы н түзүлүүсүнө байланыштуу болот. К а н ч а л ы к
үй-бүлө мүчөлөрүнүн ортосундагы п и к и р келишпестиктер-
дин ж о к болуусу, ошончолук а л а р д ы н ортосундагы өз ара
мамилелердин т ы г ы з д а ш ы н к а м с ы з к ы л ы п , ы й м а н д у у л у к
касиеттерин бекемдейт.
Өз баласын ы й м а н д у у л у к сапаттарга тарбиялоо ар бир
ата-эненин алдындагы ы й ы к милдеттеринин бири. Ата-эне-
лердин баары балдарын ыймандуу к ы л ы п т а р б и я л а ш а ал-
байт. Себеби балдарын ыймандуу к ы л ы п тарбиялоо үчүн,
биринчи кезекте, өздөрү ыймандуу болуулары зарыл. Экин-
чи кезекте, ата-энелер ар тарабынан перзентине үлгү болуп,
анын ата-энеси менен с ы й м ы к т а н г а н денгээлге жеткирүүсү,
ал үчүн ар д а й ы м эл ичинде өзү тууралуу ж а к ш ы п и к и р
ойлордун ж а р а л у у с у н а аракеттенүү, үчүнчү кезекте ата-
эне ч ы н ы г ы башкаруучу, уюштуруучу, багыттоочу, ж а к ы н
адам, үйрөтүүчү ж.б.у.с. жөндөмдүктөрүн көрсөтүп, чы-
н ы г ы үй-бүлөнүн куту экендигин далилдөөсү зарыл. М ы н а
ушундай ата-энелердин гана мисалдары ч ы н ы г ы үлгү боло
алат.

122
 Ж а л п ы адамзаттын адеп-ахлак к о м п л е к с и н и н сапатта-
р ы н а кирүүчу касиеттер болуп, ч ы н ч ы л д ы к , к е ң п е й и л д и к ,
уят-сыйыт ж а н а б а ш к а у ш у г а окшогон 8 0 а ш ы к ыйманду-
у л у к т у н принциптери а й т ы л ы п жүрөт. Үй-бүлө шартын-
да жогорудагы түшүнүктөрдүн негиздери өсүп келе жат-
к а н муундун аң-сезиминен орун а л ы п , а н ы н жашоосунун
м а ң ы з ы н а айлануусу тарбия ж а р а я н ы н ы н негизги норма-
л а р ы н а айлануу менен, баланын а д е п - а х л а к к а тарбиялан-
ган деңгээлинин көрсөткүчүнө айланат. Ал кандайдыр бир
ж а ң ы сапатка ээ болот. Өз кезегинде ал, перзенттин коомго
ж а с а г а н мамилесинен чагылат, көрүнүп турат.
Ар к а н д а й ата-эне баласын « ж а к ш ы » , «эң ж а к ш ы » , «со-
нун» болсун дейт, ошондой тарбиялоого аракет ж а с а й т . Ко-
омубуздун өсүп келе ж а т к а н муунуна к а р а т а болгон идеалы-
ар тараптан өнүккөн, илимдүү, билимдүү, ыймандуу тарбия
көргөн, маданияттуу, интеллекти жогорку, эли-жерин
сүйгөн эң негизгиси, ошол инсандын келечекке болгон ише-
н и м и н бекемдөө, а н ы н к ы л ы к - ж о р у к т а р ы н ы н , ой максат-
т а р ы н ы н , п и к и р л е р и н и н , көз к а р а ш т а р ы н бүгүнкү күндүн
т а л а м д а р ы н а буруп, а н ы н бекем и ш е н и м и н е айландыруу
болуп эсептелет. Келечекке и ш е н и м а р к ы л у у ж а ш муун-
дун ж а ш о о к у м а р ы артып, а н ы н т у р м у ш ч ы н д ы г ы н а болгон
мамилеси к а л ы п т а н а т , т у р м у ш реалдуулугу, к ы з ы к ч ы л ы к -
тар а р к ы л у у ж а ң ы б а а л у л у к к а ээ болуп, ж а ш муундун көз
алдында ж а ң ы мүмкүнчүлүктөргө, өсүп-өнүүгө, личностук
сапаттарын өркүндөтүүгө ж о л ачып, перспективалар жара-
т а т . А н ы н н а т ы й ж а с ы н д а личностун а р к а н д а й ж а ң ы л ы к к а ,
өзгөрүүгө мамилеси түзүлөт, п о з и ц и я с ы бекемделип, анын
ч ы н д ы к к а к а р а т а болгон п и к и р и өнүгөт, өсөт. Б у л боюнча
белгилүү советтик педагог С.В. Михалков, китебинде мын-
дай дейт-»Адам б а л а л ы к т а н башталат». Ч ы н д ы г ы н д а да
ж а к ш ы л ы к үрөнү балага бөбөктүгүнөн себилет, болгондо да
үй-бүлөдө, ата-энелер а р к ы л у у себилет. Себилген дан өнүп
ч ы к к а н д а н к и й и н билинет. Өнуп ч ы к к а н г а чейин өтө чоң
эмгекти талап к ы л а т . Келечектин адамдарын тарбиялоо-
бул, эртеңки күндүн пайдубалын куруу менен барабар. Коо-
мубуздун келечеги у ш у г а бекем байланган. Эч бир коомдун

123
мүчөсү бул маселеге кайдыгер мамиледе боло албайт. Б у л
м а к с а т т ы и ш к е а ш ы р у у д а мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы бал-
дарга ы й м а н д у у л у к тарбиясын үй-бүлө ш а р т ы н д а берүүнү
к е с к и н көтөрүүбүз з а р ы л . Б а л а н ы н ы й м а н д у у л у к касиети
өзүнөн өзү эле к а л ы п т а н ы п калбайт. А н ы өнүктүрүү үчүн
ар бир ата-эне максаттуу тарбия багытын белгилеп алуусу
керек. «Ыйман» араб сөзү болуп, «ишеним» деген маани-
ни туюндурат. Ы й м а н инсанды таза, ж ө н ө к ө й л ү к т ө , ж а к -
ш ы л ы к т а р г а ишенүү менен, к ы я н а т с ы з жашоого ч а к ы р а т .
Ы й м а н к и ш и н и н и ш е н и м и н арттырып, көздөгөн максаты-
на бешене тери менен жетүүгө, и ш е н и м и н бекемдөө жол-
дорун көрсөтөт. Ы й м а н д у у к и ш и б а ш к а адамдарга «кой
оозуна чөп албагандай» болуп көрүнгөну менен, ч ы н - чы-
нына келгенде а н ы н р у х и й дүйнөсү бай, белгилеген мак-
сатына умтулган, алдына а й к ы н милдеттерди белгилеген
инсан болот. Ы й м а н д у у болуу бул сабырдуу болуу дегендик-
ке ж а т а т . «Сабырдын түбү, сары алтын,»-деп элибиз беке-
ринен айтпаса керек. Сабырдуу балсоң ыймандуу болосуң.
Сабырсыздык адамды тең с а л м а к т у у л у к т а н ч ы г а р ы п , туу-
ра эмес чечимдерди к а б ы л алууга түртүп коюусу мүмкүн.
Ы й м а н д у у к и ш и эч к а ч а н о р о й л у к к а ж о л бербейт., б а ш к а
к и ш и н и себепсиз кордобойт. Андай адам ж а р а т ы л ы ш ы н а н
элин - ж е р и н сүйгөн, и ч к и , р у х и й дүйнөсү кең, ынсаптуу
болуп, б а ш к а л а р д а н а й ы р м а л а н ы п турат. Ы й м а н д у у к и ш и -
нин оюна эч к а ч а н адам баласына ж а м а н д ы к жасоо келбейт,
баарына тең болот. Элинин к а а д а - салт, үрп - адаттарын
сүйөт, урматтайт, ар намыстуу болот. Н а м ы с т у у л у к адам-
дын ж а к ш ы с а п а т т а р ы н ы н бири. Ар-бир намыстуу инсан,
эч к а ч а н өз элин бирөөгө сатпайт, а н ы кандай гана ш а р т т а
болбосун коргоого д а й ы м даяр болот. Ы й м а н д у у адам өзүн
адеп-ахлакы, жүрүү-туруусу, достугу ж а н а ак көңүлдүүлүгү
менен ар к а н д а й к и ш и н и өзүнө т а р т ы п турат. Ыймандуу-
л у к т у н дагы бир белгиси-бул адамдын ынсаптуулугу. Ын-
саптуу адам токпейил болот. Андай адамдар «мага эле бол-
сун» дешпейт көбүн эсе ынсаптуу к и ш и л е р өз ж а р д а м д а р ы н
«жардамга м у к т а ж « адамдардан аябайт. Ынсаптуу инсан
кең пейил, адамгерчиликтүү болот. Адамгерчиликтүү ки-

124
ш и н и н дагы бир асыл касиети эч к а н д а й адамдын көңүлүн
калтырбайт. Ошондуктан көпчүлүк эл у ш у н д а й инсандарга
тартылат. Адамгерчиликтүү адамдарга оройлук ж а т . Орой-
лугун адамга эмес, ж а д а калса ж а р а т ы л ы ш к а , айбанаттарга
да көрсөтпөйт. Ар к а н д а й к ы р д а а л д а өзүн жөнөкөй, ж ы л у у -
ж у м ш а к а л ы п ж ү р ү ү адамдан ж о г о р к у оор-басырыкты, тең
с а л м а к т у у л у к т у , күчтүү эркти т а л а п к ы л а т . Ж у м ш а к т ы к
инсандын ж а к ш ы касиеттеринин, сырдуу дүйнөсүнүн, руха-
н и я т ы н ы н бир уурттамы. Мүнөзү ж а г ы н а н адамгерчиликтүү
адамдарды «жөнөкөй», «адамгерчиликтүү» к и ш и экен деп
да коебуз. Адамгерчиликтүү к и ш и - а д а м тандабайт, баарына
бирдей мамиледе болот.
Ы й м а н д у у адамдын дагы бир мүнөзүнүн баалуу каси-
еттеринин бири түздүгү ж а н а адилеттүүлүгү. Түздүк, ки-
ш и н и н мүнөздүк өзгөчөлүгү болуп, бул касиетти адамга
ж а р а т ы л ы ш тарттуулайт. Эгерде каалоо болсо ар к а н д а й
эле адам ал сапатка ээ болуу мүмкүнчүлүгүнө ээ. Түз адам
адилеттүү болот, а л а р д ы эл түшүнүп, и ш е н и ш е т . Андайлар-
дын көңүлү таза болуп, оюндагы сөзүн ж а ш ы р б а й айтат.
Сүйлөгөндө да ч ы н д ы к т ы айтат. Эрки күчтүү болуп сөзүнөн
к а й т п а й т . А н ы урматтаган жоро-жолдоштору түбөлүктүү
болот. Түз к и ш и л е р адилеттүү болушат, адилеттүүлүк ме-
нен иш жүргүзгөнгө аракет ж а с а ш а т . Адилеттүү адам эл
оозунда калат. Адилеттүүлүктөн мээримдүүлүк ж а р а л а т .
Мээримдүүлүк адамдын и ч к и дүйнөсүн кеңейтет, пей-
л и н оңдойт, көңүлүн а ч ы п б а ш к а л а р г а өзүнүн мээримин
төгүүсүнө шарт түзөт. Мээримдүү к и ш и л е р менен болуу,
п и к и р а л м а ш у у ар кандай адамга рахат а л ы п келет. Себе-
би, алардан ж а г ы м д у у ы р а й тарап турат. Мээримдүүлүктүн
түрлөрү көп.Мисалга алсак, тууган-уругуңа, Ата-Мекениңе,
сүйгөн ж а р ы ң а , бала-чакаңа, коңшу-колоңдорго ж.б.у.с. Бу-
л а р д ы н ичинен ата-энеге болгон мээримдүүлүк-эң улуусу.
Адам баласынын мээримдүүлүгүнүн дагы бир негизги
бөлүктөрүнүн бири бул, Ата-Мекнин сүйүүсү. Ата-Мекен, бул
өтө эле мазмундуу, рухуңду т у й л а т к а н , сүйүү сезимдериңди
бир ч е к и т к е топтоштуруп, күч-кубат берип, эрдиктерге эр-
читкен, жогорку, улуу сезим. Ата Мекенди сүйүү сезими

125
эне сүтү менен денебизге кошо сиңет. Б у л улуу, азиз се-
зим ар бир эли-жерин урматтаган инсандарда бар. Ошол бар
сезимди ар к а н д а й инсан түрдүүчө түшүнөт. Ар тараптан
өнүккөн инсандын Ата Мекенине болгон мамилесине, мада-
н и я т с ы з инсандын инсандын мамилеси о к ш о ш болбойт. Се-
беби, ар бир маданияттуу инсан Ата Мекенинин алдындагы
милдеттерин а й к ы н билет. «Ал ж а р а т ы л ы ш т ы , элин, Ата
Мекенин коргоону милдетим» деп сезет. Ата Мекенибиз, ко-
юну кең өлкөбүз. Ал, өзүнүн коюнуна ж а к ш ы б ы з д ы да, ж а -
м а н ы б ы з д ы да а л ы п , баарыбызды коргоп, эч кимибизден эч
нерсесин аябай берип турат. Бизден бир гана нерсени талап
к ы л а т , ал да болсо, ага ак көңүлдөн к ы з м а т жасоо. Элибиз
бар, Ата Мекенибиз бар. Ата Мекенсиз эл ж е т и м д е й . Андай
эл барар-көрөрү ж о к ж е т и м балага о к ш о ш . Өлкөбүздүн ар
бир атуулу мекенибиздин гүлдөп өсүүсүнө өз с а л ы м д а р ы н
кошуусу зарыл. М ы н а ушундай багытта ата-энелер балда-
р ы н т а р б и я л а ш с а т а л а п к а жооп берет. Б и з ы й м а н д у у л у к т у н
п р и н ц и п т е р и н и н кээ бирлерине гана токтолдук. Ошол биз
а й т к а н 80 ден а ш у у н ы й м а н д у у л у к т у н принциптерине эмне-
лер кирет?. Толук болбосо да кээ бирлерине токтолсок:

Алар:
1. Адилеттүүлүк.
2. А й к ө л д ү ү л ү к , к е ч и р и м д ү ү л ү к .
3. Адептүүлүк, чекти билгендик.
4. А д а м г е р ч и л и к т ү ү л ү к . гумандуулук.
5. Абийирдүүлүк, у я т т у у л у к .
6. А д а л д ы к .
7. А к ы л м а н д у у л у к , д а а н ы ш м а н д ы к , ч ы г а а н д ы к .
8. Ата Мекенди сүйүү.
9. Ата-эне, тууган-урукту сүйүү.
10. Ак ниеттүүлүк, таза п и к и р д ү ү л ү к .
11. А м а н а т к а к ы я н а т ч ы л ы к жасабоо.
12. А д а м өлтүрбөө.
13. Боорукердик, сүйүү.
14. Бирөөнү жамандабоо.
15. Бирөөнүн а к ы н а н к о р к к о н д у к .

126
16. Берешендүүлүк, колу а ч ы к т ы к .
17. Б а й к о о ч у л у к , такт.
18. Барктуулук.
19. Б и р сырдуулук, олуттуулук.
20. Бирөөнүн ж а к ш ы л ы г ы н унутпоо.
21. Берген нерсеге үстөк сурабоо.
22. Ден-соолугун коргоого к а м көрүү.
23. Достукту к а д ы р л а й билүү.
24. Эмгекти сүйүү, а р а к е т ч и л д и к , мээнеткечтик.
25. Эрегишпөөчүлүк.
26. Элдердин достугун коргоо (интернационалист).
27. Эстүүлүк.
28. Эрктүүлүк.
29. Ийкемдүүлүк.
30. И л и м билимдүүлүк.
31. Каниеттүүлүк, ч ы д а м к а й л ы к .
32. Кайрымдуулук.
33. Кордобоочулук.
34. Калыстык.
35. К и ч и пейилдик.
36. Кайгыргандык.
37. Кесипке ээ болуу.
38. Кеңешүү, ой бөлүшүү.
39. Кечиримдүүлүк.
40. Кутмандуулук, төрөпейилдик.
41. Камкордук.
42. З и р е к т и к , сезимталдык.
43. Жөнөкөйлүк.
44. Ж у м ш а к т ы к , ийкемдүүлүк.
45. Ж а р а т ы л ы ш т ы сүйүү, а н ы коргоо.
46. Ж а к ш ы максаттарга берилгендик.
47. Ж а р д а м д а ш у у , көмөк көрсөтүү.
48. Жоомарттык.
49. Ж а р а т у у ч у н у н бардыгына ишенүү.
50. Ж а л п ы элге бирдей мамиледе болуу.
51. Ж а к ш ы л ы к , үлгү көрсөтүү.
52. Мээримдүүлүк.

127
 53. Мажбурлабоо.
54. Н а м ы с ариеттүүлүк.
55. Кеңпейилдүүлүк.
56. Т а з а л ы к .
57. Туруктуулук.
58. Т у у г а н ч ы л ы к т ы баалоо.
59. Т ы р ы ш ч а а к т ы к .
60. Т ы к а н д ы к .
61. Тообага келүү.
62. Сабырдуулук, ч ы д а м к а й л ы к .
63. Соопчулук жасоо.
64. С ы й л а г а н д ы к .
65. Сезгичтик.
66. С ы п а г е р ч и л и к .
67. С ы й м ы к т у у л у к .
68. С а м а а л а ш т ы к .
69. Сергектик.
70. Оор басырыктуулук.
71. Өзүнөн чоңду урматоо, сыйлоо.
72. Өзүнүн ордун сезгендик.
73. Ушактабоо.
74. Убадага бек туруу.
75. У я т т у у л у к .
76. Үй-бүлө алдындагы ж о о п к е р ч и л и к т и сезүү.
77. Ч ы н ч ы л д ы к .
78. Ч е ч к и н д ү ү л ү к .
79. Ы н с а п т у у л у к .
80. Ы с ы р ы п к е р ч и л и к к е ж о л бербөө.
81. Ы н т ы м а к т ы к .
82. Ш а й ы р д ы к .
83. Саламдашуу.
Ы й м а н д у у л у к т у н принциптери жөнүндө т ү ш ү н ү к берип
ж а т ы п , саламдашуу принцибине а т а й ы н төктөлуп өтпөсөк
болбойт. Себеби саламдашуу адамдын ыймандуулугунун
бир бөлүгү болуп, адам касиетинин көрсөткүчүнүн эң з а р ы л
ш а й м а н ы болуп, адамдын м а д а н и я т ы н ы н , б а ш к а адамдар

128
менен түзгөн мамилесинин, б а ш к а адамдарга болгон урмат
с ы й ы н ы н белгиси.
Саламдашуу адеп-ахлактын көрсөткүчү болуп, адам-
дарды бир-бирине ж а к ы н д а ш т ы р а т , туугандаштырат, до-
стоштурат, кээ бир б а ш к а адамдарга болгон мамилеңди, көз
к а р а ш ы ң д ы оңдойт. Саламдашуу адамдагы улуу касиет. Са-
л а м д а ш у у н у ар бир адам билүү керек. Б а л д а р д ы саламда-
шууга үйрөтүү зарыл. Болгондо да «озунуп» салам бергенге.
Ж а ш бала төрт ж а ш ы н а н баштап, чоң болобу, кичүү боло-
бу, анын к и м болуусуна карабастан саламдашууну билге-
ни ж а к ш ы . Б и р ө ө салам айтса а л и к алууну да билген дурус.
А н ы ата-эне бала мектепке барганга чейин үйрөтүп коюусу
керек. Б у л , ата-эненин эң чоң милдети. Адат болуп калган-
дай араб тилинде «Ассалоому алейкум» деп салам айтабыз,
а н ы н мааниси «сизге т ы н ч т ы к к а а л а й м ы н » дегендик. А л и к
алган к и ш и «Ва алейкумсс салам» деп жооп берет, мааниси
«мен да сизге т ы н ч т ы к к а а л а й м ы н » дегени. Ошентип салам-
дашуу т а р б и я н ы н өтө з а р ы л компоненттеринин бири болуп,
ы й м а н д у у л у к т у н б а ш т а л ы ш ы к а т а р ы көрүнөт.
П р а к т и к а көрсөтүп жүргөндөй көпчүлүк үй-бүлөлөрдө
балдарына саламдашууну үйрөтүп к о ю ш п а й т . Мектепке
барып деле көпчүлүк балдар с а л а м д а ш к а н д ы билишпейт.
Мектепке барып к а л с а ң көпчүлүк окуучулар ж а н ы ң д а н ун-
ч у к п а й кете беришет. Муну туура түшүнүү керек, мындай
о к у я бардык эле жерде бирдей эмес. Ал мектептин тарбия-
лоо деңгээлине ж а р а ш а болот.
Ы й м а н д у у л у к т у н дагы бир белгиси «адал» ж а ш о о же
маңдай териң менен ж а ш о о . «Адал», «Халол»-бул араб сөзү,
бизче «уруксат», «мүмкүн» деген маанини туюндурат...
Б у л сөздүн мааниси терең, б а ш к а ч а айтканда, ы й м а н эмне-
ни уруксат берсе ошону гана жасоо. Ы й м а н с ы з д ы к к а ж о л
бербөө же болбосо «арам» иштерди жасабоо. «Арам» деген
«тыюу салынды»деген м а а н и н и берет. Ы й м а н эмнеге тыюу
салат? Албетте, эң оболу ы й м а н с ы з д ы к к а . Ы й м а н с ы з д ы к -
к а адамдын к а н д а й касиеттери кирет? А й т ы л ы п жүргөндөй
ж е т и м и ш т е н а ш ы к түрлөрү бар.

129
Алар:
1. Ариетсиздик.
2. Ачуулуулук, к ы з у у кандуулук.
3. А м а л к ө й л ү к .
4. Ач көздүк, а л д ы м - ж у т у м д у к , дүйнөприздик, суктук.
5. А р а м з а л ы к , ж а л к о о л у к .
6. А р а к е ч т и к .
7. А р а м д ы к , арам ойлук.
8. А л д а м ч ы л ы к , к а л п сүйлөө.
9. Арбоочулук.
10. А я л з х а т ы н зордуктоо.
11. Бекерпоздук, ж а т ы п ичерлик, с а л п а я к т ы к , ( б о м ж ) .
12. Б и л и п туруп билмексен болуу.
13. Б а ң г и ч и л и к .
14. Бирөөнүн дүйнөсүнө көз артуу.
15. Б у з у к у л у к .
16. Бирөөнү маскаралоо, ккмсинтүү.
17. Б е й к а п а р л ы к , к а й д ы г е р л и к .
18. Д у ш м а н д ы к , з ы я н келтирүү.
19. Ж а н - ж а н ы б а р л а р г а азап берүү.
20. Ж е р д е ш ч и л и к жасоо (жаманы).
21. Ж а п а й ы л ы к , т ү р к ө й л ү к .
22. Зомбулук.
23. З ө ө к ү р л ү к .
24. Эки ж ү з д ү ү л ү к , бетбактык.
25. И ч и т а р д ы к , мерездик, көрө албастык, б а к ы л д ы к .
26. Кекрейген, көзгө илбестик.
27. Кербезденгендик, керилгендик, өзүн а ш ы к ч а баалоо
28. К о ш а м а т ч ы л ы к , т и л ж о о л а м а л ы к .
29. К ы т м ы р л ы к , көсөлүк.
30. К ы с ы м г а алуучулук.
31. Каразгөйлүк, к а р а с а н а т а й л ы к .
32. К ы з г а н ч а а к т ы к .
33. Көз боемочулук. к а л п сүйлөө.
34. Көйрөңдүк, о о л у к м а л ы к .
35. Ж а л к о о л у к , а к м а к т ы к .
36. К а р ы з ы н төлөбөгөндүк.

130
 37. К ы я н а т ч ы л ы к .
38. К е к ч и л д и к .
39. К а й р а ш т ы р у у , күүлөштүрүү.
40. К а р а к ч ы л ы к , тоноочулук.
41. Кумарпоздук.
42. Кошкөңүлдүүлүк.
43. Сараңдык.
44. Сойкулук.
45. С ы й к ы р ч ы л ы к .
46. Т а р ы н ч а а к т ы к .
47. Т ы ң с ы н г а н д ы к .
48. Текеберлик.
49. Теңсинбөөчүлүк.
50. Оомалык.
51. М а к т а н ч а а к т ы к .
52. М у ш т а ш ч а а к т ы к .
53. М ы к а а ч ы л ы к .
54. У я т с ы з д ы к , безбеттик.
55. Уурулук.
56. У ш а к ч ы л ы к ,
57. У р у ш ч а а к т ы к .
58. Өзүмчүлдүк.
59. Өч алуучулук.
60. М ы ж ы г о о л у к , эзмечилик.
61. Ы н с а п с ы з д ы к
62. Ы п л а с т ы к .
63. Н а а д а н д ы к , т и л албастык.
64. Н а н т е п к и л и к
65. Оройлук.
66. Ч ы к к ы н ч ы л ы к , с а т к ы н ч ы л ы к .
67. П а р а алуу.
68. Ш ы л у у н ч у л у к .
69. Адам өлтүрүү.
Ы й м а н с ы з д ы к т ы н кээ бирлерине токтолуп кетсек дам
өлтүрүү. Адам өлтүрүү ж ы р т к ы ч абалына өткөн адамдын
к ы л ы к жоругу. Мындан а ш к а н күнөө, күнөөкөрлүк ж о к .
Адам өлтүрүү ж а р а т к а н г а к а р ш ы чыгуу менен барабар. Б у л

131
к ы л м ы ш т ы н эң ж о г о р к у чеги. Адам өлтүргөн адам кайра-
дан коомго к о ш у л г а н ы болбойт, ал өмүрүнүн а я г ы н а чейин
ж а р а т к а н д ы н к а а р ы н көрүүсү зарыл.
У ш а к ч ы л ы к ы й м а н с ы з д ы к т ы н бир белгиси болуп, ин-
сандын эң ж а м а н с а п а т т а р ы н ы н бири. Себеби у ш у н ч а л ы к
ж о к т у бар к ы л ы п , болбогонду болгондой к ы л ы п , айтпаган-
ды а й т к а н д а й к ы л ы п , көрбөгөндү көргөндөй к ы л ы п , апыр-
тмалап туруп, б а ш к а бир к а б ы л алуучуга ж е т к и р и л г е н ту-
ура эмес кабар. Көпчүлүк учурларда у ш а к т ы н а й ы н а н эки
адам, же эки үй-бүлө, эки мекеме, эки мамлекет ч а т а к т а ш ы п
кетүүсү мүмкүн. У ш а к т ы ы й м а н с ы з гана адам айтат. Ошон-
дуктан да « у ш а к ч ы а р к ы дүйнөгө барганда тозокто, к а с а п ч ы
м а л д ы н этин и л г и ч к е илгендей, т и л и н е н и л и н и п турат» деп
коюшат. У ш а к айтуу бул к е ч и р и м с и з күнөө. М ы н а у ш у н д а й
касиеттен ата-энелер балдарын оолактатуусу зарыл. Андан
к и й и н к и дагы бир ы й м а н с ы з д ы к т ы н белгиси, бул «бузуку-
чулук». Б у з у к у адам ж ө н ж а ш а й албайт. А р д а й ы м а н ы н
оюнда бирөөнү бузуу. Бүтө турган и ш т и бүтүрбөө, ойдогу-
дай и ш т и бузуу. Б у з у к у адам адамдар менен тез сөз таап,
коюн-кончуна байкалбастан эле к и р и п алат. Адамга ж а к ы н
болуп, адам психологиясын ийне жибине чейин үйрөнгөн
к и ш и болот. Б у з у к у л у к и ш и н ал милдетиндей аткарат. Ал
бузукулугунан рахат алат. Д а г ы бир ы й м а н с ы з д ы к бул-
»сойкулук». Сойкулук ж а м а н илдет. Ага т а р т ы л ы п кетүү
оңой. Сойкулук эрксиз инсандардын олжосу. Сойкулук адат
эркекте да, аялда да болот. Б у л өзүнүн дене к у м а р ы н кан-
дыруу. Ошондой өздөрүнүн ж а м а н аракеттери менен үй-
бүлө түйүндөрүнө доо кетирет. Сойкулук бул з а р ы л ч ы л ы к
эмес, көнүмүш, кумар ж а з у у , ж а м а н адат. Эрктүү адамдын
андай илдетти жеңүүгө кудрети жетет. Ошондуктан да мын-
дай адаттын коомго к а н д а й к о р к у н у ч к е л и п ж а т к а н д ы г ы н
ж а ш муун а к ы л ы н а түйүп алуусу керек.
Ы й м а н с ы з д ы к т ы н к а т а а л белгилеринен бири «эки
ж ү з д ү ү л ү к » . Б у л да адам мүнөзүнүн бир касиети болуп ый-
м а н с ы з д ы к т ы н уюткусу. Эки жүздүү адам өтө коркунуч-
туу. Анда ы й м а н болбойт. Эки жүздүүлөр жөнүндө И м а м
А л и у ш у н д а й деген «эки жүздүү адамдардан сактан, себеби,

132
алар өздөрү да а д а ш к а н , б а ш к а л а р д ы да а д а ш т ы р а т , алар-
дын с ы р т к ы көрүнүшү таза көрүнгөнү менен и ч к и дүйнөсү
ооруу». Эки ж ү з д ү ү адамдар өздөрүнүн п а с т ы г ы н ы н себеби-
нен эч к а ч а н өзүнөн б а ш к а г а ж а к ш ы л ы к ойлобойт, өзүнүн
наадандыгын сезип туруп, өзүн ж а к ш ы көрсөтүү үчүн
бирөөлөрдү ж а м а н д а й т . Эки ж ү з д ү ү л ү к т ү н коркунучтуулу-
гу, сен, а л д ы ң д а г ы адам к и м экендигин билбейсиң. Сенин
алдыңда, сени т а а н ы г а н к и ш и н и н өңү турат, бирок анын
ч ы н ы г ы мазмуну руханий дүйнөсүндө. Ал сени ж е к көрүп
турса да м а к т а й берүүсү мүмкүн. Эки жүздүү адамдардын
көпчүлүгү, сүйлөгөндө бирди сүйлөйт, аткарганда б а ш к а н ы
аткарат. Ж а ш баланын аң-сезимине эки ж ү з д ү ү л ү к , ж ү з ү
к а р а л ы к касиеттердин тамыр ж а й ы ш ы н а ж о л бербей, андай
илдеттен сактоо зарыл. Ы й м а н с ы з д ы к илдеттери ж у г у ш т у у
болот. Ж а к ш ы л ы к к а караганда ж а м а н д ы к т ы бала тез ка-
был алат. Мисал үчүн, балаңа «оюнчугуңду тиги балага бе-
р и п тур, ойноп турсун» десең көнбөйт, бербейт, сен берип
койсоң ы й л а п ж а т ы п к а й р а алат. А бирөөнүн баласынын
оюнчугун а к ы р ы н уурдап келет. Б а л а н ы н ж ө н ө к ө й эле бир
аракетинен ы м а н д у у л у к ж а н а ы м а н с ы з д ы к касиеттеринин
көрүнүшүнө күбө болдук. А з ы р к ы о к у я д а бала ыймандуу-
л у к к а караганда ы й м а н с ы з д ы к касиеттин көбүрөөк кабыл
а л ы п , өзүнүн аракеттеринде а м а л и я т т ы к ж а к т а н пайдала-
н ы п ж а т а т . Ошентип, эгерде ата-эне үй-бүлө тарбиясында
бала мүнөзүндөгү негативдик ж а к т а р ы н бош койсо, пер-
зенти тез эле өзүнүн ы й м а н с ы з д ы к касиеттерин көрсөтүп,
ошол багытка бурула баштайт.
Жогоруда, ы й м а н д у у л у к т у н ж а н а ы й м а н с ы з д ы к т ы н
белгилеринин сезимге таасир берүүчү касиеттери менен
бир аз болсо да т а а н ы ш т ы р д ы к . У ч к а й сөз к ы л д ы к . Эми,
өзүнө т а р б и я н ы н к у р а л ы к ы л ы п , андан болгонунча натый-
ж а л у у пайдалануу, ата-энелерге байланыштуу. Жогоруда
көрсөтүлгөн ы й м а н д у у л у к т у н принциптерин и ш т и к т ү ү пай-
даланып, баланын адеп-ахлагынын, жүрүү-туруунун нор-
м а л а р ы н а а й л а н т ы п алуу ата-энелерге байланыштуу. Б у л
багытта ата-энелерге, үй-бүлө мүчөлөрүнө чоң и й г и л и к т е р
каалайбыз.

133
 2. Жаш муунду үй-бүлөдө тарбиялоо жараянында
ата-бабаларыбыздын жана диний тарбиянын кээ бир
тарбиялоо ыкмаларынан пайдалануу.
Үй-бүлө т а р б и я с ы н ы н , өтө мазмундуу, б а й ы р к ы тары-
хы бар. К ы л ы м д а р бою с а к т а л ы п , ж а ң ы т а ж р ы й б а л а р ме-
нен б а й ы т ы л ы п , ар тараптан сыналган ж а н а эффективдүү
ы к м а л а р ы н а ж а н а өзүнүн улуттук өзгөчөлүгүнө ээ жолдо-
ру менен бай, тарбия булактары, тарбия авангарды бол-
гон. Ал, элдик тарбия, элдик педагогика. Элдик т а р б и я н ы н
таасирдүүлүгү өтө күчтүү. Себеби а н ы н пайдубалында элдин
к ы л ы м д а р бою чогулткан тарбиялоонун м а ң ы з ы , мазмуну,
принциптери ж а т а т . А л а р д ы н баары элдик жомоктордо, ма-
калдарда, л а к а п т а р д а , элдик оюндарда, фольклордо ж а н а
диний ш а р и а т т а р д а к а м т ы л г а н . К ы р г ы з элинин алгачкы-
л а р ы б.э. У П - У Ш - к ы л ы м д а р ы н д а м у с у л м а н ч ы л ы к т ы к а б ы л
алган болсо, ошодон бери д и н и й - ш а р и я т т ы аткаруу менен
а н ы адам рухун тазалоочу, тарбиялоочу, ф у н к ц и я с ы н а н то-
лугу менен п а й д а л а н ы ш к а н . А н ы н көп принциптери элдик
тарбияга а й л а н ы п да кеткен. М ы н д а й ы н ч а айтканда, элдик
тарбия ы к м а л а р ы менен диний тарбия ы к м а л а р ы н ы н ара-
сындагы к ы р сүрүлүп, тарбия усулдары ж у у р у л у п калган.
Ошондуктан да кээ бир элдик тарбия ы к м а л а р ы диний тар-
бия ы к м а л а р ы менен т е к т е ш . Экөөн эки ж а к к а а й р ы г а н г а
болбойт. Элдик тарбия болобу, диний тарбия болобу макса-
ты бирөө, инсанды адептүүлүккө тарбиялоо. Б у л эки тар-
б и я н ы н маанилүүлүгү ж а н а баалуулугу т а к м ы н а ушунда.
Ошондуктан да бүгүнкү күндө мектепке ч е й и н к и балдарды
үй-бүлөдө тарбиялоо ж а р а я н ы н д а элдик тарбия менен ди-
ний т а р б и я н ы а й к а л ы ш т ы р ы п , перзентибиздин адеп-ахлак,
жүрүү-туруу, мамиле нормаларын к а л ы п т а н д ы р у у г а багыт-
тасак дурус болот. Себеби аты аталган эки тарбия органика-
л ы к т ы г ы з б а й л а н ы ш т а пайдаланылса тарбия ж а р а я н ы н ы н
н а т ы й ж а л у у л у г у көз көрүнөө ж а к ш ы р а р ы н а и ш е н и м бар.
Мында бизге ата-бабаларыбыздан к а л г а н тарбия жолдору
ж а р д а м берет. Б а й ы р т а д а н чоң-ата, чоң-энелерибиз ж а ш
муундарын ж ө н ө к ө й ы к м а л а р ж а н а усулдар менен тарбия-

134
л а ш ы п к о ю ш к а н . Анда тарбиялоонун н а з а р и я т ы да, методи-
к а с ы да, багыты да болгон эмес. Б и р о к балдары ыймандуу,
адептүү, ийкемдүү, момун, к ү ж ү р м ө н , эмгекчил к ы л ы п тар-
биялаганга м а ш болушкан. Тарбиялоо ж а р а я н ы н д а эмнени
ж е т е к ч и л и к к е а л ы ш к а н ? Элдин, диндин, үй-бүлөнүн тар-
биясын. Ар бир үй-бүлөнүн өзүнө ж а р а ш а , үрп-адат болуп
к а л г а н , тарбия негиздери болгон. Тарбиялоодо алар элдик
макалдардан, насыят, үлгү ырлардан, ж а ң ы л м а ч т а р д а н ,
т а б ы ш м а к т а р д а н , элдик оюндардан, жомоктордон к е ң и р и
п а й д а л а н ы ш ы п , алардан мисалдар к е л т и р и ш и п , талкуула-
ш ы п , ж ы й ы н т ы к т а р ч ы г а р ы ш к а н . Элдик ч ы г а р м а л а р д ы н
деңгээлин у ш у н д а й б и й и к т и к к е ж е т к и р и ш к е н , андан ар бир
бала с ы й м ы к т а н ы п , к ү ж ү р м ө н д ү ү л ү к тарбиясын алган. Ак-
с а к а л д а р д ы н ж а н а а к ы н д а р д ы н баатырлардын а й т к а н д а р ы
балдардын аң-сезимдеринде « т а ш к а тамга» баскандай болуп
калган. Б а л а тарбиялоодо элдик оозеки а д а б и я т ы н ы н «терс»
образдарынан п а й д а л а н ы ш к а н . А л а р а р к ы л у у балдардын
чочулоо, коркуу сезимдерин ойготушса, ал эми баатырдык
«оң» образдар а р к ы л у у к ү ж ү р м ө н д ү ү л ү к к ө т а р б и я л а ш к а н .
Үй-бүлө тарбиясында айрыкча жомоктогу «алп-
к а р а к у ш » , «желмогуз кемпир», «шайтан», «албарсты» ж . б .
у. Окшогон терс образдардан кеңири п а й д а л а н ы ш к а н . Ошон-
дой эле «Алланын», «Периштелердин» да турмушубуздагы
мааниси четте к а л г а н эмес. Мисал үчүн. «Таңдын а т ы ш ы ме-
нен тур балам, Алла-таала ы р ы с к ы бөлөт, эгер уктап калсаң
ы р ы с к ы д а н каласың», же болбосо, «Эртең менен турарда
ш а й т а н ж е л к е ң д е н басып тургузбай коет, аны с и л к и п салып
туруп кеткин» дешип а й т ы ш а р эле. Ж а ш бала «шайтан бас-
са деле туруп кетемин» деп ордунан ы р г ы п катуу турчуу.
Ошону менен уйкусу а ч ы л ы п үй-бүлө иштерине а р а л а ш ы п
кетүүчү.
Ж а ш бала эртең менен туруп, т а м а к т а н а р алдынан бети-
колун жуубай эле т а м а к т а н у у г а аракет ж а с а й баштаса, а н ы
байкаган ата-эне «Балам, эгерде бети-колуңду ж у у б а й т а м а к
жесең, ш а й т а н к о ш у л у п жейт»-дешер эле. Ал сөз д а й ы м ба-
л а н ы н к у л а г ы н д а болуп, ш а й т а н к о ш у л у п т а м а к жебесин
деп бети-колун ж у у п , андан к и й и н т а м а к т а н у у г а олтурган.

135
 Ошондой эле «Адамдын эки желкесинде ак ж а н а к а р а
периште болот, ж а к ш ы иштерди ж а с а с а ң ак периште, ал
эми ж а м а н иштерди ж а с а с а ң к а р а периште ж а з а т , ар бир
адам, ал дүйнөдө, к ы л м ы ш ы н а ж а р а ш а ж а з а с ы н алат» де-
ген сөздөрдү а й т ы ш ч у у . Б а л д а р бул сөздөргө ы н а н ы ш ы п
ж а м а н иштер жасабаганга аракет ж а с а ш ы п , өз аракеттерин
көзөмөлдөшкөн. К а н д а й д ы р бир иш баштаар а л д ы н а н ошол
сөдөр ойго к е л и п , ж о о п к е р ч и л и к т и эсине салып турган. Же
болбосо, « А к с а к а л д ы н с а к а л ы улуу, өзү ыйык» дешер эле.
Мындай маанидеги сөздү у к к а н ар бир бала ак сакалдуу ка-
р ы я н ы көрсө, же к е з д е ш и п калса, урматтап, сыйлап, алды-
нан к ы я басып өткөндөн т а р т ы н ы п турар эле. А н ы көргөн
аксакалдар андай балдарды а л к а ш ы п , к и м д и н баласы экен-
дигин с у р а ш ы п , «сени т а р б и я л а г а н ата-энеңе баракелле»
дешип, балдардын көңүлдөрүн көтөрүшкөн. Ошондой эле
А к с а к а л д а р көчөдө өзүн туура эмес а л ы п ж ү р г ө н балдар-
д ы көрүшсө, а л д ы л а р ы н а ч а к ы р ы ш ы п а л ы ш ы п , «кимдин
баласысың?», «эмне үчүн анттиң-минттиң» дешип, сурам-
ж ы л а ш ы п , өздөрүнүн а к ы л - н а с а а т т а р ы н беришчү. Мын-
дай т а р б и я л ы к и ш т и н мааниси өтө таасирдүү болгон. Се-
беби алар кээ бир адамдардын балдарынын коомдук жерде
өздөрүн ж а м а н а л ы п ж ү р ү ш к ө н д ү к т ө р ү н аш-тойлордо айт-
т ы ш ы п ж и б е р и ш ч ү ү . Мындай абал «тартипсиз» балдардын
ата-энесине да өтө чоң м о р а л д ы к сокку болор эле. Б у л алар-
дын а т а л ы к н а а м ы с ы н а өтө каттуу тийген. Ошондуктан эл
ичинде ата-энеме сөз т и й и п калбасын д е ш и ш и п , балдар,
«Аксакалдардын көздөрүнө урунуп к а л б а й л ы к » дешип,
өздөрүн далдаага а л ы ш ч у у . Б ү г ү н к ү күндө к а д и м к и ак-
с а к а л д ы н да урмат-сыйы калбай бара ж а т к а н с ы я к т а н а т .
А л а р д ы н у р м а т ы н к е т и р и п ж а т к а н ата-энелерибиз. А л а р
үйлөрүндө отурушуп а л ы ш ы п , «Аксакалдар эмне болушуп-
тур, баланчы а к с а к а л өзүчү, кечээ эле а р а к к е ч т и к к ы л ы п ,
көчөлөрдө ж а т ы п жүргөн, эми эле а к с а к а л болуп к а л ы п т ы р -
бы?» дегендей сөздөрдү балдарынын алдында а й т ы ш ы п , ак-
с а к а л д а р д ы н да беделдерин т ү ш ү р ү ш ү п ж а т ы ш а т . А н ы ук-
к а н бала эмне болот эле? Ата-эне өтө с а л м а к т а п сүйлөгөнү
оң. Б у л сөз бир гана А к с а к а л д ы н гана беделин түшүрбөй

136
у ш у н д а й сөздү а й т к а н ата-эненин да беделин түшүрөт, муну
унутпаган ж а к ш ы . Б у л биринчи ж а г ы болсо, э к и н ч и ж а г ы -
нан эртең эле өзүбүз да А к с а к а л болорубузду унутушубуз
керек эмес.
Б а л д а р д ы ой келди же болбосо өз сөзүн көзөмөлдөбөй
оюна эмне келсе ошону сүйлөй баштаса, ата-эне, а н ы тый-
ып «балам А л л а ж а к ш ы сөзгө да «оомийин» дейт, ж а м а н
сөзгө да «оомийин» дейт» ж а к ш ы каалоо тилектерден ай-
т ы п олтуралы деп а й т ы ш ч у у . Б у л сөз ой келди сүйлөй баш-
таган адамды эсине келтирип, туура сүйлөөгө багыттап коер
эле. А й р ы к ч а ата-энелерибиз ж а ш баланы ж а ш ы н а н тар-
бия берүүгө көңүл бөлүшкөн. Үйүнө мейман к е л и п калса,
бир алдың колуна суу куюп, сууну ж а ш балага куйдуруп,
үйгө к и р д и р и п , а к с а к а л д а р д ы үйдүн төрүнө өткөрүп, эркек-
терин бир ж а г ы н а , а я л д а р ы н бир ж а г ы н а олтургузушкан.
Колго сууну ж а ш бала куюп, колуна ч а ч ы к т ы (сүлгү) асып
койгон. Колдорун ж у у п бүтүп, а к с а к а л д а р балдарга батаа
беришкен, же ж а к ш ы л ы к т а р к а а л а ш к а н , «колго суу куй-
гандын сообу өтө улуу» дешип а й т ы ш ч у у . Ошентип балдар
өзүнөн чоңдорго к ы з м а т жасоону үйрөнүшкөн.
Меймандар үйгө к и р и п о т у р у ш к а н д а н к и й и н үй ээсин
ч а к ы р ы ш ы п колун ж а й ы ш ы п «Оомийин» дешип батаа тар-
т ы ш ы п , андан к и й и н бири-биринен «эсен-соолугун» сура-
ш ы ш к а н . У ш у л а р д ы н баары ж а ш баланын аң-сезиминде
өчпөс из к а л т ы р г а н .
Меймандар менен к ө р ү ш к ө н ү к е л и ш к е н тууган-уруктар,
дос-жарлар, коңшу-колоңдор баары үйгө киргенде мейман-
дарды көрөрү менен «Ассалоому алейкум» дешип салаам
беришкен, меймандар болсо «Ва алейкумсс салам» дешип
а л и к а л ы ш к а н . Меймандар менен кол а л ы ш ы п саламдаш-
к а н д а н к и й и н олтурушуп, «Оомийин» дешип батаа тарты-
ш ы п , акыбал с у р а ш к а н . Эгерде меймандар т а м а к ж е ш и п
ж а т ы ш к а н болсо, аларга ы ң г а й с ы з д ы к т а р жаратпоо макса-
тында «көргөнүбүз көрүшкөн» дешип, эдин к а т а р ы н а от-
ура к е т и ш к е н . М ы н а у ш у н д а й үрп-адаттардын баары, анын
тартиби өз кезегинде балдардын к а б ы л алуунда болуп, аң-
сезиминен терең орун алган. А л а р чоңоюшканда көзү ме-

137
нен көргөндөрүн к ы й ш а ю с у з к а б ы л а л ы ш ы п , а т к а р ы ш к а н .
Мейман күтүү жөрөлгөлөрүрүнүн көптөгөн түлөрү болуп,
бала тарбиялоодо чоң роль аткарат. Мисал үчүн дасторкон-
го даамдардын түрлөрүн коюу, т а м а к т а н алууну сунуштоо,
чай к у ю п берүү, т а м а к бергенде а н ы а к с а к а л д а ш т ы р ы п тар-
катуу ж.б.у.с.
Меймандарга меймандостукту көрсөтүү, аларга д а й ы м а
көңүл бөлүү, аларга урмат-сый көрсөтүү, конокторду узату-
уга ч е й и н к и ж а р а я н д ы н т а р б и я л ы к маанисин эч нерсеге са-
л ы ш т ы р ы п болбойт. Б у г а окшогон улуттук үрп-адаттарыбыз
сан ж е т к и с . Ошолордун баарынын бала тарбиясындагы ма-
аниси эч нерсе менен ченелбейт. Б у л улуттук тарбиябыз-
дын баары к ы л ы м д а р барагынын т а р ы х ы н д а көптөгөн ж о л у
өзгөрүлүп, ж а к ш ы жөрөлгөлөр менен б а й ы т ы л ы п , бүгүнкү
күнгө келген. Элибиздин перзенттерин тарбиялоо шайман-
дары а л и толугу менен изилденип бүтө элек. А л и алдында
көптөгөн и л и м и й иштер турат. Элдик т а р б и я н ы н таасирине
кабылбаган инсан ж о к . Бөбөктүгүңдөн баштап, эр ж е т и п ,
а к с а к а л болгонго чейин а н ы н ж е м и ш и н е н татасың. Ошон-
дуктан да орус эли «Век ж и в и , век учись» дешип коюшат,
которгондо «Кылымдар бою ж а ш а , к ы л ы м д а р бою үйрөн»
деген маанини берет экен. М ы н д а й ы н ч а а й т к а н д а к ы л ы м -
дар бою ж а ш а с а ң да тарбия ж е м и ш и н е тойбойт экенсиң.
К ы л ы м д а р бою тарбия алууга м у к т а ж с ы ң . Ошондуктан да
элибиз перзенттерине үзгүлтүксүз тарбия берүүнү эч к а ч а н
эстеринен ч ы г а р ы ш к а н эмес.
Б а л а с ы эрке болуп, т ы й т а ң д а п бара ж а т с а , а н ы олут-
тураак к ы л ы п тарбиялоо м а к с а т ы н д а « Б а л а м тыйтаңдабай
ж а к ш ы ж ү р К а р а т а й т ы й т а ң болуп каласың» деп а й ы л ы н -
дагы ж а м а н к ы л ы к - ж о р у г у бар адамдын образын көз алды-
на келтирген. «Каратай т ы й т а ң болуп калбайын» деп бала
өзүн ал ж о р у к т а н тарта баштаган. Себеби К а р а т а й д ы ай-
ы л д а г ы л а р баары «тыйтаң» д е ш и п у я т к а р ы ш к а н . Б а л а с ы н
с е з и м т а л д ы к к а тарбиялоо максатында, эгерде баласы да-
сторкондун алдында т а м а к ж е п ж а т ы п чүчкүрө ж е жөтөлө
баштаса «балам оозуңду колуң менен тосуп, тетири к а р а п
чүчкүргүн же жөтөлгүн» деп үйрөтүшкөн. Же болбосо су-

138
уну, т а з а л ы к т ы сактоо м а к с а т ы н д а ж а ш бала т у ш келди
жерге зааралай берсе « Б а л а м эгерде сууга заараласаң көр
болосуң, ж о л у ң а заараласаң өзүң дебелеп, бутуңа ж а м а н
нерселер и л е ш и п , бутуң оорукчаал болуп калат» дешкен.
Мындай эскертүүлөрдөн к и й и н андай и ш т и жасабаганга
аракет ж а с а й баштаган. Б а л а с ы т а м а к т ы тандап ж е й башта-
са ж а м а н ы ң к у р десе к ы р г ы з д а р « Ж а м а н д ы н ж а р т ы өнөрү
а ш ы к » дешкен, сага эмне болгон? «Антип ж а т а с ы ң » , «мин-
тип жатасың» дешип м ы с к ы л д а ш ы п , баланы у я т к а р ы п , ан-
дай ж а м а н адаттардан а р ы л т ы ш к а н . Эгерде баласы колун
ж у у г а н д а н к и й и н аарчыр алдынан колун силксе «антип
колуңду силкпегин, колуң арам болуп калат, сүлгүгө арчы»
дешчүү. Б у л да адепти сактоонун бир түрү болгон. Маани
берилген. Ошондуктан бала а н ы аткарууга аракеттенген.
Ж а ш балдар ойношуп ж а т ы ш ы п , бири-бирин к а р а ш ы п
а л ы ш ы п , бири-бирине түпүрүшө башташса « Б а л д а р ы м
антүүгө ж а р а б а й т , антпегиле бетиңерге ж а р а чыгат» де-
ген. Бетке ж а р а чыгат экен дешип, ал ш о к т у к т а р д ы кай-
талабаганга аракет ж а с а ш к а н . Же болбосо бир үй-бүлөнүн
балдары к а й р а - к а й р а ата-энесине бири-бирин ар түрдүү се-
бептер менен ж а м а н д а ш ы п келе беришсе, балдарын экөөн
тең чогултуп, « Б а л д а р ы м бири-бириңди у ш а к т а й бербегиле,
тилиңерге тибиртке чыгат» дешкен. Ушундай жолдор менен
ушактабоого үйрөтүшкөн. Үй-бүлөдөгү бир туугандар уру-
ш у п кетишсе, а й р ы к ч а к ы з бала менен уул бала «Антпеги-
ле, к ы з д ы н к ы р к ч а ч ы улуу, к ы з баланы антчүү эмес, уят
болот анткен сен жигитсиң» деп уулун т ы й ы п койгон. На-
т ы й ж а д а ж а ш баланын аң-сезиминде « к ы з д ы к а п а л а н т к а н
жарабайт турбайбы» деген п и к и р к а л ы п т а н г а н .
Ата-энелер б а ш к а балдардын үлгүсүндө баласын тарби-
ялоого да көңүл бөлүшкөн. Б а ш к а баланын өз үйүндө атка-
р ы п ж а т к а н и ш т е р и н а ш ы р а мактап, тигинин баласы «анти-
птир-минтиптир, а н ы а т к а р ы п т ы р - м у н у а т к а р ы п т ы р , антип
ж а с а п т ы р - м и н т и п жасаптыр» деген сөздөрдү баласына айта
беришкен. Муну менен сен эмнеге жасабайсың? Ал баладан
эмнең кем, сен деле ж а с а с а ң болот эле го дегендей м а а н и н и
баласына сиңирген. Б и р о к ата-энелер мындай сөздү айтуу

139
менен а ш а ч а б ы ш ы п к е т и ш к е н эмес. Б а л а с ы н ы н к а б ы л алу-
усун б а й к а ш ы п т у р у ш к а н . Б а ш к а адамдын баласын мак-
тоонун чеги өз баласынын к ы ж ы р ы н келтире баштаганда
к а п ы с ы н а н токтоткон. Б а л а к ы ж ы р ы н кимден ч ы г а р а р ы н
билбей, н а т ы й ж а д а кепти аткарууга аргасыз болгон.
Ата-энелер көбүн эсе меймандар же болбосо коңшу-
колоңдор киргенде, баласынын алдында, а н ы н аткарган жу-
м у ш т а р ы жөнүндө с ы й м ы к т а н у у менен а й т ы п берген. Мын-
дай чара бир ж а г ы баланын көңүлүн көтөрсө, э к и н ч и ж а г ы
дагы ж а ң ы иштерди аткарууга түрткөн.
К ы ш ы н д а болсо балдарын ж ы л у у кийинтүү максатын-
да «балам байкадыңбы а я з ата түнүндө к е л и п , терезебиз-
ге сүрөт т а р т ы п кетиптир, бул а н ы н ж ы л у у к и й и н г и л е , же
болбосо койнуңарга к и р и п , үшүтүп, оорутуп коемун дегени»
деп, балдарынын көнбөгөнүнө койбой ж ы л у у к и й и н т и ш к е н .
Б а л д а р д а ж ы л у у кийинбесем болбойт окшойт деген ой пайда
болуп, к и й и н ал адатка айланган. Же болбосо бала к ы ш ы н -
да денеси ысып, т а м а г ы ооруп к а л с а ата-энелер балдарына
«эмне, к а р жедиңби, муз жедиңби, денең ы с ы п к а л ы п т ы р ,
ооруп к а л ы п т ы р с ы ң . Антпегин деп мен сага к а н ч а ж о л у ай-
тамын» деп т и л д е ш к е н . Б а л а болсо с ы р ы м д ы билип алып-
тыр деп у н ч у к п а й у к к а н . Б а л а деген бала, ж а к ш ы болуп
калгандан к и й и н ал адатын дагы к а й т а л а й т . Кайталабасын
десе ата-эне к а й р а - к а й р а айтып, д а й ы м а көзөмөлдөө зарыл.
Ата-энелер балдарын т а м а к жегенге отурганда тамак-
ты «бисмиллахир р а х м а н и р рахийим» деп ж е г и н д е ш и п
үйрөтүшкөн. Ошентип жесең «тамагың берекелүү болот,
ж а к ш ы сиңет» дешкен. Б а л д а р ошого үйрөнүшкөн.
Б у л а р д а н т ы ш к а р ы чоң-ата, чоң-энелерибиз өздөрүнүн
насыят сөздөрүн а й т ы ш к а н . Мисал үчүн, Бирөө бирөөгө са-
л а м жиберсе же бир сөздү а й т ы п баргын десе, унутуп кал-
бай сөзсүз а й т ы п барган. Эгер антпесең «Алланын алдында
к а р ы з болуп к а л а с ы ң » . Ошондой эле бирөө сага салам берсе,
сен а л и к албасаң «карыз» болуп к а л а с ы ң дегендей сөздөрдү
айтышкан.
Жүрүү-туруу, адеп-ахлак боюнча да бир топ сөздөрдү
а й т ы ш к а н , мисалга алсак, «турган-отурганга, аттуу-жөөгө

140
мурда салам айтат, ж а ш балдар А к с а к а л д а р д ы н м а ң д а й ы н а н
баспайт, эгерде А к с а к а л колун сунса, ж а ш , колун а л ы п са-
л а м д а ш а т , ж а ш а к с а к а л г а биринчи болуп, колун көкүрөгүнө
а л ы п , бир аз и й и л и п салам берет, а я л д а р колун сунса, эр-
кектер колун а л ы п амандашат, А к с а к а л сүйлөп ж а т к а н д а
ж а ш т а р а н ы н сөзүн бөлбөйт» дегендей сөздөрдү көп айтыш-
к а н . Б и р аздап отуруп бул насаатар ж а ш балдардын жүрүү-
туруу нормаларына а й л а н ы п калган.
А к с а к а л д а р ж а ш балдардын к а й т п а с т ы г ы н , баатырды-
гын, эрдигин байкап көрүү үчүн бир баланы э к и н ч и балага
«Кудайдан коркосуңбу же тиги Манастан коркосуңбу» деп
сураган. Албетте э к и н ч и бала Кудайдан коркомун Манастан
к о р к п о й м у н деген. Андай болсо, кудай мушуңду а л ч ы деген.
Экинчи бала биринчи баланы а к ы р ы н муштаган. Б и р и н ч и
бала да жооп к а т а р ы э к и н ч и баланы муштаган, ошентип
чатак б а ш т а л ы п кеткен. Эки ж а к эми м у ш т а ш а баштаганда
А к с а к а л д а р «Ой баатырлар, экөөң тең баатыр экенсиң, мен
т а м а ш а л а ш а п эле койдум, келе ж а р а ш к ы л а » деп, экөөн би-
ри-бирине ж а к ы н д а ш т ы р ы п , экөөнүн ч ы п а л а к т а р ы н бири-
бирине к а р м а т ы п , чийелентип ж а р а ш т ы р ы п койгон. Муну
менен алар балдарды мамиле жасоого, чатактарда ж а р а ш у у
а р к ы л у у чечүүнү үйрөтүшкөн, ошол эле учурда ж а ш му-
у н д а р ы н ы н элдин керегине, н а м ы с ы н а ж а р а й турган болуп
өсүп ж а т а б ы же ж о к п у деген суроого жооп а л ы ш к а н .
Б а л д а р ы н ж а ш ы н а н этият болууга үйрөтүшкөн, жер-
ди туман басканда аттанып жолго ч ы к п а г ы л а деп насаат
беришкен. Себеби туманда « а з ы т к ы » , «албарсты» жүрөт
дешкен. Ал боюнча болгон о к у я л а р д ы а й т ы ш ы п «баланчы
жерде б а л а н ч ы н ы а з ы т к ы а д а ш т ы р ы п кетиптир, түкүнчү
жерде түкүнчүнү албарсты а д а ш т ы р ы п кетиптир, н а т ы й ж а -
да акыл-эсинен а ж ы р а п к а л ы п т ы р » деген сөздөрдү айтыш-
к а н . Муну у к к а н бала туманда жолго чыгуу коркунучтуу
экендигин сезген.
А к с а к а л д а р а й р ы к ч а суктануу, т а м ш а н у у менен элинин
ч ы г а а н у у л - к ы з д а р ы тууралуу балдарга а й т ы ш ы п бериш-
кен. У ш у н ч а л ы к к у ю л у ш т у р у п . Көркөмдөп а й т ы п берген-
диктен балдар дем албай у г у ш к а н . Негизинен баатырлар,

141
акындар, хандар, эл баатырлар, манасчылар, у л а к ч ы л а р
жөнүндө сөз болгон. Ошону менен балдарды урматтоо-сы-
лоо, ошолорго тиешелүү аракет жасоо, ошолордой болууга
үйрөткөн. Мындай үлгү алган балдар бир гана өз элиндеги
чыгаан инсандарды билип т и м болбой, б а ш к а жерлердеги,
б а ш к а элдердеги элден ч ы к к а н чыгаандарды б и л и ш к е н , ат-
т а р ы н а т а ш к а н , алардын эрдиктери менен т а а н ы ш болуш-
кан.
А й т ы п отурсак мындай мисалдар көп. Ата-бабаларыбыз-
дын тарбиясы турмуштун ар к а н д а й к ы р д а а л д а р ы н а ылай-
ы к т а ш т ы р ы л ы п түзүлгөн. Ар биринин өзүнчө т а р б и я л ы к
мааниси бар. Б у г а диний т а р б и я н ы н да кээ бир жагдайла-
р ы н ы к т а ш т ы р с а к мындан коом гана у т у к к а ээ болот. Мек-
тепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балдарды тарбиялоо н а т ы й ж а л у у
болуп, коомубуз ар тараптан ө н ү к к ө н маданияттуу инсандар
менен толукталат. Албетте бул ж а р а я н д а ата-эненин ээлеген
орду чоң.

142
 Пайдаланылган адабияттар:
1. Р а х и м о в а М.Р. Үй - бүлөдө балдарды адептүүлүкө тарби-
ялоо « Мектеп»
Б а с м а с ы . Фрунзе 1974 ж.
2. Абдураимова З . С . Б а л а н ы мектепке окууга даярдоодо үй-
бүлөнүн ролу. Ош 2 0 0 4 ж
3. Л.Ионова, М . Р а х и м о в а Б а л д а р д ы эмгекте адептүүлүкө
тарбиялоо мектептен
1978 ж Фрунзе
4. Ж у м а л и е в а Ж « Ж а ш к у р а к психологиясы Б и ш к е к 2001
5. Ж и л ь ц о в П А Воспитательная работа в сельской й шко-
ле М осква 1980
6 Н и к о л а е в Л Н Воспитывать человека Москва 1979г
7 Воликова Т В Учитель и семья . Москва 1979г.
8 Типовая программа воспитания и обу чения в детском саду
.(под редакцией Р.А.Курбатовой, Н . Н . П о д я к о в а ) Москва
1984 г.
9 Эрте ж а ш т а г ы балдар менен өткөрүлүүчү д и д а к т и к а л ы к
оюндар ж а н а сабактар .
(Балдар б а к ч а с ы н ы н т а р б и я ч ы л а р ы үчүн колдонмо) Фрунзе
1989-ж.
10. Б а л д а р бакчасында э с т е т и к а л ы к тарбия берүү. Фрунзе
1967-ж.
11. Б а б а д ж а н . Музыкальное воспитание детей раннего воз-
раста. Москва 1967-г.
12. Межуев В.М. О понятии «культура». Москва 1968-г
13. Гордин Л.Ю. Поощрения и н а к а з а н и я в воспитании де-
тей. Москва 1971-г.
14. Леви В. Өзүн-өзү б а ш к а р а билүү бул искусство. Фрунзе
1975-г.
15. И с т и к л о л даврида оила к а д р и я т л а р и н и н г трансформа-
ц и я л а ш у в ж а р а е н л а р и . г. Фергана 2007г.
16. Маматина М.В., МихальчикТ.С., П а т р и н а К.Т. Психоло-
г и я младшего ш к о л ь н и к а . Москва 1970г.
17. Усова А . П . «Роль игры в воспитании детей» .Москва
1976г

143
18. Гальперин С.И. Физиологические особенности детей.
Москва 1965г.
19. Лебедева Н.Т. Ф и з и ч е с к а я воспитание у ч а щ и х с я млад-
ш и х классов в р е ж и м е дня. Минск 1974г
20. Низова А.М. Некоторые проблемы разработки методики
исследования семейного воспитания. «Советская педаго-
гика» 1976г № 11.
21. Эйгес Н. Воспитание ребенка в семье. Москва 1966г.
22. К р у п с к а я Н . К . О дошкольном воспитании. Москва 1959г
23. Маркова Т.3 , Островская Л. «О воспитании дошкольни-
ка в семье». Москва 1963г.
24. К р у п с к а я Н . К . Воспитание в семье. Москва 1961г.
25. А п ы ш Б . , Бабаев Д., Жоробеков Т. «Педагогика». Б и ш -
кек 2002ж
26. Азаров Ю.П. Педагогика семейных отношений. Москва
1976г.
27. Макаренко А.С. «Воспитание в семье и ш к о л е » . Сочине-
ние в 7 томах. т-ЛУ Москва 1957г
28. А р к и н Е.А. Р о д и т е л я м о воспитании. Изд. 2-ое. Москва
1957г.
29. Воликова Т.В. Р е ж и м дня в ж и з н и ш к о л ь н и к а . Москва
1961г.
30. Дорохова А.А. К а к себя вести. Беседа о вежливости и
правилах поведения. Москва 1966г.
31. Свадовский И . Ф . Нравственное воспитание. Москва
1972г.
32. Сухомлинский В.А. К а к воспитать настоящего человека.
Киев 1975г.
33. Я н о в с к а я М.Г. Творческая игра в воспитании младшего
ш к о л ь н и к а . Москва 1974г.
34. Хлорин В.М., Д ж у р и н с к и й «Педагогическое наследие».
Москва 1989г.
35. Б. А п ы ш . Тарбия н а з а р и я т ы . Ош, 1996-ж.
36. Б о р к о ш е в М. Мектепке ч е й и н к и балдардын к ы й м ы л д у у
оюндары. Окуу усулдук колдонмо. Ош 2007-ж.
37. Ж у р а б е к лабораториет ЛТД «Во благо здоровья вашей
семьи». Календарь 2009г.

144
38. П е д а г о г и к а л ы к терминдердин кыргызча-өзбекче түш-
үндүрмө сөздүгү. Түзгөндөр: Миталипов К., Отаханов С.
2007-ж.
39. Игнатовская Г.С. балаңыздын ден-соолугу ч ы ң болсун.
Б и ш к е к 2007-ж.

145
 Мазмуну

Сөз башы 3
Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы балдарга үй-бүлө
тарбиясын берүүнүн өзгөчөлүктөрү.
Б а л д а р д ы тарбиялоодогу үй-бүлө
мүчөлөрүнүн милдеттери 5
Мектепке ч е й и н к и ж а ш т а г ы баланы ы й м а н д у у л у к к а
элдик ж а н а диний т а р б и я л а р д ы н элементтери
менен тарбиялоонун жолдору 5

1. Бөлүк
Үй-бүлөнүн бала тарбиялоодогу орду 6
1.Үй - бүлө жөнүндө.
Үй - бүлө тарбиясы ж а н а а н ы н з а р ы л ч ы л ы г ы 6
2. Үй - б ү л ө мүчөлөрүнүн бала тарбиялоодогу ролу 61
3. Б а л а т а р б и я с ы н д а г ы ата-эненин үлгүсү
жана кызматы 81
4. Б а л д а р г а меткепке ч е й и н к и тарбия берүүдөгү
үй-бүлө мүчөлөрүнүн милдеттери 93
5. Мектеп ж а ш ы н а жетпеген балдарга, үй-бүлө
шартында, т а р б и я н ы н түрлөрүн аң-сезимине сиңирип,
ар тараптан тарбия берүүнү уюштуруу 105

2-бөлүк
1. Үй-бүлө ш а р т ы н д а ж а ш баланын ы й м а н д у у л у к
касиеттерин к а л ы п т а н д ы р у у 122
2. Ж а ш муунду үй-бүлөдө тарбиялоо ж а р а я н ы н д а
ата-бабаларыбыздын ж а н а диний т а р б и я н ы н
кээ бир тарбиялоо ы к м а л а р ы н а н пайдалануу 134
П а й д а л а н ы л г а н адабияттар: 143

146
 КАСЫМОВ ТЫНЫБЕК
МИТАЛИПОВ КАМАЛИДИН

Үй - бүлөдөгү м е к т е п к е ч е й и н к и бала т а р б и я с ы ,
П е д а г о г и к а л ы к окуу ж а й л а р д ы н о к у т у у ч у л а р ы ,
студенттери ж а н а ата-энелер ү ч ү н к о л д о н м о

Корректор Кадыров Ж.
Редактор Кадыров М.
Компьютердик калпка салган
Кадыров М.

147
Форматы 60х84 1 / 16 . Көлөмү 9,25 б.т.
Заказ № 447. Нускасы 1000 даана.

148