‫به نام خدا‬

‫درس‪ :‬آشنایی با هنر در تاریخ ‪۲‬‬

‫دانشجو‪ :‬رعنا افشاری‬
‫موضوع‪ :‬عید نوروز‬

‫عید نوروز یکی از جشنهای مشهور ایران باستان است که مردم ایران با فرا رسیدن سال نو آن را برگزار میکنند و این‬
‫عید را به یکدیگر تبریک میگویند‪.‬‬

‫نوروز‪ ،‬کلمه ای در زبان فارسی میانه است و ریشه در زبان اوستایی دارد‪ .‬در زبان امروز‪ ،‬این کلمه را به دو شکل تعبیر‬
‫میکنند‪:‬‬
‫نوروز عام‪ :‬روزی که در آن سال نو شروع میشود و به روز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) مشهور است‪.‬‬
‫نوروز خاص‪ :‬به ششمین روز فروردین‪ ،‬نوروز خاص میگویند که با عنوان «روز خرداد» از آن یاد میشود‪.‬‬

‫در زمانهای قدیم نیز نوروز را با نام «ناوا سردا» و بهمعنای سالی نو میشناختند‪ .‬در زمان هخامنشیان نیز نوروز به‬
‫«نوسارد» و «نوسارجی» مشهور بود‪.‬‬

‫در تاریخ شمسی‪ ،‬اولین روز فررودین را شروع عید نوروز میخوانند‪ .‬نوروز با عبور خورشید از صفحه استوای زمین‬
‫و حرکت آن به شمال آسمان شروع میشود‪ .‬این لحظه شروع را لحظه نخست برج حمل میگویند‪ .‬در تقویم هجری‬
‫خورشیدی‪ ،‬نوروز را با هرمز روز» یا روز «اورمزد» در ماه فروردین برابر میدانند‬

‫افسانه نوروز‪:‬‬
‫با توجه به روایتهای افسانهای موجود‪ ،‬نوروز در زمان جمشید‪ ،‬پادشاه چهارم پیشدادی ایران به وجود آمده است‪ .‬در‬
‫اوستا‪ ،‬یکی از قدیمیترین کتاب های ایران باستان‪ ،‬از فردی به نام جمشید یاد شده که از قدرت فره ایزدی برخوردار بوده‬
‫است‪ .‬جمشید با دستور اهورا مزدا شروع به مقابله با اهریمن میکند؛ چراکه اهریمن در آن زمان خسارات زیادی از جمله‬
‫قحطی و خشکسالی به بار آورده بود‪.‬‬

‫پس از آن که جمشید‪ ،‬اهریمن را شکست میدهد‪ ،‬دوباره شادی و برکت به سرزمین ایران باز میگردد و خشکسالی از‬
‫بین میرود‪ .‬مردم بعدها این روز را به «نوروز» یا «روز نوین» نامگذاری کردند و با کاشتن جو در تشت‪ ،‬این جشن‬
‫باستانی را جاودانه کردند‪.‬‬

‫شاعران و نویسندگان مشهوری همچون ابوالقاسم فردوسی‪ ،‬ابوریحان بیرونی و طبری نیز جمشید را بنیانگذار اصلی‬
‫نوروز میدانند‪.‬‬
‫در روایتی دیگر در شاهنامه آمده است که جمشید در مسیر سفر خود به آذربایجان دستور میدهد تخت‬
‫و تاجی پرزرقوبرق برایش تهیه کنند‪ .‬با تابش خورشید به این تاج زرقوبرقدار‪ ،‬دنیا سراسر نور‬
‫میشود و بهدلیل شادی مردم‪« ،‬نوروز» به وجود میآید‪.‬‬
 ‫اصطالحات و رسم و رسومات ‪:‬‬
‫سفره هفت سین‪:‬‬
‫چند ساعت مانده به تحویل سال نو‪ ،‬خانوادههای ایرانی سفره هفت سین را پهن میکنند و با قرار دادن هفت سین شامل‬
‫سیب‪ ،‬سرکه‪ ،‬سنجد‪ ،‬سمنو‪ ،‬سبزه‪ ،‬سماق و سیر و همچنین قرآن‪ ،‬ماهی‪ ،‬آینه‪ ،‬سنبل و‪ ...‬این روز را بهیکدیگر تبریک‬
‫میگویند‪ .‬هر یک از این نمادها در سفره هفت سین معنای خاص خودشان را دارند‪.‬‬
‫هرکدام از اجزای هفت سین‪ ،‬نشانه مفاهیمی چون رویش‪ ،‬زایش و باروری‪ ،‬فراوانی و برکت و ‪ ...‬است‬
‫ایرانیان با فراهم کردن هفت سین به شماره هفت امشاسپند یا دوازده شماره مقدس برج ها‪ ،‬برای روز نخست بهار وسایلی‬
‫مانند آب و سبزه نماد (روشنایی و افزونی) آتشدان نماد (پایداری نوروگرما)‪ ،‬شیر نماد(نوزایی و رستاخیز و تولد دوباره)‪،‬‬
‫تخم مرغ نماد (نژاد و نطفه)‪ ،‬آیینه نماد (شفافیت و صفا)‪ ،‬سنجد نماد (دلدادگی و زایش و باروری)‪ ،‬سیب نماد (رازوارگی‬
‫عشق) انار نماد (تقدس) سکه تازه ضرب نماد (برکت و دارندگی) ماهی نماد (ماه سپری شده اسفند) نارنج نماد (گوی‬
‫زمین)گل بید مشک گل ویژه ی اسفند نماد ( امشاسپند سپندارمز) در سفره خود می گذاشتند‪.‬‬

‫گالب‪ ،‬نان پخته شده از هفت حبوب‪ ،‬خرما‪ ،‬پنیر‪ ،‬شکر‪ ،‬شاخه هایی از درخت مقدس انار‪ ،‬بید‪ ،‬زیتون‪ ،‬انجیر در دسته‬
‫های سه‪ ،‬هفت یا دوازده تایی) و کتاب مقدس از وسایل دیگر مورد استفاده درسفره هفت سین بود‪.‬‬

‫برخی از منابع آورده اند ایرانیان قبل از اسالم سفره «هفت چین» داشته اند و هخامنشیان در نوروز در هفت ظرف چینی‬
‫غذا می گذاشتند که به آن هفت چین یا هفت چیدنی می گفتند‪.‬‬

‫در برخی از منابع تاریخی آورده شده ایرانیان در قدیم سفره هفت شین داشته اند که به تدریج تغییر نام داده است‪ .‬اجزای‬
‫تشکیل دهنده سفره هفت شین شمع‪ ،‬شراب‪ ،‬شیرینی‪ ،‬شهد (عسل)‪ ،‬شمشاد‪ ،‬شربت و شقایق یا شاخه نبات‪ ،‬بودند‪.‬‬

‫در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شد و شمشاد در کنار بقیه شین های نوروزی‪ ،‬به نشانه سبزی و‬
‫جاودانگی بر سر سفره قرار گرفت‪.‬‬

‫در برخی از روستاها رسم هفت سینی برپا بوده است آنها درون هفت سینی خوراکی های مختلف می گذارند‪ .‬هفت سینی‪،‬‬
‫بعدها با حذف (یای) به صورت هفت سین درآمده است‪.‬‬
‫در زبان باستانی عدد هفت به نام "امرداد" است که معنای زندگی و جاودانگی را می دهد بنابراین‬
‫ایرانیان باستان هفت واژه را به نشانه آن گزینه کرده و بر خوان نوروزی می چینند‪.‬‬
‫هفت برای ایرانیان باستان مقدس بوده و برای مفاهیم مثبت‪ ،‬خوش یمنی و فال نیک استفاده از عدد هفت استفاده می کردند‬
‫مثال هفت رنگ رنگین کمان‪ ،‬هفت خان رستم در شاهنامه‪ ،‬هفت آسمان‪ ،‬هفت اقلیم‪ ،‬هفت روز هفته‪ ،‬هفت فرشته‪ ،‬هفت‬
‫شهر عشق در عرفان‪ ،‬هفت پیکر و ‪. ...‬‬

‫عدد هفت در قرآن کریم و نزد مسلمانان نیز اهمیت دارد و از عدد هفت در برخی از آیه ها و سوره های قرآن نام برده‬
‫شده است‪ .‬برای مثال حج هفت مرحله دارد و نخستین قاریان نیز هفت نفر بوده اند‪.‬‬

‫قرن هاست که در سفره عید هر ایرانی‪ ،‬هفت گونه خوردنی و سبزه که حرف نخست آن «سین» است ‪ ،‬مثل ( سیر‪،‬‬
‫سرکه‪ ،‬سماق‪ ،‬سنجد‪ ،‬سمنو و سبزه و سیب) چیده می شود و ایرانیان پس از روی آوردن به اسالم بر سر سفره های خود‬
‫قرآن را می گذارند و سال نو را با آیات قرآنی آغاز می کنند‪ .‬چنانچه مسلمانان قرآن‪ ،‬زرتشتیان اوستا و کلیمیان تورات را‬
‫بر باالی سفره هایشان جای می دهند‪.‬‬
‫ماهی‪ ،‬تخم مرغ رنگ شده‪ ،‬آیینه نیز از اجزای دیگر سفره هفت سین هستند‪.‬‬
‫گذاردن سنبل‪ ،‬سکه و سماور‪ ،‬هیچ حقیقت هفت سینی ندارند‪ .‬همچنین ماهی قرمز سمبل عید کشور عزیزمان ایران است‪.‬‬

‫دعای تحویل سال‪:‬‬

‫خانوادههای ایرانی سر سفره هفت سین دعای تحویل سال میخوانند تا سال جدید را با حال دلی خوب شروع کنند‪.‬‬

‫یا مدبر الیل و النها‪.‬‬ ‫یا مقلب القلوب و االبصار‬

‫حول حالنا تا احسن الحال‬ ‫یا محول الحول و االحوال‬

‫ای تدبیرگر شب و روز‬ ‫ای تغییر دهنده دلها و دیدهها‬

‫حال ما را به نیکوترین حال دگرگون کن‬ ‫ای گرداننده سالها و حالتها‬

‫عیدی‪:‬‬
‫در ایام نوروز معموال بزرگترها به افراد کوچکتر مبلغی پول یا هدیه بهعنوان «عیدی» یا «نوروزی» میدهند‪ .‬البته‬
‫در تاریخ باستان ایران گاهی کوچکترها نیز به بزرگترها عیدی میدادند‪.‬‬

‫سیزده به در‪:‬‬
‫در روز ‪ ۱۳‬فروردین‪ ،‬مردم ایران از خانه بیرون میآیند و برای دور کردن ناپاکیها به دامان طبیعت میروند‪ .‬درباره‬
‫فلسفه سیزده بدر نظرات مختلفی وجود دارد‪ .‬عدهای آن را به در کردن نحسی سیزده نسبت میدهند‪ .‬برخی نیز استدالل‬
‫میکنند از آنجایی که کلمه «در» بهمعنی «در و دشت» است‪ ،‬سیزده بدر را روز پناه بردن به در و دشت میدانند‪ .‬سنت‬
‫مشهور سیزده بدر «سبزه گره زدن» است‪ .‬فلسفه این کار گره زدن زندگی با طبیعت است و افراد با این کار‪ ،‬شادابی و‬
‫طراوت را برای خود آرزو میکنند‪.‬‬

‫حاجی فیروز‪:‬‬
‫حاجی فیروز یکی از شخصیتهای نمادین ایرانیان در شروع سال جدید است که از دیر باز در فرهنگ ما حضور داشته‬
‫است‪ .‬حاجی فیروز با لباسی مخصوص و چهرهای سیاه‪ ،‬سازهایی مثل تنبک و دایره زنگی میزند‪ .‬در ایام نوروز در‬
‫پیادهرو‪ ،‬کوچه و بازار و خیابانها میتوانید آنها را ببینید که اشعاری به زبان محاوره میخوانند و مردم را خوشحال‬
‫میکنند‪.‬‬

‫آرزو رسولی‪ ،‬عضو هیئتعلمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی نوروز و تمام جشنها و اساطیر‬
‫پیرامون این جشنها را در پیوند تنگاتنگ با کشاورزی که اقتصاد و معیشت مردم فالت ایران بودهاست‪،‬‬
 ‫مرتبط دانستهاست‪ .‬او دربارهٔ چرایی چهره سیاه حاجی فیروز میگوید که چهره سیاه حاجی فیروز به‬
‫اسطور ٔه ایزد شهید شونده و زنده شدن دوبارهٔ او برمیگردد‪.‬‬
‫طبق این اسطوره‪ ،‬ایزدبانوی باروری (معادل ایشتر در بینالنهرین) به جهان زیرین یا زیر زمین (که به‬
‫باور مردم‪ ،‬جهان مردگان بوده) سفر میکند و برای او دیگر بازگشتی نیست‪ .‬پس از این سفر‪ ،‬زایش و‬
‫باروری زمین متوقف میشود؛ بنابراین خدایان درصدد چارهجویی برمیآیند و سرانجام موفق میشوند‬
‫آب زندگی را بیابند و بر او بپاشند‪ .‬ایزدبانو به روی زمین برمیگردد اما بنابر قانون جهان مردگان‪ ،‬باید‬
‫جانشینی برگزیند تا او را به جای خود به جهان زیرین بفرستد‪ .‬او شوهرش (دوموزی یا ت َموز در‬
‫بینالنهرین) را انتخاب میکند که از بازگشت او ناخشنود بودهاست‪ .‬جامهٔ سرخ بر تن شوهرش میکنند‪،‬‬
‫نی الجور ْد نشان یا سازی دیگر (شاید دایره زنگی) به دستش میدهند و‬ ‫روغن خوشبو به تنش میمالند‪ِ ،‬‬
‫او را به جهان زیرین میکشانند یا به عبارتی او را شهید میکنند‪ .‬دوموزی که ایز ِد گیاهان است‪ ،‬وقتی به‬
‫جهان مردگان میرود‪ ،‬سرسبزی را هم از زمین با خود میبرد‪ .‬موسم رفتن این ایز ْد گیاهی به جهان‬
‫زیرین با سوگواریهای زیاد همراه بودهاست‪ .‬مردم برای شهادت این ایزد گیاهی گریه میکردند و آن را‬
‫طلسمی برای بارانآوری میدانستند‪ .‬بنابر این اسطوره‪ ،‬ایزد گیاهی باید روی زمین بازگردد تا گیاهان‬
‫سرسبز شوند‪ .‬خواهر او ( ِگشتینَنَّه در بینالنهرین) میپذیرد نیمی از سال را به جای برادرش در‬
‫سرزمین مردگان به سر برد تا برادرش به روی زمین بازآید و گیاهان جان بگیرند‪ .‬همانگونه که پایین‬
‫رفتن ایزد گیاهی به جهان مردگان با سوگواریهای زیاد همراه بوده‪ ،‬باال آمدن او هم‪ ،‬که با سازَ ش مژدهٔ‬
‫رسیدن بهار و رویش گیاهان را میدهد‪ ،‬با جشنهای زیادی همراه بوده که همان نوروز ایرانیان است‪.‬‬
‫رنگ سیاه چهرهٔ او هم نماد بازگشت او از زیر زمین و از جهان مردگان به حساب میآید‪.‬‬
‫این عضو هیئتعلمی گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی میگوید که ما نمیدانیم بومیان فالت ایران این‬
‫ایزد گیاهی را چه مینامیدند اما ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه‪ ،‬به فرشتهای به نام «فیروز»‬
‫اشاره میکند که «ارواح را برای انشاء خلق میراند» و درست پیش از نوروز سر میرسد‪ .‬این احتماالً‬
‫همان نامی است که بعدها به حاجی اضافه شده و نماد ایزد یا فرشتهای مورد ستایش بودهاست‪.‬‬
‫پژوهشگر ایرانی‪ ،‬حاجی فیروز را وابسته به جشنهای سیاوش دانستهاست‪ .‬به‬
‫ِ‬ ‫مهرداد بهار‪ ،‬نویسنده و‬
‫گفتهٔ او‪ ،‬گمان میرود که این چهره‪ ،‬برگرفته از یکی از اسطورههای تموز‪ ،‬ایزد کشاورزی و چارپایان‪،‬‬
‫در میانرودان باستان باشد‪ .‬او سپس ادعا کرد که چهرهٔ سیاهشدهٔ حاجی فیروز‪ ،‬گویای بازآمدن او از‬
‫سرزمین مردگان است‪ ،‬و جام ٔه سرخِ او‪ ،‬نشان از خون سیاوش دارد‪ .‬او همچنین گفتهاست که واژهٔ‬
‫ِ‬
‫سیاوش میتواند به معنی «مرد سیاه» یا «سیاهرخ» باشد‪.‬‬